Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 234

Sekuthe Dlwe

New
Curriculum

Ugwalo lwesikhombisa
Ugwalo lombalisi

Hleza S Mangozi S Muyambo Z

rwa W

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 1 23/6/2023 11:52


19 Glenara Avenue, Eastlea, Harare
Sekuthe Dlwe Ugwalo lwesikhombisa

© 2023

First Published June 2023

ISBN: 978-1-77924-429-1

Edited by: Monicah Nkomo

Cover design by: Masimba Madondo

Text design and layout: Maxine Kundishora

Printed by:

Every effort has been made to trace the copyright holders. In the event of unintentional omissions or errors, any information
that would enable the publisher to make the proper arrangements will be appreciated. All rights reserved. No part of this
publication may be reproduced, stored in a retrieval system, transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical,
photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the copyright holder.

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 2 23/6/2023 11:52


Okumunyethweyo

Isahluko Okumunyethweyo Ikhasi

1 Ungubani 1

2 Inguquko emzimbeni 7

3 Ukudla kwesintu 13

4 Ukuthula lokuxolelana 21
5 Ukuthethwa kwamacala 27

6 Ukuncedisana 33

7 Ubuntu 39

8 Ukugqoka 45

9 Imilandu yomuntu 51

10 Ezemfundo 57

11 Ezemidlalo 69

12 Izimanga zemvelo 73

13 Umhloliso wesibili 75

14 Ukulondolozwa kwemvelo 78

15 Indlela zokuziphilisa 84

16 Sebenza uthuthuke 91

17 Indlela zokuhamba 97

18 Ingozi ezabelweni 103

19 Ukuthathana 109

20 Ukwabiwa komhlaba 116

21 Ezokulima kweleZimbabwe 122

22 Ezenjiwayo 129

23 Ulwazi ngomnotho 135


24 Asiphucukeni madoda 141

25 Indawo zokuvakatshela 147

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 3 23/6/2023 11:52


26 Umhloliso wesibili 153

27 Izehlakalo eziyisimanga 154

28 Amasiko lokuhlalisana 160

29 Amalungelo 167

30 Inkolo zabantu 173

31 Amakhono empilo 179

32 Imithi yesintu 185

33 Izikhukhula 191

34 Ukubuswa kwezabelo 197

35 Ezobuzwe 203

36 Amaqhawe 209

37 Ezincedayo 215

38 Ukufa 221

39 Umhloliso wesithathu 227

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 4 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
1 Ungubani

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuzichaza ukuthi bangobani ngokugcweleyo lokuxoxa ngemihlobo
yabantu etshiyeneyo etholakala kweleZimbabwe
b) ukubala indatshana ukuze baphendule imibuzo
c) ukuchaza imitshwana edinga ukuchazwa ngendlela esetshenziswe
ngayo emitshweni
d) ukufinqa indatshana
e) ukugcwalisa izikhala ngamabala aqondileyo
f) ukuqamba umsebenzi wezikhumba
g) ukubhala amabala ebunengini
h) ukubhala imitsho besebenzisa uphawu lokubabaza
i) ukubhala inkondlo
j) ukupela lokuchaza amabala amatsha akhuluma ngolwazi ngomuntu.

1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemihlobo yabantu etshiyeneyo etholakala kweleZimbabwe
b) ukudweba ibalazwe leZimbabwe elitshengisa lapho okutholakala
khona abantu bemihlobo etshiyeneyo.
Izincediso
• imifanekiso yempahla zesintu; ixaba, ibhetshu, isitilobho
• umfanekiso webalazwe leZimbabwe

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngemihlobo yabantu etholakala kweleZimbabwe.
2. Kabatsho ukuthi batholakala ngaphi kwelizwe njalo bakhuluma ndimi
bani.
3. Nxa bekhona abazaziyo ezinye zalezo ndimi abazikhulume.
4. Abaqambe ukuthi bagqokani njalo balandela aphi amasiko.

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 1 23/6/2023 11:52


2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana ukuze baphendule imibuzo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Khetha umfundi oyedwa ozabala abanye belalele.
2. Mbalisi gcizelela ukuthi abafundi bananzelele impawu zolimi njalo
bawabize kuhle amabala.

3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yesifundo sokuzwisisa
b) ukuchaza amabala lemitshwana ngendlela okusetshenziswe ngayo
endatshaneni

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi babala indaba bayihlaziye.
2. Khetha eminye imibuzo uyibuze abafundi endlini yokufundela kuthi
eminye ubanike ukuthi bayiphendule ezingwalweni zabo munye
ngamunye.
3. Abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
endatshaneni.
Impendulo
1. A 2. B 3. B 4. D 5. A
6. Incwadi zokuhamba lokuthi bahlatshwelwe umkhuhlane weyellow fever.
7. Lalitshengisa lapho okutholakala khana imihlobo yabantu abatshiyeneyo.
8. Ukuze bangaze baphinda osekukhulunywe ngabanye.
9. Ukuthi babone ukuthi amacimbi ayadliwa.
10. Baba ngabesibili.

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 2 23/6/2023 11:52


11. Ukuchaza amabala.
a) kwangabi lomuntu okhulumayo kumbe obanga umsindo.
b) bemangele.
c) ukukhangelana emehlweni.
d) ngathaba kakhulu.
e) ukutshengisa ngobuso ukuthi umuntu uyenyanya.
f) ngumuntu wemzini ovakatshele indawo ethile.
g) yizehlakalo ezingalindelwe muntu ezingabangela intokozo kumbe
ukudana.
h) basukuma kanyekanye ngokuphangisa.
i) ukugida kwesintu okugidwa umuntu etshayanisa inyawo njalo
ebophele izinto enqagaleni ukuze nxa inyawo zitshayana kwenze
umsindo.
j) babenze kuhle ukwedlula abanye.

4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Isifinqo sibhalwa sibe yisiqendu esisodwa ngolimi olulula.
2. Tshela abafundi indlela zokufinqa.
3. Abafundi abafinqe indatshana ibe ngamabala angamatshumi amathathu.
4. Abafundi ababale izifinqo zabo abanye belalele.

5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa ezikhaleni ngamabala aqondileyo
b) ukuqamba umsebenzi wezikhumba

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 3 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baza phendula imibuzo belandela iziqondiso abaziphiweyo
emsebenzini munye ngamunye.
2. Abafundi baxoxa ngenkomo.
3. Abatsho okoqakathekilyo enkomeni.
4. Baxoxa ngezikhumba zenkomo.

Impendulo
A.
1. Ingquzu 2. Zimbabwe 3. Matobo
4. Amacimbi 5. Zambia 6. Isivakatshi
7. Indizamtshina 8. Induku 9. Germany
10. Amahlwayi
B.
1. Ixaba 2. Isigcabha 3. Isitilobho
4. Umchilo 5. Ibhetshu 6. Yimisisi
7. Amabhetshu 8. Yingungu 9. Ukumphelekezela
10. Yingubhamazwi

6. Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusa amabala ebunengini
b) ukubhala imitsho besebenzisa uphawu lokubabaza

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaphe amabizo ezinto ezitshiyeneyo.
2. Baguqula ubunye babuse ebunengini.
3. Ababhale imitsho abazakhele yona.

Impendulo
A.
1. Izethekeli 2. Inhliziyo 3. Inhlelo

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 4 23/6/2023 11:52


4. Imifanekiso 5. Amacimbi 6. Izithombe
7. Amazwe 8. Amanzi 9. Izabelo
10. Amalanga
B.
Abafundi kababumbe imitsho yabo besebenzisa uphawu lokubabaza.

7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala inkondlo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Khuthaza abafundi ukubhala kuhle inkondlo bezitema.

9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala inhlamvu zamabala A – Z
b) ukupela amabala

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.
2. Khetha amabala uwapelise abafundi.
3. Bizela abafundi izibizelo ubhode uthwebula umsebenzi wabo.
Izibizelo
Mbalisi bizela abafundi isigatshana lesi esithethwe endatshaneni abayibalileyo.
Ababhale lokho abakubizelwayo ezingwalweni zabo. Qinisekisa ukuthi abafundi
babhala amabala ngezipele eziqondileyo futhi baphawule kuhle.
Emavikini alandelayo, sabona izimanga zakwamanye amazwe. Lwafika
usuku lwethu sabatshiya bebambe owangaphansi. Sabatshengisa indawo
zakithi ezilodumo ezifana lempopoma zeMosi-oa-Tunya, intaba zeMatojeni
lamanxiwa eZimbabwe. Besababaza lokhu, sabadlalela imigido yeZimbabwe

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 5 23/6/2023 11:52


egoqela amabhiza, isitshikitsha, ijerusalema lengquzu. Omkhulu wethu
waphakamisa umuntu wonke ukuthi agide isitshikitsha njengaye. Engakubona
lapho! Bathi lothu, kwathunqa uthuli. Lakhala ihlwayi, kwakhala lezikeyi.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudingisisa ngemihlobo yabantu etshiyeneyo etholakala elizweni
b) ukuqamba imigido yabo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abadinge imigido yesintu ekhona eZimbabwe batsho ukuthi
igidwa ngobani abatholakala ngaphi kwelizwe.

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 6 23/6/2023 11:52


Is ahluko
2 Inguquko emzimbeni

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngeguquko emizimbeni
b) ukuphendula imibuzo betshengisa ukuzwisisa indatshana
c) ukufinqa indatshana
d) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi
e) ukugcwalisa izaga
f) ukuqondisa amabala ukuze inkulumo izwakale
g) ukuphawula imitsho ngebala elikhulu
h) ukubhala incwadi yobungane
i) ukupela kuhle amabala abawaphiweyo

1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngenguquko ezikhomba ukukhula abazinanzelelayo emizimbeni
yabo leyabanye abantu.

Izincediso
• abafundi babuya lemifanekiso yabantu etshengisa inguquko

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ekuxoxeni akuthintwe ngobunzima obubuya lenguquko.
2. Abaxoxe ngababili.

3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala amatsha
b) ukubala bazwisise indatshana emayelana lenguquko emizimbeni

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 7 23/6/2023 11:52


Izincediso
• amagwalibatshazi abhalwe amabala amatsha

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bangabala bentshintshana emaqenjini kumbe babale bethule.

3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo betshengisa ukuzwisisa indatshana
b) ukuchaza amabala njengokusetshenziswa kwawo endabeni

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Xoxa labafundi bebuzana imibuzo ngendatshana ebaliweyo.
2. Abafundi sebengabhala bephendula imibuzo.
3. Abafundi bazabala amababala.
4. Abafundi bazabhala bechaza amabala.

Impendulo
1. B
2. D
3. A
4. C
5. B
6. Ngomalume labokhulu.
7. Yibo ababalabo isikhathi eside/omalume, okhulu, obabakazi labogogo
abasandisanga ukuba seduze.
8. Beleminyaka elitshumi lambili kusiya kwelitshumi lanhlanu.
9. Lijaha elingakhonjwayo.
10. Yikukhomba amajaha amanengi ngasikhathi sinye.
11. Ukuchaza amabala:
a) akusajwayelekanga/akusavamanga.
b) yikuziqalela udubo/yikuzidingela ingozi.

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 8 23/6/2023 11:52


c) kulokuzidingela ukufa.
d) ahlale egezile.
e) ungagijimeli ukwenza izinto ezingakulingananga isikhathi singakafiki.
f) ukukhomba amajaha amanengi ngasikhathi sinye.
g) ukuphenduka kwesimo sezinto.
h) sokusondela ebangeni elithile.
i) umuntu wesilisa ongakhonjwayo.
j) ayabe esemgcwalela ukuze athole akufunayo.

4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Imicijo eqakathekileyo ichaziwe esifundweni esidlulileyo.
2. Abafundi kababale indatshana ekugwalo lwabafundi.
3. Munye ngamunye kabafinqe indaba ibe ngamabala angamatshumi
amathathu.

5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi
b) ukugcwalisa izaga

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala ayizenzukuthi emagwalibeni.
2. Abafundi abadlale beqambisana izenzukuthi.
3. Abafundi bazaxoxa ngezaga abazaziso baziqambe babuye bazichasise.
4. Abafundi babhala umsebenzi munye ngamunye engwalweni zabo.

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 9 23/6/2023 11:52


Impendulo
A.
1. tshazi 2. waka
3. zwi 4. du
5. hluthu 6. nta
7. phamu 8. thuthu
9. zale 10. fe

B.
1. Lamonono ayo 2. Emuva
3. Usamila 4. Kade wacholelwa
5. Abuphangwa 6. Liyembelwa
7. Iganyulwa ezizweni 8. Amathambo inkomo zabantu
9. Ziyebantwini 10. Bazakucutha phambili

6. Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa amabala ukuze inkulumo izwakale
b) ukuphawula imitsho ngebala elikhulu

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxa ngokwakhiwa kwemitsho engakiliziyo.
2. Babhala umsebenzi engwalweni zabo.
3. Qala ngokuchasisela abafundi ngokusetshenziswa kwamabala amakhulu.
4. Abafundi baza bhala umsebenzi engwalweni zabo.

Impendulo
A.
1. Yaphuhla 2. Waba
3. Ugele 4. Kwasokwa
5. Owabhubha 6. Ubotshiwe
7. Iyadelela 8. Ngesitimela
9. Abasakhulumisa/Abakhulumisi/Abaningeleli 10. Uyadedesa

10

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 10 23/6/2023 11:52


B.
1. UNdlovu uselendevu ezimhlophe.
2. Akulunganga ukuya emacansini ungakatshadi.
3. Abantwana be Avoca babanjwe beganga.
4. AmaNdebele ayaphangisa ukukhula.
5. Izigcuma zakhe ziqinile.
6. Ngingakhula ngifuna ukusebenza eHarare.
7. “Inwele ezimhlophe yizimvu” kwatsho umalume etshela oZenzo.
8. USibongumusa ulungiselela ukutshada.
9. Mina ngaqala ukufunda sengileminyaka eyisikhombisa.
10. Udadewethu uSisa kakaphuhli.

7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala incwadi bexwayisa abangane ngobubi bokujaha ukukhomba
loba ukukhombisa

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini bangaqala ngokuxoxa ngendlela yokubhala incwadi
yobungane langobubi bokujaha ukukhomba lokukhombisa.

9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala
b) ukupela kuhle amabala abawaphiweyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amabala angabhalwa kumagwalibatshazi abafundi bantshintshane
ukuwabala.
2. Ngababili bangapelisana amabala.
3. Bizela abafundi babhale amabala lemitsho.

11

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 11 23/6/2023 11:52


Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudingisisa ngekhaya ngamabala aphathelane lenguquko
b) ukubala kuhle amabala

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okubala amabala.
2. Abafundi ababhale amabala baye dingisisa babhale ingcazelo.

Impendulo
1. Yikukhula kwamabele enkazana.
2. Umfazi ongazaliyo.
3. Owesifazana okhomba amadoda amanengi ngasikhathi sinye.
4. Owesifazana olomuzi kodwa engela ndoda.
5. Inwele ezimhlophe ezikhomba ukuluphala.

12

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 12 23/6/2023 11:52


Is ahluko
3 Ukudla kwesintu

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ngamabizo ukudla kwesintu
b) ukubala indatshana elotshiweyo baphendule imibuzo ngendlela
eqondileyo
c) ukuphendula imibuzo ngendatshana lokuchaza amabala abawaphiweyo
ngendlela asetshenziswe ngayo
d) ukufinqa indatshana
e) ukuqamba amabala aqondileyo okugcwalisa imitsho abayiphiweyo
f) ukuchaza izaga abaziphiweyo njalo bagcwalise ezikhaleni
g) ukuguqulela amabala ebunengini
h) ukuqondisa imitsho
i) ukubhala incwadi yobungane bexoxa ngokudla abakuthandayo
j) ukuhlela kuhle amabala axutshanisiweyo lokubhala izibizelo

1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abantwana kumele benelise:
a) ukuqamba ukudla kwesintu lokuthi kutholakala ngaphi
Izincediso
• imifanekiso yokudla okutshiyeneyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxe ngokudla bekuqamba ngamabizo.
2. Bachaza ukuthi kutholakala ngaphi.
3. Abaxoxe ngamaqembu ukuthi kwenziwa ngani njalo njani lokuthi
kusinikani emzimbeni.
4. Abaxoxe ngokuphekwa kokudla okubili abakuthandayo.

13

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 13 23/6/2023 11:52


2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana elotshiweyo baphendule imibuzo ngendlela
eqondileyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ababale indatshana bencedisana.
2. Abachaze amabala abangawazwisisiyo.
3. Ababale indatshana munye ngamunye bayizwisise.
4. Abaxoxe ngabakubalileyo besemaqenjini.

3. Asisizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo ngendatshana
b) ukuchaza amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ababale imibuzo yonke.
2. Ababuyelele indatshana abayibalileyo bayibale futhi ngokujulileyo.
3. Abaphendule imibuzo abayiphiwa ngumbalisi.
4. Abaphendule imibuzo esegwalweni lwabafundi.
5. Abafundi ababale amabala lemitshwana bayizwisise ngendlela
esetshenziswe ngayo.
6. Bachaza amabala lemitshwana le ngendlela eqondileyo.

Impendulo
1. B 2. C 3. B 4. C 5. D
6. Ukwengula yikukhipha ulutho oluphezulu kwento engaba ngamanzi
kumbe engaba lilambazi.
7. Utsho ukuthi bayakwazi ukusipheka sibe mnandi.
8. Umbendeni yisitho kukanti ububende ligazi.
9. Nxa upheka ibhizha uyakhanzinga indumba, zingavuthwa uzigige
ubusuzipheka njengesitshebo.

14

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 14 23/6/2023 11:52


10. Umunge yisikhala esingaphansi kwegula lapho okucengwa khona
umlaza.
11. Ukuchaza amabala.
a) besiyale lale kungakhanyi okwenzakalayo.
b) besemukela igazi ngenditshi nxa isifuyo siqunywa.
c) kudingisiswa ngokujulileyo ngokudla okusechagweni.
d) ivuthwe kakhulu inyama.
e) ngesikhathi somqando kusuka kuNkwenkwezi kusiya kuNtulikazi.
f) isikhala segula esikhupha ulaza.
g) ukusika kusiba zincezu ezinde ezincinyane ezichayeka lula.
h) inyama ephekwe yavuthwa busu.
i) zimvuthu zesigodo ezisalayo nxa umuntu ebaza.
j) ukugaya ulutho olunjengamabele kumbe amazambane usenza
impuphu kumbe idobi.

4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana abayiphiweyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ababale izigaba ezimbili zakuqala endabeni.
2. Abazifinyeze ngababili.
3. Abaxoxe ngempumela yakhona.
4. Abafinyeze indatshana abayibalileyo ibe ngamabala angamatshumi
amathathu.

5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amabala aqondileyo okugcwalisa imitsho abayiphiweyo
b) ukuchaza izaga abaziphiweyo njalo bagcwalise ezikhaleni

15

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 15 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxa ngokudla.
2. Bachaza ukuthi kwenziwa ngani.
3. Banike umsebenzi bawenze ngamaqembu.
4. Baloba umsebenzi osegwalweni lwabafundi.
5. Abafundi bachaza ukuthi isaga kuyini.
6. Babumba izaga ngamabala.
7. Bachaza izaga abazibumbileyo.
8. Babumba izaga ngamabala abawaphiwe egwalweni lwabafundi.

Impendulo
A.
1. Uhayezi lwenziwa ngamabele asanda kuvunwa aphekiweyo.
2. Unkankalu lwenziwa ngamajodo abengiweyo achaywa.
3. Isiswayi senziwa ngenyama ephekwe yavuthwa kakhulu.
4. Ibhizha lenziwa ngendumba ezikhanzingiweyo zagigwa zaphekwa
njengesitshebo.
5. Amaqebelengwana enziwa ngempuphu ehlanganiswe lamanzi
kwabunjwa izigaqa kwaphekwa.
6. Idobi lenziwa ngamazambane acholiweyo.
7. Umhlutshwa wenziwa ngemfe ehlutshwe yachaywa ukuze yome.
8. Umxhanxa wenziwa ngejodo legwadla.
9. Isijeza senziwa njejodo lempuphu.
10. Amasi enziwa ngochago oluthlwe eguleni lwavuthwa.
B.
1. Umcaba owasala emasini.
2. Kwafa igula elilamasi.
3. Buchitheka buphekiwe.
4. Umphekele ezilamatshe.
5. Ngikubeka isikhupha.
6. Imbuzi igudla iguma.
7. Induku ayakhi muzi.

16

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 16 23/6/2023 11:52


8. Umqokolo wendwangu uvuthelwa esiswini.
9. Isisu somhambi asinganani singangophonjwana lwembuzi
10. Amajodo awela abangela mbiza.

6. Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuguqulela amabala ebunengini
b) ukuqondisa imitsho

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Nika abafundi ibala ukuba baliguqulele ebunengini.
2. Banike awabo amabala bawantshintshe bawase ebunengini.
3. Baloba umsebenzi ngamaqembu.
4. Baloba umsebenzi osegwalweni lwabafundi.
5. Nika bafundi umutsho okilizayo.
6. Abafundi kabawulungise.
7. Baphiwa imitsho ngamaqembu.
8. Balungisa imitsho esegwalweni lwabafundi.

Impendulo
A.
1. Ububende
2. Uchago
3. Iziganu
4. Umhlutshwa
5. Amaqebelengwana
6. Amajodo
7. Ibhizha
8. Umumbu
9. Unkankulu
10. Isiswayi

17

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 17 23/6/2023 11:52


B.

1. Endulo kwakulokudla okuthandwayo.


2. Uchago lusengwe ngabafana izolo.
3. Kambe kungaba yikudla kwesintu singaxoxanga ngobubende.
4. Umcaba wona ngiwuphothule khathesi.
5. Thatha idobi leli ulise kumalumami.
6. USihle uzapheka isijeza kusasa.
7. Komalume kubulawe inkomo kuthange.
8. Isinkwa sizaphekwa ngumama kusasa.
9. Abafana bazakhongozela igazi kusasa.
10. Amantombazana azagiga umumbu kusasa ekuseni.

7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala incwadi yobungane bexoxa ngokudla abakuthandayo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi badingisisa ngokudla okudliwa emazweni aseduzane.
2. Baxoxa ngokudla abakuthandayo.
3. Baxoxa ngokulotshwa kwencwadi.
4. Baloba incwadi belobela abangane abahlala eZansi Africa bebatshela
ngokudla abakuthandayo.

9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala ngendlela eqondileyo
b) ukuqamba amabala angaba lemisila
c) ukuhlela kuhle amabala axutshanisiweyo
d) ukubhala izibizelo

18

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 18 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bayaqamba amabala alemisila bawalobe.
2. Abafundi bahlela amabala axutshanisiweyo.
3. Bayawachaza ukuba atshoni.
4. Benza imitsho ngamabala la.
5. Bayawapela beloba engwalweni zabo.

Impendulo
endulo umcaba lamaxozela aphothulwe umhwabha
isiswayi umbendeni bephithizela kudala lwalusengwa
Izibizelo

Mbalisi bizela abafundi isigatshana lesi esithethwe endatshaneni abayibalileyo.


Ababhale lokho abakubizelwayo ezingwalweni zabo. Qinisekisa ukuthi abafundi
babhala amabala ngezipele eziqondileyo futhi baphawule kuhle.

Isijeza yisitshwala esiphekwa njejodo lempuphu. Ijodo liyabengwa


kukhitshwe zonke intanga beseliphekwa livuthwe busu. Lingavuthwa
kuyaphehlelwa impuphu kuphekwe kuvuthwe. Ungasidla sodwa kumbe
lochago. Umxhanxa lawo uphekwa ngejodo legwadla. Uyapheka igwadla
kuqala, nxa selivuthwa ufaka ijodo eliqotshelelwe laba lincane eziko. Ijodo
lingavuthwa uyaphehla kuhlangane legwadla ubususidla. Ijodo ungalichaya
ulenze unkankalu. Unkankalu lijodo elibengwe lakhitshwa zonke intanga
lamaxozela, laselichaywa. Kwenziwa okufanayo langemfe. Uyayihluba
amakhasi wonke ubusuyichaya idliwe ngesikhathi sebusika. Nxa isinjalo
ithiwa ngumhlutshwa.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhuluma ngokudla okwehlukeneyo

19

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 19 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baza dingisisa ngokudla okudliwa emazweni anjengeBotswana,
Zambia le South Africa.

Asiphindeleni emuva
1. B 2. C 3. B 4. B 5. C
6. B 7. A 8. B 9. D 10. D
11. B 12. C 13. D 14. A 15. A
16. A 17. C 18. D 19. A 20. D

20

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 20 23/6/2023 11:52


Is ahluko
4 Ukuthula lokuxolelana

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuhlalisana ngoxolo esikolo, ngekhaya lasemphakathini
b) ukubala ingxoxo baphendule imibuzo
c) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa lokuchaza amabala
ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni
d) ukufinqa indatshana
e) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo
f) ukwakha izaga ngamabala abawaphiweyo
g) ukuqondisa imitsho ekilizayo ukuze ihambelane lesikhathi
okukhulunywa ngaso
h) ukuhlanganisa imitsho ngesihlanganiso esiqondileyo
i) ukubhala indatshana yokuzibumbela
j) ukupela amabala

1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela ezikhuthaza ukuhlalisana ngoxolo
Izincediso
• imifanekiso yabantu abatshadayo bebobotheka
• amagwaliba enhlanganiso ezikhuthaza ukuhlalisana ngoxolo imifanekiso
yabantu abatshadayo bebobotheka, amabala abhalwe kumagwalibatshazi,
amagwaliba enhlanganiso ezikhuthaza ukuhlalisana ngoxolo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngendlela ezingenziwa ukuletha ukuhlalisana kuhle.
2. Bangaqamba inhlanganiso ezikhona elizweni ezifana labo Msasa Project,
ugatsha lwamapholisa, lamabandla esonto ezitshiyeneyo.

21

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 21 23/6/2023 11:52


2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala ingxoxo ukuze bayizwisise
Izincediso
• amabala abhalwe kumagwalibatshazi

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Khetha abafundi abazamela abalingiswa abakungxoxo ube usubapha
ithuba lokubala ingxoxo. Bakhuthaze ukuthi balingise ingxoxo
yangempela bangenzi engani bayabala.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.

3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa
b) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Khetha eminye imibuzo uyibuze abafundi endlini yokufundela kuthi
eminye ubaphe abafundi ukuthi bayiphendule ezingwalweni zabo munye
ngamunye.
2. Abafundi abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe
ngayo engxoxweni.

Impendulo
1. B 2. A 3. A 4. C 5. B
6. Waye dinga indlela yokuphuma endlini.
7. UMkandla waye msikize ngenqindi enkulu.
8. Bangaya kwabe zenhlanganiso ezixoxisana labaxabanayo kumbe baye
kubafundisi.

22

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 22 23/6/2023 11:52


9. Umakhelwane uDube weza ezomlamulela ukuze angalinyazwa kakhulu.
10. Ukuthi otshaya umkakhe ulakho ukubotshwa iminyaka eminengi
evalelwe ejele.
11. Ukuchaza amabala.
a) ayakuveza kube segcekeni/ ayakubeka sobala
b) wamtshaya ngempama
c) baxoxisane ukuqeda uhlupho abalalo
d) nxa uxwayiswa ngabantu bekukhuza wena ulenkani bacina besithi
sizakubona usuphakathi kohlupho.
e) ukuzama ukuthi baxolelane bangatshayani/ngizelikhuza ukuthi
lingatshayani.
f) ukungavumi ukuthi umuntu wesifazana akhanye esiba lamandla
ukumedlula.
g) ukutshaya umthetho emzini wakhe yena mnikazi muzi ekhona.
h) ukupha omunye loba yini ukuze imhlenge phakathi kohlupho akulo.
i) abotshwe afakwe ejele okwesikhati esithile.
j) ukwethesa isijeziso ngecala olenzileyo.

4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana abayibalileyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Xoxani ngokufinqwa kwendaba labafundi.
2. Kabakhethe indatshana abayifunayo besemaqenjini.
3. Kabayifinqe belandela iziqondiso zokufinqa. Isifinqo sabo kasibe
ngamabala angamatshumi amathathu.

5. Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo
b) ukwakha izaga ngamabala abawaphiweyo

23

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 23 23/6/2023 11:52


Izincediso
• ugwalo lwezaga

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa emaqenjini ngezenzukuthi.
2. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
3. Abafundi bazaxoxa beliviyo ngokwakhiwa kwezaga.
4. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
5. Bazaxoxa njalo ngabakubhalileyo.

Impendulo
A.
1. wa 2. ga 3. laxa 4. phaqa 5. nka
6. nhlo 7. zwi 8. te 9. gebhu 10. nti

B.
1. Induku kayakhi umuzi.
2. Akula muzi ongathunqi intuthu.
3. Umendo kawuthunyelwa gundwane.
4. Zonelwa mvu nye.
5. Akulahlwa mbeleko ngokufelwa.
6. Umendo awutshayelwa mathambo.
7. Ukhuni olungaziwayo aluthezwa.
8. Zala abantu ziye ebantwini.
9. Wadlula zisengwa.
10. Utheze olulenkume.

6. Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa imitsho ekilizayo ihambelane lesikhathi okukhulunywa
ngaso

24

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 24 23/6/2023 11:52


b) ukuhlanganisa imitsho ngesihlanganiso esiqondileyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baza qondisa imitsho ekilizayo bencedisana lombalisi eminye,
kuthi eminye bazibhalele bodwa.
2. Emitshweni abayiphiweyo baza sebenzisa izihlanganiso ukuhlanganisa
imitsho emibili ngendlela eqondileyo.

Impendulo
A.
1. UMkandla utshaye umuntu izolo.
2. Mina ngikhuluma loDube khathesi.
3. Ngizakuyamangalela emapholiseni kusasa.
4. Uzabulala umkakho kwelinye ilanga elizayo.
5. Uyadla ukudla kwakhe khathesi.
6. Abantwana bakhalile uyise etshaya unina izolo.
7. Abafana bomthetho babophe uMnkandla kuthange.
8. Omakhelwane balamule loMaNdlovu izolo
9. UMnkandla uhambe lontshelezane.
10. USanele uthobe unina izolo.

B.
1. Ungabotshaya umkakho ngoba uzambulala.
2. UDube ukhuza ubaba kodwa akalaleli ngitsho.
3. Abantwana batshotshobele ngoba umama lobaba bayalwa.
4. Uhlala emthethisa njalo akaqali ukumtshaya.
5. Umakhelwana abafana bomthetho bayalamula.
6. Ubaba lomama bayakhuluma.
7. Umuzi awula kuthula ngoba ubaba lomama bahlala besilwa.
8. Abantwana bahlala besilwa ngoba bakubona ekhaya.
9. Xoxani labeluleka abalohlupho emtshadweni kumbe lixoxe labafundisi.
10. Ukuthula lokuxolelana kuqakathekile.

25

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 25 23/6/2023 11:52


7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indatshana yokuzibumbela

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababhale indatshana zabo belandela izimiso zokubhala indaba
yokuzibumbela.

9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala kuhle
b) ukudinga imifanekiso yokudla

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Angakwenza kube ngumdlalo ngokubafaka emaqenjini ukuze kubonakale
elinqobileyo.
3. Abafundi kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izaga eziphathelane lokuhlalisana kuhle
Ukuqhutshwa kwesifundo

1. Abafundi baza phiwa ithuba lokuya dinga izaga eziphathelane


lokuhlalisana lokuxolelana.
2. Bangeza lazo kabazethule babuye baxoxe ngazo.

26

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 26 23/6/2023 11:52


Is ahluko
5 Ukuthethwa kwamacala

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngamacala lokuqhutshwa kwawo
b) ukubala indatshana bayizwisise
c) ukugcwalisa izifananiso ngamabala aqondileyo
d) ukunika ingcazelo yezitsho
e) ukuchaza ukuthi ngabantu abanjani abachazwa ngendlela eziphiweyo
f) ukuguqula amabizo abe yizandiso zendawo njengokuthi iGweru-eGweru
g) ukunciphisa amabizo aphiweyo
h) ukubhala indaba eveza ukuthi icala kaliboli
i) ukupela amabala ngendlela eqondileyo

1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala aphathelane lamacala
b) ukuxoxa ngokuthethwa kwamacala
Izincediso
• imifanekiso yamapholisa, izankosi, amagwalibatshazi alamabala, ugwalo
lwabafundi

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini, abafundi baxoxa ngamacala lokuthethwa kwawo.
2. Amaqembu awethulele iviyo.

2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngabakubona emifanekisweni
b) ukubala amabala amatsha
c) ukubala lokuzwisisa indaba

27

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 27 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala baxoxe ngomfanekiso.
2. Emaqenjini abafundi bazabala benikana amathuba.
3. Abafundi bazabala bethule.

3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bethule
b) ukuphendula imibuzo yengxoxo
c) ukubala kuhle amabala athethwe endabeni
d) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala bethule.
2. Bazaphendula imibuzo yokuzwisisa ngomlomo.
3. Bazabhala impendulo zemibuzo.
4. Abafundi ababale amabala.
5. Abafundi ababhale bachaze amabala njengokusetshenziswa kwawo
endatshaneni.
Impendulo
1. B
2. D
3. A
4. B
5. C
6. eGwanda
7. wawugcwele imbanje
8. nguMambanje
9. Waswela imali yesibambiso/yokubhadala ibheyili.
10. Esitokisini.
11. Ukuchaza amabala.

28

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 28 23/6/2023 11:52


a) Angizange ngilale lakancinyane.
b) Ukusukuma ngokuphangisa.
c) Sengilungise inkulumo yami engasiqiniso ngaqeda.
d) Liyakwehlela ungalindele/ungazi/ulibele.
e) Esekhona ositshelileyo okuyimfihlo.
f) Ukuhle ubanjwe ungaphunyuki.
g) Yindlela yokwenza ulutho oluthile olufunayo.
h) Icala okuthiwa ulenzile.
i) Ukuphuma ubaleka ngesiqubu esikhulu.

4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bazwisise indaba
b) ukufinqa indatshana

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indaba esekuqaleni kwesahluko bayizwisise.
2. Emaqenjini abo abafinqe ngendlela eqondileyo engwalweni zabo.
3. Omunye lomunye kabhale isifinqo sakhe.
4. Ababalelane izifinqo zabo.

5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izifananiso ngamabala aqondileyo
b) ukunika ingcazelo yezitsho
c) ukuchaza ukuthi ngabantu abanjani abachazwa ngendlela eziphiweyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachasisele abafundi ngezifaniso langokuchaza ukwenza
kwabantu.
2. Amaqembu kawagcwalise imitsho.

29

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 29 23/6/2023 11:52


3. Amaqembu kawabalele iviyo.
4. Abafundi abaxoxe ngokuhambelana kwezitsho lezaga.
5. Bazaxoxa emaqenjini ngengcazelo yezitsho abazaziyo.
6. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
A.
1. njengegundwane 2. njengontulo
3. njengelanga liphuma 4. njengesela
5. njengomswenya 6. nguthekwane
7. yimpisi 8. ngumkhaza
9. yisambane 10. yinyoka
B.
1. Akethuki mangamanga
2. Ulenhliziyo embi
3. Wayelomusa
4. Ulesihawu
5. Lilamawala
6. Ulisela
7. Uthanda ukuqala/ ukusukela abanye
8. Benza izinto zezandla ezibukekayo/ezinhle
9. Uthanda ukuhamba
10. Uthanda ukukhuluma ngabanye abantu.

6. Asisebenzeni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuguqula amabizo abe yizandiso zendawo njengokuthi iGweru-eGweru
b) ukunciphisa amabizo aphiweyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ukubala amabala emagwalibeni.

30

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 30 23/6/2023 11:52


2. Amaqembu aguqule amabala abe yizandiso zendawo baphinde banciphise
amabizo.
3. Abafundi bazaxoxa bephana izibonelo zezinciphiso.
4. Bazaxoxa ngokuguquka kwamabala nxa esencitshisiwe.
5. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
A.
1. KoBulawayo 2. Evinkilini
3. Entolongweni 4. Emthethwandaba
5. Endlini 6. Emgodleni
7. Emfuleni 8. Endaweni
9. Esandleni 10.Enyaweni
B.
1. ikhanjana 2. indlwana
3. ingqanyana 4. ubhayana
5. imithethwana 6. insinjana
7. isakana 8. ikhanjana
9. amaphetshana 10. imadlana

7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukunika izibonelo zamacala bazibhale
b) ukuxoxa ngamacala
c) ukubhala indaba yokuzibumbela elesihloko esithi, “Icala kaliboli”

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amaqembu awabhale izibonelo zamacala.
2. Amaqembu awethule imisebenzi yawo, iviyo lixoxe ngamacala.
3. Abafundi ababhale indaba ngamunye.

31

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 31 23/6/2023 11:52


9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo
c) ukuloba amaphetheni

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abantshintshane ukubala amabala
2. Abafundi kabaphiwe amabala ebizelwa bona bawabhale engwalweni
zabo.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ahambelana lokuthethwa kwamacala

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabaye dinga ukuthi amabala ahambelana lokuthethwa kwamacala
atshoni.
2. Bangabuya lamanye amatsha ukuze bazewabuza kwabanye.

32

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 32 23/6/2023 11:52


Is ahluko
6 Ukuncedisana

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa, ukubala lokubhala ngokuncedisana
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo oluphathelane lokuncedisana
c) ukubhala incwadi yobungane

1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokwenziwa emifanekisweni.
b) ukuxoxa ngemisebenzi engenziwa kuncediswana
Izincediso
• imifanekiso yabantu besebenza, amabala emagwalibeni-tshazi, izikhali
zomsebenzi

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi baxoxa bebhala phansi imisebenzi engenziwa
ngabantu bencedisana.
2. Umbalisi kabhode encedisa abafundi.
3. Amaqembu kawethulele iviyo.

2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala amatsha
b) ukubala bazwisise incwadi

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala amabala amatsha.
2. Abafundi bazabala bephana amathuba emaqenjini.
3. Abafundi bazabala bethule.

33

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 33 23/6/2023 11:52


3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukutshengisa ukuzwisisa incwadi ngokuphendula imibuzo
b) ukuchasisa amazwi lamabala ngendlela asetshenziswe ngayo encwadini
c) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo encwadini

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaphendula imibuzo yokuzwisisa ngokukhetha impendulo
kweziphiweyo.
2. Abafundi bazaphendula imibuzo ngokupha impendulo ezigcweleyo.
3. Abafundi bazachaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo emitshweni.
Impendulo
1. C
2. D
3. A
4. C
5. B
6. Yikuphatheka aswele ithuba
7. Yinjongo yabo ecacileyo
8. Ngumkhuhlane wesikhumba
9. Wabhubha/sewafa/kasekho/sewabatshiya
10. Ukumanyana
11. Ukuchaza amabala.
a) ngisebenza ngingaphumuli.
b) sengijwayele.
c) ngingowokucina.
d) zizala kakhulu.
e) inyama enhle.
f) umsinjwana okhitshwa ngokuvuthela kucijiswe umlomo.
g) siyingxenye yenhlanganiso ethile.
h) umsebenzi oqandane lomuntu okumele awenze.

34

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 34 23/6/2023 11:52


i) ubunzima bolutho nxa luphakanyiswa kumbe lufakwa esikalini.
j) ukubambana lisebenze ndawonye.

4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa belandela imicijo abayiphiweyo egwalweni lwabo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi babala imicijo esengwalweni zabo.
2. Bahlela imicijo eqakathekileyo.
3. Bayayihlanganisa ibe yindima eyodwa.
4. Ababhale izifinqo zabo.
5. Ababalele abanye izifinqo zabo.

5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba lokubala amabala akhomba ubuhlobo obuthile
b) ukubhala ubuhlobo obukhonjwa ngamabala alemzila
c) ukugcwalisa izaga ngamabala aqondileyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe abafundi beqamba ubuhlobo.
2. Abafundi bazabhala imitsho befaka ubuhlobo endaweni yamabala
adwetshelweyo.
3. Abafundi bazaxoxa ngokugcwaliswa kwezaga emaqenjini.
4. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo

A.
1. ngumalume 2. ngukhulu/ngubabamkhulu
3. umzawami 4. ugogo

35

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 35 23/6/2023 11:52


5. umkhwenyethu 6. ngukhokho
7. unyanewethu 8. njengobaba
9. ubabazala 10. usebele
B.
1. Uthango
2. Izandla
3. iyenanana
4. ngabathakathi
5. eyikhothayo
6. Amasongo
7. umlenze
8. qhude
9. nkomo
10. ayabangulana

6. Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa beqamba izenzo ezithile
b) ukugcwalisa imitsho ngezenzo eziqondileyo
c) ukubhala amabala ngokulandelana kwawo kusichazamazwi.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi bazaxoxa bechasisa izenzo.
2. Bazagcwalisa imitsho ngezenzo eziqondileyo.
3. Abafundi bazaxoxa ngesichazamazwi.
4. Bazaloba amabala ngamunye ngendlela abekwa ngayo kusichazamazwi.
Impendulo
A.
1. baza 2. gecela 3. hlinza
4. hluza 5. hlakula 6. khuleka
7. sinda 8. centa 9. belusa
10. theza

36

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 36 23/6/2023 11:52


B.
1. Imfe, imizamo, inyama, inzuzo.
2. Ukubambana, ukumanyana, ukuncedisa, ukusebenza.
3. Ubuhlungu, ubuvila, ukukhuthala, umsebenzi.
4. Izifuyo izilimo, izisebenzi, izizatho.
5. Amalunga, amavila, ulwazi, umsebenzi.
6. Ilima, inhlanganiso, iqembu, uncedo.
7. Isisebenzi, umenzi, umsebenzi, umsizi.
8. Lima, ncedisa, phangisa, qeda.
9. Bamba, ncedisa, phathisa, sebenza.
10. Bambanani, hlanganani, mduduze, mncedise.

7 lo 8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokubhalwa kwencwadi yobungane
b) ukubhala incwadi yobungane bephendula abayibhalelweyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaqala baxoxe ngemisebenzi abangayenza ndawonye
ibalethele inzuzo.
2. Bangakhumbuzana ngendlela yokubhala incwadi.
3. Omunye lomunye usengabhala eyakhe incwadi.

9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amabala angabhalwa emagwalibeni tshazi, abafundi bantshintshane
ukuwabala.
2. Ngababili bangadlala umdlalo wokupelisana amabala.

37

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 37 23/6/2023 11:52


3. Umbalisi usengabizela abafundi amabala, bawabhale.
4. Umbalisi angawasebenzisa emitshweni layo ayibizele abafundi bayibhale.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala izaga eziqondileyo eziphathelane lokuncedisana
b) ukuchaza izaga

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi anganika isibonelo ngezaga ezisebhodini.
2. Bangazibhala izibonelo zizabancedisa.

Asiphindeni umphehlo 2
1. C 2. D 3. C 4. D 5. C
6. C 7. C 8. C 9. A 10. A
11. A 12. C 13. D 14. D 15. C
16. B 17. B 18. A 19. D 20. B

38

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 38 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
7 Ubuntu

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa inganekwane.
b) ukuveza ubungcitshi babo bokulandela izixwayiso lokuphendula
imibuzo.
c) ukutshengisa imizwa yabo sobala ngokuthobeka.

Izincediso
• Amagwaliba alamabala lemitsho, imifanekiso, ingwalo, umgwembe.

L 1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngezindlela imihlobo yabantu ephila ngazo.
b) ukulingisa beveza Ubuntu bebingelelana.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bekumaqembu abo baxoxa ngobuntu.
2. Bachaza abakuxoxileyo kwabanye abafundi.
3. Abatsho ukuthi abantu bemihlobo etshiyeneyo baphila njani eZimbabwe.
4. Abafundi abaphane amathuba belungisela abantu.
5. Baloba umsebenzi engwaleni zabo.

L2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bazwisise indatshana yokuzwisisa.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana bahlaziya amabala asendabeni.
2. Babala indatshana ngamaqembu abo.

39

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 39 23/6/2023 11:52


3. Bahlaziya indatshana batsho ukuba ibafundisani.
4. Babala indatshana bebalela ukuzithokozisa.

L 3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo ngendlela eqondileyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala indatshana baphendule imibuzo abayiphiweyo.
2. Babala indatshana futhi bebodwa.
3. Babala imibuzo esemgwembeni.
4. Abantwana baphendula imibuzo abayiphiweyo.
Impendulo
1. NguNaaman
2. Ngamalephelo
3. Wayengomkhulu webutho
4. uJordan
5. Yizisebenzi zakhe
6. Ibala elithi ‘thumba’ litsho umuntu othathwa engafuni ayegcinwa lapho
angabonwa khona ngabamaziyo njalo kakhulu engaphathekanga kuhle.
7. Ukuthi uNaaman wayethwele amalahle ekhanda kutsho ukuthi
wayephakathi kobunzima.
8. Inkosi yakwa-Israel yathukuthela isemukela incwadi.
9. Wathukuthela ngoba wayecabanga ukuthi uElisha uzabiza igama leNkosi
asiliswe / wayengalindelanga ukuthi kuzathiwa ayegeza eJordan.
10. UNaaman watshengisela ukungakholwa njalo lokuziphakamisa.
11. Ukuchaza amabala
a) libizo
b) engavunyelwa ukuhlangana labanye abantu kumbe engalalungelo
lokuhlangana labanye abantu.
c) ukutshengisa ukuthobeka komunye umuntu
d) eyehlasela ukuthi athole izinto engalamvumo.

40

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 40 23/6/2023 11:52


e) isacaphukile
f) waqala ukuhamba/ wahamba.
g) Wayaxoxa labanye ngaleyo ndaba
h) Yazonda kakhulu
i) Isisebenzi
j) Okuyikho okusemqoka esizweni

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba imicijo eqakathekileyo ekulobeni isifinqo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini, bazakhetha imicijo eqakathekileyo ekufinqeni indaba.
2. Ngamaqembu bazafinqa indatshana abayibalileyo.
3. Abafundi ababale izifinqo zabo abanye belalele.

L5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela zokuvalelisana.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana bachaza amazwi abawaphiweyo.
2. Benza umsebenzi osemgwembeni.
3. Ngamaqembu abo benza umsebenzi obawuphiweyo.
4. Baloba umsebenzi engwaleni zabo.
Impendulo
1. Ngovalelisa abantu nxa sebesiya lala.
2. Ngovalelisa emzini sokuntambama kunqunda amehlo.
3. Ngokhulumisa umuntu akade wamcina.
4. Ngovalelisa esuka emuntwini ngezikhathi zemini.
5. Ngobuza abantu ekuseni ukuthi balele njani.
6. Ngovallisayo nxa esuka emzini.

41

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 41 23/6/2023 11:52


7. Ngoxolisa olimeleyo kumbe ovelelwe ngumonakalo.
8. Ngovalelisana lomunye akade ehlangane laye nxa sebesehlukana.
9. Ngokhulekayo nxa engena emzini.
10. Umuntu engena endlini.

B.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ahloniphayo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana baxoxa ngamabala ahloniphayo.
2. Bayawachaza ukuba atshoni.
3. Ngamaqembu benza umsebenzi abawuphiweyo.
4. Baloba umsebenzi okugwembe.
Impendulo
1. Mayuyu - ngolamulayo njalo exolisa kwabakhulumisane kubi kumbe
abalwayo.
2. Mathonzi - ngotshela odobhe ulutho lwakhe ukuthi amnike.
3. Toko - ngofisela umuntu okubi efuna ukumzwisa ubhuhlungu.
4. Amhlophe - ngobuka owenze kuhle.
5. Malamu - ngolamula abantu abalwayo.
6. Kukulalise njani- ngovukisa umuntu ongezwa kuhle efuna ukuzwa
ukuthi umkhuhlane umlalise njani.
7. Wonakele-uchithekelwe yisisu.
8. Ngodinga ulutho lwakhe olulahlekileyo, kungaba yisifuyo.
9. Langenkathazo-ngokhulumisa obhujelweyo kumbe ovelelwe ngokubi.
10. Isikhotheme- ukubhubha kwenkosi.

L 6 Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuthi umuntu oqanjiweyo ngomsebenzi wakhe ubizwa
kuthiweni.

42

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 42 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Baxoxa ngomsebenzi osemgwembeni.
2. Ngamaqembu bayawuhlaziya lumsebenzi.
3. Baloba engwalweni zabo ngamunye.
Impendulo
1. Obazayo - ngumbazi
2. Olobayo - ngumlobi
3. Ophekayo - ngumpheki
4. Ofileyo - ngumufi
5. Osizayo - ngumsizi
6. ngumbalisi
7. ngumtshumayeli
8. ngumongikazi/umongi
9. ngumathanyela
10. ngumelusi

Asisebenziseni uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza isabizwama soqobo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi ababhale izabizwana zoqobo.
2. Amaqembu ewethule akutholileyo.
3. Ngamunye abafundi abagcwalise imitsho ngezabizwana zoqobo
eziqondileyo.
Impendulo
1. yena 2. bona 3. lona 4. wona 5. zona
6. wona 7. zona 8. wona 9. sona 10. yona

43

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 43 23/6/2023 11:52


L7/8 Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indaba eyinganekwane.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Baxoxa ngesihloko abasiphiweyo.
2. Ngamaqembu ababhale ezabo inganekwane.
3. Abaxoxe ngabakulobileyo.
4. Abalobe indaba zabo.
5. Abaxoxe ngempumela.

L9 Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala.
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
c) ukubhala inhlamvu zamabala.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi babala amabala alotshwe emgwembeni.
2. Bawapela ngamaqembu abo.
3. Abafundi baloba izipele engwalweni zabo.
4. Qambani inhlamvu zamabala ezisetshenziswe kanengi.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
• ukudingisisa ngemikhuba yokuziphatha enkolweni ezitshiyeneyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaqamba inkolo ezitshiyeneyo.
2. Bazanikwa umlandu wokuya dingisisa ngokuziphatha okufundiswa
kolunye lolunye ukholo.

44

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 44 23/6/2023 11:52


Is ahluko
8 Ukugqoka

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza indlela eqondileyo okumele abantu bagqoke ngayo.
b) ukupela lokuchaza amabala aphathelane lempahla ezigqokwayo.

Izincediso
Imifanekiso yezigqoko ezitshiyeneyo ezendulo lezakhathesi,
amagwalibatshazi abhalwe amabala.

L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela abatsha asebegqoka ngayo kulezi insuku.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngendlela intsha esigqoka ngayo kulezi insuku.
2. Mbalisi ubancedise ukucubungula imifanekiso yezigqoko abazigqoka
bengekhaya baxoxe ngokulunga lokungalungi kwazo endaweni
ezitshiyeneyo.
3. Bangakhangela ukuthi babona kuyiziphi impahla ezifanele ukuya
enkonzweni, emidlalweni yokuzilibazisa, ezigqokwa ebusuku, nxa
kubhujiwe lalapho besiyazikholisela nje bengontanga.
4. Bangaze bachothoza impahla zabanye okungaba khuba.

L2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala inkondlo ukuze bayizwisise.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale inkondlo munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa ozabala
abanye balalele.

45

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 45 23/6/2023 11:52


2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.

L3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokunzwisisa.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Umbalisi kakhethe eminye imibuzo ayibuze abafundi endlini yokufundela
kuthi eminye anike abafundi ukuthi bayiphendule engwalweni zabo munye
ngamunye.

Impendulo
1. Kulapho okwakugqokwa khona imisisi emifitshane kungethusi lutho.
2. Babeyangiswa yindlela agqoke ngayo.
3. Yena ugqoka okuhambelana lesikhathi aphila kuso.
4. Babe babaza ubuze bakhe
5. Imibala minengi alusazi ukuthi ludobhe wuphi.
6. Kuyamangalisa ukuthi uphume njani bengamkhuzanga.
7. Sasisithi singakhwela asale enqunu/ eze.
8. Imali iyalahleka/iphuma njalonje.
9. Ongela mali uyantshontsha/abe libele lendlela.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo enkondlweni

Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
enkondlweni.

Impendulo
a) Uhamba nqunu/akugqokileyo kutshiya izitho zomzimba phandle
okungahloniphekiyo

46

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 46 23/6/2023 11:52


b) Kudala ngesikhathi sabokhokho
c) Okufitshane kakhulu
d) Kawulandaba lokwenzakalayo
e) Ngayangeka / ngabanjwa zinhloni
f) Isifiso sokuthi ulutho oluthile ngabe ngolwakho
g) Umuntu ongalaleliyo nxa ekhuzwa esenza izinto ezimbi
h) Ukupha omunye umbono othile ngokwenzakalayo
i) Ibala lokweyisa elitsho umuntu olokhu ebambelele ezintweni zakudala
engafuni ukwamukela inguquko esikhona.
j) Umsinjwana owenzakala ngokucijisa umlomo ubusuvuthela.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza isimo sesifinqo.
b) ukufinqa inkondlo ebaliweyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bachaza ukuba isifinqo yini.
2. Baxoxa ngesimo sesifinqo beliviyo.
3. Baxoxa ngesimo sesifinqo ngababili.
4. Ngamunye babhala isifinqo.
5. Izifinqo azibalwe abanye belalele.

L 5 Asisebenziseni Ulimi 1

Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza impahla ezigqokwa ngabasebenzi abathile
b) ukuchaza ukuthi ngokubona kwabo kungani izisebenzi ezithile zigqoka
lezo mpahla

Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi leyohlelo belandela iziqondiso
abaziphiweyo.

47

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 47 23/6/2023 11:52


Impendulo
1. Abemba imigodi
2. Umongikazi
3. Ipholisa
4. Inyanga / isangoma
5. Ngujaji / Mantshi

Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izaga.

Impendulo
1. Ngumuntu ongahloniphiyo.
2. Uhlakaniphe kakhulu okudlulisileyo.
3. Owenza isikhombekhombe kawutholi umendo.
4. Umuntu kumele ahloniphe wonke umuntu loba kungasimzali wakhe
ngoba engazi ukuthi uyacina ehlala ngaphi.
5. Umuntu ukhuzwa esesemncane ukuze akhule elungile.
6. Uziqalele okukhulu.
7. Kuzakuphelela.
8. Kakwazi ukubonga angenzelwa okuhle.
9. Umuntu kaziboni lapho aphambanisa khona.
10. Ungibambele isikhwili.

L 6 Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukunciphisa amabala.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amaqembu abike njalo abhale umsebenzi ngamunye.

Impendulo
1. impahlana

48

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 48 23/6/2023 11:52


2. isikhatshana
3. umsidlana
4. abafanyana
5. indledlana
6. abantwana
7. isikhatshana
8. inkatshana
9. iqhiyana
10. ikhanjana

Ukwakha imitsho
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha imitsho engakiliziyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazakwakha imitsho yabo.
2. Kumele ibe yimitsho ebhalwe yaphawulwa kuhle.

Impendulo
Abafundi bazakwakha imitsho yabo. Kumele ibe yimitsho ebhalwe
yaphawulwa kuhle.

L7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala incwadi ngendlela ehlabusayo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhuthaze ukubhala kuhle ikheli, ukuqala incwadi yaloluhlobo
lokuvalelisa.
2. Abafundi bencedisana lombalisi bangapha imicijo emithathu
engasetshenziswa kuthi eminye bazidingele bona mathupha.

49

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 49 23/6/2023 11:52


L9 Asibhaleni - izipele
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala kuhle.
b) ukuxoxa ngokudla kwemihlobo eyehlukeneyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi. Izipele zingaba yindlela
yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi bayenelisa ukupela yini
amabala esiNdebele.
2. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukwehlukanisa imvunulo phakathi kweyayigqokwa endulo legqokwa
manje. Lokhu bangakwenza ngokuhlela imvunulo ethaleni.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kakufakwe imifanekiso eminyakeni ehambelana lokugqoka kwaleso
sikhathi.
2. Lokhu kuzaphathisa ukulonda ukuthi ngomnyaka onje kwakugqokwa
ngale indlela njalo njalo.

50

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 50 23/6/2023 11:52


Is ahluko
9 Imilandu yomuntu

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa lokubala ngemilandu yabantu emulini.
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo ngendlela ephathelene lemilandu.
c) ukubhala ingxoxo ngemilandu kamama lobaba emulini.

Izincediso
• Amabala emagwalibenitshazi, imifanekiso kamama lobaba, izikhali
zomsebenzi.

L.1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemilandu yabantu emulini.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe emaqenjini abo.
2. Bhoda ubancedisa lapho abadinga khona uncedo lwakho.
3. Ekuxoxeni lapha, khuthaza abafundi ukuthi babhale imicijo yabo.
4. Bavumele basole kumbe babuke okuhle okwenziwa ngamanye amalunga
emulini ekufezeni imilandu.
5. Amaqembu awethulele abanye abaphume lakho.

L2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala amatsha.
b) ukubala bazwisise incwadi kaZenzile.
c) ukulandisa okumunyethwe yincwadi.
d) ukukhangela iziqa mf; ng; kh.

51

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 51 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umfundi angabala kuhle kumbe wena mbalisi ungabalela abafundi
beloba.
2. Abafundi abanikane amathuba okubala emaqenjini.
3. Unganika abafundi ithuba balandise okumunyethwe yincwadi
abayibalileyo.

L. 3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo betshengisa ukuzwisisa incwadi abayibalileyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Imibuzo lempendulo kungaxoxwa ngakho emaxukwini.
2. Abafundi ngamunye ababhale baphendule imibuzo.

Impendulo
1. B 2. C 3. A 4. D 5. D
6. Libhayibhili
7. Ngesako Ngulube
8. Inhloko yomuzi nguJohn/Ngulube
9. Ngumlandu wabazali/kababa lomama.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza okutshiwo ngamabala njengokusetshenziswa kwawo
encwadini.

Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Amabala awachazwe emaqenjini, amaqembu ethule.
Impendulo
a) ophakathi kohlupho nguye ozwa ubuhlungu.
b) ngezwa ngisiba lokuthula lokungakhathazeki.
c) Umsebenzi oqondane laye okumele umuntu awenze.
d) Ngisebenze nzima.

52

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 52 23/6/2023 11:52


e) Ukuntshintsha.
f) Ukuzibuka.
g) Sengidiniwe.
h) Esaphila/engakafi.
i) Abale kakhulu.
j) Ngumuntu othethe udadewethu.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuqamba imicijo eqakathekileyo encwadini ebaliweyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqambe babhale imicijo besemaqenjini abo ngokulandelana
kwayo.
2. Ababikelane imicijo le abayithole encwadini.
3. Abalobe ngamaqembu.
4. Abanikwe imiklomelo ngumbalisi.

L. 5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izaga ngamabala abawaphiweyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bangaqala baxoxe ngezaga lezi emaqenjini.

Impendulo
1. Ozeleyo 2. Ilizwi
3. Ngumakhothwa 4. Kawapheli
5. Kayisindwa 6. Ngezikudlayo
7. Belindile 8. Abadala
9. Umvundla 10. lingatshoni

53

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 53 23/6/2023 11:52


Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa amabala akhomba indawo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Bengakagcwalisi imitsho abafundi kabaqale bazibumbele eyabo imitsho
elamabala akhomba indawo.

Impendulo
1. khonale 2. khonapha
3. phezu / phezulu 4. ngale
5. ngaphi 6. phansi
7. ngale 8. lapha
9. ngani 10. kusiphi

L.6 Asisebenziseni Uhlelo 1


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuguqula izenzo zikhombe ukwenzela.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ungaqala ngokuchasisela abafundi ngezenzo ezikhomba ukwenzela.
2. Abafundi ababhale umsebenzi engwalweni zabo.

Impendulo
1. fakazela 2. sebenzela
3. thengisela 4. dingela
5. thungela 6. bazela
7. uphekela 8. welukela
9. wosela 10. siphandela

Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala imitsho elebala elichaza ibizo emutshweni.
b) Ukusebenzisa amabala avumelana lebizo emitshweni

54

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 54 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachazele abafundi indlela amabizo avumelana ngayo.
2. Abafundi bazabhala umsebenzi abawuphiweyo.

Impendulo
1. omncane 2. enengi
3. abanengi 4. amanengi
5. enlutshwana 6. omdala
7. eqotho 8. oqondileyo
9. abalothando 10. ohloniphayo

L.7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemilandu kamama lobaba.
b) ukubhala kuhle ingxoxo phakathi kukamama lobaba bexoxa ngemilandu
yabo emulini.

Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Umbalisi kakhumbuze abafundi indlela eqondileyo yokuloba ingxoxo.
b) Ngababili, kabadlale belingisa abazali bexoxa ngemilandu yabo emulini.
c) Ngamunye kababhale ingxoxo.

L.9 Asibhaleni - Izipele


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala.
b) ukupela kuhle amabala abawaphiweyo.
c) ukuhlabela inhlamvu zamabala kusukela ku A – Z.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqale bantshintshane ukubala amabala ngababili.
2. Abapelisane amabala.
3. Umbalisi abizele abafundi amabala bawapele.
4. Bahlabele inhlamvu zamabala.
5. Bazilobe engwalweni zabo.

55

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 55 23/6/2023 11:52


Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa bekhumbuzana ngemilandu yabazali emulini.
b) ukudinga babhale imilandu yabantwana emulini.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi kabaxoxe ngemilandu yabazali.
2. Amaqembu awethulele iviyo.
3. Kabaye dinga ngemilandu yabo njengabantwana.
4. Imilandu ezabhalwa ngabafundi izatshiyana.

Asiphindeleni emuva
Impendulo
1. nzima
2. yikuncedisana
3. ligabazi
4. ngumlimisi
5. livila
6. yisigxangu
7. ngumlimi
8. litshapha
9. liqathanzipho
10. mambande
11. geca
12. ukubaza
13. i) izisebenzi, sebediniwe, ukhuthele, ukuncedisa
14. i) bayaphathisana, gamula, gebha, lincedisane
15. i) asisebenze, izisebenzi, sebenzani, umsebenzi
16. angamakhulu amathathu
17. Ezingamakhulu amabili lamatshumi amabili
18. Singamatshumi amane
19. Ayancedisana
20. Kusetshenziswa

56

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 56 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
10 Ezemfundo

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngobuhle bemfundo empilweni zabantu abasakhulayo.
b) ukuphendula imibuzo ngokugcweleyo njalo ngendlela eqondileyo.
c) ukubhala incwadi yobungane emiswe ngendlela eqondileyo.
d) ukupela lokuchaza amabala ngendlela eqondileyo.

Izincediso
• Amagwalibatshazi, izingwalo, ugwalo lwabafundi, ugwalo lwezaga.

L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngembangela zokuphumelela kumbe ukungaphumeleli
kwabafundi esikolo sabo.
b) ukufunda itshathi ebhalwe imicijo yembangela zokungaqhubi kuhle
kwabafundi ezikolo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngembangela yokungaqhubi kuhle kwabafundi
ezikolo okungagoqela okunye kwalokhu; ukungabali imisebenzi yabo
yesikolo, omakhalekhukhwini, ukuba labangane abangathandi isikolo,
ukufunda khatshana lalapho abahlala khona, ukuswela ingwalo zesikolo,
ukungabi lababalisi abeneleyo abafundele umsebenzi wobutitsha
lokulova.
2. Babuye bakhangele okubangela ukuphumelela okugoqela ukukhuthalela
izifundo lokubala, ukuba seduze kwesikolo lokuba lempahlakuphathisa
emisebenzini yesikolo, izikolo ezilababalisi abakhutheleyo njalo
bewufundele umsebenzi.

57

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 57 23/6/2023 11:52


L2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana ukuze bayizwisise.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe
oyedwa ozabala abanye balalele.
2. Umbalisi kagcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.

L3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abayibale njalo indaba.
2. Emaqenjini abaphendule imibuzo, bachasise amabala.
3. Abaphendule imibuzo yendatshana yokuzwisisa.

Impendulo
1. Yiziphathamandla zemawofisini ogatsha lwezemfundo labaphathizikolo.
2. Lokukhangela imbangela yokungaphumeleli kuhle kwabafundi ezikolo.
3. Emawofisini emfundo eMhlahlandlela.
4. Veza impumela yemihloliso ezikolo
5. Ngu Dube.
6. Kwakungela ukusomisana/ kwakungela ukuphosela okokusomisana
ngakho.
7. Yikuthi ingwalo ziyasilela ezikolo.
8. Abafundi bayaphumelela ngoba besenelisa ukuzibalela bodwa bathole
olunye ulwazi.
9. Yiyo ehuga abafundi ukuthi bayezisebenzela loba bengafundanga
baphile kuhle.
10. Ukuhlela imicijo ngokuqakatheka kwayo lokudwetshwa kwegirafu
etshengisa impumela.

58

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 58 23/6/2023 11:52


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Bachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
endatshaneni.

Impendulo
a) Akukho owayefuna indaba le ehluphayo iphelele kwelakhe icele/kakho
owayevuma ukusolwa.
b) Bekhuluma izinto ezihlekisayo phakathi kwenkulumo zabo zomhlangano.
c) Abakukhulumayo kwahle kwaliwa.
d) Kwahle kwathiwa kathule / waliswa ukuqhubekela phambili ekhuluma.
e) Ukuthi konke okuhle kube kucele lakhe.
f) Ukuxoxa indaba njengoba kwenzakele.
g) Ukupha abantu okuthile ngokulinganayo.
h) Indawo eyehlukanisa amazwe amabili.
i) Kwethulwe imibono ngokulandelana kwayo.
j) Imibono okuzakhulunywa ngayo.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa ulwazi abalufundileyo ekufinqeni indaba.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abakhunjuzwe ngolwazi lokufinqa.
2. Abafinqa indaba abayibalileyo ibe ngamatshumi amathathu.
3. Ababalele abanye izifinqo zabo.

L 5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuthi umuntu othile ubizwa athiweni kukhangelwa izenzo
zakhe.

59

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 59 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi belandela iziqondiso abaziphiweyo.
Impendulo
1. Ngumuntu okhaliphileyo.
2. Ngumuntu owenza izinto ezibukwa ngabantu ngoba zilungile.
3. Ngongalaleliyo nxa ekhuzwa.
4. Ngophuza ukubamba izinto kungabe kuyilezo azifundayo.
5. Ngowenza izinto ezibukekayo ngezandla zakhe.
6. Ngontshontshayo
7. Ngoloqalo/ ngoqala abanye
8. Ngolenyawo ezikopelayo imibala igoble ngaphandle.
9. Ngozithandayo/ ohlanzekileyo/ ongahlalwa mpukane.
10. Ngumuntu ololwazi lokweza ulutho oluthile ngobuciko obukhulu.

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izaga ngebala eliqondileyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abatsho ukubana isaga kuyini.
2. Abagcwalise imitsho ngamaqembu.
3. Abagcwalise imitsho engwalweni zabo.

Impendulo
1. Imibono emihle iphuma nxa abantu behlanganise amakhanda.
2. Buza abadala nxa kukhona ongakuzwisisiyo ngoba bona sebehlangane
lezinto ezitshiyeneyo.
3. yabikwa
4. amaphiko
5. amakhanda
6. Ungadleli ngokwehlelwa ngokubi.
7. Zama yonke imizamo kukhona ongakusebenzela.
8. Ungabozama izinto ongazaziyo ngoba ezinye zingaba yingozi.
9. Njengoba usala ukhuzwa yenza okwenzayo sizakubuza kungasakusebenzelanga.
10. Ukunceda umuntu odlulayo akuqedi lokho olakho.

60

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 60 23/6/2023 11:52


L 6 Asisebenziseni Impawu zenkulumo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphawula kuhle imitsho abayiphiweyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaphendula imibuzo yohlelo belandela iziqondiso
abaziphiweyo.
Impendulo
1. UNcube wathi eqeda ukukhuluma baqakeza izandla.
2. Emhlanganweni kwakhulunywa ngemali, ingwalo, ababalisi lendlala.
3. Isikhulumi sasukuma sathi, “Bafundi libanjwa ngamandla ukufunda
isilungu na?”
4. Yiziphi izikolo ezingaqhubanga kuhle lonyaka?
5. UMaMhlanga wayethule zwi emhlanganweni.
6. “Umhlangano wenziwe ngayiphi inyanga?” wabuza umbalisi.
7. Abafundi bajaha ukuyakwenda, ukuya egoli kumbe ukuyasebenza
emigodini okungekho emthethweni.
8. “Ababalisi kumele bawujabulele umsebenzi wabo,” kwatsho isikhulumi.
9. “Yibaphi abantwana abantshontshe izingwalo?” wabuza umphakathi.
10. “Khona isikolo siqakatheke okunganani?” wabuza uSihle.

Asisebenziseni Uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba isabizwana esiqondileyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesabizwana sokukhomba besipha izibonelo.
2. Abafundi benza umsebenzi ngamaqembu.
3. Abafundi babhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. lesi 2. labana 3. leyana 4. laba 5. lesiyana
6. leyana 7. laba 8. lowana 9. labana 10. lesi

61

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 61 23/6/2023 11:52


L 7/8 Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala incwadi yobungane.
b) ukuchasisa ngembangela yokungenzi kuhle kwabafundi.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhuthaze ukubhala kuhle ikheli, ukuqala incwadi
yaloluhlobo lokuvalelisa.
2. Abafundi bencedisana lombalisi bangapha imicijo emithathu
engasetshenziswa kuthi eminye bazidingele bona mathupa.
3. Ikilasi ayixoxe ngembangela zokungenzi kuhle kwabafundi.

L9 Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala kuhle.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.
3. Abafundi kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba imbangela zokungaqhubi kuhle kwabafundi ezikolo.
b) ukudweba ithebuli etshengisa ukuqhuba kuhle kwabafundi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabakhuthazwe ukwenza uluhlu kwesokudla babhale
okubangela ukungaqhubi kuhle kwesabo isikolo kwesenxele okwenzakala
kwezinye izikolo.
2. Abafundi abaphiwe ithuba lokwethula imicijo abayitholileyo
ngembangela yokungaqhubi kuhle emihlolisweni kwezinye izikolo
beqathanisa lokwenzakala kwesabo isikolo. Imicijo ingafakwa ethebulini
ukuze umahluko ukhanye sobala.

62

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 62 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
11 Ezemidlalo

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa lokubala ngezemidlalo.
b) ukubhala besebenzisa ulimi lohlelo oluphathelene lezemidlalo.

Izincediso
• Imifanekiso yemidlalo, amabala lezinye izikhali zemidlalo,
amagwalibatshazi, ingwalo zabafundi, amabala emagwalibeni.

L 1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemidlalo etshiyeneyo.
b) ukulingisa eminye imidlalo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi abaxoxe ngemidlalo etshiyeneyo langabadlali
abadume kiyo.
2. Amaqembu awethule akuthole engxoxweni.
3. Abanye abafundi abalingise ukudlalwa kwemidlalo.

L 2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala amatsha.
b) ukuzwisisa indaba ekhuluma ngezemidlalo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala bephana amathuba.
2. Umbalisi kabuze imibuzo ngokubaliweyo.
3. Emaqenjini abafundi ababale kakhulu bephana amathuba.

63

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 63 23/6/2023 11:52


L 3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle indaba.
b) ukutshengisa ukuzwisisa indaba ngokuphendula kuhle imibuzo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi angaqala ngokubuza imibuzo ngendaba ebaliweyo.
2. Abafundi ababhale bephendula imibuzo.
Impendulo
1. C
2. D
3. C
4. C
5. A
6. Ngowaziwa ngabantu abanengi ngenxa yokwenza kuhle.
7. Ngumuntu onothileyo/olemali enengi.
8. NgamaNdebele.
9. Udume ngokuhlabelela.
10. Ngumuntu odlala kuhle edlule abanye.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuchaza amazwi njengokusetshenziswa kwawo endabeni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Ukubala amabala, babhale babuye bechaze amabala.
Impendulo
a) endaweni ezinengi.
b) kudlalwa imidlalo eminengi.
c) abawuthandayo.
d) abalolwazi olunengi ngokuthile.
e) kumbeka kuzinga eliphezulu.
f) sengikhuluma amanga/sengiqamba amanga / sengisengezelela.
g) bazifela.

64

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 64 23/6/2023 11:52


h) ezincintisanayo.
i) ukukhuluma amazwi okuziqinisa / okuqinisa.
j) ukwenza ulutho ungaqondanga.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indaba ebaliweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Babala indaba ngababili
2. Emaqenjini abaxoxelane imicijo eqakathekileyo bayibhale
ngokulandelana kwayo.
3. Amaqembu ayethula akutholileyo.
4. Ngamunye babhala isifinqo.

L5 Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa emaqenjini ngezenzukuthi.
2. Abafundi bazabhala begcwalisa imitsho.
Impendulo
1. te 2. du
3. thaphuthaphu 4. qha
5. bhudlu 6. lothu
7. gwaqa 8. qhwa
9. thala 10. nki

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ngamabizo amanzi aphuma emzimbeni.

65

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 65 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa emaqenjini ngamanzi abawaziyo aphuma
emzimbeni.
2. Bazabika abakuxoxe emaqenjini.
3. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Umungula
2. Izithukuthuku/ iziginqo/ amaginqo
3. Ubomvu
4. Inyembezi
5. Ulentolo
6. Izithukuthuku/ iziginqo
7. Indenda
8. Igazi
9. Wahlanza/ amahlanzo
10. Wachema / umchemo

L6 Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala imitsho beqalisa ngomenziwa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi angaqala ngokupha abafundi izibonelo ezimbili abafundi
besebenze ngababili.
2. Umbalisi kabhode encedisa.
3. Abafundi sebengabhala umsebenzi ophiweyo engwalweni zabo.
Impendulo
1. Ingungu yantshontshwa ngabafana.
2. Amandlwane abedlalwa ngabantwana.
3. Insema yayibhaqwa ngamajaha.
4. Amankazana wonke atshiywa nguSamkeliso.
5. Inguqu ithandwa ngabafana.
6. Ukugijima kukhwabithwa yimi.

66

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 66 23/6/2023 11:52


7. Ukweqa kwaziwa yithi.
8. Zonke izikolo zinqotshwe yisikolo sethu.
9. UZodwa wakhethwa ukumela isikolo.
10. UBhekimpilo watshiywa nguSiyabonga.

Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa izivumelwano zamabala lebizo ekuqaliseni komutsho.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe emaqenjini ngezivumelwano zamabala.
2. Kababike abaxoxe ngakho emaqenjini.
3. Kababhale umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Umfana lo udlala inguqu.
2. Amankazana adlala ibhola lokuqaga/ Amankazana adlala elokuqaga.
3. Abantu abadala labo badlala imidlalo.
4. Inkazana le igijima kakhulu.
5. Isikolo sakhe sinqobile emdlalweni wokubhukutsha.
6. Oyise ngabahlabeleli/ uyise ngumhlabeleli.
7. Ukhethwe ukuthi ahlabele ingoma yesizwe enkundleni.
8. Unqobe bonke abantu emdlalweni.
9. Bahambe beyimuli ukuyabukela abadlali.
10. Abantwana bonke bayadlala imidlalo.

L 7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba abadlali abalodumo.
b) ukubhala inkondlo ngabadlali abalodumo ababathandayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kusetshenziswa imifanekiso, akuxoxwe ngabadlali.
2. Ngamunye, abafundi ababhale inkondlo.

67

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 67 23/6/2023 11:52


L9 Asibhaleni – Izipele
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala abawaphiweyo.
b) ukubala inhlamvu n – z.
c) ukupela kuhle amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili abafundi bangabalisana amabala.
2. Bangadlala umdlalo wokubizelana bepelisana amabala.
3. Umbalisi angabizela abafundi amabala lemitsho babhale.
4. Baloba inhlamvu zamabala.
Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadinga ngemidlalo abantu abaqanjiweyo abadume ngayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okubala.
2. Abafundi ababhale amabizo abadlali baye dingisisa ngabo.
Impendulo
a) Ukugijima
b) Inguqu
c) Courtney Lock
d) Prosper Utsenya
e) Ezamasiko/ ngumlobi
f) Ezokubhukutsha

68

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 68 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
12 Izimanga zemvelo

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuqakatheka kwemvelo lokuthi ingalondolozwa njani.
b) ukuphendula imibuzo ngendlela eqondileyo.
c) ukubhala ngolimi oluhlabusayo besebenzisa impawu zolimi eziqondileyo.

Izincediso
• Imifanekiso yemvelo etshiyeneyo engagoqela inyamazana, izihlahla,
izintaba, imifula, ugwalo lwabafundi, inkondlo – Izimanga zemvelo.

L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemvelo abayaziyo lokulondolwozwa kwayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaxoxa beliviyo bephana amathuba okupha imbono yabo.

L2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala inkondlo ukuze bayizwisise.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazabala inkondlo abayiphiweyo.

L 3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yenzwisisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yokuzwisisa.

69

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 69 23/6/2023 11:52


Impendulo
1. Yindwangu.
2. Ngefasitela.
3. Ngomnyango.
4. Sokhozi.
5. Zindwangu.
6. Inkawu yayisitholakele phakathi endlini.
7. Babechobana intwala.
8. Yikuthi sezihlale phakathi kwabo kakhulu zaze zabajwayela/kungabe
kuyi kuthi kabazitshayi nxa bezibona zizihambela phakathi kwabo.
9. Zantshontsha iziwiji / zazintshontsha
10. Ngondwangu.

Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo enkondlweni.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bachaza amabala lemitsho ngendlela asetshenziswe ngayo.

Impendulo
a) Yikweqa usuka kweyinye indawo usiya kweyinye.
b) Ngokuphangisa okukhulu.
c) Belandela emuva.
d) Ukungena ngokuphangisa endaweni evulekileyo.
e) Ukuhamba ngokuphangisa okukhulu kakhulu.
f) Bephosela emlonyeni bezidlela.
g) Ukuba lokudana okukhulu.
h) Ukucuntana intwana ukuzibulala ngokuzimpantshaza.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa bengakhangelanga ingwalo zabo.

70

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 70 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale inkondlo.
2. Abavale ingwalo baxoxe ngokumunyethwe yinkondlo.
3. Abalobe izifinqo zabo engwalweni belandela izixwayiso zokuloba
isifinqo.

L 5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngababili ngezenzukuthi.
2. Bazaxoxa bekhumbuzana ngezenzukuthi sebeliviyo.
3. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. phoqo 2. bhu
3. phaha 4. gwabu
5. ntshobe 6. te
7. zwi 8. nti
9. gebhu 10. nke

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izaga.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa beliviyo beqamba babuye bachaze izaga abazaziyo.
2. Abafundi bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.

Impendulo
1. Umuntu usebenzisa alakho ukuthola akufunayo kumbe ukuhuga abanye
esebenzisa alakho okukhangayo.

71

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 71 23/6/2023 11:52


2. Ungathanda ukuthumela ulakho ukulahlekelwa ngokunengi.
3. Abantu abangameleli ukuthi izinto ziqale zilunge bengakathathi
inyathelo, yonke into bayayijujumezela.
4. Kubatshazwa ubunengi babantu.
5. Wamthembisa ulutho kasamenzelanga/ ukuba lethemba entweni
engekho owayithenjiswayo.
6. Abantu bayancedana/Abantu basiza labo abasizayo.
7. Umuntu olivila kandanga ukuthola okuhle.
8. Okuhle kutholakala ngokufaka amandla kulokho okwenzayo.
9. Umuntu kumele akhale ngapha ezama ukuzisiza.
10. Akekho umuntu osebenzela omunye.

L6 Asisebenziseni Ubuhlobo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuqamba ubuhlobo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngobuhlobo begazi lobokuthathana.
2. Bazabhala engwalweni zabo umsebenzi.

Impendulo
1. mlamu 2. mzukulu
3. babazala 4. mamazala
5. sebele 6. mkami
7. dadewethu 8. mnewethu
9. mzukulu 10. nyanewethu

Asisebenziseni Uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa amabala ukuze apeleke kuhle.

Ukuqhutshwa kwesifundo

72

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 72 23/6/2023 11:52


1. Abafundi bazadlala umdlalo wokuxubanisa amabala emdulwini abanye
bayewabhala ngendlela eqondileyo.
2. Bazaxoxa ngamabala alokuphambaniseka ukupelwa.
3. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.

Impendulo
1. Intaba 2. Uxakuxaku
3. Ingwenya 4. Ugatsha
5. Umkakhe 6. Ukuntshontsha
7. Ixhegu 8. Umntwana
9. Indwangu 10. umxhanxa

L7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngezinyamazana zeganga.
b) ukubhala inkondlo ngenyamazana yeganga abayithandayo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kababhale inkondlo ngezinyamazana zeganga abazithandayo.
2. Abakhuthazwe njalo ukusebenzisa impawu zokubhala ulimi
eziqondileyo.

L9 Asibhaleni – Izipele
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala.
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okubala amabala.
2. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.
3. Ababukise umsebenzi wabo.

73

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 73 23/6/2023 11:52


Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudingisisa ngendlela ezinye izinyamazana eziphila ngayo egangeni.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazahamba bayebuza emakhaya ngempilo zenyamazana zeganga.

Asiphindeleni emuva
Asisebenziseni ulimi
1. Ungahlala usenzela izinto ekucineni ulakho ukungaphumeleli.
2. Ungathanda ukuthumela ulakho ukucina ungelalutho.
3. Loba kukhona okubi ngawe abomndeni kumbe abemuli abakulahleli
iganga.
4. Kukhuthazwa ukuthi abantu bahlale ngoxolo hatshi ukuhlala besilwa.
5. Ukuze uthole ulwazi kumele ubuze labo asebeke bahamba leyondlela.

Asisebenziseni Uhlelo
6. Wathunga isigqoko sakhe ngobuhlalu obubomvu.
7. Umfana wahamba ngesitimela.
8. Wasika isinkwa ngengqamu ebukhali.
9. Wayegola amacimbi ngezandla.
10. Wakhula ehlala komalumakhe, eGwanda.
11. Okugcwalisa
12. Isijeza
13. Umxhanxa
14. Yizibungu
15. Ajiyileyo
16. Hlafuna
17. Qhoba
18. Khukhuza
19. Lumela
20. Nambitha

74

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 74 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
13 Umhloliso wesibili

Abafundi kabaphiwe umsebenzi lo endlini yokufundela njalo bawubhale


ngesikhathi esiqanjiweyo. Lokhu kuzaphathisa umbalisi ukubona ukuthi
izifundo asebezenzile bazizwisisile yini. Nxa kukhona abasalele emuva
uzabakwazi ukuthi abasize njani. Abafundi labo kuyabaphathisa ekuthini
kuyabalungiselela ukubhala umhloliso wabo wokucina wonyaka.

Impendulo
1. C 11. C 21. A 31. A

2. A 12. A 22. C 32. B

3. D 13. D 23. B 33. A

4. C 14. B 24. D 34. C

5. B 15. A 25. A 35. D

6. D 16. D 26. C 36. C

7. A 17. C 27. B 37. C

8. C 18. D 28. B 38. B

9. B 19. D 29. D 39. A

10. A 20. B 30. B 40. D

Iphepha lesibili – umhloliso wesibili


Impendulo
a) Indlela zokulondoloza imvelo.
Impendulo ingagoqela okunye okulandelayo:
• ukuhlanyela izihlahla lokungazigamuli mahlayana

75

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 75 23/6/2023 11:52


• ukungalimi ekhunjini lomfula
• ukugcina izihlahla lotshani ukuvikela ukukhukhuleka komhlaba
• ukubopha abathiya inyamazana okungekho emthethweni
• abalahlela izibi ndawo yonke babotshwe
• kungathelwa imithi lengcekeza emifuleni eletha amanzi okunatha
• kube lemithetho yokuthiya
• kwenziwe imikhankaso yokufundisa abantu ngokulondoloza imvelo.
• bangatshisi iganga owenza lokhu avalelwe ejele.

b) Umdlalo webhola engawukholisayo.


Kababhale ngomdlalo abawukholisayo. Angabhala engomunye wabadlali
kumbe abe ngumbukeli. Okunye okungavela yilokhu:
• wawungaphi lowo mdlalo
• kwakudlala ziphi izikolo
• kwakungumdlalo wenkomitshi kumbe umdlalo wobungane nje
• kabakhululeke ukutsho abakufunayo ngolimi oluqondileyo njalo
olunonisiweyo

c) Khetha ukudla kwesintu okuthandayo uchaze ukuthi kuphekwa njani.


Kabakhethe ukudla abakuthandayo batsho okulandelayo:
• okudingakalayo ukukupheka lokho kudla
• ukuqhutshwa kokupheka ngokulandelana kwakho
• bangatsho ukuthi ukudla lokhu kungadliwa lani.

d) Bhalela umngane wakho okwelinye ilizwe umxoxela ngenguquko


esikhona kwezokugqoka kwabasakhulayo kuleli.
Impendulo ingagoqela okulandelayo:
• Amantombazana asegqoka amabhulugwe amanye asamasokisi
• Abafana labo sebeseluka inwele
• Abafana sebegqoka imibala yempahla okwakuthiwa
ngeyamantombazana. Imibala ethe kla.
• Abantu sebegqoka amabhulugwe lasemasontweni
• Sokugqokwa okuyizigcebhezana kwezigqoko
• Ifeshini yezigqoko iguquka nsuku zonke.

76

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 76 23/6/2023 11:52


e) Bhala ingxoxo phakathi kwabafundi ababili bexoxa ngobuhle bemfundo.

Impendulo
1. Yimfundo esibangela ukuguquka kwezemidlalo.
2. Imidlalo emitsha ekhona idlalelwa kumabona kude
lakumakhompuyutha.
3. Abanye abafundi bayithola ngokuntshontsha imali zabazali.
4. Ngumdlalo wenguqu.
5. Isikhwama siyabe sesintshontshiwe.
6. Basebenzisa iqhinga lokucela ebantwini bekhala ngoba eyabo
intshontshwe ngabanye esikolo.
7. Ilanga liyabe selitshona.
8. Imisebenzi yesikolo ebhalwa ngekhaya kayisenziwa isalela emuva.
9. Bayalibala ngokudlala imidlalo le.
10. Kutshiwo ukuthi bayabazwela abanye babaphe imali.
11. Abafundi bazafinqa indaba belandela iziqondiso abaziphiweyo.

77

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 77 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
14 Ukulondolozwa kwemvelo

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokulondolozwa kwemvelo.
b) ukuqamba imvelo ngamagama.
c) ukuchaza ukuqakatheka kwayo elizweni.

Izincediso
• Imifanekiso yokunye kwalokhu, intaba, izihlahla, amanzi,
amagwalibatshazi.

L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuthi imvelo kuyini baphinde banike izibonelo.
b) ukuxoxa ngokulondolozwa kwemvelo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana abatsho ukuthi imvelo kuyini.
2. Abaqambe imvelo abayaziyo.
3. Ngamaqembu abaxoxe ngokulondolozwa kwayo.
4. Abethule impumela yengxoxo yabo.
5. Abalobe umsebenzi.

L 2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bayizwisise.
b) ukuphendula imibuzo abayiphiweyo.
c) ukuqamba izinyamazana zendle.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazabala indatshana yokuzwisisa.
2. Abafundi abahlabele ingoma ngezinyamaza zendle.

78

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 78 23/6/2023 11:52


3. Abafundi ababale indatshana.
4. Bazaxoxa ngamabala abangawaziyo.
5. Abahlaziye indatshana.
6. Abaphendule imibuzo ngamaqembu.
7. Abalobe umsebenzi engwaleni zabo.

L 3 Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala.
b) ukuchaza amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo.
c) ukuphendula imibuzo bekhetha impendulo ngokupheleleyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala.
2. Bahlaziya amabala bencedisana lombalisi.
3. Baxoxa ngamabala la ngamaqembu abo.
4. Baloba umsebenzi engwaleni zabo.
Impendulo
1. B
2. B
3. B
4. D
5. D
6. Izinto ezintathu eziyimvelo; ngamanzi, ngumhlabathi lezihlahla.
7. Elinye ibala elithi amayaka ngelithi amanzi.
8. Abantu babejwayele ukwemba igolide.
9. Ngokulotshwa kwendatshana uSilwane udla inyama.
10. Inkangala yindawo engamili utshani lezihlahla njalo engelamanzi.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala lemitshwana ngendlela asetshenziswe ngayo
endabeni.
b) ukubala amabala lemitshwana.

79

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 79 23/6/2023 11:52


Ukuqutshwa kwesifundo
1. Abantwana babala amabala.
2. Baxoxa ngendlela asetshenziswe ngayo ndabeni.
3. Ngamaqembu bayawachaza.
4. Baloba umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
a) zithandana kakhulu
b) ilanga selizatshona
c) zibambile okokudla
d) kutsho ukuthi zamangala
e) yindlala.
f) inyamazana zahlangana.
g) ukuba lokwesaba
h) lingayibambi ngendlela engafanelanga.
i) indlela yokudla inyama ngokuyiqatha ngamandla amakhulu
j) kutsho ukuthi bengadlanga.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala inganekwane bayizwisise.
b) ukudlala umdlalo ngenganekwane abayibalileyo.
c) ukufinqa inganekwane ngababili.

Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi abalobe izifinqo zabo engwalweni belandela izixwayiso
zokuloba isifinqo.
b) Ababalelane izifinqo.
c) Abaxoxe ngempumela.

L5 Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ubunengi bezinto nxa zindawonye.

80

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 80 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala abawaphiweyo atsho okunengi
ndawonye.
2. Ababale amabala emaqenjini.
3. Abalobe umsebenzi osemgwembeni ngamaqembu.
4. Abaxoxe ngempumela.
5. Baloba umsebenzi engwalweni.
Impendulo
1. umhlambi 2. Umnyaba
3. isijumba 4. isithungo
5. inyanda 6. inqumbi
7. umqulu 8. isiqoqo
9. inqwabanqwaba 10. ibonda
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izaga.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana bachaza ukuba izaga kuyini.
2. Baloba umsebenzi ngamaqembu.
3. Baloba engwaleni zabo.
Impendulo
1. imbuya 2. eziko
3. lolimi 4. inkomo
5. inhlanzi 6. ikhotha
7. ziyagezana 8. ameva
9. inkiwane 10. inathile

L 6 Asisebenziseni Iziqa
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngeziqa eziqondileyo.

81

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 81 23/6/2023 11:52


b) ukubumba amabala ngeziqa abaziphiweyo.
c) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi babala iziqa abaziphiweyo.
2. Babumba amabala ngazo
3. Baloba umsebenzi ngamaqembu
4. Baloba engwaleni zabo.
Impendulo
1. zo 2. o
3. u 4. nge
5. ngo 6. ngu
7. nge 8. nge
9. yena 10. za
Ubunye lobunengi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuguqula amabala esuka ebunyeni esiya ebunengini, asuke ebunengini
aye ebunyeni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana baxoxa ngomsebenzi osemgwembeni.
2. Ngamaqembu benza umsebenzi abawuphiweyo.
3. Baloba umsebenzi engwalweni zabo.
4. Baloba engwalweni zabo.
Impendulo
1. Imvelo 2. Inkungu
3. Amathe 4. Itshoba
5. Izihlahla 6. Umangoye
7. Inhlabathi 8. Utshani
9. Abantu 10. Igodi

L7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemvelo.

82

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 82 23/6/2023 11:52


b) ukubhala incwadi yomsebenzi bekhonona ngokuphathwa kubi
kwemvelo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngemvelo.
2. Abaxoxe ngabangakubhala encwadini yomsebenzi.
3. Ababhale incwadi zabo.

L9 Asibhaleni – Izipele
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala.
2. Abafundi abawachaze amabala abawaphiweyo.
3. Abawapele ngababili.
4. Babhala izipele engwalweni.
5. Ngamaqembu abo abafundi kabenze umsebenzi otshengiswe egwalweni
lwabafundi.

Asiyenibhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupha amacebo angenziwa ukuze abantu bangagebhi igolide indawo
yonke.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaletha imibono yabo. Umbalisi ayivumele imibono yabafundi
nxa izwakala, aqondise edinga ukuqondiswa.

83

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 83 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
15 Indlela zokuziphilisa

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko kumele abafundi benelise:
a) ukuchaza indlela abantu abangazi philisa ngayo.
b) ukuphendula imibuzo ephathelane lokuziphilisa.
c) ukubala indatshana emayelana lendlela zokuziphilisa ngolimi
oluqondileyo njalo oluhlabusayo.

Izincediso
Umfanekiso wabantu bephithizela esilindweni samabhasi, amagwalibatshazi,
ugwalo lwabafundi

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngesiphithiphithi esenzakala ezilindweni zamabhasi.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi kabaxoxe ngendlela ezitshiyeneyo abantu abangaziphilisa ngayo
ezibangela ukuphithizela ezilindweni zamabhasi kumbe esezitimela.

L.2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana ukuze bayizwisise.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa
ozabala abanye balalele.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.

84

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 84 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa ngokukhetha impendulo
eziqondileyo langemitsho epheleleyo.
b) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endabeni.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Umbalisi kakhethe eminye imibuzo ayibuze abafundi endlini yokufundela
kuthi eminye anike abafundi ukuthi bayiphendule engwalweni zabo.

Impendulo
1. C
2. B
3. D
4. A
5. $ 20
6. Wayezogada izimota eziya kibo eTokwana.
7. Ngumumbu ngoba uyathengwa kakhulu.
8. Ngoba abantu bafuna izinto zokudla emangweni, ayithengwa kakhulu.
9. Yikugida kumbe ukuthwalela abagadayo impahla zabo.
10. Balinde ukubopha amasela antshontshela abantu.
11. Ukuchaza amabala
a) Abaphakathi kokuphithizela kwabantu.
b) Ababapha lokho abalakho okunganganani.
c) Abaqaphelisisayo/ abaqaphele labo abonayo.
d) Bayabe becatshelana bebalekela ukubanjwa ngamapholisa.
e) bekenbantshontsha.
f) Ayebona nje okwesikhatshana esifitshane.
g) Ukuyale lale bephithizela esilindweni.
h) Lapho okugadelwa khona amabhasi.
i) Ukuba lobuciko bokwenza kumbe bokwethula ulutho oluthile.

85

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 85 23/6/2023 11:52


L.4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuxoxa ngeziqondiso zokufinqa indaba.
b) ukuloba izifinqo zendaba.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indaba ngababili.
2. Abancedisane lombalisi ekuxoxeni kwabo.
3. Abafundi ababhale izifinqo.

L5. Asisebenziseni Ulimi 1


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ibala elilodwa elimela okuchaziweyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngamabala amela okuchaziweyo.
2. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.

Impendulo
1. Izilimo 2. Izifuyo
3. Inzuzo/ iphurofithi 4. Isela
5. Igabazi 6. Abadlali
7. Udwendwe 8. Izithelo
9. Izinyamazana 10. Izinanakazana

Izaga
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondanisa izaga lalokho ezikuchazayo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa emaqenjini ngengcazelo yezaga.
2. Ngamunye bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.

86

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 86 23/6/2023 11:52


Impendulo
1. Akulahlwa mbeleko ngokufelwa.
2. Ithendele elihle ngelikhala ligijima.
3. Amasongo akhala emabili.
4. Uthango lwevila ngameva.
5. Izithukuthuku zenja ziphelela eboyeni.
6. Ukudlisa imbuya ngoluthi.
7. Akuqili lazikhotha mhlane.
8. Akulamuzi ongathunqi intuthu.
9. Ukufa kwendoda yimbodlela.
10. Amajodo awela abangelambiza.

Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuchaza amabala asetshenziswa ekuthathaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngokuthathana.
2. Bazadinga indlela zokuthathana ezitshiyeneyo besemaqenjini.
3. Bazakwethula abakutholileyo.
4. Bazabhala umsebenzi ngamunye engwalweni zabo.

Impendulo
1. Yikuvuma kwentombi ukuba lobudlelwano bothando lejaha.
2. Yikucela ebazalini ukuthi owesifazana endele kuwe.
3. Yikuya kwenuzala ulijaha ukuze waziwe njengomkhwenyana.
4. Yikwamukelwa ukuthi ube ngumkhwenyana, uthathe lapha ekhaya.
5. Ngoyinkazana / ntombazana okhapha oyakwenda.
6. Nxa intombi izobona umuzi kwabo kujaha kumbe nxa ijaha livakatshele
kwabo kontombi lihlaliswe exhibeni lezintombi.
7. Yikuhlaba imbuzi utshengisa ukwamukela umalukazana kumbe
umntwana ozelweyo.

87

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 87 23/6/2023 11:52


8. Kwenziwa yintombazana esanda kuvelelwa nxa isiyabona amaguma akwabozala.
9. Kwenziwa ngubabakazi kuntombazana esisiya kwenda.
10. Ukuvalelisa.

Ulimi lobikayo lolokhulumayo

Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala kuhle imitsho ngolimi lokhulumayo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi bazaxoxa ngempawu ezisetshenziswa ekubikeni inkulumo
yokhulumayo.
b) Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.

Impendulo
1. Abafana bomthetho bathi, “Asifuni abantu abathengisa inyama.”
2. Wahlaba umkhosi wathi, “Maye sebengintshontshele isikhwama sami.” /
Wahlaba umkhosi wathi,”Sebengintshontshele isikhwama sami.”
3. Wambuza wathi, “Umumbu owosiweyo yimalini?”
4. Wababaza esithi, “Imali oyifunayo inengi kakhulu.”
5. Wamtshela wathi, “Nxa ufuna ukuthengisa iziwiji yana esilindweni
samabhasi.”
6. “ Eyomdeni ayingenwa,” kwatsho uNcube.
7. “Amanzi ebegcwele embizeni,” watsho uMaMoyo.
8. “ Ngibone udadewethu ehamba lomkhwenyethu,” watsho.
9. “ Amanzi aqanda mo,” watsho ubabakazi.
10. “ Ijwabu lami alisabukeki,” watsho.

L7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indatshana yokuzibumbela echaza okwenzakala esilindweni
samabhasi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Bengakabhali abafundi abaxoxelane ngokwenzakala ezilindweni

88

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 88 23/6/2023 11:52


zamabhasi.
b) Abafundi kababhale indaba echaza okwenzakala esilindweni samabhasi
akibo.
c) Ubakhuthaze ukuthi bagabaze ngolimi ngokusebenzisa izaga, izitsho
lezenzukuthi.

L.9. Asibhaleni - Izipele


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela kuhle amabala.
b) ukubhala bagoqe kuhle inhlamvu zamabala abazithandayo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazanikana amathuba okubhala inhlamvu zamabala
emgwembeni.
2. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
3. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.
4. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo bawabizelwa

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudweba amagirafu atshengisa imihlobo yokudla ethengwa
ngabantwana ngesikathi sokuphumula esikolo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Kabadwebe awabo amagirafu atshengisa ukuthi izinto zokudla lokunathwa
ezithengwa ngabafundi ngesikhathi sokuphumula esikolo yiziphi njalo
zithengwa okunganani.

Asiphindeleni emuva
1. Ozeleyo ulomlandu
2. Ilizwi lomzali aliweli phansi.

89

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 89 23/6/2023 11:52


3. Intandane enhle ngumakhothwa ngunina.
4. Amandla endoda kawapheli.
5. Umntwana ongakhaliyo ufela embelekweni.
6. eduze
7. khonale
8. ngaphi
9. ngale
10.wokusebenzela
11. fakazela
12.sebenzela
13. phekela
14. hambela
15. chathekela
16. bathandwa
17. omfitshane
18. enengi
19. amanengi
20. inlutshwana

90

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 90 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
16 Sebenza uthuthuke

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa, babale, babhale ngemisebenzi yentuthuko.
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo oluphathelene lentuthuko.

Izincediso
• Imifanekiso yezisebenzi, izikhali zomsebenzi ezinjengalezi;ifotsholo,
ihloka.

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemisebenzi engenziwa ukuthuthukisa isigaba.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Umbalisi akhokhele ingxoxo ngokubuza imibuzo ngemisebenzi.
2. Abafundi abaxoxe emaqenjini.
3. Amaqembu awethulele iviyo impumela.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelie:
a) ukubala amabala amatsha.
b) ukubala bazwisise indaba emayelana lokuthuthuka kweVulindlela.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Abafundi ababale amabala amatsha asemagwalibenitshazi.
2. Emaqenjini abafundi ababale benikana amathuba.
3. Abafundi ababale bethule zwi.
L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukutshengisa ukuzwisisa indaba ngokukhetha impendulo eqondileyo
phakathi kuka a), b), c), lo d).

91

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 91 23/6/2023 11:52


b) ukuphendula imibuzo besebenzisa imitsho egcweleyo.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Abafundi bangaphendula imibuzo elungiswe ngumbalisi.
2. Abafundi ababale indaba bethule besebebhala impendulo zemibuzo.
Impendulo
1. B
2. A
3. D
4. B
5. C
6. ngumlisa
7. Kwakulivelakanci
8. Ihloka/amafotsholo/amapiki (okubili)
9. Yikubambana
10. yikwakha isikolo lokulungisa umgwaqo.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala.
b) ukuchaza amabala njengokusetshenziswa kwawo endabeni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaphana amathuba okubala amabala.
2. Bazabhala bechaza amabala.
Impendulo
a) Ukuguquka kwezinto zisiya esimeni esingcono.
b) Ezikaqathekileyo.
c) Ukuphana imibono ngokuthile/ ukuxoxisana ukuze libe lamaqhinga
okwenza okuthize.
d) Akula ngitsho esisodwa.
e) Babehamba umango omude banyamalale/ babehamba nya/ babehamba
kokuphela.
f) Angangcolanga.

92

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 92 23/6/2023 11:52


g) Ukucabanga.
h) Babambana.
i) Eyancedisa
j) Ukudonsela umuntu eluthweni.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuxoxa ngeziqondiso zokufinqa indaba.
b) ukuloba kuhle izifinqo zendaba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indaba ngababili.
2. Bancedise abafundi ekuxoxeni kwabo.
3. Abafundi ababhale izifinqo.

L. 5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izaga ezichaziweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi bachaza izaga.
2. Amaqembu awethule impumela.
3. Abafundi ababhale ngamunye.
Impendulo
1. Abapheki abanengi bayabona ububende.
2. Amasongo akhala emabili.
3. Ikhuba lokubolekwa alilandima/ awokucela awahlanganisi mzimba.
4. Amanzi kawaqi donga.
5. Akuxotshwa mpala mbili sikhathi sinye.
6. Ivila lidla ubuvila balo.
7. Izandla ziyagezana.
8. Ameva ayabangulana.

93

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 93 23/6/2023 11:52


9. Ithendele elihle ngelikhala ligijima.
10. Akula sikhwehle esiphandela esinye.

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukunika ibala elihloniphayo endaweni yalelo elingahloniphiyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa beliviyo ngamabala angahloniphiyo lahloniphayo.
2. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Zibhubhe
2. Zathambisela
3. Uzacile
4. Ibivundile
5. Yinkosazana
6. Ubekhipha
7. Zicubile
8. Edlile
9. Zizabekwa
10. Uzithwele

L. 6. Asisebenziseni Amazilo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuchaza amazilo
b) Ukuqedisa amazilo ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachasisele abafundi ngamazilo lemisebenzi yawo.
2. Umbalisi anike izibonelo ezimbili.
3. Abafundi ababhale ngamunye.

94

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 94 23/6/2023 11:52


Impendulo
1. Uzahlanya
2. Uzachema igazi.
3. Unyoko uzawela esigxingini.
4. Uzamila amathumba
5. Uzithelela umnyama.
6. Uzamila amathumba
7. Uzafelwa ngumkakho.
8. Inkomo zakho zizadabuka imbele.
9. Umhlolela ukugwazwa ngabantu.
10. Uzakuba lenkaba ezimbili.

Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugwalisa imitsho ngezenzo eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaqambe isenzo, abafundi banikane amathuba benze lokho
esikutshoyo.
2. Abafundi abagcwalise imitsho ngezenzo eziqondileyo.
Impendulo
1. theza
2. hlela
3. gebha
4. gamula
5. kwacha
6. fundisa
7. gqibela
8. holi
9. hlela
10. gqoka

95

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 95 23/6/2023 11:52


L.7/8 Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indaba yokuzibumbela ngokwakhiwa kwendlu.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Beliviyo abaqale baxoxe ngokwakhiwa kwendlu kukhangelwe
umfanekiso wayo.
2. Imicijo ayibhalwe emdulwini.
3. Abafundi sebengabhala ke indaba.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala.
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okubala amabala.
2. Ngabathathu abadlale bebizelana amabala okupela.
3. Umbalisi kabizele, abafundi babhale izipele zamabala.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala amabizo ezikhali zemisebenzi ethile.
b) ukuqondanisa imisebenzi lezikhali.
c) Ukuya dinga imisebenzi yezikhali eziphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqambe izikhali.
2. Emaqenjini baqondanise izikhali lemisebenzi.
Impendulo
a) Isimbo/ipiki/ikhuba
b) Uphini
c) Isixhokolo

96

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 96 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
17 Indlela zokuhamba

Izinjongo

Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:


a) ukuxoxa kabanzi ngendlela zokuhamba.
b) ukuphendula imibuzo ngokugcweleyo njalo besipha impendulo
eziqondileyo.
c) ukuqamba indlela zokuhamba ezitshiyeneyo ezakudala lezakhathesi.
d) ukubhala indaba ngolimi oluhlabusayo besebenzisa impawu eziqondileyo.

Izincediso
• Imifanekiso yendlela zokuhamba ezakudala lezakhathesi.

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela zokuhamba esezikhona kulezi insuku.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngendlela zokuhamba esezikhona kulezi insuku.
2. Umbalisi kabakhuthaze ukubuya lemifanekiso yendlela zokuhamba
ezakudala lalezi ezakhathesi.
3. Kabavunyelwe ukutsho ukuthi bathanda yiphi baphe lezizatho.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana ukuze bayizwisise.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa
ozabala abanye belalele.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.

97

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 97 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Umbalisi kakhethe eminye imibuzo ayibuze abafundi endlini yokufundela
kuthi eminye anike abafundi ukuthi bayiphendule engwalweni zabo.
Impendulo
1. D
2. D
3. A
4. D
5. B
6. Ngoba akulakuntshintshatshintsha amagiya.
7. Kukalutshwana ukuthi abantu basile lokuthi ibulala inani elinengi labantu
ngasikhathi sinye.
8. Eze South Africa zihamba ngamandla kagetsi ngesiqubu esikhulu
kakhulu.
9. Ukuze indizamtshina ingasindwa ibi isisehluleka ukuphapha kumbe
ukuhlala isemoyeni.
10. Kayibadli ezikhwameni/ kayidingimali njengemota efuna amafutha adla
esikhwameni.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
endatshaneni.
Impendulo
a) Ukuguquka kolutho lusiba sesimeni esingcono kulesakuqala.
b) Banyamalale endaweni abaya kuyo.

98

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 98 23/6/2023 11:52


c) Zitshayana / zithuzana.
d) Okukhangelelwe ukuthi umuntu akwenze.
e) Ukubonisana kumbe ukuphana imibono ngokuthile.
f) Balokuthandabuza / balokwesaba okuthile.
g) Iyavikela.
h) Ihle ibulale abantu abanengi sikhathi sinye.
i) Begijinyiswa ngesiqubu esikhulu.
j) Sesilungele ukudliwa.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa abakubalileyo ngawabo amazwi.
b) ukukhetha imicijo eqakathekileyo endabeni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili ababale indaba.
2. Ababili kababhale imicijo eqakathekileyo.
3. Imicijo ebhaliweyo kayibikwe.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izaga.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi belandela iziqondiso abaziphiweyo.
Impendulo
1. Yamukela kuhle izethekeli ngoba ziyedlula kazisoze zakuqedela lutho.
2. Unyawo luhlala luhamba kaluphumuli, awukwazi ukuthi kusasa uzakuya
ngaphi ngakho kumele uphathe kuhle izihambi.
3. Wahamba kokuphela akaze aphenduka.
4. Ohambileyo akwaziwa kumbe uzaphenduka ngoba ulakho ukwehlelwa
yingozi angaphenduki.

99

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 99 23/6/2023 11:52


5. Ungangithwalisi nzima.
6. Usele ebambe phansi.
7. Uthwele nzima.
8. Kala nhlonipho.
9. Amacebo/amazano amahle atholakala kulabo asebeke bahlangana lesimo
esifanayo.
10. Wahamba wanyamalala.

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuguqula amabizo akhombe indawo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabizo.
2. Abaqondisa amabizo akhombe indawo.
3. Abethule impumela.
Impendulo
1. emazweni 2. esikolo
3. esilindweni 4. egodini
5. evinkilini 6. koBulawayo
7. eHarare 8. emkulwini
9. emzimbeni 10. elangeni

L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izikhala ngebala eliqondileyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yohlelo belandela iziqondiso abaziphiweyo.

100

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 100 23/6/2023 11:52


Impendulo
1. mina 2. bona
3. yena 4. thina
5. zona 6. yena
7. wona 8. zona
9. sona 10. bona

Asisebenziseni Impambosi yokwenzana


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuguqula amabala abe yimpambosi yokwenzana
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaguqula imitsho ibe yimpambosi yokwenzana.
Impendulo
1. bayatshayana.
2. bayazondana.
3. bayatshiyana.
4. bayelamana.
5. zihlekana.
6. siyesabana.
7. bayaphekana.
8. babonene.
9. zidlana.
10. babuzana.

L. 7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indatshana yokuzibumbela.

101

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 101 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaphiwe isihloko sendaba yokuzibumbela.
2. Kababhale indaba ngendlela eyodwa eyokuhamba abayithandayo.
3. Kabaveze ukuthi kungani beyithanda leyo ndlela.
4. Balakho ukuqathanisa lezinye indlela ukuze kube sobala ukuthi
bayithandelani.

L. 9. Asibhaleni – izipele
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala kuhle.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.
3. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.

Kasiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqathanisa indlela zokuhambisa ezakudala lesezikhona khathesi.
Ukuqhutshwa kwezsifundo
Abafundi bangeza lemifanekiso yendlela zokuhamba, kayinanyathiselwe
kufakwa indlela zakudala zodwa kuthi ezakhathesi lazo zodwa.

102

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 102 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
18 Ingozi ezabelweni

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngengozi ezitshiyeneyo ezabelweni.
b) ukubhala ulimi lohlelo oluphathelane lengozi.
c) ukubhala indatshana bekhuluma ngengozi abake bazibona.

Izincediso
• Imifanekiso yengozi yemota/yomlilo, amagwalibatshazi.

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngengozi ezenzakala ezabelweni.
b) ukuqamba imihlobo yezingozi ezenzakala ezabelweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana baxoxa ngengozi abake bayibona.
2. Baxoxa ngengozi ezenzakala ndawana zonke.
3. Baxoxa ngengozi ezijwayele/ezivame ukwenzakala.
4. Baloba umsebenzi.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bayizwisise.
b) ukubalela ukukholisa lokuzithokozisa.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabahlaziye isihloko.
2. Abaxoxe ngamabala amatsha.
3. Babale indaba ngamaqembu.

103

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 103 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo abayiphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxa ngabakubale endabeni.
2. Abaxoxe ngenkondlo le njalo bayihlaziye.
3. Abaphendule imibuzo.
4. Baloba umsebenzi.
Impendulo
1. C
2. B
3. A
4. D
5. A
6. Kutshiwo ukuthi kuba lengozi eSigodini ahle afele khonapho.
7. Abantu sebevelelwe zingozi bafa.
8. Ingozi zigwaza emsebenzini, emgwaqweni lemfuleni.
9. Yinsumansumane yendaba ngoba isiyinsindabaphenduli/ ibuhlungu
njalo iyadabukisa.
10. Batshiywa bengompabanga bayabe belimele emakhanda.

Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala avela endabeni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana babala amabala.
2. Baxoxa ngendlela asetshenziswe ngayo endabeni.
3. Bayawachaza amabala la.
4. Baloba umsebenzi.

104

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 104 23/6/2023 11:52


Impendulo
a) Yikuhamba kuhle kwezimota emgwaqweni kungelangozi.
b) Yamfuqela khonale.
c) Wafela.
d) Yamqamula.
e) Bagcwala yonke indawo.
f) Ibisiya/ ibilubangise/ibilubhekise.
g) Izandla zaqamuka zaqunywa zimfitshanene.
h) Ukukhala kwabantu behlaba umkhosi.
i) Phela/khawula sike sithole ukuhlala singakhathazeki.
j) Benganaki/ bengelandaba lokwenzakalayo.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha imicijo eqakathekileyo enkondlweni.
b) ukufinqa inkondlo ebaliweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngendlela yokufinqa.
2. Amaqembu awabale inkondlo abhale imicijo eqakathekileyo.
3. Amaqembu awethule imicijo yawo.
4. Abafundi abalobe izifinqo.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ubuhlobo.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Abafundi abachaze ubuhlobo besebenzisa amabala abawaphiweyo.
2. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. ljaha - ngumfana osekhulile oselungele ukuthatha.
2. Intombi - yinkazana esikhulile esilungele ukwenda.

105

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 105 23/6/2023 11:52


3. Inkonjiwa - lijaha elikhonjwa kakhulu.
4. Isigwadi - lijaha elingakhonjwayo.
5. Umkhongi - ngumuntu othunywa ukuyocela intombi
6. Umthanyelo - yintombazana esala lentombazana esanda ukwenda
isenzela ukumsiza ngemisebenzi.
7. Usanyongwana - yintombi eseduze lomlobokazi
8. Unyanewethu - ngongumfazi engendela laye endodeni.
9. Umamazala - yintombi ezala umkami.
10. Ubabazala - lijaha elizala umkami.

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela zokuhamba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngendlela zokuhamba.
2. Abachaze ukuthi izinto ezithile zihambe njani.
3. Abalobe umsebenzi.
Impendulo
1. ayageleza.
2. uyavunguza
3. uyawuwuma
4. iyantsheza
5. siyanwabuzela
6. uyahuba
7. luyakhasa
8. uyahaluzela
9. iyaphapha
10. iyahuba.

L. 6. Ubunye lobunengi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izikhala ngamabala abawaphiweyo.

106

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 106 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngobunye lobunengi.
2. Abafundi abaphe izibonelo.
3. Abalobe umsebenzi.
Impendulo
1. Amehlo 6. Ithumbu
2. Ithumbu 7. Isikhathi
3. Imigwaqo 8. Ikhanda
4. Umphefumulo 9. Izingozi
5. Izabelo 10. Isinanakazana

Umsebenzi wesibili
Ukugcwalisa imitsho ngeziqa eziqondileyo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngeziqa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesibonelo esisemgwembeni.
2. Abaphe ezabo izibonelo.
Impendulo
6. empumalanga yeningizimu
1. entshonalanga
7. eningizimu
2. entshonalanga
8. entshonalanga yeningizimu
3. empumalanga yenyakatho
9. entshonalanga
4. empumalanga yeningizimu
10. entshonalanga yeningizimu
5. empumalanga

L. 7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhalela abangane incwadi bebatshela ngengozi yomgwaqo.
b) ukuxoxa ngengozi zomgwaqo abake bazibona.

107

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 107 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngengozi abake bazibona.
2. Abakhumbuzane ngokulotshwa kwendatshana/ incwadi.
3. Ngamaqembu abalobe indima yokuqala bayibale.
4. Abalobe incwadi.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala.
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundu ababale amabala wonke.
2. Abawachaze ukuba atshoni.
3. Abayawapele ngamaqembu.
4. Abalobe umsebenzi engwalweni.
Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba indlela abantu abangazivikela ngazo engozini.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazadingisisa ngendlela abantu abangenqabela ngazo ingozi
ezenzakalayo.
Asiphindeleni emuva
1. gezana 2. awalamlindi 3. ndima
4. imbuzi 5 ivundile 6.ubhubhe
7. Uzimukile 8. zakhupha 9 ukugebha- isimbo
10. kubaza - isancele 11. ayasebenza 12. ziganyulwe
13. sithuthukile 14. Iisebenza 15 zancedisa
16. hlakula 17.gamula 18. baza
19. thunga 20.gebha

108

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 108 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
19 Ukuthathana

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa lokubala bazwisise indaba ephathelene lokuthathana.
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo oluphathelene lokuthathana.
c) ukubhala incwadi belandisa ngomtshado.
d) ukudlala belingisa umtshado.

Izincediso
• Imifanekiso yabatshadayo, isigqoko somtshdo, amabala
emagwalibenitshazi.

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela zokuthathana ezayizolo lezalamuhla.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala bephana amathuba.
2. Umbalisi kachasisele abafundi okumele baxoxe ngakho.
3. Abafundi abaxoxe emaqenjini.
4. Amaqembu awethulele iviyo impumelo.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala amatsha athethwe endabeni.
b) ukubala kuhle bazwisise indatshana.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala amabala amatsha.
2. Emaqenjini, abafundi abaphane amathuba okubala umbalisi ebhoda.

109

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 109 23/6/2023 11:52


L.3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yokuzwisisa.
b) ukukhetha impendulo eqondileyo.
c) ukubhala imitsho egcweleyo.
d) ukuchaza amabala lemitshwana njengokusetshenziswa kwakho endabeni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala.
2. Abafundi ababale bethule indatshana.
3. Abafundi abaphendule imibuzo.
4. Abanikane amathuba, babale imitshwana.
5. Abafundi ababhale bechasisa amabala lemitshwana.
Impendulo
1. A
2. C
3. A
4. B
5. D
6. Umtshado wekhothi ovumela ukuthi indoda ithathe umfazi oyedwa.
7. Yayinhle okwamagama njalo ilobuntu.
8. Kwakuleguma elikhulu eliceciswe ngamaluba/ngembali.
9. Kwakusenzelwa ukuthi ibe yisikhumbuzo selanga leli elihle.
10. Izipho lezo zazizathathwa khona ekhaya/ babengezanga lazo, bethembisa
ukubaphela ekhaya ngoba ziyizifuyo, kodwa ezalabo abedolobheni
zahle zatshiywa/ Abavela ekhaya bakhunga ngezifuyo eziphilayo
kukanti abanye bakhunga ngamaphasela. (thwebula impendulo oyibona
ilomqondo wendaba)

110

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 110 23/6/2023 11:52


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa beliviyo ngengcazelo yamabala.
2. Bazabhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
a) Imali ekhitshwa ngabakojaha becela ukuqala ubuhlobo ukuze ijaha
laziwe njengomkhwenyana.
b) Wayejahile/wayefuna ukuphangisa.
c) Imali ebhadalwayo ngoba kuyiyo ebiziweyo.
d) Lapho indaba eyazakala / evela/ ebonakala/ eba sobala khona.
e) Kubakhumbuze ilanga.
f) Impahla kumbe imali ephiwa abatshadayo.
g) Abantu abalutshwana abagoqela izihlobo labangane.
h) Inkomokazi engakazaliyo kodwa esisebangeni lokuzala.
i) Abazi ukugida/ abagida kuhle.
j) Esazisa abanye ukuba abemuli bangobani.

L.4. Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemitshado abayibonayo.
b) ukubala bafinqe indaba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala abawaphiweyo.
2. Ababale indaba ngababili.
3. Emaqenjini abafinqe indaba.

111

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 111 23/6/2023 11:52


L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondanisa izaga lengcazelo zazo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazabala bachaze ingcazelo yezaga.
Impendulo
1. Noma kungakhanya kukuhle ngaphandle akusweleki ingxabano.
2. Lanxa indoda isikhonjwe ngomunye umfazi, umkhakhe angabi lendaba
funa achithekelwe ngumuzi.
3. Ukulwa akulungisi lutho.
4. Umfazi wenda engazi ukuthi uzahlala njani emendweni/ umuntu
uthi esenda ekhumbula ukuthi uzahlala kuhle emendweni kanti
uzahlupheka.
5. Hloniphanani ngoba lingazi lapho elizathola khona inhlalo.
6. Umfazi othathwa khatshana nguye oqondileyo.
7. Umfazi wenda engazi ukuthi uzahlala njani emendweni.
8. Ngikhomba ntombi ungaze ungale uzakhomba omunye ofana lami.
9. Nxa uthatha, thatha umfazi weduze omazi kahle.
10. Ungajahi ukwenza ulutho isikhathi sakho singakafiki.

L5 Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala aphathelane lokuthathana.
b) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo aphathelane lokuthathana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaphane amathuba okubala amabala.
2. Umbalisi kancedise ukuwachasisa.
3. Abafundi abagcwalise imitsho.
4. Akuhlatshelwe ingoma yomtshado/ukuthathana.

112

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 112 23/6/2023 11:52


Impendulo
1. Ngumkhongi / lidombo
2. yisivulamlomo
3. yikukhunga
4. yikumcola
5. yikubalaya
6. umkhondo
7. ngusonyongwana
8. ngumthimba
9. Ngabakhaphi/ngabatshakazi
10. Ngumyeni

L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba babhale izichasiso zobunini.
b) ukukhetha izichasiso zobunini emabaleni aphiweyo.
c) ukuqedisa imitsho ngezichasiso zobunini eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifudo
1. Umbalisi kachasise ukuthi kuyini isichasiso.
2. Emaqenjini abafundi abaqambe babhale izichasiso zobunini.
3. Umdlalo wokukhetha izichasiso.
Impendulo
1. wami 2. zabo
3. sami 4. sakhe
5. yami 6. zethu
7. bami 8. sakho
9. wenu 10. wakhe

Asisebenziseni Izihlanganiso
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba babhale izihlanganiso.

113

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 113 23/6/2023 11:52


b) ukubhala izihlanganiso ezikhaleni zemitsho ephiweyo.
c) ukuhlanganisa imiqondo besebenzisa izihlonganiso
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachasise ukuthi kuyini isichasiso njalo sisebenza njani.
2. Emaqenjini abafundi abaqambisane babhale izihlanganiso.
3. Amaqembu awethule impumelo.
4. Imitsho ayibhalwe ngamunye.
1. lo 2. kodwa
3. ngoba 4. njalo
5. loku 6. ngoba
7. kodwa 8. loba
9. hlezi 10. nxa

L. 7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemitshado.
b) ukubala amabala aphathelane lomtshado.
c) ukubhala incwadi bexoxa ngomtshado.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala kuxoxwe ngomtshado.
2. Abafundi ababhale incwadi.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala lokupela kuhle amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqambe, babhale inhlamvu zamabala ezilomsila.
2. Abafundi bazabala amabala.

114

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 114 23/6/2023 11:52


3. Abafundi bazadlala bepelisana amabala emaqenjini.
4. Abafundi ababhale amabala abawabizelwa ngumbalisi.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle baye dinga babhale ingcazelo yamabala aphathelene
lokuthathana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okubala amabala.
2. Abafundi ababhale amabala asengwalweni zabo, bayewadingisisa.
Impendulo
a) Ukucela umfazi wokuthatha.
b) Umuntu othunywa ukuyacelela ijaha umfazi wokuthatha
c) Inkomo ephiwa unina wentombi kwezamalobolo.
d) Umfazi omcane ophiwa indoda nxa udadewabo kumbe uyisekazi ethe
waswela inzalo emendweni.
e) Ukuhlaba imbuzi kusamukelwa umakoti ekhaya.

115

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 115 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
20 Ukwabiwa komhlaba

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ngokuqakatheka kokwabiwa komhlaba.
b) ukubala indatshana benanzelele impawu zolimi njalo bengakilizi.
c) ukuphendula imibuzo ngendlela eqondileyo njalo ngokugcweleyo.

Izincediso
• Imifanekiso yendlela abantu abangaziphilisa ngazo, kungaba yikulima,
ukufuya inkomo, inkukhu, ingulube, imbuzi lokunye, ugwalo lwabafundi,
ugwalo lwezaga.

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokwenziwa ngabantu ukuziphilisa endaweni abahlaliswa
kutsha kuzo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi kabaxoxe ngendlela abantu abahlaliswa kutsha abaziphilisa
ngayo.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala incwadi ukuze baphendule imibuzo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kababale incwadi abayiphiweyo egwalweni lwabafundi.
2. Umbalisi kagcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.

116

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 116 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
encwadini.
Impendulo
1. B
2. B
3. A
4. D
5. C
6. Wayephendula incwadi kanobhala yokwabiwa komhlaba.
7. Yikukhethwa njengesibonakaliso sabaphumelelayo.
8. Ngoba eyesimbazo izala kakhulu ukwedlula eyebhanga.
9. Kwenza kwangabikhona osilayo.
10. Ukufuya inkukhu.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi bazachaza amabala lemitsho ngendlela asetshenziswe ngayo.
Impendulo
a) Ukwenza kube ngokwezinga eliphezulu.
b) Baphane abalakho ngokulinganayo.
c) Basebenze ndawonye.
d) Ukubuthana ukuze benze okuthile.
e) Abalokhu belokudonda.
f) Angantshontsha nini.
g) Ukuphela amandla kwenkomo ngokuswela ukudla okwaneleyo.

117

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 117 23/6/2023 11:52


h) Imiklomelo kumbe umvuzo wokwenza kuhle.
i) Umbuthano olokudla okunengi labantu abanengi bethakazelela isehlakalo
esithile.
j) Esengiwaqambe phezulu.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indaba abayiphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi badlala umdlalo wokwabiwa komhlaba.
2. Ababale incwadi baxoxe ngemicijo eqakathekileyo.
3. Abalobe isifinqo ngamaqembu.
4. Ababale izifinqo zabo.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuqamba ibala elilodwa elimela izinto ezinengi ndawonye.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi belandela iziqondiso abaziphiweyo.
Impendulo
1. izilimo
2. kwesilugu/ esilugwini
3. izifuyo
4. imuli
5. emasimini/esivandeni
6. Izakhamizi
7. Usobhuku
8. Amadlelo
9. Umnyaka wonke
10. Kwebusika

118

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 118 23/6/2023 11:52


Ukuveza ubuntu
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubumba izaga ezimayelana lokubambana ngamabala abaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala abawaphiweyo.
2. Bencedisana lombalisi ababumbe izaga ngamabala abawaphiweyo.
3. Ngamaqembu ababumbe izaga ngamabala abawaphiweyo.
Impendulo
1. Siyayibala sabelane ngokulingeneyo.
2. Ngiyamupha imali yakhe.
3. Ngiyadla laye.
4. Siyasithatha sabelane.
5. Ngingamboleka olunye laye abhale.
6. Siyawaba ngokulinganayo.
7. Ngiyamncedisa, ngimchasisele okumele akwenze.
8. Ngingadinga ingqamu siliqumelane.
9. Ngiyamupha usiba lwakhe.
10. Siyabelana sonke ngokulingeneyo.
Impendulo
1. Izandla ziyagezana.
2. Amasongo akhala emabili.
3. Injobo enhle ithungelwa ebandla.
4. Ikhotha eyikhothayo.
5. Ameva ayabangulana.

L. 6. Asisebenziseni Ulimi 2
Ukulungisa imitsho ekilizayo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa isichasiso ngendlela eqondileyo engakiliziyo.

119

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 119 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi bazaphendula imibuzo belandela iziqondiso abaziphiweyo.
Impendulo
1. Ukudla okunengi kuvela kubalimi bemapulazini.
2. Inkukhu enhle ibekele amaqanda.
3. Ubaba omdala ngiyamthanda.
4. Isigqoko esikhulu ngesika nobhala wethu.
5. Abantwana bami balima amathanga.
6. Ipulazi leli likhulu
7. Ngingathola umhlabathi ngizalima.
8. Wena awufuni kulima?
9. Umhlabathi lo uvundile.
10. Amasimu abo makhulu

Isibanjalo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa ngebala eliqondileyo besebenzisa izibanjalo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi unika abantwana isibonelo.
2. Abafundi ababumbe ezabo izibonelo.
3. Benza umsebenzi ngamaqembu.
Impendulo
1. nga 2. yi
3. li 4. lu
5. ngu 6. yi
7. nga 8. ngu
9. li 10. lu

L.7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indaba yokuzibumbela ngokuthi bangalondoloza njani imvelo.

120

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 120 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabaphiwe isihloko sendaba yokuzibumbela.
2. Kababhalele unobhala wogatsha lokuhlalisa kuhle abantu bemupha
amacebo okuthi kungalondolozwa njani imvelo endaweni abahlalise
khona kutsha abantu.
3. Eminye imicijo bangayithatha encwadini abayibalileyo.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.
3. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukudingisisa ngenhlupho abahlaliswe kutsha abahlangana lazo endaweni
abakuzo.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Abafundi abadinge inhlupho abahlaliswe kutsha abahlangana lazo
endaweni abakuzo.
2. Lokhu kungagoqela ukuswela amanzi, izibhedlela lokuba khatshana
kwezikolo.

121

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 121 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
21 Ezokulima kweleZimbabwe

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa lokubala bazwisise mayelana lezokulima kwele Zimbabwe.
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo oluphathelane lezokulima.

Izincediso
• Izikhali zokulima, imifanekiso ephathelane lokulima, imifanekiso
yezilimo kumbe izilimo, amagwalibatshazi

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemisebenzi ephathelene lokulima elizweni leZimbabwe.
b) ukulingisa imisebenzi yokulima.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi abaxoxe ngemisebenzi ephathelene lokulima.
Imisebenzi le ngenje ngale: (i) ukuhlakula (ii) ukubhula (iii) ukuvuna
leminye.
2. Umbalisi kabhode encedisa amaqembu ekuxoxeni kwawo.
3. Abafundi bangafundisana ingoma ngokulima.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bazwisise indatshana esegwalweni lwabo.
b) ukubala amabala amatsha.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bangaqala ngokubala amabala amatsha avela endatshaneni.
2. Abafundi bazabala kakhulu emaqenjini bephana amathuba.

122

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 122 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha impendulo eqondileyo ku a), b), c) lo d).
b) ukuphendula kuhle imibuzo yendatshana yokuzwisisa ngemitsho
egcweleyo.
c) ukuchasisa amazwi ngendlela asetshenziswe ngayo endabeni ebaliweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaphendula imibuzo ngokukhetha impendulo eqondileyo
babuye baphendule eminye imibuzo ngokupha impendulo ezigcweleyo.
2. Bencediswa ngumbalisi, abafundi abachasise amazwi bengakabhali
ngamunye.
Impendulo
1. B
2. D
3. B
4. A
5. B
6. Abalimisi baqhatshwa nguhulumende.
7. Uyenelisa ukulima umnyaka wonke athengise izilimo zakhe.
8. Lizulu lakuqala ukuna ngesikhathi sokulima.
9. Zinkomo /Zinkabi labobabhemi.
10. Ngokubhalela abalimi incwadi ezifakaza ukuthi bangabanini bamapulazi.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala amabala.
2. Bazawachaza ukuba atshoni.
3. Bazabhala bechasisa okutshiwo ngamabala lamazwi.

123

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 123 23/6/2023 11:52


Impendulo
a) Babentshontshe.
b) Babambelela kakhulu kuwo.
c) Ayehlezi kuhle.
d) Abantu balwa kakhulukazi.
e) Akuphuzwa.
f) Bayitshaye kakhulu inala/bathole isivuno esihle.
g) Amapulazi amakhulu kakhulu.
h) Abantu bahamba bephambana besiyale lale njalo bebanengi.
i) Esehamba kokuphela.
j) Lizulu elina ebusika sokuvuniwe abantu sebezaqalisa ukulima.

L5 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indaba abayibalileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqambe okwenziwayo nxa ufinqa.
2. Abafinqe indaba zabo zokuzibumbela.
3. Abafinqe indatshana esengwalweni zabo.
4. Babala abakulobileyo.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
1. ukusebenzisa kuhle ulimi oluphathelane lokulima.
2. ukuqamba amabizo ezinto zindawonye.
3. ukugcwalisa imitsho ngamabizo ezinto zindawonye.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi emaqenjini ababale amabala.
2. Emaqenjini abagcwalise imitsho.
3. Amaqembu awathule impumela.
4. Abafundi abagcwalise imitsho.

124

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 124 23/6/2023 11:52


Impendulo
1. inyanda 2. umnyaba
3. umhlambi 4. isithungo
5. inqumbi 6. dwendwe
7. nqwaba 8. isiqhuma
9. isiqoqo 10. isijumba

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuxoxa beqamba amabizo enkomo.
b) ukubhala amabizo enkomo ezitshiyeneyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amaqembu awaxoxe eqamba amabizo enkomo.
2. Amaqembu awethule impumela.
3. Abafundi ababhale besipha amabizo enkomo ezichazwayo.
Impendulo
1. yinkunzi
2. yinkabi
3. yiguqa
4. yisigqala
5. yinkonyane
6. insengakwazi/ wasakazi
7. iganukazi
8. yinsundu
9. yingudula
10. libhelekazi

L. 6. Asisebenziseni Amabala ayimibuzo / emibuzo


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa amabala emibuzo ngendlela eqondileyo.

125

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 125 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi abagcwalise imitsho ngamabala aqondileyo.
Impendulo
1. nini 2. Kungani
3. ngaphi 4. waphi
5. yibaphi 6. ngaphi
7. ngani 8. nini
9. waphi 10. ngubani
Ukuphawula usebenzisa ukhefu
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukubhala befaka ukhefu lapho afanele khona.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baqamba impawu abazaziyo besitsho ukuthi zisebenza njani.
2. Abalobe umsebenzi osemgwembeni besebenzisa ikhefu.
Impendulo
1. Abantu, izifuyo lotshani kuswela amanzi.
2. Amazambane, indlubu, indumba, lemfe yizilimo.
3. Abalimi beGwanda, eNsiza, eMzingwane leTsholotsho abakavuni.
4. Inkomo zakhe, imbuzi labobabhemi kudle wonke umumbu kamalume.
5. Abalimi bakithi balima umumbu, amabele lenyawuthi.
6. UHulumende, abalimisi labe DDF bancedisa abalimi.
7. Abalimi baphithizela ebusika, ekwindla, entwasa lasebusika.
8. Abafuyayo bafuya inkukhu zamaqanda, ezenyama, inkomozenyama
lezochago.
9. Abalimi baswela imali yokuthenga izimpompi zokuthelela inhlanyelo
lemvundiso.
10. Imbolisamahlanga, insewula lamathe empukane yimihlobo yezulu.

L. 7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala ingxoxo phakathi kwabalimi abasanda kuhlaliswa kutsha.

126

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 126 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngempawu zengxoxo.
2. Abaxoxe ngemicijo engasetshenziswa engxoxweni ibhalwa ebhodini.
3. Lokhu sekwenziwe, sebengayibhala indaba.

L.9. Asipeleni amabala


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala kuhle amabala aphiweyo aphathelene lokulima.
b) ukupela kuhle amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amabala angabhalwa egwalibeni.
2. Abafundi bawadobhe embokothiwe, bawabale.
3. Emaqenjini, ababhale kuhle amabala abhalwe kubi.
4. Emaqenjini bangadlala umdlalo wokupelisana amabala.
5. Umbalisi usengabizela abafundi amabala bawabhale.
Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala amabizo endawo eziphathelane lokulima.
b) ukuqamba amabizo endawo ezitshiyeneyo abaziphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bengamaqembu, abafundi ababhale amabizo endawo eziphathelene
lokulima.
2. Amaqembu awethule impumela.
3. Abafundi ababhale amabala abawaphiweyo bayedingisisa ngawo.
Ingcazelo
a) Indawo okulinywa kuyo.
b) Amasimu angasalinywayo.
c) Indawo lapha okuhlutshelwa khona umumbu emasimini.
d) Indawo eqala ukulinywa.
e) Indawo lapha okudla khona izifuyo ezinjengenkomo lezinye.

127

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 127 23/6/2023 11:52


Asiphindeleni emuva
Nanzi impendulo
Ulimi
1. Ukhuni olungaziwayo aluthezwa- induku enhle iganyulwa ezizweni.
2. Isikhuni sizala umlotha - udiwo lufuze imbiza
3. Yingwenya lenja - ngamathe lolimi
4. mkhwenyana
5. nyanewethu
6. sebele
7. mkhwenyethu
8. yikukhunga
9. ngumthimba
10. ngamalobolo
11. uthandwa
12. emganwini
13. wami
14. kaZenzo
15. wejaha
16. abanengi
17. omdala
18. elikhulu
19. yena
20. yona

128

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 128 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
22 Ezinjiwayo

Izinjongo

Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:


a) ukukhuluma ulimi oluqondileyo njalo oluhlabusayo.
b) ukwethula imibuzo yabo icacile.
c) ukubala ingwalo zabo ngokuthokoza.
d) ukuloba ulimi olucacileyo.

Izincediso
• Imidwebo yamatshe kumagwaliba, amamephu atshengisa lapho enjiwa
khona, amagwaliba.

L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ezenjiwayo ezitholakala eZimbabwe.
Ukuqhutswa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngezenjiwayo elizweni.
2. Abaziqambe ngamabizo njalo baveze ukuqakatheka kwazo.
3. Abatsho ukuba zisinceda ngani.
4. Abalobe umsebenzi.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bayizwisise.
Ukuqhutswa kwesifundo
1. Abafundi babala indaba.
2. Abayibale ngamaqembu abo.
3. Abatsho ukubana imayelana lani.
4. Abaphendule imibuzo

129

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 129 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ababale indaba lemibuzo.
2. Ngamaqembu abaphendule imibuzo abayiphiweyo.
3. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
4. Abethule impumela yomsebenzi.
Impendulo
1. Okokufulela
2. Igolide
3. Igabha
4. Impuphu yokwakha
5. Hwange
6. Amatshe aligugu lamatshe azinsimbi. Zimbili.
7. Amatshe amabili angabonwa ngaboguluva ligolide ledayimana.
8. Inikheli itholakala eSouth Africa.
9. IMhangura iqakatheke ngokuba lekhopha.
10. Umlobi uthi kuyisipunepune ngoba abantu betsheketsha igolide.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
• Abafundi abachaze amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.
• Ababale amabala.
• Abawachaze ukuba atshoni.
• Ngamaqembu ababumbe imitsho.
• Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
a) Wejwayele/ uvame.

130

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 130 23/6/2023 11:52


b) Bagcwala indawana yonke.
c) Okwenza kumbe okudala.
d) Ngokulelungelo ukuthi kwenziwe.
e) Ngabantu abenza izinto becatsha.
f) Abantu abenza ubutsotsi.
g) Ukufaka amazenge otshinda phezu kwendlu esiphelile ukwakhiwa.
h) Aqakatheke kakhulu ngoba ethuthukisa umnotho.
i) Begebha.
j) Bayantshontsha.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuhlaziya ithebuli esendabeni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abahlaziye ithebuli esendabeni.
2. Ngababili abafinqe izixwayiso zokuloba isifinqo.
3. Abethule abakulobileyo.
4. Abafinqe indima ezimbili ezakuqala zendaba.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba imitsho ngendlela eqondileyo.
b) ukuchaza izitsho abaziphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala achaza izinto ezinengi.
2. Abafundi ababale izibonelo ezisemgwembeni babuye benze ezabo
izibonelo.
3. Ngamaqembu abalobe umsebenzi.
Impendulo
1. Ngokugejwayo 2. Zimbiza

131

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 131 23/6/2023 11:52


3. Ngamatshe 4. Yizifuyo
5. Zinyamazana zeganga 6. Yimibala
7. Zindlela zokuhamba 8. Yizigaba zomnyaka
9. Ngamalanga eviki 10. Zinyanga zomnyaka

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupha ingcazelo yezitsho.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngezitsho abazaziyo.
2. Abachaze izitsho ezisemgwembeni.
3. Abafundi abenze umsebezni wokuhlela izitsho ngamaqembu.
4. Abafundi abalobe umsebenzi abawuphiweyo engwalweni zabo.
Impendulo
1. Uyananzelela ngobuciko ikakhulu akudingayo.
2. Ulenqondo kumbe ukhaliphile.
3. Akwenza ngezandla zakhe kuyabukeka.
4. Ngozwayo nxa kukhulunywa alalele njalo.
5. Ngohlabela kuhle kumbe ekhuluma into elenqondo.
6. Uloqalo/ uthanda ukuqala abanye.
7. Uthanda ukuhleba/ ukunyeya/ ukukhuluma ngabanye bengekho.
8. Ulozwelo/ ulesisa.
9. Ulenhliziyo embi/ ulomoya omubi.
10. Ufisa okwabanye kathakazeleli ukuphumelela kwabanye.

L. 6. Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala amabala bewasa ebunengini.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana baxoxa ngobunengi bezinto.

132

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 132 23/6/2023 11:52


2. Benza abakulotshelwe emgwembeni.
3. Ngamaqembu bahlaziya umsebenzi lo.
4. Baloba umsebenzi engwaleni zabo.
Impendulo
1. Amatshe awagebhe emigodini makhulu.
2. Amagabha atholakala eKamativi kweleZimbabwe.
3. Obaba bagebhe amalahle emigodini yabo.
4. ODlodlo bathenge izamende edolobheni lakoBulawayo.
5. Amahlanga omumbu atholakale phakathi kwezingolovane zePangani.
6. Oguluva bantshontsha amazenge.
7. Obaba basebenza emigodini okusemthethweni.
8. Banikwe izindandatho ezinhle.
9. I-Afrika ilamatshe amanengi enjiwayo.
10. Abantu bakubonile ukuqakatheka kwezenjiwayo.

Izinciphiso
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukunciphisa amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesibonelo esesimgwembeni.
2. Ngamaqembu abaxoxe ngomsebenzi abawuphiweyo.
3. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Insimbi - insinjana
2. Imigodi - imigojana
3. Igolide - igolijana/ igolidenyana
4. Izenge - izenganyana
5. Utshinda - utshinjana / utshindanyana
6. Ilitshe - ilitshana
7. Umuntu - umntwana
8. Umthetho - umthetshwana

133

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 133 23/6/2023 11:52


9. Ilizwe-ilizwana
10. Uguluva-uguluvanyana

L. 7/8Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indaba ngomgodi wezenjiwayo abawaziyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesihloko.
2. Batsho ukubana yiphi imigodi abayaziyo.
3. Ngamaqembu abalobe abakuxoxayo.
4. Abalobe indaba zabo engwaleni zabo.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala emaqenjini
2. Abawachaze amabala la
3. Abalobe izipele engwalweni zabo
4. Abaxoxe ngempumela.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifudno abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuthengiselana kwezenjiwayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazakuya dinga ngokuthengiselana kwezenjiwayo langemikambo
yakhona elizweni langaphandle kwelizwe.

134

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 134 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
23 Ulwazi ngomnotho

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko kumele abafundi benelise:
a) ukuxoxa ngokuqakatheka kwamatshe aligugu.
b) ukubala indaba baphendule imibuzo.
c) ukuphendula imibuzo yolimi lohlelo.
d) ukubhala inkondlo ngolimi oluhlabusayo.

Izincediso
• Imifanekiso yempahla ezenziwe ngamatshe aligugu okufana lama cici,
indandatho okokucecisa nxa kuseneliseka, layo imifanekiso yamatshe
aligugu lokunye okwenjiwayo. Imephu ye Zimbabwe etshengisa lapho
okutholakala khona amatshe aligugu.

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuqakatheka kokwenjiwayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngomnotho otholakala elizweni laseZimbabwe.
2. Abaxoxe ngamatshe aligugu atholakala elizweni bawalobe phansi.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana ukuze baphendule imibuzo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa
ozabala abanye belalele.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.

135

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 135 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Umbalisi kakhethe eminye imibuzo ayibuze abafundi endlini yokufundela
kuthi eminye anike abafundi ukuthi bayiphendule engwalweni zabo.
Impendulo
1. nguNxumalo/ lipholisa
2. Njengobufakazi mhla bevela enkantolo.
3. Amakorokoza / Omakorokoza
4. Thengisa bathenge ukudla (A)
5. nguNcube
6. babegebhe igolide okungekho emthethweni.
7. Basebesesaba
8. Ukufundisa uzulu ngokuqakatheka kokulondoloza umnotho lengozi
ezingabehlela.
9. Balakho ukudilikelwa yimigodi.
10. Ebavumela ukuthi bagebhe igolide okusemthethweni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
endabeni.
Impendulo
a) ukugebha phansi emhlabathini.
b) Eseqala ukunanzelela izinto/ ukuqala ukubona.
c) Ukubulala/ukuqeda imvelo iphele du.
d) Bethathelwa izinto zabo kungela kuvumelana.
e) Beyifihlile endaweni ethile.

136

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 136 23/6/2023 11:52


f) Kwaba sobala.
g) Abantu bonke abangeke bavumelane ngantonye.
h) Ongaphika ngokuqiniseka okukhulu.
i) Kuzakuba labantu ababakhangelela ukuthi kabagebhi igolide okungekho
emthethweni.
j) Okulombono obanzi kakhulu.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba isifinqo ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngabakwenze iviki edlulileyo.
2. Ngamaqembu ababale indatshana.
3. Abafundi abahlaziye indatshana beqamba imicijo eqakathekileyo.
4. Abaxoxe bekhumbuzana ngokulotshwa kwesifinqo.
5. Baloba isifinqo engwalweni zabo.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ibala elilodwa elimela izinto ezinengi ndawonye.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi leyohlelo belandela iziqondiso
abaziphiweyo.
Impendulo
1. Isimbo: sokugebha lesimbo imali ebhadalwa inyanga isiqede ukwelapha.
2. Isandla-Isitho somzimba kumbe ukuntshontsha.
3. Fakela: ukufaka itshefu ebulala umuntu kumbe ukuthatha ulutho ulufake
usenzela omunye umuntu.
4. Iminwe – owenza izinto ezinhle kumbe isitho somzimba.
5. Bopha: ukufaka umuntu owonileyo izankosi, lokubopha intambo/
ukubopha inqola kumbe inkabi eziyalima.

137

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 137 23/6/2023 11:52


6. Ikhanda: isitho somzimba kumbe ukukhalipha kwegqondo.
7. Valela: ukufaka umuntu obotshiweyo esitokisini kumbe ukuvalela izifuyo
esibayeni.
8. Ingulube: inyamazana efuywayo kumbe inkanyezi.
9. Khomba: ukuthandana lomunye kumbe ukukhomba ulutho ngomunwe.
10. Isibindi: ukungesabi kumbe inyama.

Asisebenziseni Ulimi 2
Ukuthathana
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubumba izaga ezimayelana lokubambana ngamabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi upha abafundi isibonelo.
2. Abalobe umsebenzi besemaqenjini.
1. ngumnawakhe womfazi wami oyintombazana.
2. ngumkadadewethu.
3. ngumama ozala umkami.
4. ngubaba ozala umkami.
5. ngozala umkhwenyana loba umalokazana wami.
6. ngumuntu othunywa ngabakibo bejaha ukuyacela umlilo ngakibo
kantombi.
7. ngesendele ndawonye.
8. yintombi ephelekezela umakoti ekwendeni.
9. yintombi esala lomakoti esiyakwenda.
10. ngumfazi othandwayo esithenjini.

L. 6. Asisebenziseni Inkulumo yobikayo


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa inkulumo yobikayo ngendlela eqondileyo engakiliziyo.

138

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 138 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi belandela iziqondiso
abaziphiweyo.
2. Abaxoxe ngempumela balobe umsebenzi engwalweni.
Impendulo
1. UDube wathi bazathenga amatshe besithi bathenga amadayimana.
2. Wakhwaza wathi bamlalele bamzwisiae ngoba kusasa kafuni muntu
ozakhala esebotshiwe.
3. Induna yabuza umntakaNcube ngokuzonda ukuthi wayengakwazi na
ukuthi yona indala.
4. Wezwakala ehlaba umkhosi ekhala ngokuthi uyafa etshiya abantwabakhe.
5. Wabalaya ngobuso obubobothekayo wathi kumele balalele amazwi
enduna yabo ngoba aqakathekile.
6. UDliwayo wathi emgodini lo kugejwa igolide.
7. USibanda wahwabha esithi amadosa awasebenze angadlali.
8. UVusa wathi umnotho weZimbabwe usuwile.
9. UMfimande wabuza ukuthi idayimane igejwa ngaphi.
10. Isivakatshi sabuza ukuthi eZimbabwe kusetshenziswa imali yangaphi.
Ukwenziwa
1. isetshenziswa 2. yenziwa
2. ilethwa 4. banothiswa
3. uthokoziswa 6. ziholiswa
4. ogejwa 8. lilinywa
5. lihawukelwa 10. itshintsha

L. 7/8Asibhaleni indaba yokuzibumbela


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala inkondlo yokuzibumbela.

139

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 139 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaphiwe isihloko senkondlo yokuzibumbela.
2. Abakhethe okukodwa okwenjiwayo babhale inkondlo ngakho,
leyonkondlo ingaqobela;
3. Ibizo, ukuthi kutholakala lula kumbe hatshi? kutholakala ngaphi?
kuqakatheke ngani?
4. Bangengeza eminye imibono.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala abawaphiweyo avela endatshaneni.

Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukutsho ukuthi impahla ethile yenziwe ngani.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Baza kuya dinga imifanekiso yempahla ezenziwa ngokwenjiwayo batsho
ukuthi kwenziwe ngani njalo kusebenzani.

140

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 140 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
24 Asiphucukeni madoda

Izinjongo

Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:


a) ukuxoxa ngemitshwana yakulezi insuku.
b) ukusebenzisa ulimi lohlelo oluphathelane lemitshwana yakulezi insuku.

Izincediso
Imifanekiso, ingwalo, omakhalekhukwini, amakhadi alamabala, umgwembe.

L. 1. Asixoxeni
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa njalo baqambe indlela zokuthumela imibiko kusetshenziswa
ithekhinolo entsha.
b) ukuqamba imitshina esetshenziswayo ekuthunyelweni kwemibiko.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngenguquko ekhona ekuthunyezweni kwemibiko.
2. Abachaze indlela zokuthumela imibiko abazaziyo.
3. Abaveze konke okusetshenziswayo ukuthumela imibiko.
4. Abadwebe imitshina emibili eyokuthumela imibiko.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indatshana besemaqenjini abo.
2. Abaxoxe ngamabala anzima.
3. Abethule abakubalileyo.

141

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 141 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababuyelele indatshana bayibale.
2. Besemaqenjini abenze umsebenzi abawuphiwe ngumbalisi.
3. Abaxoxe ngabakulobileyo.
4. Baphendula imibuzo engwalweni zokubhalela.
Impendulo zemibuzo
1. A
2. D
3. A
4. D
5. B
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
11. a) Abafundi ababale amabala lemitshwana elotshwe kumagwaliba.
b) Ngamaqembu bahlaziya amabala la.
c) Abafundi abaxoxe ngabakulobileyo.
d) Abachaze amabala ngendlela esetshenziswe ngayo endabeni.
Impendulo
1. Ukuhamba kalula njalo ngokuphangisa.
2. Ubungcono/ ukuphila ngcono kulasekuqaleni.
3. kuliqiniso.
4. Okwenza babelothando lokuthile.
5. Okwenza umuntu amangale.
6. Lilethwa kuyini lapha, kumbe lihamba ngani.
7. Bahamba kanyekanye lokwenzakalayo.

142

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 142 23/6/2023 11:52


8. Kuyaphica.
9. Kuhlanganisa izinto.
10. Ngingahambeli emuva.
11. Osabele/ osifundise lona.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okuqamba indlela zokubhala isifinqo.
2. Abafundi ababale indatshana emaqenjini.
3. ngamaqembu ababhale imicijo eqakathekileyo.
4. Amaqembu awethule impumela.
5. Ababhale izifinqo zabo.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izifananiso.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngobunjalo babantu.
2. Kabatsho indlela abantu abaziphatha ngayo kuzigaba ezitshiyeneyo.
3. Abafundi abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Litshongololo
2. Yimpisi
3. Lilanga liphuma
4. Yingidi
5. Eyinyoka/eyimamba
6.

143

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 143 23/6/2023 11:52


Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqedisa imitsho ngebala eliqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngomsebenzi besemaqenjini.
2. Abenze umsebenzi ngamaqembu.
Impendulo
1. gebhu 2. Mpo
3. Bhe/vutha 4. Kliki
5. Nta 6. Nke
7. Tshoko 8. Busu
9. Gamu 10. Thwitshi

L. 6. Asisebenziseni Iziqu zamabala


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa ngeziqu eziqondileyo imitsho abayiphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngokusetshenziswa kweziqu zamabala.
2. Batsho ukubana iziqu abaziphiweyo zisebenza nxa kutheni.
3. Ngamaqembu abenze umsebenzi ovela kumbalisi owokubhala iziqu
eziqondileyo.
4. Baloba umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. lo 2. nge
3. ngo 4. nga
5. le 6. nge
7. ngo 8. lo
9. lama 10. lo

144

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 144 23/6/2023 11:52


Okuncane lokukhulu
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuguqula ubuncane bento buye ebukhulwini.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngobukhulu lobuncane bezinto.
2. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
3. Abalobe umsebenzi osegwalweni lwabafundi.
Impendulo
Okukhulu okuncane
1. Umbalisi umbalisinyana
2. Inguquko inguqukwana
3. Umbiko umbikwana/umbikwanyana
4. Ubulembu ubulenjana
5. Igagasi igagasanyana/ igagasinyana
6. Isitsha isitshana
7. Indlu indlwana
8. Umfula umfudlana
9. Umutsho umutshwana
10. Isilo isilwana

L.7/8Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala imibono abayitholayo ngokusebenza kweSocial media.
b) ukubhala indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abadingisise ngeSocial media.
2. Abaxoxe ngakho lokhu besemaqenjini.
3. Abalobe indaba zabo engwalweni.

145

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 145 23/6/2023 11:52


L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela kuhle amabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazapela amabala ngendlela eqondileyo.
2. Abafundi ababale amabala.
3. Abaxoxe ngawo bewachaza.
4. Ngababili abancedisane ukupela amabala.
5. Abalobe izipela.

Asiyenibhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokusebenza kwewayifayi lokuthi umuntu ogugulayo uyabe
esenzani.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Akuxoxwe kuqathaniswa impendulo abazitholileyo lezabanye.

Asiphindeleni emuva
1. B 2. C 3. B 4. B 5. A
6. B 7. C 8. B 9.B 10. A
11. C 12. D 13. C 14.B 15.B
16.B 17.D 18.C 19.B 20. B

146

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 146 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
25 Indawo zokuvakatsha

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba lokuchaza indawo zokuvakatshela kweleZimbabwe.
b) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa, ngendlela eqondileyo.
c) ukupela lokuchaza amabala aphathelene lendawo zokuvakatshela.

Izincediso
Amagwalibatshazi abhalwe amabala azachazwa, izithombe lemifanekiso
yendawo zokuvatshela ezitshiyeneyo kweleZimbabwe, ugwalo lwabafundi,
imibuzo yendatshana yokuzwisisa, amagwaliba abhalwe amabala alamanye
amabala azachazwa.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendawo lapho asebake bavakatshela khona.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngendawo asebeke bazivakatshela ezilodumo.
2. Kabachaze abakubonayo labakukholisa kakhulu kulezo ndawo.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana ukuze bayizwisise bananzelele impawu zenkulumo.
b) ukubala becacile bebiza kuhle amabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa
ozabala abanye belalele.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.
3. Emaqenjini abafundi abachaze amabala lemitshwana.

147

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 147 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bayizwisisa.
b) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa.
c) ukuchaza imitshwana lamabala ngendlela okusetshenziswe ngayo
endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngokumunyethwe yindatshana.
2. Bazaphendula imibuzo ngamunye engwalweni zabo.
Impendulo
1. Binga
2. Wayesesaba
3. Yikufaka isikhudumezi emaqandeni ukuze acacade.
4. Isiyabekela
5. Wezwa eseneliseka
6. Hwange National Park, Entabeni zematojeni,Mosi-oa-tunya
7. Umlobi wayenxuswe ngumngane wakhe uMumpande.
8. Wayengakhangelelanga ukubona lokho akubonayo. /Kwakukuhle.
9. Babekholwa ukuthi bangageza ngawo baba lenhlanhla.
10. Kungenxa yezinto ezingasiqiniso ezitshiwo ngabantu mayelana lale
indawo.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazachaza amabala lemitsho ngendlela okusetshenziswe ngayo endabeni.
2. Babhala umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
11. a) Ezikhulunywa kakhulu ngobuhle bazo.
b) Owayengibize ukuthi ngizovakatsha.
c) Ayinanzeleleki ukuthi yindawo enhle.

148

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 148 23/6/2023 11:52


d) Isikhala.
e) Ngangingelaqiniso ukuba lokho liqiniso/ wabalokusola ukuthi
kungenzeka into enjalo.
f) Ngingananzelele.
g) Zilele zichayekile phansi/ zendlalekile phansi.
h) Ukuthutsha phezulu iphuma ngaphansi kwamanzi.
i) Inyama.
j) Ngaqala ukubabona njengabantu bonke jikelele hatshi lokhu
okwakukhulunywa ngabantu.
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha babhale imicijo eqakathekileyo endatshaneni.
b) ukulandisa indaba ngawabo amazwi bafinqe indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuhlatshelwe ingoma “magumbi wonke amane.”
2. Ngababili abafundi ababale babhale imicijo eqakathekileyo.
3. Abafundi abanikane amathuba okulandisa indaba ngawabo amazwi.
4. Ngamunye ababhale imicijo le ibe yisifinqo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngamabala aphikisayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yendatshana yokuzwisisa besipha ibala
eliphikisa lelo eliphiweyo.
Impendulo
1. Bayayiphakamisa 2. Kwegusu
3. Aqandayo 4. Tshedela khatshana
5. Omfitshane 6. Ukhuthele
7. Balomnyama 8. Isuke / ihambe
9. Enhle 10. Yaqala

149

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 149 23/6/2023 11:52


Imisebenzi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amabizo abantu abenza okuthile.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazagcwalisa ngebala elikhomba ibizo lomuntu owenza umsebenzi othile.
2. Abalobe abakuphiweyo ngamaqembu.
3. Abaxoxe ngempumela besebebhala engwalweni zabo.
Impendulo
1. isivakatshi 2. umfuyi
3. umgoli wenhlanzi 4. umzingeli
5. umbulali 6. umsizi
7. umlimi 8. umlobi
9. umfundi 10. umthengisi
L. 6. Ubunengi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufaka amabizo ebunengini.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale isibonelo abasiphewe ngumbalisi.
2. Ngamaqembu abahlaziye umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. inhlanzi 2. insuku / izinsuku
3. amehlo 4. izikepe
5. izindawo 6. omabonakude
7. amakhompiyutha 8. amanzi
9. incingo 10. izindawo
Ukuphawula
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphawula imitsho ngendlela eqondileyo.

150

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 150 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngokuphawula.
2. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Indawo yeMosi-oa-tunya iyabukeka kakhulu.
2. Abantu bakoSiziba akumelanga badle amatemba.
3. Wena uthanda ukuvakatshela ziphi indawo?
4. Ngubani ozakunxusa ukuthi uzovakatsha?
5. UMaDube wayesimelele endaweni yokulala.
6. Uyakwazi na ukusebenzisa ikhompiyutha?
7. Ubaba ungithengele umtshina wokuthunga.
8. Ngubani ongakaze agade indizamtshina?
9. Owaqala ukufika ekhaya ngubani?
10. Obhala ngomtshina uyaphangisa kulalowo obhala ngezandla.

L. 7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukubhala indatshana yokuzibumbela.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababhalele umngane okwelinye ilizwe bemnxusa ukuzavakatsha
endaweni yokuvakatshela elodumo.
2. Bangakhuthazwa ukuthi bakhethe indawo engajwayelekanga kakhulu.
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
1. ukubala kuhle amabala.
2. ukupela amabala kuhle.
3. ukubhala amabala aleziqa lezi: tsh, nc, mb, sw.
4. ukubhala imitsho elamabala aleziqa eziphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabapele ngendlela eqondileyo lawo mabala abawaphiweyo.
2. Abafundi bazabhala amabala aleziqa abaziphiweyo.

151

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 151 23/6/2023 11:52


Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) kuxoxa ngendawo zokuvakatshela.
Ukuqhutshwa kwezifundo
a) Akuxoxwe ngalokho abakutholileyo ngendawo zokuvakatshela
beqathanisa impendulo abaziphayo lezabanye.

152

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 152 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
26 Umhloliso wesibili

Iphepha lakuqala
1. B 2. B 3. C 4. D 5. B
6. B 7. B 8. D 9. B 10. C
11. A 12. B 13.D 14. A 15. C
16. C 17. D 18.C 19. C 20. B
21. A 22. C 23.D 24. A 25. A
26. B 27. C 28.A 29. C 30. A
31. B 32. D 33.C 34. B 35. C
36. B 37. D 38.A 39. C 40. A
Umhloliso 3
Iphepha lesibili

Impendulo

Isigaba2
Indatshana yokuzwisisa
1. Isenzo esingavamanga ngesingajwayelekanga.
2. Umdlalo okuxoxwa ngawo wawungowenguqu/wawungowebhola
lenyawo.
3. Kutsho ukuthi akuzange kuphuzwe ukuqalisa.
4. Ibala elitsho ukuthi bakwazi kakhulu ukudlala ngelithi zingqungquthela
5. Ukuthi kwakungasimuntu kutsho ukuthi kwakulabantu abanengi
kakhulu.
6. Umlobi wayesekela iNqama
7. a) Ukubukela umdlalo omnandi
b) Zaqalisa ukudlala ngolaka
c) Eyodwa nje zwi
d) Sebedlala ngamandla abo wonke.
8. Abafundi bazabhala isifinqo. Mbalisi hlola ukuthi babhale kuhle njalo
benesile ukukhetha imicijo emqoka na.

153

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 153 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
27 Izehlakalo eziyisimanga

Izinjongo

Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:


a) ukuxoxa kabanzi ngamaphephandaba eZimbabwe lezindaba ezethusayo
eziphuma kuwo.
b) ukuxoxa lokubhala ngendlela zokuhlukuluzwa.

Izincediso
Amaphephandaba akuleli awesilungu lawesiNdebele, igwaliba elilempawu
zolimi ezitholakala enkondlweni, amakhadi abhalwe amabala azachazwa,
imifanekiso yendawo lapho okwenzakala khona izinto ezithile isibonelo,
isibhedlela kumbe emangcwabeni
L 1. Asixoxeni

Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba babhale amabizo amaphephandaba.
b) ukuxoxelana indaba zokuhlukuluzwa abake bazibala kumbe bazizwa.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngezindaba ezitshiyeneyo abazibala
kumaphephandaba labazizwa emisakazweni eziphathelane
lokuhlukuluzwa, ukubhinywa kwabantwana, ukuzibulala lokubulalana
kwabantu elizweni.
2. Emaqenjini abafundi abaqambe, babhale amabizo amaphephandaba.
3. Abafundi abanikane amathuba okuxoxelana izindaba ezethusayo abake
babala ngazo.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukubala indatshana ukuze bayizwisise

154

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 154 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale inkondlo munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa ozabala
abanye balalele.
2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.
L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Umbalisi kakhethe eminye imibuzo ayibuze abafundi endlini yokufundela
kuthi eminye anike abafundi ukuthi bayiphendule engwalweni zabo.
Impendulo
1. Kumaphephandaba.
2. Bazalwa ngumama munye.
3. Yimali lomakhalekhukhwini.
4. Ngekhutshwa ngowesilisa ukubhadala indleko zokukhulisa umntwana/
isondlo.
5. Abanye bazakwesaba ukwephula umthetho.
6. Ulakho ukuxoxisana labo babancedise kunhlupho abalazo.
7. Iyabe isaliwe ngumfazi.
8. Abantwana bomfazi nxa besiba lomntwana bonke.
9. Ngoba obaba sebedlwengula abantwababo abancane lokuthi abantwana
bomfazi bazalisane.
10. Bazisebenzele bazondlele ingane zabo.
Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo enkondlweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
enkondlweni.

155

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 155 23/6/2023 11:52


Impendulo
11. a) Ezesabekayo.
b) ukukhuluma into engasiqiniso kodwa ozicabangela yona.
c) bemhlupha / bemthwalise nzima.
d) indlela yokuhambisa umbiko ngewayilesi kumbe umabonakude.
e) Phananani amacebo / hlanganani lidinge icebo lokuqeda uhlupho.
f) Asakaza/ akubeka obala.
g) Ongancedisa/ ongaphathisa.
h) Ukusika umntwana esenza kusiba yiziqa ezinenginengi.
i) Ukwenza okuthile.
j) Isijeziso sokubamba iganyavu.
L4 Asifinqeni
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuxoxa ngokubhalwa kwesifinqo.
b) Ukubala indaba ngababili bakhethe imicijo eqakathekileyo bafinqe
indaba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indaba esegwalweni.
2. Abahlele indlela yokufinqa.
3. Abafinqe indaba ngamaqembu.
4. Ngamunye kababhale isifinqo.
L. 5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba indawo lapho okwenzakala khona izinto ezithile.
Ukuqhutshwa kwezsifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi belandela iziqondiso abaziphiweyo.
Impendulo
1. ijele
2. idale/inkundla
3. emthethwandaba / enkantolo

156

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 156 23/6/2023 11:52


4. esibhedlela/ ekilinika
5. emangcwabeni / emathuneni
6. esikolo
7. emadlelweni
8. esibhedlela
9. esizeni
10. Enxiweni
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukwakha imitsho emibili ukutshengisa ukuthi ibala elilodwa lingatsho
izinto ezimbili.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi kabaphe imitsho yabo baphe lebala leli lingaguqulwanga
ukutshengisa ukuthi lilinye lingatsho izinto ezimbili ezitshiyeneyo.
Impendulo
1. bopha – Amapholisa abophe umfana wakoGasa. Ubaba ubopha inqola.
2. Valela – UJabu uvalela inkomo. Ipholisa livalela isela entolongweni.
3. Khupha – USithokozile ubekhupha izolo. USihle ukhupha umumbu
endlini.
4. Khuza – Ubabamkhulu ubekhuza uSindiso. UMaNdlovu ubekhuza
imihlolo.
5. Khwezela – Umama ukhwezela umlilo. Abafana laba yibo abakhwezela
ukuba balwe.
6. Inyanga isizaphela, sizake siphumule/ Inyanga le thwase kuthange.
7. Izolo ngibone usungulo ngabaleka. Ungadlalisi usungulo lukamama.
8. Umntwana umunya ibele. Khangela ibele leli libolile.
9. Thinta imvu sokuhlwile. Usipho yimvu yomuntu.
10. Bekukhala isigxingi kungabizwa ozwayo.
L. 6. Asisebenziseni uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala izenzo ngenkathi eqondileyo.

157

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 157 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachasisele abafundi okokwenza.
2. Emaqenjini abafundi bazabhala izenzo ngenkathi ephiweyo.
3. Amaqembu kawethule abakutholileyo.
4. Abafundi bazaphendula imibuzo.
Impendulo
6. Ugqibele
1. Uzibophele
7. Uzagqibela
2. Uzazibophela
8. Wagqibela
3. Wazibophela
9. Uyagqibela
4. Uyazibophela
10. Usagqibela
5. Usazibophela

Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha iziqa zamabala eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale, babhale iziqu zamabala.
2. Emaqenjini abafundi abagcwalise imitsho.
3. Amaqembu awethule impumela.
4. Ngamunye abakhethe iziqu babhale imitsho.
Impendulo
1. ngo 2. ngo
3. nga 4. ngu
5. lo 6. ngo
7. ngu 8. nge
9. ngi 10. nge
L. 7/8. Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa beqamba indlela zokuhlukuluzwa.

158

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 158 23/6/2023 11:52


b) ukubhala indatshana yokuzibumbela besipha ontanga amacebo
okuzivikela ekuhlukuluzweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi abaxoxe ngendlela zokuhlukuluzwa.
2. Amaqembu awethule imibono yawo banikane amacebo okuzivikela
ekuhlukuluzweni lapho abahlala khona lalokho abangakwenza nxa
bethe babaphakathi kohlupho lokubhinywa kumbe ukutshaywa kumbe
ukuncitshwa ukudla.
3. Abavezele umbalisi ukuthi ukuzibulala kakusiyo ndlela yokuqeda
uhlupho njalo lokhu kumele bakugcizelele endabeni.
L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugoqa kuhle inhlamvu zamabala ezilomsila (u; i; t; m; n).
b) ukupela amabala kuhle.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqambe, babhale emgwembeni inhlamvu zamabala
asemakhadini.
2. Abafundi abapelisane amabala emaqenjini.
3. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
4. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa yini ukupela amabala esiNdebele.
5. Abafundi ababhale amabala bebizelwa.
Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amalungelo abantwana ahlelwe kuluhlu lwamalungelo
abantwana
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi abadinge amalungelo lemilandu yabatwana bahlale bekwazi.

159

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 159 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
28 Amasiko lokuhlalisana

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukubala, ukoxaxa, ukubhala ngamasiko lemikhuba.
b) ukutsho imibono yabo ngamasiko lemikhuba.
c) ukuxoxa ngemikhuba yelizwe.
d) ukubala njalo bapele amabala.
e) ukuloba indatshana eyincwadi, belobela abangane.

Izincediso
Igwaliba elikhuluma ngamasiko, amagwaliba alamabala, ingwalo,
amagwaliba alamabala lemibuzo, umgwembe.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngamasiko lemikhuba yeZimbabwe.
b) ukuchaza umehluko phakathi kwamasiko lemikhuba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana abatsho isizatho sokuba lamasiko lemikhuba.
2. Abaxoxe ngamasiko lemikhuba eZimbabwe.
3. Abachaze ukuqakatheka kwamasiko lemikhuba.
4. Abachaze izaga ezimayelana lamasiko lemikhuba.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala becacile indatshana bayizwisise njalo baphendule imibuzo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana ababale indatshana bencedisana lombalisi.
2. Abachaze amabala amatsha.

160

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 160 23/6/2023 11:52


3. Abenze umsebenzi abawuphiwe ngumbalisi ngamaqembu.
4. Abaphendule imibuzo engwalweni zabo.
L. 3. Asizwisiseni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo ngokugcweleyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indatshana bethule.
2. Abafundi ababale amabala amatsha.
3. Ngababili abaphendule imibuzo.
4. Abafundi abethule impendulo zabo.
Impendulo
1. Ukuthi abantu bahlalisane kuhle.
2. NgolweSithathu.
3. Lisina okokuqala kungakalinywa.
4. Yikumlungisa ngezihlahla kumbe ngemithi ukuze aqine.
5. Ngongumfana.
6. Uyabe eqala ukumila amazinyo aphambili.
7. Ukuthethela yikuxhumana kwabaphilayo lamadlozi/labaphansi
ngokupheka lokuchitha utshwala legwayi langokuhlaba inkomo kumbe
imbuzi.
8. Kubuyiswa ngemva komnyaka owodwa ogcweleyo.
9. Inkomo yohlanga ngephiwa unina wentombi kwezamalobolo nxa umuntu
elotsholwa.
10. Ukuphinda imikhondo yikuvakatsha kwentombi esanda kwenda ngakibo.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
endabeni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala akumagwaliba.

161

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 161 23/6/2023 11:52


2. Abenze umsebenzi abawuphiweyo ngamaqembu.
3. Abaxoxe ngempumela zabo.
4. Abalobe ingcazelo engwalweni zabo.
Impendulo
11. a) Bamnike bona uchago.
b) Izinto ezingamelanga zenziwe ngoba kusesatshwa ukuthi kungenzakala
okubi okuthile.
c) Esebeletha umntwana.
d) Lapho okwavela khona/ okwaqala khona/ Okuyimvelaphi yomuntu
e) Ukufa komuntu oqakathekileyo njengenkosi.
f) Umuntu ongamama kumbe owesifazana.
g) Ukupha imibono ukuqondisa okungaqhutshwa ngendlela.
h) Isenzo esiyangisayo kakhulu.
i) Sebezenzela intando bengasalaleli.
j) Ukuquma phakathi komhlambi wenkomo.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amasiko esiNdebele.
b) ukubhala amabala amasiko asendabeni.
c) ukufinqa indaba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bayabala ngamaqembu indatshana.
2. Abaqambe amasiko alotshiweyo
3. Abalobe isifinqo engwalweni zabo.

L. 5. Asisebenziseni ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngenkomo lamabizo azo.
b) ukuchaza inkomo.
c) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo.

162

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 162 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngenkomo.
2. Abachaze imibala yazo njalo lobusikazi lobuduna bazo.
3. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
4. Abachaze inkomo abazibuziweyo.
Impendulo
1. Yinkomo ephiwa unina wentombi nxa kulotsholwa.
2. Zinkomo ezikhitshwa yindoda, ziye kwabozala nxa isifuna ukuphiwa
umlamu wayo ukuze abe ngumkayo.
3. Yinkomo engathenekanga.
4. Yinkomo ephuma uchago olulutshwane.
5. Zinkomo zokwebolekwa ukubana zikuzalele njalo zisetshenziswe.
6. Yinkomo yamadlozi eyabekwa kwathiwa ingukhulu isetshenziswa nxa
kuthethelwa kumbe kubuyiswa.
7. Zinkomo eziqondane lenkosi eziphiwa inkosi ukwenzela ukuthi zisebenze
nxa kulobunzima esigabeni.
8. Yinkomo elethole emunyisayo.
9. Ubaba logogo bakhumisane umlotha izolo.
10. UKhumalo ungene ekhuleka koNdiweni.

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngamabala aveza ubunengi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana abachaze amabala asemgwembeni akhomba ubunengi
bezinto.
2. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
3. Abalobe umsebenzi esengwaleni zabafundi.
B Impambosi yokwenzayenza:Impendulo
1. Thulathula 2. Hambahamba 3. Yeqayeqa
4. Khalakhala 5. hlekahleka 6. Buzabuza

163

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 163 23/6/2023 11:52


7. Khangekhangela 8. tshitshatshitsha 9. Nyathenyathela
10. Susasusa

L. 6. Izivumelano
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulungisa imitsho ewonakeleyo ukuze amabala ahambelane.
b) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abachaze ukubana umutsho opheleleyo kumele ubenjani.
2. Abafundi abalobe imitsho eqondileyo emgwembeni.
3. Ngamaqembu abenza umsebenzi abawuphiweyo.
4. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Umalukazana uqume emasimini abantu.
2. Indoda le ilesithembo.
3. Inkosi nxa ingcwatshwa kuhlatshwa inkomo ezinengi.
4. Isalukazi sethese umntwana inkanda.
5. Abantu baxwayiswa ukubana bangayilima nxa izulu lisewula.
6. USihle kumele athenyele endlini.
7. Umntwana lo bamtabe inkanda.
8. Omama kumele bangaqumi phakathi komhlambi wenkomo zabantu.
9. Ubaba logogo bakhumisane umlotha izolo.
10. UKhumalo unenge ekhuleka koNdiweni.
Ukuveza ubuntu
Impendulo

164

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 164 23/6/2023 11:52


L. 7/8 Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemikhuba lamasiko abayaziyo.
b) ukubhala incwadi bechaza ngemikhuba lamasiko.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxa ngokulotshwa kwendaba.
2. Abatsho okuqakathekileyo ngamasiko lemikhuba.
3. Abalobe incwadi ngendlela eqondileyo.
4. Ababale incwadi zabo bentshintshana.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala abawaphiweyo.
b) ukupela kuhle amabala abawaphiweyo.
c) ukuloba inkondlo, indatshana, amakhomikhi lamakhathuni ngesihloko
abasiphiweyo .
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala.
2. Abapelisana amabala ngababili.
3. Abawachaze ukuba atshoni.
4. Abalobe izipela.
5. Baloba inkondlo, amakhomikhi, indatshana lamakhathuni ngamaqembu
abo.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
a) ukukhuluma ngamasiko esiXhosa.

165

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 165 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi bazadingisisa ngamasiko esiXhoseni, esiKhalangeni.
b) Bazaveza umehluko phakathi kwawo.

166

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 166 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
29 Amalungelo

Izinjongo

Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:


a) ukuxoxa bephikisana ngokufundisa inkazana/umfana.
b) ukusebenzisa ulimi ngamalungelo.
c) ukubhala indaba besekela kumbe bephikisa ukuthi umuntu wonke
ulelungelo lokukhetha umsebenzi awufunayo.
d) ukudinga babhale amalungelo abo amathathu njengabantwana elizweni
leZimbabwe.

Izincediso
Imifanekiso yamadoda labafazi besebenza, amagwalibatshazi alamabala
aphathelene lamalungelo.

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa bephikisana ngesihloko.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abahlale ngamaqembu babhale imicijo yempikiswano.
2. Amaqembu awaphikisane.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bazwisise indaba ekhuluma ngamalungelo abantwana.
b) ukubala kuhle amabala amatsha.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala amatsha.
2. Ngababili abafundi abantshintshane ukubala indaba.

167

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 167 23/6/2023 11:52


3. Abafundi abavale ingwalo baphendule imibuzo.
4. Abafundi ababale bethule.

L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukutshengisa ukuzwisisa indaba ngokukhetha impendulo eqondileyo.
b) ukuphendula imibuzo besebenzisa imitsho egcweleyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqale ngokubala bethule.
2. Ngamunye abaphendule imibuzo.
Impendulo
1. Ngamathuba lamalungelo 2. Acine kugwalo lwesikhombisa
3. ngamadoda 4. yibhodini
5. ajikele 6. ngazithandayo
7. Sekuyimvama 8.nguhulumende
9. isimnandi 10. Lilungelo lomuntu wonke.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala.
b) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Ngababili abafundi abaqale bewadinge amabala ukuthi asetshenziswe
ngaphi endabeni.
2. Abawachaze amabala ngendlela asetshenziswe ngayo.
3. Ababhale bechaza amabala.
Impendulo
11. a) Izikhathi zokwenza.
b) Kakhulu/afike khatshana.
c) Ayesala.
d) Engahlali kokuphela ekhaya.

168

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 168 23/6/2023 11:52


e) Adlalise imali.
f) Ancedise.
g) Wawungamangala.
h) Wabona.
i) Abadelelekayo/abeyiswayo.
j) Eqanjwe.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababhale indaba ngababili.
2. Emaqenjini ababhale imicijo eqakathekileyo.
3. Abafinqe indaba ngamabala angamatshumi amane.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amabala enhlonipho.
b) ukukhetha ibala lenhlonipho eliqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngenhlonipho endlini yokufundela.
2. Abafundi ababhale begcwalisa imitsho ngamabala enhlonipho.
Impendulo
1. umkaMoyo/uNkosikazi Moyo 2. angabeletha
3. uzithwele 4. enyenyelwe
5. simbeke izolo 6. usezacile
7. uzimukile 8. lokuchithela
9. ukuthambisa engutsheni 10. angaswela

169

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 169 23/6/2023 11:52


Izinto ezinengi zindawanye
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izinto ezinengi ndawonye.
b) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqambe izinto ezinengi.
2. Ngamunye abagcwalise imitsho.
Impendulo
1. Umnyaba 2. Ibonda
3. Umhlambi 4. Inyanda
5. Inqumbi 6. Mtshitshi
7. Dwendwe 8. Xuku
9. Jumba 10. umzila

L. 6. Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuguqula amabala akhomba okuzayo.
b) ukuguqula imitsho ikhombe okuzayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachasisele abafundi okokwenza.
2. Abafundi abadlale beguqula amabala akhomba okuzayo.
3. Abafundi abaguqule imitsho ikhombe okuzayo.
Impendulo
1. Azakwakha 2. Bazagebha
3. Bazakuba lelungelo 4. Lizakuba
5. Uzakupha 6. Bazakuba lelungelo
7. Uzahlala 8. Azafana
9. Lizakuba lilungelo 10. bazasipha

170

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 170 23/6/2023 11:52


Izenzo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulingisela izenzo abaziphiweyo.
b) ukugcwalisa imitsho ngezenzo eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okulingisela izenzo ezithile.
2. Ngamunye abagcwalise imitsho.
Impendulo
1. Ukugudula 2. Ukubumba
3. Ukubaza 4. Ukwelusa
5. Ukulinganisa 6. Diliza
7. Gamula 8. Geca
9. Xega 10. Luka

L.7/8.Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngamalungelo.
b) ukubhala indaba yokuzibumbela emayelana lamalungelo okukhetha
imisebenzi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bengakayi bhala indaba abafundi kabaqale baxoxe ngesihloko emaqenjini.
2. Ababhale indaba belandela imicijo abaphume layo.

L.9. Asipeleni amabala


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxakulula amabala aleziqa ezixubeneyo.
b) ukubala amabala kuhle.
c) ukupela kuhle amabala aphiweyo.
d) ukubhala amabala aleziqa mgcw; mngc lo mgq.

171

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 171 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili abafundi ababalisane amabala abhalwe emagwalibeni.
2. Abadlale umdlalo wokupelisana amabala ngabathathu.
3. Umbalisi ababizele babhale izipele.
4. Ngababili abafundi ababhale amabala aleziqa abaziphiweyo.
5. Abafundi ababalelane amabala abo.
Impendulo
Ogqoke balomlandu ulamalungelo
uyabheja wasekunanzelela njengamalungiselelo
wayelelungelo babalenhlanhla bekunzima amantombazana

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudinga amalungelo abantwana amathathu.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngamalungelo abantu jikelele.
2. Abafundi bakhuthazwa ukuya dinga impendulo.
3. Umbalisi akemukele loba yiwaphi amabala alingene abafundi.

172

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 172 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
30 Inkolo zabantu

Izinjongo

Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:


a) ukuxoxa lokubala bazwisise mayelana lenkolo zabantu.
b) ukusebenzisa ulimi oluphathelene lenkolo.
c) ukubhala ngenkolo zabo.

Izincediso
Imifanekiso eveza inkolo, impande, amahlamvu, amaxolo, amathambo,
ibhayibhili, amagwaliba tshazi, umfanekiso wenyanga, amagwaliba abhalwe
amabala.

L1 Asixoxeni

Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngenkolo zabantu ezitshiyeneyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
Emaqenjini abafundi abaxoxe, babhale amabizo enkolo abazaziyo lokwenziwa
kuzo.
Amaqembu awethule impumela.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukubala amabala amatsha.
b) Ukubala bazwisise indatshana emayelana lesiKristu lekholo yamadlozi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabala amabala amatsha.
2. Emaqenjini abafundi abanikane amathuba okubala indatshana.

173

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 173 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaphendule imibuzo abayiphiweyo emaqenjini.
2. Ababhale bephendula imibuzo ezingwalweni zabo.

Impendulo
1. Uyazazi zonke inkolo 2. ngamaKristu
3. usezulwini 4. Ngusathane labalandeli bakhe
5. ngamadlozi kuMoya ongcwele 7. Yindodana
8. Yizinyanga 9. Umuyi
10. Ngabehliselwa iminyama lemikhuhlane engapheliyo ngenxa
yokwenza kubi.

Ukuchaza amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudinga amabala achasiswe emaqenjini.
b) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endabeni.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abafunde amabala amatsha.
2. Abafundi abadinge amabala endabeni bawachasise emaqenjini.
3. Ababhale bechaza amabala abawaphiweyo.

Impendulo
a) Yilokho othembele kukho njalo okulandelayo.
b) Sengikhuluma amanga.
c) Ngizakhuluma.
d) Oziphethe ngendlela engaqondanga.
e) Oluqakathekileyo/oluthandwa ngabanengi.

174

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 174 23/6/2023 11:52


f) Esaphila.
g) Lapho okukholelwa ukuthi kulosathane khona, okuzatshiswa khona
abantu abayizoni egehena.
h) Kokuphela.
i) Yikuziqalela udubo/uhlupho.
j) Ukuveza ukungeneliseki ngolutho oluthile.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokumunyethwe yindatshana.
b) ukubhala imicijo eqakathekileyo endabeni.
c) ukufinqa indaba.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indaba.
2. Abafundi abanikane amathuba okuxoxa ngokumunyethwe yindaba.
3. Amaqembu awabhale imicijo eqakathekileyo, abike.
4. Abafinqe indaba ebaliweyo.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala ibala eliphikisa eliphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bengakabhali abafundi bangaqala badlale emaqenjini beqambisana
amabala aphikisanayo.
2. Abafundi ababhale umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Azonda
2. Uyaphuza
3. Wehla
4. Sidobhe

175

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 175 23/6/2023 11:52


5. Ucine/uphethe
6. Uligwala
7. Angikholwa
8. Ngiyaluthanda
9. Bathabile
10. ubaba

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukubhala amabala aphathelane lenkolo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abanikane amathuba okubala amabala.
2. Umbalisi kancedise abafundi ukuchaza okutshiwo ngamabala.
3. Abaqedise imitsho emaqenjini.
Impendulo
1. Yikudlisa 2. Yikwelapha
3. Yikumfakela 4. Yikutshumayela
5. Yikwethesa 6. Yikumisa
7. Yikuthwasisa 8. Yikuchela
9. Yikufutha 10. Yikunikela

L. 6. Asisebenziseni Impawu zenkulumo


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhale imitsho befaka omakopela endaweni eqondileyo betshengisa
amazwi alowo okhulumayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaqale ngokuchasisa ukusetshenziswa kwempawu zenkulumo
ukuveza amazwi ayiwo aphuma emlonyeni walowo okhulumayo.
2. Abafundi bangancedisana ngababili ukubhala besebenzisa impawu
zenkulumo omakopela (“ ”).

176

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 176 23/6/2023 11:52


3. Umbalisi angabhoda ephathisa abafundi.
4. Abafundi bangantshintshana ukubhala ebhodini.
5. Abafundi babhala ngamunye engwalweni zabo.
Impendulo
1. “Lamuhla enkonzweni besibanengi,” kwatsho uHadebe.
2. “Khothamisani amakhanda sikhulekeni,” nguMfundisi etshela ibandla.
3. Ugogo wathi, “Inyanga zalamuhla zigangile.”
4. “Umntwana ongetheswanga angaphila ngcono kulalawo owethesiweyo,”
kwatsho umalume.
5. “UJesu wabhabhathizelwa emfuleni uJordani,” ngumfundisi lowo
etshumayela.
6. Umfundisi wathi, “UNkulunkulu uyasizonda isono.”
7. “Amadlozi azakufulathela,” kwacebisa uyisemkhulu.
8. Umalume wathi, “Umalume wathi, “Aluba lami ngafundela ubufundisi.”
9. “Ngubani owazalelwa eBethlehema?” kwabuza uSandile.
10. “Umuntu ophongulala nje kuthiwa wadla umawubane,” kwatsho ubaba.

Ubunye lobunengi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuqamba ubunye bamabizo abawaphiweyo.
b) ukugcwalisa izikhala ngokunye/ubunengi bamabizo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bengakabhali abafundi bangaqala ngokudlala beqambisana ubunye
lobunengi bamabala atshiyeneyo.
2. Ngamunye abagcwalise izikhala ngobunye kumbe ubunengi.
Impendulo
1. Abathakathi 2. Idlozi
3. Onkulunkulu 4. Umgcozo
5. Abatshumayeli 6. Isangoma
7. Imithi 8. Umfundisi
9. Izihlahla 10. Ugwalo

177

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 177 23/6/2023 11:52


L. 7/8Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngenkolo zabo.
b) ukubhala indatshana yokuzibumbela besebenzisa ulimi oluhlabusayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaqale akhumbuze abafundi ukuthi indaba imiswa njani.
2. Akuxoxwe ngenkolo ezitshiyeneyo, imicijo ibhalwe emgwembeni.
3. Abantwana sebengayibhala indaba ngamunye.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala kuhle amabala ezipele.
b) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amabala angabhalwa ebhodini kumbe emagwalibeni tshazi.
2. Abafundi abantshintshane ukuwabala amabala.
3. Ngababili bangadlala umdlalo wokupelisana amabala.
4. Umbalisi usengabizela abafundi amabala babhale.
5. Nxa isikhathi sivuma umbalisi angabizela abafundi imitsho babhale.
Asiphindeni umphehlo 9
1. D 2. D 3. A 4. D 5. B
6. C 7. A 8. D 9. B 10. A
11. D 12. C 13. C 14. A 15. A
16.A 17.B 18. B 19. B 20. A

178

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 178 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
31 Amakhono empilo

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngezempilakahle.
b) ukuchaza ukuqakatheka kokuziphatha kuhle.
c) ukuqamba okungamelanga bakwenze ukuthi bangatholi ingculaza.
d) ukunika imibono yabo ngokwelapheka kwengculaza.

Izincediso
• Igilafu, umgwembe; amagwaliba, amakhadi alamabala, amakhadi
alezaga.

L. 1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ngamafitshane ukuthi ingculaza kuyini.
b) ukuchaza ukubana ingculaza iyelapheka na.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngokwenziwa yingculaza emizimbeni yabantu.
2. Abantwana abaxoxe nge CD 4 khawunti langama ARVs.
3. Abenze umsebenzi ngamaqembu ovela kumbalisi.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala bazwisise ngengculaza.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indatshana.
2. Abachaze amabala anzima ngamaqembu.
3. Babala indatshana bencedisana lombalisi.
4. Baphendula imibuzo esegwalweni lwabafundi.

179

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 179 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza okwenziwa yingculaza emizimbeni yabantu.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Babala imibuzo abayiphiweyo.
2. Ngamaqembu babuyela endabeni bayibale kutsha.
3. Bahlaziya imibuzo abayiphiweyo.
4. Baxoxa ngempendulo zabo.
Impendulo
1. Yikubulala ungagqize qhakala.
2. Bayabe bafa ngobunengi babo.
3. Ngoba zifelwa ngabazali.
4. Yingculaza.
5. Yimvukuzane itshukela.
6. Umlobi utsho ukuthi ingculaza ayikhethi ibulala wonke umuntu.
7. Ngumuntu osegula kakhulu osegulela ukufa.
8. Izafesane ngumkhuhlane obulala inyawo.
9. Abagijinyiselwa ezambuzini ngababulawa yisisu zibaluma.
10. Utsho ukuthi ingculaza ibuye ukuzobulala abantu kukhatshana
ukwelapheka kwayo.
Ukuchaza amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala abawaphiweyo avela endabeni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana ababale amabala abawaphiweyo.
2. Bayabuyela endabeni batsho indlela asetshenziswe ngayo.
3. Bayawachaza ukuba atshoni.
Impendulo
11. a) Okhethwe ukuthi afe uyafa.
b) Yikukhalela umuntu obhubhileyo libuthene.

180

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 180 23/6/2023 11:52


c) Ngowafelwa ngabazali bakhe bobabili.
d) Umkhuhlane utshengisa ubungcitshi bawo emizimbeni yabantu.
e) Ulutho olungapheliyo olwenzakala njalo nje.
f) Ongakholwayo ukugulisa lokubulala abantu/ongakhawuliyo
ukubulala.
g) Abantu bazacatsha ngaphi, bazancedwa kuyini.
h) Ngokugcina abantwana abafelwa ngabazali.
i) Amangcwaba lapho okulahlelwa khona abafileyo.
j) Ukuphuma ukuze ufafaze ulwazi oluthile.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukugabaza ngokulotshwa kwesifinqo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngokulotshwa kwesifinqo.
2. Abaqambe imicijo eqakathekileyo.
3. Abalobe isifinqo.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Ukuveza ubuntu
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izaga abaziphiweyo njalo bazisebenzise emitshweni.
b) ukukhetha indlubu ewele ophokweni.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abachaze ukuthi isaga kuyini.
2. Abachaze umehluko phakathi kwesaga lesitsho.
3. Ngamaqembu abaphiwe izaga bazihlaziye.
4. Abaxoxe ngempumela.
5. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.

181

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 181 23/6/2023 11:52


Impendulo
1. Uyabika ebadaleni njalo umxwayise ukuthi into ayenzeyo ayiqondanga.
2. Uyamangala kwabezomthetho.
3. Uyambingelela ucele ukumthwalela ezinye.
4. Uyamelela umbalisi kumbe umdinge umkhumbuze isikhathi.
5. Uyamtshela ukuthi umzali wakho kakho.
6. Liyamphephisa limncedise ukusukuma.
7. Uyacela ilembu usule ingcekeza esigqokweni.
8. Uyamhlephunela umuphe umntwana adle laye.
9. Uyadla laye.
10. Uyacela uxolo uthi usaphumula kancane uzakwenza ngemva
kwemizuzwana.

Indlubu ewele ephokweni


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha indlubu ewele ephokweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana baxoxa ngamabala abawaphiweyo ukuthi akhuluma ngani.
2. Ngamaqembu benza umsebenzi abawuphiweyo.
3. Baloba umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Obaba 2. Intandane
3. Umlilo 4. Umzingeli
5. Emzimbeni 6. Ubabakazi
7. Indlu 8. Impuphu
9. Umfumfu 10. okulitshumi

L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izikhala emitshweni besebenzisa amabala abawaphiweyo.

182

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 182 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaphiwe imitsho engaqondanga batsho ukubana kuyini
okungaqondanga kiyo.
2. Abaqondise okungaqondanga.
3. Ngamaqembu benza umsebenzi abawuphiweyo.
4. Baloba engwalweni zabo.
Impendulo
1. Uthatha abancane labadala.
2. Uvela ngaphi wena odla ungasuthi?
3. USithole kuthiwa ubalawa yingculaza.
4. UDube uvela kusiphi isibhedlela Soneni?
5. Umkhuhlane wekhensa awelapheki.
6. UMangena ukhathazwa yisilo bani?
7. UThabani ubulawa lufuba, isisu, amehlo lekhanda.
8. Umongikazi wathi kumele unathe umuthi kabili ngelanga.
9. “Maye! Nanso inyoka ingena endlini,” kwatsho uBongani.
10. “Kanje uSanele watshada ngayiphi inyanga?” kwabuza umfundisi.

Asisebenziseni Inkathi eqondileyo


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngamabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale imitsho lamabala asezibayeni.
2. Ngamaqembu abalobe umsebenzi abawuphiweyo.
3. Abaxoxe ngabakulobileyo.
4. Abalobe umsebenzi osegwalweni lwabafundi.
Impendulo
1. Umkhuhlane uthatha abancane nsukuzonke.
2. Uzintombi zagcwala amathuna kunyanga edlulileyo.
3. Izolo ngibone intandane zikhala okubuhlungu.
4. Odokotela labomongokazi bazama nsukuzonke ukusiza abalengculaza.
5. Alikho elinye ivangeli eledlula ukuzivikela kungcalaza.
6. abahlanzekilleyo

183

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 183 23/6/2023 11:52


7. uhlasela
8. udondolozela
9. ngizakuya
10. uthontisele
L. 7/8 Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala ingxoxo ngobubi osebulethwe yingculaza.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngengculaza.
2. Abatsho ububi osobulethwe yingculaza.
3. Abalobe indaba zabo ngababili.
4. AbalobeBaloba umsebenzi abawuphiweyo.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala njalo bawasebenzise emitshweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala asengwalweni.
2. Bayabala njalo emagwalibeni.
3. Abawachaze ngamaqembu bepelelana.
4. Baloba izipele beqamba isiqa esingekhaya.
5. Abahlale isitulo somoya njalo baqambe inhlamvu yebala abalibumba
benjalo.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuqamba ukudla okuqakatheke emzimbeni walo obulawa yingculaza.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi baza kuya dingisisa ukuthi abantu abalengculaza kumele badle
kuphi ukudla.

184

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 184 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
32 Imithi yesintu

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukubona ukuqakatheka kwemithi yesintu.
b) ukuqamba izihlahla ezelaphayo.
c) ukutsho imibono yabo ngemithi yesintu.
d) ukuxoxa ngokuhlanzeka ekulungisweni kwemithi.

Izincediso
• Imifanekiso yezihlahla, umgwembe, ingwalo, amagwaliba alemitsho.

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba imithi yesintu abayifundileyo.
b) ukuxoxa ngemikhuhlane emilutshwana engelapheka ngemithi yesintu.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana baqamba imithi yesintu abayaziyo.
2. Baxoxa ngokuthi imithi le yelapha njani.
3. Ngamaqembu baphendula imibuzo esemgwembeni.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala ingxoxo benanzelela amabala aleziqa kh lo tsh.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana babala njalo bachaza amabala amatsha.
2. Abantwana babala indatshana.
3. Baxoxa ngamabala alesiqa kh lo tsh.
4. Baphendula imibuzo.

185

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 185 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo abayiphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indatshana.
2. Abaxoxe ngemibuzo abayiphiweyo.
3. Abaphendule imibuzo abayiphiweyo.
4. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. ngowokunuka abathakathi
2. Isisu legazi
3. Abantwana bedambisa
4. imithi
5. umbola
6. Umehluko phakathi kwenyanga lesangoma yikuthi inyanga iyelapha
isangoma sona aselaphi, siyabona/ sitshaya amathambo sihlahlule lokho
okukhathaza umuntu
7. Izangoma zona zitshela umuntu ukuthi ukhathazwa kuyini.
8. Nxa umuntu ekhwehlela kuthiwa unikwa intolwane kumbe umgugudu.
9. Impande lamaxolo ezihlahla kuyalungiswa kwenziwe amaphilisi lemithi.
10. Kumele abantu basebenzise isilinganiso esiqondileyo njalo balandele
umkhuba wokuhlanzeka.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abachaze amabala abawaphiweyo.
2. Abawadinge endabeni, bawachaze ngendlela asetshenziwe ngayo..

186

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 186 23/6/2023 11:52


3. Ngamaqembu benza umsebenzi abawuphiweyo.
4. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo engwalweni zabo.
Impendulo
a) Yimali ekhitshwa ngumuntu odinga uncedo enyangeni.
b) Yimithi yenyanga kumbe eyowelaphayo.
c) Zazitshela umuntu ukuthi ubulawa kuyini.
d) Yikudingisisa ulutho kumbe ngolutho.
e) Engafundiswanga ukuba yinyanga kumbe isangoma.
f) Bakuhlolisise ngelihlo elibanzi.
g) Ekufake phakathi kwengiga kwacholeka.
h) Ulutho oluyilona olumqoka kumbe oluyisisekelo sokuthile.
i) Edala ukugula kumbe imikhuhlane emizimbeni yabantu.
j) Ukungabi lengcekeza.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana ngemva kokubala isifinqo sikambalisi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesifinqo abasiphiweyo.
2. Abalobe isifinqo zabo.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ukuthi isikhali esithile sisebenzani.
b) ukupha ibala elithi lilinye litsho izinto ezimbili ezitshiyeneyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala abawaphiweyo.
2. Abasebenzise amabala la emitshweni.
3. Abantwana baloba ibala baqondanise lomutsho.

187

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 187 23/6/2023 11:52


Impendulo
1. Isimbo - ngesokugebha.
2. Udlawu - ngolokuthwala amalahle abhebhuyo.
3. Uhlaka - yisigodo sokufaka isifuyo kumbe nyamazana elimeleyo.
4. Itshoba - ngelo kuphunga impukane.
5. Umgoqo - yizigodo zokuvala isango.
6. - 10 needs answers following LB

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala atsho izinto ezimbili lona lilinye.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala abawaphiweyo.
2. Abawachaze ukuba atshoni.
3. Ngamaqembu benza umsebenzi osemgwembeni.
4. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo engwalweni zabo.
Impendulo
1. a) Kulezi insuku kumnyama ngoba inyanga iyaphuza ukuphuma.
b) USipho uthwalelwe enyangeni izolo ukuthi ayekwelatshwa.
2. a) Insimu kamama ihlakulwe ukhula lwaphela lonke.
b) Ugogo uMaThebe uthanda ukusethela insimu.
3. a) Isimbo sokuhlawula uSigojwana ngisinike uNyathi.
b) Ubabamkhulu ugebha imigcozo yakhe ngesimbo.
4. a) UThemba ngumfana olesibindi kesabi lutho.
b) Umalumami ubuye lesibindi esosiweyo izolo.
5. a) USithembile yintanga kaThoko.
b) Ugogo uMaSikhosana ulentanga ehlanzileyo esivandeni sakhe.

L. 6. Imitsho ekilizayo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa imitsho ekilizayo.

188

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 188 23/6/2023 11:52


b) ukugcwalisa imitsho ngempendulo eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abalungise imitsho ewonakeleyo.
2. Ngamaqembu ababumbe imitsho ekilizayo njalo baphinde bayilungise.
3. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo.
4. Abaxoxe ngempumela.
Impendulo
1. Amathwasa wonke aya egangeni ukuya hlanziswa.
2. Lathi litshona uNqindi wangena egumeni evela gebha imithi.
3. Ugogo ubechola igwayi likababamkhulu ekuseni.
4. UThabethe ubulele inyoka yabadala.
5. USifelani unatha umuthi wesisu.
6. Umnewethu uhambe ngesitimela.
7. USifiso yindoda ekhutheleyo.
8. Abantwana bathanda ukugqula inkelo.
9. Ugogo wakhe uyelapha.
10. Umuzi uhlala lobabakazi.

Ukugcwalisa imitsho ngezenzo eziqondileyo


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngempendulo eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala asemgwembeni.
2. Baxoxa ngemitsho abayiphiweyo.
3. Ngamaqembu abaxoxe ngomsebenzi abawuphiweyo.
4. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
Impendulo
1. Wembatha/yembatha
2. Wengula
3. Webula
4. Lenyule

189

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 189 23/6/2023 11:52


5. Wendlula
6. Ukukleza
7. Welatshwa
8. Umnyaba
9. Zichakiselwa
10. Wetshate

L. 7/8. Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala ingxoxo phakathi kwesigulane lowelaphayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesihloko abasiphiweyo.
2. Abalobe ngamaqembu umsebenzi abawuphiweyo.
3. Abaxoxe ngabakulobileyo.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala njalo balobe imitsho.
b) ukuloba inkondlo, indatshana, amakhathuni lamakhomikhi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala abawaphiweyo.
2. Abawapele ngamaqembu.
3. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo engwalweni zabo. kungwalo zabo.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuqakatheka kwezihlahla ekulungisweni kwamaphilisi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Baza kuya dingisisa ngokulungiswa kwamaphilisi kusetshenziswa izihlahla.

190

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 190 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
33 Izikhukhula

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukudinga ulwazi ngamatsunami lamasayikloni.
b) ukuchwayisisa ngokubangela ozamcolo laba.
c) ukunika imibono yabo ngamasayikloni lamatsunami.
d) ukuphendula imibuzo ekumagilafu ngendlela eqondileyo.

Izincediso
• Ingwalo, umgwembe, amagwaliba alamabala, imifanekiso yamasayikloni,
ozamcolo lamatsunami.

L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuguquka komumo womkhathi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngezikhukhula abezwa ngazo.
2. Abaxoxe ngabejwayele ukukubona kumabonakude.
3. Abachaze ubunzima obuvelayo ngenxa yengozi zemvelo lezi.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulalela abanye bebala njalo bahlaziye indaba.
Ukuqutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesihloko sendatshana.
2. Ababale indaba abayiphiweyo.
3. Abaqambe amabala amatsha.
4. Abatsho abakubalileyo endabeni.

191

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 191 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo abayiphiweyo ngokugcweleyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abayibuyelele indatshana bayibale futhi.
2. Abachaze okuqakathekileyo endabeni.
3. Abaphendule imibuzo abayiphiweyo.
4. Abaxoxe ngempendulo zabo.
Impendulo
1. yokuswele okokufihla amakhanda
2. Indonesia, Japan le-India
3. Tsholotsho le Tokwe Mukosi
4. bayafa
5. Waphathisa ngokudla, ngengubo lamatende/ lendawo zokuhlala
6. Izikhukhula zibangelwa ngagagasi amakhulu elwandle.
7. Indlovu iyezwa nxa izikhukhula zizahlasela.
8. USayikiloni Eline wahlasela kuqala.
9. Izikhukhula zahlasela iNigeria.
10. Ibizo lebhiliji elabhidlizwa nguEline yiMankonkoni.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo emitshweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala.
2. Abawachaze ngamaqembu.
3. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
a) Babegcwala indawana yonke.
b) Izulu elina lingapheli okwesikhathi eside kodwa lisina mbijana.
c) Bancedwa ngezinto eziqakathekileyo.

192

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 192 23/6/2023 11:52


d) Yizindlu kumbe lapho okwakwakhiwe khona.
e) Yikudingisisa ngolutho oluthile.
f) Kwaqaliswa ngumoya owawuselwandle.
g) Ngamanzi agubhazelayo emfuleni kumbe olwandle.
h) Iapho okuchapheka khona lula emfuleni.
i) Abantu bathole ukumiswa isibindi ngokutshelwa ukuthi uhlupho
olubehleleyo luzakwedlula.
j) Yinto eyenzakeleyo ngesikhathi esithile.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indaba abayiphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale indatshana abayiphiweyo.
2. Abaqambe imicijo eqakathekileyo.
3. Abalobe isifinqo belandela indlela yokulotshwa kwesifinqo.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Abantwana baxoxa ngombuzo osemgwembeni.
2. Bencediswa ngumbalisi ubadinge impendulo zemibuzo abayiphiweyo.
3. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Yimvimbi
2. Yimbolisamahlanga
3. Ngumkhizo/ngumfefezo
4. Ngumfasimbi
5. Ngelilamayezi amnyama tshu liphinde libe lomoya
6. Liyasewula

193

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 193 23/6/2023 11:52


7. Lihlobo
8. Selithwele
9. omnyama
10. Yamukela impendulo eqondileyo evela kubafundi kusiya ngesigaba
lebizo ababiza ngalo kuleyo ndawo.

Asisebenziseni ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izitsho.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngezinto eziqanjiweyo.
2. Abahlaziye ezilotshwe emgwembeni.
3. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Akulamuntu osebenzela omunye.
2. Yikuthwaliswa nzima yilutho kumbe ngumuntu.
3. Ukuba phakathi kobunzima.
4. Kubatshazwa ubukhulu balo izulu ngoba amayezi akhona abamnyama
tshu.
5. Siyalamba asidli lutho.
6. Umntwana ufuze unina ngesimo lakwenzayo.
7. Umangele akalankani.
8. Ulijaha elingathathanga ngakho uyazenzela konke.
9. Ngumuntu okhuluma ezelisa.
10. Kulaywa abantwana ukuthi nxa bengasalandelanga izixwayiso zabadala
bazahlangana lodubo phambili.

L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesahluko abantwana kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo.

194

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 194 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesifundo sendaba.
2. Abaxoxe ngokuthi kuyini abangakuloba.
3. Abaxoxe ngozamcolo lamagagasi ngamaqembu.
4. Ababhale indatshana zabo.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala lokugoqa inhlamvu zamabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala ngamaqembu.
2. Abaxoxe ngawo amabala.
3. Abawapele ngababili.
4. Abafundi abalobe izipele engwalweni begcwalisa ngeziqa ezeqiweyo.
5. Badlala umdlalo wokuhlabela inhlamvu zamabala.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa kabanzi ngezikhukhula zamanzi emhlabeni wonke.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi baza kuya dinga ulwazi lwamaTsunami lamasayikloni.
Asiphindeleni muva
1. Ngukhwenyethu 2. Ngumnawami 3. ngubabamkhulu
4. eHarare 5. ikoBulawayo 6. Emanxiweni
7. Lothu 8. Du 9. Pekle
10. nta
11. Ingcwaba - amangcwaba
12. Iqhawe - amaqhawe
13. Impi - izimpi
14. Umbhobho - imibhobho

195

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 195 23/6/2023 11:52


15. Ilunga - amalunga
16. Lo
17. Lolu
18. sizayibenga
19. Funda
20. aholiswa

196

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 196 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
34 Ukubuswa kwezabelo

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala abawaphiweyo.
b) ukuloba umsebenzi abawuphiweyo.
c) ukuqamba izabelo kweleZimbabwe.
d) ukutsho imibono yabo ngezokubuswa kwelizwe.
e) ukuchaza indlela ilizwe elibuswa ngayo kusukela kumakhansila.
f) ukuxoxa ngenhlelo zokubuswa kwelizwe.

Izincediso
• Imephu yelizwe, ingwalo, amagwaliba, amakhadi alamabala, umgwembe.

L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuthi izabelo zibuswa njani.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngokubuswa kwezabelo eZimbabwe.
2. Kabatsho izabelo zelizwe.
3. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
4. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bebalela ukuzithokozisa.
Ukuqhutshwa kwezifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala amatsha.
2. Ababale indatshana ezisengwalweni zabo.
3. Abaxoxe ngabakubalileyo.
4. Abaphendule imibuzo.

197

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 197 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abaxoxe ngendatshana abayibalileyo.
2. Babala imibuzo yonke.
3. Ngamaqembu benza umsebenzi abawuphiweyo.
4. Baphendula imibuzo engwalweni zabo.
Impendulo
1. Ekolitshini elikhulu
2. bayisithupha
3. Lokubuswa kwezabelo
4. Ngokwakha amadamu
5. zigabeniNxaethiayekhanda
6. Nxa esithi wayitshaya ekhanda utsho ukuthi, ukhulume okuyikho,
okumqotho.
7. USobhuku kumele abeyindoda ekhaliphileyo.
8. UZothile nxa esithi, sokuhlwile utsho ukuthi sokuntambama.
9. Amacala athethwa emthethwandaba kumbe edale?
10. Elinye ibala elithi enkundleni ngelithi emthethwandaba.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo emitshweni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala asemgwembeni.
2. Abawachaze ngamaqembu abo.
3. Abawalobe lengcazelo zawo engwalweni zabo.
Impendulo
a) Badingisisani.
b) Bangane bami.

198

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 198 23/6/2023 11:52


c) Utsho lapho okuthethwa khona amacala.
d) Utsho ukuthi wandise / uvame.
e) Utsho ukudingisisa ngento.
f) Wazwisisa okwakukhulunywa.
g) Indawo elemingcele equnyiweyo ngokusemthethweni.
h) Bayabika uhlupho lwabo enduneni ukuze ibasize.
i) Uyancedisa nxa kudingeka.
j) Ilanga selitshonile.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba isifinqo ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale ingxoxo esegwalweni lwabafundi.
2. Kabaxoxe ngabakutholayo endabeni.
3. Abalobe isifinqo esilamabala angamatshumi amathathu.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho emayelana lalapho okwenzelwa khona izinto
ezithile.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale imitsho esemgwembeni.
2. Abaqambe ibala elilodwa elichaza imitsho le.
3. Abenze umsebenzi ngamaqembu.
4. Abalobe umsebenzi abawuphiweyo.
Impendulo
1. Emdango / Emdangweni
2. Esiphaleni
3. Kukosikomitshi
4. Esilotheni
5. Ezaleni

199

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 199 23/6/2023 11:52


6. Emendweni
7. Engalaneni
8. Esiganwini
9. Exhibeni
10. Esigodlweni

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba okwenziwa ngabantu besebenzisa amabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala asemgwembeni.
2. Abawachaze ukuba atshoni.
3. Ngamaqembu abenze umsebenzi ovela kumbalisi.
Impendulo
1. Ngothonisisa amacala edale, kumbe emthethwandaba.
2. Yisikhulumi phakathi kobotshiweyo lomantshi.
3. Ngumuntu omela obotshiweyo kumbe ongabotshwanga edale.
4. Yisithunywa senkosi kumbe othunywa emuntwini.
5. Ngokhulumela umutu edale, ikakhulu nxa bengazwisisani.
6. Yintombazana eqhubq/ehamba lodadewabo emendweni.
7. Ngumuntu othwala isikhwama senyanga/Yizigodo ezisetshenziswa
ukwelapha inkomo/inyamazana eyephukileyo.
8. Ngothunywa ukuyacela umlilo kibo kontombi ngabakibo kajaha/
yisadombo/lidombo.
9. Ngumzingela obamba inyamazana kakhulu.
10. Ngogcina usane.

L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphawula imitsho ngendlela eqondileyo.
b) ukugcwalisa imitsho ngeziqa eziqondileyo.

200

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 200 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale imitsho esemgwembeni.
2. Abalandele isibonelo balungise umutsho abawuphiweyo.
3. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
4. Abalobe engwalweni zabo.
Impendulo
1. UZothile uthe, liyasithakazelela isifundo na?
2. UDube uthe, uhlala ebuVendeni, eBietbridge.”
3. UTsepo uthe, uzaqala ngokuqamba izabelo zelizwe.
4. Umbalisi uthe, emakhaya lemadolobheni kubusa amalunga kahulumende.
5. Uthe yena isikhonzi ngesenduna.
6. USihle uthe, uthanda ukuya ekhaya ngesikhathi sohlobo.
7. Ubabamkhulu uthe, uzakuya gamula izigodo egangeni.
8. Ugogo uthe ezabelweni kulabantu abasebenza gadalala.
9. UZolani uthe, bazakuya kukha amanzi emfuleni.
10. Umalue uthe, isikhonzi senduna sijwayele ukubika umbiko
ngokuphangisa.

Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngeziqa eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abalobe iziqa emgwembeni.
2. Abalobe umsebenzi engwalweni zabo.
3. Abaxoxe ngempumela yomsebenzi wabo.
4. Abenze umphehlo.
Impendulo
1. Tsh - umantshi
2. Gqw - iqhwetha
3. Da - edale

201

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 201 23/6/2023 11:52


4. Mi - usikomitshi
5. Nsi - ukhansila

L. 7/8. Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba ingxoxo ngesihloko abasiphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngesihloko abasiphiweyo.
2. Abahlele abazakubhala engxoxweni zabo.
3. Ngamaqembu abalobe indatshana.
4. Abalobe ingxoxo engwalweni zabo.
5. Abaxoxe ngempumela.

L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala asemgwembeni.
2. Abachaze amabala ngamaqembu.
3. Abapele amabala ngababili.
4. Abalobe izipele begcwalise ngeziqa ezikhaleni.
Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa kabanzi ngokubuswa kwezabelo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi baza kuya dingisisa emakhaya ngokubuswa kwezabelo zakuleli.

202

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 202 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
35 Ezobuzwe

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa, babale, babhale ngeziphathelene lezobuzwe.
b) ukusebenzisa ulimi oluphathelene lezobuzwe.

Izincediso
• Ifulegi, amagwaliba tshazi, ugwalo lwabafundi.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngamalungelo ezizalwane langophawu lwesizwe.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ekhokhela ingxoxo, umbalisi kabuze imibuzo ngalokhu:
a) Amalungelo esizalwane seZimbabwe.
b) Uphawu lwesizwe (ifulegi).
2. Abafundi abaxoxe emaqenjini ngemibuzo abayiphiweyo.
3. Amaqembu awabike impumela.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala becacile bazwisise indatshana.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abadobhe, babale amabala avela endatshaneni.
2. Umfundi obala kuhle kabalele iviyo indima eyodwa.
3. Abafundi abantshintshane ukubala emaqenjini.
4. Ababale bethule.

203

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 203 23/6/2023 11:52


L. 3. Asizwisiseni 1

Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele:
a) Babale amabala athethwe endabeni.
b) Batshengise ukuzwisisa indaba ngokukhetha impendulo eqondileyo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abadobhe babale amabala.
2. Umbalisi angaqala ngokubuza imibuzo, iphendulwe ngomlomo.
3. Abafundi ababhale bephendula imibuzo.

Impendulo
1. Kusisekelo sombuso
2. Rhodesia
3. Yathola uzibuse
4. abansundu
5. Uphawo lwesizwe
6. Ezingamatshumi amabili (20)
7. Ngemva kweminyaka emihlanu
8. Iulemibala emihlanu
9. ezingamatshumi ayisitshiyagalombili (80)
10. bekadeni

Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala asendatshaneni ngendlela asetshenziswe ngayo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachazele abafundi ngamabala akhethiweyo.
2. Abafundi bazabhala bechaza amabala.

Impendulo
11. a) Yayiphatha abanye ngcono kulabanye.
b) Sokulomahluko othile.

204

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 204 23/6/2023 11:52


c) Babethwaliswe nzima behlukuluzwa.
d) Ehlezi kuhle/ekholisa/esutha.
e) Kungaba yinto engaqondakaliyo kumbe engachazekiyo.
f) Uyazilungisela/uzenzela kuhle.
g) Ababathandayo.
h) Kungabi yindawo engelamthetho abantu abazenzela umathanda.
i) Isithupha siyibufakazi bokuthile.
j) Ukulwela ukuthola uzibuse.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indaba ebaliweyo.
b) ukuxoxa ngesimo sesifinqo bendawonye.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili ababale indatshana.
2. Emaqenjini amancane ababhale imicijo eqakathekileyo.
3. Amaqembu awethule impumela.
4. Abafundi ababhale isifinqo ngamunye.

L. 5. Asisebenziseni ulimi 1

Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa ulimi ngendlela eqondileyo eveza ubuhlobo.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abahlabele ingoma ngobuhlobo.
2. Abanikane amathuba okubala amabala.
3. Abafake ibala elilodwa lobuhlobo endaweni yamabala alomzila ngaphansi.

Impendulo
1. Umalukazana 2. Umkhwenyethu
3. Umnewethu 4. Ubaba

205

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 205 23/6/2023 11:52


5. Ngugogo 6. Umalume
7. Ukhokho 8. Udadewethu
9. Unyanewethu 10. Umzawami

Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala amabala akhomba indawo ngendlela eqondileyo engakiliziyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala akhomba indawo emaqenjini abo.
2. Abalobe umsebenzi ngamunye.
Impendulo
1. Ephalamende 2. EHarare
3. KoBulawayo 4. Endaweni
5. Emanxiweni 6. Enyakatho
7. Emulini 8. Ezikolo
9. Enkundleni 10. eZambia

L. 6. Asisebenziseni Ubunye lobunengi


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupha amabala atsho ubunengi balawo aphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kanike izibonelo.
2. Abafundi ababhale ubunengi bamabizo abawaphiweyo.
Impendulo
1. Uhulumende - ohulumende
2. Umphathintambo - abaphathintambo
3. Uphawu - impawu
4. Umbalisi - ababalisi
5. Ilunga - amalunga
6. ilizwe - amazwe
7. umthetho - imithetho

206

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 206 23/6/2023 11:52


8. umbala - imibala
9. inkokheli - abakhokheli/ izinkokheli
10. umnyaka - iminyaka

Asisebenziseni Uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemihlobo yezabizwana zokukhomba.
b) ukuqamba babhale izabizwana zokukhomba eduze.
c) ukuguqula amabala akhombe eduze.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ukuhlabela ingoma “lo ngowakobani?”
2. Umbalisi achasisele abafundi ngesabizwana sokukhomba.
3. Emaqenjini abadlale bekhomba eduze.
4. Ngamunye abaguqule amabala akhombe eduze.

Impendulo
1. le 2. laba
3. lezi 4. lolu
5. lo 6. lo
7. lobu 8. le
9. le 10. lo

L. 7/8 Asibhaleni indaba

Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala incwadi yobungane ngolimi oluhlabusayo, bechasisa ngefulegi
yeZimbabwe.

Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Iviyo alixoxe ngokubhalwa kwencwadi yobungane.
2. Emaqenjini, abafundi abaphendule imibuzo ngefulegi yelizwe.
3. Ngamunye abafundi ababhale incwadi.
4. Ndawonye akuhlatshelwe ingoma yesizwe.

207

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 207 23/6/2023 11:52


L. 9. Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala kuhle inhlamvu zamabala Qq kusiya kuZz.
b) ukubhala kuhle amabala.
c) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababhale inhlamvu zamabala.
2. Ngabathathu abafundi bangabalisana amabala.
3. Bangadlala umdlalo wokubizelana bepelisana amabala asegwalweni
lwabafundi.
4. Umbalisi kabizele abafundi babhale izipele lemitsho ebunjwe ngumbalisi.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo abayiphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaphendule imibuzo abayiphiweyo.
Impendulo
1. a) NguEnoch Sontoga b) weZansi Africa/South Africa
c) ngo1897
2. a) Yaqaliswa nguSolomon Mutsvairo b) ngo 1994.

208

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 208 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
36 Amaqhawe

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa bafunde inkondlo ngamaqhawe.
b) ukusebenzisa kuhle ulimi lohlelo ngendlela ephathelane lamaqhawe.

Izincediso
• Amagwalibatshazi abhalwe amabala amatsha, imifanekiso yamangcwaba,
amagwaliba abhalwe amabala, umfanekiso kaJoshua Nkomo.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele:
a) baxoxe ngamaqhawe elizwe leZimbabwe.
b) bahlabele ingoma ngamaqhawe.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi abaxoxe bebhala phansi amabizo amaqhawe
abawaziyo.
2. Umbalisi kabhode encedisa amaqembu.
3. Amaqembu awabikele iviyo impumela.
4. Abahlabele ingoma ngamaqhawe.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala amabala amatsha.
b) ukubala lokuhaya bazwisise inkondlo ngamaqhawe.
Ukuqhutshwa kwesifundo
a) Abafundi bazabala bephana amathuba emaqenjini.
b) Abafundi bazabala bethule.

209

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 209 23/6/2023 11:52


Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukutshengisa ukuzwisisa inkondlo ngokuphendula kuhle imibuzo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale inkondlo bethule.
2. Abafundi abaphendule imibuzo ngamaqhawe.
3. Abafundi ababhale bephendula imibuzo.
Impendulo
1. Ukusitholela uzibuse 2. lengwenya
3. mabili 4. emuva
5. kubuhlungu 6. Emalibeni
7. Ngabancindezeli 8. yikulima
9. Luluju 10. ukuzaca
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudinga amabala enkondlweni.
b) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngawo endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngamabala langokusetshenziswa kwamabala.
2. Abafundi abachaze amabala.
Impendulo
a) Sesithwele nzima kakhulu.
b) Zakholisa/Zasutha
c) Ukukholisa/ukuhlala kuhle.
d) Abantu abasemathuneni asebafayo.
e) Kaligcwalelanga into engekhoyo/amanga.
f) Aluba liyaphenduka ekufeni sikholise ubunandi sindawonye.
g) Kwedlula emuva.
h) Sizimuke.

210

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 210 23/6/2023 11:52


i) Bangawaqamba/bangakhuluma amanga.
j) Sidle sikholise kakhulu.

L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngesimo sesifinqo.
b) ukufinqa inkondlo ibe ngamabala angamatshumi amathathu.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bencediswa ngumbalisi abafundi kabaxoxe bekhumbuzana ngesimo
sesifinqo.
2. Ngababili kababale inkondlo babhale imicijo eqakathekileyo.
3. Ngamunye abafundi kabafinqe inkondlo ngamabala angamatshumi
amathathu.
4. Ababili kababale izifinqo zabo abanye belalele.

L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa ulimi oluphathelane lamaqhawe ngendlela eqondileyo.
b) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachasisele abafundi umsebenzi wezenzukuthi.
2. Amaqembu awabhale ngezenzukuthi abike.
3. Abafundi ababhale ngamunye.
Impendulo
1. lothu 2. qethu
3. du 4. pekle
5. mpo 6. bhe
7. busu 8. tshazi
9. ntwa 10. zwi

211

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 211 23/6/2023 11:52


Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amabizo akhomba ubuhlobo.
b) ukubhala amabala obuhlobo achazwa zinkulumo eziphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaphendule imibuzo kuphindwa isifundo esedluleyo.
2. Emaqenjini abadlale beqambisana ubuhlobo.
3. Abanikane amathuba okubala amabala.
4. Ngamunye ababhale imitsho esegwalweni lwabafundi.
5B
1. Umkhwenyabo 6. Udadewethu
2. Umalume 7. Ugogo
3. Ukhulu 8. Ukhokho
4. Ubabakazi 9. Umalukazana
5. Umzawami 10. Losebele

L. 6. Asisebenziseni Uhlelo 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezivumelwano zamabala.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngezivumelwano zamabala.
2. Ngamunye abafundi ababhale imitsho bekhetha amabala aqondileyo
avumelana lamanye

Impendulo
1. bosa 2. elone
3. bapheka 4. bafunda
5. bayawathanda 6. lalimalela
7. wasebenza 8. ayahola
9. ufuna 10. azondile

212

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 212 23/6/2023 11:52


Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhuluma betshengisa ubunengi.
b) ukuguqula imitsho ephiweyo ikhombe ubunengi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala lemitsho.
2. Umbalisi kaphe isibonelo sokuguqula imitsho iveze ubunengi.
3. Imitsho ayiguqulwe kulandelwa izeluleko abaziphiweyo.
4. Ngamunye kababhale imitsho ikhombe ubunengi.
Impendulo
1. Amangcwaba la ngawamaqhawe angiziwayo.
2. Amaqhawe angcwatshelwa emalibeni awo wodwa.
3. Bonke abantu abalwa izimpi zenkululekho ngamaqhawe.
4. Oyise ngamaqhawe.
5. Amadodana amaqhawe andise ukuba ngamaqhawe.
6. Amaqhawe afela ebuqhaweni.
7. Kanti lani lingamaqhawe?
8. Lina alizange liye ezimpini.
9. Amakhosikazi amaqhawe ayancediswa empilweni.
10. Thina sizalwa ngamaqhawe.

L. 7/8 Asibhaleni indaba


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngomsebenzi kaJoshua Nkomo.
b) ukubhala indaba yokuzibumbela ngolimi oluhlabusayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngokumiswa kwendaba.
2. Abadingisise ngempilo kaNkomo.
3. Umbalisi uzakhokhela ingxoxo ngeqhawe leli.
4. Imicijo ayibhalwe ebhodini.
5. Abafundi sebengabhala ke indaba.

213

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 213 23/6/2023 11:52


L. 9 Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele:
a) babale kuhle amabala abawaphiweyo.
b) bapele kuhle amabala abawaphiweyo.
c) babhale imitsho ebizelweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Amabala angabhalwa emagwalibeni tshazi, abafundi bantshintshane
ukuwabala.
2. Ngababili abafundi bangapelisana amabala bawabhale.
3. Umbalisi angabumba imitsho layo ayibizele abafundi babhale.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele:
a) Badinge, babhale amabizo amaqhawe elizwe.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Umbalisi kavumele loba yiwaphi amabizo abantu abangamaqhawe
angcwatshelwa emalibeni amaqhawe eHarare.
Asiphindeni umphehlo
1. A 2. C 3. D 4. D 5. C
6. B 7. A 8. B 9. C 10. A
11. Uzamtshaya
12. Ngizambona
13. Bazakudla
14. C
15. C
16. eHarare
17. koBulawayo
18. eMhali
19. yakhiwa
20. yadliwa

214

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 214 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
37 Ezincedayo

Izinjongo

Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:


a) ukuqamba izinto ezisizayo empilweni.
b) ukuxoxa ngethekhinoloji elizweni.
c) ukubhala ngezincedayo.
d) ukuloba ingxoxo ngezincedayo.

Izincediso
• Imifanekiso, amagwaliba alemitsho, umgwembe, ingwalo, amagwaliba
alamabala
L1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokusizayo empilweni.
b) ukuchaza ngamafitshane uncedo lweZETDC, PTC, ZRP lolwama-
ambulensi.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abantwana abaqambe okusizayo empilweni emakhaya konke
lemadolobheni.
2. Baxoxa nge ZRP, PTC, ZETDC labe zempilakahle.
3. Ngamaqembu abo baxoxa ngendlela abesebenza ngayo labantu.
4. Benza umsebenzi abawuphiwe ngumbalisi.
L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana bayizwisise.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngamabala abangawaziyo.
2. Ababale indatshana esegwalweni lwabafundi.

215

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 215 23/6/2023 11:52


3. Abaxoxe ngabakubalileyo endabeni.
4. Abaphendule imibuzo ngamaqembu.
L .3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo ngokukhetha impendulo eqondileyo.
b) ukuphendula imibuzo ngokupha impendulo ezigcweleyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale imibuzo abayiphiweyo.
2. Ngamaqembu ababale indatshana.
3. Umbalisi labafundi abacubungule indaba.
4. Baloba impendulo zemibuzo ngamaqembu.
5. Baxoxa ngempendulo.
Impendulo
1. eTsholotsho
2. U-Iphithule
3. Ngamandla kagetsi
4. Ngumabonakude lomaqandisa
5. Yikutshona ehlezi emelele impumela
6. Utsho ukuthi abantu laba kumele basebenze ngonanzelelo kukho konke
abakwenzayo ngoba ukuphila kwabantu kuya ngokusebenza kwabo
kuhle.
7. Kusebhanga leposo.
8. Utsho ukuthi ngokuphangisa
9. Inditshi zamagagasi zitholakala eMazoe.
10. UNgulukudela ngumfula.
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala abawaphiweyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala.

216

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 216 23/6/2023 11:52


2. Abaxoxe ngendlela asetshenzwise ngayo endabeni.
3. Abachaze amabala abawaphiweyo.
4. Baloba umsebenzi.
Impendulo
a) Ngabantu abathathela abanye izinto zabo ngobumenemene.
b) Ngezinto ezinhle ezilokucazimula.
c) Ngabantu abenza ulutho ngobuciko njengokugida.
d) Bezisebenzisela ngendlela abathanda ngayo bona.
e) Ayanceda abantu bonke.
f) Abantwana abaphethwe kubi, abahlutshwayo.
g) Ukuqamba izinto ezithile ezimbalwa.
h) Ngabantu ababethunywa emangweni olamagusu kungakhethile ukuthi
kulezinyamazana eziyingozi kumbe hatshi.
i) Sebengabantu abanengi abasebenzela ndawonye belenjongo eyodwa.
j) Kuphakathi laphakathi kweganga elenileyo.
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abacubungule indatshana.
2. Abaxoxe ngemicijo eqakathekileyo.
3. Abalobe isifinqo.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amabala achaza izenzo zabantu.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaqambe amabala achaza izenzo zabantu.
2. Abaxoxe ngawo bewachaza.
3. Abenze umsebenzi abawaphiweyo, bechaza imitsho.
4. Abethule impendulo zabo.

217

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 217 23/6/2023 11:52


Impendulo
1. Yisisdlova
2. Yisacuthe
3. Yinculu
4. Abajimbi
5. Yisimomondiya / yisimomotshwane
6. Yintandane
7. Yisimumumu
8. Yintandokazi
9. Yisicubu
10. Yimpumputhe/ yisiphofu
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ngebala elilodwa okutshiwo yimitsho.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngokwenziwa ngabantu bencediswa ngumbalisi.
2. Abanike izibonela ezinlutshwana.
3. Abaxoxe ngemitsho esemgwembeni.
4. Abalobe impendulo bechaza okutshiwo ngumutsho.
Impendulo
1. Uqethukile 2. Uthe tshompo
3. Pekle 4. Uthe chabu/Uchabulile
5. Uthe nku/goje 6. Uthe daca
7. athe mfi 8. Uthi sece
9. Uthe thuthu/hluthi 10. Uthe sithe
L. 6. Imitsho ekilizayo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupha impendulo eziqondileyo.

218

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 218 23/6/2023 11:52


Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi unika isibonelo.
2. Abantwana belandela isibonelo banika impendulo kulokhu abakuphiweyo.
3. Ngamaqembu baxoxa ngabakuphiweyo.
4. Baloba umsebenzi.
Impendulo
1. Uyamtshela ukuthi inhlamba ayilunganga, ayikhulunywa lokuthi
kawukuthandi lokho.
2. Uyamtshela ukuthi abadala abakho kodwa ubuze ukuthi uzalinda na
ubusumenzela okokudla.
3. Uyabalamula ubatshele ukuthi ukulwa akulunganga nxa beqhubeka
utshele abadala.
4. Uyaxolisa umtshele iqiniso ukuthi ukhohliwe.
5. Uyabancedisa lapho abadinga khona uncedo.
6. Uyabacela ukuthi bakhulumele phansi ngoba uzama ukulalela
okukhulunywa ngumbalisi.
7. Uxolo kodwa kumele uyekuma ekucineni ngoba sihamba silandelana.
8. Uyambonisa ukuthi ukuzwise ubuhlungu wena ubuthembele
kusizolwakhe.
9. Ungazwsisa ukuthi abalamali bazakuthengela mhla beyitholile.
10. Liyamxolisa umbalisi limbuze ukuthi akalimalanga.
B. Amabala achaza indlela umuntu aziphatha ngayo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukugcwalisa imitsho ngebala eliqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi unika umutsho owodwa achaze akufunayo.
2. Abaxoxe ngezibonelo ezisemgwembeni.
3. Ngamaqembu abenze umsebenzi abawuphiweyo.
4. Baloba umsebenzi.
Impendulo
1. ozimisamisayo 2. ozidla izibindi

219

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 219 23/6/2023 11:52


3. ozakhayo 4. ozithobileyo
5. ozichithayo 6. oziphandelayo
7. ozisacayo 8. ozizalayo
9. ozeyisayo 10. ozazisayo
L. 7/8 Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indaba ngogatsha olulodwa abaxoxe ngalo.
Ukuqutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngengatsha zonke ezisendabeni.
2. Ngamaqembu bahlaziya ugatsha ngogatsha.
3. Baloba indaba ngamaqembu.
4. Baloba umsebenzi abawuphiweyo.
L. 9 Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale amabala abawaphiweyo.
2. Abawachaze ukuthi atshoni.
3. Bayawapela njalo balobe imitsho.
4. Baloba izipele.
Asiyeni bhala ngekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuya dingisisa ngokusebenza kwamapholisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazadingisisa indlela amapholisa asebenza ngayo ekubambeni
izigangi.

220

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 220 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
38 Ukufa

Izinjongo
Ekupheleni kwesahluko kumele abafundi benelise:
a) ukuxoxa kabanzi ngezimbangela zokufa lenhlupho ezivelela labo
abafelwayo.
b) ukuphendula imibuzo yolimi, leyendaba yozwisisa ephathelene lokufa.
c) ukubala indatshana emayelana lokufa.
d) ukupela lokuchaza amabala amatsha aphathelene lendaba yokufa.

Izincediso
• Amagwaliba akhuluma ngemikhuhlane etshiyeneyo, ugwalo lwabafundi.
L. 1. Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa beqamba imikhuhlane ebulala abantu.
b) ukuphatheka engxoxweni ezakwenziwa ngontanga ngemikhuhlane.
c) ukubhala amabizo emikhuhlane.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi kabaxoxe ngosizo olutholakala ngokuphatheka
engxoxweni zabontanga bekhangele imikhuhlane etshiyeneyo ehlasela
abantu kulezi insuku.
2. Amaqembu abike akulobileyo.

L. 2. Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala benanzelela impawu zamabala.
b) ukubala indatshana ukuze bayizwisise.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kababale indatshana munye ngamunye kumbe kukhethwe oyedwa
ozabala abanye balalele.

221

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 221 23/6/2023 11:52


2. Umbalisi agcizelele ukuthi bananzelele impawu zolimi lokubiza kuhle
amabala.
L. 3. Asizwisiseni 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendaba yokuzwisisa.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi abantshintshane ukubala.
2. Abafundi ababale bethule.
3. Umbalisi kakhethe eminye imibuzo ayibuze abafundi endlini yokufundela
kuthi eminye anike abafundi ukuthi bayiphendule engwalweni zabo
munye ngamunye.
Impendulo
1. NgoMbimbitho
2. Ngumakhelwane kaBalomusa
3. Balomusa
4. EGoli
5. Yikubona umfowabo esephele umzimba.
6. Baqoqa imali bamfaka kumalayitsha owamletha ekhaya.
7. Wathi yena ukwejwayele ukugula okunje ngalokhu.
8. Wathola igazi lokufakwa idiriphu.
9. Babona ukuthi ungaphanga uthole usizo lwamaphilisi okulwa legcikwane
leli ulakho ukuphila.
10. EPitoli
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endatshaneni.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abachaze amabala abawaphiweyo ngendlela asetshenziswe ngayo
endatshaneni.
2. Abawapele ngababili.
3. Ababumbe imitsho besebenzisa amabala abawaphiweyo.

222

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 222 23/6/2023 11:52


Impendulo
a) Umuntu elakheleneyo olomuzi oseduze lowakho.
b) Wezwa esiba lokwesaba okukhulu.
c) Kwakungasela themba lokuthi angaphila/ wayeselandulelwa kwabafayo.
d) Walikhupha lonke /walihlanza lonke.
e) Ngokuphangisa.
f) Indayo ezikhangelekayo.
g) Onguye owayeqhuba kumbe edilayiva imota/etshayela imota.
h) Abantu ababili bencedisana ukuthwala umthwalo othile.
i) Umuntu owayesecake/esezace kakhulu.
j) Inyembezi zagcwala emehlweni.
L4 Asifinqeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufinqa indatshana abayibalileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi babala indatshana ngamaqembu.
2. Baloba imicijo eqakathekileyo.
3. Baloba izifinqo zabo ngamunye.
L. 5. Asisebenziseni Ulimi 1
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza okutshiwo yizaga lezitsho.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababale izaga.
2. Emaqenjini abachasise izaga lezitsho.
3. Abafundi ababhale ngamunye.
Impendulo
1. Ukuphelelwa yilokho ophila ngakho kumbe okuqakathekileyo kuwe /
othembele kikho.
2. Ngazibonela ngabakwazi ngingakatshelwa lutho.
3. Wasinika ithemba ngenkulumo yakhe.

223

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 223 23/6/2023 11:52


4. Saqala ukuba lethemba elitsha.
5. Ungaze wadela nxa ulahlekelwe ngobulakho ngoba uselakho ukuphiwa
elinye ithuba uzuze okunye futhi.
6. Loba ngaphi kuyafiwa.
7. Umuntu ukufa kwakhe kulula njalokufika loba nini.
8. Wesabani. Lokho okwesabayo akusabulali, kuyetshwa.
9. Nxa kusempini, umuntu ufa ezamile laye ukubulala. Empilweni nje
lanxa ungehluleka kokuthile kumele ube uke wenza imizamo yokuzama
ukuphumelela.
10. Ungalahli ithemba ngokulahlekelwa.
Asisebenziseni Ulimi 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala imitsho emibili etshengisa ukuthi ibala elilodwa lingatsho
izinto ezimbili.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi ababhale amabala abawaphiweyo.
2. Abachaze ibala elilodwa abaliphiweyo.
3. Abenze umsebenzi ngamaqembu.
4. Abalobe engwalweni zabo.
Impendulo
1. Ekhanyisa phezulu ebusuku laleyo eyelapha ngemithi yesintu.
2. Isikhali sokugebhisa phansi esicijileyo kumbe imali ebhadalwa umuntu
owelapha ngokwesintu (inyanga.)
3. Ichatha elimnyama emzimbeni kumbe indawo lapho abantu abahlala
khona.
4. Ukususa ulutho phakathi kolunye ulusa phandle kumbe ukuhlanza
okudlileyo kuphuma ngomlomo.
5. Ukwenza umuntu alale ubuthongo ngokulolozela kumbe ukwenza
abantu bangananzeleli okujongwe ukuthi kwenziwe.

224

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 224 23/6/2023 11:52


6. Inwele ezimhlophe ekhanda lomuntu osekhulile - lezifuyo
7. Lapho okuhlala khona abantu - laleyo emila emanzini eyokwelukisa
amacansi.
8. Isifuyo esisipha uchago lenyama - lomkhuhlane owenza amaqhubu
alumayo emzimbeni womuntu.
9. Isitho somzimba esibamba ngaso - ubusela.
10. Yisihlahla esikhula sibe sikhulu - Ithayi ebotshwayo.
L. 6. Asisebenziseni Amabala aqondileyo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa izikhala ngebala eliqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazaphendula imibuzo yolimi leyohlelo belandela iziqondiso
abaziphiweyo.
Impendulo
1. Ngo/lo 2. ngu
3. ngo 4. nga
5. nge 6. lu
7. yi 8. zi
9. lo 10. nge
Asisebenziseni Uhlelo 2
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuqamba isabizwana senani emitshweni ephiweyo.
b) ukugcwalisa imitsho ngamabala aqondileyo ayizabizwana zenani.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi angachasisa emaqenjini abafundi babhale izabizwana zenani.
2. Ngamunye abagcwalise imitsho ngebala eliqondileyo.

Impendulo
1. sonke 2. bonke
3. zonke 4. wonke

225

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 225 23/6/2023 11:52


5. konke 6. bonke
7. lonke 8. wonke
9. yonke 10. yonke
L. 7/8 Asibhaleni indaba
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indatshana yokuzibumbela.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaphiwe isihloko sendaba yokuzibumbela.
2. Abenelisa ukuyafika emakilinika kumbe ezibhedlela kabaye buza
ngendlela ezikhona zokwelapha lokunakekela izigulane ukuze zisile
masinyane.
3. Emaqenjini abaxoxe ngokunakekela ogulayo.
4. Abafundi ababhale indaba.
L. 9 Asipeleni amabala
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupela amabala ngendlela eqondileyo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhetha amabala awapelise abafundi.
2. Izipele zingaba yindlela yokuqala isifundo ukuze kubonakale ukuthi
bayenelisa ukupela yini amabala esiNdebele.
3. Kabapele ngendlela eqondileyo lawomabala abawaphiweyo.

Asiyeni bhala ngekhaya


Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) Ukuqamba lokuchaza indlela zokwelapha lezokunakekela abagulayo.
Ukuqhutshwa kwesifundo
Abafundi bazadingisisa ngokwelatshwa okukhona kulezi insuku.

226

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 226 23/6/2023 11:52


Is ahlu ko
39 Impendulo zomhloliso
wesithathu
Iphepha Lakuqala
1. A 2. B
3. D 4. D
5. A 6. B
7. C 8. D
9.C 10. B
11. D 12. D
13. C 14. C
15.C 16. B
17. B 18. B
19. C 20. B
21. A 22. C
23. A 24. C
25. B 26. D
27. C 28. A
29. C 30. C
31. C 32. C
33. D 34. B
35. D 36. A
37. A 38.D
39. C 40.B

Iphepha lesibili
1. Olobe incwadi nguSibonginkosi
2. Umaloba incwadi ufunda eSiganda Primary School.
3. USibonginkosi uxoxa ngezifundo zokudla lokupheka
4. Izigaba zokudla ezintathu eziqanjiweyo, ngokunika amandla, okuvikela
imikhuhlane lokukhulisa umzimba.
5. Ukudla okunjengenyama, uchago, lenhlanzi kukhulisa umzimba.

227

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 227 23/6/2023 11:52


6. Ukudla okubili okuqinisa umzimba yisitshwala, lamagwili (angaqamba
loba yikuphi okulotshiweyo)
7. Inkobe zegwadla amazambane lendumba zisinika amandla, lokukhulisa
umzimba.
8. Nxa usidla ukudla okulezigaba zonke zokudla awuhlaselwa yimikhuhlane.
9. a) usichazele - usitshele
b) ubengumfazi opheleyo
10. Abafundi abalobe isifinqo - Yamukela imicijo eqondileyo evela endabeni.

228

IsiNdebelE Grade 7TG.indb 228 23/6/2023 11:52

You might also like