K■rlarda Bir Gün 1st Edition Anton

Pavloviç Çehov
Visit to download the full and correct content document:
https://ebookstep.com/product/kirlarda-bir-gun-1st-edition-anton-pavlovic-cehov/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant
download maybe you interests ...

Ganz Wien in 7 Tagen Ein Zeitreiseführer in die k u k

Monarchie 1st Edition Anton Holzer

https://ebookstep.com/product/ganz-wien-in-7-tagen-ein-
zeitreisefuhrer-in-die-k-u-k-monarchie-1st-edition-anton-holzer/

Lernverfahren für technische Systeme W Schoenborn K

Fritzsch G Stanke

https://ebookstep.com/product/lernverfahren-fur-technische-
systeme-w-schoenborn-k-fritzsch-g-stanke/

Ku c u k Hans Be■ Ya■■nda Bir O■lan■n Fobi Analizi 1st

Edition Sigmund Freud

https://ebookstep.com/product/ku-c-u-k-hans-bes-yasinda-bir-
oglanin-fobi-analizi-1st-edition-sigmund-freud/

Os três instrumentos da morte e outros casos do Padre

Brown 1st Edition G. K. Chesterton

https://ebookstep.com/product/os-tres-instrumentos-da-morte-e-
outros-casos-do-padre-brown-1st-edition-g-k-chesterton/
Monster 1st Edition Anton Wolvekamp

https://ebookstep.com/product/monster-1st-edition-anton-
wolvekamp/

Baviera tropical 1st Edition Betina Anton

https://ebookstep.com/product/baviera-tropical-1st-edition-
betina-anton/

Últimos contos 1st Edition Anton Tchékhov

https://ebookstep.com/product/ultimos-contos-1st-edition-anton-
tchekhov/

Düello 1st Edition Anton Pavloviç Çehov

https://ebookstep.com/product/duello-1st-edition-anton-pavlovic-
cehov/

Ni■anl■ K■z 1st Edition Anton Pavloviç Çehov

https://ebookstep.com/product/nisanli-kiz-1st-edition-anton-
pavlovic-cehov/
© Sonsöz: Charles May, "Chekhov and the Modem Short Story", 2017.

tletişim Yayınlan 2626 • lletişim Klasikleri l18

ISBN-13: 978-975-05-2426-4 • ISBN-13: 978-975-05-1989-5 (Tk. No.)
© 2018 tletişim Yayıncılık A. Ş. (1. Basım)
1. BASKI 2018, İstanbul

DlZl YAYIN YÖNETMENi Murat Belge

YAYINA HAZIRLAYANLAR Güneş Akkor, Emrah Serdarı
KAPAK Suat Aysu
KAPAK RESMI Aleksandr Makovski, "Kilise Manzarası", 1900
UYGULAMA Hüsnü Abbas, Hasan Deniz
DÜZELTi Burçin Gönül
BASKI Ayhan Matbaası. SERTiFiKA NO. 22749

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldmmı Caddesi, Gelincik Sokak, No: 613

Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 32 38 •Faks: 212.445 05 63

CILT Güven Mücellit. SERTiFiKA NO. 11935

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldmmı Caddesi, Gelincik Sokak,

Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

tletişim Yayınlan. SERTiFiKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, tletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbul

Tel: 212.516 22 60-61-62 •Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr
 ANTON PAVLOVlÇ ÇEHOV

Kırlarda Bir Gün

ÖYKÜLER • Cll T 3

RUSÇADAN ÇEVİREN Mehmet Özgül

Kırlarda Bir Gün, Anton Pavloviç Çehov'un

1 886 yılında kaleme aldığı
öykülerden seçilerek hazırlanmıştır.

D.S. MIRSKY'NIN ÖNSÖZÜ

VE CHARLES E. MAY'IN SONSÖZÜYLE

�\'''
- . ,
iletişim
ANTON PAVLOVIÇ ÇEHOV 29 Ocak 1860 günü Kınm'da bir liman kenti olan
Taganrog'da dünyaya geldi. Bakkallık yapan Pavel Yegoroviç Çehov ve Yevgeniya
Yakovlevna Çehova'nın üçüncü ogluydu. Taganrog Erkek Gramer Okulu'na yazıldı.
Erken yaşta tiyatroya ilgi duydu ve ailesiyle birlikte oynac1ıgı kısa skeçler yazmaya
başladı. "Babasız" ve "Platonov" adında iki oyun yazdı. Babasının iflasından sonra
aile Moskova'ya gitti; Çehov, Taganrog'da kalıp eğitimini özel dersler vererek sür­
dürdü. Tıp okumak için Moskova'ya geldi ve burada Strelwza (Yusufçuk) dergisine
Antoşa Çehonte gibi takma isimlerle haftalık öyküler yazmaya başladı. Uk eskiz
derlemesi Melpomrne'nin Masallan 1884'te yayımlandı. Bu dönemde tüberküloza
yakalandı. Meşhur romana Grigoroviç'in kendisine yazdığı mektupla yazarlığı cid­
diye almaya karar verdi ve kendi imzasıyla ilk öykü derlemesi Karmakarışık ôyküler
1885'te yayımlandı. "lvanov"un ilk hali, Moskova'da Korsh Sahnesi'nde 19 Kasım
188Tde sahnelendi, ayıu yıl ikinci öykü derlemesi Alacakaranlık yayımlandı. "Ku­
ğıınun Şarkısı" ve "Ayı" 1888 yılında ilk kez sahnelendi. Alacakaranlık ile Puşkin
Ödülü'ne layık görüldü. Ağabeyi Nikolay, 1889'da tüberkülozdan öldü. Ertesi yıl
Sibirya'daki Sahalin Adası'nı ziyaret etti. A.S. Suvorin ile birlikte Fransa ve ltalya'ya
gitti. Bir sonraki yıl Moskova yakınlanndaki Melihovo arsasını sarın alarak bir ev
yapttrdı ve burada yaşamaya başladı. Burada geçirdiği beş yıl boyunca bir yandan en
iyi öykülerini yazarken bir yandan da açttğı ufak klinikte, doktorluk mesleğini sür­
dürdü. "Marn", 1896'da ilk defa sahnelendiğinde olumsuz tepkilerle karşılaşu. Erte­
si yıl tüberküloz teşhisi konan Çehov, Avrupa'da istirahat etti. Bir sonraki yıl Yalta'ya
döndü ve buradan bir arsa aldı. "Vanya Dayı", Moskova Sanat Tiyatrosu'nda 1899'da
sahnelendi, aynı yıl annesi ve kız kardeşiyle Yalta'daki yeni evine taşındı. 1898'de
tanışbğı aktris Olga Knipper ile 1901 yılında küçük bir merasimle evlendiler. Bu yıl
"Üç Kız Kardeş", Moskova Sanat Tiyatrosu'nca sahnelendi. Ertesi yıl sağlığı kötüleş­
meye başladı. Tamamladığı son oyunu "Vişne Bahçesi"nin ilk gösteriminin yalnız
üçüncü perdesine kaulabildi. iyileşmek için gittiği Badenweiler'de hayata gözlerini
yumdu. Eşi Knipper'e söylediği "Şampanya içmeyeli uzun zaman oldu" meşhur
son sözleri olmuştur. Naaşı Novodeviçi Mezarlığı'na defnedildi. Hayata ve yazarlığa
bakışını kendisi şöyle özetlemiştir: "Kısa ömrümde insanın erişebildiği her şeyi
kucaklamak istiyorum. Konuşmak, okumak; dev bir fabrikada elime çekiç almak;
,denizi seyretmek, tarla sürmek. Nevski Bulvan'nda, uçsuz bucaksız tarlalarda, okya­
nusta -hayal gücümün beni götürdüğü her yerde- bir başıma yürümek istiyorum."
 lÇlNDEKlLER

ÖYKÜLERE DAiR GÖRSELLER ........ . . .................... . . .. . . ............................................. . . . . . . . .... 9

KRONOLOJi ............................. ..................... . .. . . . . ..................... ................ .......................... ....... . . ...... 13

ÖNSÖZ
ÇEHOV / D.S. MIRSKY . . . ...... . . . . . . . . .......... . . . . .. . . . . ......... . . . . . . . . . . . . ............ .......................... ............. 21

Kırlarda Bir Gün

Cadı ................... ............ ............................. . . . . ...... .......... . . . . . . .................................. ................................ 35

Küçük Bir Şaha ... . . . . . . . . . . . . ...... . . . . . .. . . . ....... . . . . . .... . . . . . . . . .............. ..... . . .. . . . . . . . . . ..... . . ..... ............. ... 49

Kurt . . . . . . . . ................. ......... . . ..... . . . . . . . . . ........... . . . . . . . . . . . . ........... . . . . ................... . . ............. .............................. .55

Baharda . . . . . . ............ . . . . .... ............. ... ........................ . . . . ................ . . ......... . .. . . . . . ................................ 65

Agafya .... . . . . . ... .................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . ....... . . . . . .. . ...................... ..... . . . ...... . . . . . ....... . . . . . .......... . . . ... . . . 71

Kiibus .......... . . . . . . ............ . . . . ........ . . .. . . . . . . ....... .. . . . .. . ......................... . . . . . ............................ . . ...................... 83

Karga ......................... ... . . ....................... . . . . . . . .. . . ................................................... ............ ....... . . . . . . . ...... 99

Kırtasiyedlik ........ . . ........................ . . ............... ..................................................................... 103

Grişa .................................................................... .............................................................................. 109

Ah, Şu Kadınlar! . . . ... . . . .. . . .. ... .. .. . . . . ... .

... ...... ... .... . ... .. .... ..... ... . ...... .... .... . . ....... .. .. .......... . . 115
Aşın Duygulanmalar . . . . . . . .. .. .. . . . .. ... .. ... ... . ... .. . . .. . . . .
.. .. .. .......... .... .. . .. ... ... ...... .......... . . . 121
Tanıdık Bir Emek .................................................... . ......................................127

Mutlu Adam.................. ........ ............... ........................ . .............. ...................133

Müsteşar Dayım ........................................ ..... . .......... . ................... ....... . . . . 139

...... ..... .. .

Kırlarda Bir Gün .................... . .

...... .. .... ....... ... .............................. ........ ... . . .. . . 159
.... .....

Yazlıkta . . ..
............ ....... ..... . .
......................................................... ............ ........ ............................. . 167

Yapacak Başka Bir Şey Olmayınca . . .. . .. ... . . . ..... .... ...... .. ...... ..... ... .... 173

Kontl'baslı Roman . .
....... ................................... ........................................................... 181

Komu Üstüne . .. .. . ...... . . .. .. . .. . .. . .. . .. .

......... .. . .. ..... .... . .. .. ... . ...... . . ..
. ........... ....... .. . ...... L...... . . 189
....

Eczacının Kansı . . . .. . . .
................ ....... ...... ..... ..... . .... .......................................... . . . . 197
. .. .. ..... .

Gereksiz İnsanlar... . .
.... ...... .................... ........... . .......................... .........205

Şamıa Kız. .. . .. . .. .. . ..... . . ... .......... ... ...........215

Tedirgin Konuk................ ................................ ............................. .......................223

Koca ........ ..... . .. .. .... . .... . . ... .............. .......................... ... .............231

Mutsuzluk ..... .. ......................... . .. .. .... ........................................................237

Aa Çekenler . .... . . . ... . . . . . . . . ... . . . .. .

.. . . . .... .... .. ... .. . ...... ... ... ..... .... ... . .. . .... . . . .. . .
.... .. ....... ..... ... . ... .. ....... 253

Birinci Mevki Yolcusu. .. .... .... ...... .. . .. . . .. .. ........ . . . .............261

Yetenek.................. . . . .
.. .... ...... ......... ....... ...........................................................................269

Hazır Yiyidler ....... .

. . .. . .. .
............ ...... . .... . ........... .. . . ..
..... ..... ............................. . ........... ...... . 275

Sevgili.. ..
................................................................. .. ................................................................. .... . .283

Karanlıkta . .
....... ...... ......... ................. .. . .
........... ... .............................................................. .. .... .289

Öylesine Bir Olay. ............................................................... ..........................295

Dilini Tutamayanlar . ...... ... . .. . . . .. . . . . . .. . . .. .. ...... . .. ...... . .. ... .. . . . . . . .. .. . . . . 307

.. ...... . . . .. .. . .
Ivır Zıvır Şeyler . . .
.... ... ............... ................... .... ..... ... . . . . . . . . .. .
.... .. ... ......... .. ...... . . . .311
... ... .. .. ...

Çekilmez lnsanlar .......................................................................................................317

Ôç ............................................................................................................................................................ 327

Mahkemede........ .. ...... .............................. . ............................................................333

Sıradışı Bir Adam . .. .......... .. . .

..... . . . .
....... .......................................... ....................... .341

Bataklık .........................................................................................................................................347
Hayaller . . . .
.... ................... .................................................. ....... ............. .................... ...... . . .. . ... .... .369

Susss!... ..............................................................................................................................................379
Deği.rrnende............ ............................................................................. . .........383

iyi insanlar . .. ....... ..

. ..... .. .
. . . .. .
... ..... ....... ..... . .......................391

Söylevci .
............ ..... . .
...... ... . .
... .......... ............. . ........................405

Felaket. ...................... . .............................. .. ..................................... ........... ............411

Sanat Eseri ..... . ..............................................417

Vanka......................................... . ..........................................................................423

Yolda . ... .. . .. .. .. ... ....... ... .. . . . .. . .. .. ..

..... .... . . .... . . . . .... .. . . ...
.... ... . . .
........ ...... .... . ...... .... . ............... 429

O Kadındı işte! ........ ................... .................................................................449

SON SÖZ
ÇEHOV VE MODERN ÖYKÜ / CHARLES E. MAY .... .
.......... ........... .......... 455

ÖYKÜLERE DAiR KÜNYE BILGILERl ................. ..... . .. ............................................ 475

 O':IBPIUI H PAaCKABH

• "cadı" öyküsünün de içinde bulunduQu, 1887'de yayımlanan Alacakaranlık isimli

öykü derlemesinin kapaQı.

• "Karga", "Kırtasiyecilik", "Grişa", "Ah, Şu Kadınlar!", "Tanıdık Bir Erkek",

"Kontrbaslı Roman", "Eczacının Karısı", "Şarkıcı Kız", "Koca", "Yetenek",
"Sevgili", "Dilini Tutamayanlar", "Öç", "Sıradışı Bir Adam", "Susss!", "Söylevci",
"Sanat Eseri", ·o Kadındı işte!" öykülerinin yayımlandıQı 1886 tarihli Oskolki
e akları.
 BAH.bKA.

G1r&J.Ryaoaıı1
.-;e�iı •a
7• ırtcalil to.w
y aaaam;
'"'lan,o"Aaa·
:y ..U.tzaa b yqtaı.e
y, ın. aou n ca.
" ......_
.l(o�.......,non PoaQ8Cfto :a:e
PM TUı.ıR ...� x oaa... v
&'!. 8&f21>en
caro lbafa , 08tı R
•�ea 11J'awpe.&'7. OCTQı.
aAIJR .aep C'1t •eı>a.lllt
a.n, a,
t llOIU!sr •, .P&a.ro
l .UC'l'I 6 &ab
·e lf'ilrlı 1Jrarır1 0tt.ı7o
Blılıecr. ııe zıa.
tı. .ll}TUJ ;ıy.IO
o or.uıır.1u G"foy, on
,. .11. t't.lr .na. .uepa
&Jıı• 06.Pan a
, ao cı6t
CTo·
1888' da Peterburgskaya gazeta' da
(Petersburg Gazetesi) yayımlanan
"Vanka" öyküsünün ilk sayfası ve
aynı öykünün içinde bulunduğu
1895 tarihli öykü derlemesinin
kapağı (sol üstte).

"Cadı" öyküsü için

Aleksandr Petroviç Apsit'in yaptığı
çizim, 20. yüzyılın ilk yarısı (solda).

"Hazır Yiyiciler" öyküsü için

N. Nikonova'nın yaptığı çizim,
20. yüzyılın ilk yarısı (üstte).

Çehov'un abisi Nikolay'ın "Vanka"

için yaptığı çizim, 19. yüzyılın
ikinci yarısı (sağda).
 KRONOLOJi
Tarih Yazann Hayatı ve Eserleri
1860 Anton Pavloviç Çehov, 29
Ocak günü Kınm'da bir Azak
Denizi limanı olan Taganrog'da
dünyaya geldi. Esnaflık
yapan Pavel Yegoroviç Çehov
ve Yevgeniya Yakovlevna
Çehova'nın üçüncü oğluydu.
186 1
1862
1866
1868 Bir süre Rum okulunda
okuduktan sonra Taganrog
Erkek Gramer Okulu'na yazıldı.
Dönemin önemli Olaylan
- Rus entelektüellerinde,
Batı'da "popülizm" adıyla
bilinen narodnichestvo akımını
benimseyenler oldu. Britanya'da
Yahudilere oy hakkı tanındı.
- lvan Turgenyev, Arefesinde;
George Eliot, Kıyıdaki Değirmen.
- il. Aleksandr serfliği feshetti.
Devrimci Zemiya Volga örgütü
kuruldu.
- Charles Dickens, Büyük Ümitler.
- Sovremennik (Çağdaş) dergisi
kapatıldı, Nikolay Çemişevski
tutuklandı.
- Dmitri Karakozov isimli bir
öğrenci Çar il. Aleksandr'a suikast
girişiminde bulundu.
- Dostoyevski, Suç ve Ceza.
13
Tarih Yazann Hayatı ve Eserleri
1869
1 873 Erken yaşta tiyatroya ilgi
gösterdi; ev ahalisinin oynaması
için kısa skeçler yazmaya
başladı. "Hamlet" , Gogol'ün
"Müfettiş"i ve Griboyedov'un
"Akıldan Bela"sını sahnede
izleme imkanı buldu.
1875 Aile içinde okunması
için Taganrog hayatından
enstantaneleri konu edindiği
mizah dergisi Zaika'yı (Kekeme)·
yazmaya başladı.
1876 Babası Pavel iflas etti. Aile
Moskova'ya yerleşti; Çehov
Taganrog'da okula devam etti.
Özel ders vermeye başladı.
1877 1lk kez Moskova'ya seyahat etti;
ailenin maddi durumu halen
çok kötüydü.
1878 "Babasız" ve "Platonov" adında
iki uzun oyun yazdı; ikisi de
hayatı boyunca yayımlanmamış
ve sahnelenmemiştir.
14
Dönemin Önemli Olay lan
- lvanov adlı bir öğrenci,
Moskova'da Neçayev'in siyasi
çevresine mensup kişilerce
katledildi.
- Dostoyevski, Budala; Lev
Tolstoy, Savaş ve Barış; Flaubert,
Duygusal Eğitim; lvan Gonçarov,
Yamaç.
- Rus devleti, lsviçre'ye gönderdiği
öğrencileri geri çağırdı. Bu
öğrenciler Narodnik (Halkın
Dostları) hareketini başlattılar.
- Ressam llya Repin, "Volga'da Sal
Çekicileri"ni tamamladı.
- Modest Musorgski'nin "Boris
Godunov" operası ilk kez St.
Petersburg'da sahnelendi.
- Tolstoy, Anna Karenina.
- Devrim yanlısı "Toprak ve
Hürriyet Partisi" kuruldu.
Popülistler yargılandı. Mihail
Bakunin'in ölümü.
- Osmanlı-Rus Savaşı patlak verdi.
- '93 Harbi'nin ardından Osmanlı
ve Rusya arasında Ayastefanos
Antlaşması imzalandı. Vera
Zasuliç tutuklandı ve mahkemeye
çıkarıldı.
- Rus şair-yazar Nikolay
Nekrasov'un ölümü; Tolstoy, Anna
Karenina.
Tarih Yazarın Hay atı ve Eserleri
1879 Strekoza (Yusufçuk) adlı
haftalık mizah dergisine öyküler
yazmaya başladı. Moskova'ya
taşındı ve aile reisliğini üstlendi.
Ağustos ayında Moskova
Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde
okumaya başladı.
1880 Strekoza'da ilk öyküsü
yayımlandı: "Toprak Ağası
Stepan Vladimiroviç N.'den
Eğitimli Komşusu Dr. Frederik'e
Mektup" . "Antoşa Çehonte",
"Kardeşimin Kardeşi" ve
"Dalaksız Adam" gibi takma
isimler kullanıyordu. Yakın dost
olacağı manzara ressamı lsaak
Levitan'la tanıştı.
1882 Bir yandan tıp eğitimini
sürdürürken, ailenin geçimini
sağlamak için yazarlık yaptı.
1883 Oskolki (Kıymıklar) dergisine
öyküler ve bir dedikodu köşesi
yazmaya başladı.
1884 Seçme eskizlerinden oluşan
ilk derlemesi Melpomene'nin
Masallan yayımlandı.
Yayımlanan öykülerinin sayısı
200'ün üzerindeydi. Okuldan
mezun oldu; erken tüberküloz
belirtileri göstermeye başladı.
Dönemin Onemli Olaylan
- St. Petersburg'da işçiler ilk
büyük grevi düzenledi. Tolstoy,
ltiraflanm'ı yazdı.
- Henrik lbsen, "Bir Bebek Evi".
- il. Aleksandr'a karşı
gerçekleştirilen ikinci bir suikast
teşebbüsü yine başarısız oldu.
Radikaller çarlık sarayındaki
yemek odasını havaya uçurdu: On
bir kişi öldü, elli altı kişi yaralandı.
Polis, Narodnaya Volya (Halkın
iradesi) örgütünün pek çok üyesini
tutukladı.
- Dostoyevski, Karamazov
Kardeşler.
- il. Aleksandr, Narodnaya Volya
mensubu Grinevistski adlı bir
öğrencinin bombalı saldırısı
sonucu öldü. Oğlu ve halefi III.
Aleksandr, bu suikasti fırsat bilerek
liberal görüşü savunan yazar ve
yayınevlerini ağır baskıya aldı.
- Dostoyevski'nin ölümü.
- lll. Aleksandr, Yahudileri hedef
alan pogromlar başlattı. Yahudiler,
Moskova'dan sınır dışı edildi.
- Henrik Ibsen, "Bir Halk
Düşmanı" .
- Emeğin Kurtuluşu adlı ilk Rus
Marksist devrimci örgüt, Georgi
Plehanov tarafından kuruldu.
- Turgenyev'in ölümü.
- 14'lerin Mahkemesi: Narodnaya
Volya'nın on dört üyesi yargılandı;
iki kişi idam edildi.
- Henrik lbsen, "Yaban Ördeği".
15
Tarih Yaz:ann Hayatı ve Eserleri Dönemin Önemli Olaylan

1885 Ertesi yıla kadar çogıı - Emile Zola, Genninal.

Petersburgskaya Gazeta'ya olmak
üz:ere (Petersburg Gaz:etesi)
lOO'den fazla öykü yazdı. Kendi
imzasının olduğu ilk öyküsü
"Panihida" Novoye Vremya'da
(Yeni Çağ) yayımlandı. Yazarlığı
ciddiye almasını sağlayan,
meşhur romancı Grigoroviç'in
yaz:dığı bir mektuptur. tik öykü
derlemesi Kannakanşık öyküler
yayımlandı.

1887 lkinci öykü derlemesi - Lev Tolstoy, lvan llyiç'in Ölümü.

Alacakaranlık yayımlandı. tik
kısa oyunu "Kuğunun Şarkısı"
ilk kez yayımlandı. "lvanov"un
taslağı olacak metni, Moskova
Korsh Sahnesi'nin isteğiyle
yazdı. 19 Kasım'daki ilk gösteri
izleyicilerden beklediği beğeniyi
görmedi.

1 888 "Bozkır" öyküsü Sevemiy - August Strindberg, "Baba".

Vestnik'te (Kuzey Postası)
yayımlandı. "Kuğunun
Şarkısı" ve "Ayı" sahnelendi.
Tek perdelik komedi "Bir
Evlenme Teklifi"ni yazdı.
"Alacakaranlık", Puşkin
Ödülü'nü kazandı. Stanislavski
ile tanıştı.

1889 31 Ocak'ta "lvanov"un gözden - lkinci (Sosyalist) Enternasyonal,

geçirilmiş metni St. Petersburg Paris'te kuruldu. Maksim Gorki,
Aleksandrinski Tiyatrosu'nda Foma.
sahnelendi ve coşkuyla
karşılandı. "Prenses" ve "Tatsız
Bir Olay" gibi öykülerini yazdı.
"Orman Cini"nin ilk taslağı
Aleksandrinski tarafından
reddedildi. Ağabeyi Nikolay
tüberkülozdan öldü.

16
Tarih Yazann Hayatı ve Eserleri
1890 "Gusev" yayımlandı. 21 Mayıs'ta
Moskova'dan tren, at arabası
ve tekne ile Sibirya'ya yolculuk
ederek Sahalin Adası'na gitti;
burada nüfus sayımı yaptı.
Hong Kong, Singapur ve
Seylan üzerinden Aralık ayında
Moskova'ya döndü.
1 89 1 "Düello" v e "Köylü Kadınlar",
Novoye Vremya'da yayımlandı.
Tek perdelik oyunu "Jübile"yi
yazdı. A.S. Suvorin ile birlikte
Fransa ve ltalya'yı ziyaret etti.
Orta ve Güneydoğu Rusya'da
açlıkla mücadele için yapılan
sağlık çalışmalarına katıldı.
1892 "Altıncı Koğuş" dahil yirmi
bir öykü yazdı. Moskova'ya 80
kilometre uzaklıkta Melihovo
arsasını aldı ve Mart ayında
ailesiyle birlikte buraya
yerleşti. Bir yandan yazarlığı
sürdürürken, açtığı klinikte köy
ahalisine hizmet ediyordu.
1 893 Edebiyat dışı eseri Sahalin
Adası'nı tamamladı ve Russkaya
Mysil'de (Rus Düşüncesi) tefrika
etti.
1894 "Kara Keşiş"i yazdı. ôykuler
ve Masallar adında yeni bir
derlemesi yayımlandı. Tekrar
Batı Avrupa'ya seyahat etti.
1895 "Üç Yıl" kitap halinde
yayımlandı. "Ariadna", "Anna
Nişanı" ve "Bir Cinayetin
ôyküsü"nü yazdı. "Martı"yı
yazmaya başladı. Lev
Nikolayeviç Tolstoy ile tanıştı.
Dönemin Onemli Olaylan
- Henrik Ibsen, "Hedda Gabler".
- Trans Sibirya Demiryolu'nun
inşaatına başlandı. Rusya'nın iç
topraklarında gerçekleşemeyen
hasat yüzünden kıtlık ortaya çıktı;
kışın sonunda bir milyon kişi
hayatını kaybetmişti.
- Mihail Bulgakov dünyaya geldi.
- Rus yönetimindeki Polonya'da
ayaklanan işçilere saldıran emniyet
güçleri, kırk altı kişinin ölümüne
sebep oldu.
- Çaykovski'nin "Fındıkkıran
Balesi" ilk kez sahnelendi.
- Rusya'da il. Nikolay tahta çıktı.
Fransa'da "Dreyfus Olayı".
- joseph Breuer ve Sigmund
Freud'un Histeri Üzerine
Çalışmalar isimli kitabıyla
psikanaliz devri başladı.
- Thomas Hardy, Adsız Sansız Bir
]ude.
17
Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin önemli Olaylan

1 896 "Martı" , 17 Ekim'de - Henrik Ibsen, "john Gabriel

Aleksandrinski Tiyatrosu'nda ilk Borkman".
kez sahnelendi. Seyirciler oyunu
olumsuz tepkiyle karşıladılar.

1897 "Köylüler" ve "Peçenek" - Macaristan'da Theodor Herzl,

yayımlandı. "Vanya Dayı" Dreyfus Olayı'yla bağlantılı anti­
yayımlandı ama 1 899'a kadar semitizmden rahatsız olarak
sahnelenmedi. Nüfus sayımına Basel'de 1. Siyonist Kongre'yi
katıldı. Mart ayında geçirdiği topladı.
iç kanama sonrası tüberküloz - H.G. Wells, Görünmez Adam.
olduğu anlaşıldı. Ağustos ayını
istirahat etmek için Avrupa'da
geçirdi; kış aylarında Güney
Fransa'da kaldı.

1 898 "lonıç", "Kılıflı Adam", "Aşk - Rusya Sosyal Demokrat İşçi

Üstüne" ve "Bektaşi Üzümü" Partisi, Minsk'te ilk toplantısını
gibi öykülerini yazdı. Dreyfus yaptı.
Davası'nda Zola'yı desteklediği
için Suvorin'le arası açıldı.
Daha sonra evleneceği aktris
Olga Knipper ile tanıştı; Kınm'a
döndü. Yalta'da Gorki ile
buluştu, oradan bir arsa aldı.
Babası Pavel Yegoroviç öldü.

1 899 "Küçük Köpekli Kadın" ve - Henrik Ibsen, "Biz Ölüler

"Yeni Yazlık" yayımlandı. "Üç Uyanınca" .
Kız Kardeş"i yazmaya başladı.
Bir yayıncıyla toplu eserlerinin
yayınlanması için sözleşme
imzaladt. "Vanya Dayı" Moskova
Sanat Tiyatrosu'nda ilk kez
sahnelendi. Sağlık sorunları
nedeniyle Çehov katılamadı.
Haziran ayında Melihovo'yu
sattı, annesi ve kız kardeşi Maşa
ile Yalta'ya taşındı.

18
Tarih Yazarın Hayatı ve Eserleri Dönemin Onemli Olaylan

1 900 "Çukurda"yı yazdı. Toplu - Rusya, Mançurya'yı işgal etti.

eserlerinin ilk iki cildi - Sigmund Freud, Düşlerin
yayımlandı. Moskova Sanat Yorumu; Maksim Gorki, Üçler.
Tiyatrosu'nun Sivastopol ve
Yalta turnesinde "Vanya Dayı"yı
ilk defa seyretti. Olga Knipper
ile yakınlaşmaya başladı.

1901 Olga Knipper'in Maşa rolünde - Sosyalist Devrimci Parti kuruldu.

oynadığı "Üç Kız Kardeş" - Thomas Mann, Buddenbrooklar;
Moskova Sanat Tiyatrosu Maksim Gorki, Küçük Burjuvalar.
tarafından sahnelendi. Toplu
eserlerinden sekiz cilt daha
yayımlandı. Olga Knipper ile 25
Mayıs'ta Moskova'da küçük bir
merasimle evlendi.

1 902 "Vişne Bahçesi"ni yazmaya - Zola öldü. Maksim Gorki,

başladı. Sağlığı kış aylarında Alçaktaki Derinlikler.
kötüleşmeye başladı.

1 903 "Nişanlı Kız"ı yazdı ve - Rusya Sosyal Demokrat İşçi

toplu eserlerinin son cildi
üzerinde çalışmaya başladı.
"Vişne Bahçesi"ni 12 Ekim'de
tamamladı. Aralık başında
Moskova'ya gelerek provalarını
izledi. Stanislavski ile ciddi bir
oyun mu, yoksa güldürü mü
olduğu konusunda anlaşmazlık
yaşadılar.
Partisi'nin Londra'da yapılan ikinci
kongresinde parti "Bolşevikler"e
(Vladimir 1lyiç Lenin liderliğinde)
ve "Menşevikler"e ayrıldı.
Yahudilere karşı üç gün süren
Kişinev pogromu.

1904 "Vişne Bahçesi" 17 Ocak'ta ilk - Rus-Japon Savaşı. İngiltere

defa sahnelendi ve coşkuyla ve Fransa arasında Dostluk
karşılandı; Çehov yalnız üçüncü Antlaşması.
perdeye katıldı. iyileşmek - James, Altın Kllse.
için gittiği Badenweiler'de
hayata gözlerini yumdu. Naaşı
istiridyelerin muhafaza edildiği
bir vagonda Moskova'ya
getirildi. Bu yüzden cenaze
kalabalığı yanlışlıkla aynı
tarihlerde ölen General
Kepper'in cenaze kortejinin
peşine takıldı. Çehov, babasının
da gömülü olduğu Novodeviçi
Mezarlığı'na defnedildi.

19
 Ö N S ÖZ
ÇEHOV
D.S. MIRSKY

Anton Pavloviç Çehov { 1 860- 1 904) Azak Denizi kıyısındaki Tag an­
rog 'da dü nyaya geld i . Büyü kbabası bir serf idi; am a ticaret yol uyla
azımsanamayacak bir servet sahibi olmuş, bu parayla kendisi n i n ve
ailesin i n özg ü rlüğü n ü satın al mıştı. Çehov' u n anne babası yalın, yarı
eğiti mli sayılacak, gayet dindar ki mselerd i . Ai lenin birkaç oğ l u , bir de
kızı vard ı . Çocu kların hepsi klasik l i beral eğitim aldılar. Ai lenin en kü­
çük ikinci çocuğ u olan Anton'u Tagan rog 'daki g ramer okuluna gön­
derd i ler. Gelgelelim ai lenin refah içinde yaşantısı bu sıralarda son bul­
d u . Komşu Rostov köyü nden geçen demiryol u Tagan rog 'da ticarete
ciddi bir darbe vurmuştu; çok geçmeden Pavel Çehov işyeri n i kapat­
mak zoru nda kal d ı . 1 876 yılında Tagan rog ' dan ayrıl arak iş aram ak
için Moskova'ya gitti . Anton, Tagan rog' da tek başına kaldı. 1 879 yı­
lında gymnasium'u biti rerek Moskova'ya ailesin i n yanına dönd ü . Tıp
Fakü ltesi' ne öğ renci olarak kaydold u . Beş yıllık normal öğrenim süre­
sini tam am ladıktan son ra, 1 884'te di plomasını ald ı . Moskova'ya var­
dığı andan iti baren ölümüne kad ar ai lesi ve ablasından hiç ayrılma­
mış, yazarl ıktan sağ l adığı gelir hatırı sayıl ı r hale geldikten sonra da er­
ken sayılabilecek bir yaşta ai leyi geçi ndiren kişi olmuştur. Çehovlar bir­
birine olağ anüstü derecede kenetlenmiş bir aileyd i : Entel ijansiya ara­
sında old u kça az görülen bu durum el bette Çehov ai lesinin köylü ve
tüccar geçm işine dayalıdır.

21
 Çehov, Moskova'ya geldiğ i yıl mizah derg ilerinde çal ışmaya başla­
mış, ün iversiteyi bitirmeden önce derg ilerin çalışmayı en çok sevdiği ya­
zarlardan biri haline gelmiştir. Diplomasını aldıktan sonra bu yüzden bir
muayenehane açarak hekimliğe başlamamış, geçimini yazarlıkla sağ­
lamaya devam etmiştir. 1 886 yılı nda mizah öykülerinden birkaçı kitap
halinde basılmıştır. Kitap yayımlanır yayımlanmaz okurları n beğenisini
toplamış, arkasından yine mizah öyküleri nden oluşan bir kitap daha ya­
yımlanmıştır. Ö zellikle radikal kesimdeki eleştirmenler kitabı pek önem­
semeseler de kitap dönemin iki önemli edebiyatçısının ilgisini çekmiş­
tir; bu kişiler kıdemli romancı Grigoroviç ve dönemin en çok tirajlı gün­
lük gazetesi olan devlet yanlısı Novoye Vremya'nın (Yeni Zaman) editö­
rü Suvorin'di. Kurnaz ve akıllı Suvorin görür görmez Çehov'un muaz­
zam potansiyelini fark ederek onu gazetesine çağ ırmış, hatta Çehov'a
mahsus olarak özel bir haftalık ek bile çıkarmaya başlamıştır. Sonrala­
rı yakın arkadaş olmuşlardır; Çehov'un mektuplaşmalarında Suvorin'le
olan yazışmaları en ilginç örneklerdir. Çehov "yüksek edebiyat" çevrele­
rinde sağlam bir yer edinmiş, mizah dergilerinin zulmünden kurtulmuş­
tur. Sosyal konumundaki değişim eserlerine de yansımış, mizahın yerin i
kendine özg ü bir üslup almıştır. Bu değişim 1 886-1 887 arasındaki öy­
külerde hissedilebilir. Çehov ilk oyu nu "l vanov"u da bu dönemde yaz­
mış, oyun Aralık 1 887'de Moskova'da, bir yıl sonra da Petersburg'da
sahnelenmiştir. Bu geçiş dönemine özgü olarak Çehov ilk yayımlanma­
larından sonra eserleri üzerinde uğ raşmayı sürdürmüştür: Bugün toplu
eserlerinde yayımlanan "Bozkır" ve "l vanov", ilk basıldıkları 1 887'deki
hallerinden çok farklıdır. Bu dönemden sonra Çehov'un hayatı görece
olaysız geçmiştir; yaşanan olaylar da büyük ölçüde yazdıklarından ta­
kip edilebilir şeylerdir. Diğerlerinden ayrılan bir tanesi, "Rus Botanik Ko­
yu" olarak bilinen Sahalin'e olan yolculuğudur. Buraya 1 890 yılında git­
miş, Sibirya'dan (Trans Sibirya demiryolunun öncesinde) geçmiş ve Sey­
lan üzerinden deniz yoluyla dönmüştür. Burada mahkumların yaşantı­
sını derinlemesine incelemiş ve edindiği izlenimleri ayrı bir kitapta yaz­
mıştır (Saha/in Adası, 1 89 1 ). Olağanüstü bir derinliğe, nesnelliğe ve ta­
rafsızlığa sahip olan bu kitap aynı zamanda önemli bir tarihsel belge­
dir. 1 892'de meydana gelen belli hapishane reformlarını etkilediği söy­
lenir. Bu yolculuk, Çehov' un içtenlikle beslediği i nsancıllığının en büyük
pratik örneğ i olmuştur. Kişisel hayatında da oldukça iyi yürekli ve cö-

22
mert bir insandı . Parasının çoğunu bağ ışlardı . Doğduğu Taganrog'daki
müze ve kütüphane onun armağanıdır.
1 89 1 yılında Çehov, Moskova' nın yaklaşık seksen kilometre g ü ne­
yindeki Melihovo'da toprak alacak kadar zengindi . Anne babası, abla­
sı ve erkek kardeşiyle buraya yerleşmiş ve altı yıl yaşamıştır. Kasaba ha­
yatına iştirak etmiş, bölgenin ıslah edilmesine epey para harcamıştır.
1 892-1 893 yıllarındaki kolera salgı n ı sırasında, sıhhiye bölgesine amir­
lik etmiştir. En iyi ve olgun öykü lerini burada yazmıştır. 1 897 yılına ka­
dar Melihovo'da yaşamış, daha sonra sağlık durumu nedeniyle bura­
da n ayrılmak zorunda kalmıştır. Verem hastalığının ilerlemesi nedeniy­
le hayatının geri kalan kısmı nı çoğunlukla Kırım' ın gü ney kıyısı ile ya­
bancı -Fransız ve Alman- kaplıca kasabaları nda geçirmek zorunda
kalmıştır. Hayatındaki tek değ işim de bu değildir. Moskova Sanat Ti­
yatrosu'yla kurduğu ahbaplık ve siyasetin sol kanadına yaklaşması ile
etrafı da değişime uğramıştır. Bu iki nci durum sebebiyle, Dreyfus Ola­
yı sonrasında öfkeli bir mektup yazdığı (L'Affaire, Rusya' da bile tartış­
malı bir konuydu! ) Suvorin ile arası bozulmuş, Gorki'nin başlarını çek­
tiğ i devrim yanlısı genç nesil yazarlarla da arasına mesafe girmiştir. Bu
son yıllarda (özellikle de 1 900'de Yalta'ya yerleştikten sonra) Tolstoy
ile daha sık görüşmeye başlamıştır. O dönem yayg ın olan görüşe gö­
re Çehov, Gorki ve Tolstoy, Çarizmi n karanlık güçleri ne karşılık bağ ım­
sız Rusya' nın en iyi olan tarafları nın vücut bulduğ u Kutsal Üçlü'yü tem­
sil ediyordu. Çehov da libera l itibarının gerektirdiğ i şekilde davranmış,
akademi kendisi ni üyeliğe kabul ettikten sonra devletin üstü kapalı bir
emriyle Gorki'yi üyelikten men ettiğ inde, tıpkı emektar sosyal ist Ko­
rolenko gibi üyelikten ayrılmıştır. Ama edebi açıdan bu evrenin öne­
mi yok denecek kadar azdır: Eserlerine yeni unsurlar katmamıştır. Sa­
nat Tiyatrosu ile olan bağ lantısı çok daha önemlidir. /vanov'dan sonra
Çehov izleyicilerin oldukça beğenisini kazansa da edebi başarısına çok
az katkısı olmuş tek perdelik birkaç hafif oyun kaleme almıştır. 1 895
yılında bir kez daha ciddi tiyatroya dönmüş ve Martı'yı yazmıştır ( l ngi­
lizceye adı absürd bir biçimde The Seagul/ [Deniz Martısı] olarak çev­
rilmiştir ki Rusçadaki Çayka aslında sadece "martı" anlamına gelir. ) Bu
oyu n Petesrburg Devlet Tiyatrosu' nda 1 896'da oynanmıştır. Oyu ncu­
lar tarafından anlaşılmamış, beceri ksizce oynanmıştır. Bu nedenle de
ilk gece muazzam bir felaket olmuştur. Seyirciler sah neyi yuhalamış,

23
yenilgisi nden emi n yaza r ise iki nci perdeden sonra tiyatroyu terk etmiş
ve bi r da ha oyun yazmayacağına yemin ederek Melihovo'ya kaçmış­
tır. Bu esnada zengin bir Moskovalı tücca r olan K.S . Stanislavski (Alek­
seyev) ile dramaturg Nemiroviç-Dançenko, Rus sahnesinin önemli mi­
henk taşlarından olacak Sanat Tiyatrosu'nu kurma aşamasındaydılar.
Martı bu sa hnenin ilk ya pımlarında n birisi olmuştu. Oyu ncular şevk­
le ve anlayışla çalışmış, 1 898 yılında onlar ta rafından sahneye kondu­
ğunda oyu n muazzam bir başa rı elde etmişti. Çehov yen i bir heves­
le tiyatroya dönmüş ve en ünlü oyu nları n ı Stan islavski' n i n oyuncularını
aklında bulu ndu rarak yazmıştı. ( 1 888 yılından beridir planladığ ı) "Van­
ya Dayı" 1 900 yılında, "Üç Kız Kardeş" 1 90 1 yılında ve "Vişne Bahçe­
si" Ocak 1 904'te sa hneye konmuştu. Her oyu nu bi r önceki nden daha
çok başa rı elde etti. Yazar, oyu ncu ve seyirci arasında tam bir uyum
va rdı . Çehov şöhreti n i n zirvesindeydi . Gelgelelim şöh ret onu Ki pling
ya da D'Annu nzio, hatta Gorki kada r bile zengin etmedi. En sevdiğ i
ka hrama n ları gibi pratik olmaktan uzak b i r i nsandı : 1 899 yılında o za­
mana kadar yazdığ ı tüm eserleri yayıncı Marx'a 75.000 ruble karşı lı­
ğ ında sattı. Marx, Çehov'un yazdıklarının ne kadarına sahip olduğunu
ancak el sıkıştıkta n son ra fa rk etmişti : Dört cilt öykü beklerken şimdi
elinde dokuz cilt vardı! 1 90 1 'de Çehov, Sanat Tiyatrosu'nun oyuncula­
rından Olga L. Knipper ile evlendi ve hayatı büsbütün değ işti. Son yıl­
larını bir villa inşa ettirdiğ i Ya lta 'da geçirdi. Her zaman sabırla ve iyilik­
le karşıladığı sırnaşık hayranları nda n kurtulamıyordu . Haziran 1 904'e
gelindiğinde hastalığı öyle ilerlemişti ki doktorları onu Ka ra Orman'da­
ki ufak bir ka plıca olan Badenweiler'e gönderdiler; Çehov bu rada öl­
dü. Cansız bedeni Moskova'ya getirildi ve 1 899'da ölen babasının ya­
nına defnedildi .
Çehov' u n edebi hayatı 1 886'da n önce v e sonra olarak ikiye ayrı­
labilir. l ngiliz okurlar ve "edebiyatsever" Ruslar onu sonraki eserleri
tanıyor olabilir ama Rusların çoğ u n u n onu "Hayatım" ya da "Üç Kız
Ka rdeş"in yazarı olarak değ il, erken dönemde yazdığ ı mizah öyküle­
ri nin yazarı olarak ta n ıdığ ı söylenebilir. Orta sın ıfa ya da ya rı eğitimli
Rus okurlara hitap eden en ünlü ve en tipik öyküleri n i n (örneğ i n "At­
la i lgili Soyadı", "Çivide", "Şikayet Defteri", "Cerrahlık" gibi) 1 l ngiliz-

1 Bu öyküler Çehov'un Albion'un Kızı ve Yolunu Şaşıranlar adlı derlemelerinde

mevcut - e.n.

24
ceye çevrilmemiş olması da bu gerçeğ i işaret eder. Bu öykülerden ba­
zılarını çevirmenin çok zor olduğu, içi ndeki espri leri n döneme ya da
ü l keye ait olduğu doğrudur. Yine de l ngilizce konuşan Çehov hayra nı­
n ı n böyle maskaralıklara ta hammülü olmadığı ve Çehov'da çok fark­
lı özellikler aradığı da ortadadır. Çehov' u n yazdığı mizah dergilerinin
seviyesinin yüksek olduğu hiçbir şekilde söylenemez. Her t ür bayağı­
lık ve zevksizliğ i n barı nabildiği yerlerdi . Bayağı ve anlamsız bir maska­
ra lık biçim leri vardı . i nsa n ı her şeyden çok ta nrıların katına yaklaştıra n
soylu bir armağan o l a n absürdl üğe sa hip deği ldiler; gereken zeka, iti­
da l ve zarafete sa h i p değ ildiler. Anla msız bir maskaralıkta n ibaretti­
ler; Çehov' u n öykü leri n i n de bu genel zem i n den pek farkl ı olduğu
söylenemez. Daha iyi bir maharetle yazılm ışsalar da diğerleriyle aynı
seviyededirler. Bu öykü lere egemen olan his insan ların zaaflarına ve
budalalıklarına yöneltilen sıkıntılı bir göz devirmedir ki Çehov' u n ol­
g u n l u k dönemi öykü lerinden alışı k olduğu i nsa ncıllığı ve ince mizahı
görebi lmesi için eleştirmenin keskin bir gözü olması gerekir. Bu öykü­
leri n birçoğu Çehov tarafında n yeniden basılmadıysa da toplu eser­
leri n i n ilk ve ikinci ciltleri hala bu öykülerden birçoğ unu içermektedir.
Ya l n ızca birkaçı -ki bunlar da diğerleri kadar acemice değ ildirler- l n­
gilizceye çevri lme onuruna erişebilmiştir. En acemice öykülerinde bile
Çehov bir usta olara k kendi ni gösterir ve sözcükleri idareli kullanışın­
da "Uyu mak i stiyoru m" ve "Noel Za manı"n ı n vaadi hissedilebilir. Çe­
hov çok geçmeden mizah dergilerinin zorladığı düz çizg iden sapma­
ya başlam ış, 1 886 g ibi erken bir yılda bile liri k olarak ilkel ve acemi ol­
sa da en iyi olg u n l u k dönemi örnekleriyle ya n ya na durabilecek "Şar­
kıcı Kız" gibi bir öykü yazabi lmiştir. 1 886 yılında yayımlanan ve edebi
çevrelerde Çehov' u n itibarını perçi nleyen Karmakarışık Öyküler kaba
saba maskaralıkların ya nında başka türl ü, dışarıdan komik gibi gelse
de içi hüzü n l ü öyküler barındırıyordu : Bu öykü ler Rus eleştirmenleri n
çok sevdiği bayat "ka hkaha lara gözyaşı karıştırma" sözüne bir ceva p
niteliğindeydi . "Acı" da bu nlardan biridir; yağ murlu bir kış gecesi, oğ­
lunu yeni kaybetmiş bir arabacı, arabasına binen her yolcusuna derdi­
ni a n latmaya ça lışır ama başarılı olamaz.
1 886 yılında Çehov söylediğimiz gibi kendini mizah gazeteleri nden
kurtarmayı başarmıştı, artık bir süre önce kendi ni gösteren yen i üslu­
bu nu geliştirmeye odaklanabilirdi . Bu üsl u p özünde şiirsel olsa (ve öy-

25
le kalsa) da tipik Çehov öyküsü olaca k şeyin ana hatlarını oturtması
za man aldı . 1 886-1 888 tarihli öykülerde daha tam ola ra k harmanlan­
mamış pek çok unsur va rdır: betimsel gazetecilik örnekleri ("O Dal­
dan Bu Dala"da en katıksız haliyle görülebilir); saf anekdotlar, kimi
za man i ronik ("Birinci Mevki Yolcusu") kimi zaman dokunaklı ve traji­
komik ("Va n ka"); doğaya dair lirik dışavurumla r ("Bozkır", "Gömü");
içler acısı deneyimlere dai r psikolojik incelemeler ("Tifüs"); gelenek­
sel, Rusya dışında bir yerde geçen meseller ve ahlak dersleri ("Bahis",
"Adsız Ö ykü"). Çehov' u n en sevdiğ i , en tipik kon ula rında n biri da­
ha burada egemen olmaya başlamıştı r: i nsa nların birbirini anlaya ma­
ması, bir insa n ı n bir başkasın ı n hisleriyle uyu m içinde hissedememe­
si. "Müsteşar Dayım", "Postacı", "Bir Yaş G ü nü", "Prenses" öyküleri
hep bu fikir üzerine kuruludu r ki fikrin kendisi Çehov' u n sonraki dö­
neminde bir ana motif halini alacaktır. Bu dönemin en tipik öyküleri
memleketinde, Aza k Denizi ve Donets Nehri a rası ndaki bozkı rda ge­
çer. Bu öyküler "Bozkı r", "Gömü" ve "H ırsızlar"dır. Hepsi li rik senfo­
ni gibi kurulmuştu r (sonu ncusu aynı za ma nda anekdot olsa da). B u
öykülere egemen ola n duyg u batıl ina nç, ka ra n l ı k ve ıssız bozkı rda
kol gezen va rlıkların karşısında duyulan (Çehov' u n şiirsel bir dille ifa­
de ettiği) beli rsiz dehşet, bozkırda ki köylün ü n hayatının derin yava n­
lığ ı ve sefaleti, ka ra nlık güçlerin de ya rdı mıyla kadim bir göm ütte ha­
zine keşfedileceğ i ve m utlu l uğa ulaşılacağ ın a dai r bel i rsiz bir u mut­
tur. Çehov' u n uzun bir dönem uğraştığı ve yayımladıkta n sonra üze­
rinde uğraşmaya deva m ettiğ i "Bozkır" bu dönem i n merkezindedi r.
Ö ykülerin i n ha rika mimarisine sahip değ ildir: Bir li rik şiirdi r ama boş,
donuk ve ka ra nlık bir hayatı n maddesiyle yazılmış bir şiirdir. Küçük bir
çocuğun doğduğ u köyden yola çıktığı ve engin bozkırı geçtiği uzak
bir kasabaya ola n olaysız yolculuğu yüz sayfa içinde akıcı, melodik ve
sıkıcı bir ninniye dönüşür. Çehov'un liri k sa natı n ı n da ha pa rlak bir ör­
neği "Kutsal Gece"dir. Bir va pu rda gece mesaisi ya pa n bir keşiş, bir
yolcuya ölm üş keşiş ahbabı nda n bahseder. Ö len keşiş ender derece­
de bir azizlere meth iye düzme yeteneğine sah iptir. Bu sa natın tekni­
ğini her bir ayrı ntısı nı sevg iyle ifade ederek anlatır; insa n Çehov' u n bu
fa rk edilmemiş, istenmemiş, sessiz ve ihtirassız zanaatkara olan şef­
kati ni hissedebilir. Bir palyaçonun kaçırdığı ve sirkte diğer hayva nlarla
gösteri yapmaya zorladığı, sonra bi r gün bir gösterisinin ortasında es-

26
ki efendisine kaçan bir köpeğ in tatlı hikayesini anlatan "Kızıltüy" de
bu döneme aittir. Bu öykü mizahı şiirle harma nla r; her ne kadar hay­
vanları duyg usal ve i nsancıl bir şekilde anlatsa da i nsan bir şa heser ol­
duğ u n u düşü nmekten kendini alamaz. Bahsedilmesi gereken bir di­
ğer örnek de hikayeye yoğ u nlaşması, idareli sözcü k kullanımı ve g üç­
lü etkisi ile gerçek bir başya pıt denebilecek "Uyu mak l stiyorum"du r. 2
B u dö n e m k i bazı öykü le rde Çehov'a özg ü de n e b i lecek ü slu­
bu bulabiliriz. B u n u n gayet hissedilir olduğ u ilk öykü, Çehov' u n da
epey önemsediği, henüz kusursuz denemeyecek "Bi r Yaş G ü nü"dü r
( 1 887); Suvori n'e yazdığı bir mektu pta şöyle yazm ıştı r: '"Bir Yaş Gü­
n ü ' üzeri nde seve seve altı ay ha rca rdı m ( . . . ) Ama ne ya payı m? B i r
öykü n ü n başına 1 0 Eylül'de otu rduysa m en g e ç 5 Ekim'd e bitirmem
gerektiği düşüncesiyle başlıyorum; yoksa editörü yüzüstü bırakır, ken­
di m de parasız kalırım. Başta kendimi ka ptı rıyor ve rahatça yazıyo­
ru m; ortaya geldiğimdeyse tedi rg i n oluyor, hikayemin fazla uzun ola­
cağ ından korkmaya başlıyorum ( . . . ) Bu yüzden öykülerimin başı hep
çok şey vaat ediyor ( . . . ) ortası ise sıkışık ve tedirgi n ; sonu ise, tıpkı kı­
sa bir eskizde olduğ u gibi, havai fişekler hali nde."3 Ama Çehov' u n ol­
gu nlu k dönemi n i n özü , açık bir şekilde oradadı r. Hayatı n sırada n sı­
kı ntıları altı nda gelişen bir ruh hali n i n "yaşam öyküsü"dü r ama içeri­
ği n i derindeki, fizyolojik ya da psikolojik bir nedene borçludu r (bu ör­
nekte bir kadı nı n hamileliği). 1 889 ta rihli "Ö ylesine Bir Ö ykü"nü n ol­
gu nluk dönem i n i n başlangıç noktası olduğ u söylenebi lir. Ana kon u
ola rak ben imseyeceği müşterek yalnızlık büyük bir güç ile ortaya çı­
ka r. Rusya' da "Çehov halet-i ruhiyesi" (Çehovskoye nastroyeniye) söz­
cü kleriyle ilişkilendi rilen anla mı, "Ö ylesine Bir Öykü"ye kada r izleyebi­
li riz. Bu öykü kendine özgü atmosferini; profesörün kendisine ve etra­
fındaki hayata olan derin ve gitti kçe büyüyen ya bancılaşmasına, işine
olan inancını giderek yitirmesine ve hayatın bir araya getirdiği insanla­
rın yavaş yavaş birbirinden uzaklaşmasına borçludu r. Profesör hayatı­
nın an lamsızl ığını; etrafı nı çevreleyen şeylerin "kifayetsizliği" (bezdar­
nost, tipik bir Çehov sözcüğ ü) ve donukluğ unu fa rk eder. Geriye ka-

2 Tolstoy bu öyküden büyük bir saygıyla bahseder ki insan on sekiz yıl sonra ya­
zacağı başyapıtı Çömlek Alyoşa ile arasındaki benzerliği fark etmeden edemez.
3 Letters of Anton Tchehov, çev. Constance Gamett, Chatto &: Windus, Londra,
1920, s. 1 0 1 .

27
lan tek dostu Katya , mesleğine soğ umuş başarısız bir aktristir ve aynı
duyg u ları daha yoğ u n bir şekilde deneyimledikten sonra çöküntü ya­
şamıştır. Profesörün kadı na olan duygu ları samimi ve gerçek olsa da
ve aynı hislerden mustarip olsa da ona ya klaşabileceğ i lisanı bu lmak­
ta zorlanır. Aşamadığı bir tutu kluk yüzünden ondan uzak kalır ve ona
tek söyleyebildiği şu olur:

"Hadi, kahvaltı edelim Katya," diye yineliyorum.

Soğuk bir tavırla, "Teşekkür ederim, istemem," diyor.
Sessizlik içinde bir dakika daha geçiyor.
"Beğenmedim şu Harkov'u," diyorum. "Her şey boz renkte. San­
ki boz bir kent."
"Evet, öyle ... Çirkin bir kent. Çok kalmayacağım burada zaten...
Şöyle bir uğradım. Bugün ayrılıyorum."
"Nereye gidiyorsun?"
"Kırım'a... Şey... Kafkasya'ya."
"iyi, orada çok kalacak mısın?"
"Bilmem..."
Ayağa kalkıp yüzüme bakmadan soğuk bir gülümsemeyle eli­
ni uzatıyor.
Ona, "Demek cenazemde bulunmayacaksın?" demek istiyorum.
Ama bana bakmıyor, eli soğuk, yabancı... Kızcağızı sessizce kapıya
değin geçiriyorum, işte odamdan çıktı, arkasına bakmadan uzun
koridoru geçiyor... Arkasından baktığımı bildiği için köşeyi döner­
ken başını çevirip bakacak sanıyordum.
Hayır, bakmadı. Siyah giysisi son kez görünüp gözden silindi,
ayak sesleri duyulmaz oldu... Elveda, bir tanem!

Çehov' un da ha sonraki öykü leri nin tümü nde yinelenen bu sa kin

son lanış, eserleri nin ortak bir özelliğidir.
"Ö ylesi ne Bir Ö ykü", Çehov' u n olg u n l u k dönemi başya pıtları n ı n
ka pıs ı n ı aralamıştır. Dehası n ı n zamanla gelişmesinin ya nı sıra, artık
"Bir Yaş Günü"n ü yazdığı dönemden da ha uzun süre öykü lere va kit
ayırabilir hale gelmiştir. Bu yüzden doksanlarda yazdığı öyküler istis­
nasız olarak kusursuz birer sanat eseridir. Çehov' u n bugünkü itibarı
büyük ölçüde bu dönemden eserlerine bağ lıdır. 1 889 sonrası yazdı­
ğı başlıca öykü ler kronolojik olarak şöyledir: "Düello", "Altıncı Koğ uş"

28
( 1 892), "Kimliğini Saklaya n Ada m ı n Öyküsü ", "Ka ra Keşiş", "Edebi­
yat Ö ğ retmeni" ( 1 894), " Üç Yıl", "Ariadna", "Anna Nişa n ı " , " Çek­
me Katl ı Ev", "Taşralı" ( 1 895), "Köylü ler" {1 897), "Aşk Üstü ne", " l o­
nıç", "Küçük Köpekli Kadın", "Yeni Yazlık" ( 1 899), " Noel Za manı" ve
"Çukurda" dı r ( 1 900). Bu tari hten sonra (Üç Kız Kardeş ve Vişne Bah­
çesi'ni bu dönemde yazmıştır) ya ln ızca iki öykü yazmıştır: " Piskopos"
( 1 902) ve " N işa nlı Kız" ( 1 903).
Çehov' un sanatı için "psikolojik" tanımlaması kullanılsa da onunki,
Tolstoy' u n , Dostoyevski' n i n ya da Marcel Proust' u n ki nden çok fa rk­
lı olan bir psikoloj i k sanattır. i nsa n la rın müşterek ya l n ızlığ ı n ı ve bir­
birleri ni anlamaktaki i m kansızlığı o n u n kada r iyi a n latabi len bir ya­
zar yoktu r. Bu fi kri n neredeyse tüm öykülerinin ardı nda yer al ması­
na rağ men Çehov' u n ka rakterleri kişilik sahibi olmakta n olağanüstü
derecede uzaktır. Kişi lik öykü leri nde yok g ibidi r. Tüm karakterleri (sı­
nıfsa l sınırlar dahi l inde ve onların a rada sırada ağzına pelesenk etti­
ği ufak söz numaraları ha ricinde) Çehov'a ait olan ayn ı dil i konuşur.
Tolstoy' un ya da Dostoyevski'nin ka rakterleri gibi seslerinden anlaşılır
değ ildi rler. Hepsi birbirine benzer; ayn ı kumaştan -"insanlığın ortak
maddesinden" - ya pılm ıştırlar. Bu anla mda Çehov yaza rların en "de­
mokratik", en "sözbi rlikçi" olan ıdı r. Elbette öykülerindeki erkekleri n
ve kadı nların bi rbi rine benzerl iği bir zaaf değ ildir: Hayatın homojen
bir madde olduğu ama bi reysellik mefhumu adı altında su geçirmez
bölmeler hali nde kesilip biçildiğine da ir temel sezgisinin bi r dışavu ru­
mudur. Stendhal ya da Fransız klasikçileri g ibi Çehov "genel adam"ın
taki pçisidi r ve Tolstoy, Dostoyevski ve Proust'a benzemez. Ama kla­
si kçi lerin aksine, Proust gibi o da en ufa k ayrı ntıya, ru h u n "iğ nele­
ri" ve "saman çöpleri"ne odaklanır. Stendhal ise psikolojik "ta m sayı­
lar" peşindedir. Manevi hayatın bi linçli, ya ratıcı ana hatlarını izler. Çe­
hov ise zihnin "değer fa rkları" na yoğ unlaşır; ufak, bilinçdışı, istemsiz,
yıkıcı ve çözücü güçlere odaklanır. Bir sanat olarak Çehov' u n yönte­
mi faaldi r; Proust' u nkinden çok da ha faaldi r örneğ i n çünkü da ha ka­
tı ve bi l i nçli şekilde seçilmiş bi r malzemeyi da ha ka rmaşık ve i ncelik­
li bir şekilde kullanır. Ama bi r "dünya görüşü" ya da "felsefe" olarak
son derece pasif ve "edi lgen"di r; ruhun " m i kroorganizma"larına, za­
ra rlı mikroplarına teslim olur. Bu yüzden Çehov' u n eserleri nden edi­
nilen genel izlenim, Çehov' un basi retsizliğe ve zaafa düşkün olduğu-

29
dur. Çehov'un karakterleri ne duyduğu şefkati ifade edebilmesinin tek
yolu, onların bu mikroplara nasıl teslim olduğunu ayrı ntı lı bir şeki lde
göstermek olmuştur. Bu mücadeleye girmeyen, bu h issi deneyimle­
meyen güçlü insan Çehov tarafından her zaman daha az şefkatle an­
latı lır ve "oyunun kötü adamı" şekl inde temsil edilir; tabi i Çehov'un
içinde bulunduğu dünyaya "kötü adam" ne kadar uygulanabi lirse .
Bu dünyada yaşayan güçlü insan merhametsiz bir zalimdir; derisi ka­
lın olduğu için hayattaki tek önemli şey olan "iğ neler"i de hissetmez.
Çehov'un sanatı yapıcıdır ama bu yapı bir anlatı yapısı değ i ldir; daha
çok bir musiki olduğu söylenebilir ama bu da melodi k bir üslubu ol­
duğu için değ ildir. Ama bir hi kayeyi kurma biçimi müzikte kullanılan
yönteme çok benzer. Öyküleri hem akıcıdır hem de kesin hatlara sa­
hiptir. Kurduğu hatlar karmaşık eğri lere sahiplerse de olağanüstü bir
hassasiyetle hesaplanmışlardır. Çehov'un hi kayesi, bi linci n karmaka­
rışık ağ ında bir dizi nokta işaretleyerek belirlediği hatları ortaya çıka­
rır. Çehov duygusal bir süreci n ilk aşamaları nın taslağını çizmekte us­
tadır; henüz oluşmamış bir eğri sıradan bir göze, hatta söz konusu
bi li nçli göze bi le düz bir çizg i gibi gelirken, o sapman ın ilk belirtileri­
ni göstermeyi başarır. Başta okurun hiç fark etmediği ufacı k bir do­
kunuş bile h ikayenin alacağ ı yönü işaret eder. Daha sonra ana mo­
tif olarak tekrarlan ır, her tekrarında eğrinin gerçek değeri daha görü­
nür hale gelir ve sonunda baştaki düz çizg iden apayrı bir yöne doğ­
ru i lerleyen bir çizg i oluşur. "Edebiyat Ö ğretmeni", " l on ıç" ve "Kü­
çük Köpekli Kadı n" öyküleri bu duygusal eğrilerin kusursuz birer ör­
neğidir. "l onıç"ta düz çizgi, doktorun bayan Turkin'e olan aşkıdır; eğ­
ri çizg i ise taşrada başarılı bir meslek hayatının kayıtsız memnuniyeti­
dir. "Edebiyat Ö ğretmeni"nde düz çizgi yine kahraman ı n aşkıdır; eğ­
ri çizg i ise bencil mutluluğun ve entelektüel hırsının ona üstü kapalı
yaşattığı tatminsizl iktir. "Küçük Köpekli Kadı n"da düz çizg i, kahrama­
nın kadınla olan ilişkisine önemsiz ve geçici bir macera gibi bakması­
dır; eğri çizgi ise bu duyguların kuwetli ve her yeri kuşatan bir aşka
dönüşmesi . Çehov'un pek çok öyküsünde bu yapıcı çizg iler, duygu­
sal anlama sah ip ayrıntılarla ürettiği zengin ve sakin bir ortam içinde
deri nleşir. Ortaya çıkan etki şi irsel, hatta liri ktir: Bir lirikte olduğu g i­
bi okurun hissettiği şey olayların gelişmesine duyduğu ilgi değ il, şai­
rin ruh halinin "bulaşıcılığ ı"dır. Çehov'un öyküleri yekpare lirik anıtlar-

30
dır: Sahnelere bölü nemezler çü nkü her sa hne bütü nden beslenir ve
o bütü n l ü k olmadığında önemsiz ka lır. M ima ri bütü nlük konusunda
Çehov gerçekçi dönemi n tüm Rus yaza rla rını geride bırakmıştır. Ya l­
nızca Puşkin ve Lermontov'da benzer bir tasa rım yeteneği görürüz.
Çehov, Lermontov' u n "Tama n" öyküsünün yazılmış en iyi öykü oldu­
ğu n u düşün üyordu ki bu ina ncı yerindeydi . "Tama n " , Çehov' un l i rik
ya pısını onda n önce serg il eyen bir eserdi r. Ya lnız havası, Çehov' u n
dü nyasının sakin ve ılıma n "sonbahar" atmosferinden çok da ha so­
ğ u k ve berraktır.
En iyi öykü lerinden i kisi olan "Taşralı" ve "Çukurda" diğer olg u n­
luk dönemi eserlerinden ayrılır. " Hayatım" bir Tolstoycu n u n öyküsü­
dü r, öyle ki insan Çehov' u n Tolstoy' u n da ha ya lın ve entelektüel üs­
lubuna ya klaşmaya ça lıştığını düşünmeden edemez. Bu öykü öbür
türlü Çehov'da rastlanmaya n bir dolaysız an latı biçimi ne, zayıf bir at­
mosfere sahiptir. Atmosferin tüm eksikliğine rağmen mu htemelen şi­
irsel a n lamda en duyg u yü klü öyküsü budur. Çok ikna edici bir sem­
bolizme sa hiptir. Ö ykü n ü n kahramanı, ba bası, kız ka rdeşi, Ajog i n ' ler
ve Anyuta B lagovo bir ah lak dersindeki kara kterler gibi ça rpıcıdırlar.
Başlığın bel i rsizliği ve genel oluşu bile insana "Everyma n " i [Sırada n
Adam] çağ rıştırır. Şi irsel kavrayış ve a n lam açısından " H ayatım" Çe­
hov' u n başya pıtı sayılabilir; eğer "Çukurda"yı saymazsak. Son öykü­
lerinden biri olan "Çukurda" ola·ğ anüstü bir eserdi r. Sahne Mosko­
va ' nın sanayi bölgesidir; bir esnafın ai lesi n i n geçmişi anlatılır. Gerek­
siz ayrıntılarda n kaçınılmıştır; atmosfer ya lnızca hikayenin devi nimleri
sırasında ka rşılaştığımız bi rkaç betimsel dokunuş ile kuru l u r. Duygu­
sa l ve sembolik a n lam konusu nda i nanılmaz derecede zengindir. Her
iki hi kayede de Çehov'da az görü l ü r bir içtenlik, ah laki ya rgının kes­
kinliği va rdır ki bu u nsurlar onları Çehov' u n orta lama öykü lerinin üze­
rine çıka rır. Maeterlinck'i hatırlatır ki Rus gerçekçi ile Belçikalı gizemci
arasında geniş bir üslup fa rkı vardır. Çehov' u n en ka ran lık ve korku nç
öyküsü olan "Altıncı Koğ uş" bu a n lamlı sembol izmi n kayda değer
bir örneğ idi r. Ya lın gerçekçi liği yüzünden da ha da çok çağ rışım ya­
ratır. (Çehov'u n gerçekçi likten uzaklaşmayı denediği tek örnek, aynı
zamanda kesin bir başarısızlık olarak da ta nımlanan "Kara Keşiş"ti . )
Ama sembol izmi, Martı' da n başlayarak en çok oyu nla rında en üstü n
noktaya erişmişti r.

31
 * * *

Çehov' u n l ngiliz hayran ları Çehov'da her şeyi n kusursuz oldu ğ u­

na inanır. Onlar içi n Çehov'da zayıf nokta a ramak kutsala hakaret et­
mek gibidir. Yine de bu noktalarda n söz etmek yeri ndedir. Karakter­
lerinde ve konuşma biçimlerinde h içbir özg ü n l ü k olmadığına değ i n­
miştim. Bu başlı başına bir eksik sayı lmaz çü nkü dünyaya dair bi rey­
sel l ikleri tanımaya n temel bir sezgiden gelmektedi r. Ama buna bir er­
dem de denemez. Ka rakterleri özell ikle soyut meselelerde uzun uzun
konuştuğ u nda bu durum ka rşımıza çıkar. Dostoyevski nasıl da "fiki rle­
ri hissetmiş" ve onları olağan üstü bireysel hale getirmiştir! Çehov ise
"fikirleri hissedemez" , ka rakterleri fikirlerini ifade etmeye çalıştı kları n­
da ren ksiz ve monoton bir gazete diliyle konuşurlar. " Düello" özellikle
böyle nutuklardan musta riptir. Belki bu öykü n ü n Çehov' u n köklü Rus
entelijansiya edebiyatına bir selamı olduğu düşü n ü lebil ir. Konuşmalar
yazıldığı dönemde bazı duyg usal a n lamlara sa hiptilerse de şimdi hiç
öyle olmadığı kesindir. Bir diğer ciddi eksi klik de Çehov' u n Rusçasıdır.
Solu ktur ve özg ü n değildir. Sözcüklere dair hiç sezgisi yoktu r. Kendisi
gibi bir öneme sa hip hiçbir Rus yaza r onun kada r heyecandan ve coş­
kuda n nasibini almamış bir dil kulla nmamıştır. Bu da Çehov'u çevir­
� eyi (göndermeleri, teknik terimleri ve arada sı rada tekrar ettiği laf­
lar haricinde) oldu kça kolay hale getirir. Rus yaza rlar a rasında çevi r­
men lerin iha netinden en az korkması gereken odu r.
Çehov' u n Rus edebiyatına doğ rudan etkisi öneml i sayı lmazdı . Ö y­
küleri n i n başarısı bu türe olan ilgiyi arttı rdı ve öykü Rus edebiyatı nda
en yayg ın biçim haline geldi. Ama Çehov'u ustası olarak kabul etmiş
Gorki, Ku prin ve B u n i n gibi yaza rlar için o n u n öğ rencileri oldu ğ u n u
söylemekle haksızlık etmiş oluruz. Öyküleri n i n a s ı l kuracaklarının sa­
natını kesin l ikle hiçbiri ondan öğrenmedi . Ta klit etmesi çok kolaymış
gibi görünen oyu nları taklit edilse de üslubuna benzer şeyler yazma­
yı kimse başaramadı . Rus edebiyatı bugün Çehov' u n etkisinden kur­
tu lmuştur. Devrim öncesinde bazı genç yazarlar zekası ona denk düş­
meyen taklitler yazdıysalar da hiçbiri sonu nda ona sadık kalmamıştı r.
Rusya' da bug ü n Çehov, Gogol ' ü ve Leskov'u geçel im, Tu rgenyev'den
bile uza k bir geçmişte ka lmıştır. Yu rtdışında ise du rum fa rklıdır. Çe­
hov' u n sa natın ı n sırrı n ı bahşettiği bir mirasçısı va rsa , o i nsan l ngilte-

32
re' dedi r: Katherine Ma nsfield h içbir Rus' u n ya pamadığ ını ya pmış,
Çehov' u taklit etmeden onda n ders almıştır. l ngiltere'de (ve bir neb­
ze de Fransa'da) Çehov kültü, okumuş i nsanın alamet-i fa rikası hali­
ne gelmiştir. i şin ilginci, Rusya' da Çehov her zaman son derece "eğ i­
timsiz" bir yazar olarak görülmüştür; sıkılgan entelektüel kesim bur­
nu ndan kıl aldırmayıp ona hep soğ u k davra nmışla rdır. Çehov' u n ka­
lesi her zaman soka ktaki açık sözlü kültü rsüz adamın yü reği olmuş­
tur. Bug ü n lerde elbette Çehov ulusun orta k paylaştığı bir servet hali­
ne geldi . Bir klasik -büyük bir klasik yaza r, "ilk on" da n biri- olarak ye­
ri sa rsılmadı. Ama geçici olarak rafa ka ldırılmış bir klasik olduğu şüp­
he götürmez.

Çeviren E M RAH SERDAN

33
Another random document with
no related content on Scribd:
 B 1 — Devoir sacrifier son enfant, inconnu d’autrui, sous
la pression des nécessités : — Mélanippe-la-Sage d’Euripide,
Lucrèce-Borgia (II, 5).
2 — Devoir, dans les mêmes circonstances, sacrifier son
père : — les Hypsipyles d’Eschyle, d’Euripide et de Métastase, les
Lemniennes de Sophocle.
3 — Devoir, dans les mêmes circonstances, sacrifier son
époux : — les Danaïdes de Phrynichus, d’Eschyle, de Gombaud, de
Salieri, de Spontini, les Lyncées de Théodecte, d’Abeille, les
Hypermnestres de Métastase, de Rieupeyroux, de Lemierre, etc.
4 — Devoir sacrifier son gendre au salut public : — Un
patriote (M. Dartois, 1881).
5 — Devoir combattre son beau-frère pour le salut
public : — Horace. La loyauté et l’affection qui subsistent entre les
adversaires écartent toute ressemblance avec la XXXe.
La nuance B (B 1 par exemple) prête à de beaux entrelacements
de motifs : dans Mélanippe-la-Sage, celle-ci se trouvait (1o) forcée
de tuer son fils, ordre auquel elle eût résisté, au risque de sa propre
vie, mais elle était en même temps (2o) forcée de cacher son intérêt
pour cet enfant, de peur d’en révéler l’identité et d’en causer, ainsi, la
mort certaine. C’était, on le voit, le procédé du dilemme appliqué à
une donnée dramatique. On peut l’adapter, avec un égal succès, à
tous les cas où un personnage reçoit une injonction à laquelle il ne
veut pas obéir ; il suffira de le faire tomber par son refus même dans
une seconde situation aboutissant à un résultat aussi répugnant, ou,
mieux encore, identique. Ce dilemme d’action se retrouve dans ce
qu’on appelle le « chantage » ; nous l’avons vu aussi ébaucher sa
cruelle alternative dans C de la XXe (Théodore, la Vierge Martyre,
etc.), et la manifester clairement dans D, surtout D 2 de la XXIIe
(Mesure pour Mesure, le Huron, etc.) ; mais il est, là, posé tout
crûment, par un seul et même personnage ou événement, d’une
nature tyrannique, odieuse. Tandis que, dans Mélanippe-la-Sage, il
résulte d’une façon si logique et si impitoyable de l’action que, ne
songeant plus à nous révolter, nous le subissons complètement ; et il
nous paraît plus naturel, plus écrasant.
Avant d’abandonner ces 4 situations symétriques (et rien
n’empêche le lecteur d’en grouper d’autres ainsi, pour en tirer un
profit analogue), je veux encore indiquer une manière d’en disposer
les éléments en vue de chercher des états d’âme moins déflorés.
Nous venons de voir aux prises les forces : Passion (vice, etc.),
Affection pure (pour des parents, pour des amis, pour des
bienfaiteurs, et, particulièrement, pour leur vie, pour leur honneur ou
pour tel autre de leurs intérêts), Raison d’État (succès de ses
compatriotes, de sa cause, de son œuvre), Égoïsme (volonté de
vivre, cupidité, ambition, avarice, vanité), Honneur (parole, chasteté
féminine, fidélité), Foi (vœu religieux, serment à la divinité, piété
familiale). Opposez-les deux à deux, — et étudiez-en les conflits.
D’abord se produiront les cas déjà cités ; mais en voici de
nouveaux : une Passion ou vice détruisant l’Intérêt de l’État (car
dans Antoine et Cléopâtre, il ne tombe que la Puissance royale des
deux amants, et l’on ne sent pas des peuples en péril) ; — l’Égoïsme
(sous sa forme « ambition » par exemple) luttant avec la Foi, en
l’âme d’un homme, cas fréquent dans les guerres religieuses ; —
l’Égoïsme sous cette forme ambitieuse étreignant l’Affection pure
(l’intrigant qui renie ou sacrifie son père, sa mère, son ami, et s’en
fait des marchepieds, — tableau splendide !) ; — un combat entre
l’Honneur personnel et la Raison d’État (Judith aux bras
d’Holopherne, Bismarck falsifiant la dépêche de son maître).
Opposez ensuite les nuances entre elles (le héros sera pris entre sa
foi et l’honneur des siens, et ainsi de suite) ; les sujets naîtront par
milliers.
Avis spécial, la tragédie néo-classique étant morte, au roman
psychologique, son légataire.
 XXIV e SITUATION
Rivalité d’inégaux

(Rival inférieur — Rival supérieur — Objet)

J’aurais voulu ne faire de cette donnée et la suivante (Adultère)

qu’une seule : la différence gît dans un contrat ou une cérémonie,
d’importance variable, selon les milieux, et qui ne change pas, en
tout cas, considérablement les émotions dramatiques à naître du
combat pour l’amour ; cette différence même devient absolument
insensible dans les sociétés polygames (drames indous) ; j’aurais
donc préféré créer une situation indépendante avec une nuance de
telle autre. Mais j’ai craint qu’on ne m’accusât de refouler, de parti
pris, les œuvres modernes dans un nombre de catégories aussi
restreint que possible ; les deux que nous allons analyser en
contiennent en effet la majeure partie.
Déjà nous avions remarqué qu’entre « Haine » et « Rivalité de
proches », la seule dissemblance venait de ce que, pour la dernière,
s’incarnait, sous forme humaine, l’Objet disputé, le Casus belli. Pour
la même raison nous pouvons rapprocher ces données, « Rivalité
d’inégaux », « Adultère », voire « Adultère meurtrier », que déjà nous
vîmes, de toutes les Situations (Ve, VIIe, VIIIe, IXe, Xe, XIe, XXXe, XXXIe)
qui dépeignent la lutte pure et simple. Toutefois, l’Objet aimé
s’élance mieux des cas présents de rivalités, assez sentimentaux,
qu’il ne pouvait le faire des rivalités de proches ; et nulle part ailleurs
occasion aussi favorable ne se présente au poète dramatique pour
dessiner son idéal amoureux, puisqu’ici l’énergie des efforts n’aura
d’explication que par la beauté de la femme ou de l’homme qu’on s’y
arrache.
Les cas se divisent, d’abord, par sexes, puis selon les degrés
hiérarchiques des rivaux.
A — Rivalités masculines, 1 — d’un mortel et d’un
immortel : — Mrigancalekha de Viswanatha, le Ciel et la Terre de
Byron ; — de deux divinités inégales : — Pandore, de Voltaire.
2 — D’un homme simple et d’un magicien : Tanis et Zélide de
Voltaire (Nuance recommandée à M. le Sâr Péladan).
3 — D’un conquérant et d’un conquis : — Malati et Madhava
de Bhavabouti, le Tribut de Zamora (Gounod, 1881), le Saïs (Mme
Ollognier, 1881) ; — d’un vainqueur et d’un vaincu : — Alzire de
Voltaire ; — d’un maître et d’un banni : — Appius et Virginie de
Webster, Hernani, Dante (Godard, 1890), Mangeront-ils ? de Hugo ;
— d’un usurpateur et d’un dominé : — le Triumvirat, de Voltaire.
4 — D’un roi suzerain et de rois vassaux : — Attila, de
Corneille.
5 — D’un roi et d’un seigneur : — Le Chariot de terre cuite de
Soudraka, le Moulin et la Nina de Plata de Lope, Agésilas et Suréna
de Corneille, Démétrius de Métastase, le fils de Porthos (M. Blavet,
1886).
6 — D’un puissant et d’un homme nouveau : — Don Sanche
de Corneille.
7 — D’un riche et d’un pauvre : — La Question d’argent de M.
Dumas, la Nuit de la Saint-Jean (Erckmann-Chatrian et Lacôme,
1882), En grève (M. Hirsch, 1885), Surcouf (M. Planquette, 1887).
Roman : partie des Travailleurs de la Mer.
8 — D’un homme honoré et d’un homme suspecté : —
L’Obstacle (Daudet, 1890), Le Drapeau (M. Moreau, 1879), Devant
l’ennemi (M. Charton, 1890), Jack Tempête (M. Elzéar, 1882 ; on y
trouve, en sus, le procédé, d’origine comique, du quiproquo : il porte
sur l’identité du personnage longtemps victime), La Bûcheronne (Ch.
Edmond, 1889).
9 — De presque égaux : — Dhourtta Samagama (où il s’agit
d’un maître et de son disciple). De même pour les Maîtres
Chanteurs.
10 — D’hommes égaux, dont l’un jadis coupable d’adultère
(rentre aussi dans les Doubles rivalités) : — Chevalerie rustique
(Verga, 1888).
11 — D’un homme aimé et d’un qui n’a pas le droit d’aimer :
— la Esmeralda.
B — Rivalités féminines, 1 — D’une femme simple et d’une
magicienne : — La Conquête de la Toison d’Or de Corneille.
2 — D’une victorieuse et de sa prisonnière : — Le comte
d’Essex de Th. Corneille, les Marie Stuart de Schiller et de M.
Samson.
3 — De reine et sujette : — Marie Tudor et Amy Robsart de
Hugo. Le titre de cette sous-nuance est, on s’en souvient, le seul cité
des prétendues 24 situations de Gérard de Nerval ; on pourrait bien
faire tenir encore sous cette dénomination les sous-nuances B 1, 2,
4. Mais cela ne ferait toujours que la moitié d’une des quatre
nuances de « Rivalité d’inégaux », qui a elle-même l’importance tout
au plus d’une Situation parmi la Série de nos trente-six.
4 — D’une reine et d’une esclave : — Bajazet, Zulime, partie
d’Une nuit de Cléopâtre (de Gautier, par V. Massé, 1885).
5 — D’une dame et d’une servante : — Le Chien du jardinier
de Lope de Vega (où se voit le mieux réussi peut-être, des portraits,
tant de fois essayés, de la grande dame amoureuse).
6 — D’une dame et d’une plus humble : — François les bas
bleus (M. Messager, 1883).
7 — De presque égales compliquée de l’abandon de l’une
(se rapproche d’A 1 de la Situation XXV) : — Ariane de Th. Corneille,
Benvenuto (M. Diaz, 1890). Roman : la Joie de vivre.
 8 — D’un souvenir ou d’un idéal (celui d’une femme
supérieure) et de la vassale de celle-ci : — Sémiramis reconnue
de Métastase. Madame la Mort de Rachilde (le champ de la lutte est
subjectif). L’Image de M. Beaubourg. Cas symétrique pour le
masculin : la Dame de la Mer d’Ibsen.
C — Double rivalité (A aime B qui aime E qui aime C) : —
Adrien de Métastase, Emilia Galotti de Lessing, la Fermière (M.
d’Artois, 1889), Ascanio (Saint-Saëns, 1890). Il est loisible d’allonger
la rivalité en triple, en quadruple, etc., ce qui serait curieux, mais
sans beaucoup varier les effets : tantôt, seulement, on fermera la
chaîne en un cercle (c’est-à-dire que C aimera A), ou par une simple
boucle (C payant E de retour).
D — Rivalités indoues. — On commence de nos jours à se
rendre compte que la loi du divorce a été obtenue surtout par les
efforts de nos écrivains dramatiques, qui étaient moins persuadés
certainement de sa légitimité qu’ils n’en éprouvaient le besoin pour
renouveler un peu leurs combinaisons restreintes. Ah ! quel air plus
vif et plus pur ils eussent aspiré en se retournant vers la polygamie
indoue ! Gœthe, le dieu Nil de ce siècle, Théophile Gautier (qui
prévit la décadence de la femme par l’accroissement du vice) et
Barrès (l’Ennemi des lois) paraissent avoir senti de la sorte. Il est à
espérer que les malentendus de la Maison actuelle, où la fidélité
archaïque, la monogamie réelle, surtout d’un côté, n’existe à peu
près plus, s’apaiseront, avec un tant soit peu de cet esprit de
tolérance.
1 — Rivalité d’une amante divine et d’une mortelle : — Les
amours de Crichna par Roupa.
2 — De deux mortelles : — Agnimitra et Malavika par
Kalidaça.
3 — De deux femmes légitimes : — Le Collier de sri Harcha
dêva ; la Statue de Radjasekhara.
Aux positions hiérarchiques respectives des deux rivaux ou
rivales s’ajoute, comme moyen de varier, la position, à leur égard, de
l’Objet aimé. Les aspects de la lutte dépendront en effet de ce que le
prix se tiendra plus ou moins près de l’un des deux adversaires, et
de ce qu’il sera situé dans un rang inférieur à tous deux, moyen
entre l’un et l’autre, ou supérieur même au plus élevé.
 XXV e SITUATION
Adultère

(Époux trompé — Époux adultère — Adultère complice)

Sans mériter de constituer une Situation à lui seul, l’Adultère se

présente comme un aspect intéressant du vol (action du dehors)
doublé de la trahison (action du dedans). Schiller, après Lope, s’était
plu à idéaliser le brigandage ; Hugo et Dumas Ier ont entrepris un
paradoxe analogue pour l’adultère et, développant le procédé
d’antithèse qui a créé Triboulet et Lucrèce Borgia, ils ont réussi, une
fois pour toutes ; rien de plus légitime. Le niais, ce fut la croyance du
séculaire troupeau en l’excellence du sujet ainsi présenté : que
d’Antonys ! quels Antonys !… Le public a fini par leur préférer le
café-concert :

… Il a bien fait !

1er cas : L’auteur peint l’Adultère Complice, l’étranger survenu

près du foyer, — le Voleur, — bien plus agréable, mieux fait, plus
tendre… ou plus ferme, que l’Époux trompé. — Quelques
arabesques dont se vête le fait simple et fondamental, le larcin,
quelque complaisance où déchoie un public dès longtemps harcelé,
il n’en reste pas moins, au fond de celui-ci, telle qu’un bon granit, la
vieille conscience : pour elle, ce qu’on vante là, c’est d’oublier la
Parole d’honneur du contrat, cette Parole, ce serment auquel
obéissaient, ainsi que nous, les Dieux d’Homère et les Chevaliers,
cette base à toute agglomération sociale, ce que les sauvages, ce
que les forçats respectent entre eux, ce regard des yeux dans les
yeux, initial à l’effort commun, cette source première de l’ordre dans
le monde et de la pensée, cette lumière du Verbe ! Assurément
l’attention des spectateurs peut être momentanément détournée de
ce point de vue sévère, et cela sans crime aucun, — de par les
droits d’hérésie de l’imagination ; on peut obtenir pour n’importe quel
objet notre rire : ne rions-nous pas, de tous nos nerfs, à voir un
podagre dégringoler bizarrement un escalier au bas duquel il doit se
rompre le cou ? Pour tout objet aussi on peut réclamer notre pitié :
pitié nous avons pour les parjures du joueur et pour ceux de
l’ivrogne ; mais il s’y mêle un mépris las. Or, était-ce précisément de
ce mépris dans la tristesse que notre dramaturgie voulait faire
bénéficier ses jeunes premiers adultères au prix de tant et tant de
soins ? Non, sans doute !… Elle s’est donc fourvoyée.
2e cas : L’Adultère étranger est donné comme moins
sympathique que l’époux méconnu. — Ceci, c’est le genre dit
« moralisateur ». Il ennuie. Un homme à qui l’on a pris son porte-
monnaie ne grandit pas, de ce fait, à nos yeux ; et, les
renseignements qu’il est en mesure de fournir une fois obtenus,
nous laissons là ce lieu vivant d’un épisode curieux, mais qui se
serait aussi aisément produit ailleurs, — et nous ne pensons plus
qu’au tire-laine. Mais si ce dernier, déjà peu grandiose dans son
exploit, nous est portraituré à son tour sous des traits encore moins
intéressants que ceux de sa dupe, il nous dégoûte ; — et l’Époux
adultère n’est qu’un drôle et un imbécile de l’avoir préféré. Puis
(enfants simples et droits que nous restons un peu malgré tout) en
flairant dans la leçon qu’on nous donne un parti-pris, et, par
conséquent des mensonges, nous grimaçons une moue, car nous
n’étions pas venus pour trouver derrière la fable le sourire aigre-
doux d’un pion.
3e cas : l’Époux trompé se venge. — Enfin, il se passe quelque
chose !… Malheureusement cette vengeance n’est qu’un des cas de
la IIIe Situation.
Ainsi l’on ne réussira notre XXVe donnée qu’en la traitant avec
l’esprit le plus humain, le moins élégiaque et le moins austère. Il ne
s’agit d’embrasser ni le parti du filou, ni celui du traître, ni celui du
cocu. Les pénétrer tous, — de tous avoir compassion, — les tous
expliquer… c’est-à-dire se pénétrer soi-même, de soi-même avoir
pitié, soi-même s’expliquer à soi : — voilà le vrai travail à accomplir.
A — Maîtresse trahie, 1 — pour une jeune fille : — Les
Colchidiennes de Sophocle, Médées d’Euripide, de Sénèque et de
Corneille, Miss Sara Sampson de Lessing, Lucienne (Gramont,
1890). Ces exemples sont, de plus, symétriques, à cause de la
vengeance finale, à la classe masculine D.
2 — Pour une jeune femme (le mariage précède le lever du
rideau) : — Un voyage de noces (M. Tiercelin, 1881).
B — Épouse trahie, 1 — pour une esclave qui n’aime pas : —
Les Trachiniennes de Sophocle et Hercule sur l’Œta de Sénèque (1re
partie ; quant à la suite, voir « Imprudence »), Andromaques
d’Euripide et de Racine (où c’est un côté du drame ; quant à l’autre,
voir « Sacrifice aux proches »).
2 — Pour la débauche : — Numa Roumestan (Daudet, 1887),
Francillon (M. Dumas, 1889), Serge Panine (M. Ohnet, 1882) ; c’est
le point de départ des Mères ennemies qui tournent ensuite aux
« Haines de proches ».
3 — Pour une femme mariée (double adultère) : — La
princesse Georges et l’Étrangère (M. Dumas), M. de Morat (M.
Tarbé, 1887), les Ménages de Paris (M. Raymond, 1886).
4 — Dans un but de bigamie : — Alcméons de Sophocle et
d’Euripide.
5 — Pour une jeune fille n’aimant pas : — Henri VIII de
Shakespeare et celui de St-Saëns, Rosemonde d’Alfieri
(combinaison de la présente et de la précédente situation, car il y a
aussi une simple rivalité de roi et de sujet).
 6 — Épouse jalousée par une jeune fille éprise de
l’époux : — Stella de Gœthe, Dernier amour (M. Ohnet, 1890).
7 — Par une courtisane : — Miss Fanfare (M. Ganderax,
1881 ; voir B 2), Proserpine (Vacquerie et St-Saëns, 1887), La
comtesse Frédégonde (M. Amigues, 1887), Myrane (M. Bergerat,
1890).
8 — Rivalité d’une femme légitime mauvaise et d’une
maîtresse sympathique : — C’est la loi (M. Cliquet, 1882).
C 1 — Mari antipathique sacrifié à un sympathique
adultère : — Angelo, Le Nouveau Monde de Villiers de l’Isle-Adam,
Un Drôle (M. Yves Guyot, 1889), Le Mari (MM. Nus et Arnould,
1889).
2 — Un mari cru perdu et oublié pour un rival : —
Rhadamiste et Zénobie de Crébillon, Jacques Damour de Zola. La
Zénobie de Métastase, par le fidèle amour gardé à son époux, forme
un cas unique (!) parmi ces innombrables drames sur les passions
adultères.
3 — Un mari quelconque sacrifié à un sympathique
adultère : — Diane de Lys (M. Dumas), Tristan et Yseult de
Wagner (avec atténuation en « Folie » produite par un breuvage),
Françoise de Rimini (A. Thomas, 1882), La Sérénade (Jean Jullien,
1887), l’Age critique (M. Byl, 1890). — Même cas sans que l’adultère
s’y commette : — Sigurd (M. Reyer, 1885), La Comtesse Sarah
(1886).
4 — Un mari bon trompé pour un rival moindre : — l’Aveu
(Sarah Bernhardt, 1888), point de départ des Quarts d’heure
(Guiches et Lavedan, 1888), si appréciés outre-Rhin, Révoltée (M.
Lemaître, 1889), La maison des 2 Barbeaux (Theuriet, 1885). — Il
n’y a pas adultère, mais préférence dans la Smilis d’Aicard (1884).
5 — Pour un rival grotesque : — la Dot fatale de Massinger.
6 — Pour un rival odieux : — Gerfaut (de Ch. de Bernard par
M. Moreau, 1886).
 7 — Pour un rival quelconque par une femme perverse : —
La femme de Claude (M. Dumas), Pot-Bouille (Zola, 1883). —
Roman : Mme Bovary.
8 — Pour un rival plus laid mais utile : (avec faux soupçons
comiques, c’est-à-dire soupçons crus ensuite faux) : — l’Échéance
de Jean Jullien (1889).
D 1 — Un mari trompé se venge (drames sur le crescendo des
soupçons) : — Le Médecin de son honneur et A outrage secret
vengeance secrète de Calderon, l’Affaire Clémenceau (M. Dumas).
2 — Sacrifier sa jalousie à sa cause (aboutit aux « Sacrifices
à l’Idéal ») : — Les Jacobites (M. Coppée, 1885), Patrie (Paladilhe,
1886). — La sacrifier à la pitié : — La famille d’Armelles (M. Marras,
1883).
E — Un mari persécuté par un rival repoussé : — Raoul de
Créqui (M. Dalayrac, 1889). C’est le symétrique de B 7 et cela
s’achemine, de même, vers « Adultère meurtrier ».
 XXVI e SITUATION
Crimes d’amour

(L’Épris — l’Aimé)

La seule tragique des Situations sur l’Amour, — sujet

essentiellement comique (voir XXVIIIe et XXIXe).
Nous relevons 8 espèces de crimes érotiques :
1o L’Onanisme ; ce « vice solitaire » qui ne pousse point à agir ne
fournit que des silhouettes élégiaques, comme la légende de
Narcisse, Charlot s’amuse, ou grotesques (Aristophane, passim), à
moins qu’on le prenne pour occasion à étudier l’écroulement d’une
volonté, au même titre que nous avons eu l’ivrognerie, le jeu, etc.
(XXIIe).
2o Le Viol n’est qu’un acte, comme le meurtre, généralement bref
comme lui, et point une Situation, tout au plus se rapproche-t-il de
« l’enlèvement ». Ses conséquences mêmes, pour qui le perpétra,
ainsi que celles de :
3o La Prostitution et de ses succédanés, la galanterie, le
juanisme (répétitions d’actes), ne deviennent dramatiques que
poursuivies, traquées par un châtiment, ce qui appartient à la Ve
Situation. Toutefois, si l’impunité est acquise, le goût des Viols et de
la Prostitution tourne aussi à la XXIIe.
 4o L’Adultère, — dont le caractère de larcin a donné lieu aux
Situations spéciales que nous avons étudiées.
5o L’Inceste se divise en deux directions principales. Il s’exerce
sur la ligne ascendante-descendante, et alors, s’il remonte (nuance
A), implique un sentiment d’impiété ; s’il descend (nuance B), il
présente un abus d’autorité analogue à celui que nous retrouverons
dans la 8e espèce des Crimes d’Amour. Enfin il se produit encore sur
la ligne en quelque sorte horizontale, entre consanguins ou entre
parents par alliance (nuance C).
A 1 — Un fils aime d’amour sa mère : — Sémiramis de
Crébillon ; pour expliquer ce cas et en atténuer l’effet, l’auteur a
d’abord usé de la XVIIIe (Involontaire crime d’amour).
2 — Une fille aime d’amour son père : — Myrrha d’Alfieri, de
laquelle la psychologie est décalquée d’après Phèdre.
3 — Un père violente sa fille : — Les Cenci de Shelley ; le
conte de Peau d’âne (arrêté à l’intention).
B 1 — Une femme aime d’amour son beau-fils : — Iobate de
Sophocle et Sthénobée d’Euripide, Phèdres de Sophocle et de
Racine, Hippolytes d’Euripide et de Sénèque. — Dans aucun des
cas d’inceste qui précèdent, il n’y a, comme on voit, réciprocité de
désirs ; tandis que la passion, de solitaire, devient partagée, et que
le crime, inconscient du moins d’une part dans Myrrha, s’accomplit
librement dans :
2 — Une femme et son beau-fils s’aiment d’amour : — Renée
de Zola (tirée de son roman la Curée, dont se rapprocherait la
passion presque incestueuse du Dr Pascal). — Platoniquement cette
donnée B 2 est celle du Philippe II d’Alfieri et du don Carlos de
Schiller.
3 — Une femme est à la fois la maîtresse du père et du
fils, qui tous deux acceptent ce partage : — L’École des veufs
(M. Ancey, 1889).
C 1 — Un homme est l’amant de sa belle-sœur : — La Sang-
Brulé (M. Bouvier, 1885).
 2 — Un frère et une sœur s’aiment d’amour : — Éole
d’Euripide et C’est dommage qu’elle soit une putain, le chef-d’œuvre
de Ford.
Après ces œuvres, c’est donc plus que des glanages, c’est une
ample moisson qui reste sur pied. On poussera jusqu’à la complicité
des deux parties la sous-nuance A 1 (telle se narre l’histoire de
Néron et d’Agrippine dans Suétone) ; un exemple fragmentaire,
analogue, existe d’ailleurs pour A 2, dans ce début de sinistre
majesté du Périclès de Shakespeare. On renversera le sujet B 1 :
alors on verra le beau-fils épris, sans obtenir réciprocité, de la
femme de son père ; cas, certes, tout aussi commun. Au contraire on
supprimera la complicité dans B 3, dans C 1, dans C 2, en ne
laissant plus subsister la passion criminelle que chez un seul des
personnages. On renversera A 1, et l’on aura « Une mère éprise de
son fils », comme dans la Faenza de Moréas. Sans aller jusqu’à
l’acte criminel, l’étude des simples tentatives ou des désirs mieux ou
pis contenus a fourni de subtils chapitres, en ces psychologies de
grandes dames du XVIIe siècle où se complut Victor Cousin.
Restera enfin à entrelacer chacune de ces cordes de l’inceste à
l’une des 7 autres espèces des crimes d’amour : sous la forme de
l’ignorance, cette 5e et la 6e espèces fusionnent dans un des
épisodes de Daphnis et Chloé. — Ajoutez l’appoint habituel de
rivalités, d’adultères, les meurtres, etc., etc.
6o L’Unisexualité avec ses deux sens, les branches pédérastie et
tribadisme :
D 1 — Un homme aime d’amour un autre homme qui cède : —
Ex. roman. : Vautrin. Ex. dramatiques : Laïus d’Eschyle, Chrysippe
d’Euripide. Cette dernière tragédie paraît avoir été une des plus
belles, la plus émouvante peut-être, de l’antiquité. Trois situations s’y
superposaient avec un rare bonheur : Laïus avait conçu, comme
disent les professeurs, une passion criminelle et, de plus, adultère
pour le jeune Chrysippe ; de là sans doute quelque épithalame aussi
terrible que celui de Ford : ne fallait-il pas faire parler le premier
homme qui sur terre ait ressenti de pareils désirs, ait osé les
exprimer et les assouvir ? ne fallait-il pas que ce qu’il dit expliquât le
chancellement, la chute de Chrysippe ? Alors éclatait la plus
indignée, la plus impitoyable jalousie chez Hippodamie, femme de
Laïus. On la voyait exciter, contre Chrysippe, l’envie ancienne des
deux frères du jeune homme, une envie du genre de celle qui arma
les fils de Jacob contre Joseph, mais une envie qui se révélait
étrangement menaçante au seul énoncé des noms de ces deux
frères : Atrée et Thyeste ! Le fratricide s’accomplissait, à la joie
affreuse d’Hippodamie. Laïus en apprenait les détails de la bouche
expirante de Chrysippe lui-même. Et, dans quelque prédiction, — de
Tirésias sans doute, jeune alors et non privé de la vue — s’ouvrait le
destin des deux familles tragiques par excellence, des Labdacides et
des Atrides, aux crimes inaugurés là et dont devait vivre toute la
légende grecque, inspiratrice des littératures à jamais !
La branche tribadique, saphique, dont la fragmentation en petits
cotterets de nouvelles a du moins chauffé le foyer, par l’hiver de ce
siècle, d’un de nos poètes, ne s’est pas étendue sur la scène : seul,
M. Mourey le tenta, mais en vain, dans son Lawn-tennis. On peut
objecter à une telle entreprise (et ce serait pourquoi le Drame, du
temps de la liberté, n’y aurait point songé) que ce vice n’a pas le
grandiose horrible de son congénère ; lâche, fade, cette mauvaise et
suprême habitude de filles usées ou mal venues n’offre pas au poète
tragique l’égarement brutal, absurde, mais fait de jeunesse barbare
et de puissance, qui se voit dans la passion criminelle des âges
héroïques.
7o La Bestialité, ou amour pour un être en dehors de l’espèce
humaine ; peinte en général comme un vice, elle n’est pas théâtrale.
Toutefois en :
E — Une femme éprise d’un taureau : — Les Crétois,
d’Euripide, semblent avoir révélé les émotions, après tout
concevables, de cette Ultima Thule de l’affolement sexuel. Mieux
qu’ailleurs, évidemment, le caractère mystérieux d’illogisme, de
mysticité dans les sens, de démence aux allures normales qu’a la
passion criminelle, ce frisson de fatalisme que ses victimes
communiquent, a eu l’occasion d’être transporté là, en sa nudité
formidable et triste.
8o L’Abus des enfants mineurs emprunte un peu aux 7 autres
espèces de leurs signes. Pourtant, ce sujet, si moderne, si anglais,
deviendrait, entre des mains habiles, très pathétique : la lecture de la
Pall Mall Gazette nous l’a fait pressentir.
 XXVII e SITUATION
Apprendre le déshonneur d’un être
aimé

(Celui qui l’apprend — le Coupable)

Presque aussitôt il en résulte une lutte psychologique, pareille à

celle de la XXIIe (sacrifier les siens), mais sans l’attrait d’un haut
Idéal : il est remplacé, dans la nouvelle action, par le fouet de la
honte.
A 1 — Découvrir la honte de sa mère : — Mme Caverlet
d’Augier, Odette, Georgette (M. Sardou, 1881, 1885), les Quarts
d’heure (2e partie, MM. Guiches et Lavedan, 1888). Cette triste
abolition du meilleur des respects chez l’enfant se colore, en ces
ouvrages, des terreurs de la mère, de ses rougeurs, et de ses
remords devant les conséquences du passé ; par ce dernier point,
l’action aboutit à la XXXIVe (Remords).
2 — Découvrir la honte de son père : — Vieille histoire (Jean
Jullien, 1891).
3 — Découvrir le le déshonneur de sa fille : — partie de la
Fille du Député (M. Morel, 1881).
B 1 — Découvrir un déshonneur dans la famille de sa
fiancée : — L’Absente (M. Villemer, 1889). Ces délicatesses de
romance, dont le tragique, bénin, consiste, à retarder une signature
de contrat, conviennent également à la pseudo-Situation XXIX
(Amours empêchées) ; déjà A 1 et A 2 en exhalaient la fadeur.
2 — Apprendre que sa femme fut, avant le mariage, violée :
— Le Secret de Gilberte (M. Massiac, 1890) ; qu’elle le fut depuis le
mariage : — Flore de Frileuse (M. Bergerat, avec dénouement
« comique », grâce à un quiproquo).
3 — Qu’elle commit jadis une faute : — Le Prince Zilah (M.
Claretie, 1885) et un peu Denise (M. Dumas). Ex. ordinaires : les
mariages par agences.
4 — Apprendre que sa femme a été une fille : — Léna (M.
Berton et Mme Van Velde, 1886) ; — que sa maîtresse a été une
fille : — Marion Delorme. La même donnée, au point de vue du
Remords (XXXIVe), est dans la Madeleine de Zola.
5 — Apprendre que son amant a forfait à l’honneur. Cela
aussi confine à la XXXIVe : — Chamillac (Feuillet, 1886), le Crocodile
(M. Sardou, 1886).
6 — Apprendre que sa maîtresse, ancienne fille, reprend
sa vie d’autrefois (avec circonstances atténuantes) : — La Dame
aux Camélias (M. Dumas) ; partie de Manon Lescaut. Sans l’habileté
féminine, ne serait-ce pas le cours normal de toutes les bonnes
fortunes ?
7 — Apprendre que son amant est un misérable ou que sa
maîtresse est une fille : — M. Alphonse (M. Dumas), Mensonges
(M. Bourget, 1889). Puisque les liaisons seraient éternelles si on ne
les rompait jamais (remarque de M. la Palice) et que, toujours, les
deux amants, lesquels se connaissent certainement bien, donnent
pour raison de leur rupture le titre de la présente sous-nuance, la
conclusion est aussi facile à tirer que peu flatteuse pour le cher
genre humain.
8 — Même découverte au sujet de sa femme : — Le Mariage
d’Olympe (Augier).
 C — Découvrir que son fils est un assassin : — Werner de
Byron, la Policière (M. de Montépin, 1889). Cette surprise se
décuple dans les parricides. On peut développer à l’infini la nuance
C.
D pourrait figurer une Situation distincte : il y a non seulement
découverte, mais devoir d’exercer soi-même le châtiment ; cette
Situation servirait d’intermédiaire entre la XXIIe (Sacrifier les siens) et
la XXVIIe que nous étudions, et qui s’arrêterait, alors, après la nuance
C.
1 — Devoir punir son fils traître à la patrie : — Brutus de
Voltaire, Brutus I d’Alfieri.
2 — Devoir punir son fils condamné aux termes de la loi
que le père édicta pour tous : — L’Inflexible (M. Parodi, 1884).
3 — Devoir frapper son fils cru coupable : — Le Régiment
(M. Mary, 1890), l’As de Trèfle (M. Decourcelle, 1883). Se rapproche
de la XXXIIIe (Erreur judiciaire).
4 — Devoir frapper, à la suite d’un serment tyrannicide,
son père jusque-là inconnu. Ce serment imprudent nous mène
un moment auprès de la XXIIIe (Sacrifier les siens) et de la XVIIe
(Imprudence), et dans un autre moment l’acte de « frapper un parent
inconnu » évoque aussi la XIXe : — Severo Torelli (M. Coppée,
1883).
5 — Devoir punir son frère assassin : — Casse-Museau (M.
Marot, 1881). De cette Situation, le parent justicier n’échappe un
instant que pour tomber en D 3 ; il revient donc, résigné, en D 5.