Professional Documents
Culture Documents
(Whatsapp) IsiNdebele Grade 7TG Final 23 June 2023
(Whatsapp) IsiNdebele Grade 7TG Final 23 June 2023
New
Curriculum
Ugwalo lwesikhombisa
Ugwalo lombalisi
rwa W
© 2023
ISBN: 978-1-77924-429-1
Printed by:
Every effort has been made to trace the copyright holders. In the event of unintentional omissions or errors, any information
that would enable the publisher to make the proper arrangements will be appreciated. All rights reserved. No part of this
publication may be reproduced, stored in a retrieval system, transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical,
photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the copyright holder.
1 Ungubani 1
2 Inguquko emzimbeni 7
3 Ukudla kwesintu 13
4 Ukuthula lokuxolelana 21
5 Ukuthethwa kwamacala 27
6 Ukuncedisana 33
7 Ubuntu 39
8 Ukugqoka 45
9 Imilandu yomuntu 51
10 Ezemfundo 57
11 Ezemidlalo 69
12 Izimanga zemvelo 73
13 Umhloliso wesibili 75
14 Ukulondolozwa kwemvelo 78
15 Indlela zokuziphilisa 84
16 Sebenza uthuthuke 91
17 Indlela zokuhamba 97
19 Ukuthathana 109
22 Ezenjiwayo 129
29 Amalungelo 167
33 Izikhukhula 191
35 Ezobuzwe 203
36 Amaqhawe 209
37 Ezincedayo 215
38 Ukufa 221
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuzichaza ukuthi bangobani ngokugcweleyo lokuxoxa ngemihlobo
yabantu etshiyeneyo etholakala kweleZimbabwe
b) ukubala indatshana ukuze baphendule imibuzo
c) ukuchaza imitshwana edinga ukuchazwa ngendlela esetshenziswe
ngayo emitshweni
d) ukufinqa indatshana
e) ukugcwalisa izikhala ngamabala aqondileyo
f) ukuqamba umsebenzi wezikhumba
g) ukubhala amabala ebunengini
h) ukubhala imitsho besebenzisa uphawu lokubabaza
i) ukubhala inkondlo
j) ukupela lokuchaza amabala amatsha akhuluma ngolwazi ngomuntu.
1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemihlobo yabantu etshiyeneyo etholakala kweleZimbabwe
b) ukudweba ibalazwe leZimbabwe elitshengisa lapho okutholakala
khona abantu bemihlobo etshiyeneyo.
Izincediso
• imifanekiso yempahla zesintu; ixaba, ibhetshu, isitilobho
• umfanekiso webalazwe leZimbabwe
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngemihlobo yabantu etholakala kweleZimbabwe.
2. Kabatsho ukuthi batholakala ngaphi kwelizwe njalo bakhuluma ndimi
bani.
3. Nxa bekhona abazaziyo ezinye zalezo ndimi abazikhulume.
4. Abaqambe ukuthi bagqokani njalo balandela aphi amasiko.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Khetha umfundi oyedwa ozabala abanye belalele.
2. Mbalisi gcizelela ukuthi abafundi bananzelele impawu zolimi njalo
bawabize kuhle amabala.
3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yesifundo sokuzwisisa
b) ukuchaza amabala lemitshwana ngendlela okusetshenziswe ngayo
endatshaneni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi babala indaba bayihlaziye.
2. Khetha eminye imibuzo uyibuze abafundi endlini yokufundela kuthi
eminye ubanike ukuthi bayiphendule ezingwalweni zabo munye
ngamunye.
3. Abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
endatshaneni.
Impendulo
1. A 2. B 3. B 4. D 5. A
6. Incwadi zokuhamba lokuthi bahlatshwelwe umkhuhlane weyellow fever.
7. Lalitshengisa lapho okutholakala khana imihlobo yabantu abatshiyeneyo.
8. Ukuze bangaze baphinda osekukhulunywe ngabanye.
9. Ukuthi babone ukuthi amacimbi ayadliwa.
10. Baba ngabesibili.
4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Isifinqo sibhalwa sibe yisiqendu esisodwa ngolimi olulula.
2. Tshela abafundi indlela zokufinqa.
3. Abafundi abafinqe indatshana ibe ngamabala angamatshumi amathathu.
4. Abafundi ababale izifinqo zabo abanye belalele.
5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa ezikhaleni ngamabala aqondileyo
b) ukuqamba umsebenzi wezikhumba
Impendulo
A.
1. Ingquzu 2. Zimbabwe 3. Matobo
4. Amacimbi 5. Zambia 6. Isivakatshi
7. Indizamtshina 8. Induku 9. Germany
10. Amahlwayi
B.
1. Ixaba 2. Isigcabha 3. Isitilobho
4. Umchilo 5. Ibhetshu 6. Yimisisi
7. Amabhetshu 8. Yingungu 9. Ukumphelekezela
10. Yingubhamazwi
6. Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusa amabala ebunengini
b) ukubhala imitsho besebenzisa uphawu lokubabaza
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaphe amabizo ezinto ezitshiyeneyo.
2. Baguqula ubunye babuse ebunengini.
3. Ababhale imitsho abazakhele yona.
Impendulo
A.
1. Izethekeli 2. Inhliziyo 3. Inhlelo
7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala inkondlo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Khuthaza abafundi ukubhala kuhle inkondlo bezitema.
9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala inhlamvu zamabala A – Z
b) ukupela amabala
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.
2. Khetha amabala uwapelise abafundi.
3. Bizela abafundi izibizelo ubhode uthwebula umsebenzi wabo.
Izibizelo
Mbalisi bizela abafundi isigatshana lesi esithethwe endatshaneni abayibalileyo.
Ababhale lokho abakubizelwayo ezingwalweni zabo. Qinisekisa ukuthi abafundi
babhala amabala ngezipele eziqondileyo futhi baphawule kuhle.
Emavikini alandelayo, sabona izimanga zakwamanye amazwe. Lwafika
usuku lwethu sabatshiya bebambe owangaphansi. Sabatshengisa indawo
zakithi ezilodumo ezifana lempopoma zeMosi-oa-Tunya, intaba zeMatojeni
lamanxiwa eZimbabwe. Besababaza lokhu, sabadlalela imigido yeZimbabwe
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abadinge imigido yesintu ekhona eZimbabwe batsho ukuthi
igidwa ngobani abatholakala ngaphi kwelizwe.
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngeguquko emizimbeni
b) ukuphendula imibuzo betshengisa ukuzwisisa indatshana
c) ukufinqa indatshana
d) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi
e) ukugcwalisa izaga
f) ukuqondisa amabala ukuze inkulumo izwakale
g) ukuphawula imitsho ngebala elikhulu
h) ukubhala incwadi yobungane
i) ukupela kuhle amabala abawaphiweyo
1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngenguquko ezikhomba ukukhula abazinanzelelayo emizimbeni
yabo leyabanye abantu.
Izincediso
• abafundi babuya lemifanekiso yabantu etshengisa inguquko
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ekuxoxeni akuthintwe ngobunzima obubuya lenguquko.
2. Abaxoxe ngababili.
3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala amatsha
b) ukubala bazwisise indatshana emayelana lenguquko emizimbeni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bangabala bentshintshana emaqenjini kumbe babale bethule.
3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo betshengisa ukuzwisisa indatshana
b) ukuchaza amabala njengokusetshenziswa kwawo endabeni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Xoxa labafundi bebuzana imibuzo ngendatshana ebaliweyo.
2. Abafundi sebengabhala bephendula imibuzo.
3. Abafundi bazabala amababala.
4. Abafundi bazabhala bechaza amabala.
Impendulo
1. B
2. D
3. A
4. C
5. B
6. Ngomalume labokhulu.
7. Yibo ababalabo isikhathi eside/omalume, okhulu, obabakazi labogogo
abasandisanga ukuba seduze.
8. Beleminyaka elitshumi lambili kusiya kwelitshumi lanhlanu.
9. Lijaha elingakhonjwayo.
10. Yikukhomba amajaha amanengi ngasikhathi sinye.
11. Ukuchaza amabala:
a) akusajwayelekanga/akusavamanga.
b) yikuziqalela udubo/yikuzidingela ingozi.
4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Imicijo eqakathekileyo ichaziwe esifundweni esidlulileyo.
2. Abafundi kababale indatshana ekugwalo lwabafundi.
3. Munye ngamunye kabafinqe indaba ibe ngamabala angamatshumi
amathathu.
5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi
b) ukugcwalisa izaga
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala ayizenzukuthi emagwalibeni.
2. Abafundi abadlale beqambisana izenzukuthi.
3. Abafundi bazaxoxa ngezaga abazaziso baziqambe babuye bazichasise.
4. Abafundi babhala umsebenzi munye ngamunye engwalweni zabo.
B.
1. Lamonono ayo 2. Emuva
3. Usamila 4. Kade wacholelwa
5. Abuphangwa 6. Liyembelwa
7. Iganyulwa ezizweni 8. Amathambo inkomo zabantu
9. Ziyebantwini 10. Bazakucutha phambili
6. Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa amabala ukuze inkulumo izwakale
b) ukuphawula imitsho ngebala elikhulu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxa ngokwakhiwa kwemitsho engakiliziyo.
2. Babhala umsebenzi engwalweni zabo.
3. Qala ngokuchasisela abafundi ngokusetshenziswa kwamabala amakhulu.
4. Abafundi baza bhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
A.
1. Yaphuhla 2. Waba
3. Ugele 4. Kwasokwa
5. Owabhubha 6. Ubotshiwe
7. Iyadelela 8. Ngesitimela
9. Abasakhulumisa/Abakhulumisi/Abaningeleli 10. Uyadedesa
10
7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala incwadi bexwayisa abangane ngobubi bokujaha ukukhomba
loba ukukhombisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini bangaqala ngokuxoxa ngendlela yokubhala incwadi
yobungane langobubi bokujaha ukukhomba lokukhombisa.
9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala
b) ukupela kuhle amabala abawaphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amabala angabhalwa kumagwalibatshazi abafundi bantshintshane
ukuwabala.
2. Ngababili bangapelisana amabala.
3. Bizela abafundi babhale amabala lemitsho.
11
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okubala amabala.
2. Abafundi ababhale amabala baye dingisisa babhale ingcazelo.
Impendulo
1. Yikukhula kwamabele enkazana.
2. Umfazi ongazaliyo.
3. Owesifazana okhomba amadoda amanengi ngasikhathi sinye.
4. Owesifazana olomuzi kodwa engela ndoda.
5. Inwele ezimhlophe ezikhomba ukuluphala.
12
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ngamabizo ukudla kwesintu
b) ukubala indatshana elotshiweyo baphendule imibuzo ngendlela
eqondileyo
c) ukuphendula imibuzo ngendatshana lokuchaza amabala abawaphiweyo
ngendlela asetshenziswe ngayo
d) ukufinqa indatshana
e) ukuqamba amabala aqondileyo okugcwalisa imitsho abayiphiweyo
f) ukuchaza izaga abaziphiweyo njalo bagcwalise ezikhaleni
g) ukuguqulela amabala ebunengini
h) ukuqondisa imitsho
i) ukubhala incwadi yobungane bexoxa ngokudla abakuthandayo
j) ukuhlela kuhle amabala axutshanisiweyo lokubhala izibizelo
1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abantwana kumele benelise:
a) ukuqamba ukudla kwesintu lokuthi kutholakala ngaphi
Izincediso
• imifanekiso yokudla okutshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxe ngokudla bekuqamba ngamabizo.
2. Bachaza ukuthi kutholakala ngaphi.
3. Abaxoxe ngamaqembu ukuthi kwenziwa ngani njalo njani lokuthi
kusinikani emzimbeni.
4. Abaxoxe ngokuphekwa kokudla okubili abakuthandayo.
13
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ababale indatshana bencedisana.
2. Abachaze amabala abangawazwisisiyo.
3. Ababale indatshana munye ngamunye bayizwisise.
4. Abaxoxe ngabakubalileyo besemaqenjini.
3. Asisizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo ngendatshana
b) ukuchaza amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ababale imibuzo yonke.
2. Ababuyelele indatshana abayibalileyo bayibale futhi ngokujulileyo.
3. Abaphendule imibuzo abayiphiwa ngumbalisi.
4. Abaphendule imibuzo esegwalweni lwabafundi.
5. Abafundi ababale amabala lemitshwana bayizwisise ngendlela
esetshenziswe ngayo.
6. Bachaza amabala lemitshwana le ngendlela eqondileyo.
Impendulo
1. B 2. C 3. B 4. C 5. D
6. Ukwengula yikukhipha ulutho oluphezulu kwento engaba ngamanzi
kumbe engaba lilambazi.
7. Utsho ukuthi bayakwazi ukusipheka sibe mnandi.
8. Umbendeni yisitho kukanti ububende ligazi.
9. Nxa upheka ibhizha uyakhanzinga indumba, zingavuthwa uzigige
ubusuzipheka njengesitshebo.
14
4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana abayiphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ababale izigaba ezimbili zakuqala endabeni.
2. Abazifinyeze ngababili.
3. Abaxoxe ngempumela yakhona.
4. Abafinyeze indatshana abayibalileyo ibe ngamabala angamatshumi
amathathu.
5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amabala aqondileyo okugcwalisa imitsho abayiphiweyo
b) ukuchaza izaga abaziphiweyo njalo bagcwalise ezikhaleni
15
Impendulo
A.
1. Uhayezi lwenziwa ngamabele asanda kuvunwa aphekiweyo.
2. Unkankalu lwenziwa ngamajodo abengiweyo achaywa.
3. Isiswayi senziwa ngenyama ephekwe yavuthwa kakhulu.
4. Ibhizha lenziwa ngendumba ezikhanzingiweyo zagigwa zaphekwa
njengesitshebo.
5. Amaqebelengwana enziwa ngempuphu ehlanganiswe lamanzi
kwabunjwa izigaqa kwaphekwa.
6. Idobi lenziwa ngamazambane acholiweyo.
7. Umhlutshwa wenziwa ngemfe ehlutshwe yachaywa ukuze yome.
8. Umxhanxa wenziwa ngejodo legwadla.
9. Isijeza senziwa njejodo lempuphu.
10. Amasi enziwa ngochago oluthlwe eguleni lwavuthwa.
B.
1. Umcaba owasala emasini.
2. Kwafa igula elilamasi.
3. Buchitheka buphekiwe.
4. Umphekele ezilamatshe.
5. Ngikubeka isikhupha.
6. Imbuzi igudla iguma.
7. Induku ayakhi muzi.
16
6. Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuguqulela amabala ebunengini
b) ukuqondisa imitsho
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Nika abafundi ibala ukuba baliguqulele ebunengini.
2. Banike awabo amabala bawantshintshe bawase ebunengini.
3. Baloba umsebenzi ngamaqembu.
4. Baloba umsebenzi osegwalweni lwabafundi.
5. Nika bafundi umutsho okilizayo.
6. Abafundi kabawulungise.
7. Baphiwa imitsho ngamaqembu.
8. Balungisa imitsho esegwalweni lwabafundi.
Impendulo
A.
1. Ububende
2. Uchago
3. Iziganu
4. Umhlutshwa
5. Amaqebelengwana
6. Amajodo
7. Ibhizha
8. Umumbu
9. Unkankulu
10. Isiswayi
17
7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala incwadi yobungane bexoxa ngokudla abakuthandayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi badingisisa ngokudla okudliwa emazweni aseduzane.
2. Baxoxa ngokudla abakuthandayo.
3. Baxoxa ngokulotshwa kwencwadi.
4. Baloba incwadi belobela abangane abahlala eZansi Africa bebatshela
ngokudla abakuthandayo.
9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala ngendlela eqondileyo
b) ukuqamba amabala angaba lemisila
c) ukuhlela kuhle amabala axutshanisiweyo
d) ukubhala izibizelo
18
Impendulo
endulo umcaba lamaxozela aphothulwe umhwabha
isiswayi umbendeni bephithizela kudala lwalusengwa
Izibizelo
19
Asiphindeleni emuva
1. B 2. C 3. B 4. B 5. C
6. B 7. A 8. B 9. D 10. D
11. B 12. C 13. D 14. A 15. A
16. A 17. C 18. D 19. A 20. D
20
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuhlalisana ngoxolo esikolo, ngekhaya lasemphakathini
b) ukubala ingxoxo baphendule imibuzo
c) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa lokuchaza amabala
ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni
d) ukufinqa indatshana
e) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo
f) ukwakha izaga ngamabala abawaphiweyo
g) ukuqondisa imitsho ekilizayo ukuze ihambelane lesikhathi
okukhulunywa ngaso
h) ukuhlanganisa imitsho ngesihlanganiso esiqondileyo
i) ukubhala indatshana yokuzibumbela
j) ukupela amabala
1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela ezikhuthaza ukuhlalisana ngoxolo
Izincediso
• imifanekiso yabantu abatshadayo bebobotheka
• amagwaliba enhlanganiso ezikhuthaza ukuhlalisana ngoxolo imifanekiso
yabantu abatshadayo bebobotheka, amabala abhalwe kumagwalibatshazi,
amagwaliba enhlanganiso ezikhuthaza ukuhlalisana ngoxolo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngendlela ezingenziwa ukuletha ukuhlalisana kuhle.
2. Bangaqamba inhlanganiso ezikhona elizweni ezifana labo Msasa Project,
ugatsha lwamapholisa, lamabandla esonto ezitshiyeneyo.
21
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Khetha abafundi abazamela abalingiswa abakungxoxo ube usubapha
ithuba lokubala ingxoxo. Bakhuthaze ukuthi balingise ingxoxo
yangempela bangenzi engani bayabala.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.
3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa
b) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Khetha eminye imibuzo uyibuze abafundi endlini yokufundela kuthi
eminye ubaphe abafundi ukuthi bayiphendule ezingwalweni zabo munye
ngamunye.
2. Abafundi abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe
ngayo engxoxweni.
Impendulo
1. B 2. A 3. A 4. C 5. B
6. Waye dinga indlela yokuphuma endlini.
7. UMkandla waye msikize ngenqindi enkulu.
8. Bangaya kwabe zenhlanganiso ezixoxisana labaxabanayo kumbe baye
kubafundisi.
22
4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana abayibalileyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Xoxani ngokufinqwa kwendaba labafundi.
2. Kabakhethe indatshana abayifunayo besemaqenjini.
3. Kabayifinqe belandela iziqondiso zokufinqa. Isifinqo sabo kasibe
ngamabala angamatshumi amathathu.
5. Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo
b) ukwakha izaga ngamabala abawaphiweyo
23
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa emaqenjini ngezenzukuthi.
2. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
3. Abafundi bazaxoxa beliviyo ngokwakhiwa kwezaga.
4. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
5. Bazaxoxa njalo ngabakubhalileyo.
Impendulo
A.
1. wa 2. ga 3. laxa 4. phaqa 5. nka
6. nhlo 7. zwi 8. te 9. gebhu 10. nti
B.
1. Induku kayakhi umuzi.
2. Akula muzi ongathunqi intuthu.
3. Umendo kawuthunyelwa gundwane.
4. Zonelwa mvu nye.
5. Akulahlwa mbeleko ngokufelwa.
6. Umendo awutshayelwa mathambo.
7. Ukhuni olungaziwayo aluthezwa.
8. Zala abantu ziye ebantwini.
9. Wadlula zisengwa.
10. Utheze olulenkume.
6. Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa imitsho ekilizayo ihambelane lesikhathi okukhulunywa
ngaso
24
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baza qondisa imitsho ekilizayo bencedisana lombalisi eminye,
kuthi eminye bazibhalele bodwa.
2. Emitshweni abayiphiweyo baza sebenzisa izihlanganiso ukuhlanganisa
imitsho emibili ngendlela eqondileyo.
Impendulo
A.
1. UMkandla utshaye umuntu izolo.
2. Mina ngikhuluma loDube khathesi.
3. Ngizakuyamangalela emapholiseni kusasa.
4. Uzabulala umkakho kwelinye ilanga elizayo.
5. Uyadla ukudla kwakhe khathesi.
6. Abantwana bakhalile uyise etshaya unina izolo.
7. Abafana bomthetho babophe uMnkandla kuthange.
8. Omakhelwane balamule loMaNdlovu izolo
9. UMnkandla uhambe lontshelezane.
10. USanele uthobe unina izolo.
B.
1. Ungabotshaya umkakho ngoba uzambulala.
2. UDube ukhuza ubaba kodwa akalaleli ngitsho.
3. Abantwana batshotshobele ngoba umama lobaba bayalwa.
4. Uhlala emthethisa njalo akaqali ukumtshaya.
5. Umakhelwana abafana bomthetho bayalamula.
6. Ubaba lomama bayakhuluma.
7. Umuzi awula kuthula ngoba ubaba lomama bahlala besilwa.
8. Abantwana bahlala besilwa ngoba bakubona ekhaya.
9. Xoxani labeluleka abalohlupho emtshadweni kumbe lixoxe labafundisi.
10. Ukuthula lokuxolelana kuqakathekile.
25
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababhale indatshana zabo belandela izimiso zokubhala indaba
yokuzibumbela.
9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala kuhle
b) ukudinga imifanekiso yokudla
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Angakwenza kube ngumdlalo ngokubafaka emaqenjini ukuze kubonakale
elinqobileyo.
3. Abafundi kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.
26
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngamacala lokuqhutshwa kwawo
b) ukubala indatshana bayizwisise
c) ukugcwalisa izifananiso ngamabala aqondileyo
d) ukunika ingcazelo yezitsho
e) ukuchaza ukuthi ngabantu abanjani abachazwa ngendlela eziphiweyo
f) ukuguqula amabizo abe yizandiso zendawo njengokuthi iGweru-eGweru
g) ukunciphisa amabizo aphiweyo
h) ukubhala indaba eveza ukuthi icala kaliboli
i) ukupela amabala ngendlela eqondileyo
1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala aphathelane lamacala
b) ukuxoxa ngokuthethwa kwamacala
Izincediso
• imifanekiso yamapholisa, izankosi, amagwalibatshazi alamabala, ugwalo
lwabafundi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini, abafundi baxoxa ngamacala lokuthethwa kwawo.
2. Amaqembu awethulele iviyo.
2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngabakubona emifanekisweni
b) ukubala amabala amatsha
c) ukubala lokuzwisisa indaba
27
3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bethule
b) ukuphendula imibuzo yengxoxo
c) ukubala kuhle amabala athethwe endabeni
d) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala bethule.
2. Bazaphendula imibuzo yokuzwisisa ngomlomo.
3. Bazabhala impendulo zemibuzo.
4. Abafundi ababale amabala.
5. Abafundi ababhale bachaze amabala njengokusetshenziswa kwawo
endatshaneni.
Impendulo
1. B
2. D
3. A
4. B
5. C
6. eGwanda
7. wawugcwele imbanje
8. nguMambanje
9. Waswela imali yesibambiso/yokubhadala ibheyili.
10. Esitokisini.
11. Ukuchaza amabala.
28
4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bazwisise indaba
b) ukufinqa indatshana
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indaba esekuqaleni kwesahluko bayizwisise.
2. Emaqenjini abo abafinqe ngendlela eqondileyo engwalweni zabo.
3. Omunye lomunye kabhale isifinqo sakhe.
4. Ababalelane izifinqo zabo.
5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izifananiso ngamabala aqondileyo
b) ukunika ingcazelo yezitsho
c) ukuchaza ukuthi ngabantu abanjani abachazwa ngendlela eziphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachasisele abafundi ngezifaniso langokuchaza ukwenza
kwabantu.
2. Amaqembu kawagcwalise imitsho.
29
6. Asisebenzeni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuguqula amabizo abe yizandiso zendawo njengokuthi iGweru-eGweru
b) ukunciphisa amabizo aphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ukubala amabala emagwalibeni.
30
7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukunika izibonelo zamacala bazibhale
b) ukuxoxa ngamacala
c) ukubhala indaba yokuzibumbela elesihloko esithi, “Icala kaliboli”
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amaqembu awabhale izibonelo zamacala.
2. Amaqembu awethule imisebenzi yawo, iviyo lixoxe ngamacala.
3. Abafundi ababhale indaba ngamunye.
31
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abantshintshane ukubala amabala
2. Abafundi kabaphiwe amabala ebizelwa bona bawabhale engwalweni
zabo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabaye dinga ukuthi amabala ahambelana lokuthethwa kwamacala
atshoni.
2. Bangabuya lamanye amatsha ukuze bazewabuza kwabanye.
32
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa, ukubala lokubhala ngokuncedisana
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo oluphathelane lokuncedisana
c) ukubhala incwadi yobungane
1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokwenziwa emifanekisweni.
b) ukuxoxa ngemisebenzi engenziwa kuncediswana
Izincediso
• imifanekiso yabantu besebenza, amabala emagwalibeni-tshazi, izikhali
zomsebenzi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi baxoxa bebhala phansi imisebenzi engenziwa
ngabantu bencedisana.
2. Umbalisi kabhode encedisa abafundi.
3. Amaqembu kawethulele iviyo.
2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala amatsha
b) ukubala bazwisise incwadi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala amabala amatsha.
2. Abafundi bazabala bephana amathuba emaqenjini.
3. Abafundi bazabala bethule.
33
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaphendula imibuzo yokuzwisisa ngokukhetha impendulo
kweziphiweyo.
2. Abafundi bazaphendula imibuzo ngokupha impendulo ezigcweleyo.
3. Abafundi bazachaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo emitshweni.
Impendulo
1. C
2. D
3. A
4. C
5. B
6. Yikuphatheka aswele ithuba
7. Yinjongo yabo ecacileyo
8. Ngumkhuhlane wesikhumba
9. Wabhubha/sewafa/kasekho/sewabatshiya
10. Ukumanyana
11. Ukuchaza amabala.
a) ngisebenza ngingaphumuli.
b) sengijwayele.
c) ngingowokucina.
d) zizala kakhulu.
e) inyama enhle.
f) umsinjwana okhitshwa ngokuvuthela kucijiswe umlomo.
g) siyingxenye yenhlanganiso ethile.
h) umsebenzi oqandane lomuntu okumele awenze.
34
4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa belandela imicijo abayiphiweyo egwalweni lwabo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi babala imicijo esengwalweni zabo.
2. Bahlela imicijo eqakathekileyo.
3. Bayayihlanganisa ibe yindima eyodwa.
4. Ababhale izifinqo zabo.
5. Ababalele abanye izifinqo zabo.
5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba lokubala amabala akhomba ubuhlobo obuthile
b) ukubhala ubuhlobo obukhonjwa ngamabala alemzila
c) ukugcwalisa izaga ngamabala aqondileyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe abafundi beqamba ubuhlobo.
2. Abafundi bazabhala imitsho befaka ubuhlobo endaweni yamabala
adwetshelweyo.
3. Abafundi bazaxoxa ngokugcwaliswa kwezaga emaqenjini.
4. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
A.
1. ngumalume 2. ngukhulu/ngubabamkhulu
3. umzawami 4. ugogo
35
6. Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa beqamba izenzo ezithile
b) ukugcwalisa imitsho ngezenzo eziqondileyo
c) ukubhala amabala ngokulandelana kwawo kusichazamazwi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi bazaxoxa bechasisa izenzo.
2. Bazagcwalisa imitsho ngezenzo eziqondileyo.
3. Abafundi bazaxoxa ngesichazamazwi.
4. Bazaloba amabala ngamunye ngendlela abekwa ngayo kusichazamazwi.
Impendulo
A.
1. baza 2. gecela 3. hlinza
4. hluza 5. hlakula 6. khuleka
7. sinda 8. centa 9. belusa
10. theza
36
7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokubhalwa kwencwadi yobungane
b) ukubhala incwadi yobungane bephendula abayibhalelweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaqala baxoxe ngemisebenzi abangayenza ndawonye
ibalethele inzuzo.
2. Bangakhumbuzana ngendlela yokubhala incwadi.
3. Omunye lomunye usengabhala eyakhe incwadi.
9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amabala angabhalwa emagwalibeni tshazi, abafundi bantshintshane
ukuwabala.
2. Ngababili bangadlala umdlalo wokupelisana amabala.
37
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi anganika isibonelo ngezaga ezisebhodini.
2. Bangazibhala izibonelo zizabancedisa.
Asiphindeni umphehlo 2
1. C 2. D 3. C 4. D 5. C
6. C 7. C 8. C 9. A 10. A
11. A 12. C 13. D 14. D 15. C
16. B 17. B 18. A 19. D 20. B
38
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa inganekwane.
b) ukuveza ubungcitshi babo bokulandela izixwayiso lokuphendula
imibuzo.
c) ukutshengisa imizwa yabo sobala ngokuthobeka.
Izincediso
• Amagwaliba alamabala lemitsho, imifanekiso, ingwalo, umgwembe.
L 1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngezindlela imihlobo yabantu ephila ngazo.
b) ukulingisa beveza Ubuntu bebingelelana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bekumaqembu abo baxoxa ngobuntu.
2. Bachaza abakuxoxileyo kwabanye abafundi.
3. Abatsho ukuthi abantu bemihlobo etshiyeneyo baphila njani eZimbabwe.
4. Abafundi abaphane amathuba belungisela abantu.
5. Baloba umsebenzi engwaleni zabo.
L2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bazwisise indatshana yokuzwisisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana bahlaziya amabala asendabeni.
2. Babala indatshana ngamaqembu abo.
39
L 3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala indatshana baphendule imibuzo abayiphiweyo.
2. Babala indatshana futhi bebodwa.
3. Babala imibuzo esemgwembeni.
4. Abantwana baphendula imibuzo abayiphiweyo.
Impendulo
1. NguNaaman
2. Ngamalephelo
3. Wayengomkhulu webutho
4. uJordan
5. Yizisebenzi zakhe
6. Ibala elithi ‘thumba’ litsho umuntu othathwa engafuni ayegcinwa lapho
angabonwa khona ngabamaziyo njalo kakhulu engaphathekanga kuhle.
7. Ukuthi uNaaman wayethwele amalahle ekhanda kutsho ukuthi
wayephakathi kobunzima.
8. Inkosi yakwa-Israel yathukuthela isemukela incwadi.
9. Wathukuthela ngoba wayecabanga ukuthi uElisha uzabiza igama leNkosi
asiliswe / wayengalindelanga ukuthi kuzathiwa ayegeza eJordan.
10. UNaaman watshengisela ukungakholwa njalo lokuziphakamisa.
11. Ukuchaza amabala
a) libizo
b) engavunyelwa ukuhlangana labanye abantu kumbe engalalungelo
lokuhlangana labanye abantu.
c) ukutshengisa ukuthobeka komunye umuntu
d) eyehlasela ukuthi athole izinto engalamvumo.
40
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba imicijo eqakathekileyo ekulobeni isifinqo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini, bazakhetha imicijo eqakathekileyo ekufinqeni indaba.
2. Ngamaqembu bazafinqa indatshana abayibalileyo.
3. Abafundi ababale izifinqo zabo abanye belalele.
L5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela zokuvalelisana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana bachaza amazwi abawaphiweyo.
2. Benza umsebenzi osemgwembeni.
3. Ngamaqembu abo benza umsebenzi obawuphiweyo.
4. Baloba umsebenzi engwaleni zabo.
Impendulo
1. Ngovalelisa abantu nxa sebesiya lala.
2. Ngovalelisa emzini sokuntambama kunqunda amehlo.
3. Ngokhulumisa umuntu akade wamcina.
4. Ngovalelisa esuka emuntwini ngezikhathi zemini.
5. Ngobuza abantu ekuseni ukuthi balele njani.
6. Ngovallisayo nxa esuka emzini.
41
B.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ahloniphayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana baxoxa ngamabala ahloniphayo.
2. Bayawachaza ukuba atshoni.
3. Ngamaqembu benza umsebenzi abawuphiweyo.
4. Baloba umsebenzi okugwembe.
Impendulo
1. Mayuyu - ngolamulayo njalo exolisa kwabakhulumisane kubi kumbe
abalwayo.
2. Mathonzi - ngotshela odobhe ulutho lwakhe ukuthi amnike.
3. Toko - ngofisela umuntu okubi efuna ukumzwisa ubhuhlungu.
4. Amhlophe - ngobuka owenze kuhle.
5. Malamu - ngolamula abantu abalwayo.
6. Kukulalise njani- ngovukisa umuntu ongezwa kuhle efuna ukuzwa
ukuthi umkhuhlane umlalise njani.
7. Wonakele-uchithekelwe yisisu.
8. Ngodinga ulutho lwakhe olulahlekileyo, kungaba yisifuyo.
9. Langenkathazo-ngokhulumisa obhujelweyo kumbe ovelelwe ngokubi.
10. Isikhotheme- ukubhubha kwenkosi.
L 6 Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuthi umuntu oqanjiweyo ngomsebenzi wakhe ubizwa
kuthiweni.
42
Asisebenziseni uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza isabizwama soqobo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi ababhale izabizwana zoqobo.
2. Amaqembu ewethule akutholileyo.
3. Ngamunye abafundi abagcwalise imitsho ngezabizwana zoqobo
eziqondileyo.
Impendulo
1. yena 2. bona 3. lona 4. wona 5. zona
6. wona 7. zona 8. wona 9. sona 10. yona
43
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Baxoxa ngesihloko abasiphiweyo.
2. Ngamaqembu ababhale ezabo inganekwane.
3. Abaxoxe ngabakulobileyo.
4. Abalobe indaba zabo.
5. Abaxoxe ngempumela.
L9 Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala.
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
c) ukubhala inhlamvu zamabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi babala amabala alotshwe emgwembeni.
2. Bawapela ngamaqembu abo.
3. Abafundi baloba izipele engwalweni zabo.
4. Qambani inhlamvu zamabala ezisetshenziswe kanengi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaqamba inkolo ezitshiyeneyo.
2. Bazanikwa umlandu wokuya dingisisa ngokuziphatha okufundiswa
kolunye lolunye ukholo.
44
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza indlela eqondileyo okumele abantu bagqoke ngayo.
b) ukupela lokuchaza amabala aphathelane lempahla ezigqokwayo.
Izincediso
Imifanekiso yezigqoko ezitshiyeneyo ezendulo lezakhathesi,
amagwalibatshazi abhalwe amabala.
L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela abatsha asebegqoka ngayo kulezi insuku.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngendlela intsha esigqoka ngayo kulezi insuku.
2. Mbalisi ubancedise ukucubungula imifanekiso yezigqoko abazigqoka
bengekhaya baxoxe ngokulunga lokungalungi kwazo endaweni
ezitshiyeneyo.
3. Bangakhangela ukuthi babona kuyiziphi impahla ezifanele ukuya
enkonzweni, emidlalweni yokuzilibazisa, ezigqokwa ebusuku, nxa
kubhujiwe lalapho besiyazikholisela nje bengontanga.
4. Bangaze bachothoza impahla zabanye okungaba khuba.
L2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala inkondlo ukuze bayizwisise.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale inkondlo munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa ozabala
abanye balalele.
45
L3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokunzwisisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Umbalisi kakhethe eminye imibuzo ayibuze abafundi endlini yokufundela
kuthi eminye anike abafundi ukuthi bayiphendule engwalweni zabo munye
ngamunye.
Impendulo
1. Kulapho okwakugqokwa khona imisisi emifitshane kungethusi lutho.
2. Babeyangiswa yindlela agqoke ngayo.
3. Yena ugqoka okuhambelana lesikhathi aphila kuso.
4. Babe babaza ubuze bakhe
5. Imibala minengi alusazi ukuthi ludobhe wuphi.
6. Kuyamangalisa ukuthi uphume njani bengamkhuzanga.
7. Sasisithi singakhwela asale enqunu/ eze.
8. Imali iyalahleka/iphuma njalonje.
9. Ongela mali uyantshontsha/abe libele lendlela.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo enkondlweni
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
enkondlweni.
Impendulo
a) Uhamba nqunu/akugqokileyo kutshiya izitho zomzimba phandle
okungahloniphekiyo
46
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza isimo sesifinqo.
b) ukufinqa inkondlo ebaliweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bachaza ukuba isifinqo yini.
2. Baxoxa ngesimo sesifinqo beliviyo.
3. Baxoxa ngesimo sesifinqo ngababili.
4. Ngamunye babhala isifinqo.
5. Izifinqo azibalwe abanye belalele.
L 5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza impahla ezigqokwa ngabasebenzi abathile
b) ukuchaza ukuthi ngokubona kwabo kungani izisebenzi ezithile zigqoka
lezo mpahla
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi leyohlelo belandela iziqondiso
abaziphiweyo.
47
Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izaga.
Impendulo
1. Ngumuntu ongahloniphiyo.
2. Uhlakaniphe kakhulu okudlulisileyo.
3. Owenza isikhombekhombe kawutholi umendo.
4. Umuntu kumele ahloniphe wonke umuntu loba kungasimzali wakhe
ngoba engazi ukuthi uyacina ehlala ngaphi.
5. Umuntu ukhuzwa esesemncane ukuze akhule elungile.
6. Uziqalele okukhulu.
7. Kuzakuphelela.
8. Kakwazi ukubonga angenzelwa okuhle.
9. Umuntu kaziboni lapho aphambanisa khona.
10. Ungibambele isikhwili.
L 6 Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukunciphisa amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amaqembu abike njalo abhale umsebenzi ngamunye.
Impendulo
1. impahlana
48
Ukwakha imitsho
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha imitsho engakiliziyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazakwakha imitsho yabo.
2. Kumele ibe yimitsho ebhalwe yaphawulwa kuhle.
Impendulo
Abafundi bazakwakha imitsho yabo. Kumele ibe yimitsho ebhalwe
yaphawulwa kuhle.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhuthaze ukubhala kuhle ikheli, ukuqala incwadi yaloluhlobo
lokuvalelisa.
2. Abafundi bencedisana lombalisi bangapha imicijo emithathu
engasetshenziswa kuthi eminye bazidingele bona mathupha.
49
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi. Izipele zingaba yindlela
yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi bayenelisa ukupela yini
amabala esiNdebele.
2. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kakufakwe imifanekiso eminyakeni ehambelana lokugqoka kwaleso
sikhathi.
2. Lokhu kuzaphathisa ukulonda ukuthi ngomnyaka onje kwakugqokwa
ngale indlela njalo njalo.
50
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa lokubala ngemilandu yabantu emulini.
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo ngendlela ephathelene lemilandu.
c) ukubhala ingxoxo ngemilandu kamama lobaba emulini.
Izincediso
• Amabala emagwalibenitshazi, imifanekiso kamama lobaba, izikhali
zomsebenzi.
L.1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemilandu yabantu emulini.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe emaqenjini abo.
2. Bhoda ubancedisa lapho abadinga khona uncedo lwakho.
3. Ekuxoxeni lapha, khuthaza abafundi ukuthi babhale imicijo yabo.
4. Bavumele basole kumbe babuke okuhle okwenziwa ngamanye amalunga
emulini ekufezeni imilandu.
5. Amaqembu awethulele abanye abaphume lakho.
L2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala amatsha.
b) ukubala bazwisise incwadi kaZenzile.
c) ukulandisa okumunyethwe yincwadi.
d) ukukhangela iziqa mf; ng; kh.
51
L. 3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo betshengisa ukuzwisisa incwadi abayibalileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Imibuzo lempendulo kungaxoxwa ngakho emaxukwini.
2. Abafundi ngamunye ababhale baphendule imibuzo.
Impendulo
1. B 2. C 3. A 4. D 5. D
6. Libhayibhili
7. Ngesako Ngulube
8. Inhloko yomuzi nguJohn/Ngulube
9. Ngumlandu wabazali/kababa lomama.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza okutshiwo ngamabala njengokusetshenziswa kwawo
encwadini.
Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Amabala awachazwe emaqenjini, amaqembu ethule.
Impendulo
a) ophakathi kohlupho nguye ozwa ubuhlungu.
b) ngezwa ngisiba lokuthula lokungakhathazeki.
c) Umsebenzi oqondane laye okumele umuntu awenze.
d) Ngisebenze nzima.
52
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuqamba imicijo eqakathekileyo encwadini ebaliweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqambe babhale imicijo besemaqenjini abo ngokulandelana
kwayo.
2. Ababikelane imicijo le abayithole encwadini.
3. Abalobe ngamaqembu.
4. Abanikwe imiklomelo ngumbalisi.
L. 5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izaga ngamabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bangaqala baxoxe ngezaga lezi emaqenjini.
Impendulo
1. Ozeleyo 2. Ilizwi
3. Ngumakhothwa 4. Kawapheli
5. Kayisindwa 6. Ngezikudlayo
7. Belindile 8. Abadala
9. Umvundla 10. lingatshoni
53
Ukuqhutshwa kwesifundo
Bengakagcwalisi imitsho abafundi kabaqale bazibumbele eyabo imitsho
elamabala akhomba indawo.
Impendulo
1. khonale 2. khonapha
3. phezu / phezulu 4. ngale
5. ngaphi 6. phansi
7. ngale 8. lapha
9. ngani 10. kusiphi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ungaqala ngokuchasisela abafundi ngezenzo ezikhomba ukwenzela.
2. Abafundi ababhale umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. fakazela 2. sebenzela
3. thengisela 4. dingela
5. thungela 6. bazela
7. uphekela 8. welukela
9. wosela 10. siphandela
Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala imitsho elebala elichaza ibizo emutshweni.
b) Ukusebenzisa amabala avumelana lebizo emitshweni
54
Impendulo
1. omncane 2. enengi
3. abanengi 4. amanengi
5. enlutshwana 6. omdala
7. eqotho 8. oqondileyo
9. abalothando 10. ohloniphayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Umbalisi kakhumbuze abafundi indlela eqondileyo yokuloba ingxoxo.
b) Ngababili, kabadlale belingisa abazali bexoxa ngemilandu yabo emulini.
c) Ngamunye kababhale ingxoxo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqale bantshintshane ukubala amabala ngababili.
2. Abapelisane amabala.
3. Umbalisi abizele abafundi amabala bawapele.
4. Bahlabele inhlamvu zamabala.
5. Bazilobe engwalweni zabo.
55
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi kabaxoxe ngemilandu yabazali.
2. Amaqembu awethulele iviyo.
3. Kabaye dinga ngemilandu yabo njengabantwana.
4. Imilandu ezabhalwa ngabafundi izatshiyana.
Asiphindeleni emuva
Impendulo
1. nzima
2. yikuncedisana
3. ligabazi
4. ngumlimisi
5. livila
6. yisigxangu
7. ngumlimi
8. litshapha
9. liqathanzipho
10. mambande
11. geca
12. ukubaza
13. i) izisebenzi, sebediniwe, ukhuthele, ukuncedisa
14. i) bayaphathisana, gamula, gebha, lincedisane
15. i) asisebenze, izisebenzi, sebenzani, umsebenzi
16. angamakhulu amathathu
17. Ezingamakhulu amabili lamatshumi amabili
18. Singamatshumi amane
19. Ayancedisana
20. Kusetshenziswa
56
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngobuhle bemfundo empilweni zabantu abasakhulayo.
b) ukuphendula imibuzo ngokugcweleyo njalo ngendlela eqondileyo.
c) ukubhala incwadi yobungane emiswe ngendlela eqondileyo.
d) ukupela lokuchaza amabala ngendlela eqondileyo.
Izincediso
• Amagwalibatshazi, izingwalo, ugwalo lwabafundi, ugwalo lwezaga.
L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngembangela zokuphumelela kumbe ukungaphumeleli
kwabafundi esikolo sabo.
b) ukufunda itshathi ebhalwe imicijo yembangela zokungaqhubi kuhle
kwabafundi ezikolo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngembangela yokungaqhubi kuhle kwabafundi
ezikolo okungagoqela okunye kwalokhu; ukungabali imisebenzi yabo
yesikolo, omakhalekhukhwini, ukuba labangane abangathandi isikolo,
ukufunda khatshana lalapho abahlala khona, ukuswela ingwalo zesikolo,
ukungabi lababalisi abeneleyo abafundele umsebenzi wobutitsha
lokulova.
2. Babuye bakhangele okubangela ukuphumelela okugoqela ukukhuthalela
izifundo lokubala, ukuba seduze kwesikolo lokuba lempahlakuphathisa
emisebenzini yesikolo, izikolo ezilababalisi abakhutheleyo njalo
bewufundele umsebenzi.
57
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe
oyedwa ozabala abanye balalele.
2. Umbalisi kagcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.
L3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abayibale njalo indaba.
2. Emaqenjini abaphendule imibuzo, bachasise amabala.
3. Abaphendule imibuzo yendatshana yokuzwisisa.
Impendulo
1. Yiziphathamandla zemawofisini ogatsha lwezemfundo labaphathizikolo.
2. Lokukhangela imbangela yokungaphumeleli kuhle kwabafundi ezikolo.
3. Emawofisini emfundo eMhlahlandlela.
4. Veza impumela yemihloliso ezikolo
5. Ngu Dube.
6. Kwakungela ukusomisana/ kwakungela ukuphosela okokusomisana
ngakho.
7. Yikuthi ingwalo ziyasilela ezikolo.
8. Abafundi bayaphumelela ngoba besenelisa ukuzibalela bodwa bathole
olunye ulwazi.
9. Yiyo ehuga abafundi ukuthi bayezisebenzela loba bengafundanga
baphile kuhle.
10. Ukuhlela imicijo ngokuqakatheka kwayo lokudwetshwa kwegirafu
etshengisa impumela.
58
Ukuqhutshwa kwesifundo
Bachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
endatshaneni.
Impendulo
a) Akukho owayefuna indaba le ehluphayo iphelele kwelakhe icele/kakho
owayevuma ukusolwa.
b) Bekhuluma izinto ezihlekisayo phakathi kwenkulumo zabo zomhlangano.
c) Abakukhulumayo kwahle kwaliwa.
d) Kwahle kwathiwa kathule / waliswa ukuqhubekela phambili ekhuluma.
e) Ukuthi konke okuhle kube kucele lakhe.
f) Ukuxoxa indaba njengoba kwenzakele.
g) Ukupha abantu okuthile ngokulinganayo.
h) Indawo eyehlukanisa amazwe amabili.
i) Kwethulwe imibono ngokulandelana kwayo.
j) Imibono okuzakhulunywa ngayo.
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa ulwazi abalufundileyo ekufinqeni indaba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abakhunjuzwe ngolwazi lokufinqa.
2. Abafinqa indaba abayibalileyo ibe ngamatshumi amathathu.
3. Ababalele abanye izifinqo zabo.
L 5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuthi umuntu othile ubizwa athiweni kukhangelwa izenzo
zakhe.
59
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izaga ngebala eliqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abatsho ukubana isaga kuyini.
2. Abagcwalise imitsho ngamaqembu.
3. Abagcwalise imitsho engwalweni zabo.
Impendulo
1. Imibono emihle iphuma nxa abantu behlanganise amakhanda.
2. Buza abadala nxa kukhona ongakuzwisisiyo ngoba bona sebehlangane
lezinto ezitshiyeneyo.
3. yabikwa
4. amaphiko
5. amakhanda
6. Ungadleli ngokwehlelwa ngokubi.
7. Zama yonke imizamo kukhona ongakusebenzela.
8. Ungabozama izinto ongazaziyo ngoba ezinye zingaba yingozi.
9. Njengoba usala ukhuzwa yenza okwenzayo sizakubuza kungasakusebenzelanga.
10. Ukunceda umuntu odlulayo akuqedi lokho olakho.
60
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaphendula imibuzo yohlelo belandela iziqondiso
abaziphiweyo.
Impendulo
1. UNcube wathi eqeda ukukhuluma baqakeza izandla.
2. Emhlanganweni kwakhulunywa ngemali, ingwalo, ababalisi lendlala.
3. Isikhulumi sasukuma sathi, “Bafundi libanjwa ngamandla ukufunda
isilungu na?”
4. Yiziphi izikolo ezingaqhubanga kuhle lonyaka?
5. UMaMhlanga wayethule zwi emhlanganweni.
6. “Umhlangano wenziwe ngayiphi inyanga?” wabuza umbalisi.
7. Abafundi bajaha ukuyakwenda, ukuya egoli kumbe ukuyasebenza
emigodini okungekho emthethweni.
8. “Ababalisi kumele bawujabulele umsebenzi wabo,” kwatsho isikhulumi.
9. “Yibaphi abantwana abantshontshe izingwalo?” wabuza umphakathi.
10. “Khona isikolo siqakatheke okunganani?” wabuza uSihle.
Asisebenziseni Uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba isabizwana esiqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesabizwana sokukhomba besipha izibonelo.
2. Abafundi benza umsebenzi ngamaqembu.
3. Abafundi babhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. lesi 2. labana 3. leyana 4. laba 5. lesiyana
6. leyana 7. laba 8. lowana 9. labana 10. lesi
61
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhuthaze ukubhala kuhle ikheli, ukuqala incwadi
yaloluhlobo lokuvalelisa.
2. Abafundi bencedisana lombalisi bangapha imicijo emithathu
engasetshenziswa kuthi eminye bazidingele bona mathupa.
3. Ikilasi ayixoxe ngembangela zokungenzi kuhle kwabafundi.
L9 Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala kuhle.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.
3. Abafundi kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.
62
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa lokubala ngezemidlalo.
b) ukubhala besebenzisa ulimi lohlelo oluphathelene lezemidlalo.
Izincediso
• Imifanekiso yemidlalo, amabala lezinye izikhali zemidlalo,
amagwalibatshazi, ingwalo zabafundi, amabala emagwalibeni.
L 1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemidlalo etshiyeneyo.
b) ukulingisa eminye imidlalo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi abaxoxe ngemidlalo etshiyeneyo langabadlali
abadume kiyo.
2. Amaqembu awethule akuthole engxoxweni.
3. Abanye abafundi abalingise ukudlalwa kwemidlalo.
L 2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala amatsha.
b) ukuzwisisa indaba ekhuluma ngezemidlalo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala bephana amathuba.
2. Umbalisi kabuze imibuzo ngokubaliweyo.
3. Emaqenjini abafundi ababale kakhulu bephana amathuba.
63
64
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indaba ebaliweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Babala indaba ngababili
2. Emaqenjini abaxoxelane imicijo eqakathekileyo bayibhale
ngokulandelana kwayo.
3. Amaqembu ayethula akutholileyo.
4. Ngamunye babhala isifinqo.
L5 Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa emaqenjini ngezenzukuthi.
2. Abafundi bazabhala begcwalisa imitsho.
Impendulo
1. te 2. du
3. thaphuthaphu 4. qha
5. bhudlu 6. lothu
7. gwaqa 8. qhwa
9. thala 10. nki
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ngamabizo amanzi aphuma emzimbeni.
65
L6 Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala imitsho beqalisa ngomenziwa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi angaqala ngokupha abafundi izibonelo ezimbili abafundi
besebenze ngababili.
2. Umbalisi kabhode encedisa.
3. Abafundi sebengabhala umsebenzi ophiweyo engwalweni zabo.
Impendulo
1. Ingungu yantshontshwa ngabafana.
2. Amandlwane abedlalwa ngabantwana.
3. Insema yayibhaqwa ngamajaha.
4. Amankazana wonke atshiywa nguSamkeliso.
5. Inguqu ithandwa ngabafana.
6. Ukugijima kukhwabithwa yimi.
66
Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa izivumelwano zamabala lebizo ekuqaliseni komutsho.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe emaqenjini ngezivumelwano zamabala.
2. Kababike abaxoxe ngakho emaqenjini.
3. Kababhale umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Umfana lo udlala inguqu.
2. Amankazana adlala ibhola lokuqaga/ Amankazana adlala elokuqaga.
3. Abantu abadala labo badlala imidlalo.
4. Inkazana le igijima kakhulu.
5. Isikolo sakhe sinqobile emdlalweni wokubhukutsha.
6. Oyise ngabahlabeleli/ uyise ngumhlabeleli.
7. Ukhethwe ukuthi ahlabele ingoma yesizwe enkundleni.
8. Unqobe bonke abantu emdlalweni.
9. Bahambe beyimuli ukuyabukela abadlali.
10. Abantwana bonke bayadlala imidlalo.
67
68
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuqakatheka kwemvelo lokuthi ingalondolozwa njani.
b) ukuphendula imibuzo ngendlela eqondileyo.
c) ukubhala ngolimi oluhlabusayo besebenzisa impawu zolimi eziqondileyo.
Izincediso
• Imifanekiso yemvelo etshiyeneyo engagoqela inyamazana, izihlahla,
izintaba, imifula, ugwalo lwabafundi, inkondlo – Izimanga zemvelo.
L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemvelo abayaziyo lokulondolwozwa kwayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaxoxa beliviyo bephana amathuba okupha imbono yabo.
L2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala inkondlo ukuze bayizwisise.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazabala inkondlo abayiphiweyo.
L 3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yenzwisisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yokuzwisisa.
69
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo enkondlweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bachaza amabala lemitsho ngendlela asetshenziswe ngayo.
Impendulo
a) Yikweqa usuka kweyinye indawo usiya kweyinye.
b) Ngokuphangisa okukhulu.
c) Belandela emuva.
d) Ukungena ngokuphangisa endaweni evulekileyo.
e) Ukuhamba ngokuphangisa okukhulu kakhulu.
f) Bephosela emlonyeni bezidlela.
g) Ukuba lokudana okukhulu.
h) Ukucuntana intwana ukuzibulala ngokuzimpantshaza.
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa bengakhangelanga ingwalo zabo.
70
L 5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngababili ngezenzukuthi.
2. Bazaxoxa bekhumbuzana ngezenzukuthi sebeliviyo.
3. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. phoqo 2. bhu
3. phaha 4. gwabu
5. ntshobe 6. te
7. zwi 8. nti
9. gebhu 10. nke
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izaga.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa beliviyo beqamba babuye bachaze izaga abazaziyo.
2. Abafundi bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Umuntu usebenzisa alakho ukuthola akufunayo kumbe ukuhuga abanye
esebenzisa alakho okukhangayo.
71
L6 Asisebenziseni Ubuhlobo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuqamba ubuhlobo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngobuhlobo begazi lobokuthathana.
2. Bazabhala engwalweni zabo umsebenzi.
Impendulo
1. mlamu 2. mzukulu
3. babazala 4. mamazala
5. sebele 6. mkami
7. dadewethu 8. mnewethu
9. mzukulu 10. nyanewethu
Asisebenziseni Uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa amabala ukuze apeleke kuhle.
Ukuqhutshwa kwesifundo
72
Impendulo
1. Intaba 2. Uxakuxaku
3. Ingwenya 4. Ugatsha
5. Umkakhe 6. Ukuntshontsha
7. Ixhegu 8. Umntwana
9. Indwangu 10. umxhanxa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kababhale inkondlo ngezinyamazana zeganga abazithandayo.
2. Abakhuthazwe njalo ukusebenzisa impawu zokubhala ulimi
eziqondileyo.
L9 Asibhaleni – Izipele
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala.
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okubala amabala.
2. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.
3. Ababukise umsebenzi wabo.
73
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazahamba bayebuza emakhaya ngempilo zenyamazana zeganga.
Asiphindeleni emuva
Asisebenziseni ulimi
1. Ungahlala usenzela izinto ekucineni ulakho ukungaphumeleli.
2. Ungathanda ukuthumela ulakho ukucina ungelalutho.
3. Loba kukhona okubi ngawe abomndeni kumbe abemuli abakulahleli
iganga.
4. Kukhuthazwa ukuthi abantu bahlale ngoxolo hatshi ukuhlala besilwa.
5. Ukuze uthole ulwazi kumele ubuze labo asebeke bahamba leyondlela.
Asisebenziseni Uhlelo
6. Wathunga isigqoko sakhe ngobuhlalu obubomvu.
7. Umfana wahamba ngesitimela.
8. Wasika isinkwa ngengqamu ebukhali.
9. Wayegola amacimbi ngezandla.
10. Wakhula ehlala komalumakhe, eGwanda.
11. Okugcwalisa
12. Isijeza
13. Umxhanxa
14. Yizibungu
15. Ajiyileyo
16. Hlafuna
17. Qhoba
18. Khukhuza
19. Lumela
20. Nambitha
74
Impendulo
1. C 11. C 21. A 31. A
75
76
Impendulo
1. Yimfundo esibangela ukuguquka kwezemidlalo.
2. Imidlalo emitsha ekhona idlalelwa kumabona kude
lakumakhompuyutha.
3. Abanye abafundi bayithola ngokuntshontsha imali zabazali.
4. Ngumdlalo wenguqu.
5. Isikhwama siyabe sesintshontshiwe.
6. Basebenzisa iqhinga lokucela ebantwini bekhala ngoba eyabo
intshontshwe ngabanye esikolo.
7. Ilanga liyabe selitshona.
8. Imisebenzi yesikolo ebhalwa ngekhaya kayisenziwa isalela emuva.
9. Bayalibala ngokudlala imidlalo le.
10. Kutshiwo ukuthi bayabazwela abanye babaphe imali.
11. Abafundi bazafinqa indaba belandela iziqondiso abaziphiweyo.
77
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokulondolozwa kwemvelo.
b) ukuqamba imvelo ngamagama.
c) ukuchaza ukuqakatheka kwayo elizweni.
Izincediso
• Imifanekiso yokunye kwalokhu, intaba, izihlahla, amanzi,
amagwalibatshazi.
L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuthi imvelo kuyini baphinde banike izibonelo.
b) ukuxoxa ngokulondolozwa kwemvelo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana abatsho ukuthi imvelo kuyini.
2. Abaqambe imvelo abayaziyo.
3. Ngamaqembu abaxoxe ngokulondolozwa kwayo.
4. Abethule impumela yengxoxo yabo.
5. Abalobe umsebenzi.
L 2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bayizwisise.
b) ukuphendula imibuzo abayiphiweyo.
c) ukuqamba izinyamazana zendle.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazabala indatshana yokuzwisisa.
2. Abafundi abahlabele ingoma ngezinyamaza zendle.
78
L 3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala.
b) ukuchaza amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo.
c) ukuphendula imibuzo bekhetha impendulo ngokupheleleyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala.
2. Bahlaziya amabala bencedisana lombalisi.
3. Baxoxa ngamabala la ngamaqembu abo.
4. Baloba umsebenzi engwaleni zabo.
Impendulo
1. B
2. B
3. B
4. D
5. D
6. Izinto ezintathu eziyimvelo; ngamanzi, ngumhlabathi lezihlahla.
7. Elinye ibala elithi amayaka ngelithi amanzi.
8. Abantu babejwayele ukwemba igolide.
9. Ngokulotshwa kwendatshana uSilwane udla inyama.
10. Inkangala yindawo engamili utshani lezihlahla njalo engelamanzi.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala lemitshwana ngendlela asetshenziswe ngayo
endabeni.
b) ukubala amabala lemitshwana.
79
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala inganekwane bayizwisise.
b) ukudlala umdlalo ngenganekwane abayibalileyo.
c) ukufinqa inganekwane ngababili.
Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi abalobe izifinqo zabo engwalweni belandela izixwayiso
zokuloba isifinqo.
b) Ababalelane izifinqo.
c) Abaxoxe ngempumela.
L5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ubunengi bezinto nxa zindawonye.
80
L 6 Asisebenziseni Iziqa
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngeziqa eziqondileyo.
81
82
L9 Asibhaleni – Izipele
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala.
2. Abafundi abawachaze amabala abawaphiweyo.
3. Abawapele ngababili.
4. Babhala izipele engwalweni.
5. Ngamaqembu abo abafundi kabenze umsebenzi otshengiswe egwalweni
lwabafundi.
Asiyenibhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupha amacebo angenziwa ukuze abantu bangagebhi igolide indawo
yonke.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaletha imibono yabo. Umbalisi ayivumele imibono yabafundi
nxa izwakala, aqondise edinga ukuqondiswa.
83
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko kumele abafundi benelise:
a) ukuchaza indlela abantu abangazi philisa ngayo.
b) ukuphendula imibuzo ephathelane lokuziphilisa.
c) ukubala indatshana emayelana lendlela zokuziphilisa ngolimi
oluqondileyo njalo oluhlabusayo.
Izincediso
Umfanekiso wabantu bephithizela esilindweni samabhasi, amagwalibatshazi,
ugwalo lwabafundi
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngesiphithiphithi esenzakala ezilindweni zamabhasi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi kabaxoxe ngendlela ezitshiyeneyo abantu abangaziphilisa ngayo
ezibangela ukuphithizela ezilindweni zamabhasi kumbe esezitimela.
L.2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana ukuze bayizwisise.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa
ozabala abanye balalele.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.
84
Ukuqhutshwa kwesifundo
Umbalisi kakhethe eminye imibuzo ayibuze abafundi endlini yokufundela
kuthi eminye anike abafundi ukuthi bayiphendule engwalweni zabo.
Impendulo
1. C
2. B
3. D
4. A
5. $ 20
6. Wayezogada izimota eziya kibo eTokwana.
7. Ngumumbu ngoba uyathengwa kakhulu.
8. Ngoba abantu bafuna izinto zokudla emangweni, ayithengwa kakhulu.
9. Yikugida kumbe ukuthwalela abagadayo impahla zabo.
10. Balinde ukubopha amasela antshontshela abantu.
11. Ukuchaza amabala
a) Abaphakathi kokuphithizela kwabantu.
b) Ababapha lokho abalakho okunganganani.
c) Abaqaphelisisayo/ abaqaphele labo abonayo.
d) Bayabe becatshelana bebalekela ukubanjwa ngamapholisa.
e) bekenbantshontsha.
f) Ayebona nje okwesikhatshana esifitshane.
g) Ukuyale lale bephithizela esilindweni.
h) Lapho okugadelwa khona amabhasi.
i) Ukuba lobuciko bokwenza kumbe bokwethula ulutho oluthile.
85
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indaba ngababili.
2. Abancedisane lombalisi ekuxoxeni kwabo.
3. Abafundi ababhale izifinqo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngamabala amela okuchaziweyo.
2. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Izilimo 2. Izifuyo
3. Inzuzo/ iphurofithi 4. Isela
5. Igabazi 6. Abadlali
7. Udwendwe 8. Izithelo
9. Izinyamazana 10. Izinanakazana
Izaga
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondanisa izaga lalokho ezikuchazayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa emaqenjini ngengcazelo yezaga.
2. Ngamunye bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
86
Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuchaza amabala asetshenziswa ekuthathaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngokuthathana.
2. Bazadinga indlela zokuthathana ezitshiyeneyo besemaqenjini.
3. Bazakwethula abakutholileyo.
4. Bazabhala umsebenzi ngamunye engwalweni zabo.
Impendulo
1. Yikuvuma kwentombi ukuba lobudlelwano bothando lejaha.
2. Yikucela ebazalini ukuthi owesifazana endele kuwe.
3. Yikuya kwenuzala ulijaha ukuze waziwe njengomkhwenyana.
4. Yikwamukelwa ukuthi ube ngumkhwenyana, uthathe lapha ekhaya.
5. Ngoyinkazana / ntombazana okhapha oyakwenda.
6. Nxa intombi izobona umuzi kwabo kujaha kumbe nxa ijaha livakatshele
kwabo kontombi lihlaliswe exhibeni lezintombi.
7. Yikuhlaba imbuzi utshengisa ukwamukela umalukazana kumbe
umntwana ozelweyo.
87
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala kuhle imitsho ngolimi lokhulumayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi bazaxoxa ngempawu ezisetshenziswa ekubikeni inkulumo
yokhulumayo.
b) Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Abafana bomthetho bathi, “Asifuni abantu abathengisa inyama.”
2. Wahlaba umkhosi wathi, “Maye sebengintshontshele isikhwama sami.” /
Wahlaba umkhosi wathi,”Sebengintshontshele isikhwama sami.”
3. Wambuza wathi, “Umumbu owosiweyo yimalini?”
4. Wababaza esithi, “Imali oyifunayo inengi kakhulu.”
5. Wamtshela wathi, “Nxa ufuna ukuthengisa iziwiji yana esilindweni
samabhasi.”
6. “ Eyomdeni ayingenwa,” kwatsho uNcube.
7. “Amanzi ebegcwele embizeni,” watsho uMaMoyo.
8. “ Ngibone udadewethu ehamba lomkhwenyethu,” watsho.
9. “ Amanzi aqanda mo,” watsho ubabakazi.
10. “ Ijwabu lami alisabukeki,” watsho.
88
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazanikana amathuba okubhala inhlamvu zamabala
emgwembeni.
2. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
3. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.
4. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo bawabizelwa
Ukuqhutshwa kwesifundo
Kabadwebe awabo amagirafu atshengisa ukuthi izinto zokudla lokunathwa
ezithengwa ngabafundi ngesikhathi sokuphumula esikolo yiziphi njalo
zithengwa okunganani.
Asiphindeleni emuva
1. Ozeleyo ulomlandu
2. Ilizwi lomzali aliweli phansi.
89
90
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa, babale, babhale ngemisebenzi yentuthuko.
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo oluphathelene lentuthuko.
Izincediso
• Imifanekiso yezisebenzi, izikhali zomsebenzi ezinjengalezi;ifotsholo,
ihloka.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemisebenzi engenziwa ukuthuthukisa isigaba.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Umbalisi akhokhele ingxoxo ngokubuza imibuzo ngemisebenzi.
2. Abafundi abaxoxe emaqenjini.
3. Amaqembu awethulele iviyo impumela.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelie:
a) ukubala amabala amatsha.
b) ukubala bazwisise indaba emayelana lokuthuthuka kweVulindlela.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Abafundi ababale amabala amatsha asemagwalibenitshazi.
2. Emaqenjini abafundi ababale benikana amathuba.
3. Abafundi ababale bethule zwi.
L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukutshengisa ukuzwisisa indaba ngokukhetha impendulo eqondileyo
phakathi kuka a), b), c), lo d).
91
92
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuxoxa ngeziqondiso zokufinqa indaba.
b) ukuloba kuhle izifinqo zendaba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indaba ngababili.
2. Bancedise abafundi ekuxoxeni kwabo.
3. Abafundi ababhale izifinqo.
L. 5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izaga ezichaziweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi bachaza izaga.
2. Amaqembu awethule impumela.
3. Abafundi ababhale ngamunye.
Impendulo
1. Abapheki abanengi bayabona ububende.
2. Amasongo akhala emabili.
3. Ikhuba lokubolekwa alilandima/ awokucela awahlanganisi mzimba.
4. Amanzi kawaqi donga.
5. Akuxotshwa mpala mbili sikhathi sinye.
6. Ivila lidla ubuvila balo.
7. Izandla ziyagezana.
8. Ameva ayabangulana.
93
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukunika ibala elihloniphayo endaweni yalelo elingahloniphiyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa beliviyo ngamabala angahloniphiyo lahloniphayo.
2. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Zibhubhe
2. Zathambisela
3. Uzacile
4. Ibivundile
5. Yinkosazana
6. Ubekhipha
7. Zicubile
8. Edlile
9. Zizabekwa
10. Uzithwele
L. 6. Asisebenziseni Amazilo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuchaza amazilo
b) Ukuqedisa amazilo ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachasisele abafundi ngamazilo lemisebenzi yawo.
2. Umbalisi anike izibonelo ezimbili.
3. Abafundi ababhale ngamunye.
94
Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugwalisa imitsho ngezenzo eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaqambe isenzo, abafundi banikane amathuba benze lokho
esikutshoyo.
2. Abafundi abagcwalise imitsho ngezenzo eziqondileyo.
Impendulo
1. theza
2. hlela
3. gebha
4. gamula
5. kwacha
6. fundisa
7. gqibela
8. holi
9. hlela
10. gqoka
95
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala.
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okubala amabala.
2. Ngabathathu abadlale bebizelana amabala okupela.
3. Umbalisi kabizele, abafundi babhale izipele zamabala.
96
Izinjongo
Izincediso
• Imifanekiso yendlela zokuhamba ezakudala lezakhathesi.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela zokuhamba esezikhona kulezi insuku.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngendlela zokuhamba esezikhona kulezi insuku.
2. Umbalisi kabakhuthaze ukubuya lemifanekiso yendlela zokuhamba
ezakudala lalezi ezakhathesi.
3. Kabavunyelwe ukutsho ukuthi bathanda yiphi baphe lezizatho.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana ukuze bayizwisise.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa
ozabala abanye belalele.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.
97
98
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa abakubalileyo ngawabo amazwi.
b) ukukhetha imicijo eqakathekileyo endabeni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili ababale indaba.
2. Ababili kababhale imicijo eqakathekileyo.
3. Imicijo ebhaliweyo kayibikwe.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izaga.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi belandela iziqondiso abaziphiweyo.
Impendulo
1. Yamukela kuhle izethekeli ngoba ziyedlula kazisoze zakuqedela lutho.
2. Unyawo luhlala luhamba kaluphumuli, awukwazi ukuthi kusasa uzakuya
ngaphi ngakho kumele uphathe kuhle izihambi.
3. Wahamba kokuphela akaze aphenduka.
4. Ohambileyo akwaziwa kumbe uzaphenduka ngoba ulakho ukwehlelwa
yingozi angaphenduki.
99
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuguqula amabizo akhombe indawo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabizo.
2. Abaqondisa amabizo akhombe indawo.
3. Abethule impumela.
Impendulo
1. emazweni 2. esikolo
3. esilindweni 4. egodini
5. evinkilini 6. koBulawayo
7. eHarare 8. emkulwini
9. emzimbeni 10. elangeni
L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izikhala ngebala eliqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yohlelo belandela iziqondiso abaziphiweyo.
100
101
L. 9. Asibhaleni – izipele
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala kuhle.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.
3. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.
102
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngengozi ezitshiyeneyo ezabelweni.
b) ukubhala ulimi lohlelo oluphathelane lengozi.
c) ukubhala indatshana bekhuluma ngengozi abake bazibona.
Izincediso
• Imifanekiso yengozi yemota/yomlilo, amagwalibatshazi.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngengozi ezenzakala ezabelweni.
b) ukuqamba imihlobo yezingozi ezenzakala ezabelweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana baxoxa ngengozi abake bayibona.
2. Baxoxa ngengozi ezenzakala ndawana zonke.
3. Baxoxa ngengozi ezijwayele/ezivame ukwenzakala.
4. Baloba umsebenzi.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bayizwisise.
b) ukubalela ukukholisa lokuzithokozisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabahlaziye isihloko.
2. Abaxoxe ngamabala amatsha.
3. Babale indaba ngamaqembu.
103
Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala avela endabeni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana babala amabala.
2. Baxoxa ngendlela asetshenziswe ngayo endabeni.
3. Bayawachaza amabala la.
4. Baloba umsebenzi.
104
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha imicijo eqakathekileyo enkondlweni.
b) ukufinqa inkondlo ebaliweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngendlela yokufinqa.
2. Amaqembu awabale inkondlo abhale imicijo eqakathekileyo.
3. Amaqembu awethule imicijo yawo.
4. Abafundi abalobe izifinqo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ubuhlobo.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Abafundi abachaze ubuhlobo besebenzisa amabala abawaphiweyo.
2. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. ljaha - ngumfana osekhulile oselungele ukuthatha.
2. Intombi - yinkazana esikhulile esilungele ukwenda.
105
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela zokuhamba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngendlela zokuhamba.
2. Abachaze ukuthi izinto ezithile zihambe njani.
3. Abalobe umsebenzi.
Impendulo
1. ayageleza.
2. uyavunguza
3. uyawuwuma
4. iyantsheza
5. siyanwabuzela
6. uyahuba
7. luyakhasa
8. uyahaluzela
9. iyaphapha
10. iyahuba.
L. 6. Ubunye lobunengi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izikhala ngamabala abawaphiweyo.
106
Umsebenzi wesibili
Ukugcwalisa imitsho ngeziqa eziqondileyo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngeziqa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesibonelo esisemgwembeni.
2. Abaphe ezabo izibonelo.
Impendulo
6. empumalanga yeningizimu
1. entshonalanga
7. eningizimu
2. entshonalanga
8. entshonalanga yeningizimu
3. empumalanga yenyakatho
9. entshonalanga
4. empumalanga yeningizimu
10. entshonalanga yeningizimu
5. empumalanga
107
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala.
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundu ababale amabala wonke.
2. Abawachaze ukuba atshoni.
3. Abayawapele ngamaqembu.
4. Abalobe umsebenzi engwalweni.
Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba indlela abantu abangazivikela ngazo engozini.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazadingisisa ngendlela abantu abangenqabela ngazo ingozi
ezenzakalayo.
Asiphindeleni emuva
1. gezana 2. awalamlindi 3. ndima
4. imbuzi 5 ivundile 6.ubhubhe
7. Uzimukile 8. zakhupha 9 ukugebha- isimbo
10. kubaza - isancele 11. ayasebenza 12. ziganyulwe
13. sithuthukile 14. Iisebenza 15 zancedisa
16. hlakula 17.gamula 18. baza
19. thunga 20.gebha
108
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa lokubala bazwisise indaba ephathelene lokuthathana.
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo oluphathelene lokuthathana.
c) ukubhala incwadi belandisa ngomtshado.
d) ukudlala belingisa umtshado.
Izincediso
• Imifanekiso yabatshadayo, isigqoko somtshdo, amabala
emagwalibenitshazi.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela zokuthathana ezayizolo lezalamuhla.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala bephana amathuba.
2. Umbalisi kachasisele abafundi okumele baxoxe ngakho.
3. Abafundi abaxoxe emaqenjini.
4. Amaqembu awethulele iviyo impumelo.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala amatsha athethwe endabeni.
b) ukubala kuhle bazwisise indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala amabala amatsha.
2. Emaqenjini, abafundi abaphane amathuba okubala umbalisi ebhoda.
109
110
L.4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemitshado abayibonayo.
b) ukubala bafinqe indaba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala abawaphiweyo.
2. Ababale indaba ngababili.
3. Emaqenjini abafinqe indaba.
111
L5 Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala aphathelane lokuthathana.
b) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo aphathelane lokuthathana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaphane amathuba okubala amabala.
2. Umbalisi kancedise ukuwachasisa.
3. Abafundi abagcwalise imitsho.
4. Akuhlatshelwe ingoma yomtshado/ukuthathana.
112
L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba babhale izichasiso zobunini.
b) ukukhetha izichasiso zobunini emabaleni aphiweyo.
c) ukuqedisa imitsho ngezichasiso zobunini eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifudo
1. Umbalisi kachasise ukuthi kuyini isichasiso.
2. Emaqenjini abafundi abaqambe babhale izichasiso zobunini.
3. Umdlalo wokukhetha izichasiso.
Impendulo
1. wami 2. zabo
3. sami 4. sakhe
5. yami 6. zethu
7. bami 8. sakho
9. wenu 10. wakhe
Asisebenziseni Izihlanganiso
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba babhale izihlanganiso.
113
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala lokupela kuhle amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqambe, babhale inhlamvu zamabala ezilomsila.
2. Abafundi bazabala amabala.
114
115
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ngokuqakatheka kokwabiwa komhlaba.
b) ukubala indatshana benanzelele impawu zolimi njalo bengakilizi.
c) ukuphendula imibuzo ngendlela eqondileyo njalo ngokugcweleyo.
Izincediso
• Imifanekiso yendlela abantu abangaziphilisa ngazo, kungaba yikulima,
ukufuya inkomo, inkukhu, ingulube, imbuzi lokunye, ugwalo lwabafundi,
ugwalo lwezaga.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokwenziwa ngabantu ukuziphilisa endaweni abahlaliswa
kutsha kuzo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi kabaxoxe ngendlela abantu abahlaliswa kutsha abaziphilisa
ngayo.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala incwadi ukuze baphendule imibuzo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kababale incwadi abayiphiweyo egwalweni lwabafundi.
2. Umbalisi kagcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.
116
117
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indaba abayiphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi badlala umdlalo wokwabiwa komhlaba.
2. Ababale incwadi baxoxe ngemicijo eqakathekileyo.
3. Abalobe isifinqo ngamaqembu.
4. Ababale izifinqo zabo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuqamba ibala elilodwa elimela izinto ezinengi ndawonye.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi belandela iziqondiso abaziphiweyo.
Impendulo
1. izilimo
2. kwesilugu/ esilugwini
3. izifuyo
4. imuli
5. emasimini/esivandeni
6. Izakhamizi
7. Usobhuku
8. Amadlelo
9. Umnyaka wonke
10. Kwebusika
118
L. 6. Asisebenziseni Ulimi 2
Ukulungisa imitsho ekilizayo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa isichasiso ngendlela eqondileyo engakiliziyo.
119
Isibanjalo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa ngebala eliqondileyo besebenzisa izibanjalo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi unika abantwana isibonelo.
2. Abafundi ababumbe ezabo izibonelo.
3. Benza umsebenzi ngamaqembu.
Impendulo
1. nga 2. yi
3. li 4. lu
5. ngu 6. yi
7. nga 8. ngu
9. li 10. lu
120
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.
3. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.
121
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa lokubala bazwisise mayelana lezokulima kwele Zimbabwe.
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo oluphathelane lezokulima.
Izincediso
• Izikhali zokulima, imifanekiso ephathelane lokulima, imifanekiso
yezilimo kumbe izilimo, amagwalibatshazi
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemisebenzi ephathelene lokulima elizweni leZimbabwe.
b) ukulingisa imisebenzi yokulima.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi abaxoxe ngemisebenzi ephathelene lokulima.
Imisebenzi le ngenje ngale: (i) ukuhlakula (ii) ukubhula (iii) ukuvuna
leminye.
2. Umbalisi kabhode encedisa amaqembu ekuxoxeni kwawo.
3. Abafundi bangafundisana ingoma ngokulima.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bazwisise indatshana esegwalweni lwabo.
b) ukubala amabala amatsha.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bangaqala ngokubala amabala amatsha avela endatshaneni.
2. Abafundi bazabala kakhulu emaqenjini bephana amathuba.
122
123
L5 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indaba abayibalileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqambe okwenziwayo nxa ufinqa.
2. Abafinqe indaba zabo zokuzibumbela.
3. Abafinqe indatshana esengwalweni zabo.
4. Babala abakulobileyo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
1. ukusebenzisa kuhle ulimi oluphathelane lokulima.
2. ukuqamba amabizo ezinto zindawonye.
3. ukugcwalisa imitsho ngamabizo ezinto zindawonye.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi emaqenjini ababale amabala.
2. Emaqenjini abagcwalise imitsho.
3. Amaqembu awathule impumela.
4. Abafundi abagcwalise imitsho.
124
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuxoxa beqamba amabizo enkomo.
b) ukubhala amabizo enkomo ezitshiyeneyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amaqembu awaxoxe eqamba amabizo enkomo.
2. Amaqembu awethule impumela.
3. Abafundi ababhale besipha amabizo enkomo ezichazwayo.
Impendulo
1. yinkunzi
2. yinkabi
3. yiguqa
4. yisigqala
5. yinkonyane
6. insengakwazi/ wasakazi
7. iganukazi
8. yinsundu
9. yingudula
10. libhelekazi
125
126
127
128
Izinjongo
Izincediso
• Imidwebo yamatshe kumagwaliba, amamephu atshengisa lapho enjiwa
khona, amagwaliba.
L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ezenjiwayo ezitholakala eZimbabwe.
Ukuqhutswa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngezenjiwayo elizweni.
2. Abaziqambe ngamabizo njalo baveze ukuqakatheka kwazo.
3. Abatsho ukuba zisinceda ngani.
4. Abalobe umsebenzi.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bayizwisise.
Ukuqhutswa kwesifundo
1. Abafundi babala indaba.
2. Abayibale ngamaqembu abo.
3. Abatsho ukubana imayelana lani.
4. Abaphendule imibuzo
129
130
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuhlaziya ithebuli esendabeni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abahlaziye ithebuli esendabeni.
2. Ngababili abafinqe izixwayiso zokuloba isifinqo.
3. Abethule abakulobileyo.
4. Abafinqe indima ezimbili ezakuqala zendaba.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba imitsho ngendlela eqondileyo.
b) ukuchaza izitsho abaziphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala achaza izinto ezinengi.
2. Abafundi ababale izibonelo ezisemgwembeni babuye benze ezabo
izibonelo.
3. Ngamaqembu abalobe umsebenzi.
Impendulo
1. Ngokugejwayo 2. Zimbiza
131
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupha ingcazelo yezitsho.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngezitsho abazaziyo.
2. Abachaze izitsho ezisemgwembeni.
3. Abafundi abenze umsebezni wokuhlela izitsho ngamaqembu.
4. Abafundi abalobe umsebenzi abawuphiweyo engwalweni zabo.
Impendulo
1. Uyananzelela ngobuciko ikakhulu akudingayo.
2. Ulenqondo kumbe ukhaliphile.
3. Akwenza ngezandla zakhe kuyabukeka.
4. Ngozwayo nxa kukhulunywa alalele njalo.
5. Ngohlabela kuhle kumbe ekhuluma into elenqondo.
6. Uloqalo/ uthanda ukuqala abanye.
7. Uthanda ukuhleba/ ukunyeya/ ukukhuluma ngabanye bengekho.
8. Ulozwelo/ ulesisa.
9. Ulenhliziyo embi/ ulomoya omubi.
10. Ufisa okwabanye kathakazeleli ukuphumelela kwabanye.
L. 6. Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala amabala bewasa ebunengini.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana baxoxa ngobunengi bezinto.
132
Izinciphiso
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukunciphisa amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesibonelo esesimgwembeni.
2. Ngamaqembu abaxoxe ngomsebenzi abawuphiweyo.
3. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Insimbi - insinjana
2. Imigodi - imigojana
3. Igolide - igolijana/ igolidenyana
4. Izenge - izenganyana
5. Utshinda - utshinjana / utshindanyana
6. Ilitshe - ilitshana
7. Umuntu - umntwana
8. Umthetho - umthetshwana
133
L. 7/8Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indaba ngomgodi wezenjiwayo abawaziyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesihloko.
2. Batsho ukubana yiphi imigodi abayaziyo.
3. Ngamaqembu abalobe abakuxoxayo.
4. Abalobe indaba zabo engwaleni zabo.
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala emaqenjini
2. Abawachaze amabala la
3. Abalobe izipele engwalweni zabo
4. Abaxoxe ngempumela.
134
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko kumele abafundi benelise:
a) ukuxoxa ngokuqakatheka kwamatshe aligugu.
b) ukubala indaba baphendule imibuzo.
c) ukuphendula imibuzo yolimi lohlelo.
d) ukubhala inkondlo ngolimi oluhlabusayo.
Izincediso
• Imifanekiso yempahla ezenziwe ngamatshe aligugu okufana lama cici,
indandatho okokucecisa nxa kuseneliseka, layo imifanekiso yamatshe
aligugu lokunye okwenjiwayo. Imephu ye Zimbabwe etshengisa lapho
okutholakala khona amatshe aligugu.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuqakatheka kokwenjiwayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngomnotho otholakala elizweni laseZimbabwe.
2. Abaxoxe ngamatshe aligugu atholakala elizweni bawalobe phansi.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana ukuze baphendule imibuzo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa
ozabala abanye belalele.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.
135
136
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba isifinqo ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngabakwenze iviki edlulileyo.
2. Ngamaqembu ababale indatshana.
3. Abafundi abahlaziye indatshana beqamba imicijo eqakathekileyo.
4. Abaxoxe bekhumbuzana ngokulotshwa kwesifinqo.
5. Baloba isifinqo engwalweni zabo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ibala elilodwa elimela izinto ezinengi ndawonye.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi leyohlelo belandela iziqondiso
abaziphiweyo.
Impendulo
1. Isimbo: sokugebha lesimbo imali ebhadalwa inyanga isiqede ukwelapha.
2. Isandla-Isitho somzimba kumbe ukuntshontsha.
3. Fakela: ukufaka itshefu ebulala umuntu kumbe ukuthatha ulutho ulufake
usenzela omunye umuntu.
4. Iminwe – owenza izinto ezinhle kumbe isitho somzimba.
5. Bopha: ukufaka umuntu owonileyo izankosi, lokubopha intambo/
ukubopha inqola kumbe inkabi eziyalima.
137
Asisebenziseni Ulimi 2
Ukuthathana
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubumba izaga ezimayelana lokubambana ngamabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi upha abafundi isibonelo.
2. Abalobe umsebenzi besemaqenjini.
1. ngumnawakhe womfazi wami oyintombazana.
2. ngumkadadewethu.
3. ngumama ozala umkami.
4. ngubaba ozala umkami.
5. ngozala umkhwenyana loba umalokazana wami.
6. ngumuntu othunywa ngabakibo bejaha ukuyacela umlilo ngakibo
kantombi.
7. ngesendele ndawonye.
8. yintombi ephelekezela umakoti ekwendeni.
9. yintombi esala lomakoti esiyakwenda.
10. ngumfazi othandwayo esithenjini.
138
139
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala abawaphiweyo avela endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Baza kuya dinga imifanekiso yempahla ezenziwa ngokwenjiwayo batsho
ukuthi kwenziwe ngani njalo kusebenzani.
140
Izinjongo
Izincediso
Imifanekiso, ingwalo, omakhalekhukwini, amakhadi alamabala, umgwembe.
L. 1. Asixoxeni
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa njalo baqambe indlela zokuthumela imibiko kusetshenziswa
ithekhinolo entsha.
b) ukuqamba imitshina esetshenziswayo ekuthunyelweni kwemibiko.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngenguquko ekhona ekuthunyezweni kwemibiko.
2. Abachaze indlela zokuthumela imibiko abazaziyo.
3. Abaveze konke okusetshenziswayo ukuthumela imibiko.
4. Abadwebe imitshina emibili eyokuthumela imibiko.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indatshana besemaqenjini abo.
2. Abaxoxe ngamabala anzima.
3. Abethule abakubalileyo.
141
142
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okuqamba indlela zokubhala isifinqo.
2. Abafundi ababale indatshana emaqenjini.
3. ngamaqembu ababhale imicijo eqakathekileyo.
4. Amaqembu awethule impumela.
5. Ababhale izifinqo zabo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izifananiso.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngobunjalo babantu.
2. Kabatsho indlela abantu abaziphatha ngayo kuzigaba ezitshiyeneyo.
3. Abafundi abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Litshongololo
2. Yimpisi
3. Lilanga liphuma
4. Yingidi
5. Eyinyoka/eyimamba
6.
143
144
L.7/8Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala imibono abayitholayo ngokusebenza kweSocial media.
b) ukubhala indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abadingisise ngeSocial media.
2. Abaxoxe ngakho lokhu besemaqenjini.
3. Abalobe indaba zabo engwalweni.
145
Asiyenibhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokusebenza kwewayifayi lokuthi umuntu ogugulayo uyabe
esenzani.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Akuxoxwe kuqathaniswa impendulo abazitholileyo lezabanye.
Asiphindeleni emuva
1. B 2. C 3. B 4. B 5. A
6. B 7. C 8. B 9.B 10. A
11. C 12. D 13. C 14.B 15.B
16.B 17.D 18.C 19.B 20. B
146
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba lokuchaza indawo zokuvakatshela kweleZimbabwe.
b) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa, ngendlela eqondileyo.
c) ukupela lokuchaza amabala aphathelene lendawo zokuvakatshela.
Izincediso
Amagwalibatshazi abhalwe amabala azachazwa, izithombe lemifanekiso
yendawo zokuvatshela ezitshiyeneyo kweleZimbabwe, ugwalo lwabafundi,
imibuzo yendatshana yokuzwisisa, amagwaliba abhalwe amabala alamanye
amabala azachazwa.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendawo lapho asebake bavakatshela khona.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngendawo asebeke bazivakatshela ezilodumo.
2. Kabachaze abakubonayo labakukholisa kakhulu kulezo ndawo.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana ukuze bayizwisise bananzelele impawu zenkulumo.
b) ukubala becacile bebiza kuhle amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa
ozabala abanye belalele.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.
3. Emaqenjini abafundi abachaze amabala lemitshwana.
147
148
149
150
151
152
Iphepha lakuqala
1. B 2. B 3. C 4. D 5. B
6. B 7. B 8. D 9. B 10. C
11. A 12. B 13.D 14. A 15. C
16. C 17. D 18.C 19. C 20. B
21. A 22. C 23.D 24. A 25. A
26. B 27. C 28.A 29. C 30. A
31. B 32. D 33.C 34. B 35. C
36. B 37. D 38.A 39. C 40. A
Umhloliso 3
Iphepha lesibili
Impendulo
Isigaba2
Indatshana yokuzwisisa
1. Isenzo esingavamanga ngesingajwayelekanga.
2. Umdlalo okuxoxwa ngawo wawungowenguqu/wawungowebhola
lenyawo.
3. Kutsho ukuthi akuzange kuphuzwe ukuqalisa.
4. Ibala elitsho ukuthi bakwazi kakhulu ukudlala ngelithi zingqungquthela
5. Ukuthi kwakungasimuntu kutsho ukuthi kwakulabantu abanengi
kakhulu.
6. Umlobi wayesekela iNqama
7. a) Ukubukela umdlalo omnandi
b) Zaqalisa ukudlala ngolaka
c) Eyodwa nje zwi
d) Sebedlala ngamandla abo wonke.
8. Abafundi bazabhala isifinqo. Mbalisi hlola ukuthi babhale kuhle njalo
benesile ukukhetha imicijo emqoka na.
153
Izinjongo
Izincediso
Amaphephandaba akuleli awesilungu lawesiNdebele, igwaliba elilempawu
zolimi ezitholakala enkondlweni, amakhadi abhalwe amabala azachazwa,
imifanekiso yendawo lapho okwenzakala khona izinto ezithile isibonelo,
isibhedlela kumbe emangcwabeni
L 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba babhale amabizo amaphephandaba.
b) ukuxoxelana indaba zokuhlukuluzwa abake bazibala kumbe bazizwa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngezindaba ezitshiyeneyo abazibala
kumaphephandaba labazizwa emisakazweni eziphathelane
lokuhlukuluzwa, ukubhinywa kwabantwana, ukuzibulala lokubulalana
kwabantu elizweni.
2. Emaqenjini abafundi abaqambe, babhale amabizo amaphephandaba.
3. Abafundi abanikane amathuba okuxoxelana izindaba ezethusayo abake
babala ngazo.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukubala indatshana ukuze bayizwisise
154
155
156
157
Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha iziqa zamabala eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale, babhale iziqu zamabala.
2. Emaqenjini abafundi abagcwalise imitsho.
3. Amaqembu awethule impumela.
4. Ngamunye abakhethe iziqu babhale imitsho.
Impendulo
1. ngo 2. ngo
3. nga 4. ngu
5. lo 6. ngo
7. ngu 8. nge
9. ngi 10. nge
L. 7/8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa beqamba indlela zokuhlukuluzwa.
158
159
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukubala, ukoxaxa, ukubhala ngamasiko lemikhuba.
b) ukutsho imibono yabo ngamasiko lemikhuba.
c) ukuxoxa ngemikhuba yelizwe.
d) ukubala njalo bapele amabala.
e) ukuloba indatshana eyincwadi, belobela abangane.
Izincediso
Igwaliba elikhuluma ngamasiko, amagwaliba alamabala, ingwalo,
amagwaliba alamabala lemibuzo, umgwembe.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngamasiko lemikhuba yeZimbabwe.
b) ukuchaza umehluko phakathi kwamasiko lemikhuba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana abatsho isizatho sokuba lamasiko lemikhuba.
2. Abaxoxe ngamasiko lemikhuba eZimbabwe.
3. Abachaze ukuqakatheka kwamasiko lemikhuba.
4. Abachaze izaga ezimayelana lamasiko lemikhuba.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala becacile indatshana bayizwisise njalo baphendule imibuzo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana ababale indatshana bencedisana lombalisi.
2. Abachaze amabala amatsha.
160
161
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amasiko esiNdebele.
b) ukubhala amabala amasiko asendabeni.
c) ukufinqa indaba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bayabala ngamaqembu indatshana.
2. Abaqambe amasiko alotshiweyo
3. Abalobe isifinqo engwalweni zabo.
L. 5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngenkomo lamabizo azo.
b) ukuchaza inkomo.
c) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo.
162
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngamabala aveza ubunengi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana abachaze amabala asemgwembeni akhomba ubunengi
bezinto.
2. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
3. Abalobe umsebenzi esengwaleni zabafundi.
B Impambosi yokwenzayenza:Impendulo
1. Thulathula 2. Hambahamba 3. Yeqayeqa
4. Khalakhala 5. hlekahleka 6. Buzabuza
163
L. 6. Izivumelano
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulungisa imitsho ewonakeleyo ukuze amabala ahambelane.
b) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abachaze ukubana umutsho opheleleyo kumele ubenjani.
2. Abafundi abalobe imitsho eqondileyo emgwembeni.
3. Ngamaqembu abenza umsebenzi abawuphiweyo.
4. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Umalukazana uqume emasimini abantu.
2. Indoda le ilesithembo.
3. Inkosi nxa ingcwatshwa kuhlatshwa inkomo ezinengi.
4. Isalukazi sethese umntwana inkanda.
5. Abantu baxwayiswa ukubana bangayilima nxa izulu lisewula.
6. USihle kumele athenyele endlini.
7. Umntwana lo bamtabe inkanda.
8. Omama kumele bangaqumi phakathi komhlambi wenkomo zabantu.
9. Ubaba logogo bakhumisane umlotha izolo.
10. UKhumalo unenge ekhuleka koNdiweni.
Ukuveza ubuntu
Impendulo
164
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala abawaphiweyo.
b) ukupela kuhle amabala abawaphiweyo.
c) ukuloba inkondlo, indatshana, amakhomikhi lamakhathuni ngesihloko
abasiphiweyo .
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala.
2. Abapelisana amabala ngababili.
3. Abawachaze ukuba atshoni.
4. Abalobe izipela.
5. Baloba inkondlo, amakhomikhi, indatshana lamakhathuni ngamaqembu
abo.
165
166
Izinjongo
Izincediso
Imifanekiso yamadoda labafazi besebenza, amagwalibatshazi alamabala
aphathelene lamalungelo.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa bephikisana ngesihloko.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abahlale ngamaqembu babhale imicijo yempikiswano.
2. Amaqembu awaphikisane.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bazwisise indaba ekhuluma ngamalungelo abantwana.
b) ukubala kuhle amabala amatsha.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala amatsha.
2. Ngababili abafundi abantshintshane ukubala indaba.
167
L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukutshengisa ukuzwisisa indaba ngokukhetha impendulo eqondileyo.
b) ukuphendula imibuzo besebenzisa imitsho egcweleyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqale ngokubala bethule.
2. Ngamunye abaphendule imibuzo.
Impendulo
1. Ngamathuba lamalungelo 2. Acine kugwalo lwesikhombisa
3. ngamadoda 4. yibhodini
5. ajikele 6. ngazithandayo
7. Sekuyimvama 8.nguhulumende
9. isimnandi 10. Lilungelo lomuntu wonke.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala.
b) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Ngababili abafundi abaqale bewadinge amabala ukuthi asetshenziswe
ngaphi endabeni.
2. Abawachaze amabala ngendlela asetshenziswe ngayo.
3. Ababhale bechaza amabala.
Impendulo
11. a) Izikhathi zokwenza.
b) Kakhulu/afike khatshana.
c) Ayesala.
d) Engahlali kokuphela ekhaya.
168
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababhale indaba ngababili.
2. Emaqenjini ababhale imicijo eqakathekileyo.
3. Abafinqe indaba ngamabala angamatshumi amane.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amabala enhlonipho.
b) ukukhetha ibala lenhlonipho eliqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngenhlonipho endlini yokufundela.
2. Abafundi ababhale begcwalisa imitsho ngamabala enhlonipho.
Impendulo
1. umkaMoyo/uNkosikazi Moyo 2. angabeletha
3. uzithwele 4. enyenyelwe
5. simbeke izolo 6. usezacile
7. uzimukile 8. lokuchithela
9. ukuthambisa engutsheni 10. angaswela
169
L. 6. Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuguqula amabala akhomba okuzayo.
b) ukuguqula imitsho ikhombe okuzayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachasisele abafundi okokwenza.
2. Abafundi abadlale beguqula amabala akhomba okuzayo.
3. Abafundi abaguqule imitsho ikhombe okuzayo.
Impendulo
1. Azakwakha 2. Bazagebha
3. Bazakuba lelungelo 4. Lizakuba
5. Uzakupha 6. Bazakuba lelungelo
7. Uzahlala 8. Azafana
9. Lizakuba lilungelo 10. bazasipha
170
L.7/8.Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngamalungelo.
b) ukubhala indaba yokuzibumbela emayelana lamalungelo okukhetha
imisebenzi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bengakayi bhala indaba abafundi kabaqale baxoxe ngesihloko emaqenjini.
2. Ababhale indaba belandela imicijo abaphume layo.
171
172
Izinjongo
Izincediso
Imifanekiso eveza inkolo, impande, amahlamvu, amaxolo, amathambo,
ibhayibhili, amagwaliba tshazi, umfanekiso wenyanga, amagwaliba abhalwe
amabala.
L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngenkolo zabantu ezitshiyeneyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Emaqenjini abafundi abaxoxe, babhale amabizo enkolo abazaziyo lokwenziwa
kuzo.
Amaqembu awethule impumela.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukubala amabala amatsha.
b) Ukubala bazwisise indatshana emayelana lesiKristu lekholo yamadlozi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala amabala amatsha.
2. Emaqenjini abafundi abanikane amathuba okubala indatshana.
173
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaphendule imibuzo abayiphiweyo emaqenjini.
2. Ababhale bephendula imibuzo ezingwalweni zabo.
Impendulo
1. Uyazazi zonke inkolo 2. ngamaKristu
3. usezulwini 4. Ngusathane labalandeli bakhe
5. ngamadlozi kuMoya ongcwele 7. Yindodana
8. Yizinyanga 9. Umuyi
10. Ngabehliselwa iminyama lemikhuhlane engapheliyo ngenxa
yokwenza kubi.
Ukuchaza amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudinga amabala achasiswe emaqenjini.
b) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endabeni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abafunde amabala amatsha.
2. Abafundi abadinge amabala endabeni bawachasise emaqenjini.
3. Ababhale bechaza amabala abawaphiweyo.
Impendulo
a) Yilokho othembele kukho njalo okulandelayo.
b) Sengikhuluma amanga.
c) Ngizakhuluma.
d) Oziphethe ngendlela engaqondanga.
e) Oluqakathekileyo/oluthandwa ngabanengi.
174
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokumunyethwe yindatshana.
b) ukubhala imicijo eqakathekileyo endabeni.
c) ukufinqa indaba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indaba.
2. Abafundi abanikane amathuba okuxoxa ngokumunyethwe yindaba.
3. Amaqembu awabhale imicijo eqakathekileyo, abike.
4. Abafinqe indaba ebaliweyo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala ibala eliphikisa eliphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bengakabhali abafundi bangaqala badlale emaqenjini beqambisana
amabala aphikisanayo.
2. Abafundi ababhale umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Azonda
2. Uyaphuza
3. Wehla
4. Sidobhe
175
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukubhala amabala aphathelane lenkolo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okubala amabala.
2. Umbalisi kancedise abafundi ukuchaza okutshiwo ngamabala.
3. Abaqedise imitsho emaqenjini.
Impendulo
1. Yikudlisa 2. Yikwelapha
3. Yikumfakela 4. Yikutshumayela
5. Yikwethesa 6. Yikumisa
7. Yikuthwasisa 8. Yikuchela
9. Yikufutha 10. Yikunikela
176
Ubunye lobunengi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuqamba ubunye bamabizo abawaphiweyo.
b) ukugcwalisa izikhala ngokunye/ubunengi bamabizo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bengakabhali abafundi bangaqala ngokudlala beqambisana ubunye
lobunengi bamabala atshiyeneyo.
2. Ngamunye abagcwalise izikhala ngobunye kumbe ubunengi.
Impendulo
1. Abathakathi 2. Idlozi
3. Onkulunkulu 4. Umgcozo
5. Abatshumayeli 6. Isangoma
7. Imithi 8. Umfundisi
9. Izihlahla 10. Ugwalo
177
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala ezipele.
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amabala angabhalwa ebhodini kumbe emagwalibeni tshazi.
2. Abafundi abantshintshane ukuwabala amabala.
3. Ngababili bangadlala umdlalo wokupelisana amabala.
4. Umbalisi usengabizela abafundi amabala babhale.
5. Nxa isikhathi sivuma umbalisi angabizela abafundi imitsho babhale.
Asiphindeni umphehlo 9
1. D 2. D 3. A 4. D 5. B
6. C 7. A 8. D 9. B 10. A
11. D 12. C 13. C 14. A 15. A
16.A 17.B 18. B 19. B 20. A
178
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngezempilakahle.
b) ukuchaza ukuqakatheka kokuziphatha kuhle.
c) ukuqamba okungamelanga bakwenze ukuthi bangatholi ingculaza.
d) ukunika imibono yabo ngokwelapheka kwengculaza.
Izincediso
• Igilafu, umgwembe; amagwaliba, amakhadi alamabala, amakhadi
alezaga.
L. 1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ngamafitshane ukuthi ingculaza kuyini.
b) ukuchaza ukubana ingculaza iyelapheka na.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngokwenziwa yingculaza emizimbeni yabantu.
2. Abantwana abaxoxe nge CD 4 khawunti langama ARVs.
3. Abenze umsebenzi ngamaqembu ovela kumbalisi.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bazwisise ngengculaza.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indatshana.
2. Abachaze amabala anzima ngamaqembu.
3. Babala indatshana bencedisana lombalisi.
4. Baphendula imibuzo esegwalweni lwabafundi.
179
180
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukugabaza ngokulotshwa kwesifinqo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngokulotshwa kwesifinqo.
2. Abaqambe imicijo eqakathekileyo.
3. Abalobe isifinqo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Ukuveza ubuntu
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izaga abaziphiweyo njalo bazisebenzise emitshweni.
b) ukukhetha indlubu ewele ophokweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abachaze ukuthi isaga kuyini.
2. Abachaze umehluko phakathi kwesaga lesitsho.
3. Ngamaqembu abaphiwe izaga bazihlaziye.
4. Abaxoxe ngempumela.
5. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
181
L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izikhala emitshweni besebenzisa amabala abawaphiweyo.
182
183
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala njalo bawasebenzise emitshweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala asengwalweni.
2. Bayabala njalo emagwalibeni.
3. Abawachaze ngamaqembu bepelelana.
4. Baloba izipele beqamba isiqa esingekhaya.
5. Abahlale isitulo somoya njalo baqambe inhlamvu yebala abalibumba
benjalo.
184
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukubona ukuqakatheka kwemithi yesintu.
b) ukuqamba izihlahla ezelaphayo.
c) ukutsho imibono yabo ngemithi yesintu.
d) ukuxoxa ngokuhlanzeka ekulungisweni kwemithi.
Izincediso
• Imifanekiso yezihlahla, umgwembe, ingwalo, amagwaliba alemitsho.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba imithi yesintu abayifundileyo.
b) ukuxoxa ngemikhuhlane emilutshwana engelapheka ngemithi yesintu.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana baqamba imithi yesintu abayaziyo.
2. Baxoxa ngokuthi imithi le yelapha njani.
3. Ngamaqembu baphendula imibuzo esemgwembeni.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala ingxoxo benanzelela amabala aleziqa kh lo tsh.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana babala njalo bachaza amabala amatsha.
2. Abantwana babala indatshana.
3. Baxoxa ngamabala alesiqa kh lo tsh.
4. Baphendula imibuzo.
185
186
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana ngemva kokubala isifinqo sikambalisi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesifinqo abasiphiweyo.
2. Abalobe isifinqo zabo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ukuthi isikhali esithile sisebenzani.
b) ukupha ibala elithi lilinye litsho izinto ezimbili ezitshiyeneyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala abawaphiweyo.
2. Abasebenzise amabala la emitshweni.
3. Abantwana baloba ibala baqondanise lomutsho.
187
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala atsho izinto ezimbili lona lilinye.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala abawaphiweyo.
2. Abawachaze ukuba atshoni.
3. Ngamaqembu benza umsebenzi osemgwembeni.
4. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo engwalweni zabo.
Impendulo
1. a) Kulezi insuku kumnyama ngoba inyanga iyaphuza ukuphuma.
b) USipho uthwalelwe enyangeni izolo ukuthi ayekwelatshwa.
2. a) Insimu kamama ihlakulwe ukhula lwaphela lonke.
b) Ugogo uMaThebe uthanda ukusethela insimu.
3. a) Isimbo sokuhlawula uSigojwana ngisinike uNyathi.
b) Ubabamkhulu ugebha imigcozo yakhe ngesimbo.
4. a) UThemba ngumfana olesibindi kesabi lutho.
b) Umalumami ubuye lesibindi esosiweyo izolo.
5. a) USithembile yintanga kaThoko.
b) Ugogo uMaSikhosana ulentanga ehlanzileyo esivandeni sakhe.
L. 6. Imitsho ekilizayo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa imitsho ekilizayo.
188
189
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala njalo balobe imitsho.
b) ukuloba inkondlo, indatshana, amakhathuni lamakhomikhi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala abawaphiweyo.
2. Abawapele ngamaqembu.
3. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo engwalweni zabo. kungwalo zabo.
190
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukudinga ulwazi ngamatsunami lamasayikloni.
b) ukuchwayisisa ngokubangela ozamcolo laba.
c) ukunika imibono yabo ngamasayikloni lamatsunami.
d) ukuphendula imibuzo ekumagilafu ngendlela eqondileyo.
Izincediso
• Ingwalo, umgwembe, amagwaliba alamabala, imifanekiso yamasayikloni,
ozamcolo lamatsunami.
L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuguquka komumo womkhathi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngezikhukhula abezwa ngazo.
2. Abaxoxe ngabejwayele ukukubona kumabonakude.
3. Abachaze ubunzima obuvelayo ngenxa yengozi zemvelo lezi.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulalela abanye bebala njalo bahlaziye indaba.
Ukuqutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesihloko sendatshana.
2. Ababale indaba abayiphiweyo.
3. Abaqambe amabala amatsha.
4. Abatsho abakubalileyo endabeni.
191
192
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indaba abayiphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indatshana abayiphiweyo.
2. Abaqambe imicijo eqakathekileyo.
3. Abalobe isifinqo belandela indlela yokulotshwa kwesifinqo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Abantwana baxoxa ngombuzo osemgwembeni.
2. Bencediswa ngumbalisi ubadinge impendulo zemibuzo abayiphiweyo.
3. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Yimvimbi
2. Yimbolisamahlanga
3. Ngumkhizo/ngumfefezo
4. Ngumfasimbi
5. Ngelilamayezi amnyama tshu liphinde libe lomoya
6. Liyasewula
193
Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izitsho.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngezinto eziqanjiweyo.
2. Abahlaziye ezilotshwe emgwembeni.
3. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Akulamuntu osebenzela omunye.
2. Yikuthwaliswa nzima yilutho kumbe ngumuntu.
3. Ukuba phakathi kobunzima.
4. Kubatshazwa ubukhulu balo izulu ngoba amayezi akhona abamnyama
tshu.
5. Siyalamba asidli lutho.
6. Umntwana ufuze unina ngesimo lakwenzayo.
7. Umangele akalankani.
8. Ulijaha elingathathanga ngakho uyazenzela konke.
9. Ngumuntu okhuluma ezelisa.
10. Kulaywa abantwana ukuthi nxa bengasalandelanga izixwayiso zabadala
bazahlangana lodubo phambili.
L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesahluko abantwana kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo.
194
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala lokugoqa inhlamvu zamabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala ngamaqembu.
2. Abaxoxe ngawo amabala.
3. Abawapele ngababili.
4. Abafundi abalobe izipele engwalweni begcwalisa ngeziqa ezeqiweyo.
5. Badlala umdlalo wokuhlabela inhlamvu zamabala.
195
196
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala abawaphiweyo.
b) ukuloba umsebenzi abawuphiweyo.
c) ukuqamba izabelo kweleZimbabwe.
d) ukutsho imibono yabo ngezokubuswa kwelizwe.
e) ukuchaza indlela ilizwe elibuswa ngayo kusukela kumakhansila.
f) ukuxoxa ngenhlelo zokubuswa kwelizwe.
Izincediso
• Imephu yelizwe, ingwalo, amagwaliba, amakhadi alamabala, umgwembe.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuthi izabelo zibuswa njani.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngokubuswa kwezabelo eZimbabwe.
2. Kabatsho izabelo zelizwe.
3. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
4. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bebalela ukuzithokozisa.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala amatsha.
2. Ababale indatshana ezisengwalweni zabo.
3. Abaxoxe ngabakubalileyo.
4. Abaphendule imibuzo.
197
198
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba isifinqo ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale ingxoxo esegwalweni lwabafundi.
2. Kabaxoxe ngabakutholayo endabeni.
3. Abalobe isifinqo esilamabala angamatshumi amathathu.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho emayelana lalapho okwenzelwa khona izinto
ezithile.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale imitsho esemgwembeni.
2. Abaqambe ibala elilodwa elichaza imitsho le.
3. Abenze umsebenzi ngamaqembu.
4. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Emdango / Emdangweni
2. Esiphaleni
3. Kukosikomitshi
4. Esilotheni
5. Ezaleni
199
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba okwenziwa ngabantu besebenzisa amabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala asemgwembeni.
2. Abawachaze ukuba atshoni.
3. Ngamaqembu abenze umsebenzi ovela kumbalisi.
Impendulo
1. Ngothonisisa amacala edale, kumbe emthethwandaba.
2. Yisikhulumi phakathi kobotshiweyo lomantshi.
3. Ngumuntu omela obotshiweyo kumbe ongabotshwanga edale.
4. Yisithunywa senkosi kumbe othunywa emuntwini.
5. Ngokhulumela umutu edale, ikakhulu nxa bengazwisisani.
6. Yintombazana eqhubq/ehamba lodadewabo emendweni.
7. Ngumuntu othwala isikhwama senyanga/Yizigodo ezisetshenziswa
ukwelapha inkomo/inyamazana eyephukileyo.
8. Ngothunywa ukuyacela umlilo kibo kontombi ngabakibo kajaha/
yisadombo/lidombo.
9. Ngumzingela obamba inyamazana kakhulu.
10. Ngogcina usane.
L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphawula imitsho ngendlela eqondileyo.
b) ukugcwalisa imitsho ngeziqa eziqondileyo.
200
Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngeziqa eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abalobe iziqa emgwembeni.
2. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
3. Abaxoxe ngempumela yomsebenzi wabo.
4. Abenze umphehlo.
Impendulo
1. Tsh - umantshi
2. Gqw - iqhwetha
3. Da - edale
201
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala asemgwembeni.
2. Abachaze amabala ngamaqembu.
3. Abapele amabala ngababili.
4. Abalobe izipele begcwalise ngeziqa ezikhaleni.
Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa kabanzi ngokubuswa kwezabelo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi baza kuya dingisisa emakhaya ngokubuswa kwezabelo zakuleli.
202
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa, babale, babhale ngeziphathelene lezobuzwe.
b) ukusebenzisa ulimi oluphathelene lezobuzwe.
Izincediso
• Ifulegi, amagwaliba tshazi, ugwalo lwabafundi.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngamalungelo ezizalwane langophawu lwesizwe.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ekhokhela ingxoxo, umbalisi kabuze imibuzo ngalokhu:
a) Amalungelo esizalwane seZimbabwe.
b) Uphawu lwesizwe (ifulegi).
2. Abafundi abaxoxe emaqenjini ngemibuzo abayiphiweyo.
3. Amaqembu awabike impumela.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala becacile bazwisise indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abadobhe, babale amabala avela endatshaneni.
2. Umfundi obala kuhle kabalele iviyo indima eyodwa.
3. Abafundi abantshintshane ukubala emaqenjini.
4. Ababale bethule.
203
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele:
a) Babale amabala athethwe endabeni.
b) Batshengise ukuzwisisa indaba ngokukhetha impendulo eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abadobhe babale amabala.
2. Umbalisi angaqala ngokubuza imibuzo, iphendulwe ngomlomo.
3. Abafundi ababhale bephendula imibuzo.
Impendulo
1. Kusisekelo sombuso
2. Rhodesia
3. Yathola uzibuse
4. abansundu
5. Uphawo lwesizwe
6. Ezingamatshumi amabili (20)
7. Ngemva kweminyaka emihlanu
8. Iulemibala emihlanu
9. ezingamatshumi ayisitshiyagalombili (80)
10. bekadeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala asendatshaneni ngendlela asetshenziswe ngayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachazele abafundi ngamabala akhethiweyo.
2. Abafundi bazabhala bechaza amabala.
Impendulo
11. a) Yayiphatha abanye ngcono kulabanye.
b) Sokulomahluko othile.
204
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indaba ebaliweyo.
b) ukuxoxa ngesimo sesifinqo bendawonye.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili ababale indatshana.
2. Emaqenjini amancane ababhale imicijo eqakathekileyo.
3. Amaqembu awethule impumela.
4. Abafundi ababhale isifinqo ngamunye.
L. 5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa ulimi ngendlela eqondileyo eveza ubuhlobo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abahlabele ingoma ngobuhlobo.
2. Abanikane amathuba okubala amabala.
3. Abafake ibala elilodwa lobuhlobo endaweni yamabala alomzila ngaphansi.
Impendulo
1. Umalukazana 2. Umkhwenyethu
3. Umnewethu 4. Ubaba
205
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala amabala akhomba indawo ngendlela eqondileyo engakiliziyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala akhomba indawo emaqenjini abo.
2. Abalobe umsebenzi ngamunye.
Impendulo
1. Ephalamende 2. EHarare
3. KoBulawayo 4. Endaweni
5. Emanxiweni 6. Enyakatho
7. Emulini 8. Ezikolo
9. Enkundleni 10. eZambia
206
Asisebenziseni Uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemihlobo yezabizwana zokukhomba.
b) ukuqamba babhale izabizwana zokukhomba eduze.
c) ukuguqula amabala akhombe eduze.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ukuhlabela ingoma “lo ngowakobani?”
2. Umbalisi achasisele abafundi ngesabizwana sokukhomba.
3. Emaqenjini abadlale bekhomba eduze.
4. Ngamunye abaguqule amabala akhombe eduze.
Impendulo
1. le 2. laba
3. lezi 4. lolu
5. lo 6. lo
7. lobu 8. le
9. le 10. lo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala incwadi yobungane ngolimi oluhlabusayo, bechasisa ngefulegi
yeZimbabwe.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Iviyo alixoxe ngokubhalwa kwencwadi yobungane.
2. Emaqenjini, abafundi abaphendule imibuzo ngefulegi yelizwe.
3. Ngamunye abafundi ababhale incwadi.
4. Ndawonye akuhlatshelwe ingoma yesizwe.
207
208
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa bafunde inkondlo ngamaqhawe.
b) ukusebenzisa kuhle ulimi lohlelo ngendlela ephathelane lamaqhawe.
Izincediso
• Amagwalibatshazi abhalwe amabala amatsha, imifanekiso yamangcwaba,
amagwaliba abhalwe amabala, umfanekiso kaJoshua Nkomo.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele:
a) baxoxe ngamaqhawe elizwe leZimbabwe.
b) bahlabele ingoma ngamaqhawe.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi abaxoxe bebhala phansi amabizo amaqhawe
abawaziyo.
2. Umbalisi kabhode encedisa amaqembu.
3. Amaqembu awabikele iviyo impumela.
4. Abahlabele ingoma ngamaqhawe.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala amatsha.
b) ukubala lokuhaya bazwisise inkondlo ngamaqhawe.
Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi bazabala bephana amathuba emaqenjini.
b) Abafundi bazabala bethule.
209
210
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngesimo sesifinqo.
b) ukufinqa inkondlo ibe ngamabala angamatshumi amathathu.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bencediswa ngumbalisi abafundi kabaxoxe bekhumbuzana ngesimo
sesifinqo.
2. Ngababili kababale inkondlo babhale imicijo eqakathekileyo.
3. Ngamunye abafundi kabafinqe inkondlo ngamabala angamatshumi
amathathu.
4. Ababili kababale izifinqo zabo abanye belalele.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa ulimi oluphathelane lamaqhawe ngendlela eqondileyo.
b) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachasisele abafundi umsebenzi wezenzukuthi.
2. Amaqembu awabhale ngezenzukuthi abike.
3. Abafundi ababhale ngamunye.
Impendulo
1. lothu 2. qethu
3. du 4. pekle
5. mpo 6. bhe
7. busu 8. tshazi
9. ntwa 10. zwi
211
L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezivumelwano zamabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngezivumelwano zamabala.
2. Ngamunye abafundi ababhale imitsho bekhetha amabala aqondileyo
avumelana lamanye
Impendulo
1. bosa 2. elone
3. bapheka 4. bafunda
5. bayawathanda 6. lalimalela
7. wasebenza 8. ayahola
9. ufuna 10. azondile
212
213
214
Izinjongo
Izincediso
• Imifanekiso, amagwaliba alemitsho, umgwembe, ingwalo, amagwaliba
alamabala
L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokusizayo empilweni.
b) ukuchaza ngamafitshane uncedo lweZETDC, PTC, ZRP lolwama-
ambulensi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana abaqambe okusizayo empilweni emakhaya konke
lemadolobheni.
2. Baxoxa nge ZRP, PTC, ZETDC labe zempilakahle.
3. Ngamaqembu abo baxoxa ngendlela abesebenza ngayo labantu.
4. Benza umsebenzi abawuphiwe ngumbalisi.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bayizwisise.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala abangawaziyo.
2. Ababale indatshana esegwalweni lwabafundi.
215
216
217
218
219
220
Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko kumele abafundi benelise:
a) ukuxoxa kabanzi ngezimbangela zokufa lenhlupho ezivelela labo
abafelwayo.
b) ukuphendula imibuzo yolimi, leyendaba yozwisisa ephathelene lokufa.
c) ukubala indatshana emayelana lokufa.
d) ukupela lokuchaza amabala amatsha aphathelene lendaba yokufa.
Izincediso
• Amagwaliba akhuluma ngemikhuhlane etshiyeneyo, ugwalo lwabafundi.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa beqamba imikhuhlane ebulala abantu.
b) ukuphatheka engxoxweni ezakwenziwa ngontanga ngemikhuhlane.
c) ukubhala amabizo emikhuhlane.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi kabaxoxe ngosizo olutholakala ngokuphatheka
engxoxweni zabontanga bekhangele imikhuhlane etshiyeneyo ehlasela
abantu kulezi insuku.
2. Amaqembu abike akulobileyo.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala benanzelela impawu zamabala.
b) ukubala indatshana ukuze bayizwisise.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa
ozabala abanye balalele.
221
222
223
224
Impendulo
1. sonke 2. bonke
3. zonke 4. wonke
225
226
Iphepha lesibili
1. Olobe incwadi nguSibonginkosi
2. Umaloba incwadi ufunda eSiganda Primary School.
3. USibonginkosi uxoxa ngezifundo zokudla lokupheka
4. Izigaba zokudla ezintathu eziqanjiweyo, ngokunika amandla, okuvikela
imikhuhlane lokukhulisa umzimba.
5. Ukudla okunjengenyama, uchago, lenhlanzi kukhulisa umzimba.
227
228