Nr 4/2023 (Rok XXVI) ISSN 2719-9738

TERAPIA
KWARTALNIK

OSÓB UZ ALEŻNIONYCH I ICH BLISKICH

W następnym numerze między innymi

● Hazard – opieka nad graczem?

● Problemy suicydalne
● Traumatyczne doświadczenia a uzależnienia
 WSTĘP

WSTĘP
Obecność terapeuty przejawia się rów-
nież w języku, którego używa. Dzięki niemu
drugi człowiek może w sobie coś rozpozna-
wać i to nazwać, tworząc własny świat, pi-
sząc na nowo historię życia, uruchamiając
potraumatyczny wzrost.
To ważne o tyle i warte przypomnienia,
że spora część tego numeru znowu dotyka
traum pacjentów. Obok tych, które rozpo-
znajemy zwykle w gabinecie, także tych
świeżych, wojennych, bo trafiają do nas
również pacjenci ze wschodu.
O traumie wojennej piszą w numerze
dr Sławomir Jakima i Nataliia Kharytono-
va z Ukrainy. Zatem warto się zapoznać
z tymi treściami, zanim przyjdzie nam
usilnie szukać odpowiedzi na to, co robić,
Taka idea przyświecała zespołowi eks-
pertów, kiedy pracował nad programem
specjalizacji. Czy te idee znajdują swój
wyraz w jej programach? Mówią o tym
w numerze dr Katarzyna Nowakowska-Do-
magała z komisji, która pracowała nad ich
ocenianiem, oraz prof. Barbara Będkowska-
-Korpała, która zdaje również relację z kolej-
nych egzaminów w tej dziedzinie.
W numerze wracamy jeszcze do egzy-
stencjalnych problemów pacjentów uza-
leżnionych. Bogate studium w tej sprawie
przygotowała dr Barbara Czardybon. To
właśnie opis egzystencjalnych skutków
traum i przebiegu życia w presji uzależ-
nień, które dodatkowo zamyka człowieka
w egzystencjalnej pustce.

T
erapia fenomenologiczna zakła-
da, że przestrzeń między terapeutą
a pacjentem wypełnia się doświad-
czeniem a nie koncepcją czy teorią. Nie
jest to możliwe bez obecności terapeuty;
bez jego kontaktu z własnymi emocja-
mi, z reakcjami z ciała. W terapeutycznej
przestrzeni pojawiają się wtedy słowa,
tworzą znaczenia doświadczanych treści,
coś autentycznego, co wiąże się z istotą
przeżywanego bólu i ulgą. Mowa o cierpie-
niu, które się odsłania i jednocześnie koi,
a które często zamrożone w ciele długo
czekało na przyjęcie. Przyjęcie, które w ta-
kiej właśnie chwili umożliwia poskładanie
w całość pofragmentowanych części. Czło-
wiek w ten sposób się uspójnia i uobecnia,
a bolesne doświadczenia zostają włączone
w życiowy proces. W tym podejściu mó-
wimy o przetwarzaniu, a nie przerabianiu
traumatycznych doświadczeń.
kiedy się zetkniemy z tym bólem.
O tym, czy i jak się zajmujemy
traumatycznymi reakcjami naszych pa-
cjentów i dlaczego powinniśmy zdobywać
w tym obszarze kwalifikacje, pisze Katarzy-
na Czerwonka.
Dr Władysław Sterna zwraca przy
tym uwagę, w jakiej sytuacji znajdują
się terapeuci stykający się na co dzień
z ludzkim bólem. Język psychoterapii jest
w tym kontekście ważny również dlatego,
że decyduje w dużej mierze o tym, czy
człowiek, który wiele przeżył, poczuje się
widziany, a nie leczony.
Na którymś z warsztatów usłyszałem,
że terapeuta uczy pacjenta swojego języ-
ka, często psychologicznego, żeby mógł
się z nim porozumieć. To najkrótsza od-
powiedź na pytanie, co decyduje o sku-
teczności terapii, jaką słyszałem. Czy zdo-
łamy to zmienić?
Wracając jeszcze do języka, poddaje re-
fleksji artykuł Joanny Wawerskiej-Kus na te-
mat „współuzależnienia” i kulturowego zna-
czenia tego terminu. Tekst poszerza i zmienia
perspektywę z klinicznej na społeczną.
W tym kontekście polecam też uwadze
rozmowę z dr Justyną Klingemann na te-
mat współpracy praktyków i badaczy. Taka
współpraca bowiem zmienia świat, rozu-
mienie rzeczywistości i nasze kompetencje.
W tej szerszej perspektywie napisała
swoją książkę Katarzyna Rejniak o zna-
miennym tytule „Nieobecność”.
My, czytając ten numer Terapii, posta-
rajmy się być Obecni. W życiu, w terapii,
w zbliżające się święta Bożego Narodzenia.
Zapraszam do lektury.
Redaktor Naczelny

SPIS TREŚCI
Str. 5 Zimowa sesja
Rozmowa z PROF. BARBARĄ BĘTKOWSKĄ – KORPAŁĄ, Krajową Konsultant w dziedzinie psychoterapii uzależnień
Str. 6 Terapia pomaga, a co z terapeutą? – WŁADYSŁAW STERNA
W języku polskim istnieją tylko pojedyncze publikacje, które zajmują się takimi zjawiskami jak: zmęczenie współczuciem,
wypalenie zawodowe, wtórny stres traumatyczny lub trauma zastępcza
Str. 9 PTSD I C-PTSD a uzależnienie – KATARZYNA CZERWONKA
Wydaje się w pełni zasadne, aby odchodzić od objawowego leczenia uzależnienia, spojrzeć na pacjenta i jego problemy holistycz-
nie, a same programy szkoleń uzupełniać o umiejętności pełnego rozumienia znaczenia PTSD, jego objawów i sposobów leczenia

NR 4/2023 3
SPIS TREŚCI

Str. 12 Trauma wojenna – implikacje dla terapeutów – SŁAWOMIR JAKIMA, NATALIIA KHARYTONOVA
Trauma wojenna może obejmować ludzi walczących w warunkach wojennych, jak i osoby poza linią frontu lub mieszkające
daleko od działań wojennych.
Str. 16 „Krasnoludki są na świecie”, czyli o tym, co nazywamy współuzależnieniem – JOANNA WAWERSKA – KUS
Bardzo częstym stanem, o jakim opowiadają terapeuci podczas superwizji pracy z osobą współuzależnioną, jest poczucie
utknięcia czy kręcenia się w kółko
Str. 22 Terapia Skoncentrowana na Rozwiązaniach jako przykład podejścia do psychoterapii prowadzonej w duchu redukcji szkód
– ADRIAN KONDRACIUK
Abstynencja to nie zawsze najważniejszy i najlepszy cel pomagania osobom przyjmującym substancje psychoaktywne
Str. 26 Problemy egzystencjalne w doświadczeniu osoby uzależnionej – Warunki i możliwości pracy terapeutycznej
– BARBARA CZARDYBON
Temat szeroko ujmowanej duchowości w terapii uzależnień zaistniał na trwałe za sprawą Wspólnoty AA i Programu 12
Kroków. Okazuje się, że także praktyka kliniczna może uwzględniać zagadnienie wolnej woli ludzkiej czy dążenie człowieka
do sensu
Str. 31 Z wizytą we Wrocławskim Ośrodku Terapii Uzależnień – JAROSŁAW BANASZAK
Od 1 stycznia 2023 roku siedzibą dolnośląskiego Wojewódzkiego Ośrodka Terapii Uzależnień jest ponownie Wrocław.
Stało się to po kilku latach funkcjonowania WOTUW-u w Czarnym Borze, co związane było z dzierżeniem jego sterów
przez zmarłego przed trzema laty Jacka Kasprzaka, związanego z tamtejszym Zakładem Lecznictwa Odwykowego dla Osób
Uzależnionych od Alkoholu
Str. 34 Relacje rodzinne a używanie mediów elektronicznych – WOJCIECH OTAWA
Wiele badań potwierdza związek między relacjami rodzinnymi oraz kondycją psychiczną rodzica a nadużywaniem me-
diów elektronicznych przez dzieci. Niestety, regułą jest to, że przynajmniej jeden z rodziców sam nadużywa e-mediów, a jego
funkcjonowanie dalekie jest od równowagi w tym obszarze
Str. 39 Między badaniami a praktyką terapeutyczną
„Ktoś kiedyś napisał, że naukowcy są Marsa, a praktycy z Wenus, i miał na myśli, że są to trochę różne światy – różne
oczekiwania, różna perspektywa czasowa, trochę inny język.” Rozmowa z JUSTYNĄ KLINGEMANN – dr hab. n. med.,
sociolożką zdrowia i medycyny
Str. 41 „Czyste Bity – profilaktyka w rytmie techno – JUDYTA PUT
Czyste Bity to autorski projekt profilaktyczny, dzięki jego niestandardowemu podejściu do odbiorcy, udało mu się stać ele-
mentem krakowskiej podkultury klubowej.
Str. 43 Jesteśmy na początku drogi
Rozmowa z dr n. med. KATARZYNĄ NOWAKOWSKĄ – DOMAGAŁĄ, członkinią zespołu ekspertów ds. opiniowania
wniosków jednostek organizacyjnych ubiegających się o akredytację do prowadzenia szkolenia specjalizacyjnego w dziedzi-
nie psychoterapii uzależnień przy CMKP
Str. 45 Co nowego w psychoterapii uzależnień – AGNIESZKA KRZYSZTOŃ
W dniach od 15 do 17 listopada odbyła się coroczna ogólnopolska konferencja organizowana przez fundację Res Humanae
pod tytułem „Wspólne wyzwania, różnorodne podejścia w terapii uzależnień”.
Str. 47 Zatrzymać się przy życiu
Rozmowa z KATARZYNĄ REJNIAK, psychoterapeutką, autorką książki „Nieobecni”

ISSN 2719-9738
Pismo bezpłatne, dostępne wyłącznie w prenumeracie. Zamó-
wienia prenumeraty na www.touib.pl (Prenumerata). Zastrze-
gamy sobie prawo do redagowania, skracania otrzymanych
tekstów. Materiałów niezamówionych nie zwracamy.

Redakcja: dr Ireneusz Kaczmarczyk – REDAKTOR NACZELNY Wydawca: PRACOWNIA MOTYWACJI I ZMIAN

Jarosław Banaszak – SEKRETARZ REDAKCJI
Piotr Cholerzyński – REDAKTOR WYDANIA INTERNETOWEGO
Ewa Grzesiak – ASYSTENTKA REDAKCJI
Agnieszka Ilinicz-Kiełkiewicz – ILUSTRACJE
Mariusz Mamet | Mac Map – SKŁAD KOMPUTEROWY
ADRES REDAKCJI Zadanie dofinansowane ze środków Funduszu
ul. Wspólna 27, 61‑479 Poznań Rozwiązywania Problemów Hazardowych na zlecenie
email: touib.pmiz@gmail.com; www.touib.pl Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom

4 NR 4/2023

Rozmowa z PROF. BARBARĄ BĘTKOWSKĄ – KORPAŁĄ, Krajową Konsultant w dziedzinie psy-
choterapii uzależnień
JESIENNA SESJA PESoz
W grudniu odbył się w Centrum Eg-
zaminów Medycznych w Łodzi egza-
min specjalizacyjny w dziedzinie psy-
choterapii uzależnień. Z jakim skut-
kiem?
Do listy dwudziestu specjalistów
w dziedzinie psychoterapii uzależnień,
którzy zdali egzamin w sesji wiosennej,
dołączyło 49 nowych tytularnych spe-
cjalistów z różnych województw, którym
serdecznie gratuluje bardzo dobrego przy-
gotowania, zarówno do części teoretycznej,
jak i praktycznej.
Blisko 90% przystępujących do eg-
zaminu to certyfikowani specjaliści psy-
choterapii uzależnień, którzy posiadają
certyfikaty z psychoterapii ogólnej lub po-
siadają specjalizację z dziedziny pokrew-
nej lub przynajmniej ukończyli całościowy
kurs psychoterapii. W tej grupie znalazło
się bardzo wielu superwizorów psychote-
rapii uzależnień.
Wielu przyszłych zdających zapewne
czeka na szczegóły…
Egzamin składał się dwóch części. Za-
liczenie części teoretycznej w postaci testu
jednokrotnego wyboru (120 pytań) było
podstawą do przystąpienia do części prak-
tycznej egzaminu.
Aby zaliczyć test, trzeba mieć
minimum 60% poprawnych odpo-
wiedzi. Pytania do testu układane są
przez różne osoby powoływane przez
Dyrektora CEM, a następnie komisja
z tej bazy złożonych pytań układa
test. Pytania obejmują zakres litera-
tury przedmiotu podawanej na daną
sesją. Lista z literaturą obowiązkową
do części teoretycznej jest uaktualnia-
nia i podawana na stronach CEM
i na stronie konsultanta krajowego
oraz konsultantów wojewódzkich,
po zamknięciu systemu SMK z wnio-
skami o egzamin specjalizacyjny na
daną sesję.
Zatem literatura obowiązkowa do
części teoretycznej egzaminu
w sesji wiosna 2024 będzie wy-
wieszona po 15 stycznia 2024.
NR 4/2023
W miejscach, które wymieniłam, po-
dawane są też dodatkowe informacje klu-
czowe dla przygotowania się do egzaminu
specjalizacyjnego.
Co z egzaminem praktycznym?
Polega na analizie przypadków, a py-
tania dotyczą aspektów diagnozy klinicz-
nej, całościowego rozumienia problema-
tyki osoby uzależnionej dorosłej, dzieci
i młodzieży oraz rodziny, doboru właści-
wych metod leczenia i oczywiście procesu
psychoterapeutycznego, metod psychote-
NASZE
TYTUŁ
ROZMOWY
DZIAŁU
rapeutycznych oraz czynników utrudnia-
jących i sprzyjających korzystnej zmianie
zdrowotnej.
Zdający od sesji wiosennej 2024 na
egzamin praktyczny proszeni są o przy-
wiezienie opracowanego przypadku z pro-
wadzenia procesu psychoterapeutycznego,
minimum sześciomiesięcznego. Ta metoda
oceny umiejętności praktycznych jest zgod-
na z programem specjalizacyjnym (z dnia
7 lutego 2023).
Opracowanie przypadku może do-
tyczyć pracy z osobą dorosłą, dzieckiem
i młodym człowiekiem z problemem
uzależnienia lub z parą, rodziną albo
z osobą będącą w bliskiej relacji z osobą
uzależnioną.
Czy te wymagania dotyczą wszyst-
kich zdających?
Certyfikowani specjaliści psychote-
rapii uzależnień, którzy zgodnie z art. 96
Ustawy z dnia 17 sierpnia 2023 r. O nie-
których zawodach medycznych, mogą
przystąpić do egzaminu PESoz, przywożą
jeden przypadek, a osoby, które nie uzy-
skały jeszcze certyfikatu po ścieżce szko-
lenia KBdsPN, PARPA lub KCPU zgodnie
art. art. 12.1 Ustawy z dnia 17 grudnia
2021 r. o zmianie ustawy o zdrowiu pu-
blicznym oraz niektórych innych ustaw,
mogą przystąpić do egzaminu PESoz
i przywożą ze sobą dwa przypadki.
Osoby nieposiadające certyfikatu
specjalisty psychoterapii uzależnień
powinny mieć przypadki procesów
psychoterapeutycznych prowadzo-
nych pod superwizją. Przedstawienie
własnego przypadku z opisem proce-
su psychoterapeutycznego o charakte-
rze długoterminowym ma umożliwić
pełniejsze zaprezentowanie własnych
umiejętności pracy psychoterapeuty.
Schemat opisu przypadku będzie
zamieszczony wraz z komunikatem
oraz listą lektur obowiązujących do
egzaminu w sesji wiosennej 2024 na
stronie CEM.
Dziękuję za rozmowę.
Rozmawiał J.B.
5
TYTUŁ DZIAŁU
AKCENT

Władysław Sterna
W języku polskim istnieją tylko pojedyncze publikacje, które zajmują się takimi zjawiskami jak: zmęczenie
współczuciem, wypalenie zawodowe, wtórny stres traumatyczny lub trauma zastępcza

TERAPIA POMAGA,
A CO Z TERAPEUTĄ?
T
erapia działa i pomaga innym,
to już wiemy z codziennego
doświadczenia. Podczas licz-
nych szkoleń i warsztatów zdobywamy
wiedzę i umiejętności coraz lepszego
pomagania innym oraz doskonalenia
warsztatu pracy. Temu poświęcona
jest znakomita większość konferencji,
szkoleń, warsztatów, superwizji i kon-
sultacji koleżeńskich. To zrozumiałe,
biorąc pod uwagę dobro innych osób,
którym pomagamy.
Jednak bardzo mało uwagi poświę-
ca się temu, co dzieje się z terapeutą,
który pomaga innym – a zwłaszcza
potencjalnie negatywnym konsekwen-
cjom tego procesu dla niego samego.
W języku polskim istnieją tylko po-
jedyncze publikacje, które zajmują
się takimi zjawiskami jak: zmęczenie
współczuciem, wypalenie zawodowe,
wtórny stres traumatyczny lub trau-
ma zastępcza. Terminy te używane są
w sposób niejednoznaczny i w wielu
publikacjach zachodzą na siebie.
W tym artykule postaram się po-
kazać, w jaki sposób traumatyczne
doświadczenie klienta w pewnych wa-
runkach może negatywnie wpływać na
samego psychoterapeutę.
Obok empatii motywacją do po-
magania innym jest współczucie, które
stanowi uczucie troski, ale też motywa-
cję do ulżenia w cierpieniu innej osoby.
Współczucie jest bardziej zorientowa-
ne na działanie i wiąże się z wieloma
zachowaniami prospołecznymi. Em-
patia i współczucie, pomimo że wy-
dają być bardzo podobne, są innymi
stanami: w trakcie empatyzowania
przeżywamy podobny stan do drugiej
osoby, a gdy współczujemy – staramy
się podjąć działania, aby ulżyć w cier-
pieniu. Obie kompetencje mieszczą się
w innych lokalizacjach w mózgu.
Badania nad rozwojem empatii po-
kazały, że zdolność do empatyzowania
nie jest taka sama przez całe życie. Po-
mimo, że pojawia się już w dzieciństwie,
to jako kompetencja najbardziej jest roz-
winięta w średnim wieku. Jej rozwój nie
następuje też liniowo. Charakterystycz-
ny jest okres między 13 a 18 rokiem ży-
cia, gdy pojawia się nawet pewien regres
rozwoju empatii oraz podobny proces
ma miejsce po 75 roku życia.
W klasycznym modelu empa-
tia składa się z dwóch równoległych
procesów:
• automatycznego, oddolnego, któ-
ry jest nieświadomy;
• świadomego, odgórnego, kontro-
lowanego poznawczo.
Proces oddolny to automatyczna
reakcja zachodząca poza świadomą
kontrolą i polegająca na aktywacji neu-
ronów lustrzanych, gdy dostrzegamy
cierpienie innych. Im bardziej jesteśmy
empatyczni, tym większa jest aktywa-
cja tego układu.

EMPATIA
Empatia to zdolność wyobrażania
sobie, odczuwania, rozumienia i reago-
wania na stan emocjonalny innej oso-
by, zwłaszcza na jej cierpienie. Inaczej
mówiąc, jest zdolnością do rozpozna-
nia, że druga osoba jest taka jak ja, ale
przy zachowaniu odpowiedniej grani-
cy: JA – INNI. Posługujemy się empa-
tią w codziennym życiu i trudno sobie
wyobrazić dobre relacje z innymi oso-
bami bez jej udziału. Empatyzowanie
nie jest zatem specyficzne dla terapii,
ale to w jej trakcie w sposób bardziej
świadomy używa się go w profesjonal-
ny sposób.

6 NR 4/2023
6
 TYTUŁAKCENT
DZIAŁU

Proces oddolny pomaga nam w za-

angażowaniu emocjonalnym w relację
z pacjentem. Stanowić może jednak
również ryzyko wyczerpania emo-
cjonalnego u terapeuty oraz „zlania
się” z pacjentem. Z punktu widzenia
pacjenta trudno mówić o nadmiarze
empatii. Jednak terapia, poza tym,
że jest spotkaniem dwójki lub więcej
osób, ma służyć określonym celom.
Z tego punktu widzenia przewaga pro-
cesu nieświadomego nad świadomym
utrudnia pomoc klientowi. W tym kon-
tekście zrozumiałym się staje wyczer-
panie terapeuty po intensywnej sesji
– to również wyczerpanie neuronalne.
Proces odgórny zapobiega cał-
kowitej identyfikacji z przeżyciami
pacjenta poprzez świadomość od-
mienności między ja-inni. Pozwala na
przyjęcie perspektywy, czyli włączenie
poznawczej oceny i rozpoznania stanu
drugiej osoby. Pozwala na świadome
przewartościowanie emocji np. gdy do-
świadczamy smutku rozstania. Tłumi
również nadmierne wzbudzenie emo-
cji u terapeuty, uwalniając jego zasoby
poznawcze.
W trakcie pomagania terapeuta
staje przed wyzwaniem ustanowienia
równowagi: jak być jednocześnie em-
patycznym i kompetentnym klinicznie.
Proces oddolny pomaga generować
empatyczne reakcje wobec cierpienia
klientów. Proces odgórny zapobiega
doświadczaniu zbyt intensywnego
cierpienia osobistego u terapeutów
i pozwala jednocześnie na zarządzanie
procesem pomagania. Poprzez balan- wu na siebie np. w postaci pojawiania ją te struktury jako schematy – czyli
sowanie między dwoma sposobami re- się odporności zastępczej czy zastęp- przekonania, założenia i oczekiwania
gulacji zaangażowania empatycznego, czego wzrostu potraumatycznego. Ten dotyczące siebie i świata, które umoż-
terapeuta stara się być jednocześnie wpływ może być jednak negatywny liwiają ludziom nadanie sensu temu,
zaangażowanym empatycznie oraz i obejmować takie zjawiska jak zmę- czego doświadczają. Niektóre z tych
kompetentnym klinicznie. Badania czenie współczuciem, wypalenie za- przekonań dotyczą przyczynowości
Dorrisa i współpracowników z 2022 r. wodowe, wtórny stres traumatyczny zdarzeń, które są naszym udziałem,
opisują proces rozwoju empatii w cią- czy traumę zastępczą. Poniżej skupię wiarygodności doświadczenia zmy-
gu całego życia, wskazując na najbar- się na tym ostatnim zjawisku, czyli słowego. Inne obejmują tożsamość JA
dziej optymalny czas między 35 a 65 traumie zastępczej. i relacje z własnym światem przeżyć.
rokiem życia. Terapeuta również ma swoje założenia,
Dlaczego tak dużo miejsca poświę- TRAUMA ZASTĘPCZA przekonania i oczekiwania wobec sie-
cam empatii, skoro chcę mówić o po- Ludzie konstruują własną rzeczy- bie oraz świata. To pozwala nadawać
tencjalnie negatywnym wpływie pracy wistość poprzez rozwój złożonych sens temu, czego doświadcza.
procesu pomagania na terapeutę? Wła- struktur poznawczych, które pozwa- Pracując z osobami przeżywający-
śnie dlatego, że empatia jest głównym lają na interpretowanie tego, czego mi traumy, terapeuci narażeni są co-
kanałem transmisji pozytywnego jak doświadczają w życiu. Struktury te dziennie na osobiste doświadczenia
i negatywnego wpływu terapii na tera- z upływem życia zmieniają się i wraz pacjentów, które poprzez empatyczne
peutę. Kontaktując się z osobami prze- z kumulowanym doświadczeniem sta- zaangażowanie mogą wnikać w po-
żywającymi traumy, terapeuta wtórnie ją się coraz bardziej złożone. Autorzy znawcze schematy terapeuty. Empa-
może doświadczać pozytywnego wpły- opisujący traumę zastępczą określa- tyczna postawa wobec tego, czego do-

NR 4/2023 7
TYTUŁ DZIAŁU
AKCENT
świadcza pacjent, jest niezbędna do
pracy. Jednocześnie stanowi też kanał
transmisji doświadczenia z pacjen-
ta na terapeutę. Zatem możliwa jest
przemiana w wewnętrznym doświad-
czeniu terapeuty w wyniku empatycz-
nego zaangażowania się w materiał
klienta. Taka praca nieustannie testu-
je, a nieraz podważa trzy podstawowe
przekonania na temat siebie i świata:
• wiarę w osobistą nietykalność;
• postrzeganie siebie w pozytyw-
nym świetle;
• wiarę w sensowny i uporządko-
wany świat.
Kontakt z traumami pacjenta może
zakłócić schematy terapeuty, co czę-
ściowo zależy również od tego, które
z nich są dla niego centralnie waż-
ne. Te zmiany zakłócające mogą być
wszechpotężne, gdyż wpływają na
wszystkie sfery życia terapeuty. Mają
też charakter kumulatywny – każda hi-
storia pacjenta wzmacnia postępującą
zmianę w schematach terapeuty. Pro-
ces zmian terapeuty jest równoległy
dla procesu pacjenta, który doświad-
czył traumy. Zmiany te mogą zachodzić
w sposób nagły lub subtelny, w zależ-
ności od tego, jak bardzo doświadcze-
nie pacjenta rozmija się ze schematami
terapeuty. Kluczowym wyzwaniem jest
to, na ile terapeuta może stać się świa-
domym zachodzących procesów. Naj-
ważniejszymi obszarami zmiany są:
1. zmiany poznawcze w przekona-
niach i myśleniu;
2. zmiany w poczuciu własnej warto-
ści;
3. zmiany w światopoglądzie dotyczą-
cym kluczowych kwestii jak bezpie-
czeństwo, zaufanie i kontrola;
4. zmiany w przekonaniach ducho-
wych.
W jaki sposób może się przejawiać
wpływ negatywnych zmian zachodzą-
cych u terapeuty? Szersze omówienie tych
zmian wykracza poza ramy tego artykułu,
ale poniżej przytoczę typowe zmiany:
• terapeuta może się stać bardziej
podejrzliwy wobec motywów,
którymi kierują się inni ludzie,
bardziej nieufny lub cyniczny.
Wynika to z naruszenia schema-
tów odnoszących się do zaufania
wobec innych na skutek naraże-
nia na wiedzę o tym, w jaki spo-
sób ludzie oszukują, zdradzają
czy naruszają zaufanie innych;
8 NR 4/2023
• terapeuta może obawiać się bez-
bronności, identyfikując się
z tym, czego doświadczyli pacjen-
ci. Może sam się obawiać takich
zdarzeń np. gwałtu lub nadmier-
nie odczuwać strach o bezpie-
czeństwo swoich bliskich;
• jeśli skuteczność i moc są ważne
dla terapeuty, to doświadczenie
stanu skrajnej bezradności pa-
cjenta będzie trudne do zniesie-
nia. W takiej sytuacji terapeuta
może nakłaniać pacjenta do pod-
jęcia działań, zamiast towarzy-
szyć jego doświadczeniu;
• mając świadomość iluzorycz-
ności kontroli nad życiem i oba-
wiając się bezradności, terapeuta
może fantazjować na temat
ochrony siebie i swoich bliskich,
a fantazje te mogą stawać się bru-
talne a nawet odwetowe;
• zmiany mogą również dotykać
obszaru szacunku wobec innych,
gdyż wiele osób doświadczają-
cych skrajnych traum traci sza-
cunek wobec innych i wtedy do-
chodzi do rozbieżności między
doświadczeniem pacjenta a sche-
matem terapeuty;
• na skutek kontaktu z traumami
klienta poglądy terapeuty na na-
turę ludzką mogą się stawać co-
raz bardziej pesymistyczne – za-
grażają utratą idealizmu;
• terapeuci mogą się czuć również
wyobcowani, co wynika z ekspo-
zycji na okrutne aspekty rzeczy-
wistości, z którymi mają do czy-
nienia – nie mogąc ich dzielić ze
swoimi bliskimi (poufność);
• ofiary traumy wielokrotnie pró-
bują zrozumieć „dlaczego to mi
się przydarzyło?”. Terapeuta ma
również potrzebę domknięcia po-
znawczego, która w większości
przypadków nie może być zaspo-
kojona – pojawia się więc dezo-
rientacja i niepokój.
Czynnikami ryzyka rozwoju traumy
zastępczej jest młody wiek terapeuty
i/lub początki w zawodzie; niedosta-
teczne przygotowanie profesjonalne;
osobista duża zdolność do empatyzo-
wania. Również, co oczywiste, nieprze-
pracowane traumy z przeszłości mogą
stanowić wyzwanie w pracy terapeu-
tycznej poprzez aktywizację własnych
doświadczeń. Lękowy styl przywiąza-
nia, samopoświęcający się styl inter-
personalny lub zbyt częsta praca z oso-
bami doświadczającymi traum – także
mogą stanowić wyzwanie dla terapeu-
ty. W końcu czynnikiem ryzyka mogą
być niewspierające warunki pracy czy
nieodpowiedni nadzór i superwizja.
***
Mam świadomość, że jedynie zary-
sowałem problem negatywnego wpły-
wu pracy z osobami doświadczającymi
traumy na terapeutę. Zainteresowanych
pogłębieniem tematu odsyłam do pra-
cy pt. „Potencjalnie negatywny wpływ
psychoterapii osób z traumą – na tera-
peutów”, która ukaże się niebawem na
łamach kwartalnika „Psychoterapia”.
WŁADYSŁAW STERNA
dr n. medycznych, specjalista
psychiatra, certyfikowany
psychoterapeuta Polskiego
Stowarzyszenia Psychoterapii
Integracyjnej oraz
Polskiego Towarzystwa
Psychiatrycznego. Od 2014
r. jest konsultantem ds.
psychiatrii na woj. lubuskie.
Prowadzi prywatną praktykę.
BIBLIOGRAFIA
1. Howarth A. A systematic literature re-
view: exploring evolving and emerging
themes in vicarious trauma research
from 1990 to 2021. Australian Counsel-
ling Research Journal 2021; 15(2): 1-13;
2. Isobel S. Thomas M. Vicarious trauma
and nursing: an integrative review. Inter-
national Journal of Mental Health Nur-
sing 2022; 31: 247-259;
3. Jimenez R.R., Andersen S., Song H., Tow-
nsend Ch. Vicarious trauma in mental
health care providers. Journal of inter-
professional education & practice 2021;
24;
4. Kadambi, M. A., Ennis, L. Reconsidering
vicarious trauma: A review of the litera-
ture and its' limitations. Journal of Trau-
ma Practice 2004; 3(2): 1-21;
5. McCann I. L., Pearlman, L. A. Vicarious
traumatization: A framework for under-
stand the psychological effects of working
with victims. Journal of Traumatic Stress
1990; 3: 131–149;
6. Trippany R. L., Kress W. V. E., Wil-
coxon S. A. Preventing vicarious trau-
ma: What counselors should know
when working with trauma survivors.
Journal of Counseling & Development
2004; 82: 31-37;

Katarzyna Czerwonka
Wydaje się w pełni zasadne, aby odchodzić od objawowego leczenia uzależnienia, spojrzeć na
pacjenta i jego problemy holistycznie, a same programy szkoleń uzupełniać o umiejętności pełnego
rozumienia znaczenia PTSD, jego objawów i sposobów leczenia
PTSD I C-PTSD
A UZALEŻNIENIE
O
traumie i jej następstwach
w procesie szkolenia terapeuty
uzależnień i psychoterapeuty
mówi się o wiele za mało albo wcale.
Bardziej skupiamy się na wiedzy doty-
czącej uzależnienia, zaburzeń nastroju
czy zaburzeń osobowości. To tak, jak-
byśmy sami uczestniczyli w grupowej
amnezji i dysocjacji, często pomijając
podstawowe źródło wymienionych
trudności.
Z jakiegoś powodu pokutuje zasada
objawowego leczenia naszych pacjen-
tów – czy chodzi o wygodę, lęk przed
tym, by zaglądać głębiej? To podejście
nieodpowiedzialne i przynoszące wie-
le negatywnych konsekwencji, zarów-
no dla samego procesu zdrowienia
pacjenta jak również dla całego syste-
mu leczenia uzależnień: wielokrotnie
powracający pacjenci, złoszczący się
terapeuci, bo „przecież już wszystko
wie, a nadal pije”, znacznie obniżona
NR 4/2023
skuteczność leczenia uzależnień, „szu-
fladkowanie” pacjentów jako osób, któ-
rym nie da się pomóc, mocne skupia-
nie się na tym, że źródłem wszystkich
problemów pacjenta jest wyłącznie
uzależnienie i jego następstwa.
Przyjęcie, że jedyną drogą danej
osoby jest wieloletnia praca nad uza-
leżnieniem, bez pogłębionej psychote-
rapii, często w sztywnych ramach pla-
cówek odwykowych, nie prowadzi do
zmiany. Za to terapeutów nieuchron-
nie prowadzi do wypalenia zawodowe-
go z powodu poczucia braku własnej
skuteczności. Natomiast większość pa-
cjentów, jeśli nie wszyscy, mają za sobą
doświadczenia traumatyczne i boryka-
ją się z ich następstwami. Następstwa-
mi, które zgłaszają jako główne źródło
cierpienia, a my, jako terapeuci, dość
chętnie się na tym skupiamy, lecząc
niezabliźnioną ranę, przyklejając na
nią plasterki. Sama niejednokrotnie się
WAŻNE
TYTUŁ DZIAŁU
DLA…
dziwiłam, dlaczego dany objaw wciąż
nawraca, utrzymuje się, pomimo tera-
peutycznej pracy nad nim.
O znaczeniu traumy i jej konse-
kwencjach świadczy chociażby coraz
większa liczba badań i dyskusji z za-
kresu psychotraumatologii i związku
z samym uzależnieniem (chociażby pu-
blikowane w ostatnich latach w TUiB
i TUiW artykuły Tomasza Pawełczy-
ka, Agnieszki Widery-Wysoczańskiej,
Ireneusza Kaczmarczyka, Niny Ogiń-
skiej-Bulik, Bożeny Maciek – Haściło
i innych).
CZYM JEST PTSD I C-PTSD?
By mówić o zaburzeniu jako o PTSD
i C-PTSD, muszą zostać spełnione pew-
ne warunki. W opisie definicji będę
się odnosić do najnowszej klasyfikacji
diagnostycznej – DSM-5, ponieważ wy-
daje się konkretnie i przejrzyście opisy-
wać dane zjawisko.
9
TYTUŁ DZIAŁU
WAŻNE DLA…

Pierwszy warunek – doświad- czyli trudnościami, które często

czenie pojedynczego lub powta- zgłaszają pacjenci w lecznictwie
rzającego się wydarzenia trauma- odwykowym.
tycznego. Drugi – wystąpienie Przeprowadzone badania
konkretnych objawów będących (Ścigała, Ścigała, 2018) jedno-
następstwem traumy, czyli intruzji, znacznie wskazują na bezpo-
zachowań unikowych, negatywne średni efekt pomiędzy występo-
zmiany w procesach poznawczych waniem traumy a uzależnieniem
i znaczące zmiany w pobudzeniu jako odpowiedź na te przeżycia.
i reaktywności emocjonalnej, któ- Na podstawie tych badań, może-
re pojawiły się lub pogłębiły po my również uznać, iż sięganie po
zdarzeniu traumatycznym. Trzeci alkohol, upijanie się, może być
to kryterium czasowe – czas trwa- uznane za tzw. chemiczną dyso-
nia zaburzenia dłuższy niż miesiąc cjację, mającą za zadanie pomóc
(jeśli pojawia się w czasie krótszym w izolowaniu nieprzyjemnych
niż miesiąc od wydarzenia, mówi- emocji.
my o ASD, czyli ostrym zaburzeniu Dla terapeutów uzależnień
stresowym). wydaje się oczywiste, że pacjenci
„zapijają” nieprzyjemne uczucia,
JAKA JEST bo nie potrafią sobie z nimi radzić
PODSTAWOWA w inny sposób. Problem polega
RÓŻNICA MIĘDZY PTSD jednak na tym, iż jako terapeu-
A C-PTSD? ci najczęściej skupiamy się na
PTSD (z perspektywy teorii najbardziej aktualnych wyzwa-
przywiązania to tzw. trauma przez laczach emocji, trochę pomijając
duże “T”) będzie dotyczyła poje- ich drugie dno.
dynczego, silnego stresora typu Czasami może być jednak
gwałt, wypadek komunikacyjny, tak, iż dana sytuacja jedynie
klęska żywiołowa, rozbój, śmierć wyzwoliła, przypomniała inne
bliskiej osoby, choroby. wydarzenia. W tym momen-
W przypadku C-PTSD (traumy cie przypominają mi się sytu-
przez małe “t”) możemy mówić acje powrotu do picia, czasami
o zwielokrotnionym trudnym po wielu latach utrzymywania
TRAUMA JAKO WYZWALACZ
doświadczeniu, który wydaje się mniej abstynencji. Kiedy dana osoba wraca
UZALEŻNIENIA na terapię, dopytuję, co się stało. Po-
dramatyczne, ale jego powtarzalność
Jak PTSD I C – PTSD ma się do uza- zornie wszystko było dobrze, nowa
silnie wpływa na dobrostan psychofi-
leżnienia? Wystarczy odnieść się do praca, ktoś poznał kogoś „fajnego” itp.
zyczny jednostki. Jako trudne doświad-
psychologicznych objawów traumy, by I w tym wszystkim ta osoba zaczyna
czenie będziemy rozumieli między
w pełni powiązać je z wypowiedziami pić. Dlaczego? W tym momencie klu-
innymi to, co często wnoszą pacjenci
pacjentów. To trudności w określeniu czowe wydaje się wchodzenie w nową
w swoim procesie terapeutycznym, czy-
własnej tożsamości i jej ciągłości, utra- relację. Dopóki dana osoba była sama,
li doświadczenie przemocy fizycznej,
ta ufności, bezpieczeństwa, poczucia wszystko wydawało się dobrze ukła-
psychicznej, seksualnej, zaniedbania
własnej wartości, dysregulacja emocjo- dać, ale w momencie poznania kogoś
w okresie dzieciństwa.
nalna, otępienie emocjonalne, wcho- odzywają się stare, nieprzepracowane
W przypadku powyższych możemy
dzenie w trudne i uwikłanie związki demony. Pojawia się ogromny, często
również mówić o znaczeniu intencjo-
oraz sytuacje (tzw. błędne koło u osób nieadekwatny lęk przed zranieniem,
nalności – wydaje się, że wydarzenia
z uzależnieniem i związane z tym wyż- nieufność, brak wiary w to, że druga
nieintencjonalne mogą być „łatwiej-
sze ryzyko wtórnej wiktymizacji). Dane osoba może być bezpieczna, unikanie
sze” do omawiania i leczenia niż in-
objawy mogą być zarówno przyczyną relacji. Wraca to, co ma źródło w zwie-
tencjonalne (czyli np. celowe dręczenie
(czyli odpowiedzią na traumatyczne lokrotnionych traumach relacyjnych.
w okresie wczesnodziecięcym przez
zdarzenie), jak i skutkiem uzależnienia, Inny, podobny przykład – pacjentka
ważnego opiekuna).
stąd ogromne znaczenie ma pogłębio- w przeszłości doznała gwałtu, zauważa,
Znaczenie ma również kwestia bra-
ny wywiad i określenie ram czasowych że kiedy tylko chce się do kogoś zbliżyć
ku możliwości zapobiegnięcia danemu
danych trudności. Warto również pod- emocjonalnie i fizycznie, pojawia się
zdarzeniu lub zdarzeniom, niemożność
kreślić fakt wysokiej korelacji występo- lęk i chęć natychmiastowego złagodze-
ucieczki, co w konsekwencji wywołuje
wania PTSD i C-PTSD właśnie z uzależ- nia go poprzez substancje psychoak-
pogłębiające się poczucie bezradności
nieniami, zaburzeniami odżywiania, tywne. Czy w tym momencie mamy
i stosowanie zastępczych sposobów ra-
myślami i próbami samobójczymi, tylko mówić o sposobach radzenia
dzenia sobie między innymi dysocjacji
zaburzeniami osobowości i nastroju, sobie z głodem substancji? Nie, w tym
czy popadanie w chorobę somatyczną.

10 NR 4/2023

momencie nie możemy pozwolić sobie
na własną dysocjację. Pacjenci często
mają wyczerpującą wiedzę na temat
technicznych sposobów radzenia so-
bie, nie to jest problemem. Problemem
jest źródło i to na nim, jako terapeuci,
mamy się skupić. Zaniechanie prowa-
dzi do kręcenia się w kółko i samego
pacjenta jak i terapeutów, którzy mogą
wielokrotnie przyjmować taką osobę –
niby nie wiedząc, czemu znowu pije.
Należy zrozumieć, że w doświadczeniu
traumatycznym i jego konsekwencjach
dominowały te konkretne emocje, któ-
re wydawały się tak przerażające, że
dana osoba zrobi wszystko, żeby tylko
ich nie doświadczać. Będzie je izolo-
wać, uruchomi tendencje ucieczkowe,
jak na przykład sięgnięcie po substan-
cje psychoaktywne, które wydają się
doskonale spełniać rolę „izolatora”. To
nie jest efekt braku wiedzy o uzależ-
nieniu, tylko braku wiedzy o źródłach
uzależnienia.
W tym momencie przypominają mi
również pacjenci, którzy brali udział
w działaniach wojennych, byli spraw-
cami lub ofiarami wypadków, policjan-
ci, ratownicy medyczni (ich obecność
w terapii rośnie) – wcześniej bez pro-
blemu, ale pod wpływem traumatycz-
nych wydarzeń – uzależniający się.
W przypadku C-PTSD, czyli traumy
relacyjnej, już na wczesnym etapie roz-
woju człowieka dochodzi do zakłóceń
rozwoju mózgu (chociażby w limbicz-
nych obszarach), co może w przyszłości
skutkować trudnościami w rozumie-
niu, nazywaniu czy wyrażaniu i konte-
nerowaniu emocji. Trudności te łączą
się również z innymi ważnymi obsza-
rami, czyli deficytami w sferze poznaw-
czej oraz behawioralnej. Stąd już blisko
do uzależnienia. To, co często rozumie-
my jako efekt uzależnienia, może być
jego przyczyną, a źródło tkwi w dale-
kiej przeszłości.
ROLA TERAPEUTY
UZALEŻNIEŃ W LECZENIU
PTSD I C-PTSD
W terapii uzależnień możemy po-
móc osobie z takimi doświadczenia-
mi. Co więcej – robimy to na co dzień,
często nie zdając sobie sprawy, że po-
niekąd przygotowujemy pacjenta do
późniejszego, pogłębionego leczenia
traumy. Pomagamy mu również w ro-
zumieniu swojego objawu i jego źródeł.
NR 4/2023
Dodatkowo, w terapii uzależnień bar-
dzo dużą rolę odgrywa kwestia naucze-
nia się odkrywania, nazywania i wyra-
żania emocji, czyli poniekąd oswajania
pacjenta z tym, co budzi w nim naj-
większe przerażenie i co najczęściej
dysocjował. Terapia uzależnień obniża
poziom aleksytymii, która z jednej stro-
ny jest konsekwencją traumy, z drugiej
– ma pośredni wpływ na utrzymywa-
nie się objawu uzależnienia.
W leczeniu PTSD i C-PTSD pierw-
szym etapem pracy, który ma ogromne
znaczenie dla późniejszych działań,
jest osiągnięcie etapu stabilizacji stanu
danej osoby. Etap ten zakłada między
innymi zapewnienie bezpieczeństwa
fizycznego, psychicznego czy zwięk-
szenie umiejętności radzenia sobie ze
stresem i trening regulacji afektu, czy-
li dokładnie to, co powinno się dziać
podczas oddziaływań terapeutycznych
w lecznictwie odwykowym. W terapii
uzależnień uczymy radzenia sobie ze
zwiększoną aktywacją emocjonalną,
która pozwala na zminimalizowanie
ryzyka nawrotu w przypadku pogłębio-
nej terapii. Istotne jest również podkre-
ślenie, iż według standardów leczenia
traumy nie istnieje konkretny przedział
czasowy, kiedy można podjąć terapię
traumy. Wyznacznikiem podjęcia pra-
cy jest właśnie uzyskanie minimalnej
stabilizacji danej osoby (Briere, Scott,
2010). To o tyle ważne, że w obiegowej
opinii terapeutów uzależnień sztucz-
nie uznaje się jakiś termin (np. rok
czy dwa) jako moment na rozpoczęcie
pogłębionego procesu. Z powodu ta-
kiego założenia narażamy pacjentów
na nawracające epizody picia, będące
konsekwencją niezrozumienia źródła
chęci używania substancji i traktowa-
nie tego jako impuls czy porażkę, a nie
konsekwencję przeszłych urazów, które
wymagają zaopiekowania.
Dodatkowo, zarówno w terapii
traumy jak i samym etapie stabilizacji,
podstawowe znaczenie ma doświad-
czenie bezpiecznej, korektywnej więzi
z innymi ludźmi. W tym miejscu nie
do przecenienia wydaje się relacja tera-
peutyczna i rola konstruktywnej grupy
terapeutycznej, która sprzyja zmniej-
szeniu liczby zachowań unikowych,
zwiększa tolerancję na bolesne myśli
i emocje. W tym miejscu należy pod-
kreślić odpowiedzialność terapeutów
uzależnień, którzy poniekąd stają się
WAŻNE
TYTUŁ DZIAŁU
DLA…
pionierami odnośnie tego, czego moż-
na się spodziewać w relacji (często to
oni jako pierwsi zajmują się daną oso-
bą). Pozytywne doświadczenia stają się
podstawą do zmiany swojego nasta-
wienia, mogą również mocno wpływać
na widzenie innych jako źródła wspar-
cia, a nie zagrożenia.
Z uwagi na wszystkie powyższe in-
formacje wydaje się w pełni zasadne,
by odchodzić od objawowego leczenia
uzależnienia, spojrzeć holistycznie,
a same programy szkoleń uzupełniać
o umiejętności pełnego rozumienia
znaczenia PTSD, jego objawów i sposo-
bów leczenia.
Jako przykład niech posłuży moje
doświadczenie z superwizowania tera-
peutów uzależnień. Kiedyś ktoś mówi
o swoich trudnościach w pracy z oso-
bami z potencjalnym wzorcem osobo-
wości BPD i swojej złości (swoją drogą
stosunek terapeutów do tego typu oso-
bowości zasługuje na oddzielną opo-
wieść) i dopytuje o przeszłość tej oso-
by, pojawia się milczenie. Kiedy pytam,
czy pod spodem może być ogromne
cierpienie relacyjne i doświadczenia
traumatyczne, to dość często widzę,
że nagle całkowicie zmienia się opty-
ka rozumienia danej osoby i pojawia
się pytanie: „Okej, ale co dalej, co mam
z tym zrobić?”. Dobrze by było, gdyby
wszyscy wiedzieli, co dalej…
KATARZYNA CZERWONKA
certyfikowana
psychoterapeutka,
certyfikowana
specjalistka psychoterapii
uzależnień, superwizorka
RSPU. Kierowniczka
w Centrum Odwykowym
na Oddziale Dziennym przy
ul. Łokietka 11 w Warszawie.
BIBLIOGRAFIA
1. Briere, J., Scott C. (2010). Podstawy
terapii traumy. Diagnoza i metody te-
rapeutyczne.Warszawa. IPZ.
2. Strelau J., Zawadzki B., Kaczmarek,
M. (2009). Konsekwencje psychiczne
traumy. Uwarunkowania i terapia.
Warszawa. Wyd. Naukowe Scholar.
3. Zdankiewicz – Ścigała, E., and Ści-
gała, D.K (2018). Trauma, tempe-
rament, alexithymia, dissociation
among persons addicted to alko-
hol. Mediation model of dependen-
cies. Front. Psychol. 9: 1570. doi.
10.3389/fpsyg.2018.01570
11
TYTUŁ DZIAŁU
NASZE DOŚWIADCZENIA

Sławomir Jakima, Nataliia Kharytonova

Trauma wojenna może obejmować ludzi walczących w warunkach wojennych, jak i osoby poza
linią frontu lub mieszkające daleko od działań wojennych. W artykule przedstawiono podstawowe
informacje o specyfice traumy wojennej oraz wypracowane wspólnie z psychologami ukraińskimi
implikacje pomocy psychologicznej

TRAUMA WOJENNA –
IMPLIKACJE DLA TERAPEUTÓW
T
reści w niniejszym artykule Zmienia to perspektywę oceny sytu- Szkolenia, warsztaty, superwizje
oparte są na efektach szkole- acji, w jakiej znaleźli się ich pacjenci. miały na celu próbę pomocy terapeu-
nia terapeutów, prowadzonych Dlatego też, co podkreślali terapeuci, tom oraz przypomnienie podstaw,
superwizji oraz pracy z weteranami bezpośrednie przełożenie interwencji a później szerszego, bardziej głębokiego
w ośrodku leczenia PTSD. W 2022 r i działań typowych w warunkach poko- działania w sytuacjach różnych reakcji
prowadziliśmy szkolenia i superwizje ju nie zawsze jest skuteczne. zarówno dla osób walczących, wetera-
dla terapeutów uzależnień
i psychoterapeutów z Ukra-
iny. Kontynuuje się dalsze
szkolenia i superwizje dla
tej grupy zawodowej.
Wybuch wojny dla
większości psychologów
i osób prowadzących te-
rapię był zupełnie no-
wym, często tragicznym,
doświadczeniem. Zna-
cząca większość pracowa-
ła w warunkach bardzo
podobnych do polskich,
a więc w warunkach po-
kojowych. Ukraińscy tera-
peuci pracowali zarówno
w państwowej służbie
zdrowia, jak i w prywat-
nych praktykach psychote-
rapeutycznych. Część mia-
ła doświadczenia w pracy
żołnierzami lub weterana-
mi walczącymi od 2014
roku.
Jednakże nagła potrze-
ba pewnego przestawienia
się na zupełnie nowe wa-
runki udzielania pomocy
psychologicznej okazała
się dużym zaskoczeniem,
zwłaszcza biorąc pod uwa-
gę fakt, że terapeuci w ogar-
niętym wojną kraju sami
byli i nadal są narażeni na
utratę zdrowia i życia. Po-
nadto większość ma człon-
ków rodzin bezpośrednio
walczących na froncie.

12 NR 4/2023

nów, jak i osób cywilnych. Przez okres
sześciu miesięcy prowadziliśmy diagno-
zę i terapię weteranów – żołnierzy zwol-
nionych z wojska z powodu przebycia
traumy wojennej. Osoby te przebywały
w Polsce. Większość miała objawy PTSD.
W warunkach trwającej wojny
w Ukrainie, konfliktu jakiego nie znamy
w Europie od 1945 roku, wydaje się waż-
ne zaznajomienie się z najważniejszymi
informacjami związanymi ze skutkami
działań bojowych zarówno dla walczą-
cych żołnierzy, jak i osób znajdujących
się w strefie wojny. Dość istotne jest też
zwrócenie uwagi, że konwencjonalne
metody pomagania w formie psycho-
terapii czy superwizji mogą w wielu
przypadkach wymagać innego, bardziej
elastycznego podejścia do tych zagad-
nień. Sytuacje, z jakimi spotykają się te-
rapeuci, nie zawsze są znane i rozumia-
ne przez pomagających, próbujących
pomóc superwizorom z Polski, co jest
zupełnie zrozumiałe. Dlatego wspólna
praca z terapeutami ukraińskimi pomo-
gła wypracować nowe rozwiązania w sy-
tuacjach krytycznych i trudnych.
DEFINICJE
Ponieważ kontakt z osobami, które
przeszły traumatyczne sytuacje w wa-
runkach walczącego kraju, mogą być
wcale nierzadkie, przedstawiamy pew-
ne podstawy rozumienia istoty traumy
wojennej, bez omawiania diagnoz i le-
czenia problemów psychicznych wyni-
kających ze skutków wojny.
Trauma wojenna jest terminem
oznaczającym szerokie problemy psy-
chiczne i fizyczne związane z uczest-
nictwem w działaniach wojennych
bezpośrednio.
Trauma wojskowa zaburzenia lub
problemy psychiczne powstałe w trak-
cie odbywania służby wojskowej lub
z nią związane. Problemy dotyczą sytu-
acji w warunkach pokoju.
KOGO DOTYKA TRAUMA
WOJENNA?
Trauma wojenna dotyczy żołnie-
rzy walczących bezpośrednio na po-
lach bitwy lub współuczestniczących
w działaniach bojowych. Niepokoje
napięcia i lęk dotyczą nie tylko bezpo-
średniej reakcji związanej z walką lub
przebywaniem w miejscach, gdzie one
się toczą. Bardzo dużo niepewności
dotyczy spraw związanych z prawidło-
NR 4/2023
wym dowodzeniem, przerzucaniem
przez przełożonych odpowiedzialności
za niepowodzenia i błędne decyzje na
podległych żołnierzy. Niezwykle istot-
ne są też obawy o uzyskanie pomocy
od kolegów i dowództwa w sytuacji
doznania urazu, rany, kontuzji. Dotyczy
to szybkości uzyskania bezpośredniej
pomocy medycznej, usunięcia z pola
walki, dotarcia do szpitala. Dużym
stresorem jest też niepokój w trakto-
waniu żołnierza w późniejszym etapie
leczenia.
Szczególnym problemem jest
stosunek do żołnierzy, którzy zostali
zwolnieni ze służby z powodów zdro-
wotnych. Dużo zależy od instytucji pań-
stwowych mających zadanie pomocy
weteranom. Przy dłuższym, trwającym
w czasie, konflikcie reakcje ze strony
ludności cywilnej nie zawsze należą do
przychylnych, bywają wrogie, niechęt-
ne. Tworzy się konflikt pomiędzy ludź-
mi, którzy walczyli lub walczą, a oso-
bami niemającymi bezpośredniego
kontaktu z wojną. Takie sytuacje były
powszechne w społeczeństwie amery-
kańskim w trakcie konfliktu w Wiet-
namie (wtedy obowiązywał pobór do
wojska). Podobna sytuacja wystąpiła
w trakcie powstania warszawskiego już
w połowie trwania walk.
Ważnym czynnikiem powstawania
traumy jest niepokój żołnierzy o los
ich najbliższych, rodzin i bliskich. Lęk
związany z możliwością utraty najbliż-
szych, szczególnie w sytuacji ataków
nieprzyjaciela na tyły frontu występu-
je bardzo często. Wzrasta, gdy brakuje
pewności uzyskania pomocy przez
rodziny ze strony instytucji, sąsiadów,
innych ludzi. Niepokój rośnie też w sy-
tuacji świadomości braku podstawo-
wych warunków do życia, np. jedze-
nia, pieniędzy, dachu nad głową. Stres
zwiększa uczucie bezsilności, braku
możliwości pomocy najbliższym ze
strony walczącego żołnierza.
Traumy wojenne to również
traumy związane z przebywaniem
w miejscach, gdzie toczą się walki, po-
mimo bezpośredniego nieuczestnicze-
nia w nich. Dotyczy to zatem ogromnej
rzeszy osób cywilnych, dotkniętych
atakami lotnictwa, rakiet, artylerii,
grup dywersyjnych nieprzyjaciela.
Trauma wojenna obejmuje też oso-
by, których najbliżsi walczą na froncie,
kiedy świadomość utraty lub kalectwa
NASZE DOŚWIADCZENIA
TYTUŁ DZIAŁU
tych osób wywołuje nieustanne napię-
cie, niepokój, ciągłe śledzenie sytuacji
wojennej. Z powodu traumy cierpią
jeńcy wojenni, którzy odczuwają lęk
związany z brakiem kontaktu z ro-
dziną, krajem, ale też z niepewnością
dotyczącą traktowania przez nieprzy-
jaciela, bezsilnością. Trauma wojenna
dotyczy osób mieszkających daleko
od kraju, gdzie jest wojna, będących
obywatelami lub związanymi z kra-
jem zarówno przez narodowość jak
i rodzinnie.
Większość osób z Ukrainy, które
schroniły się przed wojną, to kobie-
ty z dziećmi, są też osoby walczące
wcześniej, ale zwolnione z armii. Wie-
le z nich potrzebuje wsparcia psycho-
logicznego, jednak dużą barierą może
być język (wbrew pozorom język ukra-
iński nie jest aż tak bardzo podobny do
polskiego). Używanie języka w sposób
głębszy, możliwość konwersacji, peł-
ne zrozumienie słów, zdań, kontekstu
jest podstawą wszelkiej pracy psycho-
terapeutycznej. Wiele z tych osób ma
nierozwiązane podstawowe proble-
my bytowe, szkoły dla dzieci, pracy
itp. Większość jednak chce powrotu
do własnego kraju. Odbierają pobyt
w Polsce jako tymczasowy, co nie
sprzyja tworzeniu planów na dalszą
przyszłość.
Co ciekawe, trauma wojenna doty-
czy też ludzi, którzy mieszkają w kra-
jach ościennych, szczególnie w tzw.
krajach frontowych, państwach grani-
czących z obszarami objętymi wojną
lub znajdujących się w odległości, któ-
ra umożliwia atak rakietowy, lotniczy,
dywersyjny. Objawy niepokoju doty-
czą szczególnie populacji, w której śla-
dy przebytych traum wojennych prze-
kazywane są przez pokolenia.
Ewidentnym przykładem może
być społeczeństwo żydowskie, zarów-
no obywatele Izraela, jak i diaspora,
u których pamięć holocaustu jest bar-
dzo żywa, dająca też implikacje do
działań zapobiegających powtórzeniu
takich sytuacji w przyszłości.
Podobna jest w naszym społe-
czeństwie, przebycie okupacji, znisz-
czenia wojenne, okrutne zbrodnie,
obozy koncentracyjne z systemowym
zabijaniem ludzi, łącznie z dziećmi
– to wszystko zostało silnie zakorze-
nione w pamięci, przekazywane przez
kolejne pokolenia. Warto chyba to
13
TYTUŁ DZIAŁU
NASZE DOŚWIADCZENIA
uwzględnić w pewnym rozumieniu
lęku u ludzi, pomimo dobrej sytuacji,
w jakiej znajduje się Polska.
Specyficznym problemem była
sytuacja powstawania objawów
traumy wojennej w sytuacji prze-
mocy ze strony partyzantów, innych
organizacji zbrojnych, band w kraju
okupowanym przez nieprzyjaciela.
Przemoc stosowana przez formacje
lub ludzi, którzy byli ,,swoi”, tej samej
narodowości i walczących w oku-
pantem jest czasem bardziej bolesna
emocjonalnie niż przemoc ze strony
nieprzyjaciela.
14
SEKSUALNA TRAUMA
WOJENNA
To dość powszechna forma prze-
mocy. Wprowadzono termin Przemoc
związana z konfliktem – Conflict-related
sexual violence (CRSV). Termin ten obej-
muje wszelkie formy przemocy seksu-
alnej związanej z konfliktem, w tym
gwałt, napaść na tle seksualnym, przy-
musowe małżeństwo lub prostytucję.
Specyfika problemu wiąże się
z pewnymi odmiennymi warunkami.
Ofiara lub ofiary przemocy z reguły nie
znają sprawców, którzy są jednak wro-
gami. Ofiary nie mają też możli-
wości szukania pomocy prawnej
w sytuacji przemocy. Sprawcy
w wielu przypadkach pozosta-
ją nieuchwytni, nieznane są
miejsca ich obecnego pobytu.
Z reguły brakuje możliwości za-
bezpieczenia się po zgwałceniu
w zakresie niedopuszczenia do
ciąży, chorób przenoszonych
drogą płciową. Nie ma też możli-
wości dokonania takiej diagno-
styki. Ofiara zostaje praktycznie
sama z problemami psycholo-
gicznymi powstającymi po wy-
darzeniu. Same akty przemocy
często są brutalne, powodują
uszkodzenie ciała. Specyfiką ta-
kich ataków jest przemoc zbio-
rowa, wykonywana przez kilku
lub wielu agresorów.
Duży problem stanowi też
skutek późniejszy w posta-
ci osób urodzonych z powo-
du wojny children born of war
(CBOW). Sytuacja matek i dzieci
urodzonych w wyniku gwałtów
wojennych, szczególnie po II
wojnie światowej, nie zawsze
była dobrze odbierana przez
otoczenie.
Niezwykle ważne są też
motywacje agresorów. Gwałt,
oprócz motywacji seksualnej,
jest też narzędziem totalne-
go zniszczenia przeciwnika.
Gwałcona kobieta reprezentu-
je wroga, z którym się walczy.
Nie postrzega się jej jako osoby,
poniekąd staje się anonimową
„rzeczą” związaną z znienawi-
dzonym przeciwnikiem.
Niezwykle bolesny jest fakt
przemocy seksualnej wobec
dzieci i małoletnich traktowanych
w podobny sposób. Gwałt to też narzę-
dzie upokarzania wroga poprzez za-
pładnianie kobiet, aby urodziły dzieci
przeciwnika.
Taka sytuacja współcześnie wystą-
piła nie tylko w Europie (walki w Bo-
śni, Rwandzie i Burundi ). Należy za-
znaczyć, że w warunkach wojennych
ofiarami przemocy seksualnej stają się
także mężczyźni. Często ma to na celu
pełne poniżenie, upokorzenie, pokaza-
nie pełnej dominacji. Szczególnej prze-
mocy w trakcie konfliktów zbrojnych
NR 4/2023

doznają też osoby LGBT, łącznie z tor-
turami czy okaleczeniami.
POMOC OSOBOM
CYWILNYM
Myślenie o dużej grupie osób cy-
wilnych spoza granic własnego kra-
ju opiera się na przyjęciu ich punktu
widzenia.
Po pierwsze nie są imigrantami, są
uchodźcami, czyli osobami uciekają-
cymi przed śmiercią, kalectwem, prze-
mocą. Taki wyjazd wiąże się głównie
z ochroną własnych dzieci czy rodzin.
Osoby te w większości chcą powrócić
do własnego kraju po ustabilizowaniu
sytuacji (zmniejszeniu zagrożenia).
Mają ciągłą potrzebę uzyskiwania in-
formacji o sytuacji we własnym kraju.
Niezwykle istotny jest lęk o najbliż-
szych walczących na froncie i pozo-
stawionych w kraju. Dodając do tego
uczucie niepewności jutra, dużą zależ-
ność od kraju goszczącego, trudności
adaptacyjne, stwarza to pewien spe-
cyficzny tryb myślenia i zachowania.
Wiele osób boi się nieprzyjemnych
zachowań ze strony obywateli kraju
goszczącego, szczególnie wobec wła-
snych dzieci np. dyskryminacji w szko-
le. Pojawiać się mogą zachowania
obronne w postaci pewnego rodzaju
izolacji, roszczeniowości, przebywa-
nia tylko we własnym kręgu narodo-
wościowym. Negowanie uzyskanej do
tej pory pomocy zbiega się z ukrytym
poczuciem poniżenia sytuacją, w któ-
rej się znaleźli. Może to być zalążkiem
konfliktów. Pacjenci w ciągłym poczu-
ciu tymczasowości nie zawsze są go-
towi do przyjęcia pomocy psychotera-
peutycznej, ponadto niezwykle istotną
i czasem podstawową trudnością jest
bariera językowa.
POMOC DLA ŻOŁNIERZY
Terapeuci mogą spotkać się z żoł-
nierzami zwolnionymi z wojska lub
przebywającymi czasowo w naszym
kraju np. podczas rekonwalescencji
zdrowotnej. Mogą oni przyjmować
określone postawy wobec terapeutów,
szczególnie widoczne w trakcie inter-
wencji terapeutycznej w warunkach
bojowych. Opis tych postaw opraco-
wano wspólnie na podstawie szkoleń
psychoterapeutów z Ukrainy w Polsce
oraz superwizji trwających od 2022
roku, opierają się również na pracy
NR 4/2023
z żołnierzami zwolnionymi z wojska
przebywającymi w ośrodku leczonych
w kierunku PTSD. Uwagi te zostały
opracowane przez autorów publika-
cji prowadzących szkolenia i leczenie
tych osób. Wynika z nich, iż żołnierze
i część osób cywilnych mogą przyjąć
następujące postawy wobec terapeuty:
• Co terapeuta może wiedzieć o woj-
nie – reakcja pomniejszania.
• Ja jestem największą ofiarą tej woj-
ny – terapeuta nie rozumie moich
uczuć, nie ma wystarczająco dużo
empatii.
• Zginął przyjaciel, kolega – pierw-
szy mechanizm ,,ulga, że to nie
ja, później dlaczego on a nie ja” –
specyficzne poczucie winy. Tera-
peuta nie rozumie, co znaczy stra-
ta kolegi.
• Zabiłem lub zabijałem – trudność
pogodzenia się z tym faktem. Te-
rapeuta nigdy nie był w takiej sy-
tuacji, nie rozumie i nie czuje
tego, co ja.
• Nie chcę wracać na front – tera-
peuta jest w zmowie z dowódcą
lub systemem, jego rola to spro-
wadzenie mnie z powrotem do
działań bojowych. Wyrażana nie-
ufność albo ukrywanie lub zwięk-
szenie objawów.
Każda z tych postaw związana jest
z lękiem, czasami z powstającymi obja-
wami zarówno ostrego stresu jak i ob-
jawami PTSD.
UWAGI DLA TERAPEUTÓW
Z ukraińskimi psychologami wy-
pracowaliśmy następujące sugestie do
pracy z tym rodzajem klienta:
• Zachowanie bezstronności.
• Niemówienie cały czas o współ-
czuciu.
• Nieużywanie zbyt często zdania:
„rozumiem co się dzieje”.
• Unikanie dawania ,,złotych rad”.
• Niesygnalizowanie, że będzie
dobrze.
PROPOZYCJE
Warto rozważyć wypracowa-
ne w trakcie wspólnych działań
wskazówki:
• Uważnie słuchaj.
• Oceń osobowość postawy i zasoby.
• Wyodrębnij najważniejszy problem.
• Nie tłumacz ,,mechanizmów wojny”.
• Spójrz szerzej (dom, straty).
NASZE DOŚWIADCZENIA
TYTUŁ DZIAŁU
• Zrozum motywacje dowódców
(zwolnienie żołnierza w celu po-
mocy psychologa może wywoły-
wać u dowódców niepokój o roz-
bicie motywacji do walki innych
żołnierzy, dowódcy mogą też po-
dejrzewać symulację, aby odejść
z wojska).
• Zrozum motywacje kolegów (zo-
stawia nas, symuluje, my nadal
walczymy, narażamy się).
***
Praca z osobami, które przeszły lub
przechodzą traumę wojenną, wiąże się
z poznaniem różnych postaw w trakcie
działań wojennych, ich specyfiki, oraz
znajomością zaburzeń występujących
w warunkach wojennych. Nie należy
natychmiast diagnozować Przewlekłe-
go Zespołu Stresu Pourazowego (ma
go około 20%). Warto postawić sobie
granicę przed ,,głębokim wchodzeniem
w przeżycia pacjenta”, szczególnie
traumy seksualnej. Granicę na począt-
ku terapii stawia pacjent.
Jednakże pomoc osobom z przeby-
tą traumą wojenną może być skutecz-
na. Leczenie PTSD jest możliwe, mamy
ustalone algorytmy postępowania.
Należy jednak zaznaczyć, że niezwykle
dużo zależy od terapeuty, jego wiedzy,
umiejętności oraz szczególnej elastycz-
ności. Czasami wyjście poza ,,swoją
jedynie słuszną szkołę terapeutyczną”
okazuje się bardzo skuteczne. Nale-
ży pamiętać, że diagnoza jest matką
terapii.
SŁAWOMIR JAKIMA
dr n.med. Specjalista
psychiatra seksuolog,
psychoterapeuta, superwizor.
Prezes Polskiego Towarzystwa
Seksuologii Medycznej.
Były żołnierz zawodowy
z wieloletnim doświadczeniem
w pracy z ofiarami przemocy
i weteranami wojskowymi.
MGR NATALIA
CHARYTONOWA
(NATALIIA
KHARYTONOVA)
psycholog praktyczny
Państwowego Uniwersytetu
„Politechnika Żytomierska”
(Żytomierz, Ukraina).
Terapeuta w zakresie diagnozy i terapii zaburzeń
pourazowych i stresowych. Od 2014 roku udziela
wsparcia psychologicznego ofiarom działań
wojennych.
15
TYTUŁ DZIAŁU
AKCENT
Joanna Wawerska – Kus
Bardzo częstym stanem, o jakim opowiadają terapeuci podczas superwizji pracy z osobą współuza-
leżnioną, jest poczucie utknięcia czy kręcenia się w kółko
„KRASNOLUDKI SĄ NA ŚWIECIE”,
CZYLI O TYM, CO NAZYWAMY
WSPÓŁUZALEŻNIENIEM
Z
e współuzależnieniem jest do-
kładnie tak, jak z krasnoludka-
mi: wszyscy (albo przynajmniej
bardzo wielu) wiedzą, jak współuza-
leżnienie wygląda, jak je traktować,
jakim językiem o nim mówić, ale praw-
da jest taka, że – tak jak krasnoludki
– współuzależnienie nie istnieje. Moje
uznawane za kontrowersyjne lub bez-
zasadne czy nieuprawnione myślenie
o współuzależnieniu, które formułuję
nie po raz pierwszy, stanowi efekt wie-
loletniego doświadczenia pracy z oso-
bami, które zgłaszają się na terapię jako
osoby współuzależnione, obserwa-
cji i prób zrozumienia ich sytuacji,
16
funkcjonowania oraz przemyśleń i prób
uporządkowania zarówno praktyki, jak
i teorii dotyczącej tego zjawiska.
Nie ukrywam, że narastające napię-
cie w obecnej sytuacji społeczno – poli-
tycznej, a szczególnie dyskurs o sytuacji
i prawach kobiet, masowe protesty ko-
biet i hasła towarzyszące tym wydarze-
niom, wpłynęły na moją gotowość ja-
snego sformułowania przemyśleń, które
do tej pory trochę „przemycałam” przy
różnych okazjach (szkoleń, superwizji,
rozmów z kolegami po fachu), a także
do pewnej radykalizacji tych refleksji.
Moja uważna obserwacja procesów psy-
choterapeutycznych i superwizyjnych
wydaje się potwierdzać, że kierunek
pracy, który proponuję, jest użyteczny
dla samych pacjentek i pacjentów. Wi-
dzę też jednak, że odblokowuje zasoby
terapeutów, którzy w dotychczas obo-
wiązującym paradygmacie pracy z tym,
co nazywamy współuzależnieniem,
męczyli się, miewali często poczucie
utknięcia, nie potrafili zrozumieć osób,
z którymi pracowali. Kiedy w superwizji
wychodzimy z dotychczasowego sche-
matu, terapeuci odczuwają ewidentną
ulgę, a kiedy potem opowiadają o dal-
szej pracy, jej efekty wydają się być nie
tylko użyteczne, ale też rozwijające dla
osób korzystających z terapii.
NR 4/2023

DIAGNOZA
Rewizję myślenia o współuzależnie-
niu warto zacząć od diagnozy, która jest
potrzebna do tego, żeby osoba zgłaszają-
ca się mogła zostać wpisana do rejestru
pacjentów, a oddziaływania terapeu-
tyczne dotyczące tej osoby mogły być
rozliczane przez NFZ. Współuzależnie-
nie nie występuje w żadnej klasyfikacji
chorób i zaburzeń, z uwzględnieniem
nadal obowiązującej w Europie ICD-10,
ale także w kryteriach diagnostycznych
DSM-5.
To zaszłość historyczna, sięgająca
roku 1999, kiedy terapia uzależnienia
i współuzależnienia stała się w Pol-
sce procedurą medyczną włączoną do
koszyka świadczeń gwarantowanych.
Trzeba było wówczas leczenie pacjen-
tów placówek świadczących terapię
„zmedykalizować” tak, aby można było
oddziaływania terapeutyczne wycenić
i rozliczać. Żeby to było możliwe, trzeba
było do pacjentów przyporządkować
diagnozę. Z osobami uzależnionymi nie
było problemu, problem pojawił się przy
współuzależnieniu i DDA. Dylemat ów-
czesnych decydentów polegał na tym,
że albo coś, jak mówi się w slangu poli-
cyjnym, „przyklepiemy” tym pacjentom,
albo stracimy prawo do ich leczenia.
Chwała tym, którzy wówczas, próbując
zatrzymać w terapii bezpłatnej rodziny
osób uzależnionych, wymyślili, że da się
im przypisać diagnozę zaburzeń adapta-
cyjnych, F43.2.
Niestety, duża część środowiska
uwierzyła w to, że ta diagnoza jest
prawdziwa i uprawniona. A nie jest.
Zapominając o konotacjach historycz-
nych zaistnienia tej diagnozy, uczy-
my kolejne pokolenia specjalistów
stawiania jej bez refleksji dotyczącej
nadużycia diagnostycznego, skutkiem
czego kolejne pokolenia specjalistów
pracują w przekonaniu, że leczą pacjent-
ki tzw. współuzależnione z ich zaburzeń
adaptacyjnych.
Ta diagnoza ma dwa słabe punkty.
Po pierwsze, pomija kryterium czasowe,
bardzo wyraźnie zaznaczone w opisie
kryteriów tzw. obowiązkowych dotyczą-
cych zaburzenia. W przypadku F43.2
mamy określone w kryterium A, że ob-
jawy występują nie później niż w czasie
jednego miesiąca od wystąpienia stre-
sora. To jeszcze dałoby się obronić, ale
kryterium C (przypominam: wielkimi
NR 4/2023
literami oznaczane są kryteria obowiąz-
kowe do zdiagnozowania jakiegoś zabu-
rzenia) już się obronić nie da, ponieważ
mówi ono, że reakcja trwa nie dłużej niż
sześć miesięcy, z jednym wyjątkiem (F
43.22), ale i tu mamy ograniczenie cza-
sowe do dwóch lat. Możemy nagiąć te
ramy czasowe, gdyż mówią o ustąpieniu
objawów od ustania stresora – skoro
stres jest przewlekły i nie ustępuje, mo-
żemy przymknąć oko na czas trwania
reakcji.
Jednak drugi słaby punkt jest zawar-
ty w kryterium B, które przytoczę w cało-
ści (podkreślenie moje): „B. Osoba prze-
jawia objawy lub zaburzone zachowanie
o cechach charakterystycznych dla któ-
rejś z form zaburzeń afektywnych (F.30 –
F.39) (z wyjątkiem urojeń lub omamów),
zaburzeń wymienianych w F.40 – F.48
(zaburzenia nerwicowe, związane ze
stresem i pod postacią somatyczną) (...)
lecz nie spełnia kryteriów żadnego z tych
zaburzeń.” Rozumieć ten zapis, według
mnie, należy tak, że zaburzenia adapta-
cyjne możemy zdiagnozować dopiero po
wyeliminowaniu w diagnozie zaburzeń
afektywnych i nerwicowych. Klasyfika-
cja DSM-5 traktuje tę diagnozę analo-
gicznie – wymagając do zdiagnozowania
zaburzeń adaptacyjnych (od 309.0 do
309.9) diagnozy różnicowej i dodatkowo
wyeliminowania żałoby jako przyczyny
zaburzeń. Możemy rozważać diagnozę
cPTSD, która zawarta jest w ICD – 11
(choć nadal klasyfikacja ta nie obowiązu-
je w Polsce), ale wtedy trochę jakbyśmy
„wrzucali do jednego worka” pacjentów
DDA i współuzależnionych (co w prakty-
ce wielu placówek się zdarza).
Niemniej, w jakim kierunku dia-
gnostycznym by nie iść, wiemy, że dia-
gnozę innych zaburzeń może stawiać
tylko psychiatra lub psycholog kliniczny,
a specjalista psychoterapii uzależnień
nie ma takich uprawnień. Niestety, psy-
cholog kliniczny i psychiatra mogą to
robić w innych placówkach niż placówki
terapii uzależnień i współuzależnienia,
ponieważ ich kontrakty nie zawierają
możliwości świadczenia usług dla innych
pacjentów niż ci, którzy mają rozpozna-
nie uzależnienia lub zaburzeń adaptacyj-
nych. Możliwe, że uprawnienia uzyskane
w wyniku nowej specjalizacji poszerzą
możliwości kontraktowe placówek lecze-
nia uzależnień w obszarze diagnozy.
Zazwyczaj nie zastanawiamy się nad
zasadnością diagnozy nozologicznej,
TYTUŁAKCENT
DZIAŁU
wiemy, że aby pacjentka została zareje-
strowana i mogła uczestniczyć w terapii,
musimy tę diagnozę postawić i wpisać
do karty. Tymczasem znika nam z oczu
zagrożenie nadużycia diagnostyczne-
go, jakiego dokonujemy. Przypominam,
że w naszym systemie prawnym osoba
z rozpoznaniem psychiatrycznym tra-
ci prawo do starania się o adopcję, nie
może mieć dostępu do danych niejaw-
nych. Jeśli „tylko” stawiamy nieprawi-
dłową diagnozę – ma to nieco mniejszy
ciężar, ale co, jeśli przypisujemy i reje-
strujemy diagnozę osobie zdrowej?
Tu przechodzimy do diagnozy
współuzależnienia lub tego, co nazywa-
my współuzależnieniem. Przypomnę
dla porządku definicję, która od wielu
lat obowiązuje w polskim lecznictwie
i zawarta jest w programach nauczania
szkół terapii uzależnień (zarówno „sta-
rej”, jak i „nowej” ścieżki kształcenia –
mam nadzieję, że ulegnie to modyfikacji
w treściach nauczania nowej specjali-
zacji). Sformułowaną przez Zofię Sobo-
lewską – Mellibrudę definicję stosuje się
i używa powszechnie: „współuzależnie-
nie to utrwalona forma funkcjonowania
(uczestnictwa) w długotrwałej, trudnej
i niszczącej sytuacji związanej z destruk-
cyjnymi zachowaniami uzależnionego
partnera, ograniczająca w sposób istot-
ny swobodę wyboru postępowania,
prowadząca do pogorszenia własnego
stanu i utrudniająca zmianę własnego
położenia na lepsze”.
Diagnozę tego stanu prowadzimy
w oparciu o trzy główne kryteria opi-
sowe – podejmowanie przez pacjentkę
nieudanych prób zmiany tej sytuacji,
nieudanych prób wycofania się z niej
i w końcu nieprawidłowej adaptacji do
tej sytuacji.
Ta definicja rodzi wiele pytań, ale
najważniejsze z nich są, według mnie,
dwa: pierwsze – jeśli mówimy o niepra-
widłowej adaptacji, to co w sytuacji opi-
sanej w definicji nazwiemy prawidłową
adaptacją? Druga wątpliwość – o czym
właściwie świadczą kryteria używane
w diagnozie, dlaczego mają świadczyć
o zaburzeniu? Ośmielę się sformuło-
wać przypuszczenie, że traktowane jako
kryteria diagnostyczne zachowania czy
systemy przekonań kobiet, z których te
zachowania wynikają, są wyznacznika-
mi funkcjonowania kobiety w roli do-
brej żony, czasami stanowiąc warunki
własnej wartości.
17
TYTUŁ DZIAŁU
AKCENT
ZABURZENIE?
Moim zdaniem uznanie tych zacho-
wań za kryteria diagnostyczne to swo-
ista patologizacja tradycyjnej roli przy-
pisywanej kobiecie.
W tzw. tradycyjnym rozumieniu roli
przypisywanej płci żeńskiej (płeć kultu-
rowa/gender) mamy zawarty wzorzec
opiekuńczości, troskliwości, odpowie-
dzialności za trwałość rodziny. Pokole-
nia kobiet (nie tylko w Polsce) wyrasta-
jących w warunkach patriarchalnego
porządku społecznego były socjalizo-
wane w taki sposób, aby chronić siebie
i swoje potomstwo poprzez uzyskiwa-
nie ochrony ze strony mężczyzn. Żeby
tę ochronę uzyskać, musiały ponosić
specyficzne koszty – utratę autonomii,
praw, samodzielności.
Łatwo zapominamy, że prawa wy-
borcze kobiety uzyskały zaledwie sto lat
temu, a w niektórych krajach znacznie
później (w Szwajcarii dopiero w 1971,
w jednym z kantonów w 1990 roku).
18
Nie pamiętamy, że prawo do sta-
nowienia o losie dzieci (paradoksalnie
bardziej małżeńskich niż pozamałżeń-
skich) bardzo długo miał wyłącznie
mężczyzna, a tendencja przyznawania
ich kobietom po rozwodzie, to zdo-
bycz lat sześćdziesiątych XX wieku.
Rodzicielstwo pozamałżeńskie było
hańbą dla kobiety (w niektórych śro-
dowiskach jest nadal), a więc kobieta
wiedziała, że ciąża powinna zaistnieć
w małżeństwie – stąd, między inny-
mi jej odpowiedzialność za zdobycie
męża i utrzymanie trwałości małżeń-
stwa, czasami za wszelką cenę.
Współczesna antykoncepcja (w Pol-
sce nadal trudno dostępna i potępiana
przez niektóre konserwatywne środo-
wiska) to osiągnięcie drugiej połowy
XX wieku.
Warto także pamiętać, że Kodeks
Rodzinny, który m.in. wprowadza obo-
wiązek alimentacji dzieci, to Ustawa
z dnia 25 lutego 1964. Wcześniej pra-
wo takich kwestii nie regulowało.
Skąd te historyczne dywagacje przy
okazji opisu koncepcji współuzależ-
nienia? Ponieważ uważam, że to, co
w programach terapeutycznych nazy-
wamy współuzależnieniem, nie jest
zaburzeniem tylko wynikiem zinter-
nalizowania transgeneracyjnego prze-
kazu, jaki kobiety dostają w posagu od
swoich babek i matek. Ten przekaz się
zmienia, bardziej ewolucyjnie niż re-
wolucyjnie, głównie w środowiskach
wielkomiejskich, ale zmiana zachodzi
powoli i przy ogromnym oporze świata
patriarchatu, czasami równie silnym ze
strony samych kobiet jak i mężczyzn.
Wielokrotnie obserwowałam lęko-
we i niechętne nastawienie terapeutów
wobec osób współuzależnionych (ma-
nifestowane choćby językiem opisu:
koalki, współki, a znam i gorsze okre-
ślenia) wynikające po części z samego
definiowania tego pojęcia.
W używanej powszechnie definicji,
kobieta jest opisywana wyłącznie jako
osoba reaktywna, adaptująca się do
NR 4/2023
 TYTUŁAKCENT
DZIAŁU

tego, co robi mężczyzna. Ona pozostaje tym zbiorze mądrości ludowych przy- mieniać, ale zarówno pacjentki, jak i te-
w sytuacji, w której niejako odebrano jej pisanych powinnościom kobiety: że nie rapeutki mają swoją „check listę” zdań,
podmiotowość i prawo do bycia autor- powinny się złościć (bo złość piękności które dostały jako wyposażenie na bycie
ką lub chociaż współautorką własnego szkodzi, a jak wiadomo od czasów Szek- kobietą. Dlaczego jedne są terapeutkami
położenia. Tymczasem do placówki le- spira, złośnice się poskramia), powinny a drugie pacjentkami? Pewnie trudno się
czenia uzależnień i współuzależnienia być grzecznymi dziewczynkami (bo nie z tym pogodzić, ale możliwe, że to przy-
przychodzi kobieta, która mówi „mam znajdą sobie męża i nikt nie będzie ich padek – zjawisko fenomenologiczne,
problemy w małżeństwie, potrzebuję lubił), nie buntować się (bo „pokorne może wypracowana strategia radzenia
pomocy”. To my przyklejamy jej etykiet- ciele dwie matki ssie”, a „wszędzie łatwiej sobie ze schematem (wzorcem), który
kę „współuzależniona” i przypisujemy jej się zmieścić z dużą d... niż dużą gębą”), wytworzył się w dzieciństwie albo zwy-
cechy, których albo nie ma, albo mając nie robić mnóstwa fajnych rzeczy, które kły pech w doborze partnera życiowego.
je, nie różni się od innych, niezgłaszają- wolno chłopcom, ale dziewczynkom nie Zastanówmy się jednak, czy to re-
cych się do placówki kobiet. Przychodzi (łazić po drzewach, bić się z kimś, prze- alizowanie wzorca narzuconego przez
do nas po prostu jakaś kobieta, którą klinać, przełazić przez płoty, pluć, głośno płeć kulturową mamy prawo nazywać
mamy dopiero poznać i spróbować zro- się śmiać, siedzieć z rozłożonymi noga- zaburzeniem?
zumieć – wtłoczenie jej w kostium oso- mi, bawić się samochodami, lubić mate- Jeśli kobieta realizuje kulturowy
by współuzależnionej wcale w tym nie matykę, marzyć o locie w kosmos, podzi- wzorzec kobiecości, to kiedy jej mąż pije,
pomaga, zawęża nasze spojrzenie, pozy- wiać Tomka Wilmowskiego, zachwycać a jego picie (hazard, choroba psychicz-
cjonuje i pacjentkę, i samego terapeutę się „Zielonym piekłem”, masturbować na, zażywanie narkotyków lub inna de-
w jakimś nieprawdziwym, swoistym się, inicjować seks, lubić seks, znać się strukcja) destabilizuje sytuację rodziny,
klinczu interpersonalnym. na piłce nożnej i wiele innych), nie skar- grożąc jej rozpadem, to obowiązkiem/
Przeglądając literaturę dotyczącą żyć się na naruszenie granic osobistych powinnością/przymusem/warunkiem
współuzależnienia, warto zwrócić uwa- („daj buzi wujkowi”, „uśmiechnij się do własnej wartości kobiety, staje się rato-
gę na kilka aspektów. pana”, „przecież jak kobieta mówi nie, to wanie zagrożonej rodziny. Dzieje się tak,
Po pierwsze – badania prowadzone myśli tak”, a „jak suka nie da, to pies nie dlatego, że to kobieta zostanie obarczo-
poza Polską, oparte na poprawnej me- weźmie”). Mogłabym jeszcze długo wy- na winą i społecznie napiętnowana za
todologii, w tym na rzetelnie dobranej
grupie kontrolnej, kończą się właściwie
w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.
Zarówno koncepcje oparte na badaniu
cech osobowościowych, jak i te eks-
plorujące zagadnienia adaptacyjne nie
wykazały istotnych cech, które występo-
wałyby w grupie reprezentatywnej, a nie
występowały w grupie kontrolnej (i na
odwrót). Badań nad koncepcją współ-
uzależnienia rozumianego jako choro-
ba (koalkoholizm) zaniechano jeszcze
wcześniej.
Po drugie, w piśmiennictwie pol-
skojęzycznym można trafić na później-
sze badania o dość szerokim spektrum
tematycznym – badano style przy-
wiązania kobiet współuzależnionych,
schematy osobiste, obraz siebie, system
wartości. Jednak tak naprawdę te bada-
nia nie wywodziły swoich wniosków
z porównania z grupą kontrolną – a to
oznacza, że ich wyniki mówiły nam coś
o populacji kobiet zgłaszających się lub
zakwalifikowanych i uczestniczących
w terapii współuzależnienia, ale nie od-
powiadały na pytanie, czy i w jaki spo-
sób, te kobiety różnią się od tych, które
w terapii nie uczestniczą.
Moja hipoteza jest taka, że się nie róż-
nią. Uważam, że ich system przekonań
został ukształtowany w procesie wycho-
wania i socjalizacji, a opiera się na boga-

NR 4/2023 19
TYTUŁ DZIAŁU
AKCENT
porażkę (czyli odejście męża i rozpad
małżeństwa/rodziny), najczęściej ona
sama będzie przekonana, że to jej wina,
gdyż nie potrafiła zacisnąć zębów, wy-
baczyć, zrezygnować z siebie, poświęcić
się, nieść swój krzyż, stłumić żalu i gnie-
wu, odpuścić dla świętego spokoju.
Odnoszę się wyłącznie do wzorca
kobiecości, a przecież praktyka tera-
peutyczna podpowiada, że na terapię
współuzależnienia zgłaszają się także
mężczyźni.
Jeśli będziemy mężczyznę diagno-
zować według kryteriów koncepcji Z.
Sobolewskiej, to odkryjemy, że w zasa-
dzie kryteria te noszą cechy tzw. efektu
horoskopowego. Obserwacje potoczne
pokazują, że właściwie każda osoba
(lub zdecydowana większość), która
przeżywa kryzys w związku, na którym
jej zależy, podejmuje próby zmiany
sytuacji (udane lub nieudane), wycofa-
nia się z niej i w końcu albo odchodzi
ze związku, albo się do niego adaptuje
(znów pytanie o prawidłowość tejże
adaptacji).
Uważam, że to głównie kobiecy
przekaz transgeneracyjny i presja spo-
łecznych oczekiwań wobec kobiet,
tworzy to, co w artykule z 2020 roku
nazwałam kulturą współuzależnienia.
Z mojego ówczesnego doświadczenia
wynikało, że mężczyźni, którzy zgła-
szają się na terapię współuzależnienia,
nie działają według schematu samo-
poświęcenia, nie rezygnują ze swoich
potrzeb na rzecz opiekowania się żoną
(partnerką) – raczej jako problem for-
mułują niemożność ich zaspokajania
przez picie kobiety, z którą pozostają
w związku.
Na zajęciach, które prowadziłam
w ramach STU, padło kiedyś pytanie,
czy według mnie istnieją współuzależ-
nieni mężczyźni. Moja pierwsza auto-
matyczna odpowiedź brzmiała: „nie”.
Jednak temat został poddany dyskusji
i analizie, zaczęliśmy się ze studentami
przyglądać różnym aspektom tego za-
gadnienia. Porządkując wspólnie nasze
doświadczenia i wiedzę, odkryliśmy, że
na ogół mężczyźni zgłaszający się na te-
rapię współuzależnienia, w toku terapii,
a czasami już w procesie diagnostycz-
nym, okazują się być osobami stosują-
cymi przemoc – na ogół psychiczną, ale
bywa, że także fizyczną. Spróbowaliśmy
porównać te dwie grupy pacjentów
(kobiety i mężczyzn) i ich zachowania
20
wobec współmałżonka. To porównanie
pokazało nam, że kobiety i mężczyźni
stosują przemoc w inny sposób, ale za-
równo kobiety, jak i mężczyźni zgłasza-
jący się na terapię współuzależnienia
przemoc stosują. Nasze rozważania nie
zaprowadziły nas do wniosku, że nie
istnieją współuzależnieni mężczyźni –
skierowało nas raczej ku zastanowieniu
się, czy istnieje współuzależnienie bądź
co nim nazywamy.
Kiedy mamy do czynienia z męż-
czyzną przeszukującym swojej żonie/
partnerce torebkę, zabierającym jej pie-
niądze, rozliczającym ją z czasu spędza-
nego poza domem, sprawdzającym jej
telefon, robiącym sceny zazdrości – nie
mamy wątpliwości, że to mężczyzna
stosujący przemoc. Kiedy kobieta prze-
szukuje kieszenie męża, wylewa mu al-
kohol, zabiera pieniądze, sprawdza jego
telefon, kontroluje jego czas wolny – to
nie nazywamy zbioru tych zachowań
przemocą tylko reakcją na destrukcję
wnoszoną przez mężczyznę i nazywa-
my to współuzależnieniem. Dlaczego
tak się dzieje?
Moim zdaniem dlatego, że poprzez
kategorie psychologiczne i kliniczne,
próbujemy opisać zjawisko społeczne
czy raczej kulturowe. Łatwiej nam zi-
dentyfikować mężczyznę jako osobę
stosującą przemoc, istnieje bowiem
społeczny wzorzec mężczyzny nałado-
wanego testosteronem, który poprzez
przemoc daje ujście swoim emocjom,
który zawłaszcza przestrzeń osobistą
kobiety i narusza jej granice. Kobieta
stosująca przemoc zostaje w odbio-
rze społecznym pozbawiona atrybu-
tów kobiecości (tak, jak mężczyzna
doświadczający przemocy przestaje
być „męski”). Stąd przemoc stosowana
przez kobiety jest zawoalowana, subtel-
niejsza, usprawiedliwiona, wchodząca
w spektrum zachowań bierno – agre-
sywnych, reaktywna.
Dziś dodałabym jeszcze ważną ak-
tualizację do tamtych wniosków i spo-
strzeżeń: jeśli współuzależnieniem na-
zwiemy zbiór zachowań i przekonań
opartych na patriarchalnym rozumie-
niu roli kobiety, to musimy pamiętać, że
żyjemy w czasach bardzo gwałtownych
przemian w obszarze wzorców męsko-
ści i kobiecości, którym towarzyszy
niekiedy usztywnienie postaw konser-
watywnych, a niekiedy absolutny cha-
os pojęciowy i zagubienie. Mamy kon-
cepcję toksycznej męskości, mamy falę
identyfikacji z niebinarnością i byciem
osobą trans, mamy trzecią falę femi-
nizmu – to koncepty redefiniujące do-
tychczasowe matryce pojęciowe.
Moja dzisiejsza odpowiedź na pyta-
nie „czy istnieją współuzależnieni męż-
czyźni”, brzmiałaby: „tak”. To głównie
mężczyźni wychowani do roli powier-
ników matek, przekonani o nadrzędnej
roli kobiety i „usługowej” roli mężczy-
zny, często zagubieni w sprzecznych
oczekiwaniach kobiet wobec nich. Jed-
nak moja odpowiedź na pytanie czy
w ogóle istnieje współuzależnienie, na-
dal brzmi: nie.
OFERTA
Pytanie więc co i jak „leczymy”?
„Klasyczny” program terapii współuza-
leżnienia wpisuje się w reguły patriar-
chalne, a właściwie je utrwala. Od sa-
mego początku stawia bowiem kobietę
– pacjentkę przed inną kobietą, która
diagnozuje jako zaburzenie jej wzorzec
postępowania. Skośność relacji tera-
peutycznej powoduje, że pacjentka ma
prawo w tej sytuacji czuć się gorsza od
terapeutki (innej kobiety), słyszy, że nie
ma wpływu na męża (co nie jest praw-
dą) i powinna zająć się sobą. Zdarza się,
że pacjentka trafia do terapeuty mężczy-
zny – co może u niej wywołać nadzieję,
że będzie mieć większą szansę na zro-
zumienie swojego męża/partnera i w re-
lacji z terapeutą nauczy się lepiej sobie
radzić w relacji z mężem.
Co oferujemy pacjentkom w terapii?
Wiedzę o uzależnieniu i współuza-
leżnieniu (psychoedukacja), propo-
nujemy zajęcie się sobą (postulat zaj-
mowania się sobą w momencie, kiedy
rodzina pacjentki się rozpada, wydaje
się być nie tylko chybiony, ale wręcz
okrutny i nieludzki) i próbujemy je na-
uczyć takiego funkcjonowania w rela-
cji, który nazywamy uniezależnieniem
się emocjonalnym od partnera. To za-
zwyczaj oferta dla tych osób, które nie
decydują się na zakończenie związku
(choć, w sposób zazwyczaj niejawny,
gratyfikowane są rozstania). Efekt tej
nauki (mam nadzieję, że niezamie-
rzony) jest na ogół taki, że pacjentka
utrwala w sobie negatywne przekazy
powinnościowe i buduje dodatkowo
iluzję, że jeśli „odseparuje się emocjo-
nalnie”, to uda jej się przetrwać, a nawet
wydrzeć dla siebie jakieś okruchy za-
NR 4/2023

dowolenia czy szczęścia. Słyszę to od
samych pacjentek, które z dumą mó-
wią o tym, że już nie bolą ich wyzwiska
męża, bo są „odseparowane”, uważają,
że robią „coś dla siebie”, bo chodzą na
zumbę, zostawiając dzieci pod opieką
pijanego męża.
Bardzo częstym stanem, o jakim
opowiadają terapeuci podczas super-
wizji pracy z osobą współuzależnioną,
jest poczucie utknięcia czy kręcenia się
w kółko. Analiza tego stanu, zazwyczaj
wykazuje, że terapeuta nie ustalił z pa-
cjentką celu psychoterapii. Specjaliści
psychoterapii uzależnień nie mają takie-
go nawyku, co wynika z nawyków pracy
z osobami uzależnionymi (bez względu
na to, czego chce pacjent, pracujemy
z nim nad problemem uzależnienia –
w paradygmacie pełnej abstynencji lub
ograniczania picia). Tymczasem przy
pacjentkach współuzależnionych nie
istnieje cel uniwersalny.
Najczęściej formułowanym przez
pacjentki celem jest sławetne „chcia-
łabym, żeby mój mąż przestał pić” –
wywołujące u większości terapeutów
irytację. Co w tym zdaniu jest takiego
irytującego, nie wiem. Nie wiem rów-
nież, czemu budzi tak silne emocje
w specjalistach psychoterapii uzależ-
nień. Gdyby przyszła do nas kobieta,
którą mąż zdradza, a ona deklarowa-
łaby pragnienie, żeby przestał, czy też
usłyszałaby „nie ma pani na to wpływu,
zajmijmy się panią”? Cokolwiek ten mąż
by nie robił – obgryzał paznokcie, nosił
śmierdzące skarpetki, palił, pił, jadł coś,
co mu szkodzi, a pacjentka skarżąc się,
chciałaby, żeby przestał to robić, dobrze
byłoby zapytać pacjentkę, co w tej sytu-
acji stanowi dla niej problem.
To ważne, bo dla każdego człowieka
picie bliskiej osoby oznacza coś innego
– ktoś się o nią martwi, ktoś się jej boi,
jeszcze ktoś inny przeżywa wściekłość,
a ktoś żałuje, że wplątał się w sytuację
bez wyjścia. Są też osoby, w których
widok pijącego/pijanego bliskiego wy-
wołuje wspomnienia z dzieciństwa, są
i tacy, którym tylko szkoda pieniędzy
na alkohol, ale też tacy, którzy mają tę
bliską osobę ochotę zabić i tacy, którzy
z powodu jej picia chcą targnąć się na
własne życie.
Mamy obowiązek dopytać o znacze-
nie picia bliskiej osoby, spróbować zro-
zumieć, poszerzyć kontekst rozumienia
o osobistą opowieść kogoś, kto się do
NR 4/2023
nas zgłasza i prosi o pomoc. To my po-
winniśmy się zgłaszającą się osobą za-
jąć, bo ona sama, kiedy do nas przycho-
dzi, jeszcze tego nie potrafi albo robi to
w sposób nieudolny, niekonstruktywny,
taki, jakiego nauczyła się w swoim pro-
cesie socjalizacji i nabierania doświad-
czenia życiowego.
Najczęściej pomijaną potrzebą tej
grupy osób jest potrzeba uzyskania
porady, widać więc odżegnywanie się
od poradnictwa. Bardzo często, tak jak
osoby doświadczające przemocy, pa-
cjentki nazywane współuzależnionymi,
potrzebują porady prawnej, finansowej,
interwencji pracownika socjalnego,
porady zawierającej informację o dzia-
łaniu kuratorów, poradni psychologicz-
no – pedagogicznych i wszystkich in-
stytucji wspierających systemowo
rodzinę, w tym policji. Poradnictwo
zostało zepchnięte na margines w pla-
cówkach mających w ofercie terapię
dla osób współuzależnionych. Często
superwizując pracę terapeutów, słyszę
zawstydzone tłumaczenia, że choć, to
nieprofesjonalne, nieterapeutyczne, ale
„poradziłam/em jej…” lub „odesłałem/
am ją do…”. Tymczasem ona po to przy-
szła – po poradę, więc czemu zaspoko-
jenie ważnej potrzeby pacjenta miałoby
być nieprofesjonalne, nieterapeutyczne
czy nieetyczne?
Drugi rodzaj oferty, jaki możemy za-
proponować pacjentkom i pacjentom,
to po prostu psychoterapia (grupowa
i/lub indywidualna). Bez pomijania
pracy nad przekonaniami, na których
się opiera rola przypisana płci, sięgania
do wzorców ukształtowanych w dzie-
ciństwie i rozliczenie się z nimi, treści
związanych z przemocą – zarówno
z perspektywy osoby doświadczającej,
ale nierzadko także stosującej prze-
moc. Zdjęcie tabu z tematu stosowania
przemocy przez kobiety często przyno-
si efekt w postaci rzetelnej, głębokiej
pracy nad poczuciem winy i poczuciem
krzywdy.
Standardowe programy terapii
współuzależnienia omijają konse-
kwentnie temat poczucia winy. Tak
samo jak temat seksualności, jakby seks
z pijącym mężem nie istniał.
Psychoterapia jest tym, co możemy
zaoferować niektórym pacjentkom zgła-
szającym się po pomoc do placówek le-
czenia uzależnień i współuzależnienia,
pamiętając, że proces kwalifikacyjny do
TYTUŁAKCENT
DZIAŁU
psychoterapii ma kluczowe znaczenie
w tej ofercie. To nie jest oferta uniwersal-
na, a przede wszystkim, nie każda osoba
zgłaszająca się do placówki jej potrze-
buje, ale też nie każda osoba pracująca
w placówce ma uprawnienia do prowa-
dzenia psychoterapii. Od wielu lat poru-
szamy się w próżni prawnej, a obecny
kształt reformy systemu kształcenia i le-
czenia uzależnień, wprowadza jeszcze
większy chaos w tej kwestii. Nowa spe-
cjalizacja w dziedzinie uzależnień nadal
nie nakłada na przyszłych terapeutów
uzależnień obowiązku doświadczenia
terapii własnej. Mogę tylko apelować do
osób prowadzących szkolenia i uczest-
niczących w nich – poszerzajcie swoje
kompetencje, weryfikujcie, poddawaj-
cie pod dyskusję to, co wydaje się wąt-
pliwe, nieaktualne, nielogiczne, a czasa-
mi wręcz szkodliwe. I zwracajcie uwagę
na kontekst społeczno-kulturowy.
JOANNA WAWERSKA – KUS
pedagożka (absolwentka
UW), certyfikowana
specjalistka psychoterapii
uzależnień, certyfikowana
psychoterapeutka
integratywna, certyfikowana
superwizorka psychoterapii
pracująca z osobami
uzależnionymi i ich rodzinami.
Prowadzi prywatną praktykę.
BIBLIOGRAFIA
1. Abramowicz M. „Zakonnice odchodzą
po cichu”, Wydawnictwo Krytyki Poli-
tycznej, Warszawa, 2016
2. Abramowicz M. „Dzieci księży”, Wy-
dawnictwo Krytyki Politycznej, War-
szawa, 2016
3. Badinter E. „Historia miłości macie-
rzyńskiej”, Oficyna Wydawnicza Volu-
men, Warszawa, 1998;
4. de Barbaro N. „Czuła Przewodniczka.
Kobieca droga do siebie.”, Wyd. AGO-
RA, Warszawa 2021
5. Bętkowska – Korpała B. (red), „Uzależ-
nienia w praktyce klinicznej”, PARPA,
Warszawa 2009;
6. Borkowska – Pelc M. „Kobiece historie
w procesie grupowym” w Terapia Uza-
leżnienia i Współuzależnienia, nr 5, rok
2020;
7. Donath O. „Żałując macierzyństwa”,
Wydawnictwo Kobiece, Białystok 2017
Pozostałe pozycje bibliografii dostęp-
ne na stronie: www www.touib.pl
21
TYTUŁ DZIAŁU
SZKOŁY TERAPII

Adrian Kondraciuk
Abstynencja to nie zawsze najważniejszy i najlepszy cel pomagania osobom przyjmującym substan-
cje psychoaktywne

TERAPIA SKONCENTROWANA
NA ROZWIĄZANIACH JAKO
PRZYKŁAD PODEJŚCIA DO
PSYCHOTERAPII PROWADZONEJ
W DUCHU REDUKCJI SZKÓD
R
edukcja szkód jest zjawiskiem przestanie korzystania z substancji z doświadczeniem uzależnienia,
niezwykle szerokim. Najogól- psychoaktywnych i podporządko- redukcja szkód zaczęła być rozu-
niej można by określić je jako wanie się formie pracy, która na miana jako pewnego rodzaju nowy
wszelkie działania, które zmierzają do pierwszym miejscu, niezależnie od paradygmat w psychoterapii osób
zminimalizowania różnego rodzaju zgłaszanych trudności czy nadziei, korzystających z substancji psy-
szkód wynikających z zachowań ryzy- stawiała zjawisko uzależnienia. choaktywnych. Jednym z podejść,
kownych. Mowa na przykład o progra- Wraz z rozwojem pomocy osobom które w naturalny sposób wpisu-
mach wymiany igieł i strzyka-
wek dla osób przyjmującym
substancje psychoaktywne
dożylnie, programach sub-
stytucyjnych, rozdawnictwie
prezerwatyw czy działaniach
edukacyjnych przy okazji róż-
nego rodzaju imprez i wyda-
rzeń kulturalnych.
Dość długo powszechnie
stosowaną metodą pomocy
osobom doświadczającym
uzależnienia była farmako-
terapia połączona z psycho-
terapią nastawioną na absty-
nencję. Taki kierunek pracy
wynikał przede wszystkim
z koncepcji rozumienia zjawi-
ska uzależnienia jako choro-
by. Koncepcja ta bardzo długo
dominowała, uznawana za
jedyną, słuszną i właściwą.
Co za tym idzie, w tradycyjnej
psychoterapii uzależnień oso-
bę zgłaszającą się po pomoc
uważano za niezdolną do kon-
trolowanego przyjmowania
substancji i nieświadomą me-
chanizmów, które nią rządzą.
Warunkiem rozpoczę-
cia współpracy z terapeu-
tą czy terapeutką było za-

22 NR 4/2023

ją się w tę koncepcję, jest Terapia
Skoncentrowana na Rozwiązaniach
(TSR, ang. Solution Focused Brief
Therapy – SFBT).
Idea redukcji szkód zrodziła się
w latach siedemdziesiątych XX wie-
ku w Holandii jako odpowiedź na
ograniczenia tradycyjnego modelu
opierającego się na abstynencji i po-
strzeganiu uzależnienia jako choro-
by (Tatarsky, 2012). TSR powstawał
mniej więcej w tym samym czasie
w Stanach Zjednoczonych. Był re-
akcją na tradycyjne formy terapii,
skoncentrowane na przeszłości oraz
poszukiwaniu przyczyn problemów/
zaburzeń.
W Polsce zarówno idea reduk-
cji szkód, jak i TSR pojawiły się
w latach dziewięćdziesiątych. Od
samego początku podejście to było
wykorzystywane w naszym kraju
przede wszystkim na gruncie terapii
rodzin i uzależnień. Pierwsze szkole-
nia i przetłumaczone na nasz język
książki na temat TSR dotyczyły wła-
śnie tych obszarów pracy.
Już w latach dziewięćdziesią-
tych i na początku lat XXI wieku
zaczęły powstawać ośrodki zarów-
no stacjonarne, jak i ambulatoryjne
opierające swoją ofertę na terapii
skoncentrowanej na rozwiązaniach.
Podobnie jak idea redukcji szkód,
tak TSR został przyjęty w Polsce jako
podejście rewolucyjne i momenta-
mi wzbudzające kontrowersje. Stało
się to za sprawą zdecydowanie od-
miennego od tradycyjnego sposo-
bu myślenia i niepatologizującego
podejścia do pracy z człowiekiem,
czego przyjęcie było na tamte cza-
sy wyzwaniem. Jednocześnie to
właśnie dzięki temu TSR wpisał się
w potrzeby terapeutek i terapeutów,
którzy coraz mniej odnajdywali się
w tradycyjnej psychoterapii osób
z doświadczeniem uzależnienia oraz
zaczęli poszukiwać innych koncepcji
oraz sposobów pracy na tym polu.
Dzięki swoim założeniom, które
są spójne z zasadami prowadzenia
terapii w duchu redukcji szkód, po-
dejście skoncentrowane na rozwią-
zaniach w naturalny sposób wpisało
się w ten klimat towarzyszenia dru-
giej osobie, przyczyniając się tym sa-
mym do jego popularyzacji na polu
psychoterapii.
NR 4/2023
PODSTAWOWE ZASADY
REDUKCJI SZKÓD I ICH
ODNIESIENIE DO ZAŁOŻEŃ
TSR NA PRZYKŁADZIE
PRACY GABINETOWEJ
1. Abstynencja to nie zawsze najważ-
niejszy i najlepszy cel pomagania
osobom przyjmującym substancje
psychoaktywne.
TSR należy do grupy tych podejść
w świecie psychoterapii, które okre-
ślane są mianem terapii postmoder-
nistycznych (Chrząstowski, de Barba-
ro, 2011). Jednym z najważniejszych
założeń leżących u podstaw filozofii
pracy w tym nurcie leży przekonanie,
że rzeczywistość jest umowna. Co za
tym idzie, diagnoza traktowana jest
tu jako pewnego rodzaju konstrukt,
który niekoniecznie ma służyć wy-
znaczaniu kierunku terapii. Oznacza
to, że abstynencja wcale nie musi być
celem osoby korzystającej z substancji
psychoaktywnych, a już na pewno rolą
terapeuty nie jest narzucanie takiego
kierunku.
Do Poradni, w której pracuję, zgło-
sił się 27-letni mężczyzna. Został skie-
rowany przez psychiatrę, do której
udał się w związku z utrzymującym się
obniżonym nastrojem oraz sięganiem
po różne substancje psychoaktywne.
Głównie były to alkohol i marihuana.
Okazjonalnie przyjmował amfetami-
nę, MDMA i LSD. Lekarka zaleciła mu
konieczność zachowania abstynencji
od SPA oraz przepisała leki przeciwde-
presyjne. Podczas pierwszego spo-
tkania ze mną, mężczyzna przyznał,
że od pewnego czasu częstotliwość
przyjmowania tych substancji się na-
sila. Był taki okres, kiedy „nie dał rady
podnieść się z łóżka”.
Będąc nastolatkiem, przebywał
w stacjonarnym ośrodku terapii uza-
leżnień. Przez około półtora roku był
również w psychoterapii indywidual-
nej, która, jak twierdził, niewiele mu
pomogła. Zapytałem, czy poprzednia
terapia była czymkolwiek pomocna
oraz jakie może dać mi wskazówki,
na temat tego, w jaki sposób mam
z nim pracować, aby nasze spotkania
miały szansę przynieść więcej korzy-
ści. Mężczyzna opowiedział o uldze,
jaką odczuwał po niektórych sesjach
z poprzednim terapeutą. Ważne było
dla niego poczucie bycia zrozumia-
SZKOŁY
TYTUŁ TERAPII
DZIAŁU
nym oraz akceptacja jego wyborów.
Poinformował, żebym nie oczekiwał
od niego abstynencji, ponieważ życie
bez substancji wydaje mu się nudne
i nawet jeśli ograniczy ich przyjmowa-
nie, to nie planuje w pełni przestać.
Spytany o to, jakie są w takim razie
jego największe nadzieje dotyczące
psychoterapii (pytanie to zaprasza do
poszukiwania rezultatów, a nie zgłę-
biania problemu oraz wprowadza do
procesu kontekst celowości), odpo-
wiedział, że chyba jeszcze nigdy nikt
go o to nie pytał. Po chwili zastano-
wienia odparł, że chciałby poczuć się
wartościową osobą.
2. Przekonanie co do sprawczości
i potencjału osób korzystających
z substancji.
Odpowiedź ta była krokiem w stro-
nę precyzowania zmiany, na której
zależało mojemu rozmówcy. Proces
terapii w nurcie TSR opiera się na nie-
zwykle uważnym podążaniu za tym,
czego pragnie człowiek (budowanie
rozwiązań). Wymaga to od terapeuty
detronizacji z pozycji władzy i bycia
ekspertem na rzecz postrzegania klien-
ta w sposób całościowy oraz uznania
jego zasobów i potencjału. W trakcie
kolejnych sesji badaliśmy wspólnie
„co to znaczy” oraz „po czym pozna”,
że jest wartościową osobą (w TSR po-
sługujemy się językiem dynamicznym:
np. zamiast „jestem” → „mam w sobie”.
W początkowym etapie procesu było
to jednak zbyt odległe do przyjęcia
przez klienta). Jedno z pytań, które za-
dałem, brzmiało: „Co takiego już w so-
bie masz, co czyni Cię wartościowym?”
Klient z dużym wzruszeniem opowie-
dział o wielu sukcesach z przeszłości
(uprawianie sportu), życiu w zgodzie
z własnymi wartościami oraz lojalno-
ści wobec bliskich. Wypowiedzenie
tych zapomnianych na swój temat
narracji było możliwe dzięki niepato-
logizującej perspektywie oraz moim
konsekwentnym utrzymywaniem się
w postawie niewiedzy.
3. Angażowanie klienta w tworzenie
własnych strategii i sposobów po-
mocy.
W związku z tym, że klienci po-
strzegani są jako pełni zasobów oraz
mający zdolność do zmiany, natural-
nym wydaje się spożytkowanie ich
potencjału w procesie własnej psy-
choterapii. Istotny tego element to
23
TYTUŁ DZIAŁU
SZKOŁY TERAPII
koncepcja tzw. wyjątków, która obec-
na jest w terapiach postmodernistycz-
nych (m.in. TSR, terapia narracyjna
czy terapia koherencji). W trakcie pra-
cy z tym mężczyzną (paradoksalnie)
wiele razy wracaliśmy do przeszło-
ści, poszukując w niej momentów,
kiedy czuł, że ma dużo więcej war-
tości. Rozmawialiśmy o interakcjach
z innymi ludźmi, którzy sprawiali, że
czuł się ważny i potrzebny. Skupiali-
śmy się przy tym na wpływie klienta,
co stanowiło fundament do kreowa-
nia własnych strategii i sposobów
samopomocy.
4. Udzielanie pomocy w każdej sytu-
acji, w jakiej dana osoba aktualnie
funkcjonuje.
24
Wielokrotnie w trakcie tego proce-
su mężczyzna informował o zażywa-
niu substancji. Moja uwaga koncen-
trowała się wówczas na analizie końca
sekwencji występowania symptomu
(jeden z kierunków pracy w nurcie TSR
według modelu z Brugge).
Na jednej z takich sesji, gdy mój
klient poinformował, że ponownie za-
żył amfetaminę, skupiłem się na tym,
jak to zrobił, że zażył tylko tyle (a nie
więcej), jak zatrzymał się przy takiej
ilości, skąd wiedział, że to właściwy
czas, aby przestać, oraz w jaki sposób
nie dopuścił do przerodzenia się tego
w ciąg. Praca w taki sposób sprzyjała
budowaniu świadomości co do wła-
snej sprawczości oraz dostarczała wie-
lu istotnych informacji na
temat tego, co klient może
robić inaczej. Zaprosiłem
go również do poszukiwa-
nia odpowiedzi na pytania,
czego nowego dowiedział
się o sobie dzięki temu
doświadczeniu oraz w jaki
sposób go to wzmocniło.
Spytany na koniec sesji
o jej użyteczność, odpo-
wiedział, że stawiane pyta-
nia, pozwoliły mu spojrzeć
na siebie jako osobę, która
ma więcej sprawczości niż
dotychczas sądził.
W tradycyjnej psycho-
terapii osób z doświad-
czeniem uzależnienia
warunkiem rozpoczęcia
współpracy była abstynen-
cja. Słowa Artura Ashe’a „Za-
cznij tam, gdzie jesteś. Użyj
tego, co masz. Zrób to, co
możesz” znakomicie odda-
ją filozofię pracy w podej-
ściu skoncentrowanym na
rozwiązaniach.
Oparłem się na tym
w trakcie jednej z innych
sesji, kiedy mężczyzna po-
informował mnie o zaży-
ciu psylocybiny w ostatni
weekend. Postanowił mi
o tym powiedzieć pomimo
obaw przed zerwaniem
terapii. W odpowiedzi
skomplementowałem jego
uczciwość oraz szczerość
w naszej relacji i zacie-
kawiłem się tym, czego
doświadczył. Podczas
„podróży” towarzyszył mu duży lęk
oraz poczucie zagrożenia. Wrócił do
sytuacji rozstań z różnymi ważnymi
dla siebie osobami z przeszłości oraz
ponownie przeżył emocje, które mu
wtedy towarzyszyły – ból, cierpienie,
odrzucenie, poczucie bezwartościowo-
ści. Pod wpływem substancji bardzo
dużo płakał. Naprzemiennie doświad-
czał również lekkości i życzliwości do
samego siebie oraz innych ludzi. Jedną
z tych osób był jego ojciec, który nad-
używał alkoholu. Mężczyzna opowie-
dział mi o współczuciu, które do niego
poczuł. Widział siebie na różnych eta-
pach swojego życia i w różnych sytu-
NR 4/2023

acjach, kiedy starał się udawać kogoś,
kim nie jest.
Idea spożytkowania i zanurzania
się w normatywność oraz narracje
osób, z którymi pracuję, jest mi bar-
dzo bliska. Dodatkowo, opierając się
na wiedzy dotyczącej terapeutycz-
nego potencjału substancji psycho-
delicznych i potrzebie integrowania
doświadczeń po ich zażyciu, miałem
w sobie bardzo dużo ciekawości na
temat tego, czego ważnego dowiedział
się o sobie dzięki tej „podróży” oraz co
nowego odkrył na swój temat. Mężczy-
zna zrozumiał, że wiele jego wyborów
wynikało z potrzeby czucia się wy-
starczająco dobrym. Na pytanie, co to
doświadczenie pokazało mu na temat
tego, co jest dla niego ważne w życiu
oraz do czego chce siebie bardziej
zapraszać, opowiedział o potrzebie
autentyczności.
Kolejne sesje były skupione wokół
tworzenia obrazu zmiany i konstru-
owaniu obrazu preferowanej rzeczy-
wistości (jedno z kluczowych działań
w TSR), w której klient dokonuje in-
nych wyborów, korzysta z uzyskanych
refleksji oraz skupia się na autentycz-
nie chcianych rzeczach. Pracując z nim,
starałem się towarzyszyć mu w zmianie
w sposób użyteczny. Zgodnie z myślą,
że może się to dziać na wielu różnych
polach i każda sesja może być tą ostat-
nią. Terapeuta bowiem nie przyjmuje
odpowiedzialności za wybory klienta
i nie powinien próbować go zmieniać.
To klienci muszą decydować, kiedy
i czy są gotowi na zmianę (Lipchik,
2002).
5. Uwzględnianie kontekstu, w jakim
znajduje się osoba.
Zgodnie z założeniami konstruk-
cjonizmu społecznego, stanowiącego
jeden z filarów filozoficznych TSR, to,
co uważamy za rzeczywiste, jest rezul-
tatem relacji społecznych. Kontekst
ma zatem ogromne znaczenie dla pro-
cesu terapeutycznego. Sposób funk-
cjonowania postrzegany przez ogół
społeczeństwa jako właściwy, zgodny
z przyjętymi normami społecznymi,
paradoksalnie może utrudniać lub
wręcz uniemożliwiać przetrwanie, jeśli
uwzględnimy normatywność klienta.
Stąd polem zmiany w pracy w nurcie
TSR będzie punkt odniesienia nie tera-
peuty, a samego klienta. Zdarza się, że
osoby, które wnoszą inne niż uzależ-
NR 4/2023
nienie trudności, postrzegane są przez
terapeutów pracujących w innych po-
dejściach jako oporujące i zaprzecza-
jące, a próba pacjenta naprowadzenia
terapeuty na właściwe tory rozumiana
jest jako odciąganie od problemu.
Dlatego pracując z moim klientem,
koncentrowałem się na podążaniu za
jego nadziejami oraz pragnieniami,
ufając, że wszystko, do czego mnie
zaprasza, jest formą współpracy wła-
ściwą dla jego tempa, możliwości oraz
zdolności w danym momencie (z per-
spektywy TSR opór nie istnieje). Waż-
ne było dla mnie, abym to ja dosto-
sował się do niego, a nie on do mnie.
Pielęgnując w sobie postawę niewie-
dzy, podążałem za moim rozmówcą
i jego światem znaczeń. Poszukiwa-
łem również sposobu na włączanie
ważnych dla klienta osób do procesu
psychoterapii. Najczęściej korzystałem
z pytań cyrkularnych (relacyjnych).
Rodziny osób zgłaszających się
po pomoc, zwykle postrzegane są
jako źródło istniejących problemów.
Tymczasem z mojej perspektywy po-
mijanie ich może być marnowaniem
olbrzymich pokładów zasobów. Swo-
ją rolę traktowałem jako wspieranie
klienta w bardziej świadomym ko-
rzystaniu z tych zasobów, kształtując
w nim jednocześnie zdolność dokony-
wania wyborów, która wzmacnia jego
podmiotowość. Ponieważ, zgodnie
z myśleniem systemowym, zmiana
w jednym aspekcie systemu zawsze
generuje zmianę w innym.
PODSUMOWANIE
Zmiana jest nieunikniona. Pomi-
mo tego, że założenia uważane kiedyś
za postępowe na polu psychoterapii
odchodzą w zapomnienie, to zasa-
da utrzymywania abstynencji jako
warunku koniecznego do podjęcia
terapii wciąż jest popularna wśród
wielu terapeutek i terapeutów. Ludzie
przyjmowali, przyjmują i będą przyj-
mować substancje psychoaktywne.
Robią to w różnym celu: dla polepsze-
nia stanu zdrowia, jakości życia czy
nawet, co może niektórym wydać się
kontrowersyjne – szeroko rozumia-
nego rozwoju osobistego. Redukcja
szkód może być szansą na uczynie-
nie sięgania po substancję bardziej
bezpiecznym. Z kolei psychoterapia
prowadzona w duchu podejść wpisu-
SZKOŁY
TYTUŁ TERAPII
DZIAŁU
jących się w te idee umożliwia dostęp
do profesjonalnej pomocy osobom,
które nie zamierzają lub nie mają
gotowości do zaprzestania używania
substancji. Pomimo tego, że nie każdy
zgadza się z wychodzeniem poza tra-
dycyjne schematy, to zyskują one po-
wszechne uznanie. TSR podobnie jak
inne zbadane nurty, jest wpisana na
listę podejść opartych na dowodach
przez SAMSHA – Substance Abuse and
Mental Health Services Administration
(tłum. z ang. Agencja do Spraw Nad-
używania Substancji Psychoaktyw-
nych i Zdrowia Psychicznego). Należy
podkreślić, że w żaden sposób nie
stoi to w sprzeczności z abstynencją,
która nadal może być istotnym celem
w procesie osiągania zmiany. Pod wa-
runkiem, że ten cel wynika z zaanga-
żowania i potrzeb osoby korzystającej
z psychoterapii.
ADRIAN KONDRACIUK
certyfikowany terapeuta,
trener, superwizor-aplikant
PSTTSR, certyfikowany
specjalista psychoterapii
uzależnień. Współzałożyciel
Ursynowskiego Centrum
Terapii Krótkoterminowej
w Warszawie. Członek
PSTTSR, EBTA, WTTS.
BIBLIOGRAFIA
1. Berg I. K., Miller S. D., (2000). Te-
rapia krótkoterminowa skoncentro-
wana na rozwiązaniu. Pomaganie
osobom z problemem alkoholowym.
Łódź: Galaktyka Spółka z o.o.
2. Chrzątkowski S., de Barbaro B.,
(2011). Postmodernistyczne inspira-
cje w psychoterapii. Kraków: Wydaw-
nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
3. Foy S. (2019). Solution Focused
Harm Reduction. Working effectively
with people who misuse substances.
Switzerland: Springer International
Publishing A&G
4. Szczepkowski J. (2014). Terapia mło-
dzieży z problemem narkotykowym.
Podejście Skoncentrowane na Roz-
wiązaniach. Toruń: Wydawnictwo
Edukacyjne “AKAPIT” s.c.
5. Tatarsky A. (2012). Redukcja szkód
w psychoterapii. Nowe podejście
w leczeniu uzależnień od narkoty-
ków i alkoholu. Warszawa: Krajo-
we Biuro ds. Przeciwdziałania Nar-
komanii
25
TYTUŁ DZIAŁU
SZKOŁY TERAPII
Barbara Czardybon
Temat szeroko ujmowanej duchowości w terapii uzależnień zaistniał na trwałe za sprawą Wspólnoty
AA i Programu 12 Kroków. Okazuje się, że także praktyka kliniczna może uwzględniać zagadnienie
wolnej woli ludzkiej czy dążenie człowieka do sensu
PROBLEMY EGZYSTENCJALNE
W DOŚWIADCZENIU OSOBY
UZALEŻNIONEJ – WARUNKI
I MOŻLIWOŚCI PRACY
TERAPEUTYCZNEJ1
O
becnie coraz częściej obserwu-
jemy próby ustosunkowania się
do problemów z rodowodem eg-
zystencjalnym i do pokrewnych im trosk
w psychoterapii osób uzależnionych,
w tym na wczesnym jej etapie. Z pomocą
przychodzi wyrastająca z podejścia feno-
menologicznego otwarta eksploracja do-
świadczeń jednostki „w rozdarciu”.
O problemach osoby uzależnionej
można powiedzieć, że są złożonymi
problemami swoiście ludzkimi. Zdol-
ność obejmowania całości własnego
doświadczenia przez jednostkę czyniącą
obiektem szczególnej relacji substancję
psychoaktywną jest ograniczona. Po-
czucie zagrożenia tej osoby zdaje się nie
mieć końca. Często ma poważne trud-
ności w kierowaniu się w stronę innych
ludzi, a także w realizacji swych potrzeb.
Nawet jeśli odczuwany przez nią lęk nie
spowoduje wycofania się z relacji, może
być skłonna do innego rodzaju unieważ-
niania się w obszarze relacyjnym (Kacz-
marczyk, 2022; Kaczmarczyk, 2018).
Tym, co określa postawę osoby zma-
gającej się z uzależnieniem, jest brak
perspektyw skutecznego rozwiązania
istniejących problemów. Nierzadko do-
świadcza pustki emocjonalnej, a także
frustracji dążenia do sensu i nadawania
życiu znaczenia. To osoba, która może
mieć nie dość rozwiniętą umiejętność
1
Podstawą artykułu jest wykład Autorki wygłoszony 12 października 2023 roku podczas konferencji pt. „Złożoność i korektywność procesu psychoterapii uzależnień”,
zorganizowanej przez Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia w Pruszkowie.
26
że wszystko ma sens, nadsens”.
wyboru w zakresie wyrażania swych
uczuć.
OTWARCIE SIĘ NA TO,
CO SPECYFICZNIE LUDZKIE
Gdy osoba z bogatą i jednocześnie
trudną historią bycia w „sytuacjach gra-
nicznych”, odsłaniającą nietrwałość jej
bytu, przychodzi po pomoc do psychote-
rapeuty, to szczególne wydarzenie. Można
powiedzieć, że to moment zerwania tej
osoby ze światem znaczeń i wartości, ale
też naruszenia dotychczasowego sposobu
spostrzegania i uzasadniania sensu swego
istnienia (Kondrat, 2015; Szczukiewicz,
Olszewski, 2014). Najczęściej taka jednost-
ka wnosi na spotkanie z psychoterapeutą
swoją niepewność i dezorientację. Bywa,
że znajduje się pod wpływem psycho-
logicznych schematów odbierających
nadzieję.
Pomoc w odnalezieniu się w tej cha-
rakterystycznej dla osoby uzależnionej
sytuacji obejmuje w pierwszej kolejności
tworzenie bezpiecznej przestrzeni spo-
tkania oraz zaproszenie do odkrywania
źródeł bólu. Nie sposób oddzielić tego od
prób zrozumienia natury relacji, w któ-
rych funkcjonuje człowiek. „Emocjonalny,
niezidentyfikowany ból pod wpływem
psychoterapii przekształca się z czasem
w usymbolizowane cierpienie” (Kaczmar-
czyk, 2018, s. 10). Dopiero gdy zostanie
„Możemy tylko wierzyć,
V.E. Frankl
ono przetworzone, może ujawnić się jego
jedyny sens.
Warto podkreślić, że kontakt psycho-
terapeuta – pacjent to spotkanie dwóch
osób. Psychoterapeuta jest kimś, kto
w pewien sposób organizuje proces tera-
peutyczny. Przede wszystkim jednak jest
realną osobą, gotową przyjąć pacjenta
balansującego pomiędzy przeciwień-
stwami. „(...) w człowieku działają siły, któ-
re pozostają ze sobą w konflikcie, a różne
myśli, uczucia i zachowania są nieraz
wynikiem działania tych sprzecznych sił,
obecnych na różnych poziomach świa-
domości czy całkiem nieświadomych”
(Szczukiewicz, Olszewski, 2014, s. 110).
Za Czesławem Czabałą można przy-
jąć, że podstawowe konflikty egzysten-
cjalne związane są z napięciem wynika-
jącym z przekonania o nieuchronności
śmierci i równoczesnego pragnienia ży-
cia; z rozbieżności między doświadcze-
niem braku oparcia a tęsknotą za czymś,
co określałoby, jak żyć; z poczucia bycia
samemu wobec faktu istnienia i jedno-
cześnie pragnienia kontaktu, bliskości,
bycia częścią większej całości; z potrzeby
znalezienia sensu w świecie, który żad-
nego sensu nie posiada (Czabała, 1994).
Psychoterapia – to przestrzeń, która po-
winna objąć rozpoznanie i doświadcze-
nie tych antynomii.
Dodatkowo można wyróżnić nastę-
pujące problemy osoby uzależnionej:
NR 4/2023

• chronicznego doświadczania lęku
egzystencjalnego,
• utraty wolności,
• ograniczenia czy uniemożliwienia
budowania własnego Ja,
• zaprzeczenia wartościom,
• rozpaczy,
• wyobcowania,
• pustki wewnętrznej i utraty sensu
życia.
Rozpatrując je wyłącznie w katego-
riach problemów natury psychicznej,
będziemy narażać się na wpadnięcie
w błąd redukcjonizmu. Zasadne wydaje
się uznanie w konfrontacji z nimi przy-
czynku do rozwoju osobistego (Szczukie-
wicz, Olszewski, 2014; Sterna, 2020).
„Uwikłanie człowieka w problemy
egzystencjalne (...) wydarza się (...) na dro-
dze doświadczeń stawiających go wobec
sytuacji i zjawisk, które wymagają kon-
kretnych decyzji życiowych” (Wójtowicz,
2005, s. 106). Ujawnienie się wyżej wska-
zanych problemów – podobnie jak pod-
stawowych konfliktów egzystencjalnych
– będzie określać kierunki i cele pracy
terapeutycznej z osobą uzależnioną.
DOŚWIADCZANIE LĘKU
(PRZED ŚMIERCIĄ)
Osoba uzależniona wykazuje stały
poziom napięcia i niepokoju, niezależnie
od sytuacji. Jej deficytową umiejętnością
jest dystansowanie się wobec swoich
przeżyć. Manifestują się u niej zaburze-
nia podejmowania decyzji. Nierzadko,
w obawie przed pogorszeniem i tak już
złego stanu, wycofuje się z podejmowa-
nia dodatkowych działań. Zamiast zaj-
mowania postawy „do” ukierunkowuje
się zatem ucieczkowo, unikająco bądź
odcinająco „od” (Kondrat, 2015; Wójto-
wicz, 2005).
„W wielu opisach kryzysu uzależnio-
nych pacjentów czai się egzystencjalny
lęk przed nieistnieniem” (Kaczmarczyk,
2018, s. 12). Lęk ten wpisany jest w na-
turę ludzką; wprost wynika z uświado-
mienia sobie skończonego i przygodne-
go charakteru bycia jednostki w świecie.
Możliwość niebytu podważa to, co okre-
śla podstawę ludzkiego istnienia. „Czło-
wiek od początku swojego istnienia jest
wrzucony w świat, co oznacza, że jest
istotą skończoną, która zderza się z nie-
skończonością. Oto źródło lęku, który
okazuje się nieodłącznym atrybutem
ludzkiego życia (...)” (Kondrat, 2015, s.
125).
NR 4/2023
Intensywność lęku przed śmiercią
bywa różna. Lżejszym objawem tego
lęku jest strach przed odrzuceniem czy
upokorzeniem (Kondrat, 2015). Wy-
mogiem nawiązania właściwej relacji
z osobą przepełnioną lękiem okazuje się
specyficzna postawa psychoterapeuty.
Dzieje się tak dlatego, że normalizowa-
nie reakcji lękowych jest początkiem
korektywnego doświadczenia pacjenta.
Nie chodzi bynajmniej o unikanie tego,
co zagrażające, lecz wychodzenie temu
naprzeciw. Drogą do odzyskania poczu-
cia bezpieczeństwa okazuje się przetwa-
rzanie bieżącego doświadczenia. Można
powiedzieć, że doświadczenie lęku eg-
zystencjalnego tworzy okazję dokonania
wyboru autentycznej postawy życiowej
(Wójtowicz, 2005).
UTRATA WOLNOŚCI
Bodaj najbardziej charakterystycz-
nym dla osobowej egzystencji, podstawo-
wym i naturalnym pragnieniem jest pra-
gnienie wolności. Jednocześnie wolność
oznacza odpowiedzialność za swoje wy-
bory i działania. W świecie człowieczym
wolność i ograniczenia czy determinacje
współistnieją ze sobą.
U osoby uzależnionej w proces po-
dejmowania decyzji włączony jest, zwią-
zany ze zautomatyzowanymi reakcjami,
głód. Głód substancji psychoaktywnej
„to doświadczenie utraty wolności psy-
chologicznej, rozumianej jako zdolność
człowieka do panowania nad sobą, kie-
rowania swoimi zachowaniami, a także
szerzej – nad otaczającą go rzeczywisto-
ścią” (Kaczmarczyk, 2012, s. 527).
Psychoterapeuta może wspierać pa-
cjenta w odkrywaniu złożoności jego
reakcji, a także świadomego reagowania
na ból. Kluczowa okazuje się rezygnacja
z dążenia do tego, aby głód zniknął zupeł-
nie. W procesie terapeutycznym zmierza
się raczej do tego, aby pacjent mógł do-
świadczać głodu w sposób, który sprawi,
że wzrośnie jego poczucie bezpieczeń-
stwa, czyli w efekcie zwiększy się łatwość
jego przetrwania. Osoba uzależniona ma
zacząć doświadczać głodu bez walczenia
i poddawania się mu. Ma radzić sobie
z napięciem w sposób bardziej dojrzały.
Jak zauważa Ireneusz Kaczmarczyk,
„proces zdrowienia jest przechodzeniem
od kontroli zachowań do ich wyboru”
(Kaczmarczyk, 2012, s. 531). Jednostka
staje się odpowiedzialna za podejmo-
wane przez siebie decyzje. Nie tylko ob-
SZKOŁY
TYTUŁ TERAPII
DZIAŁU
serwuje i odtwarza rzeczywistość, lecz
w zgodzie ze sobą ją tworzy. Przy tej oka-
zji psychoterapeuta będzie pytać osobę,
z którą pracuje, o jej pragnienia lub plany
życiowe, a także o to, za co i wobec kogo
chce czuć się odpowiedzialna (Sterna,
2020).
PROBLEMY
TOŻSAMOŚCIOWE
W związku z rozwojem choroby oso-
by uzależnionej w obrazie samej siebie
zachodzą poważne zmiany. Poszukiwa-
nie odpowiedzi na fundamentalne pyta-
nia: Kim jestem? Jaki jestem? zostaje zabu-
rzone czy wręcz uniemożliwione. Osoba
ta może mieć poczucie nieadekwatności
i zagubienia (Kaczmarczyk, 2012).
W tym miejscu warto przypomnieć,
że Rogeriańska „osoba w pełni funkcjo-
nująca” żyje „tu i teraz”, jest otwarta na
całą gamę doświadczeń i emocji, potrafi
w sposób racjonalny przyglądać się temu,
co dzieje się wewnątrz niej i w otaczają-
cym ją świecie. Stawanie się osobą w pełni
funkcjonującą odbywa się poprzez proces
ciągłej samoaktualizacji. To właśnie aktu-
alizacja możliwości tworzy – by tak rzec
– nową tożsamość (Kaczmarczyk, 2012).
Gdy człowiek jest w niemocy urzeczy-
wistnienia swoich możliwości, może uru-
chamiać się w nim poczucie winy. Osoba
uzależniona w procesie terapeutycznym
ma szansę odzyskać godność, uczy się
podmiotowego traktowania samej siebie.
ZAPRZECZENIE
WARTOŚCIOM
Pod pojęciem wartości rozumiemy
to, co dla człowieka istotne, co go w jakiś
sposób pociąga i ukierunkowuje, czyli
kształtuje jego sposób odnoszenia się do
samego siebie i do otoczenia. W związku
z wartościami jednostka odnajduje swo-
je miejsce w świecie i sens życia. Decyzje
podejmowane zgodnie z systemem war-
tości umożliwiają bowiem realizację ce-
lów życiowych (Szczukiewicz, 2013; Sym
i wsp., 2009).
„Wartości mają apelujący charakter,
wzywający do tego, aby »pójść za nimi«,
ochraniać je i realizować” (Längle, 2003, s.
42), jednakże postępowanie osoby uzależ-
nionej najczęściej pozostaje w niezgodzie
z tym, co uznaje za słuszne czy cenne.
Wartości spychane są na dalszy plan. Gdy
traci się wartości, równolegle zagubie-
niu ulega poczucie sensu (Kaczmarczyk,
2012).
27
TYTUŁ DZIAŁU
SZKOŁY TERAPII
Wskazane jest tworzenie okazji,
by pacjent mógł podjąć refleksję nad
tym, co w jego życiu jest autentycz-
nie ważne. Psychoterapia może być
pomocna w ukierunkowaniu osoby
uzależnionej na świat wartości, posze-
rzaniu i reorganizacji hierarchii warto-
ści (Szczukiewicz, Szczukiewicz, 2018;
Kaczmarczyk, 2018). W procesie psy-
choterapii odsłaniane jest znaczenie
wartości w relacjach. „(...) im większe
nasilenie przeżywania wartości, tym
silniejsze poczucie sensu życia. Zatem
odblokowanie przeżywania wartości
może powodować (...) aktywizowanie
poczucia spełnienia egzystencjalnego”
(Sym i wsp., 2009, s. 53).
28
KONTAKT Z ROZPACZĄ
Osoba uzależniona odczuwa własną
niegodność. Podobnie bolesnym do-
świadczeniem jest odczuwanie niezgody
na własne zachowania. Nierzadko przez
wiele lat żyje w poczuciu winy i zmaga
się ze wstydem, w końcowych etapach
choroby pojawia się z kolei rozpacz
(Kaczmarczyk, 2012).
Psychoterapia może być miejscem,
gdzie z rozpaczy wyłoni się nadzieja.
Nadzieja rozumiana jest jako zdolność
zaufania niezależnie od dochodzących
do głosu niepewności; to źródło ener-
gii niezbędnej do dokonania zmiany.
Pytaniami wprost odnoszącymi się do
nadziei są pytania w rodzaju: Z czym
wiążesz swoje nadzieje? Kto wspiera twoje
nadzieje?. Działania pośrednie przyjmują
postać przekierowania konwersacji na
tematy, które mogą w pacjencie pod-
trzymywać lub rozwijać nadzieję: Moim
zdaniem to pokazuje Twoją siłę; Wydaje
mi się, że jest tutaj pewna możliwość. Przed
psychoterapeutą stoi zadanie ukierun-
kowywania uwagi pacjenta na sygnały
mogące świadczyć o zbliżającym się
pożądanym zachowaniu (Czardybon,
2019). Niezmiennie wartościowe oka-
zuje się rozwijanie przez osobę uzależ-
nioną zdolności do utrzymywania uwagi
na doświadczeniu „tu i teraz”. Sama zaś
wina wynikająca z błędów czy nadużyć
z przeszłości osoby uzależnionej może
stać się szansą przemiany na coś bar-
dziej wartościowego.
POCZUCIE WYOBCOWANIA
Tęsknota za relacją z drugim człowie-
kiem jest wrodzona. Tworzenie przyja-
znych, pełnych wsparcia relacji między-
ludzkich stanowi jedno z ważnych źródeł
nadziei „(...) że ludzie potrzebują ludzi i jest
to tak podstawowa potrzeba, tak głęboko
zakorzeniona w naszym codziennym ży-
ciu, że większość słów, które zostały kie-
dykolwiek napisane na temat człowieka,
pozostaje w jakimś związku z tą sprawą
– ludzie potrzebują ludzi” (Mellibruda,
2018, s. 110).
Osoba uzależniona jest jednostką sa-
motną i wyobcowaną. Ma pamięć przede
wszystkim gorszych chwil obcowania
z innymi ludźmi. Podstawę zmiany izola-
cji w pełen bliskości kontakt z inną oso-
bą wyznacza odsłonięcie się przed nią
(Kaczmarczyk, 2021). Skutki terapeutycz-
nego doświadczenia bliskości są trwałe,
jakkolwiek sama relacja pacjent – psy-
choterapeuta jest ograniczona w czasie.
OBECNOŚĆ PUSTKI
WEWNĘTRZNEJ
Pustka emocjonalna jest jednym
z najbardziej destrukcyjnych stanów,
związanym z pozostawaniem „(...) w bli-
żej nieokreślonej tęsknocie, niedostatku,
ciągłym niedosycie, braku (też: połą-
czenia z innymi ludźmi)” (Czardybon,
2022, s. 22). Pustce może towarzyszyć
fałszywe przekonanie, że „nic nie ma
sensu” i że „nie ma nikogo, kto mógłby to
zrozumieć”.
Pustka może pojawić się w począt-
kach abstynencji. Dzieje się tak wtedy,
NR 4/2023

gdy jednostka ma za sobą okresy silne-
go przeżywania, „rozkręcania” uczuć.
Istotne znaczenie będzie mieć w takim
przypadku uprawomocnienie oraz rady-
kalna akceptacja poczucia pustki, przy-
zwolenie, by pustka w ogóle zaistniała.
Psychoterapeuta może zachęcać pacjen-
ta do obserwowania pustki bez ocen czy
krytyki, do ćwiczenia podejścia życzliwej
ciekawości i – potem – ćwiczenia pusz-
czania. Gdy doświadczenie pustki staje
się na tyle ciężkie, że stanowi czynnik ry-
zyka samouszkodzeń lub samobójstwa,
konieczne jest zastosowanie umiejęt-
ności przetrwania kryzysu (Czardybon,
2022).
UTRATA SENSU ŻYCIA
Egzystencja podmiotu ludzkiego jest
zawsze in statu nascendi. Z jego działań
wypływa tak zwany sens egzystencjal-
ny. Czabała potwierdza, że „nasze życie
ma tylko taki sens, jaki nada mu każdy
z nas. Ludzie tworzą siebie sami i tylko
oni mogą temu, co tworzą, nadać znacze-
nie i wartość”. I dalej: „Część ludzi przyj-
muje na siebie odpowiedzialność za
stwarzanie sensu własnego życia za cenę
ogromnego wysiłku ciągłego poszuki-
wania tego sensu i niepewności, czy ich
życie jest takie, jakim pragną je stworzyć.
Inni ludzie nie radzą sobie z tym trudem
istnienia i często mają poczucie braku
sensu życia” (Czabała, 1994, s. 34). Ujaw-
nia się tutaj znaczenie wyborów, jakich
dokonuje człowiek.
Odczuwanie subiektywnego bezsen-
su stanowi wynik przeżywania
czy też robienia przez człowie-
ka czegoś, co może być nawet
przyjemne, ale czego nie może
on przyjąć, z czym nie czuje się
związany i wobec czego czuje się
niezdolny do odpowiedzialności
(Längle, 2003). W przypadku oso-
by uzależnionej utracie wpływu
na własne życie towarzyszy nie-
uchronna utrata sensu życia. Oso-
ba ta nie rozumie swojego życia,
nie wie, po co żyje, jaki jest sens
jej życia. Tym, co leży u podstaw
odzyskiwania zarówno wpływu,
jak i sensu życia, jest „zdolność
powiązania reakcji organizmu,
rozpoznawanie ich w bieżącym
przeżyciu, odczytywanie emocji,
wiązanie ich z potrzebami, mo-
tywami i możliwym repertuarem
zachowań” (Kaczmarczyk, 2018,
NR 4/2023
s. 13). Poszukiwanie odpowiedzi pytania
– co musiałoby się zmienić, aby pacjent
mógł nadać swemu życiu sens, czego
jeszcze życie oczekuje od niego, po co on
żyje – wydaje się mieć szczególną war-
tość. Drogą do znalezienia sensu, czyli
podstawowej wartości życia, jest podą-
żanie za wartościami trwałymi nawet
w obliczu śmierci i przemijania, a pod-
stawowym elementem niezbędnym do
zachowania poczucia istnienia – podej-
mowanie prób zbliżania się do drugiego
człowieka oraz utrzymywanie bliskich
więzi z innymi osobami (Szczukiewicz,
Szczukiewicz, 2018).
W STRONĘ NOWEGO
SPOSOBU REAGOWANIA
Podstawowy warunek praktyki tera-
peutycznej uwzględniającej problemy
i troski egzystencjalne pacjenta wiąże się
z zawartym kontraktem. To taki rodzaj
pracy, w którym poznawane i analizowa-
ne są właściwe człowiekowi jako takie-
mu akcenty istnienia, gdzie szczególne
miejsce zajmuje świadomość własnych
doświadczeń nadających sens życiu
i pracy psychoterapeuty (Szczukiewicz,
Olszewski, 2014; Szczukiewicz, Szczu-
kiewicz, 2018).
Można przyjąć, że celem psycho-
terapii uzależnień jest przywracanie
zdolności jednostki do regulacji emocjo-
nalnej w oparciu o naturalne możliwo-
ści. Kluczowe znaczenie ma zdolność
do rozpoznawania własnych reakcji na
określone bodźce (Kaczmarczyk, 2018).
SZKOŁY
TYTUŁ TERAPII
DZIAŁU
Nieodzowne jest zatem skupienie na
aspekcie przeżyciowym w procesie te-
rapeutycznym. Celem opisu fenomeno-
logicznego pozostaje uchwycenie istoty
przeżyć. Psychoterapeuta będzie pytać
pacjenta o to, co ten drugi „tu i teraz”
przeżywa. Wzrastająca otwartość na do-
świadczenie stanowi podstawowy waru-
nek osiągnięcia przez człowieka umie-
jętności przeżywania życia. Przeżycia
pacjenta obserwowane w trakcie spo-
tkań terapeutycznych powinny zostać
objęte troską i akceptacją (Szczukiewicz,
Olszewski, 2014; Kaczmarczyk, 2022).
„Praca w oparciu o doświadczanie emo-
cji »tu i teraz« umożliwia przetworzenie
przeszłych i bieżących doświadczeń,
rozwijając jednocześnie zdolność do
regulacji emocji, dostęp do potrzeb, co
sprawia, że pacjenci bardziej opierają
się na sobie niż na używce i kierują się
w stronę relacji z drugim człowiekiem”
(Kaczmarczyk, 2018, s. 10).
Psychoterapia powinna być „nasą-
czona” nadzieją. To ona bowiem decy-
duje o otwartości człowieka na zmiany.
Fundamentalnie ważne jest utrzymanie
nadziei – wbrew niepewności – i odpo-
wiednie jej wzmocnienie. Psychotera-
peuta rozumie, co znaczy żyć bez na-
dziei. Jednocześnie potrafi dawać – i daje
– nadzieję (Czardybon, 2019).
Wreszcie, „(...) trzeba koncentrować
się na egzystencjalnej sytuacji jednost-
ki. To znaczy wykroczyć poza czas, poza
uwarunkowania dnia codziennego. To
znaczy zrozumieć, jak ten człowiek ist-
nieje w kontekście rzeczy osta-
tecznych, jakie określają jego
istnienie” (Czabała, 1994, s. 30).
Idzie o dopuszczenie do świado-
mości istnienia poczucia koniecz-
ności śmierci, w obliczu której
pojawić się musi poczucie osa-
motnienia, a także poczucia od-
powiedzialności za własne życie
i potrzeby nadawania mu sensu
(Czabała, 1994).
WSPÓŁ-BYCIE
W PROCESIE
TERAPEUTYCZNYM
I JEGO KONSEKWENCJE
Właściwie nie ma możliwości,
by praca zorientowana na wyżej
opisane kwestie natury egzysten-
cjalnej nie uruchamiała osobi-
stego procesu psychoterapeuty.
W procesie tym naturalnie będzie
29
TYTUŁ DZIAŁU
SZKOŁY TERAPII
podejmować refleksję na temat tego, kim
jest i kim chce być, zajmując się profesjo-
nalnym wsparciem osób uzależnionych.
Może również rozmyślać o cierpieniu
swego pacjenta, odnosząc je do swoich
doświadczeń.
„(…) tylko bezpośrednie zaanga-
żowanie w kontakt z drugim człowie-
kiem oraz realne współprzeżywanie
pozwala poznać drugą osobę i jej po-
móc” (Szczukiewicz, Olszewski, 2014,
s. 108). „Narzędziem” zmiany zawsze
jest na swój sposób wyjątkowa relacja
terapeutyczna. Bezpieczeństwo relacji
warunkowane jest uważnością i obec-
nością psychoterapeuty. Doświadcze-
nie akceptacji umożliwia przełamanie
poczucia wstydu i samotności. Zrozu-
mienie i rozjaśnienie sfery sensu w ży-
ciu drugiej osoby wymaga poszerzania
granic swojej osoby. Psychoterapeuta
przyjmuje na siebie gotowość i odpo-
wiedzialność do zmierzenia się z trud-
nymi sytuacjami, jakie wnosi pacjent;
jest otwarty na świat osoby cierpiącej,
potrafi „być z” nią. W dialogicznym jego
doświadczaniu oraz w sobie przybliża
się do siebie. To efekt bliskości. Udział
psychoterapeuty w spotkaniu z pacjen-
tem ma charakter osobowy (Szczukie-
wicz, Szczukiewicz, 2018; Kaczmarczyk,
2021; Krupa, 2017; Szczukiewicz, Ol-
szewski, 2014).
Z perspektywy egzystencjalnej do
wskaźników zdrowienia zaliczamy moż-
liwość określenia tego, w jaki sposób
ujęte i realizowane będą cele życiowe;
uruchomienie tendencji do realizacji
wartości w zgodzie z uporządkowaną
ich hierarchią; zauważanie sensu wła-
snych działań i wzrost poczucia sen-
su życia (Szczukiewicz, Szczukiewicz,
2018; Szczukiewicz, 2013). W duchu
logoterapii można rzecz, iż pewnym do-
konaniem jest już „sam stosunek osoby
uzależnionej do swojej życiowej sytu-
acji, cierpienia czy ograniczeń” (Szczu-
kiewicz, 2013, s. 234).
OPIS PRAKTYKI
UWZGLĘDNIAJĄCEJ WĄTKI
EGZYSTENCJALNE
Poniżej krótko opiszę to, co specy-
ficzne dla pracy uwzględniającej istotne
kwestie egzystencji ludzkiej, na przykła-
dzie moich spotkań z osobą z rozpo-
znaniem uzależnienia mieszanego.
Trzydziestoletni mężczyzna zgłosił
się do mnie w wyraźnie obniżonym
30
nastroju. Nie podejmował szeregu dzia-
łań, w tym zawodowych, unikając tym
samym odpowiedzialności za możliwe
ich rezultaty. Był pod wpływem obez-
władniającego lęku. Wielość przyjmo-
wanych przez pacjenta środków odu-
rzających wzmagała jego tendencje
izolacyjne. Nic na dłużej go nie zado-
walało. O swoim życiu mówił jako o ży-
ciu pozbawionym sensu. Miał trudność
uwierzenia w możliwość zmiany swego
położenia.
Weszłam w relację terapeutyczną
ze świadomością, że trudności męż-
czyzny związane są ze śladami wielu
bolesnych doświadczeń i powstałymi
na ich podłożu schematami destruk-
cyjnymi. O ojcu mówił, że nigdy go nie
doceniał, często natomiast upokarzał.
Zdarzało się, że stosował wobec niego
przemoc fizyczną. Matka pozostawała
„niewidzialna”. Pacjent okresowo zry-
wał kontakty z rodzicami, po czym do
nich wracał. Próby jego spotkań z inny-
mi ludźmi cechował tragizm.
Byłam przekonana, że to nasza re-
lacja może podtrzymywać w pacjencie
nadzieję na zmianę dotychczasowe-
go sposobu życia. Przede wszystkim
zauważałam go i okazywałam zrozu-
mienie dla tego, co przeżywał. Pacjent
był w dialogu ze mną oraz ze swoim
światem wewnętrznym. Zwracałam
uwagę na jego niewerbalną ekspresję.
Zmierzałam do zmniejszenia jego lęku.
Z czasem zaczęliśmy omawiać różne
wybory, przed jakimi stawał. Przy tej
okazji ujawniała się odpowiedzialność,
jaką kierował się przy ich dokonywa-
niu. Refleksji poddawaliśmy sposób,
w jaki przyjmował swoje cierpienie.
Dużo miejsca poświęcaliśmy jego na-
mysłowi nad sensem istnienia. Uczył
się, że ma możliwość swobodnego zaj-
mowania postawy wobec okoliczności
życiowych, a także nadawania swemu
życiu kierunku. W związku z równole-
głą realizacją przez pacjenta Programu
12 Kroków bywało, że dotykaliśmy
podczas spotkań wymiaru duchowego
jego funkcjonowania. Doświadczenia
mityngowe ułatwiały mężczyźnie bycie
w zgodzie z samym sobą i ze światem
wartości, które przez długi czas były
przezeń zapoznane.
Zwracałam uwagę na bezpośrednie
pozytywne efekty naszych spotkań.
Pacjent przestał ulegać paraliżującemu
go lękowi. Jego sposób radzenia sobie
z napięciem stawał się coraz bardziej
dojrzały, strategie radzenia sobie z pro-
blemami – konstruktywne, a okresy,
w których nie odurzał się – coraz dłuż-
sze. Optymalnie wykorzystywał to, co
było mu dane. Stopniowo budowali-
śmy pozytywną wizję własnej osoby
i życia pacjenta. Z satysfakcją i wzru-
szeniem przyglądałam się rozwojowi
jego zdolności do akceptacji siebie. Nie
tylko zaczął nawiązywać kontakty z in-
nymi ludźmi, ale też dbał o to, aby były
autentyczne i bliskie.
BIBLIOGRAFIA
1. Czabała J.C.: Lęk w ujęciu egzysten-
cjalizmu. „Postępy Psychiatrii i Neu-
rologii” 1994 (3).
2. Czardybon B.: Rozbudzanie nadziei
w psychoterapii i terapii uzależnień.
„Świat Problemów” 2019 (10).
3. Czardybon B.: Pustka emocjonalna
jako efekt traumy relacyjnej. „Świat
Problemów” 2022 (10).
4. Kaczmarczyk I.: Terapeutyczne od-
działywania Wspólnoty Anonimo-
wych Alkoholików. W: L. Grzesiuk, H.
Suszek (red.) Psychoterapia. Podręcz-
nik akademicki: Pogranicza. Warsza-
wa 2012.
5. Kaczmarczyk I.: Psychoterapia do-
świadczeniowa w leczeniu uzależ-
nień. „Terapia Uzależnienia i Współ-
uzależnienia” 2018 (4).
6. Kaczmarczyk I.: Terapeuta na kra-
wędzi – doświadczenia korekcyjne
w superwizji. „Terapia Osób Uzależ-
nionych i ich Bliskich” 2021 (1).
7. Kaczmarczyk I.: Focusing w terapii
osób uzależnionych. „Terapia Osób
Uzależnionych i ich Bliskich” 2022 (3).
Pozostałe pozycje bibliografii dostęp-
ne na stronie: www www.touib.pl
BARBARA CZARDYBON
dr n. hum. w zakresie
filozofii, psychoterapeutka
integracyjna, specjalistka
psychoterapii
uzależnień w trakcie
procesu certyfikacji,
certyfikowana
specjalistka ds. pomocy
psychologicznej par,
wykładowczyni
akademicka. Pracuje w NZOZ Ośrodku Psychoterapii
i Promocji Zdrowia „Ogród” Instytutu Psychologii
Zdrowia PTP w Warszawie, w Krakowskim
Centrum Terapii Uzależnień oraz w ramach praktyki
prywatnej.
NR 4/2023
 NASZE
TYTUŁRELACJE
DZIAŁU

Jarosław Banaszak
Od 1 stycznia 2023 roku siedzibą dolnośląskiego Wojewódzkiego Ośrodka Terapii Uzależnień jest
ponownie Wrocław. Stało się to po kilku latach funkcjonowania WOTUW-u w Czarnym Borze, co
związane było z dzierżeniem jego sterów przez zmarłego przed trzema laty Jacka Kasprzaka, zwią-
zanego z tamtejszym Zakładem Lecznictwa Odwykowego dla Osób Uzależnionych od Alkoholu

Z WIZYTĄ WE
WROCŁAWSKIM OŚRODKU
TERAPII UZALEŻNIEŃ
N
a stanowisko dyrektora wro-
cławskiego WOTUW-u z po-
czątkiem 2023 roku powołana
została Renata Marciniak Antoszek –
mgr profilaktyki społecznej i resocjali-
zacji, certyfikowany specjalista terapii
uzależnień, trener warsztatu umiejęt-
ności psychospołecznych i treningu
interpersonalnego. Z panią dyrektor
umawiam się na rozmowę o kierowa-
nej przez nią placówce i jej nowej roli.
Wkraczając na teren Dolnośląskie-
go Centrum Zdrowia Psychicznego,
w ramach którego funkcjonuje wro-
cławski WOTUW, trudno nie zwrócić
uwagi na okazałe budowle kompleksu
obiektów zlokalizowanych na Wybrze-
żu Korzeniowskiego.
Historia tego miejsca sięga drugiej
połowy XIX wieku, kiedy to, w latach
1872-83, w związku ze wzrostem cho-
rób umysłowych pojawiła się we Wro-
cławiu potrzeba wybudowania nowego
szpitala. Wstępny projekt przedstawił
w 1881 roku architekt Johann Robert
Mende, a zmodyfikował go miejski
radca budowlany Robert Pluddemann.
Nowo wybudowany Miejski Szpital
dla Umysłowo Chorych mieścił się na
Przedmieściu Odrzańskim, przy Göp-
pertstrasse 25, dziś ul. Kraszewskiego
25. Prace trwały od kwietnia 1885 do
listopada 1888. W latach 1889 – 1898
dobudowano kolejne budynki, tym sa-
mym tworząc kompleks szpitalny jako
samowystarczalną jednostkę z pralnią,
kostnicą, polami uprawnymi, grząd-
kami, zwierzętami, a także z ogrom-
nym terapeutycznym ogrodem. Warto
wspomnieć, że od 1912 do 1915 zlo-
kalizowaną tam Kliniką Psychiatrii
Uniwersytetu Wrocławskiego kierował
prof. Alois Alzheimer (1864-1915), któ-
ry jako pierwszy opisał objawy choro-
by zwanej dziś chorobą Alzheimera.
Wrażenie, jakie robi na mnie roz-
mach i troska budowniczych o detale
tego kompleksu, szybko zostaje przy-
ćmione informacjami, o rozmiarach
i kompleksowości ofert placówki,
którą odwiedzam. Na przełomie lat
siedemdziesiątych i osiemdziesią-
tych XX wieku w ramach funkcjonu-
jącego tu Specjalistycznego Zespołu
Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej
powstał Ośrodek Leczenia Odwykowe-

Zabytkowy kompleks budynków, na terenie którego siedzibę ma wrocławski WOTU

NR 4/2023 31
TYTUŁ DZIAŁU
NASZE RELACJE

go. Placówka oferowała detoksykację

alkoholową oraz leczenie uzależnienia
od alkoholu w trybie stacjonarnym
i ambulatoryjnym.
W 1986 roku we Wrocławiu zaczął
działać, jako odrębna podmiot, detoks
i poradnia dla uzależnionych od nar-
kotyków. W 2013 roku placówki te po-
łączono, a od 2014 roku działają pod
wspólnym szyldem jako Wrocławski
Ośrodek Terapii Uzależnień. Ośrodek
tworzy sześć oddziałów, których oferta
skierowana jest do osób doświadcza-
jących problemów z uzależnieniami
chemicznymi i behawioralnymi oraz
ich bliskich. W Poradni Leczenia Uza-
leżnień pracuje dziesięć osób – spe-
cjalistów psychoterapii uzależnień,
w tym dwóch superwizorów (jeden su-
perwizor pracuje jest w dwóch porad-
niach, więc w sumie na cały WOTUW
jest ich czterech), pięć osób po szkole
psychoterapii integracyjnej, jedna
w trakcie kształcenia, socjoterapeuta
i dwóch zooterapeutów. Superwizja
odbywa się osiem razy w roku, obej-
muje dziesięć osób. Zespół Poradni
Terapii Uzależnień od Substancji Psy-
choaktywnych liczy siedem osób, sied-
miu specjalistów psychoterapii uza-
leżnień, w tym trzech superwizorów,
cztery osoby po szkole psychoterapii
Zespół Poradni Leczenia Uzależnień
integracyjnej, jedna w trakcie kształ-
cenia. Superwizja osiem razy w roku uzależnień (po szkole psychoterapii chowawczych dla rodziców oraz grupy
– indywidualna. Grupowa w formie integracyjnej). Specjalista uczestniczy dla osób z problemem uzależnienia
superwizji koleżeńskiej w ramach co- w superwizji indywidualnej w poradni w obszarze seksualnym (pornografia,
tygodniowych spotkań klinicznych psychoaktywnej. masturbacja, seksoholizm, chemseks).
dotyczy siedmiu osób. Na Dziennym Taki sam zespół specjalistów ob- W poniedziałek, który jest dniem
Oddziale Terapii Uzależnień dwudzie- sługuje Oddział Leczenia Zespołów zebrań klinicznych, spotykam się
stoma pacjentami zajmuje się troje Abstynencyjnych po Substancjach z Zespołem Ośrodka, na czele którego
specjalistów psychoterapii uzależnień, Psychoaktywnych, który liczy dzie- od 2014 roku stoi Renata Marciniak –
w tym psycholog kliniczny oraz pielę- sięć łóżek. Specjalista uczestniczy Antoszek (od 2023 roku dyrektor Wo-
gniarka ze specjalizacją psychiatrycz- w superwizji indywidualnej w poradni jewódzkiego Ośrodka Terapii Uzależ-
ną. Superwizja odbywa się osiem razy psychoaktywnej. nień, którego siedziba, po dziewięciu
w roku – obejmuje trzy osoby. Dyspo- Ośrodek, poza działaniami reali- latach funkcjonowania w Czarnym
nujący dwudziestoma łóżkami Cało- zowanymi na wymienionych oddzia- Borze, wróciła do Wrocławia). Posia-
dobowy Oddział Leczenia Uzależnień, łach, na podstawie kontraktu z NFZ dając już wiedzę o tym, z kim się spo-
oferujący sześciotygodniowy program oferuje pacjentom i ich bliskim zajęcia tykam, trochę prowokacyjnie pytam,
terapii obsługuje zespół, w skład któ- dotowane przez Urząd Marszałkow- jak udało się skompletować i utrzymać
rego wchodzi czterech specjalistów ski Województwa Dolnośląskiego: zespół o tak wysokich kwalifikacjach
psychoterapii uzależnień, jedna oso- spotkania absolwentów dla Oddziału w placówce finansowanej przez NFZ, co
ba w trakcie certyfikacji, psycholog całodobowego, dziennego i poradni oznacza dość ograniczone możliwości
kliniczny oraz pielęgniarka. Super- leczenia uzależnień, sesje rodzinne wynagradzania pracowników. W od-
wizja odbywa się osiem razy w roku dla osób przebywających w oddziale powiedzi słucham opowieści uczest-
i obejmuje pięć osób. Na liczącym dziennym i całodobowym, spotkania ników spotkania o funkcjonowaniu
22 łóżka Oddziale Leczenia Alkoho- grupy terapeutycznej dla tzw. „DDA”, ośrodka, przewija się w nich kilka wąt-
lowych Zespołów Abstynencyjnych grupy rozwoju kompetencji społecz- ków, które z ich punktu widzenia zde-
pracują lekarze i pielęgniarki oraz cer- nych, maratony dla osób współuzależ- cydowały, że miejsce, w którym pracują
tyfikowany specjalista psychoterapii nionych, warsztaty umiejętności wy- jest tym, w którym chcą pracować.

32 NR 4/2023

Pierwszym akcentowanym przez
nich atutem Ośrodka jest możliwość
wykorzystywania przez terapeutów
w pracy z pacjentami nabywanych
w szkołach psychoterapii, na szko-
leniach i warsztatach umiejętności.
Podkreślają znaczenie zaufania, ja-
kim obdarzani są przez przełożonych
i ich zgodę na realizowanie progra-
mów i metod terapii zakładających
zindywidualizowane podejście do
potrzeb pacjentów. W wypowiedziach
specjalistów, z którymi rozmawiam,
wielokrotnie nawiązują do koniecz-
ności dawania pacjentom wolności
wyboru, która jest podstawą ustana-
wiania właściwych relacji pomiędzy
terapeutą a pacjentem i dzieleniem
odpowiedzialności za wyniki tera-
pii. Gdy pytam o organizacyjne i for-
malne ograniczania w takim „dopaso-
wywaniu programu do pacjenta, a nie
pacjenta do programu”, opowiadają
o partnerstwie i współpracy pomię-
dzy terapeutami w Ośrodku, a sprzy-
ja temu otwartość i transparentność
działań kierownika. Ktoś dodaje, że
NR 4/2023
ważny jest porządny pokój socjal-
ny, który jest miejscem codziennej
wymiany informacji, doświadczeń
i koleżeńskich superwizji. Terapeuci
podkreślają, że ważne jest dla nich
przekonanie o tym, że ich potrzeby
dotyczące odpowiedniej liczby sal
i gabinetów do terapii, ale też te so-
cjalne i płacowe są dostrzegane i re-
alizowane z ogromnym zaangażowa-
niem szefowej, jak określają Renatę
Marciniak-Antoszek.
Słowem, które pojawia się w pra-
wie każdej wypowiedzi uczestników
tego spotkania, jest SUPERWIZJA.
Możliwość korzystania z superwizji
indywidualnych i grupowych, jakie za-
pewnia im Ośrodek, wymieniana jest
w różnych kontekstach i znaczeniach.
Pierwsze to poczucie troski o ich
rozwój zawodowy. Drugie to dbanie
o możliwość konsultowania i spraw-
dzania realizowanych oddziaływań
wobec pacjentów. Trzecie to prymat
podejścia jakościowego nad ilościo-
wym, którego trudno doczytać się
w kontraktach zawieranych przez NFZ.
NASZE
TYTUŁRELACJE
DZIAŁU
Temat jakości świadczeń ofero-
wanych przez placówki leczenia uza-
leżnień powraca, gdy rozmawiam
z Renatą Marciniak-Antoszek o jej
zamierzeniach jako Dyrektora Woje-
wódzkiego Ośrodka Terapii Uzależ-
nień we Wrocławiu. Pierwszym dzia-
łaniem, jakie podjął działający od 1
stycznia bieżącego roku WOTUW we
Wrocławiu, realizowanym jego aktu-
alnymi siłami w postaci dyrektora,
pełnomocnika ds. administracyjnych
i pracownika administracyjnego, było
stworzenie ankiety służącej zebra-
niu informacji o placówkach funk-
cjonujących na terenie województwa
dolnośląskiego. Celem ankiety, poza
zebraniem danych o rodzaju i liczbie
świadczeń realizowanych przez pla-
cówki oraz ich zasobach kadrowych
i technicznych, jest przede wszystkim
uzyskanie informacji o potrzebach
i oczekiwaniach tych placówek wobec
WOTUW-ów, których rola i zadania są
przedmiotem dyskusji toczących się
w związku ze zmianami, jakie zacho-
dzą w lecznictwie uzależnień. Uzyska-
ne informacje pozwolą też zdefinio-
wać bardziej precyzyjnie miejsce i rolę
wrocławskiego ośrodka jako WOTU-
W-u w wypracowywaniu i promowa-
niu rozwiązań podnoszących jakość
świadczeń oferowanych pacjentom
oraz podnoszących kompetencje za-
wodowe osób realizujących te świad-
czenia. Na podstawie tych danych da
się też określić, jakie narzędzia i środ-
ki powinny znaleźć się w dyspozycji
WOTUW-u, aby realizacja przyjętych
celów i zadań mogła być konkretna
i efektywna. Gdy powiedziałem, że,
choć wydaje się to oczywiste, warto
zapytać tych, którym ma się pomagać,
jakiej pomocy potrzebują, to nie za-
wsze troska, aby w tych dyskusjach za-
brzmiał głos specjalistów znajdujących
się najbliżej pacjentów i ich potrzeb,
jest tak wprost realizowana, dyrektor
wrocławskiego WOTUW-u odpowie-
działa – inaczej nie potrafię. Chyba to
stwierdzenie najpełniej opisuje, jaką
osobą, psychoterapeutą i dyrektorem
jest Renata Marciniak-Antoszek.
Opuszczam Wrocław z myślą, że
jeśli komuś się wydaje, że SIĘ NIE
DA czegoś zrobić, to warto odwiedzić
funkcjonujący tam WOTUW, aby prze-
konać się, że jednak SIĘ DA. ■
33
TYTUŁ DZIAŁU
TEORIA DLA PRAKTYKI
Wojciech Otawa
Wiele badań potwierdza związek między relacjami rodzinnymi oraz kondycją psychiczną rodzica
a nadużywaniem mediów elektronicznych przez dzieci. Niestety, regułą jest to, że przynajmniej jeden
z rodziców sam nadużywa e-mediów, a jego funkcjonowanie dalekie jest od równowagi w tym obszarze
RELACJE RODZINNE
A UŻYWANIE MEDIÓW
ELEKTRONICZNYCH
S
zereg czynników po stronie rodzi-
ców/opiekunów1 oraz relacji rodzin-
nych jest związanych z występowa-
niem i nasileniem problemu nałogowego
używania mediów elektronicznych przez
nastolatków. Zmiany w postawach i po-
stępowaniu rodziców oraz w funkcjono-
waniu rodziny są też bardzo istotnymi,
a często kluczowymi, elementami w pro-
cesie przywracania samokontroli w ob-
szarze korzystania z ekranów.
Terminem nałogowe używanie me-
diów elektronicznych posługuję się dla
określenia nadużywania różnych urzą-
dzeń elektronicznych z ekranem oraz
nadmiernego angażowania się w różne
aktywności w internecie. Do najczęściej
nadużywanych przez nastolatków (i nie
tylko) aktywności należą: granie w gry
internetowe i korzystanie z mediów spo-
łecznościowych; zaś najczęściej naduży-
wanym urządzeniem jest obecnie smart-
fon (por. Izdebski, Kotyśko, 2016).2
Z kolei użycie sformułowania przy-
wracanie równowagi online-offline na
określenie celu wysiłków zmierzających
do poradzenia sobie z problemem na-
łogowego używania e-mediów wynika
z założenia, że celem tym nie może być
całkowita abstynencja, a w terapia zmie-
rza do odzyskania samokontroli oraz
wyjścia z sytuacji, w której funkcjonowa-
nie stało się bardzo ograniczone i zdo-
minowane przez pochłonięcie jedną lub
kilkoma aktywnościami online.
­1
Artykuł jest nieco zmienioną i rozbudowaną wersją
wystąpienia, wygłoszonego przez mnie w ubiegłym
roku na konferencji Bezpieczeństwo dzieci i mło-
dzieży w internecie, organizowanej przez Polskie
Centrum Programu Safer Internet.
2
W artykule mówię o rodzicach, jednak jego treści
można odnieść także do osób pełniących funkcję
stałych opiekunów dzieci.
34
Przygotowując artykuł, czerpałem
z dwóch źródeł. Jednym z nich jest do-
stępna literatura i wyniki badań. Drugim –
równie istotnym – są moje doświadczenia
kliniczne w pracy z nastolatkami nałogo-
wo używającymi e-mediów (w większości
z mocno nasilonymi objawami) oraz ich
rodzicami i rodzinami. Doświadczenia te
zdobywałem głównie w toku wieloletniej
pracy w Młodzieżowej Poradni Profilak-
tyki i Terapii „Poza Iluzją” w Warszawie,
gdzie od około 2007 roku oferuje się tera-
pię dla tej grupy pacjentów.3
ZNACZENIE RODZICÓW
I RELACJI RODZINNYCH
W BADANIACH
Wiele badań potwierdza związek
między relacjami rodzinnymi a naduży-
waniem mediów elektronicznych przez
dzieci.
Wykonana przez Zhu, Denga i Wana
(2022) metaanaliza, do której włączyli
75 badań wykonanych w wielu krajach
świata, wykazała istnienie negatywnego
związku o średnim nasileniu między ja-
kością relacji rodzic – dziecko a proble-
mowym używaniem internetu. Związek
ten okazał się szczególnie wyraźny, gdy
problemowe używanie dotyczyło me-
diów społecznościowych, zaś aspektem
relacji rodzic – dziecko, który okazał
się w badaniach najsilniej związanym
z problemowym używaniem internetu,
była komunikacja.
3
Chcę w tym miejscu podziękować całemu Zespo-
łowi poradni za wiele lat wspólnego namysłu nad
omawianymi w tym artykule zagadnieniami,
szczególnie zaś terapeutkom, z którymi miałem
przyjemność współprowadzić terapię rodzin lub
konsultacje rodzicielskie: Anecie Gawot, Joannie
Jurek i Aleksandrze Obermann-Wyczółkowskiej.
Schneider, King i Delfabbro (2017)
w swej pracy przeglądowej, dotyczącej
czynników rodzinnych w problemowym
graniu w gry internetowe u adolescen-
tów, po stronie czynników ryzyka wymie-
nili: gorszą jakość relacji rodzic – dziecko,
spędzanie mniejszej ilości czasu z rodzi-
cami, więcej wrogości i mniej uczucia ze
strony rodzica, a także gorszą percepcję
jakości rodzicielstwa oraz środowiska
rodzinnego przez adolescentów; zaś po
stronie czynników chroniących: dobry
kontakt między rodzicem a dzieckiem
(wskazując na szczególne znaczenie re-
lacji ojciec – dziecko), pozytywną percep-
cję środowiska rodzinnego przez dziecko
oraz ciepło w relacjach rodzinnych.
Z kolei badanie Bonnaire i Phan
(2017) wykazało, że nałogowe granie
u adolescentów wiązało się z mniejszą
spójnością w rodzinie, rozumianą jako
poziom zaangażowania i wzajemnego
wsparcia w relacjach rodzinnych, a także
z większym poziomem konfliktu w rodzi-
nie. Jak zauważa Bickham (2020), wyniki
badań w omawianym obszarze sugerują
też, że granie oraz nadmierne angażowa-
nie się w kontakty społeczne przez in-
ternet mogą mieć charakter ucieczkowy
i służyć jako schronienie przed trudną
sytuacją rodzinną.
Badania nie dają jasnego obrazu co
do kierunku zależności między oma-
wianymi zmiennymi, jednak pojawiają
się opinie, że związki te należy opisy-
wać jako dynamiczne dwukierunkowe
i interaktywne (Zhu i in., 2022). Liczne
doświadczenia w pracy z rodzinami
adolescentów nałogowo używających
mediów elektronicznych potwierdzają
to ujęcie; prawdopodobny wydaje mi
się wzajemny wpływ tych czynników
NR 4/2023
 TEORIA DLA
TYTUŁ
PRAKTYKI
DZIAŁU

na siebie o typie sprzężenia zwrotnego.

Pogorszenie relacji rodzinnych → nałogowe
używanie e-mediów → pogorszenie relacji
pogorszenie relacji rodzinnych
rodzinnych → nasilenie używania e-mediów
Nieco inny obraz opisywanych zależ-
ności przedstawili Li, Zahn, Chen i Ren
(2021). W ich, opartym na badaniach,
modelu funkcjonowanie rodziny wpływa
na nasilenie patologicznego używania
internetu u adolescentów, a wpływ ten problemowe używanie e-mediów
jest zapośredniczony przez ich obniżone
poczucie nadziei, rozumianej jako opty-
mistyczna wizja przyszłości.

ZNACZENIE ZDROWIA
PSYCHICZNEGO RODZICÓW
Badania potwierdzają także związek
kondycji psychicznej rodzica z naduży-
waniem mediów elektronicznych przez
dzieci. Predyktorem nasilenia objawów
nałogowego używania internetu u nasto-
latków okazały się być obecne u rodzi-
ców: umiarkowana lub ciężka depresja
(Lam, 2015), uzależnienie chemiczne
lub behawioralne, często także proble-
mowe używanie internetu oraz phub-
bing4 (Nannatt, Tariang, Gowda, Devassy,
2022).
Wykazano także związek pomiędzy
poziomem lęku u rodzica a wystąpie-
niem zaburzenia grania w gry interneto-
we u dziecka we wczesnej adolescencji
(Wartberg i in., 2017).
Z moich doświadczeń w pracy z tą
grupą rodziców wynika, że ich funkcjo-
nowanie jest też nierzadko obciążone
różnymi formami nieneurotypowości.
POWODY, DLA
KTÓRYCH RODZICE
ODGRYWAJĄ WAŻNĄ
ROLĘ W KSZTAŁTOWANIU
NAWYKÓW W OBSZARZE
KORZYSTANIA Z E-MEDIÓW
U ICH DZIECI
Dzieci do późnej adolescencji potrze-
bują wsparcia w kontrolowaniu używania
ekranów wynikającego z uzależniające-
go potencjału mediów elektronicznych,
a także z neurobiologii samokontroli
(kora przedczołowa rozwija się do wcze-
snej dorosłości). Rodzice mają możli-
wość, ale też obowiązek uczenia dzieci
samokontroli, zwłaszcza w obszarach,
w których szczególnie trudno zapanować
na impulsami. Podstawowe „narzędzia”,
jakie mają w tym zakresie do dyspozycji,
4
ciągłe patrzenie w telefon w obecności innych osób.
poprawa relacji rodzinnych
odzyskiwanie kontroli
nad używaniem e-mediów
to: wyznaczanie i egzekwowanie granic/
ograniczeń i zasad w używaniu, menta-
lizowanie dzieci, a także modelowanie
zachowań.
Innym powodem, dla którego rodzice
mają do odegrania szczególną rolę, jeśli
chodzi o szkodliwe zachowania swych
dorastających dzieci, jest także fakt, że za-
chowują oni znaczący wpływ na decyzje
i postępowanie tych osób, co wiąże się ze
znaczeniem relacji rodzic – dziecko, ale
także z tym, że nastolatkowie nadal po-
zostają na różnych poziomach zależni od
swych rodziców.
Warto jeszcze dodać, że, pomimo
kwestionowania dorosłych oraz posta-
wy opozycyjno-buntowniczej u nasto-
latków, rodzice pozostają ich bardzo
ważnym i bacznie obserwowanym
punktem odniesienia. Niestety, regułą
jest to, że przynajmniej jeden z rodziców
sam nadużywa e-mediów, a jego funk-
cjonowanie dalekie jest od równowagi
w tym obszarze.
WYZWANIA DLA RODZICÓW
DZIECI, U KTÓRYCH
UŻYWANIE E-MEDIÓW STAŁO
SIĘ NAŁOGOWE
Nastolatkowie, których życie zosta-
ło zdominowane, a czasem zupełnie
sparaliżowane przez pochłonięcie daną
aktywnością przed ekranem, potrzebują
wsparcia w konfrontacji z nałogowymi
mechanizmami obecnymi w ich funk-
cjonowaniu w sferze poznawczej, beha-
wioralnej i emocjonalnej. Zdecydowana,
ale też wspierająca postawa rodzica –
a optymalnie obojga rodziców – ma czę-
sto kluczowe znaczenie dla budowania
motywacji do zmiany i ewentualnego
zgłoszenia się po pomoc. Kłopot w tym,
że tak ukierunkowane wysiłki rodziców
dzieci przeżywają jako ataki na nie. Czę-
sto niestety nie bez racji, gdyż rodzice
w obliczu siły zjawiska mają tendencje
do przemieszczania się między postawą
bezradności a opresyjnością.
W warunkach podporządkowania
dziecka nałogowi niezwykle trudne
staje się sformułowanie racjonalnych
i konstruktywnych ram korzystania z in-
ternetu i urządzeń ekranowych, jeszcze
trudniejsze jest ich egzekwowanie. Mło-
dzi ludzie atakują te ograniczenia, po-
szukują sposobów obejścia, oszukują,
posiadając przy tym znacznie wyższe
kompetencje w zakresie obsługi sprzętu
elektronicznego oraz różnych progra-
mów i aplikacji niż ich rodzice.
Innym wyzwaniem jest radzenie so-
bie z silnym konfliktem, który bardzo czę-
sto narasta w rodzinie wokół problemu
nadużywania mediów elektronicznych

NR 4/2023 35
TYTUŁ DZIAŁU
TEORIA DLA PRAKTYKI
(por. Griffiths, 2004; Bonnaire, Liddle, Har,
Nielsen, Phan, 2019).
Linia konfliktu prawie zawsze przebie-
ga między rodzicami a dzieckiem, jednak
bardzo często skonfliktowani w temacie
korzystania z e-mediów przez dzieci są też
sami rodzice. Konflikty o ekrany bywają
często bardzo silne, w wielu przypadkach
prowadzą do agresji, także fizycznej – na
przykład szarpania się między rodzicem
a dzieckiem, gdy zdesperowany rodzic
usiłuje zabrać mu smartfon lub kompu-
ter, czy wypychania matki z pokoju przez
dorastającego syna, który, mimo jej naci-
sków, nie zamierza skończyć jeszcze gra-
nia w tym momencie. W tym kontekście
niezwykle wymagającym wyzwaniem
dla rodziców jest regulowanie własnych
emocji wobec niejednokrotnie bardzo in-
tensywnych emocji nastolatka.
PROBLEMY I DEFICYTY
RODZICÓW NA ETAPIE
PRZYWRACANIA
SAMOKONTROLI U DZIECKA
Wielu rodziców, próbując zaradzić
problemowi, przechodzi od postawy
przyzwalającej do skrajnie restrykcyjnej
lub odwrotnie. Bonnaire i in. (2019) jako
jedną z głównych charakterystyk rodzi-
ców adolescentów z zaburzeniem grania
w gry internetowe opisują ich wcześniej-
sze lekceważenie zagrożeń, związanych
z nadmiernym zaangażowaniem w gry
i inne aktywności ekranowe przez dzie-
36
ci, czemu często towarzyszyło wprowa-
dzanie gier na wczesnych etapach roz-
woju dzieci, która to postawa w obliczu
narastających problemów, wynikających
z nałogowego grania, jest dość nagle
i niespodziewanie dla dzieci zastępowa-
na bardzo radykalną krytyką gier oraz
autorytarną, restrykcyjną kontrolą.
Łatwo sobie wyobrazić, że skutkami
takiej zmiany u rodziców są: nasilenie
oporu u dzieci, dalsze narastanie konflik-
tu, a w konsekwencji – nasilenie proble-
mowego używania e-mediów. Sytuację
pogarsza jeszcze fakt, że wielu rodziców
wprowadza granice w mało przewidywal-
ny dla dzieci sposób i jest niekonsekwent-
nych w egzekwowaniu własnych ustaleń.
Oto przykład takiego postępowania
rodziców wobec chłopca nałogowo grają-
cego w gry internetowe:
„Rodzice starali się zaradzić problemo-
wi, jednak robili to w sposób, który był dla
Pawła mało przewidywalny i rodził w nim
raczej poczucie krzywdy niż zaopiekowa-
nia. Szybko zorientowali się, że dostęp do
internetu jest dla Pawła bardzo ważny, za-
częli więc wykorzystywać łącze internetowe
jako narzędzie do nagradzania i karania
syna. Gdy w tygodniu Paweł był grzecz-
ny, mógł liczyć na to, że będzie mógł grać
w weekend. Czasem jednak był już umówio-
ny na grę, a rodzice – w impulsywnej reak-
cji, nagle zabierali łącze. Nie byli przy tym
konsekwentni – często zapowiadali, że nie
będzie miał internetu przez tydzień, a udo-
stępniali mu go już po trzech dniach albo
nawet pozwalali na krótką grę już pierw-
szego dnia. Przy tym ojca, który ogólnie był
bardziej konsekwentny, całymi dniami nie
było w domu.” (Otawa, 2013, s. 29).
Reakcją na ograniczenie czasu
korzystania z e-mediów u ich nałogo-
wych użytkowników jest wystąpienie
objawów odstawiennych. U nastolat-
ków mogą mieć one postać wybuchów
złości, ataków lęku, jednak najczęściej
przyjmują formę bolesnego poczucia
nudy i pustki – często w relacjach ro-
dziców pojawia się opis dziecka, które
całymi dniami leży na łóżku i bezmyśl-
nie patrzy w sufit. Regułą jest, że rodzice
nie są w stanie znieść obecności tych
objawów u swoich dzieci i wycofują się
z ustanowionych wcześniej ograniczeń,
przywracając dostęp do e-mediów lub
znosząc limit używania.
Rodzicom brakuje też często go-
towości lub umiejętności zauważa-
nia i wzmacniania niewielkich lub
umiarkowanych postępów dzieci
w zakresie bezpieczniejszego używania
e-mediów i przywracania równowagi
online-offline.
Jeszcze innym często obserwo-
wanym wzorcem jest brak spójności
między rodzicami w postawach wobec
używania mediów elektronicznych, któ-
ry w wielu wypadkach prowadzi do ich
polaryzacji w tym zakresie. Niech zobra-
zują to dość reprezentatywne wypowie-
dzi pary rodzicielskiej, jakie pojawiły się
w toku jednej z konsultacji.
Matka: To wszystko przez tę elektro-
nikę, on (syn) kiedyś taki nie był. Kiedyś
normalnie się uczył, był spokojny. A teraz
tylko siedzi w tych grach, nie można z nim
porozmawiać, stał się wybuchowy. Jak
dalej tak pójdzie, to się zmarnuje chłopak.
A tatuś? Nie dość, że nie reaguje, to jeszcze
gra z nim!
Ojciec: Przesadzasz! Może rzeczywiście
trochę za bardzo go to wciągnęło ostatnio.
Ale ja też w jego wieku siedziałem w grach. To
normalne. Jak go będziesz tak cisnąć, to już
zupełnie Cię znienawidzi.
EDUKACJA I PORADY SĄ
POMOCNE, ALE CZĘSTO
NIEWYSTARCZAJĄCE
Rodzice w swym zagubieniu próbują
szukać wiedzy oraz porad w internecie
oraz w dostępnych na rynku licznych
książkach i poradnikach. Jednak tego
rodzaju wsparcie okazuje się niewystar-
NR 4/2023

czające w przypadkach, gdy w rodzinie
rozwinęło i „zainstalowało się” już nałogo-
we używanie. Również skorzystanie z ofe-
rowanej w poradni psychoedukacji oraz
zaleceń terapeutów większości rodziców
nastręczało poważne trudności. Często
pozostawali oni bierni lub też wprowa-
dzali zmiany w swym postępowaniu,
jednak w sposób mało przewidywalny
i mało konsekwentny.
Dlaczego zatem tak trudno o wpro-
wadzenie i utrzymanie konstruktywnych
zmian?
W większości rodzin z problemem
nadużywania e-mediów można zaob-
serwować więcej niż jeden z wymie-
nionych niżej czynników stanowiących
przeszkody w przywracaniu równowagi
online-offline.
Jedną z nich są, opisane już wcześniej,
różnego rodzaju problemy lub zaburze-
nia funkcjonowania psychospołecznego
rodziców oraz zaburzenia współwystę-
pujące z nałogiem u dzieci. Te pierwsze
niejednokrotnie poważnie obciążają
funkcjonowanie w rolach opiekuńczych
i wychowawczych. Te drugie utrudniają
wprowadzanie i egzekwowanie granic
wobec dzieci, jak również komunikację
z nimi.
Bickham (2022), referując badania na
temat problemów i zaburzeń, które naj-
częściej występują obok nadmiernego
używania internetu, posługuje się akroni-
mem: A-SAD, pochodzącym od ich nazw:
ADHD, lęk społeczny, spektrum autyzmu
i depresja. W takich przypadkach nałogo-
we używanie e-mediów wchodzi w różne,
często skomplikowane, interakcje z inny-
mi zaburzeniami, co sprawia, że porady
lub zalecenia skuteczne dla większości
nastolatków okazują się mało przydat-
ne. W praktyce terapeutycznej mamy do
czynienia z rodzinami, których większość
lub wszyscy członkowie mają jakieś roz-
poznania lub przynajmniej pewne wy-
raźne objawy psychopatologiczne.
Ważną grupę przeszkód stanowią
trudności w obszarze komunikacji we-
wnątrz rodziny (niejednokrotnie bardzo
poważne), omówiony już silny konflikt
lub konflikty w rodzinie, a także często
występująca w ich przebiegu agresja, któ-
ra może być bardzo intensywna i przyj-
mować różne formy. Z powyższymi jest
związany utrzymujący się wysoki poziom
napięcia w rodzinie, który nie służy men-
talizowaniu i budowaniu wzajemnego
NR 4/2023
rozumienia, skłaniając raczej do dystan-
sowania się i uciekania w świat wirtualny.
Znaczną część rodziców, z którymi
pracowałem, cechowała nadopiekuń-
czość, w ramach której bardzo trudno
było im narażać dziecko na dyskomfort
respektowania ograniczeń w zakresie ko-
rzystania z e-mediów. Przeciwnie, wręcz
dbali o komfort nałogowego grania lub
zaangażowania w inne ekranowe ak-
tywności swych dzieci, chroniąc je przed
przykrymi skutkami takiego funkcjono-
wania. Powszechne są u nich na przykład
wysiłki zmierzające w stronę „załatwie-
nia” dziecku promocji do następnej klasy,
mimo jego braku zainteresowania szkołą
i licznych zaniedbań w tych obszarze.
Nieco bardziej skrajny, choć nieod-
osobniony, przykład dotyczy chłopca,
który, nie mogąc/nie chcąc oderwać się
od gry, odmawiał przychodzenia na posił-
ki. Jego matka regularnie karmiła go przy
komputerze, tłumacząc, że w przeciwnym
razie „nic by nie zjadł”.
Z kolei, wspomniana w omówieniu
badań, niska spójność rodziny, wiążąca
się z wyobcowaniem i poczuciem osa-
motnienia u jej członków, jest kontek-
stem, w którym trudno im wyobrazić
sobie wycofywanie się z nadmiernego
zaangażowania w świat online, który
wypełnia ich pustkę relacyjną. W takich
rodzinach każda osoba radzi sobie z tym
deficytem na swój sposób – na przykład:
dorastający syn (delegowany do terapii)
nałogowo gra, jego młodsza o kilka lat sio-
stra – godzinami ogląda bajki, ojciec także
wiele godzin dziennie spędza przed ekra-
nem, grając lub śledząc informacje z gieł-
dy i wypijając przy tym po kilka porcji
alkoholu, natomiast matka, która dekla-
ruje zainteresowanie ożywieniem relacji
rodzinnych, całymi popołudniami słucha
audiobooków lub podcastów. Gdy matka
apeluje do innych o więcej kontaktu, oni
odpowiadają, że „nie można się do niej
dobić, bo ma ciągle słuchawki na uszach.”
Wśród rodzin z problemem nałogo-
wego używania mediów elektronicznych
zdarzają się też takie, których struktury są
splątane, a granice między ludźmi mało
czytelne i zbyt przepuszczalne. Inicjowa-
nie i konsekwentne wspieranie zmian,
w tym przeciwstawianie się nałogowym
zachowaniom, jest wówczas mało praw-
dopodobne ze względu na panujący cha-
os organizacyjny, brak struktury i hierar-
chii oraz unikanie konfrontacji.
TEORIA DLA
TYTUŁ
PRAKTYKI
DZIAŁU
Warto jeszcze dodać, że w wielu ro-
dzinach problem zaburzenia równowagi
online-offline rozwija się na bazie innego
poważnego problemu lub źródła stresu
w relacjach rodzinnych, na przykład prze-
mocy domowej, kryzysu w relacji mał-
żeńskiej, śmierci lub poważnej choroby
członka rodziny. Każdy z tych czynników
może wywoływać dużo napięcia w rodzi-
nie i obciążać relacje między jej członka-
mi na tyle, że wysiłek przywrócenia rów-
nowagi online-offline jest niemożliwy do
podjęcia.
FUNKCJA W SYSTEMIE
RODZINNYM
Przyglądając się kontekstowi rodzin-
nemu nadużywania mediów elektro-
nicznych nie można pominąć perspek-
tywy funkcji, jaką ten problem (objaw)
pełni w systemie rodzinnym. W teorii
systemowej terapii rodzin najczęściej
opisywaną funkcją objawu jest utrzy-
manie status quo rodziny w obliczu
„zagrożenia” jakąś poważną zmianą
w systemie. W rodzinach z nastolatka-
mi zmianą, którą widać na horyzoncie,
jest opuszczenie domu przez dziecko.
Dla wielu rodzin, z którymi pracowałem,
separowanie się dziecka było perspekty-
wą pożądaną w deklaracjach (zarówno
rodziców, jak i dzieci), jednak budzącą
bardzo silny lęk. Dochodziło w nich do
zjawiska, które można nazwać pseudo-
odseparowaniem się adolescenta – jego
odcinania się od rzeczywistości rodzin-
nej poprzez pochłonięcie przez świat
wirtualny. Taki rodzaj separowania się
nie buduje jednak niezależności i samo-
dzielności młodego człowieka, de facto
opóźniając jego rozwój społeczny i odra-
czając gotowość do przejęcia odpowie-
dzialności za siebie.
ZMIANY W RODZINIE,
SPRZYJAJĄCE POWROTOWI
DO RÓWNOWAGI
ONLINE-OFFLINE
W ostatniej części artykułu chcę się
skoncentrować na zmianach, w jakie,
z perspektywy badań oraz moich do-
świadczeń klinicznych, warto inwestować
w pracy terapeutycznej z tymi rodzinami
lub ich podsystemami, aby stworzyć wa-
runki do zaistnienia poprawy objawowej,
czyli stopniowego wycofywania się mło-
dych ludzi z ekstremalnego zaabsorbo-
wania światem online i oswajania z moż-
liwością powrotu do angażowania się
37
TYTUŁ DZIAŁU
AKCENT
w relacje z domownikami. To ostat-
nie jest zaś bazą do odzyskiwania
przez nich możliwości i śmiałości
we wchodzeniu w bezpośrednie
relacje z ludźmi spoza rodziny.
Obraz początkowej fazy pracy
z rodzinami naszkicowali Bonnaire
i in. (2019), opisując, że dominują
w niej konflikt i wzajemne oskar-
żenia a postawy członków rodziny
są bardzo obronne. Dzieci delego-
wane do terapii są zazwyczaj ciche
lub agresywne.
Niewątpliwie ważnym celem
jest przywrócenie kontaktu i ko-
munikacji między dziećmi a rodzi-
cami. Często wymaga to jednak
poprawy komunikacji pomiędzy
samymi rodzicami lub pomiędzy
nastolatkiem w nałogu a jego ro-
dzeństwem, które w konflikcie
„o ekrany” mogło na przykład zna-
leźć się w sojuszu z rodzicami lub
zostać przez nich „wciągnięte” do
pełnienia roli rodzicielskiej. W zależno-
ści od sytuacji wymaga to spotkań całej
rodziny lub też w ramach podsystemów
– czyli z samymi rodzicami, w układzie
rodzic – dziecko lub z samymi dziećmi.
Równie istotne jest obniżenie napięcia
w systemie rodzinnym oraz redukcja
nadmiernego konfliktu. Oczywiście nie
ma możliwości wyeliminowania wszel-
kich konfliktów, można jednak na tyle
je zredukować, żeby nie dominowały
w interakcjach między członkami rodzi-
ny i pozostawiły przestrzeń na wyrażanie
różnorodnych uczuć i potrzeb.
Ogromne znaczenie dla przywró-
cenia samokontroli u nastolatków ma
również wprowadzenie i egzekwowanie
jasnych i czytelnych zasad dotyczących
używania e-mediów. Jednak zazwyczaj
nie jest to możliwe przed zaistnieniem
jakichś pozytywnych zmian w dwóch
poprzednio omówionych obszarach.
Warunkiem egzekwowania ustalonych
zasad jest wypracowanie przez rodziców
sposobu na monitorowanie zachowań
dzieci w tym obszarze. Przy pracy nad
tym celem należy mieć na względzie
dwa ważne wnioski, płynące z badań.
Ramirez i in. (2011) w często cyto-
wanym badaniu wykazali, że zasady ko-
rzystania z urządzeń ekranowych są bar-
dziej efektywne, gdy zostaną uzgodnione
z dziećmi.
Natomiast Schneider i in. (2017)
podkreślają, że monitorowanie i kontrola
38
korzystania z internetu przez dzieci przy-
nosi pożądane rezultaty, jeśli towarzy-
szy jej rozwój zaangażowania rodziców
w relację z dzieckiem oraz w budowanie
bardziej świadomej i konstruktywnej po-
stawy wychowawczej.
Z tymi wnioskami wiąże się kolejny
postulat, który tym razem dotyczy szcze-
gólnie pracy z rodzicami – w ramach tak
zwanych konsultacji rodzicielskich lub
warsztatów. Korzystne dla przywrócenia
równowagi online-offline u dzieci jest
rozwijanie przez rodziców kompetencji
i nastawienia, charakterystycznych dla
demokratycznego (autorytatywnego)
stylu wychowawczego. (por. Bonnaire
i in., 2019).
Niezwykle ważnym kierunkiem
w pracy z rodzicami i rodzinami jest tak-
że kształtowanie umiejętności regulowa-
nia emocji. Poprawa w tym zakresie ma
często kluczowe znaczenie dla odzyski-
wania samokontroli w zakresie korzysta-
nia z „ekranów.”
Na osobną uwagę zasługuje wspiera-
nie mentalizowania w rodzinach. Szcze-
gólnie istotne jest tu mentalizowanie
dziecka i jego potrzeby grania przez ro-
dzica oraz mentalizowanie rodzica (i jego
potrzeby kontroli) przez nastolatka. Aby
rodzic mógł zrozumieć znaczenie prze-
bywania dziecka w świecie wirtualnym,
musi poznać ten świat.
Jak piszą Bonnaire i in. (2019), rodzi-
ce, którzy zazwyczaj są bardzo krytyczni
wobec wszystkiego, co dzieci robią on-
line, w ogóle nie chcą poświęcać
temu uwagi. Wychodzą z założe-
nia „jeśli czegoś nie lubię, to nie
będę się tym interesował”. Tym-
czasem nakierowanie wspólnej
(rodzica i dziecka) uwagi na ak-
tywności dziecka w sieci często
stwarza okazję do przywrócenia ja-
kiejkolwiek znaczącej komunikacji
między nimi, jest też dla rodziców
bardzo kształcące.
Z powyższym wiąże się jesz-
cze jeden istotny kierunek pracy
– to znaczy budowanie rozu-
mienia funkcji, jaką nadmierne
zaangażowanie w media elek-
troniczne może pełnić w syste-
mie rodzinnym. Zrozumienie tej
funkcji często przynosi rodzinie
korzyści daleko wykraczające
poza przywrócenie równowagi
online-offline.
Omawiając różne pożądane
zmiany, trzeba jeszcze zwrócić
uwagę, że w procesie pomagania rodzi-
nie należy uwzględnić problemy w funk-
cjonowaniu oraz zaburzenia zdrowia
psychicznego jej poszczególnych człon-
ków, w szczególności rodziców. Leczenie
tych zaburzeń może być nieodzownym
warunkiem uzyskania postępu na innych
polach.
W ramach zakończenia warto do-
dać, że odzyskiwanie równowagi on-
line-offline w rodzinach, gdzie doszło
do poważnego i trwałego jej zaburze-
nia, nie jest procesem prostym ani
szybkim. Dzieje się ono stopniowo
i przypomina raczej spiralę, w której
opisane wcześniej sprzężenie zwrotne
pomiędzy jakością relacji rodzinnych
a nasileniem objawów nałogu zaczy-
na działać w przeciwnym kierunku –
w stronę zdrowia.
Poprawa relacji rodzinnych → odzy-
skiwanie kontroli na używaniem e-mediów
→ poprawa relacji rodzinnych → rosnąca
równowaga online-offline
WOJCIECH OTAWA
psycholog, specjalista
psychoterapii uzależnień
(certyfikat PARPA),
psychoterapeuta
i superwizor aplikant
Sekcji Naukowej
Psychoterapii i Sekcji
Naukowej Terapii Rodzin
Polskiego Towarzystwa
Psychiatrycznego. Pracuje
w gabinecie prywatnym oraz w Młodzieżowym Centrum
Profilaktyki i Terapii „Nowa Ochota” w Warszawie
NR 4/2023

„Ktoś kiedyś napisał, że naukowcy są Marsa, a praktycy z Wenus, i miał na myśli, że są to trochę
różne światy – różne oczekiwania, różna perspektywa czasowa, trochę inny język.”
Rozmowa z JUSTYNĄ KLINGEMANN – dr hab. n. med., sociolożką zdrowia i medycyny
MIĘDZY BADANIAMI
A PRAKTYKĄ TERAPEUTYCZNĄ
Na wstępie naszej rozmowy
chciałbym prosić o Pani opinię
na temat współpracy badaczy
zajmujących się problematyką
uzależnień i praktykami działają-
cymi w obszarze terapii uzależ-
nień.
Ponieważ w swojej pracy na-
ukowej zajmuję się między innymi
kwestiami organizacji i dostępności
lecznictwa, psychospołecznymi wa-
runkami pracy terapeutów, czy też
społecznymi czynnikami wspoma-
gającymi proces zdrowienia z uza-
leżnienia, zagadnienie współpracy ze
środowiskiem terapeutycznym uwa-
żam za kwestię kluczową.
Z jednej strony, rozmowy z te-
rapeutami często inspirują mnie do
podjęcia specyficznych tematów
badawczych, z drugiej, zależy mi, aby
wyniki badań, które prowadzę, wchodzi-
ły w dialog z praktyką terapeutyczną.
Dialog jest tu dobrym słowem – musimy
mieć świadomość złożoności procesu,
jakim jest kształtowanie polityki zdro-
wotnej w obszarze uzależnień. Wiedza
naukowa tylko w ograniczonym stop-
niu tworzy system – istotne znaczenia
ma też kontekst społeczno-kulturowy,
przyjęte rozwiązania prawne i organiza-
cyjne, sposób finansowania świadczeń,
tradycja, wiedza, przekonania i umiejęt-
ności terapeutów, a nawet emocje.
Realizacja badań naukowych ma
jednak swój własny rytm, własną per-
spektywę czasową. Metodologicznie
poprawne i pozwalające formułować
wnioski badania wymagają replikacji
w różnych kontekstach czasowych i przez
niezależne zespoły badawcze, krytycz-
nej analizy, eksploracji obszarów, które
nie zawsze pokrywają się z aktualnymi
zainteresowaniami praktyków. Bywa to
źródłem frustracji – zazwyczaj w sytu-
NR 4/2023
acjach, gdy osoby zajmujące się polity-
ką zdrowotną czy też terapeuci stawia-
ją ważne pytania… i oczekują na nie
szybkich i prostych odpowiedzi. Nauka,
z reguły, nie jest w stanie ich udzielić, nie
od razu (a za kilka miesięcy lub lat), nie
bez wyartykułowania szeregu zastrzeżeń
natury metodologicznej. Zdarza się też,
że wyniki badań traktowane są wybiór-
czo i instrumentalnie dla uzasadnienia
realizowanych już działań, co z kolei
frustruje naukowców.
W moim odczuciu, efektywna współ-
praca pomiędzy nauką i praktyką ma
miejsce wtedy, gdy znajduje przestrzeń
na dialog , gdy wyniki rzetelnie prowa-
dzonych badań prowadzą do takiego
poziomu nagromadzenia wiedzy w ja-
kimś obszarze, że zaczyna ona aktyw-
nie kształtować świadomość polityków
zdrowotnych i praktyków. Skumulowa-
na wiedza naukowa, prowadząca do
uświadomienia problemu czy też specy-
ficznych potrzeb zdrowotnych, do zdo-
bycia wiedzy, o tym, jakimi narzędziami
polityki zdrowotnej dysponujemy, aby
NASZE
TYTUŁ
ROZMOWY
DZIAŁU
zmieniać rzeczywistość, rozwiązać
problem; do zmiany utartych prze-
konań i paradygmatów… tak kształ-
tuje się polityka zdrowotna zgodna
z wnioskami z badań i jednocześnie
osadzona w realiach.
Co to znaczy skumulowana wie-
dza naukowa?
Chleb powszedni nauki to nuda,
powtarzalność, obserwowanie pro-
jektów badawczych realizowanych
w Polsce i na świecie przez konkuren-
cyjne zespoły badawcze, przebijanie
się przez kilkuset stronicowe raporty
z badań, krytyczna ocena metodolo-
giczna i merytoryczna ich wyników,
szukanie potwierdzenia uzyskanych
wyników czy zaobserwowanych
trendów poprzez replikację realizo-
wanych badań. Nie wszystko, co się
świeci w nauce, jest złotem – naukow-
cy mają na sumieniu różne grzechy, nie
wszystkie badania, z których raporty
czytam, były realizowane z należytą
starannością, zgodnie z zasadami dobrej
praktyki badawczej, nie zawsze poprze-
dzała je uważna i krytyczna analiza
stanu dotychczasowej wiedzy na dany
temat.
Pomimo tych zastrzeżeń, wiedza
naukowa w obszarze uzależnień ulega
stopniowej kumulacji. Warto śledzić pu-
blikacje zawierające wyniki metaanaliz
czy systematycznych przeglądów badań
naukowych, aby znaleźć odpowiedź na
pytanie, czy na dany temat wiemy już
wystarczająco dużo.
Czy zdarzają się tematy, które bu-
dzą emocje?
Tak było z programami ograniczenia
picia – wyniki badań dotyczące skutecz-
ności tego podejścia początkowo budziły
nieufność.
39
TYTUŁ DZIAŁU
NASZE ROZMOWY
Pamiętam, że gdy zaczęłam o tym
opowiadać w Polsce – pokazując do-
świadczenia innych krajów oraz wy-
niki badań zagranicznych – zdarzały
się wśród słuchaczy reakcje skrajne, od
oburzenia i opuszczenia sali wykłado-
wej, po entuzjazm i kwiaty na koniec
wystąpienia.
Dziś te emocje ucichły, a w polskich
placówkach leczenia uzależnień takie
programy są oferowane pacjentom.
Wiedza naukowa wskazująca, że abs-
tynencja nie jest jedyną drogą wyjścia
z uzależnienia, oraz że uzależnienie
jest procesem dającym się umieścić na
kontinuum, gromadziła się przez wiele
lat, na kilku kontynentach i stopniowo
zmieniała świadomość praktyków zaj-
mujących się leczeniem uzależnień oraz
osób odpowiedzialnych za systemowe
rozwiązania w obszarze lecznictwa.
Refleksja nad przebiegiem tego procesu
w Polsce pozwala dostrzec, jak wszystkie
te czynniki, o których mówiliśmy wcze-
śniej, spowalniają włączanie do prakty-
ki rozwiązań, które z czysto naukowego
punktu widzenia wydają się oczywiste.
Jednocześnie możemy zrozumieć wagę
dialogu, który był możliwy także dzięki
temu, że PARPA, ówcześnie reprezento-
wana przez Jagodę Fudałę – Kierow-
nika Działu Lecznictwa Odwykowego
i Programów Medycznych, prezentowała
ogromną otwartość i zaangażowanie,
tworząc przestrzeń do spotkań i rozmów
w Zespole Doradców Dyrektora PARPA
(wówczas Krzysztofa Brzózki) do spraw
lecznictwa odwykowego.
Jak jest dzisiaj w tej materii?
Wszystkie moje doświadczenia po-
kazują, że ta współpraca trwa i odbywa
się na wielu płaszczyznach. Krajowe Cen-
trum Przeciwdziałania Uzależnieniom
tworzy przestrzenie, na których dialog
się odbywa – zespoły eksperckie, konfe-
rencje, szkolenia. Jako naukowcy jeste-
śmy zapraszani do realizacji projektów
naukowych, mamy wiele okazji do pre-
zentowania wyników tych badań i roz-
mów o nich, nie tylko z innymi naukow-
cami, ale też z praktykami. Jesteśmy też
włączani w debatę nad przygotowanymi
rozwiązaniami polityki zdrowotnej do-
tyczącej uzależnień, do dyskusji o tym,
jakiego lecznictwa uzależnień potrzebu-
jemy w Polsce. Ktoś mógłby powiedzieć,
że mogłoby dziać się jeszcze więcej, ale
wszyscy żyjemy w rzeczywistości, która
40
pędzi – KCPU obarczone jest ogromem Miło to słyszeć. Co, jako środowi-
zadań i wyzwań, a doba ma tylko 24 sko specjalistów pracujących w ob-
godziny. szarze leczenia uzależnień, może-
my wnieść do współpracy praktyki
Co by tę efektywność poprawiło? z nauką?
Ktoś kiedyś napisał, że naukowcy są Lecznictwo ma uzasadnione oba-
Marsa, a praktycy z Wenus, i miał na wy i zastrzeżenie dotyczące analiz jego
myśli właśnie to, że są to trochę różne efektywności. Badania skuteczności
światy – różne oczekiwania, różna per- lecznictwa często odnoszą się do jego
spektywa czasowa, trochę inny język. To wyizolowanych elementów, wyrwa-
wszystko utrudnia dialog.
nych z kontekstu i bez zrozumienia
Ciekawą próbą budowania mostów,
uwarunkowań, które na te efekty mają
które łączyłyby świat nauki i praktyki,
wpływ. Dużo musi się wydarzyć, aby
jest zawód brokerów wiedzy (knowledge
system pomocy osobom z uzależnie-
brokers) zajmujących się translacją i wy-
niem był efektywny. Poza oczywistymi
mianą ( już od lat nie mówi się o trans-
uwarunkowaniami niezwykle istotne
ferze wiedzy, gdyż był to proces jedno-
jest również otoczenie tego systemu –
kierunkowy) wiedzy naukowej i wiedzy
społeczny obraz osób uzależnionych,
pochodzącej z własnego doświadczenia,
lecznictwa i procesu zdrowienia oraz
praktyki klinicznej. W obszarze uzależ-
odpowiednie ramy prawne i dobry sys-
nień ich rola wydaje się szczególnie waż-
tem monitorowania podejmowanych
na, bo mamy do czynienia ze złożonym,
działań.
interdyscyplinarnym zagadnieniem.
Ważne jest też, jak skuteczne są
Brokerzy wiedzy zajmują się identy-
działania podejmowane w innych klu-
fikowaniem problemów, na które prakty-
czowych obszarach: profilaktyki czy
ka szuka odpowiedzi, obserwowaniem
redukcji szkód – bez równowagi w tym
i analizowaniem wyników badań, rów-
zakresie, terapeutom nie uda się zro-
nież pod kątem ich metodologicznej po-
bić zbyt wiele. Cennym wkładem osób
prawności czy też rzetelności naukowej,
pracujących w systemie lecznictwa jest
poszukiwaniem rozwiązań i wzmac-
dzielenie się swoimi obserwacjami i in-
nianiem procesu podejmowania decy-
tuicjami z badaczami. Być może to, co
zji mających uzasadnienie naukowe.
dostrzegają we własnej praktyce, jest
Prawidłowe pełnienie tej roli wymaga
początkiem zmiany trendu profilu pa-
unikalnych kompetencji – znajomości
cjentów czy wzorów używania.
„języków” nauki, jak i praktyki; dużej
Mogę sobie nawet wyobrazić sy-
świadomości metodologicznej; rozu-
tuację, że to zespoły terapeutyczne
mienia różnic w zakresie kultury pracy
zaproszą badaczy do wspólnych pro-
i uwarunkowań środowiskowych; umie-
jektów naukowych, odpowiadających
jętności negocjacyjnych i dużej kultury
na ważne dla nich pytania, dzieląc
osobistej.
się swoją wiedzą i doświadczeniem,
W Polsce taka translacja wiedzy od-
stając się częścią zespołu badawcze-
bywa się oczywiście, jest jednak mniej
go, a jednocześnie korzystać z naszych
sformalizowana, bardziej rozproszona.
umiejętności metodologicznych i anali-
Zajmuje się też tym KCPU, zajmuje się
tycznych. Z pewnością ja i wielu moich
też Wasz kwartalnik, który od lat pełni
kolegów przyjęłoby takie zaproszenie
rolę forum wymiany idei i dobrych prak-
z radością.
tyk tworzonych przez ludzi zajmujących
Dziękuję za rozmowę.
się badaniami i terapią w dziedzinie
Rozm. J. Banaszak
uzależnień.
Gdybyśmy chcieli takie zadania
JUSTYNA KLINGEMANN
bardziej sformalizować, broker wiedzy
dr hab. nauk medycznych, socjolog zdrowia
(dział lub osoba) najbardziej efektywnie i medycyny. Pracownik naukowy Zakładu
funkcjonowałby właśnie w strukturach Badań nad Alkoholizmem i Toksykomaniami
Krajowego Centrum Przeciwdziałania w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie,
kierownik badania DOBROSTAN 2021-2022,
Uzależnieniom, tym bardziej, że KCPU koordynator podzespołu ds. umiejscowienia
ma duże doświadczenie w podejmo- lecznictwa uzależnień w systemie ochrony
waniu się takich zadań i mierzenia się zdrowia działającego w ramach Zespołu do spraw
opracowania reformy systemu leczenia uzależnień
z szeregiem wyzwań związanych z tym powołanego Zarządzeniem Ministra Zdrowia
procesem. z dnia 29 marca 2021 r..
NR 4/2023
 NASZE DOŚWIADCZENIA
TYTUŁ DZIAŁU

Judyta Put
Czyste Bity to autorski projekt profilaktyczny, dzięki jego niestandardowemu podejściu do odbior-
cy, udało mu się stać elementem krakowskiej podkultury klubowej. Okazuje się, że w miejscach,
w które niejako na trwałe wpisane jest używanie środków psychoaktywnych, znalazła się przestrzeń
również na profilaktykę

„CZYSTE BITY – PROFILAKTYKA

W RYTMIE TECHNO
W
yobraźmy sobie taki obra- raz częściej i praktycznie jednomyślnie okolicznościowo-sytuacyjne (streso-
zek: tłoczny, ciemny klub, uznaje się, że próba zapobiegania ne- pochodne), do intensywnego i kom-
głośna muzyka rave. Obok gatywnym skutkom używania substan- pulsywnego. Każdy z powyższych mo-
wejścia do głównej sali przy jednym cji psychoaktywnych powinna być naj- deli obarczony jest ryzykiem szkód
ze stolików, w otoczeniu ulotek siedzą ważniejszym punktem oddziaływań związanych z używaniem substancji
trzy osoby w średnim wieku, zdecydo- wobec użytkowników. wynikających w głównej mierze z bra-
wanie odstają od reszty towarzystwa Nowoczesna profilaktyka charak- ku edukacji i odpowiednich narzędzi
w klubie – są starsze, poważne, for- teryzuje się bardziej otwartym podej- pomagających ich redukowaniu.
malnie ubrane. Na stoliku leżą stosiki ściem do samego zjawiska używania Partyworking, tak jak streetwor-
z ulotkami – „narkotyki zabijają”, „dziś substancji psychoaktywnych. Przyjmu- king, to nowoczesna forma profilakty-
marihuana, jutro heroina”, „katalog je się, że to jedna z alternatyw zacho- ki opierająca się na metodzie „outre-
ośrodków leczenia uzależnień”. Impre- wania jednostki, która niekoniecznie ach”, czyli pracy pozainstytucjonalnej,
zowicze omijają ich szerokim łukiem, prowadzi do uzależnienia i koniecz- w środowisku przebywania klienta.
rzucają ukradkowe zaniepokojone ności leczenia odwykowego. Samych Odbiorcami oddziaływań są uczestni-
spojrzenia, ktoś się zaśmieje, ktoś rzuci modeli używania jest kilka – od eks- cy imprez w klubach i na festiwalach,
– „pewnie są z policji”. Nikt nie podcho- perymentalnego (w tym samej inicja- zazwyczaj rekreacyjnie używający sub-
dzi, przecież nie przyszedł tutaj, żeby cji), poprzez używanie rekreacyjne, stancji psychoaktywnych, a same od-
psuć sobie zabawę.
W klubie obok, w podobnym miej-
scu, z podobną muzyką, też przy sto-
liku, siedzi trójka młodych ludzi. Od
uczestników imprezy odróżniają ich
tylko identyfikatory i żółte kamizel-
ki, które zakładają kiedy idą „w teren”.
Wzrok przyciągają kolorowe ulotki
z chwytliwymi tytułami: „Know your
pleasures”, „10 pro-tipów, jak przetrwać
imprezę”. Mają też gadżety, zabawne
wlepki. Cały czas ktoś do nich pod-
chodzi – żeby przybić „piątkę”, chwilę
pogadać, poczytać ulotkę z hasłem,
które przyciągnęło wzrok, zgarnąć coś,
czego będzie potrzebował. Ludzie czu-
ją się przy nich swobodnie, chętnie się
otwierają, szybko łapią porozumienie.

PARTYWORKING
Obecnie zauważa się zmianę ten-
dencji w zakresie oddziaływań wobec
osób używających środków psychoak-
tywnych – z mocno ukierunkowanych
na abstynencję terapii jednostki do
podjęcia działań profilaktycznych wo-
bec większej grupy użytkowników. Co-

NR 4/2023 41
TYTUŁ DZIAŁU
NASZE DOŚWIADCZENIA
działywania przeprowadzi
się w trakcie trwania impre-
zy. Partyworking łączy ele-
menty profilaktyki, edukacji
i redukcji szkód.
Regularny udział party-
workerów w wydarzeniach
muzycznych ma na celu
wzrost prawdopodobień-
stwa nawiązania kontaktu
z osobami używającymi
substancji psychoaktyw-
nych i podejmujących ryzy-
kowne zachowania seksual-
ne, które prawdopodobnie
z własnej inicjatywy nie
poszukiwałyby pomocy
w instytucjach (na przykład
z powodu braku identyfi-
kowania swojego używania
substancji jako problemo-
wego). Bezpośredniość
i anonimowość kontaktu
w klubie stwarza okazję
do poszerzenia wiedzy od-
biorcy na interesujące go
tematy, bez jego obawy
o „zdemaskowanie” czy ne-
gatywną opinię na temat
jego zachowań.
CZYSTE BITY
Czyste Bity to projekt partyworker-
ski działający od 2015 roku na tere-
nie Krakowa i okolic. Jego celem jest
promowanie bezpieczniejszej zabawy
poprzez zwiększanie świadomości od-
biorców na temat zagrożeń związanych
z podejmowaniem zachowań ryzykow-
nych i proponowanie rozwiązań służą-
cych zmniejszaniu ryzyka. Projekt za-
pewnia również wsparcie w sytuacjach
kryzysowych występujących w trakcie
imprezy (udzielanie pierwszej pomo-
cy, wsparcie psychologiczne). Bywa też
pomostem, dzięki któremu osoby po-
trzebujące zgłaszają się po pomoc do
odpowiednich instytucji, czyli punk-
tów diagnostyczno-konsultacyjnych,
poradni leczenia uzależnień i innych.
Partyworkerzy Czystych Bitów
mają trzy podstawowe zadania w trak-
cie imprezy – obsługują tzw. Infopoint,
czyli stanowisko na którym dostępne
są ulotki edukacyjne, rzetelnie infor-
mujące na temat działania substancji
i potencjalnego ryzyka, ostrzegające
przed specyficznymi zagrożeniami, np.
„pigułką gwałtu”, poświęcone konkret-
42
nej problematyce, typu „Chemseks”,
„Bad Trip”, czy mieszaniu substancji ze
sobą. Partyworkerzy mają też materia-
ły bezpośrednio redukujące szkody, np.
węglowe filtry, jednorazowe zwijki, pre-
zerwatywy, zatyczki do uszu.
Zaraz przy infopoincie odbiorcy
mogą skorzystać z komfortowej prze-
strzeni, w której można usiąść i swo-
bodnie porozmawiać z partyworkerem.
Podczas większych imprez wypusz-
czane są też „Vibe patrole” – dwójka
partyworkerów w charakterystycznych
odblaskowych kamizelkach przecha-
dza się po terenie imprezy i sprawdza,
czy ktoś nie potrzebuje pomocy. Jeśli
przestrzeń na to pozwala, to oprócz
małej strefy obok infopointu tworzy się
też większą strefę komfortu przydatną
w sytuacjach, gdy któregoś z uczestni-
ków imprezy przerośnie jej intensyw-
ność albo poczuje się gorzej w związku
z przyjęciem substancji.
Dzięki uważnemu rozpoznaniu po-
trzeb środowiska i dopasowaniu stylu
pracy do odbiorców Czystym Bitom
udaje się wejść nie tylko na pojedyncze
imprezy. Pracownicy Czystych Bitów
ze swoimi oddziaływaniami edukacyj-
nymi skierowali się również do obsłu-
gi imprez, organizując szkolenia dla
klubów, w trakcie których
personel poszerza swoją
wiedzę pomocową i uczy
się, jak reagować w przy-
padku zatruć i przedawko-
wań. Pozwala to na szersze
zaistnienie w środowisku
i wzbudzenie zaufania
na wszystkich szczeblach
kultury klubowej, a także
zapewnia poprawę bezpie-
czeństwa na imprezach, na
których partyworkerzy nie
mogą być obecni. Poprzez
nawiązanie stałej współ-
pracy z organizatorami,
managerami i artystami
projekt stał się stałym
elementem krakowskiej
sceny klubowej, modelu-
jącym pozytywne zmiany
postaw.
***
Jednym z ważniejszych
rezultatów działania pro-
jektu, a także chyba jego
najbardziej wartościową
ewaluacją, okazało się
stopniowe wyłanianie edukatorów ró-
wieśniczych, czyli osób, które z od-
biorców projektu, dzięki uczestnictwu
w organizowanych przez edukatorów
Czystych Bitów szkoleniach, stały się
jego wolontariuszami. Tym sposo-
bem udało się stworzyć społeczność,
w której nie wykluczono osób przez
pryzmat używania przez nich substan-
cji psychoaktywnych, tylko uzbrojono
je w wiedzę i umiejętności, które mogą
przekazywać dalej swoim rówieśnikom.
Podsumowując, partyworking
może być ciekawą i bardzo atrakcyj-
ną alternatywą dla bardziej „klasycz-
nych” programów profilaktycznych.
Silne osadzenie w środowisku klienta,
słuchanie jego potrzeb i dopasowanie
się do jego „stylu przekazu” może efek-
tywnie zachęcić odbiorcę do wzięcia
udziału w działaniach.
JUDYTA PUT
Magister resocjalizacji,
specjalistka psychoterapii
uzależnień. Związana
z Poradnią MONAR
w Krakowie – jako
psychoterapeutka,
pracowniczka środowiskowa
w Centrum Redukcji Szkód
Drop-In Krakowska 19, autorka i koordynatorka
projektu Czyste Bity.
NR 4/2023
 NASZE
TYTUŁ
ROZMOWY
DZIAŁU

Rozmowa z DR N. MED. KATARZYNĄ NOWAKOWSKĄ – DOMAGAŁĄ, członkinią zespołu

ekspertów ds. opiniowania wniosków jednostek organizacyjnych ubiegających się o akredytację
do prowadzenia szkolenia specjalizacyjnego w dziedzinie psychoterapii uzależnień przy CMKP

JESTEŚMY
NA POCZĄTKU DROGI
Komisja zdecydowała o przyznaniu towującym całościowy program nowej musi być w pełni zgodne z programem
pierwszych akredytacji na realizację specjalizacji. W skład komisji weszły rów- specjalizacji. To w nim znajdują się wy-
szkolenia specjalizacyjnego. Co oka- nież dr Bogusława Bukowska i dr Anna szczególnione zagadnienia teoretyczne
zało się najtrudniejsze do spełnienia Przenzak, które również miały swój udział i określone są kompetencje, które po szkole-
przez podmioty, które jako pierwsze w jego powstaniu. niu powinien posiadać specjalizant. Cały
złożyły wnioski? W takiej sytuacji idea i merytoryczne zespół uważnie sprawdzał, czy zgłaszane
Z mojej perspektywy jednostkom szko- cele nowego programu znalazły wprost szkolenie jest w pełni zgodne z programem,
lącym kłopot mogło sprawiać znalezienie odzwierciedlenie w szkoleniach, które uzy- czy do prowadzenia zajęć wybrani zosta-
osób, które spełniają kryteria formalne skały akredytację. li specjaliści praktycy w danym temacie
i merytoryczne, aby pełnić funkcję kierow- Nie może być zresztą inaczej, szkolenie i czy staże będą realizowane we właści-
nika specjalizacji. zgłaszane przez jednostkę do akredytacji wych placówkach.
Jesteśmy na początku drogi, jeśli cho-
dzi o wprowadzanie specjalizacji z psy-
choterapii uzależnień. Obecnie mamy
ponad dwadzieścia osób, które zdały
państwowy egzamin i uzyskały tytuł spe-
cjalisty w dziedzinie psychoterapii uza-
leżnień, w najbliższej zimowej sesji, do
egzaminu przystępuje ponad pięćdziesiąt
kolejnych. Każda taka osoba może pełnić
funkcję kierownika dla trzech, a po uzy-
skaniu zgody Konsultanta Krajowego,
czterech kandydatów na specjalistów.
Zgodnie z przepisami, funkcję tę może
pełnić także specjalista w dziedzinie po-
krewnej (w tym przypadku specjalista psy-
chologii klinicznej czy psychoterapii dzieci
i młodzieży), ale jako zespół ds. akredy-
tacji zwracaliśmy uwagę, aby osobami
zgłaszanymi jako kierownicy specjalizacji
były osoby posiadające doświadczenie
pracy z pacjentem w obszarze uzależnień,
a nie tylko spełniające kryteria formalne.
Z dużym zadowoleniem muszę przyznać,
iż udało się nam przekonać jednostki, żeby
właśnie takie osoby zostały zgłoszone jako
kierownicy specjalizacji.

Na ile, z punktu widzenia komisji,

programy, które ubiegały się o akre-
dytację, są zbieżne z ideą i meryto-
rycznymi celami programu, który
stworzył Zespół Ekspertów?
Zostałyśmy wraz z profesor Barbarą
Bętkowską-Korpałą powołane do udziału
w pracach tego zespołu. Pracowałyśmy
wcześniej w zespole ekspertów przygo-

NR 4/2023 43
TYTUŁ DZIAŁU
NASZE ROZMOWY

Co decydowało o liczbie miejsc dla

osób, które mogą się zgłaszać na
szkolenia?
To jednostki szkolące decydowały,
o jaką liczbę miejsc wystąpią. Wszystkie
otrzymały tyle miejsc, o ile wnioskowa-
ły. Zadaniem Zespołu ds. akredytacji
była tylko weryfikacja dokumentów, na
podstawie których przydzielone zostały
miejsca.

Kto może się starać o przyjęcie do

szkolenia?
Specjalizacja dedykowana jest dla
osób z tytułem magistra, magistra in-
żyniera lub równorzędnym w zakresie:
pielęgniarstwa, położnictwa, pracy so-
cjalnej, psychologii, pedagogiki, nauk
o rodzinie, pedagogiki specjalnej, socjo-
logii, resocjalizacji, zdrowia publicznego
lub uzyskanego na kierunku lekarskim.

Przypomnijmy, ile trwa?

Obejmuje 1.728 godzin szkolenia
zorganizowanego przez akredytowaną
jednostkę szkolącą, w tym 1.008 godzin
kursów specjalizacyjnych i 720 godzin
staży kierunkowych oraz staż podsta-
wowy wynoszący 5.056 godzin wykony-
wania czynności zawodowych zgodnych
z programem specjalizacji.
Całość obejmie dziesięć modułów,
składać się będzie z 24 kursów specja-
lizacyjnych i 8 staży kierunkowych, za-
wiera też kurs specjalizacyjny jednolity
pt.: „Prawo medyczne”.
Realizacja całego szkolenia zaplano-
wana jest na cztery lata.
Jak przebiega nabór?
Nabór wniosków odbywać się będzie
dwa razy w roku (wiosną i jesienią). Wo-
jewoda ustala i zamieszcza w Systemie
Monitorowania Kształcenia Pracowni-
ków Medycznych (SMK), co najmniej na
miesiąc przed terminem postępowania
kwalifikacyjnego, informację o liczbie
wolnych miejsc szkoleniowych w poszcze-
gólnych jednostkach szkolących na dane
postępowanie kwalifikacyjne. Wniosek
o rozpoczęcie specjalizacji składa specja-
lizant do wojewody, za pośrednictwem
SMK wraz z kopiami dokumentów, jakie
należy dołączyć, a które zostały wskaza-
ne w art. 11.3. ustawy o uzyskiwaniu ty-
tułu specjalisty w dziedzinach mających
zastosowanie w ochronie zdrowia (Dz. U.
2017 poz. 599).
Rejestracja realizowana jest przez plat-
formę SMK, na której później dokumentuje
się cały przebieg szkolenia specjalizacyjnego,
aż do jego zakończenia w tym zgłoszenia
się i zaliczenia państwowego egzaminu spe-
cjalizacyjnego w Centrum Egzaminów Me-
dycznych w Łodzi.
Z jakimi kosztami trzeba się liczyć?
Koszt szkolenia każdorazowo jest
kalkulowany przez jednostkę szkolącą.
Obecnie uruchamiane szkolenia mają
kosztować około 50.000 zł za całość.
Opłata pokrywa koszt szkolenia specja-
lizacyjnego – wykłady, warsztaty, tre-
ningi, staże kierunkowe i superwizję. Nie
uwzględnia natomiast kosztów: dojazdu
na szkolenie, wyżywienia, ubezpieczeń,
zakwaterowania i wyżywienia podczas
treningów.
Na zakończenie rozmowy spytam –
dlaczego warto podjąć ten trud?
Szkolenie w dziedzinie psychoterapii
uzależnień umożliwi specjalizantom za-
poznanie się z aktualną wiedzą z zakresu
podstaw psychoterapii uzależnień, psycho-
logii klinicznej, nauk medycznych, nauk
społecznych i neuronauki, a także nabycie
umiejętności jej zastosowania w praktyce
klinicznej, w kontakcie z pacjentem. Szko-
lenie dotyczy leczenia osób z rozpoznaniem
uzależnienia od substancji psychoaktyw-
nych i zachowań uzależniających, a także
pomocy psychologicznej dla ich bliskich.
To dobre przygotowanie do prowadzenia
psychoterapii.
Dziękuję za rozmowę.
Rozm. J.B.
DR N. MED. KATARZYNA
NOWAKOWSKA-DOMAGAŁA,
certyfikowana specjalistka
psychoterapii uzależnień,
psycholożka kliniczna,
psychoterapeutka. Pełni
obowiązki kierownika
Kliniki Nerwic, Zaburzeń
Osobowości i Odżywiania
w IPiN w Warszawie,
adiunkt w Instytucie Psychologii UŁ.

44 NR 4/2023
 NASZE
TYTUŁRELACJE
DZIAŁU

Agnieszka Krzysztoń
W dniach od 15 do 17 listopada odbyła się coroczna ogólnopolska konferencja organizowana
przez fundację Res Humanae pod tytułem „Wspólne wyzwania, różnorodne podejścia w terapii uza-
leżnień”. Przez trzy dni zaprezentowano ponad trzydzieści wystąpień z bardzo różnych obszarów
zdrowia psychicznego

CO NOWEGO
W PSYCHOTERAPII UZALEŻNIEŃ
W
ydarzenie, o którym mowa,
wpisuje się na listę waż-
nych spotkań profesjona-
listów. W trakcie konferencji dyrektor
Bogusława Bukowska przedstawiła
najważniejsze wnioski z pracy zespo-
łu ds. reformy lecznictwa uzależnień,
min. potrzebę uregulowania odpowie-
dzialności zawodowej specjalistów
psychoterapii uzależnień. Podczas
wystąpienia przekazała informację, że
Ministerstwo Zdrowia zaakceptowa-
ło wszystkie uwagi zaproponowane
przez zespół ekspertów i zostaną one
włączone do odpowiednich ustaw.
Potwierdzenie przyszło bardzo szyb-
ko, gdyż tego samego dnia, czyli 15
listopada, opublikowano Narodowy
Program Zdrowia Psychicznego na
lata 2023-2030, w którym poświęco-
no wiele miejsca pacjentom uzależ-
nionym i psychoterapii uzależnień.

***
Różnorodność zawodów i funk-
cji osób prowadzących wzbogaciła
konferencję w możliwość odkrycia
nowych perspektyw jak i dialogu róż-
nych środowisk (min. psychiatrów,
specjalistów psychoterapii uzależ-
nień, badaczy, nauczycieli akademic-
kich). Przedstawione zostały różne
podejścia oraz programy leczenia
uzależnień skierowane do osób doro-
słych i młodzieży. Przedstawiciele pla-
cówek opisywali najważniejsze ele-
menty programów terapeutycznych
terapii ambulatoryjnej i stacjonarnej.
Elżbieta Rachowska opisywała
prowadzony przez siebie całodobowy,
długoterminowy (ośmiomiesięczny)
ośrodek koedukacyjny. W wystąpieniu
kładła nacisk na integrację (pacjen-
ci uzależnieni od różnych substancji
i czynności), holistyczne podejście

NR 4/2023 45
TYTUŁ DZIAŁU
NASZE RELACJE
(zajmowanie się nie tylko leczeniem
uzależnienia, ale pomoc w różnych
problemach życiowych pacjentów,
złagodzenie cierpienia somatycznego
i psychicznego) oraz na dopasowywa-
nie oddziaływań terapeutycznych do
indywidualnych potrzeb pacjentów.
Promowała w prowadzeniu terapii
odnoszenie się do wartości Rogersa
(akceptacja, empatia, autentyczność),
obecności terapeuty oraz jakościowej
pracy zespołu terapeutycznego. Elż-
bieta Rachowska odwoływała się rów-
nież do freudowskiej definicji zdrowia
jako umiejętności miłości i pracy oraz
do słów, które powiedział Winnicott:
„Zabawa jest zawsze dowodem zdol-
ności do tworzenia, równoznacznej
z życiem”.
Justyna Rozbicka-Stanisławska
opowiedziała poruszającą histo-
rię ośrodka stacjonarnego WOTU
w Gdańsku. Pokazała doświadczony
przez swój zespół silny kryzys, ja-
kim był pożar ośrodka. To było do-
świadczenie bardzo bolesne i trudne.
Jednocześnie w całym tym trudzie
i cierpieniu otworzyła się szansa na
współpracę z wieloma instytucjami
oraz możliwość pozyskania nowego
miejsca do prowadzenia terapii.
Prowadząca sformułowała na-
stępujące wnioski: rodzaj uzależnie-
nia nie ma znaczenia w potrzebach
leczenia, ważny jest język terapeu-
tyczny, jakiego się używa, warto od-
woływać się do wyższych wartości
na grupach (szacunek do drugiego
człowieka, brak oceny, tolerancja,
zrozumienie itp.), kluczowa jest dal-
sza współpraca na rzecz pacjenta np.
Centra Zdrowia Psychicznego, Centra
Integracji Społecznej, Przedsiębior-
stwa Społeczne.
W sesji plenarnej dotyczącej me-
dycznej marihuany miał miejsce
bardzo ciekawy wykład dr Jerzego
Jarosza, który jest anestezjologiem
i onkologiem. Dr Jarosz opisywał
zarówno prawne aspekty medyka-
lizacji medycznej marihuany, swoje
doświadczenia z pracy z pacjentami,
którym te preparaty są pomocne oraz
aktualne badania potwierdzające lub
zaprzeczające skuteczności leków
kannabinoidowych. Zaznaczał trud-
ności w dostępie do rzetelnych ba-
dań w tych obszarach. Zwrócił uwagę
na lobby koncernów farmakologicz-
46
nych, które często wprowadza społe-
czeństwo w błąd. Wykład ukazał, jak
niewielka liczba zaburzeń może być
skutecznie leczona preparatami za-
wierającymi medyczną marihuanę.
Autor wystąpienia przytoczył
wiele badań, z których wynika, że
najlepiej preparaty kannabinoidowe
skutkują przy nieuleczalnych nudno-
ściach czy wymiotach, przy przewle-
kłym bólu, przy spastyczności oraz
przy ciężkiej padaczce opornej na
leczenie.
Dodatkowo przedstawił przeciw-
wskazania do stosowania medycznej
marihuany lub stosowania jej z więk-
szą uważnością, np. uzależnienie
pacjenta od substancji psychoaktyw-
nych (w tym alkoholu), uzależnienie
w wywiadzie rodzinnym, zaburzenia
układu krążenia, schizofrenia pa-
cjenta lub schizofrenia w wywiadzie
rodzinnym, przyjmowanie przez pa-
cjenta leków przeciwdepresyjnych
i wiele innych.
Podczas dyskusji po wystąpieniu
dr. Jarosza wielu specjalistów psy-
choterapii uzależnień podzieliło się
doświadczeniem, że do ich gabinetów
trafiają pacjenci, którym mimo tych
przeciwwskazań przepisuje się leki
na takie zaburzenia jak problemy ze
snem, obniżony nastrój itp – jak się
okazuje, to postępowanie lekarskie
jest niezgodne z aktualnymi wynika-
mi badań. Istnieje potrzeba edukacji
zarówno lekarzy jak i pacjentów od-
nośnie obecnego stanu wiedzy na ten
temat.
Wyjątkowo poruszające było wy-
stąpienie pani Anny Gronowskiej –
Karolkiewicz z Instytutu Głuchonie-
mych w Warszawie. Pani Anna jest
osobą niesłyszącą, która ma ogromne
doświadczenie zawodowe jako psy-
cholog w pracy z osobami głuchonie-
mymi i niesłyszącymi. Przedstawiła
ona trudności, z jakimi mierzą się
osoby głuche i głuchonieme w Polsce
(nie tylko w ramach dostępu do tera-
pii uzależnień, ale powszechnego le-
czenia w ogóle).
Dyskusja w tym panelu potoczyła
się w kierunku poszukiwania rozwią-
zań dla osób niesłyszących. Wśród
pomysłów pojawiła się propozycja
wyspecjalizowania jednego z ośrod-
ków leczenia uzależnień poprzez na-
ukę kadry języka migowego. Innym
pomysłem było upowszechnienie do-
stępu w leczeniu uzależnień tłumaczy
języka migowego.
W razie zgłaszania się do różnych
placówek osób głuchoniemych Anna
Gronowska – Karolkiewicz zapropo-
nowała swoje wsparcie – zarówno ma-
ilowe, online czy stacjonarne w Punk-
cie Informacyjno – Konsultacyjnym
przy ul. Żelaznej 99 w Warszawie. Po-
lecam też stronę www.pa-nieslyszacy.
info czy platformę z mitingami AA dla
niesłyszących https://glusi-aa.pl/.
***
Mam wrażenie, że ta konferencja
odbyła się w atmosferze integrowania
(środowiska, nurtów, pacjentów z róż-
nymi uzależnieniami), wzmacniania
i przypominania podstawowych war-
tości (podmiotowe traktowanie pa-
cjenta – jego bycie w centrum terapii,
wzajemny szacunek, akceptacja, in-
dywidualizacja). Po raz kolejny moż-
na było przekonać się, jak niesłycha-
nie ważny jest język w tak wrażliwej
strukturze jak leczenie uzależnień.
Jest on istotny chociażby dlatego, że
może dawać lub zabierać nadzieję,
motywować lub zniechęcać do zmia-
ny. Powinniśmy być na niego niezwy-
kle uważni, tym bardziej mając wie-
dzę, że język konfrontacji i etykiet nie
przynosi trwałej poprawy.
Opisałam tylko kilka z kilkudzie-
sięciu wystąpień, jakie miały miejsce
na konferencji. Z ciekawych zagad-
nień, które warto zagłębić wymienię
chociażby projekt IMPRESA, program
SMART Recovery (prezentowany
w ostatnim numerze Terapii), chem-
sex, nowe klasyfikacje diagnostyczne
w uzależnieniach.
ZAMIAST BIBLIOGRAFII:
1. https://glusi-aa.pl/
2. www.pa-nieslyszacy.info
3. https://reshumanae.org.pl/terapia­
uzaleznien
AGNIESZKA KRZYSZTOŃ
specjalistka
psychoterapii uzależnień,
w trakcie szkolenia w szkole
psychoterapii INTRA.
Pracuje w Instytucie
Psychiatrii i Neurologii
w Warszawie i w Ośrodku
HOLIPSYCHE
NR 4/2023

Rozmowa z KATARZYNĄ REJNIAK, psychoterapeutką, autorką książki „Nieobecni”
ZATRZYMAĆ SIĘ PRZY ŻYCIU
Skąd decyzja o podjęciu trudu pi-
sania na taki temat, dlaczego taki
tytuł i kontekst, w jakim ukazuje
Pani uzależnienie?
Jako psychoterapeutka chcę być
współodpowiedzialna za świat, w któ-
rym żyję, a ponieważ jestem specjalistą
w dziedzinie terapii uzależnienia, moim
zadaniem jest szukanie źródeł kryzysu
w tym obszarze. Pisząc książkę, czułam
potrzebę zadawania głębokich pytań
o powody, a nie tylko o sposoby leczenia
uzależnień. Chciałam też pokazać, jak
bardzo obszary uzależnienia i kryzysu
klimatycznego są ze sobą powiązane
i jak mocno my, terapeuci, oddzielamy
te problemy od nas samych, od świata,
który współtworzymy jako ludzie.
W obszarze psychoterapii można
byłoby się spodziewać publikacji
o eksperckim, naukowym charak-
terze, tymczasem Pani książka,
tak osobiście napisana, została
odczytana w szerszej perspekty-
wie. Jak reagują czytelnicy, środo-
wisko, może pacjenci?
Pacjenci czują się poruszeni per-
spektywą wpływu świata na ich choro-
bę. Tak do tej pory o tym się do nich
nie mówiło albo bardzo niewiele. Wiele
osób oświadcza mi, że są poruszeni lek-
turą mojej książki, inni z kolei, że była
dla nich trudna.
Czytelnicy chcą zatrzymać się przy
swoim życiu, chcą zastanowić się nad
obszarem nałogowego regulowania
emocji, nad siłą konsumpcjonizmu, nad
samotnością i przestymulowaniem.
Dostaję też sygnały, że książka tra-
fia do serca, a nie tylko do głowy. To
jest dla mnie bardzo ważne.
Książka jest efektem Pani doświad-
czeń, a jak publikacja wpływa
zwrotnie na tożsamość bądź rolę
psychoterapeuty, twórczy warsztat?
Wiele się dzięki niej nauczyłam jako
specjalista. Pomogła mi poukładać sobie
i zobaczyć na nowo wiele koncepcji, teo-
rii, narzędzi. Wpłynęła też na mój spo-
NR 4/2023
NASZE
TYTUŁ
ROZMOWY
DZIAŁU
„To jak zbudowany jest dzisiejszy
świat, jest jednym z głównych powo-
dów rozwoju uzależnień. Dopóki przy
tym nie przystaniemy, również jako
profesjonaliści, będziemy działać jak
współuzależnione osoby, zasłaniając
skutki i ból uzależnienia, nie sięgając
do jego przyczyn. Od nas też zależy,
jak chcemy myśleć i patrzeć na uza-
leżnienie, jakie metody i perspektywy
chcemy wziąć pod uwagę. Czy chcemy
zmierzyć się z szerszym kontekstem,
własnym uczciwym rachunkiem w tej
sprawie, czy jesteśmy w stanie patrzeć
na uzależnienie z perspektywy kryzysu
naszego świata, czy raczej jak zachod-
sób bycia w gabinecie, na odczuwanie nia medycyna, „łatać dziury”, łagodząc
szacunku, pokory, odpowiedzialności. zaostrzone objawy? Czy jesteśmy go-
Czuję dziś, jak bardzo w moim za- towi na otwarcie naszych oczu i serc,
wodzie potrzebna jest zdrowa regulacja na ból nas wszystkich i kłamstwa, któ-
i poczucie kolektywnego wsparcia. To rymi jesteśmy codziennie podsycani
dodaje mi nadziei i czyni moje życie do walki, wysiłku, opuszczenia, izola-
bardziej odpowiedzialnym. cji, samotności, lęku, niepokoju, utraty
wiary w siebie i drugiego człowieka?”
Dziękuję za rozmowę. 
IK  (fragment tekstu).
Książka Katarzyny Rejniak prowadzi
Czytelnika ku rozumieniu przekonań
i postaw, a przede wszystkim uczuć, jakie
żywimy wobec osób uzależnionych. Po-
dróż ta pozwala nam uzyskać pełniejszy
obraz cierpienia tych ludzi; słyszymy głu-
che echo pustej studni ich dzieciństwa,
a także dorosłych relacji, których kształt
jest jego konsekwencją. W miarę zagłę-
biania się w myśl Autorki ten dźwięk
staje się coraz wyraźniejszy. Odkrywamy,
jak bardzo doświadczenia traumatycz-
ne determinują nasze życie. Rozpozna-
jemy to również w szerszej, społecznej
perspektywie.
Opisywana w tej publikacji kultura
kryzysu przynależności pozwala nam
głębiej rozumieć siebie i uzależnienie,
które w naszym świecie stało się roz-
paczliwą próbą ratowania więzi.
BOŻENA MACIEK-HAŚCIŁO
47
TYTUŁ DZIAŁU
WAŻNE DLA…
Minął rok od powołania Krajowego Konsultanta
w dziedzinie psychoterapii uzależnień
KRONIKA
Z
adania konsultanta opisane są w Ustawie z dnia 6
listopada 2008 r. o konsultantach w ochronie zdro-
wia. Oprócz obowiązków związanych z wykonywa-
niem zadań opiniodawczych, doradczych i kontrolnych dla
organów administracji rządowej, prof. Barbara Bętkowska-
-Korpała podjęła się również opracowania i uruchomie-
nia nowego systemu szkolenia specjalistów w dziedzinie
psychoterapii uzależnień we współpracy z powołanymi do
tego celu instytucjami.
• Konsultant krajowa i Zespół ekspertów przy współ-
udziale zaproszonych certyfikowanych specjalistów
psychoterapii uzależnień, w oparciu o standardy
obowiązujące w specjalizacjach w ochronie zdrowia
w dziedzinie psychoterapii uzależnień, opracowa-
li program specjalizacyjny, który został zatwierdzo-
ny przez Ministra Zdrowia w styczniu 2023 roku. Pro-
gram dostępny jest na stronie Centrum Medycznego
Kształcenia Podyplomowego.
• Ustawa z dnia 17 sierpnia 2023 r. O niektórych zawo-
dach medycznych zmienia warunki przystąpienia do
Państwowego Egzaminu Specjalizacyjnego w dziedzi-
nie psychoterapii uzależnień, osoby posiadające certy-
fikat specjalisty psychoterapii uzależnień mogą przy-
stąpić do egzaminu. Zgodnie z przepisami ustawy
z dnia 24 lutego 2017 r. o uzyskiwaniu tytułu specjali-
sty w dziedzinach mających zastosowanie w ochronie
zdrowia, do udziału w egzaminach w sesjach wiosen-
nych należy składać wnioski w systemie monitorowa-
nia kształcenia (SMK) do dnia 15 stycznia, natomiast
do egzaminów w sesji jesiennej do 15 lipca.
48
• Dyrektor Centrum Medycznego Kształcenia Pody-
plomowego, po pozytywnym zaopiniowaniu wnio-
sków przez zespół ekspertów ds. akredytacji, wpisał
trzy pierwsze podmioty na listę jednostek posiadają-
cych akredytację na prowadzenie szkolenia specjali-
zacyjnego w dziedzinie psychoterapii uzależnień. 15
listopada br. uruchomiony został nabór na szkolenie
specjalizacyjne w dwóch jednostkach spośród trzech
akredytowanych, są to:
1. W województwie łódzkim – Fundacja Promocji
Zdrowia Psychicznego i Somatycznego Vis Salutis.
2. W województwie małopolskim – Krakowskie Sto-
warzyszenie Terapeutów Uzależnień
Kolejne jednostki przygotowują wnioski akredytacyjne,
a następny nabór planowany jest wiosną 2024 roku.
Do tej pory powołano konsultantów wojewódz-
kich w dziedzinie psychoterapii uzależnień w trzech
województwach:
• łódzkim – mgr Joannę Sobczyńską
• świętokrzyskim - dr Annę Przenzak
• warmińsko-mazurskim - mgr Dorotę Regułę.
• wielkopolskim – mgr Bożenę Maciek – Haściło
Aktualnie trwają powoływania konsultantów woje-
wódzkich w dziedzinie psychoterapii uzależnień w innych
województwach.
Aktualna liczba specjalistów w poszczególnych wo-
jewództwach: Małopolskie 13, Świętokrzyskie 11, Mazo-
wieckie 9, Śląskie 9, Lubelskie 6, Łódzkie 6, Dolnośląskie
4, Kujawsko pomorskie 3, Podlaskie 3, Wielkopolskie 3,
Pomorskie 1, Warmińsko-mazurskie 1
Celem przekazywania rzetelnych informacji na temat spe-
cjalizacji w dziedzinie psychoterapii uzależnień uruchomiona
została strona internetowa konsultanta krajowego w dziedzinie
psychoterapii uzależnień, na której dostępne są informacje doty-
czące m.in. specjalizacji i egzaminów, a także zamieszczony zo-
stał wykaz specjalistów w dziedzinie psychoterapii uzależnień
https://konsultantkrajowy-psychoterapiauzaleznien.pl/ M.N.
Pięknych w swym trudzie Świąt
i Dobrego w swej obfitości
Nowego Roku
Współpracownikom
i Czytelnikom
życzy Redakcja
NR 4/2023
OD WYDAWCY
R
ok 2023 był waż-
nym rokiem
w historii lecze-
nia uzależnień w Polsce.
Zostanie zapisany jako
czas wielu istotnych
zmian dotyczących wy-
maganych kwalifikacji
i szkolenia specjalistów
zajmujących się tym ob-
szarem pomagania, włą-
czenia ich do zawodów
medycznych i przebie-
gu specjalizacji w tym
zakresie.
To rok wielu żarli-
wych dyskusji, których wspólnym mianownikiem była
troska o to, aby „lepsze nie stało się wrogiem dobrego”,
a dokonywane zmiany zaowocowały realnymi korzyścia-
mi dla pacjentów i osób zatrudnionych w lecznictwie
uzależnień.
​Staramy się na bieżąco relacjonować te zmiany, pre-
zentując zarówno argumenty i cele ich zwolenników, jak
i wątpliwości i obawy tych, którzy odnoszą się do nich
sceptycznie.
Próbujemy dostarczać naszym Czytelnikom możliwie
obiektywnego i skupionego na merytorycznych treściach
obrazu reform i przekształceń, z uważnością odnosząc
się do uczuć i emocji, które tym zmianom towarzyszą, bo
wiemy, że uczucia i emocje są ważne. ​Przedwczesne wy-
daje się formułowanie ocen i podsumowań tych wielora-
OD REDAKTORA WYDANIA INTERNETOWEGO
N
ie brzmi do-
brze „ostatni”
numer w tym
roku. Przyjemniej sły-
szeć „pierwszy”, „ak-
tualny”, „najnowszy”
- tym to dobrze, nie są
ostatnie ;)
Podlegamy wszy-
scy swoistej magii
słów. Ich znaczenia
brzmią w nas zgod-
nie z emocjonalną
konotacją.
​Mamy młodzieżo-
we słowo roku 2023 „rel”. Najpiękniejsze polskie słowo roku
to „szczęście”, zaś najpiękniejsze słowo świata to tureckie
„yakamoz” oznaczające odbicie księżyca w wodzie. W tym
momencie pewno zaczęliście zastanawiać się, jaki to ma
związek z naszym (a raczej Waszym) kwartalnikiem?
NR 4/2023
OD WYDAWCY
kich zmian. One trwają i dopiero zaczynamy doświadczać
ich znaczenia i skutków.
​Warto jednak podtrzymać energię, którą wyzwoliło to
chciane czy niechciane zainteresowanie naszym środo-
wiskiem. Bez względu na to, czy bierze się ona z niepoko-
ju, fascynacji, czy jest „w obronie” lub „z ucieczki do przo-
du, ma wielki potencjał, który wydawał się w ostatnich
latach gasnąć wyczerpany w wielu bolesnych porażkach
naszego środowiska doznanych w walce o dostrzeżenie
roli lecznictwa uzależnień w rozwiązywaniu narastają-
cych problemów w zdrowiu psychicznym społeczeństwa
oraz podniesienie statusu zawodowego i materialnego
terapeutów uzależnień. Potrzebujemy tej energii, żeby
nie tracić przekonania o ważności naszej pracy, która,
jak się wydaje, została wreszcie dostrzeżona, choć może
nie do końca doceniona. Mam wielką nadzieję, że i to
nastąpi, a my, jako Wasz kwartalnik, zdołamy się do tego
przyczynić.
​Wkrótce wyślemy do placówek, do których dociera pa-
pierowa wersja kwartalnika, prośbę o wypełnienie ankie-
ty, która pozwoli nam lepiej poznać Wasze potrzeby doty-
czące periodyku dla profesjonalistów, którym staramy się
być. Pozwoli nam to też zaktualizować listę wysyłkową,
aby jego papierowa wersja trafiała tam, gdzie jest najbar-
dziej potrzebna i …czytana.
Dobrych lektur w Nowym Roku życzę sobie i Wam.
Jarek Banaszak
Otóż ma, zwracamy uwagę na słowa. Kilka lat temu
zmieniliśmy tytuł tego periodyku na zawierający większy
szacunek dla osób, w sprawie których się tutaj spotykamy.
Słowa wartościujące, nacechowane oceną stają się
passe. Chętniej opisujemy niż zamykamy treści w jednej
frazie. Im krócej, tym mniej dokładnie, mniej prawdziwie,
mniej przyzwoicie. Tak wszak powstają stereotypy, uprze-
dzenia, nienawiść. Zaczyna się od słów. Nasi autorzy do-
brze to rozumieją.
Uważam, że w warstwie semantycznej artykuły w kwar-
talniku są piękne. Doświadczajmy zatem jedynego w swo-
im rodzaju (dosłownie i w przenośni) czasopisma dla pro-
fesjonalistów istniejącego również w świecie, jakiego nie
do końca rozumiemy, a którego domena to www.touib.pl
Serdecznie pozdrawiam nie tylko wyłącznie wirtual-
nych Czytelników.
PIOTR CHOLERZYŃSKI
– REDAKTOR WERSJI INTERNETOWEJ
I FANPAGE’A NA FACEBOOKU
49
BIBLIOTEKA