Page | 1

अनुक्रमणिका
क्र. चालू घडामोडी घटक पृष्ठ क्र.
१. विशेष लेख ०३
२. राष्ट्रीय १९
३. आंतरराष्ट्रीय २८
४. प्रादेशशक ३७
५. आर्थिक ४३
६. योजना, उपक्रम ि प्रकल्प ४८
७. कायदे, करार ि विधीविषयक ५३
८. संरक्षण ५६
९. विज्ञान-तंत्रज्ञान ५८
१०. पररषदा, बैठका ि संमेलने ६२
११. अहिाल ि ननदेशांक ६७
१२. ननयुक्त्या ि राजीनामे ७२
१३. पुरस्कार ि सन्मान ७४
१४. क्रीडा ७८
१५. चर्थचत व्यक्तती ८०
१६. ननधनिाताा ८२
१७. नदनविशेष ८६

© सदर नोट्सबाबत सर्व हक्क MPSC TOPPERSच्या अधीन असून, यातील कोिताही भाग MPSC TOPPERSच्या लेखी
परर्ानगीशिर्ाय कोित्याही प्रकारे पुनमुवद्रित द्रक
िं र्ा पुनप्रवकाशित करता येिार नाही. तसेच याचा व्यार्साशयक स्तरार्र र्ापर करता
येिार नाही. असे करताना आढळल्यास कॉपीराईट कायद्ाांतगवत कारर्ाई करण्यात येईल.

Page | 2
 शर्िेष लेख
मराठा आरक्षण व १०२वी घटनादुरुस्ती
चचेत का?
• १०२िी घटनादुरुस्ती आबावधत राखत सिोच्च न्यायालयाने, सामाशजक ि
आर्थिकदृष्ट्या मागास प्रिगाात (SEBC) कोण्या समाजाचा समािेश करायचा याचे
अवधकार राष्ट्रपती ि संसदेला आहे, असे स्पष्ट् केले आहे.
• सिोच्च न्यायालयाने हेदेखील स्पष्ट् केले की, सामाशजक ि आर्थिकदृष्ट्या मागास
प्रिगा घोनषत करण्याचे राज्य सरकारचे अवधकार १०२व्या घटनादुरुस्तीद्वारे काढून
घेण्यात आले आहेत.
१०२व्या घटनादुरुस्तीबद्दल
• १९९२ साली इंद्रा साहनी खटल्याच्या ननकालात देशात सरकारी नोकरीतील
आरक्षणािर ५० टक्तक्तयांची मयाादा घालण्यात आली.
• याच इंद्रा साहनी खटल्याच्या ननकालाद्वारे राष्ट्रीय मागासिगा िगा आयोग ि राज्य
मागासिगा आयोग आयोगाच्या ननयुक्ततीचे ननदेश देण्यात आले होते.
• राष्ट्रीय अनुसूवचत जाती आयोग आशण अनुसूवचत जमाती आयोगाच्या धतीिर राष्ट्रीय
मागासिगा आयोगास घटना्मक दजाा देण्यासाठी १०२िे घटनादुरुस्ती विधेयक
लोकसभेत ५ एनप्रल २०१७ रोजी मां डण्यात आले.
• जुलै २०१८ मध्ये राज्यसभेच्या मान्यतेनंतर ११ ऑगस्ट २०१८ रोजी ्याचे १०२व्या
घटनादुरुस्ती कायद्यामध्ये रूपांतर झाले.
• या घटनादुरुस्तीने राष्ट्रीय मागासिगा आयोगाला घटना्मक दजाा नदला. तसेच कलम
३३८(ब)चा समािेश करण्यात आला. ्यानुसार केंद्र सरकारला राष्ट्रीय मागासिगा
आयोग स्थापन करण्याचा अवधकार वमळाला. या आयोगामध्ये अध्यक्ष, उपाध्यक्ष ि
इतर ३ असे एकूण ५ सदस्य असतात ि ्यांची नेमणूक राष्ट्रपती करतात.
• तसेच कलम ३४२(अ)नुसार, सामाशजक ि आर्थिक मागास प्रिगाात कोण्या
समाजाचा समािेश करायचा याचे अवधकार राष्ट्रपती आशण संसदेला देण्यात आला.
• १०२व्या घटनादुरुस्तीपूिी सामाशजक ि आर्थिक मागास प्रिगााबाबत सूवचत
करण्याचे अवधकार राज्यांकडे होते. पण या घटनादुरुस्तीनानंत हे अवधकार राष्ट्रीय
मागासिगा आयोगाला देण्यात आले.
• आता राष्ट्रीय मागासिगा आयोगाच्या शशफारशीिर देशाचे राष्ट्रपती एखाद्या प्रिगााला
सामाशजक ि आर्थिकदृष्ट्या मागास म्हणून नामननदेशशत करतात.
• राज्यघटनेच्या कलम १५ ि १६ नुसार हे अवधकार राज्यांना आहेत. हा अवधकार
नाकारला तर राज्यांनी स्थापलेले मागासिगा आयोग हे ननरिाक ठरतील, अशी भीती
व्यक्तत केली जात आहे.
मराठा आरक्षणाशी संबंध
• विविध समुदायांना आरक्षणाचा लाभ वमळिून देण्यासाठी राज्य सरकारे सामाशजक ि
आर्थिकदृष्ट्या मागास प्रिगााची यादी िाढित होते. ्यामुळे हा िादाचा मुद्दा ठरला
होता.
• महाराष्ट्र सरकारने नोव्हेंबर २०१८ मध्ये मराठा समाज सामाशजक ि आर्थिकदृष्ट्या
मागासिगीय म्हणून घोनषत करत, ्यांना शैक्षशणक क्षेत्रात १३ टक्के ि सरकारी
नोकऱ्ांमध्ये १२ टक्के आरक्षण नदले होते. ्यामुळे राज्यातील एकूण आरक्षण ५०
टक्तक्तयांच्या िर गेले होते.
• या आरक्षणाला आव्हान देण्यात आले ि ५ मे २०२१ रोजी सिोच्च न्यायालयाने
महाराष्ट्र सरकारने केलेला मराठा आरक्षणासंदभाातील कायदा घटनाबाह्य ठरिून रद्द
केला.
• मराठा समाजाला आरक्षणाची गरज नाही ि तशी असाधारण परीस्थस्थती नाही तिा
मराठा समाज मागास आहे, हे वसध्द होत नाही, असे सिोच्च न्यायालयाने हा
ननकाल देताना म्हटले होते.
• १०२िी घटनादुरुस्ती ऑगस्ट २०१८ मध्ये झाली होती. तर गायकिाड सवमतीचा
अहिाल १५ नोव्हेंबर २०१८ रोजी सादर करण्यात आला होता.
• ्यानंतर ३० नोव्हेंबर २०१८ रोजी देिेंद्र फडणिीस सरकारने गायकिाड सवमतीच्या
शशफारशींच्या आधारे सामाशजक ि आर्थिक मागास प्रिगााअंतगात (SEBC) मराठा
Page | 3
समाजाला आरक्षण देणारा कायदा केला.
• ्यास प्रिम उच्च ि नंतर सिोच्च न्यायालयात आव्हान देण्यात आले आशण सिोच्च
न्यायालयाने मराठा आरक्षणाला स्थवगती नदली होती.
• ५ मे २०२१ रोजी सिोच्च न्यायालयाने मराठा आरक्षण रद्द करताना स्पष्ट् केले की,
घटना दुरुस्तीनंतर अशा प्रकारचे मागास िगााविषयी जे अहिाल आलेले आहेत ते
ग्राह्य धरले जाणार नाहीत. िोडक्तयात घटना दुरुस्तीनंतर मागास िगााविषयी कायदे
करण्याचा राज्याला अवधकार नाहीत.
राज्य आपत्ती प्रततसाद ननधी
• कोविड-१९च्या दुसऱ्ा लांटेच्या पार्श्ाभूमीिर केंद्र सरकारने राज्यांना राज्य आपत्ती
प्रवतसाद ननधीचा (SDRF) पहहला हप्ता जारी केला आहे.
SDRF बद्दल
• SDRF | State Disaster Response Fund
• आपत्ती व्यिस्थापन अवधननयम २००५च्या कलम ४८(१) (अ) अंतगात या ननधीची
स्थापना केली गेली आहे.
• १३व्या वित्त आयोगाच्या शशफारशींनुसार या ननधीची स्थापना करण्यात आली आहे.
• हा राज्य सरकारकडे उपलब्ध असणारा प्रािवमक ननधी आहे, जो अवधसूवचत
आपत्तींच्या काळात तातडीने मदत करण्यासाठी िापरला जातो.
• भारताच्या ननयंत्रक ि महालेखा परीक्षक (CAG) यांच्याद्वारे दरिषी या ननधीचे
लेखापरीक्षण केले जाते.
योगदान
• केंद्र सरकार या ननधीमध्ये सामान्य राज्यांसाठी ७५ टक्के तर विशेष श्रेणीतील राज्ये
ि केंद्रशावसत प्रदेशांसाठी ९० टक्के योगदान देते.
• वित्त आयोगाच्या शशफारशीनुसार िार्षषक केंद्रीय योगदान दोन समान हप््यांमध्ये
जारी केले जाते.
या ननधीअंतगगत अतधसूतित आपत्ती
• चक्रीिादळ, दुष्काळ, भूकंप, आग, पूर, ्सुनामी, गारा, भूस्खलन, हहमस्खलन,
ढगफुटी, कीटकांचा हल्ला, िंडी ि िंडलहरी इ.
स्थाननक आपत्ती
• या ननधीअंतगात उपलब्ध असलेल्या एकूण ननधीपैकी १० टक्के ननधीचा िापर राज्य
सरकार स्थाननक नैसर्थगक आपत्तींसाठी करू शकतो. यामध्ये अशा आपत्तींचा
समािेश होतो, ज्या स्थाननक स्तरािर ‘आपत्ती’ मानल्या जातात, परंतु ्यांचा
समािेश गृह मंत्रालयाच्या आपत्तींच्या यादीमध्ये केलेला नसतो.
राष्ट्रीय आपत्ती प्रततसाद ननधी
• NDRF | National Disaster Response Funds
• राष्ट्रीय आपत्ती आकहस्मकता ननधीचे (National Calamity Contingency
Funds) नामांतर राष्ट्रीय आपत्ती प्रवतसाद ननधी असे करण्यात आले आहे.
• या ननधीस ‘सािाजननक खात्या’अंतगात ठेिले जाते.
• या ननधीच्या खचाासाठी संसदेची मंजुरी आिश्यक नसते.
• राष्ट्रीय आपत्ती प्रवतसाद ननधीचे लेखापरीक्षण ननयंत्रक ि महालेखा परीक्षक (CAG)
यांच्याद्वारे दरिषी केले जाते.
• कीटकांचा हल्ला, दुष्काळ ि िंडलहरी अशा मुख्य्िे शेतकऱ्ांशी संबंवधत नैसर्थगक
आपत्तींच्या काळात मदत कायाांसाठी या ननधीचा िापर केला जातो.
• अशा ननधी िाटपाचे पयािेक्षण कृषी ि शेतकरी कल्याण मंत्रालयाच्या अंतगात
कायारत कृषी ि सहकार विभाग करत असते.
वंदे भारत तमशन
ििेत का?
• भारताचे ‘िंदे भारत वमशन’ हे एखाद्या देशाने आपल्या नागररकांना स्िदेशी परत
आणण्यासाठी राबविण्यात आलेला सिाात मोठ्या उपक्रमांपैकी एक ठरला आहे.
• कोविड-१९ महामारीच्या पार्श्ाभूमीिर लॉकडाऊन सारख्या स्थस्थतीमुळे परदेशात
अडकलेल्या भारतीय नागररकांना परत आणण्यासाठी मे २०२० मध्ये हे अशभयान
सुरू करण्यात आले होते.
वंदे भारत तमशनबद्दल
• VBM | Vande Bharat Mission
• कोरोनामुळे लागू केलेल्या जागवतक प्रिास बंदीमुळे परदेशात अडकलेल्या भारतीय
नागररकांना भारतात परत आणण्यासाठीची ही आतापयांतची सिाात मोठी नागरी
ननिाासन मोहीम आहे.
• १९९० मध्ये आखाती युद्धाच्या िेळी कुिेतमधून १.७७ लाख लोकांना भारतात परत
आणण्याच्या मोहहमेलाही या मोहहमेने मागे टाकले आहे.
• सध्या हे अशभयान आपल्या दहाव्या टप्प्यात असून, ्याअंतगात आतापयांत सुमारे
३२ लाख प्रिाशांना सुखरुप घरी पोहचविण्यात आले आहे.
• राष्ट्रीय िाहक एअर इंनडयाने आपली सहाय्यक कंपनी एअर इंनडया एक्तसप्रेससह या
मोहहमेस मोठ्या प्रमाणात पाहठिंबा दशाविला आशण नागररकांना एका हठकाणाहून
दुसऱ्ा हठकाणी पोहचविण्यास मदत केली.
• एअर इंनडया एक्तस्प्रेसने (AIE) आपल्या ताफ्याचा िापर पशिम आशशयाई देश,
वसिंगापूर ि मलेशशया येिे कृषी उ्पन्न, मुख्यत: फळे आशण भाज्या िाहून नेण्यासाठी
केला.
• याव्यवतररक्तत संकटग्रस्त ग्रामीण भागातील शेतकरी ि अननिासी भारतीयांना मदत
करणे आशण पुरिठा शृंखला आबावधत राखणे, हेदेखील या वमशनचे उद्दीष्ट् आहे.
• या वमशनअंतगात ९३हून अवधक देशांमधील प्रिासी भारतीयांनी स्िदेशी परत
येण्याची सुविधा प्राप्त केली आहे.
• याशशिाय सरकारने आतापयांत १८ विविध देशांसोबत विशेष हिाई प्रिासाची
व्यिस्था केली आहे ज्याला ‘पररिहन बबल्स’ (Bubbles) म्हंटले जाते.
• पररिहन बबल्स नकिंिा हिाई प्रिासाची व्यिस्था ही दोन देशांमधील अस्थायी व्यिस्था
आहे, शजचा उद्देश व्यािसावयक प्रिासी सेिा पुन्हा सुरू करणे हा आहे, विशेषतः
अशािेळी जेव्हा कोविड-१९ महामारीच्या पररणामस्िरूप ननयवमत आंतरराष्ट्रीय उड्डाणे
बंद करण्यात आली आहेत.
• ही व्यिस्था दोन्ही देशांमधील िाहक नकिंिा प्रिासी उड्डाणांना विना-ननबांध उड्डाण
करण्याची परिानगी देते.
इतर नागरी बिाव अभभयान
आखाती देशांमधून ननवागसन (१९९०-९१)
• िंदे भारत वमशनच्या आधी १९९० मध्ये आखाती युद्धाच्या िेळी कुिेत येिून भारतीय
नागररकांना परत आणण्यासाठीचे ्यािेळचे हे सिाात मोठे ननिाासन अशभयान होते.
• आखाती युद्धाच्या काळात सुमारे १.७७ लाख भारतीय आखाती देशांमध्ये अडकले
होते. ्यािेळी एअर इंनडयाने दोन महहन्यांत सुमारे ५०० उड्डाणे संचाशलत केली होती.
ऑपरेशन राहत
• २०१५ मध्ये येमेन संकटाच्या िेळी भारतीय सशस्त्र दलांनी सुरू केलेल्या ऑपरेशन
राहत अंतगात येमेनमधून ४० देशांतील ९६० विदेशी नागररकांसह ४६४० हून अवधक
नागररकांना बाहेर काढण्यात आले होते.
• हे अशभयान हिाई आशण समुद्री अशा दोन्ही मागाांनी संचाशलत करण्यात आले होते.
ऑपरेशन मैत्री
• २०१५च्या नेपाळ भूकंपात बचाि ि मदतकाया म्हणून भारत सरकार ि भारतीय
सशस्त्र दलांद्वारे ऑपरेशन मैत्री संचाशलत करण्यात आले होते.
• भारतीय सशस्त्र दलांनी सुमारे ५,१८८ लोकांना बाहेर काढले होते, तर सुमारे ७८५
विदेशी पयाटकांना पारगमन शव्हसा देण्यात आला होता.
ऑपरेशन सुरभक्षत घर वापसी
• भारत सरकारने २६ फेब्रुिारी २०११ रोजी शलवबयाच्या गृहयुद्धात अडकलेल्या
भारतीय नागररकांना िाचिण्यासाठी हे अशभयान सुरू केले होते.
• भारतीय नौदल आशण एअर इंनडयाद्वारे हे अशभयान हिाई मागा ि सागरी मागा
दोन्हीद्वारे संचाशलत करण्यात आले होते. या कारिाईत सुमारे १५,००० नागररकांना
Page | 4
िाचविण्यात आले होते.
ऑपरेशन सुक
ू न
• हे अशभयान लेबनॉन युद्धाच्या (२००६) दरम्यान तेिे अडकलेल्या भारत, श्रीलंका ि
नेपाळमधील नागररकांच्या सुरशक्षत परतीसाठी भारतीय नौदलाने ही कारिाई केली
होती.
• हे भारतीय नौदलाद्वारे राबविण्यात आलेल्या सिाात मोठ्या बचाि कायाापैकी एक
होते, ज्यामध्ये एकूण २,२८० लोकांना िाचविण्यात आले.
सीआरपीसीचे कलम १४४
ििेत का?
• कोविड-१९ प्रकरणांच्या िाढ्या संख्येमुळे गुरूग्राममध्ये फौजदारी प्रहक्रया संहहता
१९७३ (CrPC | Code of Criminal Procedure) कलम १४४ लागू करण्यात
आले.
• यापूिी कलम १४४चा िापर बहुधा दूरसंचार सेिा बंद करण्यासाठी ि इंटरनेट
शटडाउन आदेश जारी करण्यासाठी केला गेला आहे.
कलम १४४ बद्दल
• कलम १४४ हा फौजदारी प्रहक्रया संहहता (CrPC) १९७३ अंतगात एक कायदा आहे,
जो इंग्रजांच्या काळापासून चालू आहे.
• या अंतगात देशातील कोण्याही राज्य िा केंद्रशावसत प्रदेशात शजल्हा दंडावधकारी,
उपविभागीय दंडावधकारी नकिंिा राज्य सरकारद्वारे कोण्याही कायाकारी
दंडावधकाऱ्ांना हहिंसाचार नकिंिा उपद्रि होण्याची शंका असल्यास, ते
रोखण्यासंबंधीच्या तरतुदींची अंमलबजािणी करण्यासाठी अवधकार देण्यात आले
आहेत.
• दंडावधकाऱ्ांना केिळ लेखी आदेश पाररत करािा लागतो, ज्याद्वारे विशशष्ट् व्यक्तती
नकिंिा विशशष्ट् स्थान नकिंिा एखाद्या विशशष्ट् क्षेत्रात राहणारे लोक नकिंिा एखाद्या विशशष्ट्
हठकाणी ये-जा करणारे लोक यांना ननदेशशत केले जाऊ शकते.
• हा कायदा दंडावधकाऱ्ांना एखाद्या विशशष्ट् क्षेत्रात चार नकिंिा ्यापेक्षा जास्त लोकांना
एकत्र येण्यास मनाई करणारा आदेश जारी करण्याचा अवधकार देतो.
• आप्कालीन पररस्थस्थतीत दंडावधकारी कोणतीही पूिासूचना न देता हे आदेश पाररत
करू शकतो.
• हे कलम शजल्हा दंडावधकारी, उपविभागीय दंडावधकारी नकिंिा राज्य सरकारचे
कायाकारी दंडावधकारी यांना हहिंसा नकिंिा उपद्रि झाल्याच्या पररस्थस्थतीमध्ये ्िररत
तरतूदींची अंमलबजािणी करण्याचे अवधकार प्रदान करते.
या कायद्याने प्रशासनाला नदलेले अतधकार
• यामध्ये सहसा आंदोलनािर, शस्त्रे बाळगण्यािर आशण बेकायदेशीरपणे एकनत्रत
जमण्यािर बंदी यांचा समािेश असतो. अशा कृ्यासाठी कमाल ३ िषाांची शशक्षा
होऊ शकते.
• या आदेशाच्या अंमलबजािणीच्या कालािधीत कोण्याही प्रकारच्या चार नकिंिा
्याहून अवधक जाहीर सभा नकिंिा मेळािे घेण्यािर पूणा बंदी घातली जाऊ शकते.
• कायद्याची अंमलबजािणी करणाऱ्ा संस्थांना बेकायदेशीर सभा विसर्जजत करण्यास
मनाई करणे दंडनीय गुन्हा मानले जाते.
• हा कायदा अवधकाऱ्ांना संबंवधत ्या क्षेत्रामध्ये इंटरनेट सुविधा अिरोवधत करण्याचे
नकिंिा पूणापणे बंद करण्याचे अवधकार देते.
• जेिे सामान्य जनतेच्या ननयवमत जीिनात व्य्यय आणण्यासंबंधी आव्हाने ननमााण
झाली आहेत, अशा क्षेत्रात शांतता ि सुव्यिस्था राखणे कलम १४४चे अंवतम उद्दीष्ट्
आहे.
• कलम १४४ अंतगात दंडावधकारी एखाद्या विशशष्ट् व्यक्ततीिरही बंदी घालण्याची
तरतूद करू शकतात. परंतु एखाद्या व्यक्ततीला जीविताचा, आरोग्य नकिंिा सुरक्षेचा
धोका, सािाजननक सुरक्षेमधील अडचणी रोखणे, दंगल रोखणे इ्यादी संदभाातच
दंडावधकारी हे आदेश जारी करू शकतात.
कलम १४४िी मुदत
• या कलमांतगात जारी केलेले कोणतेही आदेश साधारणत: आदेश जारी होण्याच्या
तारखेपासून दोन महहन्यांपयांत लागू राहू शकतो.
• ही मुदत संपल्यानंतर राज्य सरकारची इच्छा असेल तर या आदेशाची मुदत आणखी
६ महहन्यांपयांत िाढिता येऊ शकते.
• कोण्याही पररस्थस्थतीत, कलम १४४ अंतगात जारी केलेला आदेश ६ महहन्यांपेक्षा
जास्त काळ लागू राहू शकत नाही.
• एकदा पररस्थस्थती सामान्य झाल्यानंतर कलम १४४ हटविले जाऊ शकते.
कलम १४४ आभण कर्फयूग यांतील फरक
• कलम १४४ द्वारे संबंवधत क्षेत्रात ४ नकिंिा ्याहून अवधक लोकांना एकत्र येण्यास
मनाई केली जाते, तर कफ्यूाद्वारे सिा लोकांना विशशष्ट् कालािधीसाठी घरातच
राहण्याचे ननदेश नदले जातात ि िाहतुकीिरही पूणा बंदी घातली जाते.
• बाजारपेठा, शाळा, महाविद्यालये आशण कायाालये कफ्यूा अंतगात पूणापणे बंद ठेिले
जातात आशण फक्तत अ्यािश्यक सेिा पूिापरिानगी घेऊन सुरू ठेिता येतात.
कलम १४४ वरील टीक
े िी कारणे
• या कायद्यांतगात शजल्हा दंडावधकाऱ्ां कडे अ्यावधक शक्ततीचे केंद्रीकरण झालेले
आहे.
• शजल्हा दंडावधकाऱ्ांद्वारे या अवधकाराचा दुरुपयोग करण्याची शक्तयता आहे.
• या कायद्यामुळे एखाद्या व्यक्ततीच्या मूलभूत हक्कांचे उल्लंघन केले जाते.
• अशा आदेशाविरूद्ध दंडावधकाऱ्ांना ‘दुरुस्ती अजा’ करण्याव्यवतररक्तत इतर काहीही
करता येऊ शकत नाही.
कलम १४४ संदभागत न्यायालयािे मत
• १९३९ मुंबई उच्च न्यायालयाने म्हटले की, कलम १४४ द्वारे दंडावधकारी स्िातंत्र्याच्या
हक्कांचे उल्लंघन करतो यात काहीही शंका नाही. परंतु सािाजननक सुरक्षेच्या दृष्ट्ीने
योग्य असल्यास ्याने या अवधकाराचा िापर केला पाहहजे अििा ्याने असे ननबांध
लादू नये, जे प्रसंगाच्या गरजेच्या पलीकडे आहेत.
• सिोच्च न्यायालयाच्या ५ सदस्यीय घटनापीठाने १९६१ साली बाबूलाल परते विरुद्ध
महाराष्ट्र सरकार प्रकरणात या कायद्याची घटना्मकता कायम ठेिली.
• १९६७ मध्ये राम मनोहर लोहहया प्रकरणात या कायद्यास पुन्हा न्यायालयात आव्हान
देण्यात आले होते, जे न्यायालयाने फेटाळून लािले होते आशण असे स्पष्ट् केले की
“एखाद्या देशातील कोण्याही एका िगााच्या लोकांना सहजतेने लोकव्यिस्था
विस्कळीत करू नदल्यास, तेिे कोणतीही लोकशाही नटकू शकत नाही.”
• १९७० मध्ये मधु शलमये विरुद्ध उपविभागीय दंडावधकारी प्रकरणात सिोच्च
न्यायालयाने कलम १४४ मधील दंडावधकाऱ्ाच्या शक्ततीबद्दल असे नमूद केले की
‘दंडावधकाऱ्ाची शक्तती ही प्रशासनाद्वारे प्राप्त सामान्य शक्तती नसून, ती न्यायालयीन
पध्दतीने िापरली जाणारी शक्तती आहे, शजची न्यायालयीन चौकशी देखील केली
जाऊ शकते.’
• २०१२ मध्ये सिोच्च न्यायालयाने असे म्हटले आहे की अशा तरतूदीचा उपयोग
केिळ सािाजननक शांतता राखण्यासाठी गंभीर पररस्थस्थतीत केला जाऊ शकतो ि या
तरतुदीचा हेतू केिळ हानीकारक घटना होण्यापासून रोखण्यासाठी आहे.
ननष्कर्ग
• आप्कालीन पररस्थस्थतीशी सामना करण्यासाठी कलम १४४ हे एक मह््िाचे साधन
आहे, परंतु ्याचा अयोग्य िापर यासंदभाात वचिंता ननमााण करतो.
• हे कलम अंमलात आणण्यापूिी न्यायदंडावधकाऱ्ांनी तपास केला पाहहजे ि हे
कलम लागू करण्यासाठीची ननकड नोंदविली पाहहजे.
• आप्कालीन पररस्थस्थतीला सामोरे जाण्यासाठी विवधमंडळाला देण्यात आलेले
अवधकार ि मूलभूत हक्कांतगात नागररकांना देण्यात आलेले स्िातंत्र्य ि इतर हक्कांचे
संरक्षण यांमध्ये संतुलन राखणे गरजेचे आहे.
फौजदारी प्रक्रिया संक्रहता
• फौजदारी प्रहक्रया संहहता १९७३ हा भारतातील गुन्हेगारी कायद्याच्या
अंमलबजािणीसाठी मुख्य कायदा आहे. तो १९७३ मध्ये मंजूर झाला आशण १ एनप्रल
१९७४ पासून लागू झाला.
Page | 5
• जेव्हा एखादा गुन्हा केला जातो, तेव्हा पोशलस नेहमीच दोन प्रहक्रयांचा अिलंब करून
तपास करत असतात. एक प्रहक्रया पीनडत व्यक्ततीशी संबंवधत असते तर दुसरी
आरोपीच्या संबंधात. या प्रहक्रयेचे िणान सीआरपीसीमध्ये केले आहे.
ब्रेक्रझिटोत्तर व्यापार करार
ििेत का?
• युरोनपयन संसदेने युरोनपयन युननयन (European Union) ि युनायटेड नकिंगडम
(UK) दरम्यान ब्रेहक्तझटोत्तर व्यापार करारास (Post-Brexit Trade Deal)
मान्यता नदली आहे.
• ईयु-यूके व्यापार ि सहकाया करार (EU–UK Trade & Cooperation
Agreement | TCA) हा युरोनपयन युननयन, युरोनपयन अणु ऊजाा समुदाय
(युरोटोम) ि युनायटेड नकिंगडम यांच्यात नडसेंबर २०२० मध्ये झालेला एक मुक्तत
व्यापार करार आहे.
• नब्रटनच्या युरोनपयन युननयनमधून बाहेत पडण्याच्या ननणायाच्या सुमारे ५ िषाानंतर हा
करार झाला आहे. यूक े च्या संसदेने यास आधीच मंजूरी नदली आहे.
व्यापार व सहकायग कराराबद्दल
• युरोनपयन युननयन ि यूके दरम्यान व्यापार-संबंवधत अडिळे कमी करण्यासाठी १
जानेिारी २०२० रोजी हा करार ता्पुरता लागू करण्यात आला होता.
• या कराराची अंतररम मुदत ३० एनप्रल २०२१ रोजी समाप्त झाली होती. परंतु आता
युरोनपयन संसदेची मंजुरी वमळाल्याने १ मे २०२१ पासून तयाची अंमलबजािणी सुरू
झाली आहे.
प्रमुख तरतुदी
• समान प्रिेश: हा करार हे सुननशित करेल की, नब्रटन युरोनपयन युननयनच्या एकल
बाजारासह व्यापार करण्यासाठी समान ननयमांचे पालन करेल, ज्यामुळे युरोनपयन
युननयनच्या इतर व्यिसायांच्या तुलनेत नब्रटनला अनुवचत लाभ वमळणार नाही, हे
सुननशित करता येईल.
• कारभाराचे ननयम: एखाद्या कराराची अंमलबजािणी कशी करािी याची माहहती,
तसेच आपापसात मान्य केलेल्या कराराच्या अटींचे उल्लंघन केल्याबद्दल दंडाची
तरतूद या काराराअंतगात आहे.
• मासेमारीचे हक्क: हा करार युरोनपयन युननयनच्या महच्छमारांना ५ िषाांच्या संक्रमण
कालािधीसाठी यूक े च्या पाण्यामध्ये मासेमारीसाठी प्रिेश प्रदान करतो. संक्रमण
कालािधीच्या समाप्तीनंतर सिा काही सामान्य होईल आशण नब्रटनचे आपल्या
पाण्यािर पूणा ननयंत्रण असेल.
• पोशलवसिंगसाठी चौकट: कायद्याची अंमलबजािणी करण्याच्या बाबींिर ननयंत्रण
ठेिण्यासाठी हा करार एक चौकट प्रदान करतो, ज्याअंतगात भविष्यात नब्रटन आशण
युरोनपयन युननयनच्या पोशलस एजन्सी समन्िय साधण्यास सक्षम असतील.
• या करारामध्ये बौवद्धक संपदा संरक्षण ि रस्ते िाहतुकीच्या तरतुदींसह आंतरराष्ट्रीय
व्यापाराच्या इतर मह््िाच्या बाबींिर देखील लक्ष नदले गेले आहे.
मयागदा
• या करारामध्ये नब्रटन अिाव्यिस्थेची मह््िाची क्षेत्रे (जसे की कायदेशीर ि वित्तीय
सेिा) विचारात घेतली गेली नाहीत.
• सध्या नब्रटनमधील कायदेशीर ि वित्तीय सेिा कंपन्यांिर युरोनपयन युननयन बाहेरील
इतर कंपन्यांप्रमाणेच ननबांध लादण्यात आलेले आहेत.
युनायटेड नक
िं गडम (UK)
• युनायटेड नकिंगडम नकिंिा नब्रटन िायव्य युरोपमधील एक द्वीपराष्ट्र आहे.
• हा इंग्लंड, स्कॉटलंड, िेल्स आशण उत्तर आयलांडचा वमळून बनलेला आहे.
• युरोनपयन युननयनचे सदस्य राष्ट्र आयलांडला युनायटेड नकिंगडमची सीमा लागून आहे.
• युरोनपयन युननयन आशण युनायटेड नकिंगडम यांच्यातील संबंध १९५७ मध्ये ‘युरोनपयन
समुदाया’च्या (युरोनपयन युननयनचे पूिीचे नाि) स्थापनेपासून सुरू झाले.
• १९७३पासून नब्रटन युरोनपयन युननयनचे सदस्य राष्ट्र होते, परंतु २०१६मध्ये झालेल्या
जनमत चाचणीत नब्रटनच्या जनतेने युरोनपयन युननयनमधून बाहेर पडण्याच्या बाजूने
 कौल नदला. पररणामी नब्रटनने ३१ जानेिारी २०२१ रोजी स्िेच्छेने आपले युरोनपयन
युननयन सदस्य्ि सोडले.
उत्तर आयलंडिी समस्या
• भौगोशलकदृष्ट्या, उत्तर आयलांड हा आयलांडचा भाग आहे, परंतु राजकीयदृष्ट्या तो
युक
े चा भाग आहे.
• उत्तर आयलांड हा युनायटेड नकिंगडममधील एकमेि प्रदेश आहे, ज्याची सीमा
युरोनपयन युननयनचे सदस्य राष्ट्र आयलांडशी लागून आहे.
• आयलांडची सीमा लोकांच्या मुक्तत प्रिाहासाठी खुली आहे, यामुळे दोन्ही बाजूंना
शांतता प्रस्थानपत करणे आव्हाना्मक आहे, कारण खुल्या सीमेमुळे उत्तर
आयलांडमधील लोक आयलांड आशण युके अशा दोन्ही देशांमध्ये मुक्ततपणे ये-जा
करू शकतात.
• आयलांड ि नब्रटन यांच्यात कोणतीही सीमा नसािी यािर नब्रटन ि युरोनपयन युननयन
दोघांनीही सहमती दशाविली आहे, कारण यामुळे शांतता प्रस्थानपत प्रहक्रयेत समस्या
ननमााण होऊ शकते.
• याला पयााय म्हणून उत्तर आयलांड ि उिाररत यूकेदरम्यान आयररश समुद्रामध्ये एक
सीमा स्थानपत करण्याचा विचार केला जाऊ शकतो.
• परंतु या व्यिस्थेने नब्रटीश सं घराज्यिाद्यांना वचिंवतत केले आहे, ज्यांचा विर्श्ास आहे
की यामुळे उत्तर आयलांडमधील नब्रटनची स्थस्थती कमकुित होईल आशण आयलांडच्या
एकनत्रकरणाची भािना पुन्हा जागृत होऊ शकते.
भारत-नब्रटनिा रोडमॅप २०३०
• भारतीय पंतप्रधान नरेंद्र मोदी ि नब्रटनचे पंतप्रधान बोररस जॉनसन यांच्या दरम्यान
एका आभासी हद्वपक्षीय शशखर पररषदेचे आयोजन करण्यात आले.
• या शशखर पररषदेदरम्यान, दोन्ही ने्यांनी मह्िाकांक्षी ‘रोडमॅप २०३०’चा
(Roadmap 2030) स्िीकार केला. यामुळे दोन्ही देशांमधील हद्वपक्षीय संबंध
िाढविण्यात मदत होईल.
• २०३०चा हा दृहष्ट्कोन दोन्ही देशांमधील व्यापार, गुंतिणूक आशण तंत्रज्ञान
सहकायााला पुन्हा ऊजाा देण्यािर आधाररत आहे.
• तसेच, दोन्ही ने्यांनी िर्थधत व्यापार भागीदारी (Enhanced Trade
Partnership) सुरू केली, जी १.४ अब्ज डॉलसाच्या गुंतिणुक कराराद्वारे राबविली
जाईल.
रोडमॅप २०३०
• भारताच्या स्िदेशी लाइट कॉम्बॅट एअरक्राफ्ट माका-२च्या विकासासाठी
एकनत्रतपणे काम करण्याचे भारत ि नब्रटन यांनी मान्य केले.
• दोन्ही देश कोप-२६मध्ये (COP-26) मह्िाकांक्षी पररणाम प्राप्त करण्यासाठी
एकत्र काम करतील.
• हा रोडमॅप भारत-यूके आरोग्य भागीदारीचा विस्तार करेल. यात लस, पुरिठा
शृंखला, इतर िैद्यकीय उ्पादनांचा समािेश आहे.
• दोन्ही ने्यांनी देशांमधील व्यापारातील अडिळे दूर करण्यासाठी ि मुक्तत व्यापार
कराराची चचाा सुरू करण्याचे मान्य केले. भारत ि युरोनपयन सं घ (EU) बऱ्ाच
काळापासून मुक्तत व्यापार करार करण्याचा प्रय्न करीत आहेत. परंतु ्यास अंवतम
स्िरूप देणे बाकी आहे. ब्रेहक्तझटनंतर आता नब्रटन भारताशी करार करण्यास मुक्तत
आहे.
• सागरी डोमेन जनजागृतीसंदभाात निीन सहकायााबाबत दोन्ही देशांनी सहमती
दशाविली. यामध्ये सागरी माहहती सामावयकरणािर निीन करार, गुडगािमधील
भारताच्या माहहती फ्यूजन सेंटरमध्ये सामील होण्याचे आमंत्रण समाविष्ट् आहे.
• दोन्ही देश लॉशजहस्टक सामंजस्य करारािर काम करत आहेत.
• दोन्ही ने्यांनी भारत-प्रशांतशी संबंवधत आपल्या िचनबद्धतेिर प्रकाश टाकला.
• भारताच्या भविष्यातील लढाऊ विमानांच्या गरजेबाबत सहकाया करण्यािर दोन्ही
ने्यांनी सहमती दशाविली.
• ्यांनी संयुक्तत राष्ट्र सुरक्षा पररषद, जी-२०, यूएनएफसीसीसी, जागवतक व्यापार
Page | 6
संघटना (WTO), आंतरराष्ट्रीय नाणेननधी (IMF), जागवतक बँक इ. संघटनांमधील
सहकाया बळकट करण्यास सहमती दशाविली.
• दोन्ही देशांनी आपल्या देशांमधील विचारमंिन करणाऱ्ा गटांमधील (Think
Tank) संिादाला चालना देण्याचे मान्य केले.
• २०२२ पयांत व्यापक स्थलांतर आशण गवतशीलता भागीदारीची अंमलबजािणी
करण्यासाठी दोन्ही देश एकत्र काम करतील.
• यूके-इंनडया युिा उद्योजकता मंच (UK-India Young Entrepreneurship
Forum) सुरू केला जाईल.
• ‘भारत-युके टुगेदर’ (SAATH-SAATH) राबविण्यात येईल. हा एक संयुक्तत
सांस्कृवतक विननमय कायाक्रम आहे.
• वगफ्ट वसटीच्या विकासाला गती देण्यासाठी सहकायाास प्रो्साहहत केले जाईल.
मेर्फलॉवर ४००: पक्रहले क
ृ नत्रम बुतिमत्ता जहाज
• मेफ्लॉिर ४०० (Mayflower 400) हे जगातील पहहले कृनत्रम बुवद्धमत्ता (AI |
Artificial Intelligence) जहाज आहे.
जहाजाची र्ैशिष्ट्ये
• हे जहाज १५ मीटर लांब असून, ्याचे िजन ९ टन आहे. हे मुळात नटरमरन
(Trimaran) आहे.
• हे संपूणा स्िायत्ततेसह नॅशव्हगेट करते.
• हे जहाज सागरी प्रदूषणाचा अभ्यास ि सागरातील प्लाहस्टकचे विश्लेषण करेल.
• टक्कर/धडक टाळण्याचे प्रशशक्षण या जहाजास नदले गेले आहे. ्यासाठी ते स्ितःच
आपला मागा बदलू शकते.
• यास १०० तासांच्या ऑनडओ डेटासह प्रशशक्षण नदले गेले आहे. यामुळे या जहाजास
समुद्री प्राण्यांची उपस्थस्थती ओळखण्यास मदत होईल ि समुद्रात या प्राण्यांच्या
लोकसंख्येच्या वितरणाची माहहतीही वमळेल.
• अ्याधुननक कॅमेरे ि रडार या जहाजाचे डोळे ि कान म्हणून काया करतील. या
जहाजात ६ कॅमेरे आहेत.
• हे जहाज ५० मीटर उंचीच्या लाटा हाताळण्यास सक्षम ठरले आहे.
• इंग्लंडहून एक चमू २४ तास या जहाजािर नजर ठेिेल.
• हे जहाज देिमाशांचा आिाज ऐकू शकेल, असा जहाजात असलेला हायडरोफोन
सहक्रय करण्यास सक्षम आहे.
• हे जहाज सौर पॅनेल्सने झाकलेले आहे.
• या जहाजाद्वारे गोळा केलेला डेटा विनामूल्य उपलब्ध असेल.
• प्रक्षेपणानंतर, मेफ्लॉिर अटलांनटक महासागर पार करणारे पहहले मानिरहहत िाहन
ठरेल.
फायदे
• मेफ्लॉिर ४००चा सिाात मह््िपूणा फायदा म्हणजे, पाण्याखालील जगाचा अभ्यास
करण्याच्या मोठ्या आव्हानािर मात करण्यास हे जहाज मदत करेल.
• नाविक समुद्रात आजारी पडतात नकिंिा ्यांना िादळाचा फटका बसतो, अशािेळी
असे मानिरहहत जहाज सामान्य जहाजाच्या तुलनेत ३ पट जास्त क्षेत्रात बचाि काया
पार पाडू शकते.
प्रततजैतवक प्रततरोध
चचेत का?
• प्रवतजैविक प्रवतरोध (AMR | Antimicrobial Resistance) ही एक िाढती
जागवतक समस्या असून, सध्याची कोविड-१९ महामारीमुळे यामध्ये आणखी भर
पडण्याची शक्तयता ितािली जात आहे.
• कोविड-१९ रुग्णांमध्ये प्रवतजैविकांच्या िापरामुळे आशण आर्थिक पररस्थस्थती
वबघडल्याने प्रवतजैविक प्रवतरोधाचा धोका िाढत आहे.
प्रशतजैशर्क प्रशतरोध
• AMR | Antimicrobial Resistance.
• जीवाणू, ववषाणू, बुरशी आणण परजीवी इ. सूक्ष्मजीवाांनी सांसर्ाावर उपचारासाठी
िापरल्या जाणाऱ्या प्रविजैववक औषधाांववरूद्ध प्रविकारक शक्िी ववकवसि करणे
म्हणजे प्रविजैववक प्रविरोध.
• यामुळे मानक उपचार अप्रभावी ठरिाि आणण सांसर्ाास आळा घालणे कठीण ठरिे.
• या सूक्ष्मजीवाांना सुपर बर् असे म्हणिाि. मल्टीडरग प्रविरोधक बॅक्टेररया याचाच
एक भार् आहे.
• एएमआर प्रविजैववक औषधाच्या पररणामास प्रविकार करण्याची सूक्ष्मजांिूांची क्षमिा
दशाविे. यामुळे सूक्ष्मजांिूांचा यशस्वी उपचार केला जाऊ शकिो.
प्रशतजैशर्क प्रशतरोधाच्या प्रसाराची कारिे
• प्रवतजैविक औषधांचा दुरुपयोग ि शेतीमध्ये ्याचा अयोग्य िापर.
• औषध ननमााण स्थळां जिळ उपचार न केलेल्या कचऱ्ाद्वारे मोठ्या प्रमाणात सहक्रय
प्रवतजैविक औषधे िातािरणात सोडली जातात.
प्रशतजैशर्क प्रशतरोधाचे दुष्पररिाम
• सामान्य रोर्ाांवर उपचार करणे कठीण होिे.
❖प्रविजैववक प्रविरोध जर्भराि वेर्ाने वाढि आहे. यामुळे सामान्य सांसर्ाजन्य
रोर्ाांवर उपचार करणे देखील अशक्य होि आहे.
❖पररणामी रोर् बराच काळ टटकून राहिो आणण जर हा प्रविकार खूप वाढला िर
आजारी व्यक्िीचा मृत्यूही होऊ शकिो.
• वैद्यकीय प्रक्रियेची र्ुांिार्ुांि वाढणे.
❖अवयव प्रत्यारोपण, कक ा रोर्ाच्या उपचारासाठी केमोथेरपी आणण इिर मोठ्या
शस्त्रक्रिया यासारख्या वैद्यकीय प्रक्रियाांमध्ये प्रविजैववकाांचा वापर केला जािो.
❖शस्त्रक्रियेनांिर सांिमण होण्यापासून रोखण्याचे काया प्रविजैववक करिाि.
प्रविकार वाढल्यास अशा उपचारात्मक प्रक्रिया जटटल होिील.
❖अखेरीस, अशी वेळ येऊ शकिे जेव्हा शस्त्रक्रिया करणे अशक्य होईल टकिंवा
शस्त्रक्रियेमुळे लोकाांचा मृत्यू होईल.
• आरोग्य सेवा खचााि वाढ.
❖प्रविजैववक प्रविरोधामुळे रूग्ण बर्याच काळासाठी रुग्णालयाि दाखल राहिाि.
िसेच त्याांना र्हन काळजीची देखील आवश्यकिा भासिे.
❖यामुळे आरोग्य सेवाांवर दबावही वाढिो व आरोग्यसेवाांच्या टकिंमिीही वाढिाि.
❖सध्या प्रचांड लोकसांख्या वाढीमुळे सवा व्यक्िीांना योग्य आरोग्य सेवा पुरववणे
देखील एक आव्हान बनले आहे.
❖अशावेळी प्रविजैववक प्रविरोधामुळे आरोग्यसेवाांची स्थििी आणखी वाईट होण्याची
शक्यिा आहे.
• शाश्वि ववकासाची उद्दीष्टे साध्य करणे कठीण.
❖‘टरान्सफॉर्ममर् अवर िल्डा: द २०३० अजेंडा फॉर सस्टेनेबल डेव्हलपमेंट’ या
संकल्पाअंतगात एकूण १७ लक्ष्ये टनधााररि करण्याि आली आहेि, जी शाश्वि
ववकास उक्रद्दष्टे म्हणूनही ओळखली जािाि.
❖यािील उक्रद्दष्ट िमाांक ३मध्ये सवा वयोर्टािील लोकाांसाठी आरोग्य सुरक्षा आणण
टनरोर्ी जीवनास प्रोत्साहन देण्याचा उल्लेख आहे.
❖प्रविजैववक प्रविरोध हे ध्येय र्ाठण्याच्या मार्ाािील एक मोठा अडथळा बनि
चालला आहे आणण त्याचा पररणाम शाश्वि ववकासाच्या सवा उद्दीष्टाां वर टदसून
येईल.
पुढील मागव
• सवाप्रथम लोकाांना प्रवतजैविकांबद्दल जार्रूक करणे आवश्यक आहे जेणेकरून िे
त्याांचा अांधाधुां ध वापर करणार नाहीि.
• सवा प्रविजैववक (अँटी-बायोटटक) औषधे वमळववण्यासाठी डॉक्टराांचे सल्लापत्र
दशाववणे अटनवाया केले पाक्रहजे.
• कोणत्याही प्रकारचा AMR सांसर्ा झाल्यास, रुग्णाला योग्य आहार टदला पाक्रहजे
आणण योग्य प्रमाणाि औषधे देऊन वैद्यकीय व्यविापन केले पाक्रहजे.
• या प्रकारच्या सांसर्ााच्या उपचाराांसाठी एक बहुववषयक टीम ियार केली पाक्रहजे
Page | 7
ज्याि सांसर्ाजन्य रोर्ाचे डॉक्टर, क्रक्लटनकल फामाावसस्ट, मायिोबायोलॉणजस्ट,
इन्फेक्शन कांटरोल टीम इत्यादीांचा समावेश असेल.
• या क्षेत्राि सतत गुंतिणूक आशण जागवतक समन्िय साधण्याची आिश्यकता आहे.
यूडीआयडी प्रकल्प
• नदव्यांगजन सशक्ततीकरण विभागाने सिा राज्ये ि केंद्रशावसत प्रदेशांना केिळ
यूडीआयडी (UDID) पोटालचा िापर करुन अपंग्िाचे प्रमाणपत्र देणे बंधनकारक
केले आहे.
• हा आदेश १ जून २०२१ पासून लागू झाला आहे.
प्रकल्पाबद्दल
• हा प्रकल्प २०१६ पासून राबववला जाि आहे.
• यूडीआयडीचे (UDID) नदव्यांग व्यक्ततींसाठी अहद्वतीय ओळख (Unique ID for
Persons with Disabilities) असे आहे.
• नदव्यांग व्यक्ततींसाठी एक सािानत्रक ओळख (ID) आशण अपंग्ि प्रमाणपत्र प्रदान
करणे, हे या प्रकल्पाचे मुख्य उहद्दष्ट् आहे.
• तसेच नदव्यांग व्यक्ततींचा एक राष्ट्रीय डेटाबेस तयार करण्याचेही या प्रकल्पाचे उहद्दष्ट्
आहे. याशशिाय याअंतगात नदव्यांग व्यक्ततींसाठी अहद्वतीय अपंग्ि ओळखपत्रे
देखील जारी करण्यात येतील.
• या प्रकल्पाअंतगात खालील बाबी साध्य करण्याचे ध्येय आहे:
❖देशभरातील नदव्यांग व्यक्ततींच्या माहहतीच्या ऑनलाइन उपलब्धतेसाठी एक
केंद्रीकृत िेब ॲप्लीक े शन.
❖अपंग्िाच्या प्रमाणपत्रासाठी ऑनलाइन अजा फॉमा भरणे ि जमा करणे.
❖रुग्णालयांद्वारे अपंग्िाची टक्केिारी मोजण्याच्या प्रहक्रयेस गती देणे.
❖नदव्यांग व्यक्ततींविषयी माहहतीचे ऑनलाइन अपग्रेडेशन आशण नूतनीकरण.
या प्रकल्पामध्ये समातवष्ट अपंगत्वािे प्रकार
• या प्रकल्पात समाविष्ट् असलेल्या नदव्यांग व्यक्तती नदव्यांग व्यक्तती कायदा १९९५ िर
आधाररत आहेत. या प्रकल्पात पुढील अपंग्ि प्रकार समाविष्ट् आहेत:
• महस्तष्क पक्षाघात (Cerebral Palsy)
• अंध्ि (Blindness)
• कमी दृष्ट्ी (Low Vision)
• लोकोमोटर अपंग्ि (Locomotor Disability)
• कुष्ठरोगातून बरे झाल्यानंतर येणारे अपंग्ि (Leprosy-cured)
• मानवसक दुबालता (Mental Retardation)
• मानवसक आजार (Mental Illness)
• बहहरेपणा (Hearing Impairment)
एकनत्रत क
े ले जाणारा तपशील
• यूडीआयडी तयार करण्यासाठी भारत सरकार व्यक्ततींकडून केिळ पुढील तपशील
गोळा करते:
❖्यांच्या प््यासह िैयहक्ततक तपशील.
❖रोजगाराची सविस्तर माहहती.
❖ओळखीचा तपशील.
❖अपंग्िाचा तपशील.
प्रकल्पािे फायदे
• हा प्रकल्प दस्तऐिजांच्या एकावधक प्रती बनविण्याची आिश्यकता दूर करेल.
यूडीआयडी काडा सिा आिश्यक तपशील कॅप्चर करेल.
• भविष्यात विविध योजना ि प्रकल्पांचे लाभ प्राप्त करण्यासाठी आिश्यक
पडताळणी ि ओळखीचा हा एकमात्र दस्तऐिज म्हणून यूडीआयडी का डा काम
करेल.
• हा प्रकल्प गाि, गट, शजल्हा, राज्य ि राष्ट्रीय अशा सिा स्तरांतील लाभार्थयाांच्या
आर्थिक प्रगतीचा मागोिा घेण्यास मदत करेल.

सूत्र (SUTRA) मॉडल
चचेत का?
• अनेक शास्त्रज्ञांनी भारतातील कोविड-१९च्या दुसऱ्ा लाटेसाठी सरकारद्वारे समर्थित
एका मॉडेलला दोषी ठरविले आहे.
• सूत्र (SUTRA | Susceptible, Undetected, Tested (+ve) & Removed
Approach) असे या मॉडेलचे नाि आहे.
• हे मॉडेल तयार मागे सिाात मोठी धारणा अशी होती नक, भारतात कोविड-१९ची
दुसरी लाट येण्याची शक्तयता नाही. परंतु एनप्रल २०२१ पासून संपूणा देश कोविड-
१९च्या दुसऱ्ा लाटेशी लढा देत आहे.
या मॉडेलबद्दल
• आयआयटी कानपूर ि आयआयटी हैदराबादच्या शास्त्रज्ञांनी भारतात भविष्यातील
कोविड संसगााचा अंदाज लािण्यासाठी सूत्र मॉडेल विकवसत केले.
• ऑक्तटोबर २०२० मध्ये जेव्हा या मॉडेलच्या तज्ञ सदस्यांपैकी एकाने भारतातील
कोविडची पररस्थस्थती शशगेला असल्याची घोषणा केली, तेव्हा हे मॉडेल सिा लोकांच्या
लक्षात आले.
• महामारीशी संबंवधत विषयांचे पूिाानुमान लािण्यासाठी हे मॉडेल ३ मुख्य मापदंडांचा
िापर करते, जे खालीलप्रमाणे आहेतः
❖बीटा (Beta): याला संपका दर देखील म्हणतात. एखादी संक्रवमत व्यक्तती दररोज
नकती लोकांना संक्रवमत करू शकते, याचे मोजमाप हे करते.
❖पोहोच (Reach): हे लोकसंख्येमध्ये सािीच्या रोगाच्या प्रसाराच्या पातळीचे एक
मोजमाप आहे.
❖एहप्सलॉन (Epsilon): हे चाचणी केलेल्या सहक्रय आशण ननहष्क्रय प्रकरणांचे
प्रमाण आहे.
पार्शर्वभूमी
• सूत्र मॉडेलने माचा २०२१ मध्ये असा अंदाज ितािला होता की, कोविड-१९ची दुसरी
लाट एनप्रलच्या वतसऱ्ा आठिड्यात शशखरािर असेल. तसेच, कोरोनाच्या
प्रकरणांमध्ये प्रवतनदन १ लाखांची भर पडेल.
• या अंदाजांकडे पुरेसे लक्ष नदले गेले नाही, असा दािा करणारे काही अहिाल आहेत.
परंतु विज्ञान ि तंत्रज्ञान मंत्रालयाच्या मते, हे अंदाज चुकीचे होते.
या मॉडेलशी संबंतधत समस्या
• विषाणूची गवतशीलता ि संक्रवमतता बदलत नसेल, तरच हे मॉडेल योग्य पूिाानुमान
देऊ शकते. परंतु कोविड-१९च्या बाबतीत, विषाणूचे स्िरूप सतत बदलत आहे.
• हे मॉडेल विशभन्न पररस्थस्थतीत भविष्याचा अंदाज िताविण्यास असमिा ठरले. तिानप,
या मॉडेलने फेब्रुिारी २०२१ पयांत िताविलेले अंदाज अचूक ठरले होते.
• विषाणूचे ितान, अहस्त््िात असलेल्या प्रकरणांची संख्या आशण प्रसाराच्या पद्धती
यािर आधाररत अंदाज िताविणाऱ्ा इतर मॉडेल्सच्या विपरीत सूत्र मॉडेलमध्ये
‘माहहती केंनद्रत दृहष्ट्कोन’ (Data Centric Approach) िापरण्यात आला.
• या मॉडेलचे प्रमाणीकरण (Calibrations) योग्य नव्हते. या मॉडेलचे प्रमाणीकरण
भारतीय िैद्यकीय संशोधन पररषदेच्या (ICMR) मे २०२० मधील वसरो सिेक्षणािर
आधाररत होते. या सिेक्षणानुसार ०.७३ टक्के भारतीय जनतेला कोरोना विषाणूची
लागण झाली होती, जे चुकीचे होते.
• अनेक मापदंडांिर आधाररत असल्यामुळेही हे मॉडेल अयशस्िी ठरले.
• प्र्येक व्यक्ततीची विषाणूचा प्रसार करण्याची क्षमता शभन्न-शभन्न असते, या बाबीचा
विचार सूत्र मॉडेलमध्ये करण्यात आला नव्हता. ्यामुळे हे मॉडेल विषाणूच्या
ितानाचा अंदाज बांधण्यासही अपयशी ठरले.
• हे मॉडेल ववषाणूच्या सांिमणामध्ये अचानक झालेल्या वाढीचे पूवाानुमान देण्यासही
अपयशी ठरले. यावशवाय या प्रकरणाांमध्ये अचानक झालेल्या िाढीमागील
कारणांकडेही (उदा. विषाणूचे उ्पररितान) या मॉडेलमध्ये दुलाक्ष करण्यात आले.
कोतवड लोन बुक
Page | 8
• भारिीय ररझव्हा बँकेने (RBI) ५०,०००० कोटी रुपयांची ऑन-टॅप तरलता शखडकी
(on-tap liquidity window) उघडली आहे.
• टीप: ऑन-टॅपचा अिा ‘तयार’ असा आहे. ऑन-टॅप तरलता शखडकी हा असा ननधी
आहे जो ्िररत प्रदान केला जाईल. ‘तरलता’ म्हणजे ‘रोख’.
काय योजना आहे?
• याअंतगात, कोरोना लस उ्पादक, लस आयात करणारे, पॅिॉलॉजी लॅब, रुग्णालये ि
दिाखाने, लस पुरिठा करणारे, लॉशजहस्टक्तस फमा इ्यादी कोरोनाशी संबंवधत
क्षेत्रांना बँका कजााची मदत देऊ शकतात.
कोतवड लोन बुक
• या निीन वििंडोअंतगात बँकांनी प्रदान केलेल्या कजााचे खाते म्हणजे कोविड लोन
बुक (COVID Loan Book).
• तांनत्रक स्पष्ट्ीकरण: बँका आपले कोविड लोन बुक उघडू शकतात. ्याबदल्यात
्यांना आपल्या कोविड लोन बुकच्या रक्कमेएिढी आपल्याकडील अवतररक्तत रक्कम
आरबीआयकडे ठेिता येईल. ्यािर ्यांना ररव्हसा रेपो दराने व्याज नदले जाईल.
• या सुविधेमुळे बँका आरबीआयकडे जास्त रक्कम जमा करू शकतील.
यामुळे अर्गव्यवस्था सावरण्यासाठी कशी मदत होईल?
• बँकांनी जमा केलेल्या रक्कमेिर आरबीआय ्यांना व्याज देते. मे २०२० मध्ये
भारतीय बँकांनी केिळ आरबीआयकडे रक्कम जमा करून सुमारे ३.१ अब्ज डॉलसाची
कमाई केली.
• ऋणदाता परतािा कमी असला तरी, आपले पैसे सुरशक्षत हठकाणी जमा करून ठेिणे
पसंत करतात. बँकांद्वारे आरबीआयकडे आपला ननधी जमा करण्याचे हेच मुख्य
कारण आहे.
• ्यामुळेच अलीकडे बँकांद्वारे आरबीआयकडे ननधी जमा करण्याच्या प्रमाणात िाढ
झाली आहे. अलीकडेच याने एका नदिसात ७ लाख कोटी रुपये असा विक्रमी स्तर
गाठला होता.
• सध्या जेव्हा अिाव्यिस्था मंदीच्या स्थस्थतीतून जात आहे, तेव्हा अिाव्यिस्था
सािरण्यासाठी बँकांनी अवधकावधक कजा देण्याची गरज आहे. याउलट बँका
आरबीआयकडे ननधी जमा करीत आहेत.
• कारण सध्या कोविड-१९चे संकट आशण लॉकडाऊनमुळे अशी पररस्थस्थती आहे की,
बँका लोकांना कजा देण्याऐिजी आरबीआयमध्ये ननधी जमा करून जास्त उ्पन्न
वमळिीत आहेत.
• ्यामुळे आरबीआयने बँकांना अवधकावधक कजा देण्यासाठी प्रो्साहीत करण्यासाठी
‘कोविड लोन बुक’ सादर केले आहे. यामुळे बँकांना बाजारात जास्त कजा देण्यास
प्रो्साहहत होतील ि ्यामुळे आर्थिक विकासास चालना वमळेल.
ग्लायफोसेट
• तेलंगणा सरकारने मे २०२१ मध्ये ग्लायफोसेटिर (Glyphosate) पूणा बंदी घातली.
ग्लायफोसेट
• ग्लायफोसेट हे एक िादग्रस्त तणनाशक आहे, जो सामान्यत: कापसाच्या शेतात
िापरले जाते.
• ग्लायफोसेट हे कक ा रोगकारक (Carcinogenic) असल्याने ्याच्या िापरािर
प्रवतबंध घालण्यात आला आहे.
• तसेच एचटीबीटी (HTBT | Herbicide-Tolerant BT) कापसाच्या
बेकायदेशीर लागिडीला ननयंनत्रत करण्यासाठी देखील ही बंदी घालण्यात आली
आहे.
• ग्लायफोसेट िनस्पतीच्या मुळांद्वारे ि पानांद्वारे शोषले जाते आशण ्याद्वारे
अन्नसाखळीमध्ये प्रिेश करते.
• २०१५ मध्ये जागवतक आरोग्य संघटनेने (WHO) ग्लायफोसेटला श्रेणी-२अ
(मानिांमध्ये शक्तयतो कक
ा रोगकारक) अंतगात िगीकृत केले होते.
एिटीबीटी कापसाला शेतकरी का प्राधान्य देतात?
• एचटीबीटी वबयाणांची नकिंमत प्रवत ४५० ग्रॅम पॅकसाठी १५०० रुपये आहे. तर
 बॉलगाडा कॉटन-२ वबयाणांची नकिंमत प्रवत ४५० ग्रॅम पॅकसाठी ७४० रुपये आहे.
• अशाप्रकारे एचटीबीटी वबयाणे महाग असूनही एकूण उ्पादनाच्या कमी खचाामुळे
एचटीबीटी कापसाच्या िाणाला प्राधान्य नदले जाते.
• जनुकीयरर्या सु धाररत (Genetically Modified) कापसाच्या लागिडीसाठी एक
सामान्य कापूस उ्पादक कोरडिाहू शेतीमध्ये प्रवतएकर १५,४०० रुपये आशण
बागायती शेतीमध्ये प्रवतएकर २३,५०० रुपये खचा करतो.
• यापैकी सुमारे २० ते २५ टक्के खचा तण काढण्यासाठी केला जातो.
• दुसरीकडे, एचटीबीटी कापूस उ्पादक ग्लायफोसेट फिारणी करून तण
व्यिस्थापनािरील हा खचा िाचिू शकतात. कारण ग्लायफोसेट एचटीबीटीिर
पररणाम करत नाही.
• सामान्य कापूस ग्लायफोसेटचा सामना करू शकत नाही, परंतु एचटीबीटीिर ्याचा
पररणाम होत नाही.
तेलंगणा व एिटीबीटी
• तेलंगणातील सुमारे ८ ते १० लाख एकर जमीन एचटीबीटी कापसाच्या
लागिडीखाली आहे.
• एचटीबीटी कापसाच्या िाणाला व्यािसावयक िापरासाठी अद्याप योग्य परिानगी
वमळालेली नाही.
• जनुकीय मूल्यांकन अशभयांनत्रकी सवमतीने (GEAC | Genetic Appraisal
Engineering Committee) अद्याप एचटीबीटी कापसाला मंजूरी नदलेली नाही.
• ग्लायफोसेट िनस्पतींच्या माध्यमातून अन्न आशण पाण्यात प्रिेश करते ि मानिामध्ये
दीघाकाशलक मूत्रनपिंड रोगास कारणीभूत ठरते.
• ग्लायफोसेट पीक आद्रताशोषक (Crop Desiccant) म्हणूनही िापरले जाते. पीक
आद्रताशोषक हे पीक काढणीच्या अगोदर िापरले जाते. यामुळे नपकाची उिाररत
पाने नष्ट् होतात आशण ्यामुळे पीके लिकर ि समान रीतीने कोरडी होतात.
तेलंगणा सरकारिी पावले
• २०१८ मध्ये तेलंगणा सरकारने ग्लायफोसेट विक्रीिर बंदी घातली होती. एचटीबीटी
कापसाचा अिैध िापर रोखण्यासाठी हे पाऊल उचलण्यात आले होते. परंतु ननबांध
घालूनही ्यांचा िापर िांबला नाही.
• २०१९ मध्ये पुन्हा तेलंगणा सरकारने ग्लायफोसेटच्या िापरािरील बंदी िाढविली.
बंदी लागू केल्याचा कोणताही पररणाम न झाल्याने, तेलंगणा सरकारने आता या
तणनाशकािर पूणापणे बंदी घातली आहे.
इतर राज्ये
• २०२०-२१ मध्ये महाराष्ट्रात कापसाच्या लागिडीखालील सुमारे ३५ टक्के क्षेत्र अिैध
होते.
• आंध्रप्रदेश, गुजरातमधील अनेक शेतकऱ्ांनी २०२०-२१ मध्ये एचटीबीटी कापसाची
लागिड केली आहे.
• २०१९ मध्ये या कापसाची अिैध शेती सुरू झाली. आज देशातील कापसाच्या
लागिडीखालील एकूण क्षेत्रापैकी सुमारे ५० टक्तक्तयांपेक्षा जास्त क्षेत्र
एचटीबीटीखाली आहे.
• क
े रळनेही ग्लायफोसेटिर बंदी घातली आहे.
• ग्लायफोसेटला चहाच्या बागांमध्ये आशण पीक नसलेल्या भागात िापरण्यास
परिानगी आहे.
इतर देश
• २०१४ मध्ये श्रीलंकेने ग्लायफोसेटिर बंदी घातली होती. तिानप, चहा बाग
मालकांनी आर्थिक नुकसान झाल्याची तक्रार केल्यानंतर २०१८ मध्ये ही बंदी
उठविण्यात आली.
• अजेंनटनाने २०१७ मध्ये यािर बंदी घालण्याचा प्रय्न केला. २०१८ मध्ये असे लक्षात
आले की, जेिे ग्लायफोसेटचा िापर करून सोयाबीनचे उ्पादन घेण्यात आले होते,
्याहठकाणी जन्मदोषाचे प्रमाण दुप्पटीने तर गभापाताचे प्रमाण वतप्पटीने िाढले.
कोरोना लसींना बौतिक संपदा संरक्षणामध्ये सूट
Page | 9
चचेत का?
• अमेररकेने कोविड-१९ लसींसाठी बौवद्धक संपदा (IP) संरक्षणामध्ये सूट देण्याच्या
प्रस्िावास पाक्रठिंबा देण्याची घोषणा केली आहे.
• हा ननणाय, कोरोना महामारीशी लढण्यासाठी जागवतक व्यापार संघटनेच्या (WTO)
सदस्य राष्ट्रांना अशा प्रकारची सूट देण्यास सहमत करण्यासाठी भारत ि दशक्षण
आनिकेने केलेल्या प्रय्नांचे फशलत आहे.
पार्श्गभूमी
• बौवद्धक संपदा अवधकार हे एखाद्या शोधक्यााला सरकारने नदलेली मक्ततेदारी आहे.
याचा अिा असा आहे की, इतर कोणी ्याच्या शोधाची नक्कल करू शकत नाहीत.
• हे प्रोसेस पेटंट (म्हणजे एखादी िस्तु तयार करण्याच्या प्रहक्रयेिरील मक्ततेदारी)
नकिंिा उ्पादन पेटंट (प्र्यक्ष उ्पानदत िस्तुिरील मक्ततेदारी) असू शकते.
• १९९५ मध्ये बौवद्धक संपदा हक्कांच्या व्यापाराशी संबंवधत पैलूंबाबत (TRIPS)
झालेल्या सामंजस्य कराराअंतगात, हा करार मंजूर करणाऱ्ा देशांसाठी हे आिश्यक
आहे की, ते रचनाकारांचे रक्षण करण्यासाठी ि निोन्मेषाला प्रो्साहन देण्यासाठी
बौवद्धक संपदा अवधकारांिर नकमान मानक स्थानपत करतील.
• भारत ि दशक्षण आनिकेने कोविड-१९ ननिारण, प्रवतबंध नकिंिा उपचार यासाठी
TRIPS कराराच्या काही तरतुदींच्या अंमलबजािणी ि अनुप्रयोगात सूट देण्याचा
प्रस्ताि मां डला होता.
• ही सूट मंजूर झाल्यास डब्ल्यूटीओच्या सदस्य देशांकडे ता्पुर्या कालािधीसाठी
कोविड-१९शी संबंवधत औषधे, लसी आशण अन्य उपचारांच्या प्रवत पेटंट नकिंिा इतर
बौवद्धक संपदा अवधकारांना मंजूरी देण्याचे नकिंिा ्यास लागू करण्याची जबाबदारी
नसेल.
• सोप्या शब्दांत सांगायचे तर, बौवद्धक संपदा अवधकारांमधून सूट नदल्याने, जेव्हा
एखादी कंपनी लस तयार करेल, तेव्हा इतर कंपन्या ्या लसीच्या रचनेची नक्कल
करून स्ितः ती लस उ्पानदत करू शकतील.
अिी सूट देण्याची गरज का?
और्ध क
ं पन्यांिी मझतेदारी
• सध्या फक्तत पेटंट असलेल्या औषध कंपन्यांना कोविड लसी उ्पानदत करण्याची
परिानगी आहे.
• पेटंटिरील मक्ततेदारी संपल्यास या कंपन्या आपल्या लसीचे फॉम्युाले इतर
कंपन्यांसह सामावयक करतील. ्यामुळे लसींच्या उ्पादनात िाढ होईल.
लसीच्या नक
िं मतीत कपात
• लसीचे फॉम्युाले प्राप्त झाल्यास आिश्यक तंत्रज्ञान ि पायाभूत सुविधा असलेली
कोणतीही कंपनी ती लस उ्पानदत करू शकेल.
• यामुळे कोविड-१९ लसीच्या नकिंमतीत कपात होईल, तसेच लसींचे उ्पादन
िाढल्याने लसींची कमतरता दूर होईल.
लसींिे असमान तवतरण
• लसींच्या असमान वितरणामुळे विकसनशील ि अवधक संपन्न देशांमधील स्पष्ट् फरक
नदसून आला आहे.
• लसीचे अवतररक्तत डोस असलेल्या देशांनी आधी आपल्या लोकसंख्येच्या मोठ्या
भागाचे लसीकरण पूणा केले आहे आशण आता ते सामान्य स्थस्थतीत परतत आहेत.
• दुसरीकडे, गरीब देशांमध्ये अजूनही लसींचा अभाि आहे, ज्यामुळे आरोग्य
सेिांिरील ताण िाढत आहे आशण या देशांमध्ये दररोज शेकडो लोक मरत आहेत.
जगाच्या क्रहताच्या तवरोधात
• विकसनशील देशांमध्ये कोविडचा दीघाकाळ प्रसार नकिंिा लस व्याप्तीचा सततचा
अभाि यामुळे या विषाणूचे अवधक प्राणघातक आशण लस-प्रवतरोधक उ्पररितान
भविष्यात समोर येऊ शकते. जे जगाच्या हहताच्या दृष्ट्ीने धोकादायक आहे.
भारतासाठी महत्त्व
उत्पादनात वाढ
• भारतामध्ये उ्पानदत लसी मोठ्या प्रमाणात अशा देशांना नदल्या जातात, ज्यांना
इतर देशांकडून लसी विकत घेण्यासाठी जास्त पैसे मोजािे लागत आहेत.
• ्यामुळे कोरोना लसींना बौवद्धक संपदा संरक्षणामध्ये सूट नदल्यास लस अवधक
नकफायतशीर बनेल, तसेच िाढती मागणी पूणा करण्यासाठी उ्पादन िाढविण्यास
मदत होईल.
ततसऱ्या लाटेिी तयारी
• भारतीय अवधकाऱ्ांनी देशात कोविड-१९ महामारीची वतसरी लाट येण्याची
शक्तयताही व्यक्तत केली आहे.
• भारतात कोविड प्रकरणांची ि ्यामुळे होणाऱ्ा मृ्यूंचे आकडे कमी झाल्यािर
लसींची कमतरता दूर करून, लोकांसाठी लसी अवधक नकफायतशीर ि अवधक
सुलभ बनविणे यासारख्या गोष्ट्ी भविष्यात या महामारीचा नायनाट करण्यासाठी
सिोत्तम उपाय ठरू शकतात.
या ननणगयातवरूि युक्रझतवाद
• ॲस्टराजेनेका आशण फायझर सारख्या औषध ननमाा्या कंपन्यांनी बौवद्धक संपदा
अवधकारात सूट देण्याच्या या प्रस्तािास पुढील काही कारणांमुळे विरोध दशाविला
आहे.
• लसीची गुणित्ता ि सुरशक्षततेिर पररणाम: पेटंट मक्ततेदारी काढून टाकल्यामुळे लस
उ्पादनासाठी विहहत सुरक्षा ि गुणित्तेच्या मानकांमध्ये छेडछाड होण्याची शक्तयता
आहे.
• भविष्यातील गुंतिणुकीस अडिळा: पेटंट मक्ततेदारी संपविण्याचा ननणाय
भविष्यातील महामारीच्या काळात लसीच्या विकासासाठी औषध कंपन्यांद्वारे मोठ्या
प्रमाणात गुंतिणूक करण्याच्या मागाात अडिळा ठरू शकतो.
• गोंधळाची स्थस्थती ननमााण होण्याची शक्तयता: संरक्षणा्मक उपाय काढून टाकल्याने
महामारीप्रवत जागवतक प्रवतसाद कमी होईल, ज्यामध्ये निीन उ्पररितानांशी लढा
देण्यासाठीचे प्रय्नही समाविष्ट् आहेत. यामुळे गोंधळ ननमााण होईल ज्यामुळे
लोकांचा लसीच्या सुरशक्षततेिरील विर्श्ास कमी होऊ शकतो.
ननष्कर्ग
• जगभरात लस उपलब्ध करून देण्यासाठी केिळ बौवद्धक संपदा संरक्षणापासून सूट
प्रदान करणे पुरेसे नाही. उ्पादन क्षमता िाढविण्यासाठी ि आंतरराष्ट्रीय लसींना
समिान देण्यासाठी सिा देशांनी एकमेकांना सहकाया करण्याची गरज आहे.
सामाणजक रोखे बाजार
चचेत का?
• भारतीय प्रवतभूवत ि विननमय मंडळाद्वारे (SEBI) सामाशजक रोखे बाजार (SSE |
Social Stock Exchange) िर स्थापन केलेल्या तांनत्रक गटाने आपला अहिाल
सादर केला आहे.
• सप्टेंबर २०२० मध्ये, सेबीने नाबा डाचे माजी अध्यक्ष हषा भानिाला यांच्या
अध्यक्षतेखाली सामाशजक रोखे बाजारासाठी एक तांनत्रक गट स्थापन केला होता.
• यापूिी इशात हुसेन यांच्या अध्यक्षतेखाली सामाशजक रोखे बाजारािर कायाकारी
गटदेखील स्थापन करण्यात आला होता, ज्याने जून २०२० मध्ये आपला अहिाल
सादर केला होता.
सामाभजक रोखे बाजार काय आहे?
• SSE | Social Stock Exchange
• भां डिल उभारणीसाठी स्ियंसेिी ि कल्याणकारी संस्था, सामाशजक उद्योग यांना
सूचीबद्ध करून सामाशजक रोखे बाजारास एक व्यासपीठ म्हणून स्थापन करण्याचा
प्रस्ताि केंद्रीय अिासंकल्प २०१९-२० मध्ये मां डण्यात आला होता.
• सामाशजक उद्योग म्हणजे अशी गैर-लाभांश देय कंपनी, जीची स्थापना एखाद्या
विशशष्ट् सामाशजक समस्येचे ननराकरण करण्यासाठी केली जाते.
• सामाशजक रोखे बाजारास सेबीच्या विननयामक कायाक्षेत्राअंतगात स्थापन करण्याचा
प्रस्ताि होता.
• सामाशजक समस्या सोडविण्यासाठी इहिटी नकिंिा कजा नकिंिा म्युच्युअल फंडाची एक
कंपनी म्हणून भां डिल ननर्थमतीच्या कामात गुंतलेल्या सामाशजक ि स्ियंसेिी संस्थांना
Page | 10
मदत करणे, हे या उपक्रमाचे उद्दीष्ट् आहे.
• वसिंगापूर, नब्रटन, कॅनडा यासारख्या देशांमध्ये एसएसई आधीच स्थानपत आहे.
आरोग्य, पयाािरण ि िाहतूक यासारख्या क्षेत्रात कायारत कंपन्यांना SSEच्या
माध्यमातून भां डिल उभारण्यास हे देश परिानगी देतात.
ताांद्रिक गटाच्या शिफारिी
• संघटनेचा प्रकार: राजकीय ि धार्थमक सं घटना, व्यापारी संघटना तसेच कॉपोरेट
गटांना SSEच्या माध्यमातून भां डिल उभारणीस परिानगी नदली जाऊ नये.
• जर लाभकारी उद्योग (FPE) ि गैर-लाभकारी सं घटना (NPO) दोघेही आपली
प्रािवमक उद्दीष्ट्े जसे सामाशजक धारणा ि ्यांिरील पररणाम दशाविण्यास सक्षम
असल्यास ते SSEचे लाभ घेण्यास पात्र असतील.
• SSEिर सूचीबद्ध संस्थांना ‘रणनीवतक धारणा ि ननयोजन, दृहष्ट्कोन, प्रभाि स्कोर
काडा’ यासारख्या बाबींविषयी आपल्या सामाशजक पररणामांचा अहिाल प्रवतिषी
सादर करािा लागेल.
• गैर-लाभकारी संघटना (NPO) साधारणतः कंपनी कायद्याच्या कलम ८ अंतगात
गैर-सरकारी संस्था (टरस्ट नकिंिा सोसायटी) म्हणून स्थापन केल्या जातात.
• लाभकारी उद्योग (FPE) खासगी मयाानदत कंपन्या, भागीदारी नकिंिा एकल मालकी
हक्क स्िरूपात असू शकतात.
भांडवल ननर्ममतीसाठी उपाय
• गैर-लाभकारी संघटनांना (NPO) इहिटी, शझरो कूपन शझरो नप्रहन्सपल बॉन््स,
विकास प्रभाि बॉन््स, सामाशजक प्रभाि ननधी तसेच गुंतिणूकदार म्युच्युअल
फंडांच्या माध्यमातून १०० टक्के अनुदाननत नकिंिा देणग्यांद्वारे ननधी उभारण्यासाठी
सामाशजक रोखे बाजाराची संकल्पना हा एक कौतुकास्पद पुढाकार आहे.
• लाभकारी उद्योगांसाठी (FPE) इहिटी, कजा, विकास प्रभाि बॉन््स आशण
सामाशजक प्रभाि ननधी या माध्यमातून ननधी ननमााण करणे.
पात्र उपिम
• सामाशजक रोखे बाजाराचे लाभ घेण्यास पात्र सामाशजक उद्योग खालील
हक्रयाकलापांशी संलग्न असू शकतात.
• भूक, दाररद्र्य, कुपोषण ि असमानता ननमूालन, आरोग्य सेिा (मानवसक आरोग्यासह)
ि स्िच्छतेला प्रो्साहन देणे आशण सुरशक्षत पेयजल उपलब्ध करून देणे.
• शशक्षण, ननयोजन आशण आजीविक
े स चालना देणे.
• लैंवगक समानता, महहला सबलीकरण आशण LGBTQA+ समुदायांना प्रो्साहन
देणे.
• हिामान बदल, िन ि िन्यजीि संिधानाकडे लक्ष देऊन पयाािरणीय स्थैया सुननशित
करणे.
• वबगरशेती क्षेत्रातील अल्प-अल्पभू धारक शेतकरी ि कामगारांचे उ्पन्न िाढविणे
तसेच ग्रामीण ि शहरी गररबांच्या उदरननिााहास प्रो्साहहत करणे.
• शार्श्त ि लिवचक शहरे ननमााण करण्यासाठी झोपडपट्टी क्षेत्राचा विकास,
परिडणारी घरे ि अशा इतर उपक्रमांना प्रो्साहन देणे.
पुढील मागग
• जागवतक अिाव्यिस्थेिरील कोविड-१९चे पररणाम पाहता भां डिलाच्या सािाजननक
आशण खाजगी स्त्रोतांसाठी हे सुननशित करणे आिश्यक आहे की, सामाशजक क्षेत्रात
भां डिलाच्या प्रिाहािर महामारीचा पररणाम होणार नाही ि जागवतक समुदायासाठी
स्थायी पररणाम उ्पन्न करण्यासाठी भां डिलाचा योग्य िापर केला जाईल.
• सामाशजक रोखे बाजाराच्या माध्यमातून नदले जाणारे संस्था्मक समिान हे सुननशित
करते की, गुंतिणूकदार आर्थिक वििरणांच्या पलीकडे जाऊन विविध उद्योगांच्या
मूल्यांकनासाठी पयाािरणीय पैलू ि शासनसंबंधी पैलू इ्यादींना एकीकृत करू
शकतील.
• यासाठी, सामाशजक रोखे बाजाराच्या स्थापनेसाठी एक कायाक्षम ननयामक िातािरण
तयार केले जाईल, हे सुननशित करणे आिश्यक आहे, जेिे उद्योजक, सामाशजक
उद्योग आशण गुंतिणूकदार यांच्यासाठी देखील कमीतकमी अनुपालन दावय्ि
ननधााररत असतील.

स्पुटननक-व्ही व स्पुटननक लाइट
• रशशयाने विकवसत केलेली स्पुटननक-व्ही (Sputnik V) लस ही दोन डोसांची
(Double Shot) लस आहे. या लसीचे िैशशष्ट्य म्हणजे याचा प्रिम आशण हद्वतीय
डोस एकमेकांपासून शभन्न आहेत.
• दुसरीकडे, स्पुटननक लाइट (Sputnik Light) या लसीचा एकच डोस (Single
Shot) पुरेसा आहे.
स्पुटननक-व्ही
• स्पुटननक-व्ही लस गॅम-कोविड-व्हॅक (Gam-COVID-Vac) म्हणून ओळखली
जाते.
• ही लस विषम रीकॉहम्बनंट ॲडेनोव्हायरस दृहष्ट्कोनािर (Heterogenous
Recombinant Adenovirus Approach) आधाररत आहे.
• म्हणजेच स्पुटननक-व्ही ही दोन-िेक्तटर लस आहे. याच्या पहहल्या डोसमध्ये
ॲडेनोव्हायरस-२६ ि दुसऱ्ा डोसमध्ये ॲडेनोव्हायरस-५चा िापर केला जातो.
संयुग्म लस (Conjugate Vaccine)
• संयुग्म लस एका कमकुित प्रवतनपिंडाबरोबर एका मजबूत प्रवतनपिंडाला िाहक म्हणून
िापरते. याला अनौपचाररकरर्या िाहक लस (Carrier Vaccine) म्हणतात.
स्पुटननक-व्ही एक संयुग्म लस आहे.
आधी २ डोसिी गरज का?
• मानिी शरीरसाठी ॲडेनोव्हायरस सामान्य आहेत. ते सामान्य सदी आशण तापास
कारणीभूत ठरत असतात.
• ॲडेनोव्हायरस संक्रमणे मानिांमध्ये सामान्य असल्याने मानिी रोगप्रवतकारक
यंत्रणेद्वारे ्यांविरूद्ध आधीच काही प्रवतनपिंडे विकवसत केलेली असतात. यामुळे
ॲडेनोव्हायरल िेक्तटरपासून विकवसत केलेल्या लसीचा एक डोस पुरेसा ठरतो.
• असे असूनही स्पुटननक-व्ही ही लस दोन डोसांची (Double Shot) आहे, कारण
रोगप्रवतकारक क्षमतेमध्ये अवधकावधक िाढ करण्यासाठी यामध्ये २ िेगिेगळे
िेक्तटसा दोन डोसमध्ये नदले जातात.
आता फझत एक डोस पुरेसा कसा?
• स्पुटननक-व्ही लस इतर बाजारामध्ये १० डॉलसाला विकली जात आहे. नकिंमतीतील
फरकामुळे ही लस भारतात ॲस्टराजेनेका कंपनीच्या २ डॉलसाला विकल्या जाणाऱ्ा
‘कोविशशल्ड’ लसीशी स्पधाा करण्यास असमिा ठरत आहे.
• कोविशशल्ड ही लस सीरम इहन्स्टट्य
ू ट ऑफ इंनडयाद्वारे स्थाननक पातळीिर उ्पानदत
केली जात असल्याने भारतात वतची नकिंमत कमी आहे.
• दुसरीकडे, स्पुटननक-व्ही लस रशशयाकडून आयात केली जाते. डॉ. रेड्डीज
लॅबोरेटरीज या लसीचे भारतात विपणन करीत आहे.
• ्यामुळे कोविशशल्डसह स्पधाा करण्यासाठी आशण बाजारातील पकड
वमळविण्यासाठी या लसीची नकिंमत कमी करणे गरजेचे आहे, जे लसीच्या
आयातीमुळे शक्तय होणार नाही.
• यािर उपाय म्हणून एकच डोस पुरेसा असलेली स्पुटननक लाइट (Sputnik Light)
ही लस सुरू केली जात आहे. भारत ही लस सुरू करण्यािर विचार करीत आहे.
ॲडेनोव्हायरस (Adenovirus) म्हणजे काय?
• ॲडेनोव्हायरस मनुष्यांमधील अनेक रोगांचे कारण आहे. यात गॅस्टरोइंटेस्टाइनल
संक्रमणांपासून ते सदीपयांत अनेक रोगांचा समािेश आहे.
• लस बनविताना शास्त्रज्ञ या व्हायरसचा िापर ‘व्हायरल िेक्तटर’ म्हणून करतात.
व्हायरल िेक्तटर अनुिांशशक सामग्री पेशींपयांत पोहचविण्यासाठी िापरले जाणारे
उपकरण आहेत.
ॲडेनोव्हायरल वेझटर कसा बनतवला जातो ?
• ज्यामुळे विषाणूची प्रवतकृती तयार होऊ शकेल नकिंिा रोगाचा प्रसार होऊ शकेल
अशी जनुकीय सामग्री ॲडेनो व्हायरसमधून काढून ॲडेनोव्हायरल िेक्तटर तयार केला
जातो.
• ्यानंतर इतर विषाणूंना (उदा. कोविड-१९) कसे लक्ष्य करायचे याच्या जनुकीय
Page | 11
सूचना या िेक्तटरमध्ये सामील केल्या जातात.
• ॲडेनोव्हायरल िेक्तटर मानिी शरीराच्या रोगप्रवतकारक यंत्रणेला खराखुरा विषाणू
असल्याचा भास होतो, ज्यामुळे रोगप्रवतकारक यंत्रणा ्याचा विरोध करते.
• म्हणूनच लस प्राप्त झालेले लोक िकिा, ताप नकिंिा लस नदलेला हात दुखणे अशा
तक्रारी करतात.
• ॲडेनोव्हायरस संक्रमणे मानिांमध्ये सामान्य आहेत. ्यामुळे, मानिी रोगप्रवतकारक
यंत्रणेद्वारे ्यांविरूद्ध आधीच काही प्रवतनपिंडे विकवसत केलेली असतात.
• यामुळे ॲडेनोव्हायरल िेक्तटरपासून विकवसत केलेल्या लसीचा एक डोस पुरेसा
ठरतो. म्हणूनच जॉन्सन अँड जॉन्सनची कोविड-१९ लस िन-शॉट आहे.
म्युकरमायकोतसस
• कोविड-१९ महामारीने देशभरात िैमान घातले असताना म्युकरमायकोवसस
(Mucormycosis) या बुरशीजन्य आजाराचा आणखी एक धोका ननमााण झाला
आहे.
• हा बुरशी संसगााचा आजार कोरोनामधून बरे होत असलेल्या नकिंिा बरे झालेल्या
रुग्णांना होत असल्याचे आढळत आहे.
• महाराष्ट्रात आतापयांत या आजाराने अनेक जणांचा मृ्यू झाला असून २ हजारहून
अवधक लोकांना या दुर्थमळ आजाराचा संसगा झाला आहे. काही रुग्णांना या
आजारामुळे आपली दृष्ट्ीही गमिािी लागली आहे.
हा आजार कशामुळे होतो?
• िातािरणातील बुरशीजन्य कणांच्या संपकाात आल्याने लोकांना
म्युकरमायकोवससचा संसगा होऊ शकतो.
• शरीरािर कापण्यामुळे, खरचटण्यामुळे, भाजण्यामुळे झालेल्या जखमेतून नकिंिा इतर
प्रकारच्या ्िचारोगांमुळे झालेल्या जखमेतून या बुरशीचा शशरकाि झाल्यामुळेही हा
संसगा होऊ शकतो.
• भारतीय िैद्यकीय संशोधन पररषदेने (ICMR) जारी केलेल्या मागादशाक सूचनांनुसार
कोरोना रुग्णांमधील खालील पररस्थस्थतीमुळे म्युकरमायकोवसस संसगााचा धोका िाढू
शकतो.
❖अननयंनत्रत मधुमेह.
❖स्टेरॉईडच्या िापरामुळे रोगप्रवतकारक्षमता कमकुित होणे.
❖अवतदक्षता विभागात / रुग्णालयात दीघाकाळ दाखल असणे.
❖अियि प्र्यारोपण / ट्य ु मर (कक ा रोगकारक पेशींची उपस्थस्थती) नंतर सहव्याधी.
❖व्होररकोनॅझोल उपचार (गंभीर बुरशी संसगाािरील उपचार).
या रोगािा व कोतवड-१९िा संबंध काय?
• म्युकरमायकोवसस नकिंिा ज्याला सामान्यपणे काळी बुरशी असे म्हटले जाते, तो
बुरशी प्रादुभाािामुळे शरीरात ननमााण झालेल्या गुंतागुंतीमुळे होणारा आजार आहे.
• सभोितालच्या िातािरणात असलेल्या म्युकरमायसेटीस या सूक्ष्म-जीिांमुळे हा
आजार होतो.
• म्युकरमायसेटीस मातीत नकिंिा पाने, खते अशा विघनटत होत जाणाऱ्ा पदािाांमध्ये
आढळतात.
• केिळ कोविड रुग्णच नाही ज्यांना मधुमेह आहे, ज्यांची रोगप्रवतकारकशक्तती कमी
आहे अशा लोकांनाही म्युकरमायकोवसस होऊ शकतो.
• आपल्या शरीराची नैसर्थगक रोगप्रवतकारशक्तती अशा बुरशीच्या प्रादुभाािाचा सामना
करण्यास सक्षम असते. मात्र, कोविड रुग्णांिर उपचार करतांना रोगप्रवतकारशक्तती
दाबून टाकणारी डेक्तसमेिासोन सारखी औषधे िापरािी लागतात. या औषधांमुळे
रोगप्रवतकारकशक्तती कमी होते, ्यामुळे ्यांना संसगा होण्याचा सिाावधक धोका
असतो.
• ्याशशिाय, जे रुग्ण ऑहक्तसजन आधारािर अवतदक्षता विभागात उपचार घेत
असतात, वतिे या प्रणालीमध्ये ह्युवमडीफायर असते, ज्यामुळे पाण्यातील आद्रातेतून
बुरशी संसगा होण्याची शक्तयता असते.
• मात्र, याचा अिा असा नाही की प्र्येक कोविड रुग्णाला म्युकरमायकोवससचा धोका
 संभितो. हा अ्यंत दुर्थमळ आजार आहे, मात्र ्याचिेळी जर ्यािर योग्य ि िेळेत
उपचार केले गेले नाहीत, तर तो प्राणघातकही ठरु शकतो.
• आजाराचे लिकर ननदान आशण उपचार यािर बरे होण्याचे प्रमाण अिलंबून असते.
आजारािी सामान्य लक्षणे
• म्युकरमायकोवसस हा आजार सायनस म्हणजेच नवसक
े च्या आतल्या हाडात, नाक,
दात आशण ्यानंतर डोळयांकडे पसरतो.
• नंतरच्या पातळीत हा संसगा फुफ्फुसे आशण मेंदूपयांतही पसरु शकतो. या संसगाामुळे
चेहरा आशण नाकािर काळे डाग पडतात नकिंिा वतिल्या ्िचेचा रंग बदलतो.
• दृष्ट्ी अधू होणे, छातीत दुखू लागणे, र्श्ास घ्यायला त्रास होणे ि खोकल्यातून रक्तत
पडणे इ्यादी लक्षणे जाणिू शकतात.
• कोविडमधून बरे झाल्यानंतरही िरील लक्षणांिर अवतशय बारकाईने लक्ष ठेिणे
आिश्यक आहे, कारण रुग्ण बरे झाल्यानंतर अनेक आठिडे नकिंिा महहन्यांनी
देखील हा संसगा झाल्याची उदाहरणे आढळली आहेत.
उपिार
• साध्या ्िचासंसगाापासून म्युकरमायकोवससची सुरुिात होत असली तरी तो
शरीराच्या इतर भागात पसरू शकतो.
• यािर उपचार करताना सिा मृत ि संसगा झालेल्या ऊती शस्त्रहक्रया करून काढून
टाकाव्या लागतात, ्यामुळे काही रुग्णांना िरचा जबडा, तर काहींना डोळादेखील
गमिािा लागतो.
• तसेच ४ ते ६ आठिड्याचे इंटराव्हेनस अँटी-फंगल उपचार, रुग्णाला संसगामुक्तत
करण्यासाठी करािे लागतात.
• याचा पररणाम संपूणा शरीरािर होत असल्याने सूक्ष्मजीिशास्त्रज्ञ, अंतगात औषध
तज्ञ, इंटेहन्सि न्यूरॉलॉशजस्ट, कान- नाक- घसा तज्ञ, नेत्रविकारतज्ञ, दंतिैद्य,
शल्यविशारद आशण इतरांचा समािेश असलेल्या एका टीमची उपचारांसाठी गरज
भासते.
प्रततबंधात्मक उपाय
• मधुमेह ननयंत्रणात ठेिणे.
• स्टेरॉइ्सचा िापर योग्य प्रमाणात ि गरजेपुरता करणे.
• स्िच्छता राखणे.
• स्ियंउपचार न करणे.
ओतसररस-रेझस
चचेत का?
• नासाचे अंतराळयान ‘ओवसररस-रेक्तस’ने (Osiris Rex) पृथ्वीकडे परिीचा २ वषाांचा
प्रवास सुरू केला आहे.
• ६ टडसेंबर २०१८ रोजी नासाचे ओवसररस-रेक्तस हे अांिराळयान २ वषाांच्या प्रवासानांिर
बेन्नू नावाच्या लघुग्रहावर पोहचले होिे.
• या अांिराळयानाने बेन्नू लघुग्रहाच्या चारही बाजूंनी २ िषे उड्डाण करत, अनेक नमुने
गोळा केले. याने बेन्नू लघुग्रहावर पाण्याचे अक्रस्ित्वही शोधले होते.
• हा लघुग्रह आकाराने फारच लहान असल्याने यावर द्रव अविेमध्ये पाणी असणे
खूप कठीण आहे. हे पाणी बेन्नूच्या मूळ ग्रहावरचे (ज्या ववशाल ग्रहाचा बेन्नू भार्
होिा) असण्याची शक्यिा आहे.
OSIRIS-Rexबद्दल
• Origins, Spectral Interpretation, Resource Identification,
Security-Regolith Explorer असे OSIRIS-Rexचे पूणा रूप आहे.
• हे अांिराळयान लॉकहीड माटीन स्पेस वसस्टम्स कांपनीकडून ववकवसि करण्याि
आलेले आहे.
• OSIRIS-Rex हे वमशन सप्टेंबर २०१६मध्ये वमशन बेन्नू लघुग्रहाच्या अभ्यासासाठी
लॉन्च करण्याि आले होिे. प्रक्षेपणानांिर या यानाने १.८ अब्ज टकमीचा प्रवास केला
आहे.
Page | 12
• सांशोधन कायाासाठी या यानाि ५ ववववध वैज्ञाटनक उपकरणे बसववण्याि आली
आहेि. याने बेन्नू ग्रहाचा आकार, पृष्ठभार् आणण वािावरण याांचा अभ्यास केला.
• हे नासाचे पक्रहले असे वमशन आहे ज्यामध्ये लघुग्रहाच्या पृष्ठभार्ाचे सवेक्षण केले
र्ेले. आिा हे अंतराळयान लघुग्रहाांवरून र्ोळा केलेल्या नमुन्याांसह २०२३मध्ये
पृथ्वीवर परि येईल.
• हे अशभयान सौर मंडळाची उ्पत्ती आशण उ्क्रांती समजण्यास मदत करेल.
बेन्नू
• बेन्नू अपोलो समूहािील पवािाच्या आकारचा लघुग्रह आहे. सप्टेंबर १९९९मध्ये वलटनयर
प्रकल्पाद्वारे हा लघुग्रह शोधण्याि आला.
• हा लघुग्रह काबानने समृध्द आहे. जीवनाची मुलभूि रासायटनक ित्वे आढळणाऱ्या
लघुग्रहाांच्या श्रेणीमध्ये बेन्नूदेखील येिो.
• या ग्रहावरील नमुन्याांमुळे बेन्नुचे उत्पत्ती व ब्रम्हाां डाच्या उत्पत्तीववषयी महत्वाची
माक्रहिी वमळू शकिे.
• सध्या ज्ञात असलेला हा पृर्थिीसाठीचा सिाात धोकादायक लघुग्रह आहे. हा लघुग्रह
२२व्या शतकात पृर्थिीिर आदळण्याची शक्तयता आहे.
• हे ६ िषाांतून एकदा पृर्थिीच्या एकदम जिळ येतो.
• टीप: लघुग्रह म्हणजे अवकाशाि सूयााभोविी टफरणारे सूयामालेिील लहान
आकाराचे व कमी वस्िुमानाचे ग्रह. मांर्ळ व र्ुरु या ग्रहाांदरम्यानच्या ररकाम्या जार्ेि
लघुग्रहाांचा पट्टा आहे.
लघुग्रहाांर्रील यापूर्ीच्या मोहहमा
• यापूवी लघुग्रहाांसाठी जपानने हायाबुसा (Hayabusa) आशण युरोनपयन अंतराळ
एजन्सीने रोजेटा (Rosetta) या मोहहमा पाठविल्या हो्या.
• हायाबुसा वमशन रयुगु (Ryugu) लघुग्रहावरून नमुने र्ोळा करण्यासाठी २०१४
मध्ये पाठववण्याि आले होिे. २०१८ मध्ये िे रयुगुिर पोहोचले ि तेिे १८ महीने
व्यतीत करून नडसेंबर २०२० मध्ये पृर्थिीिर परतले होते.
• युरोनपयन अंतराळ एजन्सीने २००४ मध्ये चुरयीमोि-गेरावसमेंको (Churyumov-
Gerasimenko) या धूमकेतूला शोधण्यासाठी रोजेटा वमशन राबविले होते.
धूमकेतूची पररक्रमा करणारे हे पहहलेच वमशन होते. तसेच धूमकेतूच्या पृष्ठभागािर
प्रोब लँड करणारे देखील हे पहहलेच वमशन होते.
राष्टरीय तवत्तीय ररपोर्टटग प्रातधकरण
ििेत का?
• राष्ट्रीय वित्तीय ररपोर्टटग प्रावधकरण (NFRA) आपल्या ननयामक क्षेत्राच्या अंतगात
येणाऱ्ा कंपन्या (लोकहहताच्या संस्था) ि लेखापरीक्षकांचा एक स्यानपत ि अचूक
डेटाबेस तयार करण्याच्या प्रहक्रयेत आहेत.
• या संदभाात, NFRA कॉपोरेट व्यिहार मंत्रालय (MCA), कॉपोरेट डेटा व्यिस्थापन
विभाग आशण तीन मान्यताप्राप्त स्टॉक एक्तसचेंजची मदत घेत आहे.
प्रातधकरणाबद्दल
• NFRA | National Financial Reporting Authority
• स्थापना: भारत सरकारने कंपनी कायद्याच्या कलम १३२ अंतगात २०१८ मध्ये या
प्रावधकरणाची स्थापना केली होती. ही एक लेखांकन / लेखापरीक्षण ननयामक संस्था
आहे.
• पार्श्ाभूमी: पंजाब नॅशनल बँक े सह विविध कॉपोरेट घोटाळयांमध्ये ननदशानास
आलेल्या लेखापरीक्षक (ऑनडटसा) आशण इहन्स्टट्य ू ट ऑफ चाटाडा अकाउंटंट्स
ऑफ इंनडयाच्या त्रुटींमुळे हे प्रावधकरण स्थापन करण्याचा ननणाय घेण्यात आला.
• रचना: यामध्ये एक अध्यक्ष असतो, जो लेखाकमा, लेखांकन, वित्त नकिंिा कायदा
यांचा तज्ञ असतो. तयाची ननयुक्तती केंद्र सरकार करते. असेच इतर सदस्य देखील
यामध्ये समाविष्ट् असतात ज्यांची संख्या १५ पेक्षा जास्त असू शकत नाही.
• या प्रावधकरणाच्या खा्याची देखरेख ि लेखापरीक्षण भारतीय ननयंत्रक ि महालेखा
परीक्षक (CAG) करतात.
• या प्रावधकरणाचे मुख्यालय निी नदल्ली येिे आहे.
 काये आभण कतगव्ये
• केंद्र सरकारच्या मंजुरीसाठी लेखाकमा ि लेखापरीक्षण धोरणे ि कंपन्यांनी
स्िीकारलेल्या मानकांची शशफारस करणे;
• लेखाकमा मानके आशण लेखापरीक्षण मानकांची अंमलबजािणी आशण देखरेख
करणे;
• अशा मानकांसह अनुपालन सुननशित करणाऱ्ा व्यिसायांच्या सेिेच्या गुणित्तेचे
पयािेक्षण करणे;
• जनहहताचे रक्षण करणे.
अतधकार
• हे लोकहहताच्या संस्था म्हणून नामननदेशशत खाली नदलेल्या श्रेणीतील कंपन्या ि
घटकांचा तपास करू शकते:
❖अशा कंपन्या ज्यांच्या प्रवतभूती भारत नकिंिा भारताबाहेर कोण्याही स्टॉक
एक्तसचेंजिर सूचीबद्ध आहेत.
❖सूचीबद्ध नसलेल्या सािाजननक कंपन्या ज्यांचे देय भां डिल ५०० कोटी रुपयांपेक्षा
अवधक आहे नकिंिा िार्षषक उलाढाल १,००० कोटी रुपयांपेक्षा अवधक आहे नकिंिा
मागील आर्थिक िषाात ३१ माचापयांत एकूण कजे, कजारोखे आशण ठेिी ५००
कोटी रुपयांपेक्षा अवधक आहेत.
❖विमा कंपन्या, बँनकिंग कंपन्या, िीज ननर्थमती नकिंिा पुरिठ्याशी संबंवधत कंपन्या.
• व्यािसावयक नकिंिा इतर गैरितान वसद्ध झाल्यास ्यास खालीलप्रकारे दंड
ठोठािण्याचे अवधकार या प्रावधकरणास आहेत:
❖व्यक्ततींच्या बाबतीत १ लाख रुपयांपेक्षा अवधक.
❖कंपन्यांच्या बाबतीत दहा लाख रुपयांपेक्षा अवधक.
कोतवड लसीकरणाशी संबंतधत आव्हाने
ििेत का?
• मे २०२१ मध्ये १८ िे ४५ वषे वयोर्टािील लोकसांख्येसाठी लसीकरणास परवानर्ी
नदल्यानंतर भारिाि लसीांचा िुटवडा टनमााण झाला होिा.
• कोविड-१९ची लस इतर कोण्याही रोगािरील लसीपेक्षा िेगाने विकवसत ि
उ्पानदत केली जात आहे, परंतु तरीही पुढील काही कारणांमुळे या लसीचा पुरिठा
कमी पडत आहे.
जागततक स्तरावरील आव्हाने
प्रिंड लोकसंख्या
• जगभरात सुमारे ७ अब्ज लोकांचे लसीकरण कराियाचे आहे, ्यापैकी बऱ्ाच लसी
दोन डोसांच्या माध्यमातून नदल्या जातात, ्यामुळे लसींची मागणी खूप जास्त आहे.
आत्मक
ें द्रीकरणािी भावना
• काही ठराविक देशांद्वारे उपलब्ध लसींपैकी ८० टक्तक्तयांहून अवधक लसी आधीच
खरेदी करण्यात आल्या असून, ्यांनी लसींची साठेबाजी केली आहे. हे देश
जगाच्या केिळ २० टक्के लोकसंख्येचे प्रवतननवध्ि करतात.
• जागवतक आरोग्य सं घटनेच्या (WHO) ‘कोिॅक्तस’ (COVAX) सारख्या
पुढाकाराद्वारे देखील फक्तत १ टक्के आनिकन लोकसंख्येचे आतापयांत लसीकरण
झाले आहे.
लसींच्या मंजुरीमध्ये तवलंब
• अमेररकेने आतापयांत फायझर, मॉडनाा आशण जॅनसेन या तीनच लसींना मंजूरी नदली
आहे. सिाात स्िस्त ॲस्टराझेनेका लसदेखील अद्याप अमेररकेत मंजुरीच्या प्रतीक्षेत
आहे.
• ब्राझीलमध्ये रशशयाच्या स्पुटननक-व्ही लसीला मंजूरी नाकारण्यात आली.
• चीनमधील वसनोव्हॅक आशण वसनोफॉमा लसींना अद्याप पािा्य देशांमध्ये मंजूरी प्राप्त
झालेली नाही.
भारतातील आव्हाने
मयागनदत पुरवठादार
Page | 13
• भारताच्या २ लसींच्या (कोिॅहक्तसन आशण कोविशशल्ड) उ्पादकांची मयाानदत क्षमता
या संदभाातील एक मोठे आव्हान आहे.
पुरवठा साखळीत कमतरता
• संपूणा प्रौढ लोकांचे लसीकरण करण्यासाठी मह्िाकांक्षी कायाक्रमाच्या पुरिठा
साखळीत एक मोठी तफाित नदसून आली आहे.
• लसीकरणाच्या संख्येत अमेररका ि चीननंतर भारत वतसऱ्ा स्थानी असला तरी
भारतातील केिळ १३ टक्के लोकसंख्येला लसीचा एक डोस वमळाला आहे ि केिळ
२ टक्के लोकांचे पूणा लसीकरण झाले आहे.
• याउलट अनेक देशांनी आपल्या अध्याापेक्षा अवधक लोकसंख्येचे लसीकरण पूणा
केले आहे.
असमान खरेदी प्रक्रिया
• सुधाररत लस खरेदी प्रहक्रया शहरे ि गािांमधील लहान रुग्णालयांसाठी आव्हान
ननमााण करते, कारण मोठ्या रुग्णालयांना सहजपणे लसी प्राप्त होत आहेत. यािरून
आरोग्य-सुविधांच्या बाबतीत शहरी-ग्रामीण भागातील तफाित नदसून येते.
नडभजटल तवभाजन
• निीन विकेंनद्रत वितरण रणनीतीचा एक भाग म्हणून ‘कोविन’ पोटालिर नडशजटल
नोंदणी करणे देखील एक मह््िपूणा समस्या आहे, यामुळे लसीकरण प्रहक्रया
अिघड बनते.
• तुलनेने कमी शशशक्षत नकिंिा अशशशक्षत लोकांसाठी ‘कोविन’ पोटालला भेट देणे आशण
्याचा िापर करणे आव्हाना्मक ठरते.
• भारतातील केिळ ननम्म्या लोकसंख्येस ब्रॉडबँड इंटरनेट सुविधा प्राप्त असल्याने
अननिाया ऑनलाइन नोंदणी प्रहक्रया शहरी केंद्रांच्या बाजूने झुकलेली नदसते.
• वबहार, उत्तर प्रदेश, छत्तीसगड, झारखंड आशण मध्य प्रदेश ही राज्य इंटरनेट
प्रिेशाच्या बाबतीत नपछाडीिर आहेत.
• स्माटाफोन नकिंिा संगणक यांच्यासह तंत्रज्ञानापयांत कमी पोहोच यामुळे हे अवधक
कठीण बनते.
ननष्कर्ग
• प्रभािी आशण सुरशक्षत लसींची लिकरात लिकर तपासणी करून ्यांना मंजूरी देणे
आिश्यक आहे.
• भारताची कोविड-१९ लसीकरण मोहीम एक संस्मरणीय अशभयान ठरू शकते, कारण
भारत केिळ आपल्याच लोकसंख्येच्या लसीकरणात नव्हे तर जगाच्या मोठ्या
भागासाठी उ्पादक म्हणूनही मह््िपूणा भूवमका बजाित आहे.
• हे अशभयान लसींचा विकास ि वितरणाशी संबंवधत मुद्द्ांिर उपाय शोधून कमीत
कमी काळात लक्षािधी लोकांचे कायाक्षमतेने लसीकरण करण्याच्या प्रय्नात िाढ
करेल.
बीमा बांबू
ििेत का?
• तावमळनाडू कृषी विद्यापीठाच्या (TNAU) कोयंबटूर पररसरात बीमा बां बूपासून
(Beema Bamboo) एक ‘ऑहक्तसजन पाका’ (Oxygen Park) उभारण्यात आले
आहे.
बीमा बांबूबद्दल
• बीमा नकिंिा भीमा बांबू हे बांबूचे उच्च क्तलोन (Superior Clone) आहे.
• यास बंबूसा बाल्कोआ (Bambusa Balcooa) या बांबूच्या उच्च उ्पादन देणाऱ्ा
प्रजातीपासून तयार करण्यात आले आहे.
• बांबूचा हा क्तलोन पारंपररक प्रजनन पद्धतीने (Conventional Breeding
Method) विकवसत केला गेला आहे.
• ही प्रजाती सिाावधक िेगाने िाढणाऱ्ा िनस्पतींपैकी एक मानली जाते.
उष्णकनटबंधीय हिामानात ही प्रजाती एका नदिसाला सुमारे दीड फूट िाढते.
• यास काबान डायऑक्तसाईड उ्सजान कमी करण्यासाठी सिो्कृष्ट् ‘काबान वसिंक’
मानले जाते.
 बंबूसा बाल्कोआ ज्युनपटर आयसी मून एझसप्लोरर (JUICE)
• बंबूसा बाल्कोआ हा एक खूप मोठा ि जाड आच्छादन असलेला गुच्छेदार बांबू • युरोनपयन अिकाश एजन्सीच्या (European Space Agency) ज्युनपटर आयसी
आहे, जो २५ मीटर उंचीपयांत आशण १५० वममी जाडीपयांत िाढतो. मून एक्तसप्लोररने (Jupiter Icy Moon Explorer) चाचण्यांच्या मह््िपूणा
• बंबूसा बाल्कोआची लांबी आशण मजबुती यामुळे हा बांबू उद्योगांसाठी एक उपयुक्तत टप्प्यात प्रिेश केला.
सामग्री ठरतो. ज्युनपटर आयसी मून एझसप्लोरर
• कमी पजान्याच्या क्षेत्रात नपकणारी ही दुष्काळ-प्रवतरोधी प्रजाती आहे ि प्रवत हेक्तटरी • Jupiter Icy Moon Explorerचे संशक्षप्त रूप JUICE असे आहे.
१०० मेनटरक टनांपेक्षा जास्त उ्पादन देते. • हे युरोनपयन अिकाश एजन्सीने विकवसत केलेले अंतरग्रहीय अंतराळयान आहे.
बांबूला वृक्ष श्रेणीतून वगळणे सध्या ते विकवसत होण्याच्या मागाािर आहे.
• २०१७ मध्ये बांबूला िृक्षांच्या काढून टाकण्यासाठी भारतीय िन अवधननयम १९२७ • एअरबस नडफेन्स अँड स्पेस (Airbus Defence & Space) हे या अशभयानाचे
मध्ये सुधारणा करण्यात आली. मुख्य कंत्राटदार आहे.
• पररणामी, कोणीही बां बूची लागिड ि व्यापार करू शकतो आशण ्याच्या • हे अशभयान गुरु ग्रहाच्या तीन गॅशलशलयन चंद्रांचा (Galilean Moons) अभ्यास
कापणीसाठी ि विक्री करण्यासाठी परिानगी घेण्याची गरज नाही. करेल. या 3 चंद्रांची नािे युरोपा (Europa), गॅनीमेड (Ganymede) आशण
महत्त्व कॅशलस्टो (Callisto) आहेत.
कायमस्वरूपी हररत आवरण • या तीन चंद्रांच्या पृष्ठभागाखाली पाण्याचे मोठे साठे आहेत.
• बांबू एक िंध्य िनस्पती (Sterile plant) आहे, म्हणजेच याचे प्रजनन बीजांद्वारे • हे अंतराळयान जून २०२२ मध्ये प्रक्षेनपत केले जाईल आशण ऑक्तटोबर २०२९ मध्ये
होत नाही आशण ती सुमारे शंभर िषे जगते आशण िाढते. पररणामी, बांबूची ही ते गुरु ग्रहािर पोहोचेल.
प्रजाती कायमस्िरूपी हररत आिरण ननमााण करण्यास सक्षम आहे. • पाच गुरु्िाकषाण सहाय्यानंतर ते गुरु ग्रहािर पोहोचेल. गुरु्िाकषाण सहाय्य म्हणजे
• कस नसलेल्या जवमनीिर िाढण्याची क्षमता आशण मातीची धूप कमी करण्याचे दुसऱ्ा ग्रहाच्या नकिंिा खगोलीय िस्तूच्या गुरु्िाकषाण शक्ततीचा िापर
िैशशष्ट्य यामुळे बांबू उ्पादन संकटग्रस्त जंगलांिरील स्थाननक समुदायाचे अिलंबन अंतराळयानाची गती िाढविण्यासाठी नकिंिा ्याचा मागा बदलण्यासाठी करणे.
कमी करते. यामुळे इंधन आशण खचा दोन्हींची बचत होते.
उच्च आयुमागन या अभभयानािी उक्रद्दष्टे
• बांबूची िनस्पती नटशू कल्चरच्या माध्यमातून उतयार केली जात असल्याने, वतचे • गॅनीमेडचे विस्तृत अन्िेषण ि जीिनास आधार देण्याच्या ्याच्या क्षमतेचे मूल्यांकन.
कलम (बांबूचे खोड) कठीण बनते ि स्ितःला विविध प्रकारच्या जमीन ि हिामान • महासागरांच्या िरांचे विश्लेषण.
पररस्थस्थतीशी जुळिून घेण्यास विकवसत करते. प्र्येक पीक चक्रानंतर हे पुन्हा िाढते • पृष्ठभागाचे भूशास्त्रीय आशण स्थलाकृवतक संरचना मानवचत्रण.
आशण ्यामुळे याची पुन्हा पुन्हा लागिड करण्याची गरज भासत नाही. • बफााळ क्रस्टच्या भौवतक गुणधमाांचा अभ्यास.
जागततक तापमानवाढ व हवामान बदल कमी करण्यास मदत
• गॅनीमेडच्या िातािरणाची तपासणी. ्याच्या चुंबकीय क्षेत्राचा अभ्यास.
• बांबूचे मूलस्तंभ ि मुळे ्यास मजबूती प्रदान करतात, ज्यामुळे बांबूची िनस्पती वापरण्यात येणारी उपकरणे
नैसर्थगक आपत्तींचा मजबुतीने प्रवतकार करण्यास सक्षम असते आशण जागवतक
• JANUS: Jovis, Amorum ac Natorum Undique Scrutator
तापमानिाढ ि हिामानातील बदल कमी करण्यात मोठी भूवमका बजािते.
• MAJIS: Moons and Jupiter Imaging Spectrometer
तवतवध उपयोग
• UVS: UV Imaging Spectrograph
• बांबूचे उष्मांक मूल्य कोळशाच्या समान आहे. वसमेंट उद्योगात बांबूच्या प्रजातींचा
• GALA: Ganymede Laser Altimeter
िापर बॉयलरसाठी केला जातो. बांबूच्या तंतूंचा िापर कापड उद्योगात कपडे आशण
िस्त्र तयार करण्यासाठी केला जातो. • RIME: Radar for Icy Moons Exploraiton
• नागपूरच्या विर्श्ेर्श्रया राष्ट्रीय तंत्रज्ञान संस्थेचे (VNIT) तज्ञ बीमा बांबू ि नारळाच्या • JUICE Magnetometer
कार्थयापासून बनिलेल्या क्र ॅ श बॅररयरच्या नडझाइनिर काम करत आहेत. • PEP: Particle Environment Package
• भूकंपरोधी असण्याबरोबरच, स्टीलच्या तुलनेत याची जास्त तन्यता अवधक असते. • RPWI: Radio and Plasma Wave Investigation
हे कॉंहक्रटला पयााय म्हणूनही िापरले जाऊ शकते. • PRIDE: Planetary Radio Inferometer and Doppler Experiment
बांबूशी संबंतधत सरकारी उपिम
बांबू झलस्टसग कोतवडपर्शचात भशक्षणाप्रतत नवीन दृष्टीकोन
• केंद्रीय कृषी ि शेतकरी कल्याण, ग्रामविकास आशण पंचायती राज मंत्र्यांनी ९ चचेत का?
राज्यांमध्ये (महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, आसाम, कनााटक, नागालँड, नत्रपुरा, ओनडशा, • कोविड-१९ संसगााच्या दुसऱ्ा लाटेमुळे देशभरातील विद्यार्थयाांच्या शशक्षणािर
गुजरात ि उत्तराखंड) २२ बांबू क्तलस्टसाची सुरुिात केली आहे. पररणाम झाला आहे. यामुळे कोविडपश्चाि शशक्षणाप्रवत निीन दृष्ट्ीकोनाची गरज
राष्टरीय बांबू तमशन (NBM) ननमााण झाली आहे.
• बांबू क्षेत्राच्या संपूणा मूल्य शृंखलेच्या सिाांगीण विकासासाठी पुनरावचत राष्ट्रीय बांबू प्रमुख तििंता
वमशन २०१८-१९ मध्ये सुरू करण्यात आले. हब अँड स्पोक मॉडेलमध्ये याची ऑनलाईन भशक्षणािी उपलब्धता
अंमलबजािणी केली जात आहे. • ऑनलाईन शशक्षणाची संकल्पना शशक्षणाच्या प्रसाराचे एक पयाायी साधन म्हणून
• या वमशनचा उद्देश शेतकऱ्ांना बाजारपेठांशी जोडणे हा आहे, जेणेकरुन केली गेली होती, परंतु भारतीय विद्यार्थयाांची सद्य पररस्थस्थती लक्षात घेता ही संकल्पना
शेतकऱ्ांनी उ्पानदत केलेल्या बांबूला तयार बाजारपेठ वमळू शकेल ि देशांतगात अपयशी ठरली आहे.
उद्योगांना योग्य कच्च्या मालाचा पुरिठा िाढेल. • या प्रणालीची उपलब्धता आशण नकफायतशीरता आता एक मयाादा म्हणून समोर
• सध्या सुमारे २१ राज्यांमध्ये या अशभयानाची अंमलबजािणी सुरू आहे. आली आहे.
• ई-शशक्षण उच्च ि मध्यमिगीय विद्यार्थयाांसाठी एक विशेषावधकार ठरली आहे, तर

Page | 14
 ननम्न मध्यमिगीय ि दाररद्र्य रेषेखालील विद्यार्थयाांसाठी अडिळा असल्याचे वसद्ध
झाले आहे.
इंटरनेटवर दीघगकालीन अवलंतबत्व
• लहान मुलांिर इंटरनेटच्या दीघाकालीन संपकााचे इतर दुष्पररणामही होत आहेत.
• यामुळे तरुण नपढीच्या विचार प्रहक्रयेच्या विकासास अडिळा ननमााण होऊ शकतो.
तवश्लेर्णात्मक क्षमतेिा अभाव
• ऑनलाईन शशक्षणाद्वारे शशकण्यामुळे इतरही मह््िाचे प्रश्न ननमााण झाले आहेत.
• सिा प्रश्नांची उत्तरे प्राप्त करण्यासाठी गूगलच्या िाढ्या िापरामुळे विद्यार्थयाांची
स्ितःची विचार करण्याची क्षमता कमी होत आहे.
• भारतात आधुननक शशक्षणाची स्थापना झाल्यापासून िैज्ञाननक दृहष्ट्कोनाच्या मुख्य
ननकषांिर भर देण्यात आला होता.
तवद्यार्थयांच्या अभलप्तपणात वाढ
• महा मारी आशण भौवतक िगाातील शशक्षणाच्या अभािामुळे विद्यार्थयाांच्या मनात
अशलप्तपणाची विवचत्र भािना विकवसत होत आहे. ही एक अवतशय गंभीर समस्या
आहे. कोरोनाच्या दुसऱ्ा लाटेचा धक्का या विद्यार्थयाांच्या मनािर खोलिर छाप पाडेल.
• शारीररक संपका ि हक्रयाकलाप पूणापणे बंद झाले आहेत ि हेदेखील निीन
समस्यांना कारणीभूत ठरू शकते.
संभाव्य उपाय
पायाभूत सुतवधांिा उपयोग
• पायाभूत सुविधांचा पुरेपूर उपयोग झाला पाहहजे आशण आिश्यक असल्यास शशक्षण
देण्यासाठी इतरही अनेक उपायांिर गुंतिणूक केली पाहहजे.
• िगााच्या माध्यमातून शशक्षण विद्यार्थयाांना माहहतीव्यविररक्ि अजूनही बरेच काही
प्रदान करण्याची संधी प्रदान करते.
नवीन सामग्री
• संस्थांच्या विद्यमान अभ्यासक्रम आराखड्यात िगा अध्यापनाची कमतरता दूर
करण्यासाठी प्र्येक विषयासाठी निीन सामग्री ननमााण करण्यािर विचार केला
पाहहजे.
• ही सामग्री एक निीन प्रकारची असेल, जी स्ि-स्पष्ट्ीकरणा्मक असेल आशण
िगाातील सिाात कमी बुद्ध्ांकानुसार ती आकषाक असािी.
• या सामग्रीचा विद्यार्थयाांच्या मनािर असा पररणाम झाला पाहहजे, ज्याप्रमाणे चांगली
पुस्तके विचार करण्याची क्षमता प्रदान करतात.
वैयक्रझतक पयगवेक्षण
• शशक्षक ि शशक्षकेतर कमाचाऱ्ांनी प्रगतीिर देखरेख करण्यासाठी संबंवधत क्षेत्रातील
(शाळेच्या आसपासच्या पररसरातील) विद्यार्थयाांना आठिड्यातून एकदा भेट नदली
पाहहजे.
• विद्यार्थयाांना िाचनाची सामग्री समजून घेण्यात येणाऱ्ा अडचणींकडे लक्ष नदले गेले
पाहहजे आशण संबंवधत सामग्री ्यांच्यापयांत िेळेिर पोहोचत आहे की नाही याकडेही
्यांनी लक्ष नदले पाहहजे.
नवीन मूल्यांकन प्रणाली
• मूल्यांकन विश्लेषणाच्या क्षमतेिर आधाररत असािे आशण प्रश्नांची रचना अशा प्रकारे
केली पाहहजे की प्र्येक विषयािरील प्रश्नांची उत्तरे देण्यासाठी विद्यार्थयाांना आपल्या
बुद्धीला चालना देण्याची गरज पडली पाहहजे.
लसीकरणाला प्राधान्य देणे
• ही शशक्षण प्रहक्रया पुढे नेण्यासाठी सरकारने लिकरात लिकर संपूणा शशक्षण
समुदायाचे लसीकरण करण्याची जबाबदारी स्िीकारली पाहहजे.
ई-भशक्षणाशी संबंतधत सरकारिे उपिम
• ई-पीजी पाठशाला: अभ्यासासाठी ई-सामग्री उपलब्ध करुन देण्यासाठी शशक्षण
मंत्रालयाचा पुढाकार.
• स्ियम् (SWAYAM): हे ऑनलाइन अभ्यासक्रमांसाठी एकाह्मक मंच प्रदान करते.
• नीट (NEAT): याचा उद्देश शशकणाऱ्ाच्या गरजेनुसार शशक्षणास अवधक
Page | 15
िैयहक्ततकृत ि सानुकूशलत करण्यासाठी कृनत्रम बुवद्धमत्तेचा िापर करणे, हा आहे.
• प्रज्ञाता मागादशाक त््िे: केंद्रीय मनुष्यबळ विकास मंत्रालयाने ऑनलाईन
माध्यमातून नडशजटल शशक्षण या विषयािरील प्रज्ञाता (PRAGYATA) मागादशाक
त्िे जुलै २०२० मध्ये जाहीर केली. टाळेबंदीमुळे घरी असणाऱ्ा विद्यार्थयाांसाठी
ऑनलाईन / वमवश्रत / नडशजटल शशक्षणािर लक्ष केंनद्रत करून ्यांच्या
अभ्यासक्रमाच्या दृष्ट्ीकोनातून प्रज्ञाता मागादशाक त््िे विकवसत केली आहेत.
• तंत्रज्ञान िर्थधत शशक्षणािरील राष्ट्रीय कायाक्रम (एनपीटेल): नॅशनल प्रोग्राम ऑन
टेक्तनॉलॉजी एनहॅन्सड लर्टनग (NPTEL) हा केंद्रीय मनुष्यबळ मंत्रालयाअंतगात
भारतीय विज्ञान संस्था बंगळुरुसह (IISc) ७ भारतीय तंत्रज्ञान संस्थांचा (IITs)
संयुक्तत उपक्रम आहे. २००३ मध्ये सुरू करण्यात आलेल्या या उपक्रमाचे उहद्दष्ट्
अशभयांनत्रकी, विज्ञान ि व्यिस्थापन विषयािर िेब ि शव्हनडओ अभ्यासक्रम उपलब्ध
करुन देणे, हे आहे.
ननष्कर्ग
• कोविड-१९ महामारीने भारतीय शशक्षण व्यिस्था असमानतेच्या समस्येने नकती
प्रमाणात त्रस्त आहे हे दाखिून नदले आहे.
• अशा प्रकारे खासगी ि सािाजननक शशक्षण क्षेत्रातील समन्ियासाठी निीन
बांवधलकीची गरज अधोरेशखत झाली आहे.
• यामुळे शशक्षणाला एक सामान्य िस्तू बनिण्याची गरज आहे आशण नडशजटल
निोन्मेष हे साध्य करण्यात मदत करू शकते.
१० र्षाांमध्ये १८६ हत्ीांचा मृत्यू
ििेत का?
• पयाािरण, िन आशण हिामान बदल मंत्रालयाच्या (MoEFCC) माहहतीनुसार
२००९-१० ते २०२०-२१ या कालािधी दरम्यान देशभरात रेल्िे अपघातांमुळे एकूण
१८६ हत्तींचा मृ्यू झाला आहे.
आकडेवारीिे तवश्लेर्ण
• आसाम राज्यात रेल्िे रुळांिर सिाावधक (६२) हत्तींचे मृ्यू झाले. ्यानंतर पशिम
बंगाल (५७) आशण ओनडशा (२७) यांचा क्रमांक लागतो.
• उत्तर प्रदेशात रेल्िे रुळांिर एका हत्तीचा मृ्यू झाला होता.
मृत्यू टाळण्यासाठी उपाय
• रेल्िे अपघातांमुळे हत्तींचे होणारे मृ्यू रोखण्यासाठी रेल्िे मंत्रालय आशण पयाािरण
मंत्रालय यांच्यात स्थायी समन्िय सवमती गठीत करण्यात आली आहे.
• लोको पायलटांच्या स्पष्ट् दृश्यमानतेसाठी रेल्िे रुळांच्या आजूबाजूची झा डे-झुडुपे
साफ करणे.
• हत्तींच्या सुरशक्षत प्रिासासाठी अंडरपास / ओव्हरपास तयार करणे.
• रेल्िे रुळांच्या संिेदनशील भागात ननयवमत गस्त घालणे.
• योग्य हठकाणी सूचना फलकांचा िापर करणे.
• पयाािरण मंत्रालयाने २०११-१२ ते २०२०-२१ दरम्यान हत्ती प्रकल्पांतगात हत्तींचा
आढळ असणाऱ्ा राज्यांना २१२.४९ कोटी रुपये वितररत केले होते.
• हत्तीद्वारे प्रदान करण्यात येणाऱ्ा मौल्यिान पयाािरणीय सेिा लक्षात घेता २०१०
मध्ये हत्तीला राष्ट्रीय िारसा प्राणी घोनषत करण्यात आले आहे.
• हत्तींना ननसगााचे माळी मानले जाते, कारण ते जवमनीला आकार देण्यात, परागण ि
बीज अंक ु रण करण्यात आशण शेणाद्वारे मातीची सुपीकता सु धारण्यात मह््िपूणा
भूवमका बजाितात.
हत्ती प्रकल्प
• हा प्रकल्प १९९२ साली आशशयाई हत्तींसाठीच्या राज्यांच्या िन्यजीि व्यिस्थापन
प्रय्नांना आर्थिक ि तांनत्रक पाठबळ प्रदान करण्यासाठी सुरू करण्यात आला होता.
• ही केंद्र पुरस्कृत योजना आहे.
उक्रद्दष्टे
• हत्तींसह ्यांचे अवधिास आशण मार्थगकांचे संरक्षण करणे.
• मानिी-िन्यजीि संघषाामागील कारणे शोधणे ि ्यािर उपाय करणे.
• कारागृहात बंनदस्त हत्तींना मुक्तत करणे.
अंमलबजावणी
• पुढील १६ राज्ये / केंद्रशावसत प्रदेशांत हा प्रकल्प राबविला जात आहे: आं ध्रप्रदेश,
आसाम, क े रळ, अरुणाचल प्रदेश, छत्तीसगड, झारखंड, कनााटक, महाराष्ट्र, मेघालय,
नागालँड, ओनडशा, तवमळनाडू, नत्रपुरा, उत्तराखंड, उत्तर प्रदेश, पशिम बंगाल.
हत्तींिी गणना
• हत्ती प्रकल्पांतगात दर ५ िषाांनी एकदा हत्ती गणना केली जाते. शेिटची हत्ती गणना
२०१७ मध्ये झाली होती.
• हत्ती गणना २०१७ नुसार भारतात आशशयाई हत्तींची एकूण संख्या २७,३१२ आहे.
• २०१२ मध्ये देशात सुमारे २९ ते ३० हजार हत्ती होते.
• कनााटकमध्ये हत्तींची संख्या सिाावधक असून, ्यानंतर आसाम ि क
े रळ यांचा
क्रमांक लागतो.
हत्ती राखीव क्षेत्रे
• भारतात सुमारे ३२ हत्तींसाठी राखीि क्षेत्रे आहेत. भारताचे पहहले हत्ती राखीि क्षेत्र
झारखंडमधील वसिंगभूम एशलफंट ररझव्हा आहे.
आभशयाई हत्तींिी संरक्षण स्थस्थती
• आईयूसीएन रेड शलस्ट: संकटग्रस्त (Endangered)
• CITES: पररशशष्ट्-१
• भारतीय िन्यजीि (संिधान) अवधननयम १९७२: अनुसूची-१
संबंतधत जागततक पुढाकार
• हत्तींच्या बेकायदेशीर ह्यां िरील देखरेख कायाक्रम (Monitoring the Illegal
Killing of Elephants | MIKE) २००३ मध्ये सुरू झाला.
• हा आंतरराष्ट्रीय सहकाया कायाक्रम आहे, जो संपूणा आनिका ि आशशयामधून
हत्तींच्या बेकायदेशीर ह्यांशी संबंवधत माहहतीच्या अंदाजांचा मागोिा ठेिते,
जेणेकरून ्या क्षेत्रातील संिधानाच्या प्रय्नांच्या पररणामकारकतेिर प्रभािीपणे नजर
ठेिता येईल.
शर्धान पररषद
चचेत का?
• अलीकडेच पक्रश्चम बांर्ाल सरकारने राज्यामध्ये ववधान पररषद िापन करण्याचा
टनणाय घेिला आहे.
• ववधान पररषदेच्या िापनेसाठी एक ववधेयक ववधानसभेमध्ये मांजून करून त्यास
राज्यपालाांची सांमिी वमळणे आवश्यक आहे.
• यापूवी पक्रश्चम बांर्ाल सरकारने १९६९ मध्ये विधान पररषद कायमस्िरुपी बरखास्त
केली होती.
शर्धान पररषद म्हिजे काय?
• भारिािील घटक राज्याांमधील कायदेमांडळाच्या वररष्ठ र्ृहाला ववधान पररषद
म्हणिाि.
• ववधान पररषद ित्त्वि: वररष्ठ सभार्ृह असले िरी व्यवहाराि िे कटनष्ठ सभार्ृह
आहे. या सभार्ृहाला सवाच बाबीि कमी अवधकार आहेि.
• सध्या महाराष्टर, कनााटक, उत्तर प्रदेश, वबहार, आांध्रप्रदेश आणण िेलांर्णा या ६ घटक
राज्याि क्रिर्ृहात्मक कायदेमांडळ पद्धिी अक्रस्ित्वाि आहे व िेथे ववधानसभेसोबि
ववधान पररषदसुद्धा अक्रस्ित्वाि आहे. (महाराष्टराच्या ववधानपरीषदेि ७८ सदस्य
आहेि.)
• जम्मू काश्मीर राज्यािही ववधान पररषद अक्रस्ित्वाि होिी. परांिु जम्मू काश्मीरच्या
ववभाजनानांिर या राज्यािील ववधान पररषद बरखास्ि करण्याि आली आहे.
• देशािील उवाररि सवा घटकराज्याि एकर्ृह कायदेमांडळ पद्धिी आहे. िेथे
ववधानसभा हे एकच सभार्ृह आहे.
ननर्ममती आभण तवघटन
Page | 16
• घटनेच्या कलम १६९ (१) नुसार ववधानसभेमध्ये उपस्थिि सभासदाांच्या दोन िृिीयाांश
सभासदाांनी बहुमिाने ठराव सांमि केल्यास सांसद राज्याि ववधान पररषद अक्रस्ित्वाि
आणिे.
• त्याचप्रकारे एखाद्या राज्याच्या ववधानसभेमध्ये उपस्थिि सभासदाांच्या दोन िृिीयाांश
सभासदाांनी बहुमिाने ठराव सांमि केल्यास राज्यािील ववधान पररषद बरखास्ि
देखील केली जािे.
रचना
• ववधान पररषदेची सदस्य सांख्या टकिी असावी, हे घटनेने टनक्रश्चि केलेले नाही.
कलम १७१ नुसार ववधान पररषदेि टकमान ४० टकिंवा ववधानसभेच्या एकूण सदस्य
सांख्येच्या एक िृिीयाांश पेक्षा जास्ि सदस्य नसिाि.
• ववधान पररषद सदस्याांचा कायाकाळ ६ वषाांचा असिो. दर २ वषाांनी ववधान पररषदेचे
एक िृिीयाांश सभासद टनवृत्त होिाि. त्याांच्या जार्ी नवे सभासद टनवडले जािाि.
• अशाप्रकारे विधान पररषद हे स्थायी सभागृह आहे ते कधीही विसर्जजत होत नाही.
विधान पररषदेचे एक तृतीयांश सदस्य दर २ िषाानी ननिृत्त होतात ि तेिढेच नव्याने
्यांच्या जागी ननिडले जातात.
• ननिृत्तीसंबंधी तरतुदी ननशित करण्याचा अवधकार संसदेला आहे. ननिृत्त होणाऱ्ा
सदस्यांच्या जागा भरण्यासाठी ननिृत्त सदस्य पुनर्षनिडणुकीसाठी नकतीही िेळा पात्र
असतो.
• विधानपररषदेत ननिडून आलेल्या सदस्यांकडून एका सदस्याची सभापती तर दुसऱ्ा
एका सदस्याची उपसभापती म्हणून ननिड केली जाते.
• घटनेच्या कलम १७१ (३) नुसार, ववधान पररषदेचे
❖१/३ सदस्य राज्य ववधानसभेच्या सदस्याांकडून टनवडले जािाि.
❖१/३ सदस्य िाटनक स्वराज्य सांिाां कडून टनवडले जािाि.
❖१/१२ सदस्य शशक्षक मतदार संघातून टनवडले जािाि.
❖१/१२ सदस्य पदिीधर मतदार संघातून ननिडले जातात.
❖१/६ सदस्य राज्यपालाकडून ननिडले जातात यामध्ये सामाशजक, सांस्कृवतक,
शैक्षशणक ि आर्थिक अशा विविध क्षेत्रातील तज्ञ सदस्य असतात.
सदस्यांिी पात्रता
• तो भारताचा नागररक असािा.
• ्याच्या ियाची ३० िषा पूणा झालेली असािी.
• संसदेने िेळोिेळी विहहत केलेल्या अटी ्याला मान्य असाव्यात.
तवधान पररर्द बरखास्त क
े लेली राज्ये
• आतापयांत पशिम बंगाल (१९६९), पंजाब (१९७०), तवमळनाडू (१९८६), आं ध्र प्रदेश
(१९८५), जम्मू-काश्मीर (२०१९) या राज्यांमधील विधान पररषद बरखास्त करण्यात
आल्या आहेत.
• आसाम राज्यात स्िातंत्र्यापूिी विधान पररषद अहस्त्िात होती. स्िातंत्र्य
वमळाल्यािर १९४७ मध्ये आसाममधील विधान पररषद बरखास्त करण्यात आली
होती.
• जानेिारी २०२० मध्ये आं ध्रप्रदेशमधील विधान पररषद बरखास्त करण्यासाठीचे
विधेयक मंजूर करण्यात आले होते. परंतु ्यास अद्याप केंद्र सरकारची परिानगी
वमळालेली नाही.
भारतात कोरोनािा सामूक्रहक प्रसार?
चचेत का?
• जागवतक आरोग्य सं घटनेच्या (WHO) एका अहिालानुसार कोविड-१९
महामारीच्या प्रारंभापासून आतापयांत भारताने स्ितःला कोणताही सामूहहक प्रसार न
झालेला देश म्हणून वचन्हांनकत करणे सुरू ठेिले आहे.
• अमेररका, ब्राझील, नब्रटन, िान्स यासारख्या देशांनी आपण ‘सामूहहक प्रसारा’च्या
टप्प्यात असल्याचे मान्य केले आहे. तर इटली ि रशशयाने स्ितःला सामूहहक प्रसार
असलेले देश म्हणून वचन्हांनकत केलेले नाही.
सामूक्रहक प्रसार म्हणजे काय?
• CT | Community Transmission
• सामूहहक प्रसार हा सािीच्या रोगांच्या प्रसारातील एक टप्पा आहे.
• सोप्या शब्दात, सामूहहक प्रसाराची स्थस्थती तेव्हा मानली जाते, जेव्हा गेल्या १४
नदिसांत आंतरराष्ट्रीय प्रिास न केलेल्या नकिंिा प्रिाशांच्या संपकाात न आलेल्या
व्यक्ततींना संसगााची लागण होण्याचे प्रमाण मोठ्या संख्येने नदसायला लागते.
• या टप्प्यात समाजामध्ये संसगााचा प्रसार कसा, कुठे आशण कशाप्रकारे होत आहे,
याचा माग लािणे कठीण होते.
• यात एका विशशष्ट् भौगोशलक भागामध्ये उदारहणािा, विभाग, शहर, शजल्हा यात
मोठ्या प्रमाणात असे रुग्ण आढळून येतात. तेव्हा समूह प्रसार झाल्याचे नोंदविले
जाते.
• कोरोनाबावधत एका व्यक्ततींकडून सुरू झालेली ही प्रसाराची माशलका समाजापयात
पोहचते तेव्हा समूह प्रसार सुरू झाला, असे म्हटले जाते.
• सामूहहक प्रसाराचे िगीकरण ननम्न स्तरापासून उच्च स्तरापयांतच्या संक्रमणापयांत ४
टप्प्यांमध्ये करण्यात आले आहे.
महामारीिे िार टप्पे
पक्रहला टप्पा: आयाततत सांक्रमि
• सीमारेषा ि विमानतळांद्वारे देशात प्रिेश करणाऱ्ा प्रिाशांच्या माध्यमातून विषाणू
एखाद्या देशात प्रिेश करतो. िमाल स्क्रीननिंग ि विलगीकरण याद्वारे हे संक्रमण
ननयंनत्रत केले जाऊ शकते.
दूसरा टप्पा: स्थाननक संिमण
• या टप्प्यात संक्रवमत व्यक्ततीशी िेट संपकाात आल्याने देशभरात सािीच्या रोगाचा
प्रसार होतो.
ततसरा टप्पा: सामूक्रहक प्रसार
• या टप्प्यात असे आढळून येते की, समाजात विषाणूचा संसगा होत आहे ि संक्रवमत
क्षेत्रात प्रिास केल्याचा नकिंिा संक्रवमत व्यक्ततीच्या संपकाात येण्याचा कोणताही
इवतहास नसलेल्या व्यक्ततीला देखील रोगाचा संसगा होत आहे.
िौर्ा टप्पा: महामारी
• या टप्प्यात रोग एखाद्या देशात महामारीचे रूप धारण करतो, ज्यामध्ये मोठ्या
प्रमाणात लोक संक्रवमत होतात आशण रोगामुळे होणाऱ्ा मृ्यूंची संख्या िाढतच
जाते.
भारतािे सध्यािे वगीकरण
• भारत सरकारने महामारीच्या संदभाात स्ितःला कमी गंभीर श्रेणीत िगीकृत केले
आहे, ज्यास ‘क्तलस्टर ऑफ के स’ (Cluster of Case) म्हणतात.
• भारत सरकारच्या मते, मागील १४ नदिसांत नोंदिलेली प्रकरणे काही विशशष्ट्
क्तलस्टसापुरती मयाानदत आहेत, ज्यांचा बाहेरून आलेल्या आयावतत महामारीच्या
प्रकरणांशी कोणताही िेट संबंध नाही.
• असे मानले जात आहे की, या क्तलस्टसामधील संक्रमणाची अनेक प्रकरणे अज्ञात
आहेत. याचा अिा असा की या क्तलस्टसाचा संपका टाळल्यास मोठ्या समुदायामध्ये
संक्रमणाचा धोका कमी होईल.
स्वतःला सामूक्रहक प्रसार असलेला देश म्हणून वगीक
ृ त न करण्यािे पररणाम
• देशात सामूहहक प्रसार होत असल्याचे नाकारल्याने भारत सरकार स्याचा सामना
करण्यास नकिंिा ते स्िीकारण्यास तयार नसल्याचे नदसून येते.
• कारण देशाि सामूहहक प्रसार होत असल्याचे मान्य करणे हे अपयशाचे सूचक आहे,
ज्यातून हे स्पष्ट् होते की, अवधकारी ि प्रावधकारणांनी महामारीची समस्या कशाप्रकारे
हाताळली आहे.
• समुदाय प्रसाराचा अिा असा आहे की, आता आरोग्य यंत्रणेला समाजामध्ये संसगााचा
प्रसार कसा, कुठे आशण कशाप्रकारे होत आहे, याचा माग लािणे शक्तय होत नाही.
• देशात सामूहहक प्रसार झाला आहे या बाबीचा स्िीकार केल्यास भारताची महामारी
ननयंत्रण रणनीती पुढील टप्प्यात जाईल. ज्यामध्ये उपचारांना प्राधान्य देणे ि सुरशक्षत
राहण्यासाठी देण्यात आलेल्या मागादशाक त््िांचे पालन करणे अपेशक्षत आहे.
• संक्रमणांचा मागोिा घेणे नकिंिा ्यांना ननयंनत्रत करणे, यांना प्रािवमकता नदली
Page | 17
जाणार नाही. पररणामी अवधकावधक लोकांचे प्राण िाचविण्यािर लक्ष केंनद्रत केले
जाईल.
हहमशबबळयाांचे बहुताांि अशधर्ास अज्ञात
• जागवतक िन्यजीि ननधीने (WWF) दािा केला आहे की, ७० टक्तक्तयांपेक्षा अवधक
क्रहमवबबळयाांचे अवधवास अज्ञाि / अनन्िेनषत (unexplored) आहेत.
• या संस्थेने ‘A spatially explicit review of the state of knowledge in
the snow leopard range’ नामक अहिालात ही माहहती नदली आहे.
अहवालािे मुख्य ननष्कर्ग
• क्रहमवबबळयाांिरील बहुतांश संशोधन नेपाळ, भारत आशण चीनने केले आहे. जगात
फक्तत ४ हजार क्रहमवबबळे शशल्लक आहेत.
• अवधिासांची िाढती हानी ि ऱ्हास, मानिाशी संघषा ि शशकार यामुळे क्रहमवबबळयाांना
सतत संकटांचा सामना करािा लागतो.
• क्रहमवबबळे दुगाम भागात राहतात, ्यामुळे हहमवबबळे आशण ्यांचे अवधिास शोधणे
अ्यंत अिघड आहे. हेच कारण आहे की ्यांचे संपूणा ननिासस्थान अद्याप स्पष्ट्
झालेले नाही.
भारतात हहमशबबळ्या
• जार्विक क्रहमवबबळया क्षेत्राच्या सुमारे ५ टक्के क्रहमवबबळया क्षेत्र भारिाि आहे.
• आांिरराष्टरीय टनसर्ा सांवधान सांघाच्या (IUCN) लाल यादीमध्ये त्याांना असुरणक्षि
(Vulnerable) म्हणून वर्ीकृि केले र्ेले आहे.
• भारिीय वन्यजीव (सांरक्षण) अवधटनयम १९७२च्या अनुसूची-१मध्ये त्याचा समावेश
करण्याि आला आहे.
• भारिाने क्रहमवबबळयाांच्या सांख्येचे मूल्यमापन (Snow Leopard Population
Assessment) आांिरराष्टरीय क्रहमवबबळया टदनी (२३ ऑक्टोबर २०१९) सुरू केले
होिे.
• लडाख, क्रहमाचल प्रदेश, जम्मू-काश्मीर, वसटक्कम, उत्तराखांड आणण अरुणाचल प्रदेश
या राज्याांमध्ये / केंद्रशावसि प्रदेशाांमध्ये हे सवेक्षण करण्याि आले होिे.
• िसेच या प्रसांर्ी जार्विक क्रहम वबबळया आणण पयाावरण सांरक्षण कायािमाच्या
(GSLEP) सुकाणू सवमिीची ४थी बैठकही पार पडली होिी.
भारतातील सांर्धवन प्रयत्न
• भारिाने सवासमावेशक दृष्टीकोनािून िाटनक समुदायाचा सहभार् असलेला
‘क्रहमवबबळया प्रकल्प’ (प्रोजेक्ट स्नो-लेपडा) कायािम सुरू केला आहे.
• क्रहमालयाचे सांरक्षण (Secure Himalaya) हा क्रहमवबबळयाांच्या सांवधानासाठी
आणखी एक प्रकल्प राबववला जाि आहे.
• या कायािमाला जार्विक पयाावरण सुववधा-सांयुक्ि राष्टर ववकास कायािमािारे
(GEF-UNDP) ववत्तपुरवठा केला जािो.
• हा कायािम आिा क्रहमाचल प्रदेश, जम्मू-काश्मीर, वसक्कीम व उत्तराखांड या
राज्याांमध्ये राबववला जाि आहे.
• यावशवाय उत्तराखांड वन ववभार् आणण सांयुक्ि राष्टर ववकास कायािम (UNDP) याांनी
भारिािील पक्रहले क्रहमवबबळया सांरक्षण केंद्र ववकवसि करण्याचा टनणाय ऑर्स्ट
२०२० मध्ये घेिला होिा.
• क्रहमालयीय पररसांिेचे सांवधान करणे, हे या केंद्राचे मुख्य उद्दीष्ट आहे. याशशिाय
क्रहमवबबट्या व सांकटग्रस्ि क्रहमालयीन प्रजािीांचे सांवधान करणे हे देखील या केंद्राचे
उद्दीष्ट आहे.
जीएसएलईपी कायवक्रम
• GSLEP Programme | Global Snow Leopard and Ecosystem
Protection Programme.
• जर्भरामध्ये हहमवबबळयांचे अहस्त्ि असलेल्या १२ देशाांची ही आांिर-सरकारी
आघाडी आहे.
• यामध्ये भारि, चीन, भूिान, नेपाळ, मांर्ोवलया, पाटकस्िान, रवशया, उझबेटकस्िान,
िाणजटकस्िान, कझाटकस्िान, टकर्गर्स्िान आणण अफर्ाणणस्िानचा समावेश आहे.
• या कायािमाि मुख्यि: पररसांिेमधील हहमवबबळयांच्या मह्िाबाबत जार्रूकिा
टनमााण करण्यावर भर टदला जािो.
कोप-२८
ििेत का?
• संयुक्तत अरब अवमरातीने यूएनएफसीसीसीच्या कोप-२८ (COP-28) या पररषदेचे
आयोजन २०२३ मध्ये अबू धाबी येिे करण्यासाठी उ्सुक असल्याची घोषणा केली
आहे.
• यापूिीची २०२० मध्ये होणारी कोप-२६ पररषद कोरोना महामारीमुळे स्थवगत
करण्यात आली होती. आता ती नोव्हेंबर २०२१ मध्ये नब्रटनमधील ग्लासगो येिे
होणार आहे.
यूएनएफसीसीसी आभण कोप
• UNFCCC | United Nations Framework Convention on Climate
Change
• हिामान बदलािरील संयुक्तत राष्ट्र सं घाचा आराखडा करार हा हिामान बदलािरील
पहहला बहुपक्षीय करार होता.
• १९९२ मध्ये झालेल्या पृर्थिी शशखर पररषदेत ३ करारांची घोषणा करण्यात आली
होती, ्यातील एक असलेल्या यूएनएफसीसीसीचे उद्दीष्ट् िातािरणातील
धोकादायक मानिी हस्तक्षेप रोखण्याचे होते.
• उहद्दष्ट्: िातािरणातील हररतगृह िायूंचे प्रमाण एका विशशष्ट् पातळीिर स्थस्थर करणे,
जेणेकरून भविष्यातील धोकादायक पररणाम रोखले जाऊ शकतील ि पाररस्थस्थवतकी
तंत्राला नैसर्थगकरर्या अनुकूशलत करून शार्श्त विकास उहद्दष्ट्े साध्य केली जाऊ
शकतील.
• हा करार २१ माचा १९९४ पासून अंमलात आला.
• १९७ देशांनी या करारास मान्यता नदली आहे, या देशांना कॉन्फरन्स ऑफ पाटीज
(Conference of the Parties | COP) संबोधले जाते आशण या देशांच्या
हिामान बदलािरील िार्षषक सभेला कोप (COP) पररषद म्हणतात.
• या पररषदेत यूएनएफसीसीसी कराराच्या अंमलबजािणीचा आढािा घेण्यात येतो.
• कॉन्फरन्स ऑफ पाटीज ही यूएनएफसीसीसीची सिोच्च ननणाय घेणारी संस्था आहे.
पहहली कोप पररषद १९९५ मध्ये बर्जलन (जमानी) येिे झाली होती.
• २०१५मध्ये पॅररसमध्ये पार पडलेल्या कोप-२१ मध्ये पॅररस कराराच्या स्िरूपात
हिामान बदलाच्या विरोधात एका निीन आंतरराष्ट्रीय प्रणालीने जन्म घेतला, ज्याच्या
तरतुदी २०१६ मध्ये क्तयोटो प्रोटोकॉलची मुदत संपल्यानंतर अंमलात आल्या.
• कोप पररषदेचे यजमानपद क्रमाक्रमाने ५ मान्यताप्राप्त प्रदेशातील (आशशया, मध्य ि
पूिा युरोप, आनिका, लॅनटन अमेररका, कॅररवबयन ि पशिम युरोप ) देशांना नदले
जाते.
• कोणताही देश या पररषदेचे आयोजन करण्यास तयार नसल्यास ही पररषद बॉन,
जमानी येिील यूएनएफसीसीसीचे सवचिालयात आयोशजत केली जाते.
महत्त्वपूणग कोप पररर्दा
• १९९५: कोप-१ (बर्जलन, जमानी)
• १९९७: कोप-३ (क्तयोटो, जपान) | क्तयोटो प्रोटोकॉल: या प्रोटोकॉलने विकवसत
देशांना उ्सजानात घट करण्याच्या उद्दीष्ट्ांच्या पूतातेसाठी कायदेशीरपणे बांधील
केले.
• २००२: कोप-८ (निी नदल्ली, भारत) | नदल्ली घोषणा: यात सिाात गरीब देशांच्या
विकासाच्या गरजा ि हिामान बदलाचे पररणाम कमी करण्यासाठी तंत्रज्ञानाच्या
हस्तांतरणाची गरज यािर भर नदला आहे.
• २००७: कोप-१३ (बाली, इंडोनेशशया) | सदस्य देशांनी बाली रोडमॅप ि बाली कृती
योजनेिर सहमती दशाविली. या योजनेत ५ मुख्य घटकांचा समािेश आहे: सामावयक
दृष्ट्ी, शमन, अनुकूलन, तंत्रज्ञान ि वित्तपुरिठा.
• २०१०: कोप-१६ (कॅनकन) | कॅनकन कराराच्या पररणामस्िरूप विकसनशील
Page | 18
देशांना हिामान बदलांच्या विरोधात मदत करण्यासाठी सरकारांद्वारे सिासमािेशक
पॅकेज सादर केले. हररत हिामान ननधी, तंत्रज्ञान नेटिका ि कॅनकन अनुकूलन
आरखडा स्थानपत केले गेले.
• २०११: कोप-१७ (डबान) | २०१५ मध्ये झालेल्या ऐवतहावसक पॅररस करारासाठी
पार्श्ाभूमी ननमााण झाली.
• २०१५: कोप-२१ (पॅररस) | पॅररस करार: जागवतक तापमान िाढ ठराविक मयाादेपयांत
ननरयंनत्रत करण्यासाठी सिा देशांनी प्रय्न करण्यास सहमवत दशाविली.
• २०१६: कोप-२२ (माराक े श) | हिामान कृतीसाठी माराक े श भागीदारी सुरू. पॅररस
कराराची ननयम पुहस्तका शलहहण्याच्या नदशेने िाटचाल सुरू.
• २०१७: कोप-२३ (बॉन, जमानी) | २०२० पासून पॅररस करार कसा काया करेल यािर
सदस्य देशांनी चचाा सुरू ठेिली. डोनाल्ड टरम्प यांनी या िषााच्या सुरूिातीस अमेररका
पॅररस करारातून माघार घेत असल्याची घोषणा केली.
• २०१८: कोप-२४ (काटोिाइस, पोलंड) | २०२० पासून लागू करण्यात येणाऱ्ा पॅररस
कराराच्या ननयम पुहस्तक
े स अंवतम रूप देण्यात आले.
• २०१९: कोप-२५ (मानद्रद, स्पेन) | ही पररषद वचली देशात आयोशजत करण्याचे
ननधााररत करण्यात आले होते. परंतु वचलीने माघार घेतल्यानंतर ते मानद्रद (स्पेन)
येिे आयोशजत केले गेले.
भारतीय प्रशतस्पधाव आयोग
चचेत का?
• २० मे रोजी भारतीय प्रवतस्पधाा आयोगाचा (CCI) १२िा िार्षषक नदिस साजरा
करण्यात आला.
• भारतीय प्रवतस्पधाा आयोगाची आयोगाची स्थापना १४ ऑक्टोबर २००३ रोजी
करण्याि आली होिी, परांिु या आयोर्ाने २० मे २००९ पासून पूणापणे काया
करण्यास सुरुवाि केली होिी. त्यामुळे २० मे रोजी या आयोर्ाचा वार्षषक टदन
साजरा केला जािो.
आयोगाबद्दल
• CCI | Competition Commission of India.
• अध्यक्ष: अशोक कुमार र्ुप्ता
• िापना: १४ ऑक्टोबर २००३
• मुख्यालय: नवी नदल्ली
• मुख्य उक्रद्दष्ट: प्रविबद्धिा व अांमलबजावणीिारे स्पधाा सांस्कृिीला प्रोत्साहन देणे आणण
िी टटकवून ठेवणे. व्यवसायाांना टनष्पक्ष, स्पधाात्मक आणण नाववन्यपूणा बनववण्यास
प्रोत्साक्रहि करणे. ग्राहक कल्याण व आर्गथक ववकासाला चालना देणे.
• भारिीय प्रविस्पधाा आयोर्ाची ही एक अधा-न्यावयक घटनात्मक सांिा आहे. याची
िापना भारिीय प्रविस्पधाा कायदा २००२ अन्वये करण्याि आली होिी.
• १४ ऑक्टोबर २००३ रोजी हा आयोर् िापन झाला, िर २० मे २००९ रोजी या
आयोर्ाने पूणा क्षमिेने काया करण्यास सुरुवाि केली.
• हा आयोर् प्रवतस्पधाा कायदा २००२च्या उहद्दष्ट्ांना लागू करणे, िसेच देशाि टनष्पक्ष
स्पधाा टनमााण करणे व टटकवून ठेवणे आणण ग्राहक कल्याणसाठी जबाबदार आहे.
रचना
• भारिीय प्रविस्पधाा कायदा २००२नुसार या आयोर्ाि १ अध्यक्ष आणण टकमान २ व
कमाल ६ सदस्य असिाि. त्याांची टनयुक्िी केंद्र सरकारिारे केली जािे.
• सध्या अशोक कुमार र्ुप्ता या आयोर्ाचे अध्यक्ष आहेि. िर सांर्ीिा वमाा व भर्वांि
वसिंर् वबश्नोई या आयोर्ाचे सदस्य आहेि.
• कांपनी व्यवहार मांत्रालयाच्या अांिर्ाि हा आयोर् काया करिो. हा आयोर्
सुरूवािीपासून एक कॉलेणजअमच्या स्वरूपाि काया करीि आहे.
प्रततस्पधाग अपीलीय अतधकरण
• प्रवतस्पधाा कायदा २००२ मध्ये २००७ साली सुधारणा केल्यानंतर प्रवतस्पधाा
अपीलीय अवधकरण स्थापन करण्यात आले होते.
• सरकारने २०१७ मध्ये प्रवतस्पधाा अपीलीय अवधकरणचे (COMPAT) रूपांतर राष्ट्रीय
कंपनी कायदा अपील न्यायावधकरणामध्ये (NCLAT) केले.
प्रशतस्पधाव आयोगाची भूशमका र् काये
• स्पधेवर दुष्पररणाम करणाऱ्या घटकाांना प्रविबांध करणे, प्रवतस्पधेला चालना देणे,
ग्राहकाांच्या क्रहिाची रक्षा करणे व भारिीय बाजाराांमध्ये स्विांत्र व मुक्ि व्यापार
सुटनक्रश्चि करणे, ही या आयोर्ाची उक्रद्दष्टे आहेि.
• या आयोर् एखाद्या घटनात्मक सांिेला स्पधाात्मकिेववषयी सल्ला देण्याचे िसेच
स्पधाात्मकिेबाबि जार्रुकिा पसरवण्याचेही काया करिो.
• आपली उक्रद्दष्टे साध्य करण्यासाठी हा आयोर् खाली टदलेले उपाय करिो:
❖ग्राहकांचे हहत ि फायद्यासाठी बाजारपेठांना सक्षम करणे.
❖अिाव्यिस्थेच्या जलद ि समािेशक िृद्धी ि विकासासाठी देशाच्या आर्थिक
हक्रयाकलापांमध्ये योग्य आशण ननरोगी स्पधाा सुननशित करणे.
❖आर्थिक स्रोतांचा कायाक्षम िापर करण्याच्या उद्देशाने प्रवतस्पधाा धोरणांची
अंमलबजािणी करणे.
❖प्रादेशशक ननयामकांशी प्रभािी संबंध ि परस्परसंिादाचा विकास करणे, जेणेकरून
प्रवतस्पधाा कायद्यावच प्रादेशशक ननयामक कायद्यांसह सुसंगतता सुननशित होईल.
❖भारतीय अिाव्यिस्थेत स्पधेची संस्कृती विकवसत करणे आशण वतचे संिधान
करणे.
❖प्रवतस्पधेसाठी समिान प्रभािीपणे िाढविणे ि सिा भागधारकांमध्ये प्रवतस्पधेच्या
लाभांविषयी जागृती ननमााण करणे.
प्रशतस्पधाव आयोगाची गरज का?
• मुक्तत उद्योगांना प्रो्साहन: आर्थिक स्िातंत्र्य ि मुक्तत उद्योग प्रणालीच्या संरक्षणासाठी
प्रवतस्पधाा मह््िपूणा आहे.
• बाजाराला विकृतीपासून िाचविणे: प्रवतस्पधाा कायद्याची गरज उद्भिली कारण
बाजारपेठ अपयश ि विकृतींची शशकार होण्याची शक्तयता असते, ज्यामुळे
प्रवतस्पधेविरोधी कृतींचा अिलंब केला जाऊ शकतो, जे आर्थिक कायाक्षमता ि
ग्राहक कल्याण यािर विपररत पररणाम करते.
• देशांतगात उद्योगांना चालना: अशा युगात जेिे बंद अिाव्यिस्था मुक्तत
अिाव्यिस्थांमध्ये पररितीत होत आहेत, देशांतगात उद्योगांची ननरंतर व्यिहायाता
सुननशित करण्यासाठी एक प्रभािी प्रवतस्पधाा आयोग असणे आिश्यक आहे, जो
संतुलन कायम राखत उद्योगांना प्रवतस्पधेच्या लाभांच्या संधी प्रदान करतो.
१७+१ सहकायव मांच
ििेत का?
• शलिुआननयाने मध्य ि पूिा युरोपसह चीनचा १७+१ सहकाया मांच (17+1
Cooperation Forum) ‘फुनटरतािादी’ असल्याचे कारण देत हा मंच सोडला
आहे. ्यामुळे आता या मंचाचे स्िरूप बदलून १६+१ असे झाले आहे.
• शलिुआननयाने (बाहल्टक देशाने) युरोनपयन सां घाच्या (EU) इतर सदस्यांना
चीनसोबत अवधक प्रभािी २७+१ दृहष्ट्कोन (27+1 Approach) स्िीकारण्याचा ि
संिाद सुरू ठेिण्याचा आग्रह देखील केला आहे.
१७+१ बद्दल
स्थापना
• १७+१ (चीन आशण मध्य ि पूिा युरोपातील देश) पुढाकार हा चीनच्या नेतृ्िाखालील
एक प्रारूप असून, याची स्थापना २०१२ मध्ये बुडापेस्ट येिे बीशजिंग आशण मध्य ि
पूिा युरोपचे (Central & Eastern Europe | CEE) सदस्य देश यांच्यात सीईई
क्षेत्रात गुंतिणूक ि व्यापारात सहकाया िाढविण्याच्या उद्देशाने करण्यात आली
होती.
सदस्य देश
• यात युरोनपयन सांघाचे १२ सदस्य देश आशण ५ बाल्कन देश (अल्बेननया, बल्गेररया,
क्रोएशशया, झेक प्रजासत्ताक, बोहस्नया-हझागोशव्हना, एस्टोननया, ग्रीस, हंगेरी,
लाटविया, शलिुआननया, मॅसेडोननया, माँटेनेग्रो, पोलंड, रोमाननया, सर्थबया,
Page | 19
स्लोव्हानकया ि स्लोव्हेननया) समाविष्ट् आहेत.
ध्येय आभण उक्रद्दष्टे
• हे सदस्य देशांमधील पूल, मोटारमागा, रेल्िे मागा आशण बंदरांचे आधुननकीकरण
यासारख्या पायाभूत सुविधा प्रकल्पांिर लक्ष केंनद्रत करते.
• या व्यासपीठाकडे चीनच्या बेल्ट अँड रोड उपक्रमाचा (Belt and Road
initiative | BRI) विस्तार म्हणून पाहहले जाते.
• भारताचा सुरुिातीपासून बेल्ट अँड रोड उपक्रमास विरोध आहे, कारण ्याचा मोठा
भाग पाक-व्याप्त काश्मीरमधून (PoK) जात आहे.
घटत्या संबंधांिी पार्श्गभूमी
१७+१ उपिमाबाबत िीनिी भूतमका
• चीनचे असे म्हणणे आहे की, या उपक्रमाच्या माध्यमातून पशिम युरोनपयन देशांच्या
तुलनेत कमी विकवसत युरोनपयन देशांशी आपले संबंध सुधारण्याचे आपले उद्दीष्ट्
आहे.
• चीन आशण सीईई देशांमधील व्यापार संबंध सामान्यच राहहले, कारण या मंचाच्या
स्थापनेनंतर सीईई देशांची व्यापारतूट िाढतच आहे.
वाढते अंतर
• िास्तविक गुंतिणूकीतील कमतरतेचे कारण देत, १७+१ पुढाकाराच्या ९व्या शशखर
पररषदेिून माघार घेण्याच्या झेक प्रजासत्ताकाच्या राष्ट्राध्यक्षांच्या ननणायामुळे बीशजिंग
ि प्राग यांच्यातील मतभेद नदसून आले.
• काही सीईई देशांनी २०२० मध्ये BRI कायाक्रमात भाग घेण्यास नकार नदला होता.
हुआवेई संतुलन
• काही सीईई देशांनी चीनच्या ५-जी विस्ताराला आळा घालण्यासाठी अमेररक
े सह
एका घोषणापत्रािर स्िाक्षरी केली आहे.
बाक्रल्टक देश
• बाहल्टक देशांमध्ये युरोपचा पूिोत्तर प्रदेश ि बाहल्टक समुद्राच्या पूिा नकनाऱ्ािरील
एस्टोननया, लाटविया आशण शलिुआननया या देशांचा समािेश आहे.
• बाहल्टक देश पशिम ि उत्तरेकडून बाहल्टक समुद्राने िेढलेले आहेत, ज्यामुळे या
क्षेत्राला बाहल्टक नाि पडले आहे.
• बाहल्टक प्रदेश नैसर्थगक संसाधनांनी समृद्ध नाही. जरी एस्टोननया खननज तेलाचा
उ्पादक असला तरी या भागातील खननज ि ऊजाा स्त्रोतांचा मोठा भाग आयात
केला जातो.
• भारत ि बाहल्टक देशांमध्ये ऐवतहावसक संपका ि भानषक मुळांची समानता
अहस्त््िात आहे. बाहल्टक देशांचे अ्याधुननक तंत्रज्ञान ि निोन्मेषाचे िातािरण
भारताच्या विशाल बाजारपेठ आशण तांनत्रक गरजांना पूरक आहे.
बाल्कन देश
• हा भौगोशलक शब्द १० सािाभौम राष्ट्रांसाठी (अल्बाननया, बल्गेररया, क्रोएशशया,
कोसोिो, मॅसेडोननया, माँटेनेग्रो, बोहस्नया-हझागोशव्हना, रोमाननया, सर्थबया ि
स्लोव्हेननया) िापरला जातो.
• या प्रदेशाचे नाि बाल्कन पिातािरून ठेिले गेले आहे, जो दशक्षण युरोपमध्ये आहे.
• या प्रदेशातील बहुसंख्य लोकसंख्या दशक्षण स्लािांची आहे. या प्रदेशात एक
अवतशय िैविध्यपूणा िांशशक-भानषक पररदृश्य आहे.
राष्ट्रीय
मॉडनागच्या कोतवड-१९ लसीच्या आपत्कालीन वापरास मंजूरी
• जागवतक आरोग्य सं घटनेने (WHO) मॉडनााच्या कोविड-१९ लसीच्या आप्कालीन
िापरास मंजूरी नदली आहे.
• अमेररकेतील मॉडनाा बायोटेक कंपनीने मेसेंजर आरएनए नकिंिा एमआरएनए
(mRNA) िापरुन कोविड-१९ िरील लस तयार केली आहे. मॉडनााच्या लसीचे
तांनत्रक नाि mRNA-१२७३ आहे.
• लसीकरणािरील तज्ञांच्या रणनीवतक सल्लागार गटाने (Strategic Advisory
 Group of Experts on Immunisation | SAGE) या लसीला जानेवारी
२०२१ मध्ये मांजूरी टदली होिी.
• अमेररक
े च्या अन्न व औषध प्रशासनाने (USFDA) टडसेंबर २०२० मध्ये या लसीच्या
आप्कालीन िापरास मंजूरी नदली होती.
• युरोनपयन मेनडसीन एजन्सीजने जानेिारी २०२१ मध्ये युरोनपयन युननयनमध्ये या
लसीचे विपणन करण्यास परिानगी नदली. तर जपानने मे २०२१ मध्ये या लसीच्या
िापरास मंजूरी नदली.
आपत्कालीन वापर प्रातधक
ृ तता
• आप्कालीन िापर प्रावधकृतता (Emergency Use Authorisation) ही
लसीचा िापर करण्यास देण्यात येणारी अंतररम मंजूरी आहे.
• सध्या भारतात भारत बायोटेकची कोव्हॅहक्तसन, ॲस्टराजेनेकाची कोशव्हशील्ड ि
रशशयाची स्पुटननक-व्ही या कोववड-१९ लसीांना आप्कालीन िापर प्रावधकृतता प्राप्त
झाली आहे.
आपत्कालीन वापर प्रातधक
ृ तता कशी नदली जाते?
• आप्कालीन िापर प्रावधकृततेची मागणी करणाऱ्ा कंपनीला संबंवधत लस
लोकांसाठी सुरशक्षत आशण प्रभािी आहे हे वसद्ध करण्यासाठी स्थाननक िैद्यकीय
चाचण्या कराव्या लागतात.
आपत्कालीन वापरास मान्यता नदलेल्या लसींबाबत जोखीम
• साधारणतः लस तयार करताना वतच्या प्र्येक िैद्यकीय चाचणीनंतर, ्यातून समोर
आलेले लसीचे दुष्पररणाम ि संभाव्य जोखीम कमी करण्यासाठी ही लस अपग्रेड
केली जाते.
• आप्कालीन िापर प्रावधकृतता देण्यात येणाऱ्ा लसींच्या बाबतीत कठोर िैद्यकीय
चाचण्यांसाठी िेळ नसल्यामुळे या लसींच्या िापरामध्ये जोखीम असते.
• अशा जोखीमाांच्या बाबिीि लोकाांना पूवासूचना देणे आवश्यक आहे.
आशियाई शसिंहाांना कोरोनाचा सांसगव
• हैदराबाद नेहरू प्राणी उद्यानात (Hyderabad Nehru Zoological Park) ८
आशशयाई वसिंहांना कोविड-१९चा संसगा झाल्याचे आढळून आहे आहे.
• भारतात प्राण्यांमध्ये कोरोना विषाणूची लागण होण्याची ही पहहलीच िेळ आहे.
आभशयाई तसिंह
• भारतात आशशयाई वसिंह मुख्य्िे गुजरातमध्ये आढळतात. आशशयाई वसिंहाचे शास्त्रीय
नाि पँिरा शलयो पर्थसका (Panthera Leo Persica) आहे.
• भारतात हे मुख्य्िे वगर िन्यजीि अभयारण्य आशण जुनागड, अमरेली ि भािनगर
शजल्ह्यांमधील संरशक्षत क्षेत्रात आढळून येतात.
• आययूसीएनच्या लाल यादीमध्ये या आशशयाई वसिंहांचा समािेश ‘संकटग्रस्त’
(Endangered) श्रेणीमध्ये करण्यात आला आहे.
• नडसेंबर २०१८ मध्ये पयाािरण, िने ि हिामान बदल मंत्रालयाद्वारे आशशयाई वसिंहांच्या
संरक्षण ि संिधानासाठी ‘आशशयाई वसिंह संिधान प्रकल्प’ सुरू केला गेला आहे.
• नैसर्थगक आपत्ती आशण प्लेगसारख्या अप्र्याशशत रोगांपासून या वसिंहांना धोका आहे.
तिानप २०१० पासून आशशयाई वसिंहांच्या संख्येत सात्याने िाढ होत आहे.
तसिंहगणना
• पहहली वसिंहगणना १९३६ मध्ये जुनागडच्या त्कालीन निाबाने केली होती. ्यानंतर
१९६५ पासून गुजरात िन विभाग दर ५ िषाांनी ननयवमतपणे वसिंहांची गणना करीत
आहे.
• मागील वसिंहगणना २०१५ मध्ये झाली होती. ्यापुढील वसिंहगणना २०२० मध्ये
ननयोशजत होती परंतु कोरोना महामारीमुळे ती स्थवगत करण्यात आली.
• २०२० मध्ये गुजरात िनविभागाने केलेल्या अंतररम गणनेनुसार राज्यातील एकूण
आशशयाई वसिंहांची संख्या ६७४ आहे. २०१५ मध्ये ही संख्या ५२३ होती.
पँर्ररन माजागर क
ु ळ
• आशशयाई वसिंह भारतात आढळणाऱ्ा पँिररन माजाार कुळातील ५ प्रजातींपैकी एक
आहे.
Page | 20
• यापैकी इतर प्रजाती बंगालचा िाघ (Bengal Tiger), हहमवबबट्या (Snow
Leopard), भारतीय वबबट्या (Indian Leopard) ि ढगाळ वबबट्या (Clouded
Leopard) या आहेत.
• आंतरराष्ट्रीय ननसगा संिधान संघाच्या (IUCN) लाल यादीमध्ये बंगालच्या िाघाचा
समािेश ‘संकटग्रस्त’’ (Endangered) श्रेणीमध्ये करण्यात आला आहे.
• तर हहमवबबट्या, भारतीय वबबट्या ि ढगाळ वबबट्या यांचा समािेश ‘असुरशक्षत’
(Vulnerable) श्रेणीमध्ये करण्यात आला आहे.
डीआरडीओच्या कोतवड-प्रततबंधक और्धाला मंजुरी
• संरक्षण संशोधन ि विकास संस्थेने (DRDO) विकवसत केलेल्या २-डीऑक्तसी-डी-
ग्लूकोज (२-डीजी) या कोविड-प्रवतबंधक औषधाला औषध महाननयंत्रकांनी
(DCGI) आप्कालीन िापरासाठी मंजुरी नदली आहे.
• हैदराबादच्या डॉ. रेड्डीज लॅबोरेटरीजच्या (DRL) सहयोगातून (DRDO)
डीआरडीओच्या न्यूहक्तलयर मेनडवसन अँड अलाइड सायन्सेस (INMAS) या
प्रयोगशाळेने कोविड-१९ विरोधात उपचारा्मक अनुप्रयोग करण्यासाठी हे औषध
विकवसत केले आहे.
• हे औषध रुग्णालयात दाखल झालेल्या रूग्णांना जलद बरे होण्यास मदत करते
आशण ऑहक्तसजन िरील अिलंवब्ि कमी करते, हे िैद्यकीय चाचण्यांमध्ये वसद्ध झाले
आहे.
• महामारीविरोधात सज्जतेसाठी पंतप्रधान मोदींनी केलेल्या आिाहनाला प्रवतसाद देत
डीआरडीओने हा कोविड-विरोधी उपचारा्मक अनुप्रयोग विकवसत करण्याचा
पुढाकार घेतला.
• विविध मानकांच्या धतीिर कायाक्षमतेचा कल बघता प्रमाशणत औषधांच्या तुलनेत
२-डीजीने लक्षणे असलेले रुग्ण जलद बरे झाले आहेत.
• या औषधाच्या वतसऱ्ा टप्प्यातील िैद्यकीय चाचण्या नडसेंबर २०२० ते माचा २०२१
दरम्यान नदल्ली, उत्तर प्रदेश, पशिम बंगाल, गुजरात, राजस्थान, महाराष्ट्र, आंध्र
प्रदेश, तेलंगणा, कनााटक ि तावमळनाडू मधील २७ कोविड रुग्णालयात २००
रुग्णांिर घेण्यात आल्या हो्या.
• या चाचण्यांचे सकारा्मक पररणाम लक्षात घेता, १ मे रोजी डीसीजीआयने कोविड-
१९च्या मध्यम ते गंभीर रूग्णांिर या औषधाच्या आप्कालीन िापरास परिानगी
नदली.
• हे औषध पािडर स्िरूपात येते, जे पाण्यात विरघळिून नपता येते. हे विषाणू
संक्रवमत पेशींमध्ये जमा होऊन व्हायरल संश्लेषण आशण उजाा उ्पादन िांबिून
विषाणूच्या िृद्धीस प्रवतबंवधत करते.
• २-डीजीने उपचार केलेल्या मोठ्या प्रमाणािरील रुग्णांची आरटी-पीसीआर चाचणी
ननगेनटव्ह आली आहे. कोविड-१९ ग्रस्त लोकांना या औषधाचा प्रचंड फायदा होणार
आहे.
आयुर्-६४ और्धािे मोफत वाटप
• आयुष मंत्रालयाने नदल्लीमध्ये कोरोनाची सौम्य ि मध्यम लक्षणे नकिंिा लक्षणे
नसलेल्यांना आयुष-६४ औषधाचे मोफत िाटप करण्याची घोषणा केली आहे.
• प्रवतननधी नकिंिा रूग्ण आधार काडा ि सकारा्मक आरटी-पीसीआर चाचणीची प्रत
दाखिून आयुष-६४ गोळया मोफत प्राप्त करू शकतील.
• पुढील ७ केंद्रांिर या गोळया उपलब्ध असतील:
❖अशखल भारतीय आयुिेद संस्था
❖मोरारजी देसाई राष्ट्रीय योग संस्था
❖प्रादेशशक युनानी िैद्यकीय संस्था
❖सफदरजंग हॉहस्पटलमधील युनानी िैद्यकीय केंद्र
❖युनानी स्पेशॅशलटी हक्तलननक
❖पंजाबी बाग येिील केंद्रीय आयुिेद संशोधन संस्था
❖केंद्रीय योग आशण ननसगोपचार संशोधन पररषद
 आयुर्-६४ काय आहे?
• आयुष-६४ हे एक हबाल औषध आहे. आयुष मंत्रालयाअंतगात कायारत केंद्रीय
आयुिेनदक विज्ञान संशोधन पररषदेने (CCRAS) हे औषध विकवसत केले आहे.
• आयुष-६४ म्हणजे सप्तपणाा, कुटकी, काडेवचरावयत, सारगोटा या चार िनौषधींचा
िापर करून तयार केलेले औषध आहे.
• कोरोनाची लक्षणे नसलेल्या िा सौम्य आशण मध्यम स्िरूपाच्या बावधत रुग्णांची
प्रािवमक काळजी घेण्यासाठी हे औषध उपकारक ठरणार असल्याचा दािा आयुष
मंत्रालयाने केला आहे.
• हे औषध १९८० मध्ये मलेररयासाठी विकवसत केले होते. आता कोरोनािरील
उपचारासाठी याचा िापर करण्यात आला आहे.
• कोरोना संसगााच्या सौम्य आशण मध्यम पातळीिर उपचार करण्यासाठी ते प्रभािी
असल्याचे नदसून आले आहे.
मुलांवर कोवॅझसीनच्या िािणीस मंजुरी
• भारतीय औषध महाननयंत्रकांनी (DCGI) लहान मुलांिर कोिॅक्तसीन लसीची चाचणी
करण्यास भारत बायोटेकला मंजूरी नदली आहे.
• भारतीय िैद्यकीय संशोधन पररषदेच्या (ICMR) सहकायााने भारत बायोटेक
शलवमटेडने कोिॅक्तसीन लस विकवसत केली आहे.
• भारताच्या कोरोना विषाणूविरूद्ध लढ्यात िापरल्या जाणाऱ्ा २ लसींपैकी
कोिॅक्तसीन (COVAXIN) एक आहे.
• ही भारताची एकमेि स्िदेशी कोरोना लस आहे, जी िेट रोगास कारणीभूत
विषाणूला ननहष्क्रय करून तयार करण्यात आली आहे.
• कोिॅक्तसीनला सध्या फक्तत १८ िषाांपेक्षा जास्त ियाच्या लोकांिर िापरण्याची
परिानगी आहे.
• आता भारत बायोटेक २ िषे ते १८ िषे ियोगटातील मुलांिर या लसीच्या िैद्यकीय
चाचण्या सुरू करेल.
• या चाचण्यांच्या दरम्यान या ियोगटातील मुलांिर लसीचे दुष्पररणाम, वतची
सुरशक्षतता ि लसीचा रोगप्रवतकारक शक्ततीिरील पररणाम इ्यादी बाबींचा अभ्यास
केला जाईल.
क
ें द्राने तवतररत क
े लेल्या व्हेंनटलेटसगच्या ऑनडटिे आदेश
• १५ मे २०२१ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी केंद्र सरकारकडून राज्य सरकार आशण
केंद्रशावसत प्रदेशांना वितररत केलेल्या व्हेंनटलेटसाच्या ऑनडटचे आदेश नदले.
ऑनडट का?
• पंतप्रधानांच्या असे लक्षात आले की, राज्यांना देण्यात आलेली अनेक व्हेंनटलेटर
विना-िापर पडलेली आहेत.
• ्यामुळे, व्हेंनटलेटर स्थानपत करणे आशण ्याचा िापर सुरू करण्याच्या तपासासाठी
ऑनडट सुरू केले जात आहे.
• आरोग्य कमाचाऱ्ांना व्हेंनटलेटर चालविण्यासाठी योग्य प्रशशक्षण द्यािे, अशी सूचनाही
पंतप्रधानांनी केली आहे.
काय प्रकरण आहे?
• पीएम केयसा ननधीअंतगात प्राप्त झालेल्या ३२० व्हेंनटलेटरपैकी २३७ सदोष आहेत,
अशी तक्रार पंजाब सरकारने केली आहे.
• महाराष्ट्र कॉंग्रेसच्या प्रिक्त्याने असा दािा केला होता की, पंतप्रधान केयसा
ननधीअंतगात देण्यात आलेल्या व्हेंनटलेटरमध्ये मोठा घोटाळा झाला आहे.
• व्हेंनटलेटरमध्ये तांनत्रक वबघाड असल्याचे अनेक माध्यमांनी सांवगतले आहे.
• व्हेंनटलेटसाची विक्री केल्यानंतर उ्पादकांकडून योग्य प्रवतसाद न वमळाल्यामुळे
तांनत्रक समस्येचे ननराकरण होऊ शकले नाही पररणामी ते िापरले गेले नाहीत,
असेही आरोप आहेत.
• ज्ञानाचा अभाि: व्हेंनटलेटसासह माहहती पुहस्तका, तपशीलिार सूचना ि मागादशाक
Page | 21
त््िे जारी केली गेली आहेत. तिानप, रुग्णालयातील कमाचारी या सूचनांचे पालन
करीत नसल्याचे ननदशानास आले आहे.
• आरोग्य मंत्रालयाकडून मदत: आरोग्य मंत्रालयाने संबंवधत नोडल अवधकाऱ्ांसमिेत
राज्यननहाय व्हॉट्सॲप ग्रुप तयार केले होते. याद्वारे मंत्रालय व्हेंनटलेटसाचा उपयोग ि
विविध प्रश्नांची उत्तरे देत आहे. तरीही हा प्रश्न सुटलेला नाही.
इर्ीररयमच्या सह-संस्थापकांिी भारताला मदत
• जगातील सिाावधक लोकनप्रय हक्रप्टोकरन्सीपैकी एक असलेल्या इिीररयमचे सह-
संस्थापक विताशलक बुतेररन यांनी भारताच्या कोविड-१९ मदत ननधीला १ अब्ज
डॉलसा हक्रप्टोकरन्सीची देणगी नदली आहे.
• विताशलक बुतेररन हे रशशयन-कॅनेनडयन प्रोग्रामर आहेत, जे इिीररयमचे सह-
संस्थापक आहेत.
इर्ीररयम (Ethereum)
• इिीररयम एक वितररत आशण मुक्तत स्त्रोत ब्लॉकचेन प्लॅटफॉमा आहे, ज्यात
हक्रप्टोग्रानफक ब्लॉक्तसची िाढती यादी आहे. इिर (ETH) हे इिीररयम प्लॅटफॉमाचे
हक्रप्टोकरन्सी टोकन आहे.
• वबटकॉइननंतर बाजार भां डिलाच्या बाबतीत ही जगातील दुसऱ्ा क्रमांकाची
हक्रप्टोकरन्सी आहे. हे जगातील सिाात सहक्रयपणे िापरले जाणारे ब्लॉकचेन देखील
आहे.
• इिीररयम एक हक्रप्टोकरन्सी (आभासी चलन) आहे. सध्या एका इिररयमची नकिंमत
२.८८ लाख रुपये आहे. हे ३० जुलै २०१५ रोजी सिाप्रिम जारी करण्यात आले होते.
• या हक्रप्टोकरन्सीची ननर्थमती विताशलक बुतेररन आशण गॅशव्हन िुड यांनी केली आहे.
क्रिप्टोकरन्सी
• हक्रप्टोकरन्सी हे एक प्रकारचे नडशजटल चलन आहे. ही चलन भौवतक स्िरूपात
उपलब्ध नसून, हे फक्तत एक आभासी चलन आहे. हक्रप्टोकरन्सी कोणतीही बँक
ननयंनत्रत करत नाही.
• विविध देयकांसाठी (पेमेंट) विननमय माध्यम म्हणून ते िापरले जाते. यासाठी
ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानाचा िापर केला जातो.
• वबटकॉइनला जगातील पहहली हक्रप्टोकरन्सी म्हणून ओळखले जाते. ३ जानेिारी
२००९ रोजी वबटकॉइन हक्रप्टोकरन्सी म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
• इंटरनेटच्या माध्यमातून खरेदी विक्री करताना हे चलन िापरले जाते. पारंपररक
चलनाला पयााय म्हणून या हक्रप्टोकरन्सीकडे बवघतले जाते.
देिात ६००० स्थानकांवर मोफत वायफाय सेवा
• रेल्िेने देशभरातील ६००० स्थानकांिर मोफत िायफाय सेिा पुरिण्याचे काम
यशस्िीपणे पूणा केले आहे. झारखंडमधील हजारीबाग शहरातील रेल्िे स्थानक
मोफत िायफाय सेिा देणारे देशातील ६०००िे स्थानक बनले आहे.
• रेल्िे स्थानकांना नडशजटल समािेशी केंद्र बनिण्यासाठी रेल्िेने मोफत अवतजलद
िायफाय सेिा पुरिण्याचा ननणाय घेतला होता.
• या उपक्रमांतगात सिाप्रिम ही सुविधा मुंबई सेंटरल या स्थानकािर जानेिारी २०१६
मध्ये सुरु करण्यात आली होती ि ्यानंतर ६५ महहन्यांच्या कालािधीत देशभरात
६००० स्थानकांिर िायफाय सेिा यशस्िीपणे पुरिण्यात आली आहे.
• यासाठी काही हठकाणी रेल्िेने गुगल, टाटा टरस्ट, पीजीसीआयएल सोबत भागीदारी
केली.
• ऑक्तटोबर २०१९ मध्ये सिा रेल्िे स्थानकांनिर रेलिायर िाय-फाय सेिांमध्ये एकूण
१.५ कोटी प्रिाशांनी लॉवगन केले आशण १०२४२ टीबी डेटा िापरला.
• िायफाय सेिा रेल्िे स्थानकांिर मोफत उपलब्ध करून नदल्यामुळे भारत सरकारच्या
नडशजटल इंनडया कायाक्रमाला पाठबळ वमळाले आहे.
• या मोफत िायफाय सेिेमुळे शहरी ि ग्रामीण भागातील नडशजटल दरी सांधण्यास
मदत होईल. विद्यािी, विक्र
े ते, दैनंनदन प्रिासी यांना या सुविधेचा विशेष लाभ झाला
आहे.
 रेलर्ायर (RailWire)
• रेलवायर रेलटेलचा एक ररटेल ब्रॉडबँड उपिम आहे. ज्याचा उद्देश सामान्य
लोकाांपयांि ब्रॉडबँड आणण अनुप्रयोर् सेवा प्रदान करणे आहे.
• रेलटेल सवा रेल्िे िानकाांवर वेर्वान आणण विनामूल्य वाय-फाय सेवा पुरववण्याच्या
टदशेने काम करीि आहे.
रेलटेल (RailTel)
• रेलटेल कॉपोरेशन ऑफ इांटडया (Railtel Corporation of India) ही भारिीय
रेल्िे मांत्रालयाच्या अखत्याररि येणारी मुख्यत्वे दूरसांचार सेवाांसाठी िापन केलेली
कांपनी आहे. विची िापना २००० साली करण्याि आली.
• रेलटेलचे उक्रद्दष्ट रेल्िेला अवधक कायाक्षम व अद्ययावि बनवण्यासाठी देशभर इांटरनेट
व दूरसांचार सेवाांच्या पायाभूि सुववधाांचे जाळे टनमााण करणे हे आहे. विची िपना
• विचे मुख्यालय नवी नदल्ली येथे िर र्ुरर्ाव, मुांबई, हैद्राबाद व कोलकािा येथे
क्षेत्रीय कायाालये असलेली रेलटेल ही भारिामधील वमटनरत्न कांपन्याांपकी एक आहे.
िीन, भव्हएतनाम व र्ायलंडतवरोधात डक्रम्पिंग-रोधी िौकशी
• िाशणज्य मंत्रालयाने चीन, शव्हएतनाम आशण िायलंड या देशांच्या विरोधात डहम्पिंग-
रोधी चौकशी (Anti-Dumping Investigation) सुरू केली आहे.
• ही चौकशी या देशांकडून केल्या जाणाऱ्ा सौर विद्युतघटांच्या आयातीविरूद्ध आहे.
इंनडयन सोलर मॅन्युफॅक्तचरसा असोवसएशनने केलेल्या अजाानंतर मंत्रालयाने ही
चौकशी सुरू केली आहे.
• सौर मॉड्यूलच्या ननर्थमतीमध्ये सौर विद्युतघट मूलभूत घटक आहेत. चीनमधून
आयात केले जाणारे सौर विद्युतघट भारतात तयार होणाऱ्ा सौर विद्युतघटांच्या
तुलनेत १५ ते २० टक्तक्तयांनी स्िस्त आहेत.
• या विद्युतघटांच्या आयातीचा पररणाम स्थाननक पातळीिर उपलब्ध कच्च्या मालाचा
िापर करून उ्पानदत सौर मॉड्यूलच्या व्यिसायािर होत आहे. ज्यामुळे स्िदेशी सौर
मॉड्यूलची नकिंमत िाढत आहे.
भारत सरकारिी यापूवीिी कारवाई
• भारत सरकारने २०१८ मध्ये मलेशशया ि चीनमधून होणाऱ्ा सौर आयातीिर २५ टक्के
सुरक्षा शुल्क लािले होते. ्यानंतर हे शुल्क १५ टक्के दराने जुलै २०२१ पयांत
िाढविण्यात आले.
• या सुरक्षा शुल्काच्या अंमलबजािणीनंतर िायलंड ि शव्हएतनाममधून होणारी
आयात िाढली. २०१८ ते २०२० दरम्यान िायलंड ि शव्हएतनाममधून सौर
विद्युतघटांची आयात अनुक्रमे ५७५० टक्के ि ८०० टक्तक्तयांनी िाढली आहे.
• याव्यवतररक्तत, सरकारने मलेशशया, तैिान ि चीनमधून होणाऱ्ा सौर विद्युतघटांच्या
आयातीविरूद्ध २०१७ मध्ये डहम्पिंग-रोधी चौकशी सुरू केली होती. तिानप, २०१८
मध्ये ती बंद करण्यात आली.
• भारत सरकारने सौर मॉड्यूलचे उ्पादन करण्यासाठी ४५०० कोटी रुपयांची
उ्पादन-संलग्न प्रो्साहन योजना (PLI) सुरू केली आहे.
ग्रामीि भागात आरोग्य सुशर्धा स्थापनेसाठी मागगदशगक तत्त्वे
• भारत सरकारने ग्रामीण भागात कोविड-१९िर ननयंत्रण प्राप्त करण्यासाठी
मागादशाक त््िे जारी केली आहेत.
• शहरी भागाव्यवतररक्तत आनदिासी, ग्रामीण आशण उपनगरी भागात मोठ्या प्रमाणात
कोरोना प्रकरणे िाढत आहेत. म्हणूनच सरकारने ही मागादशाक त््िे जारी केली
आहेत.
ही मागगदशगक तत्त्वे काय आहेत?
• शहरी आशण ग्रामीण भागातील लक्षणे नसलेल्या (Asymptomatic) प्रकरणांसाठी
कोविड-१९ देखभाल केंद्र सुरू करण्यात यािे. या केंद्रांमध्ये नकमान ३० बेड
असािेत. हे मुख्यतः अशा हठकाणी स्थानपत केले जािे जेिे गृह विलगीकरण शक्तय
नाही.
• सिा सािाजननक आरोग्य सुविधांमध्ये जलद प्रवतजैविक चाचणी नकट उपलब्ध करुन
Page | 22
देण्यात यािेत. यात प्रािवमक आरोग्य केंद्रे आशण आरोग्य ि कल्याण केंद्रांचा
देखील समािेश आहे.
• कोविड देखभाल केंद्रे संशवयत नकिंिा पुष्ट्ी केलेले कोविड रुग्ण स्िीकारतील. तिानप,
्यात पुष्ट्ी केलेल्या आशण संशवयत प्रकरणांसाठी स्ितंत्र विभाग असािेत.
मानक संिालन प्रक्रिया
• SOP | Standard Operating Procedure
• गंभीर तीव्र र्श्सन संक्रमण ि इन्फ्लूएंझा सारख्या आजारांिर सक्रीय पाळत ठेिणे
आिश्यक आहे. ग्रामीण आरोग्य स्िच्छता ि पोषण सवमतीच्या सहाय्याने आशा
सेविकांनी ननयवमतपणे हे केले पाहहजे.
• लक्षणे असलेल्या कोरोना प्रकरणांचा उपचार सामुदावयक आरोग्य अवधकाऱ्ांशी
दूरध्िनीिर चचाा करून ग्रामीण पातळीिरच केला जाईल. तिानप, कमी ऑहक्तसजन
संपृक्ततता असलेल्या प्रकरणांना उच्च केंद्रांकडे पाठिािे.
• सामुदावयक आरोग्य अवधकारी (Community Health Officer | CHO) आशण
पररचररकांना जलद प्रवतजैविक चाचणी करण्यासाठी प्रशशशक्षत केले पाहहजे.
• प्र्येक गािात पयााप्त प्रमाणात िमाामीटर आशण ऑहक्तसमीटर असणे आिश्यक
आहे.
• कोविड देखभाल केंद्रे लग्नाचे हॉल, शाळा, पंचायत भिन येिे सुरू केले जािेत.
• कोविड देखभाल केंद्रे एक नकिंिा अवधक समर्षपत कोविड आरोग्य सेिा केंद्रांसह मॅप
केलेले असािेत.
देिातील पहहले क
ृ र्ी ननयागत सुतवधा क
ें द्र पुण्यात सुरू
• महाराष्ट्र चेंबर ऑफ कॉमसा इंडस्टरीज अँड ॲग्रीकल्चर आशण नाबाडा (राष्ट्रीय कृषी ि
ग्रामीण विकास बँक) यांनी देशातील पहहले कृषी ननयाात सुविधा केंद्र
(Agricultural Export Facilitation Centre) पुणे येिे सुरू केले.
• हे केंद्र महाराष्ट्र राज्याच्या कृषी आशण अन्न ननयाातीला चालना देण्यास मदत करेल.
• हे केंद्र कृषी अन्न उ्पादनांच्या ननयाातीसाठी िन-स्टॉप शॉप म्हणून काम करेल.
• कृषी ननयाातीत सामील असलेल्या सिाांसाठी हे केंद्र खुले आहे.
• फळबागा व्यिस्थापन, ब्रँनडिंग आशण विपणन, देशननहाय प्रोटोकॉल, विशेष ननयाात
प्रहक्रया आशण सरकारी ननयाात योजना यासारख्या क्षेत्रात हे केंद्र मागादशान करेल.
• तसेच हे केंद्र जनजागृती कायाक्रम, कायाशाळा ि प्रशशक्षण कायाक्रम आयोशजत
करेल.
हे क
ें द्र महत्वािे का आहे?
• २०१८ मध्ये भारताने कृषी ननयाात धोरण घोनषत केले. २०२२ पयांत कृषी ननयाात
दुप्पट म्हणजेच सुमारे ६० अब्ज डॉलसा करणे, हे या धोरणाचे उद्दीष्ट् आहे. कृषी
ननयाात सुविधा केंद्र हे लक्ष्य साध्य करण्यासाठी भारतास मदत करेल.
महाराष्टराति हे क
ें द्र का स्थानपत क
े ले गेले?
• महाराष्ट्र हे कृषी क्षेत्रातील अग्रगण्य राज्य आहे. महाराष्ट्र कांद्याचे सिाात मोठे
उ्पादक राज्य आहे. आज ते देशातील एक मह््िाचे बागायती राज्य म्हणून
उदयास येत आहे.
• राज्यातील माती ि शेती-हिामान पररस्थस्थती िैविध्यपूणा आहे, यामुळे तांदूळ, गहू,
तूर, हरभरा, बाजरी, ज्िारी आशण केळी, आंबा, द्राक्षे, संत्रा, काजू अशा फळांच्या
विविध प्रकारांच्या उ्पादनास हे राज्य अनुकूल आहे.
• महाराष्ट्र डाळींच्या उ्पादनात आघाडीिर आहे.
• हे दुसऱ्ा क्रमांकाचे भरडधान्य उ्पादक राज्य आहे.
• सोयाबीन, ऊस ि कापूस उ्पादनातही हे दुसऱ्ा क्रमांकाचे राज्य आहे.
• सूयाफुलांच्या उ्पादनाच्या बाबतीत महाराष्ट्र वतसऱ्ा स्थानी आहे.
बायोलॉभजकल ई भारतात जॉन्सन अँड जॉन्सन लस ननर्ममती करणार
• भारिािील बायोलॉशजकल ई (Biological E) ही कंपनी आपल्या स्ितःच्या
कोविड-१९ लसींसोबत जॉन्सन अँड जॉन्सन कंपनीच्या लसीची ननर्थमती देखील
 करणार आहे. यामुळे देशातील एकूणच लस उ्पादनात िाढ होईल.
• पहहल्या िाड शशखर पररषदेत एक निीन लस भागीदारीचे अनािरण करण्यात
आले होते. भारत, ऑस्टरेशलया, अमेररका ि जपान या चार िाड देशांनी आपली
संसाधने एकनत्रतपणे िापरण्याचा ननणाय घेतला होता.
• या देशांनी २०२२ पयांत १ अब्ज कोविड-१९ लसी ननमााण करण्याचा ननणाय घेतला
आहे.
• योजनेनुसार अमेररक
े चे आंतरराष्ट्रीय विकास वित्त महामंडळ बायोलॉशजकल ई
कंपनीला मदत करणार आहे.
काय योजना आहे?
• बायोलॉशजकल ई िार्षषक ६०० दशलक्ष जॉनसन अँड जॉनसन लसीचे डोस तयार
करणार आहे. ्याबरोबरच ही कंपनी स्ितःच्या लसीची ननर्थमतीही करणार आहे.
• तिानप, या लसी ननमााण करण्याचे युननट्स िेगिेगळे असतील. तसेच, जॉन्सन अँड
जॉन्सन लस उ्पादनास अमेररकेद्वारे वित्तपुरिठा केला जाईल.
• हैदराबादमध्ये स्ितःच्या लसीचे ७५ ते ८० दशलक्ष डोस तयार करण्याची
बायोलॉशजकल ई कंपनीची योजना आखली आहे.
जॉन्सन अँड जॉन्सन लस
• या लसीला अमेररक े चे अन्न ि औषध प्रशासन आशण जागवतक आरोग्य सं घटनेने
मंजूरी नदली आहे.
• जॉन्सन अँड जॉन्सन कंपनीने या लसीच्या भारतात िैद्यकीय चाचण्या करण्यास
अनुमती मावगतली आहे.
• ही एक ॲडेनो व्हायरस िेक्तटर आधाररत कोविड-१९ लस आहे. ही एक वसिंगल डोस
लस आहे. मोडेनाा ि फायझर सारख्या इतर ॲडेनो व्हायरसिर आधाररत लस दोन
डोसच्या लस आहेत.
संवेदना हेल्पलाईन काय आहे?
• कोविड-१९ महामारीच्या काळात पीनडत मुलांना मानवसक प्रिमोपचार ि भािननक
आधार देण्याच्या उद्देशाने ‘संिेदना’ या टोल-िी हेल्पलाईनच्या माध्यमातून मुलांना
दूरध्िनीद्वारे समुपदेशन सुविधा प्रदान करण्यात येत आहे.
• ही हेल्पलाईन राष्ट्रीय बाल हक्क संरक्षण आयोगायद्वारे (NCPCR) संचाशलत केली
जात आहे. ही सेिा केिळ मुलांसाठी आहे.
• Sensitizing Action on Mental Health Vulnerability through
Emotional Development & Necessary Acceptance असे संिेदना
(SAMVEDNA)चे पूणा रूप आहे.
• कोविड-१९ महामारीच्या काळात पीनडत मुलांसाठी मनोिैज्ञाननक-सामाशजक
मानवसक आधार देण्यासाठी टोल-िी हेल्पलाइन सुरू केली आहे.
• कोविड-१९ संदभाात विविध मनोविकार विषयक मुद्द्ांना प्रशशशक्षत पात्र तज्ञ /
समुपदेशक / मानसशास्त्रज्ञांच्या नेटिकाद्वारे दूरध्िनीिरून समुपदेशन प्रदान केले
जात आहे.
• महामारी दरम्यान तणाि, वचिंता, भीती ि इतर समस्या सोडिण्यासाठी मुलांना
मानवसक आधार देणारी संिेदना ही समुपदेशन सेिा आहे.
• ही सेिा टोल-िी क्रमांक १८००-१२१-२८३० िर सोमिार ते शननिार सकाळी १० ते
दुपारी १ िाजेपयांत आशण दुपारी ३ ते संध्याकाळी ८ िाजेपयांत उपलब्ध आहे.
• ही सेिा केिळ अशा मुलांसाठी आहे जे बोलण्यास इच्छुक आहेत ि ज्यांना
समुपदेशनाची गरज आहे.
• जेव्हा एखादे मूल संिेदना हेल्पलाईन क्रमांक डायल करते, तेव्हा ्यांना सुरशक्षत
िातािरणात एखाद्या व्यािसावयक सल्लागाराशी बोलायला वमळते. ३ श्रेणीअंतगात
मुलांना हे समुपदेशन नदले जातेः
❖अलगीकरण / विलगीकरण / कोविड केअर सेंटरमधील मुले.
❖अशी मुले ज्यांचे पालक नकिंिा कुटुंबातील सदस्य ि नप्रय व्यक्ततींना कोरोनाची
लागण झाली आहे
❖कोविड-१९ आजारामुळे आई-िडील गमािलेली मुले.
Page | 23
• हे टोल-िी टेली-समुपदेशन सेिा संपूणा भारतातील मुलांना तावमळ, तेलगू, कन्नड,
उनडया, मराठी, गुजराती, बंगाली इ्यादी विविध प्रादेशशक भाषांमध्ये नदले जाते.
• ही सेिा सप्टेंबर २०२० मध्ये सुरू करण्यात आली होती ि कोविड महामारीच्या
काळातही मुलांना मदत पुरित आहे.
• राष्ट्रीय बाल संरक्षण हक्क आयोग ही एक िैधाननक संस्था असून ती भारत सरकारच्या
महहला ि बाल विकास मंत्रालयाच्या अंतगात काया करते.
कोतवसेल्फ (CoviSelf) नकटला मंजूरी
• भारिीय वैद्यकीय सांशोधन पररषदेने (ICMR) घरातच कोरोनाची तपासणी
करण्यासाठी कोविसेल्फ (CoviSelf) नकटला मंजूरी नदली आहे.
• याबरोबरच घरातच कोविड-१९ चाचणी करण्यासाठी मागादशाक त््िेदेखील जारी
केली आहेत. या नकटच्या सहाय्याने कोणतीही व्यक्तती स्ितःची चाचणी करण्यास
सक्षम असेल.
• हे नकट मायलॅब नडस्कव्हरी सोल्यूशन्सद्वारे (Mylab Discovery Solutions)
तयार केले गेले आहे.
• या चाचणीसाठी िापरक्यााला मायलॅब ॲप आपल्या मोबाइल फोनमध्ये डाउनलोड
करािे लागेल. या मोबाईल ॲद्वारे चाचणी प्रहक्रयेबद्दल सिा माहहती वमळू शकते.
जागततक वारसा स्थळांच्या संभाव्य यादीमध्ये ६ स्थळांिा समावेश
• केंद्रीय सांस्कृवतक मंत्री प्रल्हादवसिंग पटेल यांनी युनेस्कोच्या जागवतक िारसा
स्थळांच्या संभाव्य यादीमध्ये ६ सांस्कृवतक िारसा स्थळांचा समािेश करण्याची
घोषणा केली आहे.
ही ६ स्थळे खालीलप्रमाणे
• िाराणसीचा गंगा घाट
• तावमळनाडूमधील कांचीपुरमची मंनदरे
• मध्य प्रदेशमधील सातपुडा व्याघ्र प्रकल्प
• महाराष्ट्र सैन्य िास्तुकला
• हीरे बेंकल मेगाशलविक स्थळ
• मध्य प्रदेशातील नमादाऱ्ातील भेडाघाट लमेताघाट
• यासह युनेस्कोच्या जागवतक िारसा स्थळांच्या संभाव्य यादीममधील एकूण स्थळांची
संख्या ४८ झाली आहे.
जागशतक र्ारसा स्थळे
• युनेस्कोने १९७२ मध्ये केलेल्या ठरावानुसार साांस्कृविक अथवा टनसर्ा वारसा
िळाांची यादी टनक्रश्चि केली जािे. साांस्कृविक व भौर्ोवलक दृष्ट्या प्रविष्ठा व महत्त्व
आहे अशा िळाांचा याि समावेश केला जािो.
• अमूल्य ठेवा वारसा िळे घोटषि करण्यामार्े त्या िळाांचे सांरक्षण व सांवधान करणे
व पुढच्या टपढ्ाांपयांि हा अमूल्य वारसा सुपूदा करणे हे उक्रद्दष्ट आहे.
• युनेस्कोने घोटषि केलेल्या जार्विक वारसा िळाांचे व्यविापन युनेस्कोच्या
जार्विक वारसा िळे कायािमाांिर्ाि जार्विक वारसा सवमिीिारे केले जािे.
• जार्विक वारसा िळे कायािमामुळे पयाटनवाढीला चालना वमळिे. त्यािून रोजर्ार
वाढिो. देशाला बहुमूल्य परकीय चलन प्राप्ती होिे.
• भारिाि ३८ जार्विक वारसा िळे असून, त्यािील ७ ननसगा िारसा स्थळे आहेत
तर ३० सांस्कृवतक वारसा िळे आहेि. काांचनजंगा राष्ट्रीय उद्यानास वमश्र िारसा
स्थळाचा दजाा देण्यात आला आहे, कारण ते नैसर्थगक तसेच सांस्कृवतकदृष्ट्याही
वततके च मह््िपूणा आहे.
• इटलीतील सिाावधक ५४ स्थळांना जागवतक िारसा स्थळांचा दजाा प्राप्त आहे.
• देशात महाराष्ट्रामध्ये सिाावधक ५ जागवतक िारसा स्थळे (अजंठा लेण्या, एशलफंटा
लेण्या, िेरूळ लेण्या, छत्रपती शशिाजी महाराज टर्थमनसची इमारत ि शव्हक्तटोररयन
ननओ गॉविक आशण आटा डेको इमारत) आहेत.

भारतात शचत्त्याचे पुनर्वसन
• जगातील सिाात िेगिान प्राणी असलेला ि १९५२ साली भारतातून नामशेष जाहीर
करण्यात आलेला वचत्ता नोव्हेंबर २०२१ पयांत आनिकेतून भारतात मध्यप्रदेशातील
कुनो राष्ट्रीय उद्यानात आणण्याची योजना आहे.
• आनिकेतून मध्यप्रदेशमधील कुनो राष्ट्रीय उद्यानात आणण्यात येणाऱ्ा १०
वच््यांसाठी (५ मादी ि ५ नर) बंनदस्त जागा तयार करण्याची प्रहक्रया सुरू आहे.
• कुनो चंबळ भागात आहे. हे राष्ट्रीय उद्यान ७५० चौनकमी क्षेत्रामध्ये पसरलेले आहे. या
उद्यानात वच््यांसाठी अनुकूल िातािरण आहे.
• हे एक संरशक्षत क्षेत्र आहे, जेिे चार शशिंगाचे मृग, नीलगाय, वचिंकारा, हठपकेदार हररण
ि रानडुक्कर असे प्राणी मोठ्या संख्येने उपलब्ध आहेत. अशाप्रकारे या उद्यानात
वच््यांसाठी चांगले अन्नदेखील उपलब्ध आहे.
पार्शर्वभूमी
• भारतीय िन्यजीि संस्थेने (WII) काही िषाांपूिी वच््यांचा पुनरुज्जीिन प्रकल्प
तयार केला होता.
• भारतातील सुयोग्य आशण अनुकूल अशा जंगलांमध्ये आनिकन वच््यांचे पुनिासन
करण्यास सिोच्च न्यायालयाने जानेिारी २०२० मध्ये केंद्र सरकारला परिानगी
नदली.
• भारतात वचत्ता नामशेष झाला आहे, परंतु पयाािरण तज्ञांच्या मते पयाािरणीय
समतोल राखण्यासाठी भारतात पुन्हा वच््यांचे पुनिासन करणे आिश्यक आहे.
तित्ता
• वचत्ता हा माजाार कुळातील प्राणी मूळचा आनिका ि मध्य इराणचा ननिासी आहे. तो
८० ते १२८ नकमी प्रवततास िेगाने धािू शकतो.
• आंतराष्ट्रीय ननसगा संिधान सं घाने (IUCN) संकटग्रस्त प्रजातींच्या लाल यादीमध्ये
(Red List) वच््याला ‘असुरशक्षत’ श्रेणीमध्ये सूचीबद्ध केले आहे.
• कारण एकेकाळी आनिका, युरेशशया ि भारतीय उपखंडातील मोठ्या भूभागािर
आढळणारा वचत्ता आता केिळ आनिक े च्या गिताळ प्रदेशात आढळून येतो.
• महाराष्ट्रातील मुख्य्िे मराठिाडा, विदभा ि पशर्श्म महाराष्ट्रातील कमी पािसाच्या
प्रदेशात वचत्ता होता अशी नोंद आहे. विदभाातील शशकाऱ्ांनी वच्याच्या शशकारी
केल्याच्या नोंदी आहेत.
• आशशयाई वच््याची आज केिळ इराणमध्ये जिळपास ५० इतकी संख्या राहहली
आहे. अधूनमधून बलुवचस्तानमध्ये वचत्ता नदसण्याच्या घटना घडतात.
भारत-युक
े मुझत व्यापार वाटाघाटीसाठी प्रक्रिया सुरू
• युनायटेड नकिंगडमने भारताशी मुक्तत व्यापार िाटाघाटी सुरू करण्याची प्रहक्रया सुरू
केली आहे.
• व्यापार प्रवतननधींकडून संभाव्य मुक्तत व्यापार कराराबाबत ्यांची मते जाणून
घेण्यासाठी केलेल्या १४ सप्ताहांच्या चचेनंतर ही प्रहक्रया सुरू करण्यात आली आहे.
ठळक मुद्दे
• या मुक्तत व्यापार िाटाघाटी सप्टेंबर-ऑक्तटोबर २०२१ मध्ये औपचाररकरर्या सुरू होणे
अपेशक्षत आहे.
• ही ‘िर्थधत व्यापार भागीदारी’ (EYP | Enhanced Trade Partnership)
शव्हस्की उद्योगासारख्या नामांनकत उद्योगांच्या निीन सं धी आणेल.
• देशभरात रोजगार ननर्थमतीबरोबरच विज्ञान ि सेिांच्या व्यापारालाही यामुळे चालना
वमळेल.
• २०२२ पयांत हा व्यापार करार पूणा होण्याची अपेक्षा आहे.
पार्श्गभूमी
• ४ मे रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आशण नब्रटनचे पंतप्रधान बोररस जॉनसन यांच्यात
झालेल्या शशखर पररषदेनंतर भारत ि यूके यांनी व्यापार भागीदारीिर चचाा सुरू
करण्याची घोषणा केली होती.
Page | 24
• हा व्यापार करार सुमारे १ अब्ज डॉलसाचा असेल ि यामुळे यूकेमध्ये सुमारे ६५००
निीन रोजगार सं धी ननमााण होतील.
मुझत व्यापार करार म्हणजे काय?
• मुक्तत व्यापार करार एक व्यापार धोरण आहे जे सहभागी देशांना आपल्या सरकारांनी
आयातीिर कोणतेही शुल्क लादल्याशशिाय नकिंिा ननयाातीिर अनुदान न देता
एकमेकांशी व्यापार करण्याची अनुमती देते.
• हा करार व्यापारातील अडिळे कमी करतो आशण परदेशात हहतसंबंधांचे संरक्षण
करतो.
महत्त्व
• हा करार मुक्तत व्यापाराच्या ननकषांचे पालन करणाऱ्ा देशांमध्ये उ्पानदत
उ्पादनांिरील शुल्क कमी करते नकिंिा काढून टाकते.
• हे मुक्तत व्यापार करारात सहभागी देशांमध्ये बौवद्धक संपदा अवधकारांचे संरक्षण ि
अंमलबजािणी सुननशित करते.
• हे भागीदारांमध्ये उ्पादनांनी गुणित्ता राखण्यात मदत करते.
क
ें ि सरकार स्थापन करिार वन-स्टॉप सेंटसग
• भारिाचे केंद्रीय महहला ि बाल विकास मंत्रालय ९ देशांमधील १० वमशनमध्ये िन-
स्टॉप सेंटसा (OSCs | One-Stop Centres) स्थानपत करणार आहे.
• महहलांिरील हहिंसाचाराच्या घटना रोखण्यासाठी या केंद्रांची स्थापना केली जाणार
आहे.
• कुिैत, ओमान, बहररन, युएई, कतार, कॅनडा, ऑस्टरेशलया ि वसिंगापूर या देशांमध्ये
प्र्येकी एक तर सौदी अरेवबयामध्ये दोन OSCs सुरू केली जातील. याव्यवतररक्तत,
संपूणा देशभरात ३०० OSCs सुरू केली जातील.
ही क
ें ि कोि चालशर्िार?
• या िन-स्टॉप सेंटसाला महहला ि बालविकास मंत्रालय सहाय्य करेल, तर परराष्ट्र
मंत्रालय ही केंद्रे चालविण्याचे काया करेल.
सध्यािी वन-स्टॉप क
ें द्र
• सध्या देशातील ३५ राज्ये आशण केंद्रशावसत प्रदेशांमध्ये २०१५ पासून सुमारे ७०१
िन-स्टॉप सेंटर कायारत आहेत. २०१५ पासून या केंद्रांद्वारे ३ लाख महहलांना मदत
करण्यात आली आहे.
वन-स्टॉप सेंटर योजना
• महहलांिरील हहिंसाचाराच्या समस्येला संबोवधत करण्यासाठी २०१५ मध्ये ननभाया
ननधीच्या माध्यमातून महहला ि बाल विकास मंत्रालयाने अिासहाहय्यत केलेली ही
केंद्र पुरस्कृत योजना आहे.
• ही योजना ‘महहला सक्षमीकरणासाठी राष्ट्रीय वमशन’ आशण ‘इंनदरा गांधी मातृ्ि
सहयोग योजना’ या छत्र योजनेंतगात सुरू करण्यात आली आहे.
• ही केंद्रे खासगी ि सािाजननक हठकाणी हहिंसाचारामुळे पीनडत महहलांना एकाह्मक
मदत आशण समिान प्रदान करण्यास मदत करतात.
र्न-हेल्र् उच्चस्तरीय तज्ञ पॅनल
• जागवतक आरोग्य सं घटना (WHO) ि इतर तीन आंतरराष्ट्रीय संस्थांनी वमळून
तज्ञांची एक टीम तयार केली आहे, जी प्राण्यांमधून मानिांमध्ये होणारा रोगाचा
प्रादुभााि रोखण्यासाठी जागवतक योजना विकवसत करण्यात मदत करेल.
• या टीमला ‘वन-हेल्ि’ उच्चस्िरीय िज्ञ पॅनल असे नाव देण्याि आले आहे.
• िान्स आशण जमानी यांनी २०२० मध्ये हा उपक्रम सुरू केला होता, परंतु याची प्रिम
बैठक मे २०२१ मध्ये पार पडली.
• हे पॅनेल जागवतक आरोग्य सं घटना (WHO), जागवतक प्राणी आरोग्य संघटना
(WAHO), अन्न ि कृषी सं घटना (FAO) आशण संयुक्तत राष्ट्र पयाािरण कायाक्रम
(UNEP) यांना ‘जोखीम मूल्यांकन ि देखरेखीची चौकट’ विकवसत करण्यासाठी
तसेच ‘कोविड-१९ सारखे प्राणीजन्य उद्रेक रोखण्यासाठी ि प्रवतसादासाठी चांगल्या
पद्धती’ स्थानपत करण्याबाबत सल्ला देईल.
 पॅनेलिी काये
• हे पॅनेल अन्नधान्य उ्पादन ि वितरण, शहरीकरण ि पायाभूत सुविधांची ननर्थमती,
आंतरराष्ट्रीय प्रिास ि व्यापार आशण जैिविविधतेला हानीसाठी ि हिामान बदलास
कारणीभूत कृतींमधील संभाव्य संक्रमण जोखमींिर लक्ष ठेिेल.
हे पॅनेल का स्थानपत क
े ले गेले?
• कोविड-१९ महामारीच्या पार्श्ाभूमीिर हे पॅनेल गहठत करण्यात आले आहे.
• कोरोना नकिंिा सासा-कोव्ह-२ विषाणूची उ्पत्ती चीन ि दशक्षणपूिा आशशयातील
िन्यजीिांच्या व्यापार नेटिकामध्ये झाली असािी असा अंदाज आहे.
प्राणीजन्य उद्रेक (Zoonotic Outbreaks)
• प्राणीजन्य रोग नकिंिा उद्रेक हा एक संसगाजन्य रोग आहे, जो प्राण्यांपासून
मानिांमध्ये नकिंिा मानिापासून प्राण्यांमध्ये पसरतो.
व्हॉट्सॲपने भारत सरकारतवरोधात दाखल क
े ला खटला
• व्हॉट्सॲपने नदल्ली उच्च न्यायालयात भारत सरकारविरोधात एक खटला दाखल
केला आहे, ज्यात २६ मे पासून लागू होणारे निीन आयटी ननयम रोखण्याची मागणी
करण्यात आली आहे.
• या निीन ननयमांमुळे िापरक्याांच्या गोपनीयतेिर पररणाम होईल, असे व्हॉट्सॲपचे
मत आहे.
• भारत सरकारने Information Technology (Intermediary Guidelines
and Digital Media Ethics Code) Rules 2021 लागू केले आहेत.
• याबाबतचे नदशाननदेश फेब्रुिारीमध्ये जारी करण्यात आले होते ि व्हॉट्सॲप,
फेसबुक, इंस्टाग्राम ि हिटरसारख्या सोशल मीनडया मंचांना या नदशाननदेशांची
अंमलबजािणी करण्यासाठी ३ महहन्यांचा अिधी देण्यात आला होता.
• भारत सरकारचे हे निे ननयम सोशल मीनडया मंचांना गोपनीयता संरक्षणाचे उल्लंघन
करण्यास भाग पाडतील, असा दािा व्हॉट्सॲपने केला आहे.
• या निीन ननयमांमध्ये एक ननयम सोशल मीनडया कंपन्यांना ‘माहहतीच्या पहहल्या
उ्पादका’ची माहहती सरकारला देण्याशी संबंवधत आहे.
• हा ननयम भारतीय राज्यघटनेनुसार गोपनीयतेच्या अवधकारांचे उल्लंघन करीत
असल्याचा दािा करण्यात आला असून, तो रद्द करण्याची मागणी व्हॉट्सॲपने
केली आहे.
भारत मालदीवमध्ये नवीन वाभणज्य दूतावास सुरू करणार
• केंद्रीय मंनत्रमंडळाने २०२१ मध्ये मालदीिच्या अड्डू शहरात भारताचा िाशणज्य
दूतािास उघडण्यास मंजूरी नदली.
• भारत आशण मालदीिमध्ये पारंपारीक, भानषक, सांस्कृवतक, धार्थमक ि व्यािसावयक
संबंध आहेत.
• भारत सरकारच्या ‘शेजारी प्रिम धोरण’ (Neighbours First) आशण ‘सागर’
(वसक्तयुररटी अँड ग्रोि फॉर ऑल इन द ररजन) संकल्पनेत मालदीिचे मह््िपूणा
स्थान आहे.
• अड्डूमध्ये िाशणज्य दूतािास उघडल्यामुळे मालदीिमध्ये भारताची राजनैवतक
उपस्थस्थती िाढण्यास आशण विद्यमान तसेच मह्िाकांक्षी सहभागाशी सुसंगत
बनिण्यात मदत होईल.
• भारताची राजनैवतक उपस्थस्थती िाढल्यास भारतीय कंपन्यांना बाजारपेठ उपलब्ध
होईल आशण िस्तू ि सेिांच्या भारतीय ननयाातीला चालना वमळेल.
• आ्मननभार भारत या आपल्या उहद्दष्ट्ाच्या धतीिर देशांतगात उ्पादन ि रोजगाराच्या
िाढीिर याचा िेट पररणाम होईल.
• मालदीिमध्ये सुमारे २२,००० लोकसंख्येसह दुसरा सिाात मोठा प्रिासी भारतीय
समुदाय आहे. याशशिाय मालदीिमधील जिळपास २५ टक्के डॉक्तटर ि शशक्षक
भारतीय आहेत.
• भारत सध्या मालदीिमध्ये २ अब्ज डॉलसा रक्कमेचे पायाभूत सुविधा प्रकल्प राबवित
आहे, ज्यात बंदरे, रस्ते, पूल, पाणी ि स्िच्छता इ्यादींचा समािेश आहे.
Page | 25
• मालदीिचे राष्ट्रपती इब्राहहम सोशलह यांच्या ‘इंनडया फस्टा’ धोरणामुळे दोन्ही देशांच्या
हद्वपक्षीय संबं धांनाही फायदा झाला आहे.
आयुर् क्रझलननकल क
े स ररपॉभिटरी पोटगल
• २७ मे रोजी आयुष हक्तलननकल क
े स ररपॉशझटरी (ACCR) पोटाल ि आयुष संजीिनी
ॲपच्या वतसऱ्ा आिृत्तीचे आभासी कायाक्रमाच्या माध्यमातून उद्घाटन करण्यात
आले.
• आयुष हक्तलननकल ररपॉशझटरी (ACCR) पोटाल (https://accr.ayush.gov.in/)
हे आयुष सेिा देणाऱ्ा डॉक्तटरांसाठी ि सिासामान्य नागररकांसाठी एक व्यासपीठ
म्हणून काया करणार आहे.
• आयुष सेिा देणाऱ्ा डॉक्तटरांकडून मोठ्या प्रमाणािर प्राप्त केल्या जाणाऱ्ा िैद्यकीय
पररणामांबद्दल एकूण माहहती उपलब्ध करून देणे, हे या पोटालचे उहद्दष्ट् आहे.
• हे केिळ माहहतीचा प्रसार करण्यापुरतेच नव्हे तर ्याही पुढे जाऊन विश्लेषण आशण
संशोधनासाठी ्याचा िापर केला जाणे अपेशक्षत आहे.
• विविध आजारांच्या पररस्थस्थतीिरील उपचारपद्धतींबाबत आयुष कायापद्धीच्या
क्षमतांची, सामर्थयााची नोंद करणे, ्याचे दस्तऐिज होणे याद्वारे अपेशक्षत आहे.
• केिळ सेिा देणाऱ्ा िैद्यकीय गटापुरतेच हे पोटाल फायदेशीर नाही, तर आयुषच्या
सिा पद्धतींचा ठोस िैज्ञाननक पाया विस्तारण्यास देखील मदत करेल.
• या पोटालची एक िैशशष्ट्यपूणा बाब म्हणजे यात आयुष पद्धतीच्या माध्यमातून बरे
झालेल्या कोविड-१९च्या रुग्णांबाबत ्यांचा तपशील प्रवसद्ध करण्याबाबत समर्षपत
विभाग असेल.
आयुर् संजीवनी ॲप
• आयुष संजीिनी ॲप (वतसरी आिृत्ती) ही आता गूगल प्ले स्टोअरिर ि
आयओएसिर प्रवसद्ध झाली आहे.
• लक्षणे नसलेल्या ि सूक्ष्म लक्षणे असलेल्या कोविड-१९ रुग्णांच्या व्यिस्थापनात
िापरले जाणारे आयुष-६४ आशण कबासुरा कुनडनीर औषधांबरोबर ननिडक आयुष
उचारप्रणालीचा अभ्यास अशी लक्षणीय सुविधा ही आिृत्ती देणार आहे.
• हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की एक राष्ट्रीय वितरण मोहीम सुरू आहे, ज्याद्वारे आयुष
मंत्रालय हे प्रभािी आयुष फॉम्युालेशन घरी विलगीकरणात असलेल्या कोविड
रुग्णांसाठी मोफत प्रदान करीत आहे.
सेहत ओपीडी पोटगल
• संरक्षणमंत्री राजनाि वसिंह यांनी २७ मे रोजी शव्हनडओ कॉन्फरहन्सिंगच्या माध्यमातून
‘सर्थिसेस ई-हेल्ि अवसस्टंस अँड टेलीकन्सल्टेशन (सेहत)’ ओपीडी पोटाल सुरू केले.
• लष्करातील कमाचारी, सेिाननिृत्त सैननक ि ्यांच्या कुटुंवबयांना टेशलमेनडवसन सेिा
देण्यासाठी हे पोटाल विकवसत करण्यात आले आहे.
• यासाठी sehatopd.in या संकेतस्थळािर नोंदणी करून सेिांचा लाभ घेता येईल.
• सेहत ओपीडी पोटालचे हे अंवतम संस्करण असून यात अद्ययाित सुरक्षा िैशशष्ट्यांचा
समािेश आहे. ऑगस्ट २०२० मध्ये या पोटालचे चाचणी संस्करण सहक्रय करण्यात
आले होते.
• हे पोटाल रुग्णालयांिरील भार कमी करण्यात मदत करेल ि या पोटालच्या
माध्यमातून रूग्णांना सुलभ ि प्रभािी पद्धतीने संपकाविरहहत सल्ला वमळणे शक्तय
होईल.
• लष्कर व्यिहार विभाग (DMA), सशस्त्र बल िैद्यकीय सेिा (AFMS), एकाह्मक
संरक्षण कमाचारी (IDS), सेन्टर फॉर डेव्हलपमेंट ऑफ आर्षटनफशशअल कंप्युनटिंग
(C-DAC) इ. संस्थांनी या पोटालच्या विकासात हातभार लािला आहे.
• Services e-Health Assistance & Tele-consultation (SeHAT) OPD
Portal
ई-संजीवनी मंि
• ई-संजीिनी (eSanjeevani) टेलीमेनडवसन सेिेतील पहहला घटक आहे, ज्यास
आयुष्मान भारत आरोग्य उपक्रमांतगात राबविण्यालागू करण्यात आले आहे.
• हा मंच आयुष्मान भारत योजनेअंतगात स्थानपत सिा १.५० लाख आरोग्य ि कल्याण
केंद्रांना जोडतो.
• सध्या ही सेिा सध्या फक्तत अँडरॉइड िापरक्याांसाठी मयाानदत आहे ि २३ राज्यांमध्ये
ही सेिा सुरू करण्यात आली आहे.
ई-संजीवनी ओपीडी
• टेली-विमशा सेिेचा हा दुसरा घटक आहे, जो रूग्ण ि डॉक्तटर यांच्यातील संिाद
सक्षम करतो.
• समाशजत अंतराच्या ननयमांचे पालन करीत आरोग्य सेिांचे घरपोच वितरण सुननशित
करण्यासाठी हा उपक्रम कोविड-१९ महामारीदरम्यान सुरू करण्यात आला होता.
टोल नाक्यार्रील प्रतीक्षा अर्धी कमी करण्यासाठी मागगदशगक सूिना
• राष्ट्रीय महामागा प्रावधकरणाने (NHAI) राष्ट्रीय महामागाांिरील टोल प्लाझािर
गदीच्या िेळीही प्रवत िाहन १० सेकंदांपेक्षा जास्त िेळ लागणार नाही याच्या
सुननशिततेसाठी मागादशाक सूचना जारी केल्या आहेत.
• टोल प्लाझािर िाहतूक अव्याहत ठेिण्यासाठी िाहने १०० मीटरपेक्षा जास्त रांगा
लािून राहणार नाहीत याची खात्री देखील निीन मागादशाक त््िे करतील.
• जरी बहुतांश टोल प्लाझािर फास्टॅग १०० टक्के अननिाया केल्यािर प्रवतक्षा
कालािधी नसला तरीही काही कारणास्ति १०० मीटरपेक्षा जास्त अंतरािर
िाहनांच्या रांगा असल्यास टोल बूिपासून १०० मीटरच्या आत रांग येईपयांत
िाहनांना टोल न भरताच पुढे जाण्याची परिानगी नदली जाईल.
• या उद्देशाने टोल बूिपासून १०० मीटर अंतरािर नपिळया रेषा प्र्येक टोल मार्थगकेत
वचन्हांनकत केल्या जातील. टोल प्लाझा चालकांमध्ये याद्वारे ्यांच्या उत्तरदावय्िाची
जाणीि होईल.
• यामुळे टोल प्लाझािर िाहने सुरळीत ि जलदगतीने जाण्यासाठी मदत होईल.
पार्शर्वभूमी
• २०२१ फेब्रुिारीच्या मध्यापासून NHAI यशस्िीरर्या १०० टक्के क
ॅ शलेस
टोशलिंगमध्ये पररिर्थतत झाले आहे.
• टोल प्लाझांिर एकूणच फास्टॅग प्रिेश ९६ ते ९९ टक्तक्तयांपयांत पोहोचला आहे.
• देशातील इलेक्तटरॉननक टोल संकलनाचा (ETC) िाढता िापर लक्षात घेता,
टोलिसुलीची कायाक्षम व्यिस्था ननमााण करण्यासाठी पुढील १० िषाांसाठी
िाहतुकीच्या अंदाजानुसार निीन नडझाइन बनिून आगामी टोल प्लाझा तयार
करण्यािर भर देण्यात येत आहे.
• सुरशक्षत अंतराचा ननयम ही निी जीिनशैली झाल्यामुळे जास्तीत जास्त प्रिासी
फास्टॅग िापराचा पयााय ननिडत आहेत, कारण यामुळे िाहनचालक आशण टोल
चालक यांच्यात िेट संपका होण्याची शक्तयता दूर होते.
• महामागाांिरील िापरक्याांद्वारे फास्टॅगचा िापर आशण ्यातील सात्यपूणा िाढ
उ्साहिधाक असून टोल िसुलीत अवधक कायाक्षमता आणण्यास मदत झाली आहे.
रॉ आणि आयबीच्या प्रमुखाांना मुदतवाढ
• केंद्र सरकारने ‘रॉ’चे (RAW) प्रमुख सामंत कुमार गोयल ि इंटेशलजेंस ब्युरोचे (IB)
प्रमुख अरवििंद कुमार यांना एक िषााची मुदतिाढ नदली आहे.
सांिोधन र् शर्र्शलेषि शर्भाग (रॉ)
• RAW | Research and Analysis Wing
• ही भारिाची परकीय र्ुप्तचर सांिा आहे. या सांिेची िापना २१ सप्टेंबर १९६८ रोजी
करण्याि आली. विचे मुख्यालय नवी टदल्ली येथे आहे.
• ‘धमो रक्षवि रणक्षि:’ (अथा: कायदा िेव्हाच सांरक्षण करिो, जेव्हा कायद्याचे सांरक्षण
केले जािे) हे रॉचे ब्रीदवाक्य आहे.
• १९६८मध्ये भारि-चीन युद्धादरम्यान र्ुप्त माक्रहिी वमळववण्याि आलेल्या
अपयशानांिर भारिाला परकीय र्ुप्तचर माक्रहिी र्ोळा करण्यासाठी एक स्विांत्र
सांिा िापन करण्याची र्रज भासली. त्यािून रॉ उदयास आली.
• बाांग्लादेशचे स्वािांत्र्य आणण वसक्कीमचे भारिाि सामीलीकरण करून घेण्याि या
Page | 26
सांिेने ववशेष काया केले आहे.
• ववदेशी र्ुप्त माक्रहिी जमा करणे, दहशिवादाला आळा घालणे, सरकारला ववदेशी
धोरण ठरविाना मदि करणे, देशाच्या परकीय सांरक्षण धोरणास प्रर्ि करणे ही या
सांिेची प्राथवमक काये आहेि.
इांटेशलजन्स ब्युरो
• IB | Intelligence Bureau
• इांटेवलजन्स ब्युरो ही भारिािील अांिर्ाि र्ुप्तचर सांघटना आहे. या सां घटनेची
िापना १८८७ साली इांटेवलजन्स टडपाटामेंट या नावाने झाली. १९४७ मध्ये विची
इांटेवलजन्स ब्युरो या नावाने पुनराचना केली र्ेली.
• या सांिेचे मुख्यालय नवी टदल्ली येथे आहे. ‘जार्ृिां अहटनषाम’ (सदैव जार्ृि) हे
इांटेवलजन्स ब्युरोचे ब्रीदवाक्य आहे.
• इांटेवलजन्स ब्युरो भारि सरकारच्या र्ृह मांत्रालयाअांिर्ाि काया करिो. हा देशािील
दहशिवादी कारवायाांना लर्ाम लावण्याचे काया करिो.
क
ें द्र सरकारने नागररकत्वासाठी अजग मागतवले
• केंद्र सरकारने िादग्रस्त नागररक्ि (दुरुस्ती) कायदा, २०१९ अंतगात
अफगाशणस्तान, बांगलादेश ि पानकस्तानमधील हहिंदू, शीख, जैन, बौद्ध, पारशी ि
शििन धमीय लोकांना भारतीय नागररक्ि प्राप्त करण्यासाठी आमंनत्रत केले आहे.
• अफगाशणस्तान, बांगलादेश ि पानकस्तानमधील बरेच स्थलांतररत गुजरात,
राजस्थान, हररयाणा, पंजाब ि छत्तीसगड या राज्यांमधील १३ शजल्ह्यांमध्ये राहत
आहेत.
• यासंदभाात केंद्रीय गृह मंत्रालयाने नागररक्ि कायदा १९५५ अंतगात आदेश लागू
करण्याची अवधसूचना जारी केली आहे.
नागररकत्व (दुरुस्ती) कायदा, २०१९
• ११ नडसेंबर २०१९ रोजी पाररत करण्यात आलेल्या या कायद्याने नागररक्ि कायदा,
१९५५मध्ये बदल करण्यात आला.
• यात अफगाशणस्तान, बांग्लादेश ि पानकस्तानमधील पीनडत धार्थमक
अल्पसंख्याकांना (हहिंदू, शीख, बौद्ध, जैन, पारशी नकिंिा शििन) भारतीय नागररक्ि
वमळिण्याचा मागा उपलब्ध करून देण्यात आला.
• यामुळे या स्थलांतररतांसाठी आिश्यक असलेली भारतातील िास्तव्याची मयाादा १२
िषाांिरून ६ िषाांपयांत कमी केली गेली.
नागररकत्वासाठी कोण अजग करू शक
े ल?
• अफगाशणस्तान, बांगलादेश ि पानकस्तानमधील धार्थमक छळाने त्रस्त
अल्पसंख्यांक, जे ३१ नडसेंबर २०१४ पूिी भारतात आलेले आहेत, ते
नागररक्िासाठी अजा करू शकतील. इंटेशलजेंस ब्युरोच्या माहहतीनुसार ३० हजार
लोकांना याचा फायदा होणार आहे.
मुक्रस्लमांिा समावेश का करण्यात आलेला नाही?
• हे वतन्ही देश मुहस्लम-बहुल लोकसंख्या असलेले देश असल्याने, नागररक्ि प्राप्त
करण्यासाठी मुहस्लमांचा समािेश करण्यात आलेला नाही.
टीका
• या विधेयकामुळे समानतेच्या अवधकाराचा भंग होत असल्याचा आरोप होत आहे.
धमााच्या आधारािर नागररक्ि नदले जाऊ शकत नाही, असा विधेयकाला विरोध
असणाऱ्ांचा दािा आहे.
• भारताचा सु धाररत नागररक्ि कायदा भारतीय नागररकांमध्ये मूलभूत स्िरूपाचा
भेदभाि करणारा आहे, अशी प्रवतहक्रया संयुक्तत राष्ट्रांच्या मानिी हक्क सवमतीने व्यक्तत
केली आहे. याच्या तरतुदी भारतीय संविधानातील समानतेच्या त््िाला अनुसरून
नसल्याचे या सवमतीचे मत आहे.
सरकारिी भूतमका
• भारत सरकारचे असे मत आहे नक, पानकस्तान, अफगाशणस्तान ि बांगलादेश हे
मुहस्लम धमीय देश आहेत, ्यामुळे या देशांमध्ये मुहस्लमांिर धार्थमक छळ होण्याची
शक्तयता नगण्य आहे.

कोतवड-१९ लसींच्या उत्पादन वाढीसाठी सरकारिे प्रयत्न
• केंद्र सरकारने कोविड-१९ लसींचे उ्पादन िाढविण्यासाठी ‘वमशन कोविड सुरक्षा’
अंतगात अनुदान देऊन सािाजननक क्षेत्रातील कंपन्यांना पाहठिंबा देण्याचा ननणाय
घेतला आहे.
• यापैकी काही कंपन्या म्हणजे हैदराबाद स्थस्थत इंनडयन इम्यूनोलॉशजकल शलवमटेड
(IIL) आशण राष्ट्रीय दुग्धव्यिसाय विकास मंडळ.
• IIL ि भारत बायोटेक यांनी तांनत्रक करारािर स्िाक्षरी केली आहे, ज्यानुसार IIL
भारत बायोटेकला कोव्हॅहक्तसन लसीच्या ननर्थमतीसाठी आिश्यक औषध घटकाचा
पुरिठा करणार आहे.
तमशन कोतवड सुरक्षा
• आ्मननभार भारत ३.० अंतगात वमशन कोविड सुरक्षा सुरू करण्यात आले होते. या
मोहहमेचा मुख्य उद्देश म्हणजे, स्िदेशी, परिडणारी ि सिाांना प्रिेश वमळेल अशा
कोविड-१९ िरील लसींची ननर्थमती करणे.
• वमशन कोविड सुरक्षा मोहहमेच्या पहहल्या टप्प्यात १२ महहन्यांसाठी ९०० कोटी रुपये
वितररत करण्यात आले होते.
• तसेच जैि तंत्रज्ञान विभागामाफात भारतीय कोविड-१९ लसींिर संशोधन ि विकास
करण्यासाठी हे अनुदान देण्यात आले.
• या मोहहमेचे नेतृ्ि जैितंत्रज्ञान विभागाने केले, मात्र ्याची अंमलबजािणी करते,
बायोटेक्तनॉलॉजी इंडस्टरी ररसचा अवसस्टन्स काउहन्सल (BIRAC) करते.
इंनडयन ब्रॉडकाक्रस्टिंग फाउंडेशनिे नामांतर
• प्रसारकांची सिोच्च संस्था असलेल्या इंनडयन ब्रॉडकाहस्टिंग फाउंडेशनने (IBF)
नडशजटल स्टरीवमिंग मंचाला सामािून घेण्यासाठी आपली व्याप्ती िाढविली आहे आशण
्यासाठीच या संस्थेचे नामांतर इंनडयन ब्रॉडकाहस्टिंग अँड नडशजटल फाऊंडेशन
(IBDF) करण्यात आले आहे.
• विस्ताररत व्याप्ती प्रसारक आशण ओटीटी (Over-The-Top) मंचांना एकाच
संस्थेअंतगात सामािून घेईल.
• कोविड-१९ महासािी दरम्यान ओटीटी मंचाच्या दशाकांच्या संख्येत मोठी िृद्धी
झाल्याने हा ननणाय घेण्यात आला.
ओटीटी मंिांिे ननयमन
• ्यांचे ननयमन करण्यासाठी, IBDF एक निीन सांपूणा मालकीची उपकंपनी तयार
करण्याचा विचार करीत आहे, जी नडशजटल माध्यमांच्या सिा बाबी हाताळेल.
• नडशजटल ओटीटी प्लॅटफॉमासाठी नडशजटल मेनडक सामग्री ननयमन पररषद
(DMCTC | Digital Medic Content Regulatory Council) नािाची एक
स्ियं-ननयामक संस्था देखील स्थानपत केली जाईल.
इंनडयन ब्रॉडकाक्रस्टिंग फाउंडेशन
• IBF | Indian Broadcasting Foundation
• आयबीएफ ही १९९९ मध्ये स्थानपत टेशलशव्हजन प्रसारकांची एकत्रीत प्रवतननधी संस्था
आहे. सुमारे २५० भारतीय दूरवचत्रिाहहन्या या संस्थेशी जोडलेल्या आहेत.
• आयबीएफ भारतीय प्रसारण उद्योगाची प्रिक्तता म्हणून काम करते.
• सामग्रीशी संबंवधत तक्रारींचा तपास करण्यासाठी २०११ मध्ये स्थापन केलेल्या
ब्रॉडकाहस्टिंग सामग्री तक्रार पररषदेची (BCCC) ही मूळ संस्था आहे.
• नडशजटल ओटीटी प्लॅटफॉमाला आपल्या कायाकक्षेत आणण्यासाठी या संस्थेचे नाि
आता ‘इंनडयन ब्रॉडकाहस्टिंग अँड नडशजटल फाउंडेशन’ असे करण्यात आले आहे.
डीजी एनसीसी मोबाईल प्रभशक्षण ॲप २.०
• संरक्षण सवचि डॉ अजय कुमार यांच्या हस्ते महासंचालक राष्ट्रीय छात्रसेना (NCC)
मोबाईल प्रशशक्षण ॲपच्या (DG NCC Mobile Training App) दुसऱ्ा
आिृत्तीचे निी नदल्लीत उद्घाटन झाले.
• या ॲपमुळे कोविड महामारीच्या पररस्थस्थतीत राष्ट्रीय छात्र सेनेला देशभर ऑनलाईन
Page | 27
प्रशशक्षण शशवबरे घेण्यास मदत होणार आहे.
• या ॲपिर एनसीसीशी संबंवधत सिा मूलभूत माहहती ि प्रशशक्षणासाठी आिश्यक
सिा साहह्य एकाच प्लॅटफॉमािर उपलब्ध असतील.
• यातून एनसीसी कॅडेट्सना प्रशशक्षण साहह्य सहज उपलब्ध होऊ शकेल ि
महामारीच्या काळातही ते प्रशशक्षण घेऊ शकतील.
• हे ॲप कॅडेट्सना नडशजटल प्रशशक्षणासाठी उपयुक्तत ठरणार आहे, ज्यामुळे कोविड-
१९ मुळे शारीररक अंतर ि इतर ननबांध असतांनाही ऑनलाईन प्रशशक्षण घेऊ
शकतील.
• हे ॲप िापरुन ते ऑनलाईन प्रशशक्षण घेऊ शकतात ि ्याचे प्रमाणपत्रही ्यांना
वमळेल जेणेकरुन ्यांचे शैक्षशणक िषा िाया जाणार नाही.
• कोविडच्या पहहल्या लाटेच्या काळात एनसीसी कॅडेट्सना प्रशशक्षण देण्यासाठी
नडशजटल माध्यमाचा िापर करण्याच्या दृष्ट्ीने डीजी एनसीसी मोबाईल ॲप १.०
ऑगस्ट २०२० मध्ये सुरू करण्यात आले होते.
• आता हे दुसरे ॲप हहिंदी ि इंग्रजी या दोन भाषांमध्ये उपलब्ध असेल. ॲपिर
अभ्यासक्रमाचा सारांश ि िारंिार विचारल्या जाणाऱ्ा प्रश्नांची उत्तरे देखील समाविष्ट्
करण्यात आली आहेत
• ्याशशिाय, हे ऑनलाईन िगा अवधक उत्तम आशण रोचक करण्यासाठी प्र्यक्ष
प्रशशक्षण विषयक १३० शव्हडीओ देखील ्यात समाविष्ट् करण्यात आले आहेत.
• यात प्रश्न विचारण्याचा पयााय देत, ॲप संिादी राहील अशी सोय करण्यात आली
आहे.
• हे ॲप िापरतांना, विद्यािी या प्रशशक्षणाविषयचे प्रश्न ्यािर विचारू शकतात. तज्ञ
प्रशशक्षकांचे पैनेल ्या प्रश्नांची उत्तरे देईल.
• एनसीसीचे महासंचालक: लेफ्टनंट जनरल तरुण कुमार आईच
राष्टरीय छात्र सेना
• राष्ट्रीय छात्र सेना (NCC | National Cadet Corps) भारतातील देशांतगात
असुरशक्षत प्रसंगी नागरी संरक्षण ि नागरी सेिकासाठी मोलाचे काया करणारी छात्र
सेिा संघटना आहे.
• एनसीसीचे मुख्यालय निी नदल्ली येिे आहे. ‘एकता आशण शशस्त’ हा एनसीसीचा
वसद्धांत आहे.
• २६ नोव्हेंबर १९४८ला विशेष कायदा मंजूर करून एनसीसीची स्थापना करण्यात
आली. देशातील सिा बहुतेक शाळा ि महाविद्यालयांमधून ही योजना राबिली जाते.
• यामध्ये देशभरातील शाळा, महाविद्यालये आशण विद्यापीठांतील विद्यािी स्िेच्छेने
भाग घेतात. ्यांना सैन्य प्रशशक्षण नदले जाते.
• यातून देशाप्रती आदर, ननष्ठा, प्रेम असलेले साहसी युिक तयार करणे हाच या
संघटनेचा उद्देश आहे.
• ही एक नत्र-सेिा संस्था आहे. यात भूदल , नौदल आशण िायुदल तरुणांना देशभक्तत
आशण शशस्तनप्रय नागररक बनिण्यासाठी एकनत्रतपणे काम करतात.
• देशात याच्या एकूण ७८८ तुकड्या आहेत. ्यापैकी ६६७ सैन्यदलाच्या, ६०
नौदलाच्या आशण ६१ िायुसेनेच्या तुकड्या आहेत.
• प्रविवषी नोव्हेंबर मक्रहन्याचा अांविम रवववार राष्ट्रीय छात्र सेना नदन म्हणून साजरा
केला जातो.
िासनाचे कोशर्ड-१९ सांबांधी हेल्पलाइन िमांक
• केंद्रीय माहहती ि प्रसारण मंत्रालयाने कोविड-१९च्या दुसऱ्ा लाटेदरम्यान लोकांच्या
मदतीसाठी ४ निीन हेल्पलाइन क्रमां क सुरू केले आहेत.
• बातम्या नकिंिा इतर सुयोग्य मागााद्वारे या हेल्पलाईन क्रमांकाविषयी जनजागृती
करण्यासाठी मंत्रालयाने सिा खासगी दूरवचत्रिाणी िाहहन्यांना सूचनािली जाहीर
केली आहे.
हेल्पलाईन िमांक
• १०७५: आरोग्य ि कुटुंब कल्याण मंत्रालयाचा राष्ट्रीय हेल्पलाइन क्रमांक आहे.
• १०९८: महहला ि बाल विकास मंत्रालयाचा चाइल्ड हेल्पलाइन क्रमांक आहे.
• १४५६६: सामाशजक न्याय ि सबलीकरण मंत्रालयाचा ज्येष्ठ नागररक हेल्पलाइन
क्रमांक असून तो कनााटक, नदल्ली, मध्य प्रदेश, तावमळनाडू, राजस्थान, तेलंगणा,
उत्तर प्रदेश आशण उत्तराखंड या राज्यांमध्ये काम करेल.
• ०८०४६११०००७: हा नॅशनल इंहस्टट्य
ू ट ऑफ मेंटल हेल्ि अँड न्यूरोसायन्सचा
(NIMHANS) हेल्पलाइन क्रमांक आहे जो मानसशास्त्रीय मदत प्रदान करेल.
• हे राष्ट्रीय हेल्पलाईन क्रमांक नागररकांच्या हहतासाठी शासनाने तयार केले असून
्याचा प्रचार केला जात आहे.
• कोविड उपचार ननयमािली, कोविड अनुरूप ितान ि लसीकरण अशा ३ मह्िाच्या
मुद्द्ांबाबत सरकारने गेल्या अनेक महहन्यांपासून जनजागृती करीत आहे.
प्रशासकीय सेवापूवग प्रभशक्षण क
ें द्रांमध्ये आमूलाग्र बदल
• भारतीय प्रशासकीय सेिेमध्ये मराठी विद्यार्थयाांचा टक्का िाढािा म्हणून महाराष्ट्रात सुरू
करण्यात आलेल्या भारतीय प्रशासकीय सेिापूिा प्रशशक्षण केंद्रांमध्ये आमूलाग्र बदल
करण्यात येणार आहे.
• यासाठी शासनाने सुधारणा सवमती तयार केली असून, या सवमतीला आपला
अहिाल उच्च ि तंत्रशशक्षण विभागास सादर करण्यासाठी ३ महहन्यांचा िाढीि
कालािधी देण्यात आला आहे.
• यात राज्य प्रशासकीय व्यिसाय शशक्षण संस्था, मुंबई ि भारतीय प्रशासकीय सेिापूिा
प्रशशक्षण केंद्र नागपूर, अमरािती, नाशशक, औरंगाबाद ि कोल्हापूर येिील प्रशशक्षण
केंद्र समाविष्ट् आहेत.
• भारतीय प्रशासकीय सेिेसाठी आिश्यक असणाऱ्ा लोकसेिा आयोगाच्या परीक्षेची
तयारी करणारे राज्यातील शेकडो विद्यािी या केंद्रामध्ये प्रशशक्षण घेतात.
• यासाठी उच्च ि तंत्रशशक्षण विभागाकडून परीक्षापूिा प्रिेश परीक्षाही घेतली जाते.
तसेच विद्यार्थयाांना राहण्याच्या सुयोग्य सुविधेसह मावसक विद्यािेतन नदले जाते.
• मात्र, असे असतानाही लोकसेिा आयोगाच्या परीक्षेच्या तयारीसाठी अनेकदा विद्यािी
नदल्ली येिे शशकिणी घेण्यास पसंती देतात.
• तसेच मागील काही िषाातील भारतीय प्रशासकीय सेिापूिा प्रशशक्षण केंद्रांमधील
विद्यार्थयाांच्या ननकालात फारसी िाढ झालेली नदसत नाही.
• ्यामुळे शासनाने प्रशशक्षण केंद्रांमध्ये सुधारणा करण्यासाठी सवमती गहठत केली
आहे. या सवमतीच्या कायाकक्षा देखील विहहत करण्यात आल्या आहेत.
या सुधारणा अपेभक्षत
• भारतीय प्रशासकीय सेिापूिा प्रशशक्षण केंद्रांमध्ये शशकिणी घेणाऱ्ा विद्यार्थयाांना
देण्यात येणाऱ्ा सुविधांमध्ये सुधारणा करण्याची मागणी विद्यार्थयाांकडून अनेक
िषाांपासून आहे.
• याशशिाय ्यांना देण्यात येणाऱ्ा विद्यािेतनामध्ये महागाईचा विचार करून िाढ
करणे, विद्यािेतन हे दर महहन्याला ननयवमत देणे आशण नदल्लीच्या धतीिर शशकिणी
देणे, अशा सु धारणांची अपेक्षा विद्यार्थयाांकडून केली जात आहे.
ू बवर
डॉ. राणी बंग यांिा ‘तारुण्यभान’ कायगिम आता युट्य
• डॉ. राणी बंग यांच्यासोबत दर बुधिारी 'ननमााण फॉर यूि' या यु-ट्य
ू ब चॅनलिर
‘तारुण्यभान: तरुण-तरुणींसाठी प्रेम, लैंवगकता ि प्रजननविषयक शास्त्रीय ज्ञान ि
सामाशजक भान’ हा कायाक्रम सादर केला जाणार आहे.
• डॉ. राणी ि डॉ. अभय बंग यांच्या ‘सचा’ (गडवचरोली) या संस्थेने तरुण-तरुणी,
पालक ि शशक्षकांना लैंवगकतेविषयी िैज्ञाननक माहहती देऊन ननकोप ि प्रगल्भ
दृष्ट्ीकोन विकवसत करण्यासाठी १९९५ साली ‘तारुण्यभान’ हा उपक्रम सुरु केला.
• गेली २५ िषे अविरत सुरु असलेल्या या कायाक्रमाच्या एकूण ५२० शशवबरांमध्ये १
लाखांपेक्षाही जास्त तरुण-तरुणींनी सहभाग घेतला आहे.
• या उपक्रमाचा महाराष्ट्रामध्ये २४ शजल्ह्यांतील विविध शाळा ि महाविद्यालयांत प्रसार
झाला आहे.
• उपक्रमात सहभागी झालेल्या तरुण-तरुणींचा प्रवतसाद सामािून घेत ि २५ िषे
Page | 28
सात्यपूणा संशोधन करत ‘तारुण्यभान’चा कंटेंट स्त्रीरोगतज्ज्ञ डॉ. राणी बंग (पद्मश्री)
ि ्यांच्या सहकाऱ्ांनी अ्यंत काळजीपूिाक तयार केला आहे.
• या उपक्रमातून प्रस्तुत होणारी माहहती आता पुस्तक रूपात देखील उपलब्ध आहे.
डॉ. राणी बंग आशण करुणा गोखले शलशखत ‘तारुण्यभान’ हे लैंवगकता या विषयाच्या
मह््िाच्या मुद्द्ांिर प्रकाश टाकणारे पुस्तक सुद्धा उपलब्ध आहे.
आांतरराष्ट्रीय
िीनिा नवीन सामररक महामागग
ििेत का?
• अरुणाचल प्रदेश राज्यासोबतच्या वििानदत सीमेलगतच्या दुगाम भागात आपली
पोहोच अवधक बळकट करण्यासाठी चीनने रणनीवतकदृष्ट्या मह््िाच्या महामागााचे
बांधकाम अलीकडेच पूणा केले आहे.
ठळक मुद्दे
• या महामागााचे बांधकाम २०१४ मध्ये सुरू करण्यात आले होते ि हा महामागा
वतबेटच्या सीमािती भागातील व्यापक पायाभूत सुविधांच्या विस्ताराचा एक भाग
आहे.
• हा महामागा ब्रह्मपुत्रा नदीच्या (वतबेटमधील यारलंग झांग्बो) खोऱ्ातून जातो.
(ब्रह्मपुत्रा वतबेटमधील सिाात लांब नदी आहे ि वतचे येिील खोरे जगातील सिाात
खोल खोरे आहे. यात उंच पिात शशखरेही आहेत.)
• हा महामागा पॅड टाउनशशपला (Pad Township) हन्यिंगची (Nyingchi) ि मेडोग
काउंटीसोबत (Medog County) जोडतो.
• या महामागाामुळे हन्यिंगची ि मेडोग काउंटी या दरम्यानचा प्रिास आठ तासांनी कमी
होईल.
• हन्यिंगची ि मेडोग काउंटी हे दोन्ही प्रदेश वतबेट स्िायत्त प्रदेश (Tibet
Autonomous Region | TAR), चीनमध्ये आहेत.
• मेडोग हा वतबेटचा शेिटचा प्रांत आहे, जो भारताच्या अरुणाचल प्रदेश राज्याच्या
सीमेजिळ आहे.
• दशक्षण वतबेटचा एक भाग म्हणून चीन अरुणाचल प्रदेशिर दािा करतो, ज्याचा
भारताने ननषेध केला आहे. भारत-चीन सीमा वििादामध्ये ३४८८ नकमी िास्तविक
ननयंत्रण रेषा (LAC) सामील आहे.
िीनिी इतर सामाररक बांधकाम काये
रेल्वे लाइन
• २०२० मध्ये चीनने रणनीवतकदृष्ट्या मह््िाच्या रेल्िेमागााचे बांधकाम सुरू केले होते.
हा रेल्िेमागा भारतातील अरुणाचल प्रदेशच्या सीमेजिळ आहे. हा मागा वसचुआन
प्रांताला वतबेटच्या हन्यिंगचीशी जोडतो.
• २००६ मध्ये सुरू करण्यात आलेल्या वचिंगहई-वतबेट रेल्िेमागाानंतर (Qinghai-
Tibet railway) हा वतबेटसाठी दूसरा मोठा रेल्िे प्रकल्प आहे.
नवीन गार्ाांची द्रनर्ममती
• जानेिारी २०२१ मध्ये अरुणाचल प्रदेशातील बुमला शखिंडीपासून ५ नकमी अंतरािर
चीनने ३ गािे बांधल्याची बातमी आली होती.
• २०२० मध्ये काही उपग्रह प्रवतमांनी भूतानच्या हद्दीत २-३ नकमी अंतरािर बांधलेले
‘पंगडा’ हे निीन गाि नदसून आले होते.
• २०१७ मध्ये वतबेट स्िायत्त प्रदेशाच्या सरकारने सीमेजिळील भागात मध्यम
प्रमाणात संपन्न गािे तयार करण्यासाठी एक योजना सुरू केली.
• या योजनेंतगात भारत, भूतान, नेपाळ ि चीनच्या सीमेलगत नगारी, शशगा्से, शन्नान
आशण हन्यिंगची प्रांत आशण इतर दुगाम भागात ६२८ गािे विकवसत केली जातील.
भारताच्या तििंता
• मेगा यारलुंग जांगबो हायडरो पािर प्रोजेक्तटचे सिेक्षण ि यासंबंधी योजना
आखण्यामध्ये हा महामागा मह््िपूणा भूवमका ननभािणे अपेशक्षत आहे. हा प्रकल्प
चीन मेडोग काउंटी खोऱ्ात उभारण्याची योजना आखत आहे, ज्यामुळे भारत
वचिंवतत आहे.
• या नव्या महामागाामुळे सीमाभागातील चीनची सैन्य ि सामग्रीची िाहतूक आशण रसद
पुरिठ्याची कायाक्षमता लक्षणीयरी्या सुधारेल, जे भारतासाठी वचिंतेचा विषय आहे.
भारताने उिललेली पावले
• भारत सीमा क्षेत्र विकास कायाक्रमाचा (BADP) १० टक्के ननधी केिळ चीन
सीमेिरील पायाभूत सुविधा सु धारण्यासाठी खचा केला जाईल.
• सीमा रस्ते सं घटनेने (BRO) अरुणाचल प्रदेशातील सुबनवसरी नदीिर दापोरीजो पूल
बांधला आहे. हा पूल भारत-चीनच्या िास्तविक ननयंत्रण रेषेकडे जाणाऱ्ा रस््यांना
जोडतो.
• अरुणाचल प्रदेशच्या पशिम कामेंग शजल्ह्यातील नेवचफू येिे एक बोगदा बनविण्याचे
काम सुरू करण्यात आले आहे, ज्यामुळे तिांग ते िास्तविक ननयंत्रण रेषेपयांत
सैननकांच्या प्रिासाचा िेळ कमी होईल, या क्षेत्रािर चीन आपला प्रदेश असल्याचा
दािा करतो.
• अरुणाचल प्रदेशातील ‘से ला’ शखिंडीच्याखाली एक बोगदा तयार करण्यात येत आहे,
जो तिांगला अरुणाचल प्रदेश आशण गुिाहाटीशी जोडतो.
• अरुणाचल प्रदेश राज्य सरकारने भारत-चीन सीमेिर १० शहरांच्या पायाभूत
सुविधांच्या विकासासाठी पिदशी प्रकल्प सुरू करण्याची शशफारस केली आहे,
जेणेकरून राज्यात दूर शहरी केंद्रांमध्ये प्रिास करणाऱ्ा विशेषतः चीनमधून
येणाऱ्ा लोकांना रोखले जाऊ शकेल.
• अरुणाचल प्रदेशातील लोअर नदबांग व्हॅलीमध्ये स्थस्थत वससरी नदी पूल नदबांग व्हॅली
ि वसयांगला जोडतो.
• २०१९ मध्ये भारतीय िायुसेनेने अरुणाचल प्रदेशातील सिाात पूिेकडील गाि
विजयनगर (चांगलंग शजल्हा) येिे धािपट्टीचे उद्घाटन केले.
• २०१९ मध्ये भारतीय लष्कराने आपल्या नव्याने तयार झालेल्या इंनटग्रेटेड बॅटल
ग्रुप्ससमिेत (IBG) अरुणाचल प्रदेश आशण आसाममध्ये ‘हहमविजय’ नामक
युद्धसराि केला.
• आसाममधील नदब्रूगडला अरुणाचल प्रदेशच्या पासीघाटशी जोडणाऱ्ा भारतातील
सिाात लांब रेल्िे पूलाचे उद्घाटन २०१८ मध्ये करण्यात आले. हा पूल भारत-चीन
सीमेजिळील भागात सैन्य ि सामग्रीची जलद िाहतूक सुलभ करेल.
ननष्कर्ग
• आपल्या हहतसंबंधांचे कौशल्याने रक्षण करण्यासाठी आपल्या सीमेजिळील
भागामध्ये चीनद्वारे करण्यात येणाऱ्ा कोण्याही नव्या बांधकामाबाबत भारताने
सतका राहण्याची गरज आहे.
• तसेच सैन्य कमाचारी ि सामग्री पुरिठ्यांची कायाक्षम पद्धतीने हालचाल सुननशित
करण्यासाठी भारताने दुगाम सीमािती भागात पायाभूत सुविधा ननमााण करणे
आिश्यक आहे.
ओपन स्काईज संधी व अमेररका
ििेत का?
• राष्ट्राध्यक्ष जो वबडेन यांच्या नेतृ्िाखालील अमेररकन प्रशासनाने यापुढे रशशयाबरोबर
ओपन स्काईज सं धीमध्ये पुन्हा सामील न होण्याचा ननणाय घेतला आहे.
• हा करार एक प्रमुख शस्त्रास्त्रे ननयंत्रण करार आहे, जो सदस्य देशांना एकमेकांच्या
सीमेमध्ये सैन्य हक्रयाकलापांची तपासणी करण्यासाठी देखरेख उड्डाणे करण्यास
परिानगी देतो.
• परंतु अशी देखरेख उड्डाणे सुरू करण्याच्या एका विशशष्ट् कालािधीपूिी संबंवधत
देशास सूवचत करणे, या कराराअंतगात बंधनकारक आहे.
• अमेररकन प्रशासनाच्या मते, रशशया या कराराचे पालन करण्यात अपयशी
ठरल्यामुळे अमेररका पुन्हा या करारात प्रिेश करणार नाही.
• आता, ‘न्यू स्टाटा संवध’ (New START Treaty) हा दोन्ही देशांमधील एकमेि
प्रमुख शस्त्रास्त्रे ननयंत्रण करार आहे, जो अमेररकेने अलीकडेच ५ िषाांसाठी िाढविला
आहे.
❖रशशया ि अमेररका यांच्यात फेब्रुिारी २०११ मध्ये ही सं धी लागू करण्यात आली
Page | 29
होती. दोन्ही देशांमधील शस्त्रे आशण अण्िस्त्रांच्या विस्ताराला आळा घालणे, हा
या सं धीचा उद्देश आहे.
• मे २०२० मध्ये अमेररक
े चे त्कालीन राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड टरम्प यांनी अमेररकेला
‘ओपन स्काईज सं धी’पासून (OST) विभक्तत करण्याचा इशारा नदला होता.
• २०१९ मध्ये अमेररकेने पािा्य देश आशण रशशया यांच्यात झालेल्या इंटरमीनडएट
रेंज न्यूहक्तलयर फोसेस (INF | Intermediate-Range Nuclear Forces)
संधीमधून माघार घेतली होती.
ओपन स्काईज संधी
• OST | Open Skies Treaty.
• या संधीची संकल्पना अमेररके चे राष्ट्राध्यक्ष ्िाइट आइसनहॉिर यांनी शीत युद्धाच्या
सुरुिातीच्या काळात मां डली होती.
• सोशव्हएत युननयनच्या विभाजनानंतर अमेररक े चे राष्ट्राध्यक्ष जॉजा एच. डब्ल्यू. बुश
यांच्या कारनकदीत माचा १९९२ मध्ये नफनलंडची राजधानी हेलवसिंकीमध्ये या सं धीिर
स्िाक्षऱ्ा करण्यात आल्या.
• ही संधी २००२ साली अमेररक
े चे राष्ट्राध्यक्ष जॉजा डब्ल्यू. बुश यांच्या कायाकाळात
लागू झाली होती.
• या संधीमध्ये ३४ स्िाक्षरीक्याा देशांना (अमेररका आशण रशशयासह) एकमेकांच्या
सीमेमध्ये सैन्य हक्रयाकलापांची तपासणी करण्यासाठी शस्त्रे नसलेल्या विमानांनी
देखरेख उड्डाणे करण्यास परिानगी देण्यात आली.
• सदस्य देशांमधील विर्श्ास िाढिणे आशण परस्पर सहकायााद्वारे आंतरराष्ट्रीय स्थैया
मजबूत करणे, हा या कराराचा उद्देश आहे.
• या करारानुसार, कोण्याही सदस्य देशात देखरेख उड्डाण करण्यापूिी संबंवधत
देशाला नकमान ७२ तासांपूिी माहहती देणे बंधनकारक आहे.
• कराराच्या अटींनुसार ९६ तासांपेक्षा जास्त िेळ पाळत ठेिण्याची परिानगी देणे
कोण्याही सदस्य देशासाठी बंधनकारक नाही.
• या सं धीमध्ये भारत सामील नाही.
नासा इंभजन्युईटी हेभलकॉप्टर तमशनचा कालार्धी र्ाढशर्िार
• नॅशनल एयरोनॉनटक्तस अँड स्पेस एडवमननस्टरेशनने (नासा) मंगळ हेशलकॉप्टर वमशनचा
कालावधी वाढववण्याची घोषणा केली आहे.
• नासाच्या (NASA) ‘मासा २०२०’ नामक मंगळ मोहहमेअंतगात इंशजन्युईटी हेशलकॉप्टर
मंगळ ग्रहािर पाठविण्यात आले आहे.
• या हेशलकॉप्टरने मंगळािरील आपली पहहली ४ उड्डाणे यशस्िीरी्या पूणा करत
इवतहास रचला आहे.
• ्यामुळे आता या हेशलकॉप्टर मोहहमेचा कालािधी िाढविण्याचा ननणाय घेण्यात आला
आहे. आता हे हेशलकॉप्टर मंगळािर जीिनाचा पुरािा शोधण्यासाठी नासाच्या
पर्थसव्हरन्स रोव्हरला मदत करेल.
मासग २०२० मोक्रहमेबद्दल
• अमेररकेतील फ्लोररडा येिील केप कॅनव्हराल हिाई तळािरून अॅटलास रॉकेटद्वारे
नासाने ३० जुलै २०२० रोजी पर्थसव्हरन्स रोव्हर प्रक्षेनपत करीत ही मोहीम सुरू केली
होती.
• मंगळािर प्राचीन जीिनाची वचन्हे शोधणे आशण खडक ि मातीचे नमुने गोळा करून
पृर्थिीिर परतणे, या उद्देशाने नासाद्वारे ही मोहहम राबविली जात आहे.
• हे अशभयान नासाच्या मंगळ अन्िेषण कायाक्रमाचा (Mars Exploration
Programme) एक भाग आहे. पर्थसव्हरन्स (Perseverance) रोव्हरही या
वमशनचा भाग आहे.
• हा मोक्रहमेचा टकमान कालावधी १ मांर्ळ वषा (पृथ्वीवरील ६८७ टदवस) असणार
आहे.
या मोहहमेचे शर्शर्ध टप्पे
• नमुने गोळा करणे: मंगळािरील खडक ि मातीचे नमुने गोळा केले जातील.
• नमुने परत आणणे: ‘मासा फॅच रोव्हर’ (युरोनपयन स्पेस एजन्सीद्वारे ननर्थमत)
 मंगळाच्या पृष्ठभागािर उतरेल आशण िेगिेगळया हठकाणी नफरून नमुने गोळा करून
आशण ते पृर्थिीिर परत आणेल.
• स्थानांतरण: हे नमुने ‘मासा एसेंट व्हेईकल’मध्ये स्थानांतरीत केले जातील, जे
ऑर्थबटरशी जोडलेले असेल.
• पृर्थिीिर परत आणणे: ऑर्थबटर संकशलत नमुने पृर्थिीिर परत आणेल.
मंगळ अन्वेर्ण कायगिम
• मंगळ अन्िेषण कायाक्रम हा ग्रह मंगळ ग्रहांिर अन्िेषण करण्याचा दीघाकालीन
प्रय्न आहे. या कायाक्रमास नासाने अिासहाय्य नदले आहे.
• या कायाक्रमाची सुरुिात १९९३ मध्ये झाली होती. या कायाक्रमाची पुढील ४
दीघाकालीन लक्ष्ये आहेत:
❖मंगळािर कधीकाळी सजीिसृष्ट्ी अहस्त््िात होती का? हे शोधणे.
❖मंगळाच्या िातािरणाचा अभ्यास करणे.
❖मंगळाच्या भूविज्ञानाचा अभ्यास करणे.
❖मंगळािर मानिी अन्िेषण करण्यासाठी तयारी करणे.
पर्मसव्हरन्स रोव्हर
• पर्थसव्हरन्स रोव्हर अ्यंत प्रगत, महाग आशण अ्याधुननक नफरती प्रयोगशाळा
असून, १८ फेब्रुिारी २०२१ रोजी ते मंगळ ग्रहािर उतरले आहे.
• या रोव्हरचे िजन २२०० पौंड असून, ते चाके असलेल्या रोबोटप्रमाणे आहे.
• ही मोहीम मागील मोहहमांपेक्षा शभन्न आहे, कारण हे रोव्हर मह््िपूणा खडक ि
मातीचे नमुने खोदून काढण्यास आशण संकशलत करण्यास सक्षम आहे.
• १८ फेब्रुवारी २०२१ रोजी हे रोव्हर मंगळािरच्या जेझेरो (Jezero) क्र
े टरिर म्हणजेच
४० नकमी पररघ असलेल्या मोठ्या गोलाकार वििरािर उतरले.
• शास्त्रज्ञांचा असा विर्श्ास आहे की, हे एक असे स्थान आहे जेिे मंगळािर जर
कधीकाळी जीिन अहस्त््िात असल्यास ्याबाबतची मह््िपूणा वचन्हे जतन
केलेली असू शकतात.
• पर्थसव्हरन्स रोव्हर मंगळ ग्रहािरील माती आशण खडकांचे नमुने गोळा
करण्यासोबतच मंगळाच्या प्रवतमाही प्रदान करेल.
• विशेष म्हणजे हे रोव्हर पुन्हा पृर्थिीकडे परतणार आहे. ्यानंतर रोव्हरकडून गोळा
करण्यात आलेल्या नमुन्यांची सविस्तर चाचणी केली जाईल.
ऊजेचा स्त्रोत
• या रोव्हरमधील मल्टी-वमशन रेनडओआयसोटोप िमोइलेहक्तटरक जनरेटर
प्लूटोननयमच्या (प्लूटोननयम डायऑक्तसाइड) नैसर्थगक नकरणो्सगाामुळे ननमीत
उष्णतेला वीजेमध्ये रुपांतरीत करेल. ज्यामुळे या रोव्हरला ऊजाा प्राप्त होईल.
मासग ऑक्रझसजन इनसीटू ररसोसग युनटलायिेशन प्रयोग (MOXIE)
• हे िातािरणीय काबान डायऑक्तसाईडचा िापर करून ऑहक्तसजन तयार करण्यासाठी
वीजेचा िापर करेल.
• हे उपकरण योग्यरर्या काया करण्यास यशस्िी ठरल्यास, ते र्श्सनासाठी ऑहक्तसजन
ि पृर्थिीिर परतण्यासाठी रॉकेट इंधन अशा दोन मह््िपूणा गरजा पूणा करेल.
रडार इमेजर फॉर मासग सबसफ
े स एझसपेररमेंट (RIMFAX)
• हे उच्च ररझोल्यूशन मॅनपिंग प्रदान करत, मंगळाच्या पृष्ठभागािर पाण्याचा शोध
घेईल.
इंभजन्युईटी हेभलकॉप्टर
• पर्थसव्हरन्स रोव्हर मंगळािर स्थस्थरािल्यानंतर ्यातून हे इंशजन्युईटी हेशलकॉप्टर बाहेर
येईल. याचे िजन फक्तत १.८ नकलो आहे. याला २ गोलाकार नफरू शकणारे पंखे
आहेत.
• विज्ञान ि निीन तंत्रज्ञानाचे अभूतपूिा प्रदशान करण्याच्या उद्देशाने हे हेशलकॉप्टर
मंगळािर पाठविण्यात आले आहे.
• या मोहहमेशी संबंवधत असलेले हे हेशलकॉप्टर मंगळािरील पररस्थस्थती हिाई
िाहतुकीिर कसा पररणाम करते याची तपासणी करेल.
• इंशजन्युईटी हे एक तंत्रज्ञान प्रदशान आहे. दुसऱ्ा ग्रहािर ननयंनत्रत उड्डाण करण्यात
Page | 30
येणारे हे पहहलेच हिाई िाहन आहे.
• यात एकूण ७ उपकरणे, २ मायक्रोफोन आशण २३ कॅमेरे िापरण्यात आले आहेत.
अमेररक
े चा शर्िेष ३०१ अहर्ाल
• अमेररके च्या व्यापार प्रवतननधीने (United States Trade Representative)
विशेष अहिाल ३०१ (Special Report 301) जाहीर केला.
• या अहिालानुसार भारताला अन्य ८ देशांसह ‘Priority Watch List’मध्ये स्थान
देण्यात आले आहे. तसेच इतर आणखी २३ देशांना ‘Watch List’मध्ये स्थान
देण्यात आले आहे.
३०१ अहवाल
• हा अहिाल व्यापार अवधननयम, १९७४च्या कलम ३०१ अंतगात अमेररक े च्या व्यापार
प्रवतननधीद्वारे दरिषी प्रकाशशत केला जातो. १९८९ पासून हा अहिाल प्रकाशशत केला
जात आहे.
• हा अहिाल अशा देशांची यादी तयार करतो, जे अमेररकन कंपन्यांना पयााप्त बौवद्धक
संपदा हक्क प्रदान करीत नाहीत.
या अहवालात भारताबद्दल काय म्हंटले आहे?
• या अहिालानुसार बौवद्धक संपदा सुरक्षेच्या प्रगतीत भारत विसंगत आहे. तिानप
बौवद्धक संपदेच्या अंमलबजािणीत हळूहळू सुधारणा होत असली तरी, निननर्थमती
करणाऱ्ांना लाभ प्रदान करण्यास भारत कमी पडला आहे.
• पेटंट मुद्दे हा भारतातील वचिंतेचा मोठा विषय आहे. भारतीय पेटंट कायद्यात पेटंट
िैधतेचा अभाि आहे ि पेटंट ननकषही अ्यंत संकीणा आहेत. याचे विविध क्षेत्रातील
कंपन्यांिर ओझे होते.
• भारतातील पेटंट अजादारांना अनेक समस्या भेडसाित आहेत. ्यांना पेटंट
मंजूरीसाठी दीघा प्रतीक्षा कालािधीच्या अडचणींचा सामना करािा लागतो.
• भारतीय पेटंट कायद्याच्या स्पष्ट्ीकरणातील अस्पष्ट्तेबद्दल भारतातील भागधारक
वचिंतीत आहेत.
या अहवालात िीनबद्दल काय म्हंटले आहे?
• अमेररका-चीन आर्थिक आशण व्यापार कराराअंतगात (US-China Economic
and Trade Agreement) अमेररका चीनिर नजर ठेिते.
• ३०१ अहिालानुसार चीनने २०२० मध्ये बौवद्धक संपदेशी संबंवधत अनेक ननयामक
उपाय केले आहेत.
• चीनने पेटंट कायदे, बौवद्धक संपदेशी संबंवधत गुन्हेगारी कायदे आशण कॉपीराइट
कायद्यांमध्ये देखील सु धारणा केल्या आहेत.
• तिानप, एकूणच बौवद्धक संपदा पररदृश्य सुधारण्यासाठी आिश्यक असलेल्या
मूलभूत बदलांच्या तुलनेत या सुधारणा कमी आहेत.
अमेररक
े िा क्रिमसन सौर प्रकल्प
• अमेररकेने हक्रमसन सौर प्रकल्पासाठी (Crimson Solar Project) ५५० दशलक्ष
डॉलसा एिढी रक्कम मंजूर केली आहे. या प्रकल्पामुळे ८७,५०० घरांना िीज उपलब्ध
होईल.
• कॅशलफोर्षनयाच्या िाळिंटात २ हजार एकर जागेिर हा प्रकल्प उभारला जाईल.
• या प्रकल्पाची मालकी सोनोरन िेस्ट सोलर होहल्डिंग्ज एलएलसीकडे असेल.
• या प्रकल्पाच्या ननर्थमतीमुळे ६५० अस्थायी रोजगार ननमााण होतील.
• यात ३५० मेगािॅटची सोलर फोटोव्होहल्टक सुविधा ि ३५० मेगािॅटची ऊजाा साठिण
प्रणाली आहे.
• अक्षय ऊजेच्या विकासाला गती देण्याच्या जो वबडेन यांच्या योजनेचा हा एक भाग
आहे.
अमेररक
े त सौर ऊजाग
• २०२० पयांत अमेररकेत ९७,२७५ मेगािॅटची स्थानपत सौरऊजाा क्षमता होती. ही
क्षमता देशाद्वारे िापरल्या जाणाऱ्ा एकूण विजेच्या १.६६ टक्के आहे.
 जो तबडेन यांिी योजना
• अमेररके चे राष्ट्राध्यक्ष जो वबडेन यांनी अमेररकेत हररतगृह िायूंचे उ्सजान
रोखण्यासाठी २ दशलक्ष डॉलसाच्या पायाभूत सुविधांच्या प्रस्तािािर स्िाक्षरी केली
आहे.
• या योजनेत देशातील इलेहक्तटरक वग्रड प्रणाली अद्ययाित करण्यासाठी आशण हिामान
आपत्तींबाबत अवधक लिवचक बनविण्यासाठी १०० अब्ज डॉलसाचा प्रस्ताि नदला
होता.
• अमेररकेने आयोशजत हिामानविषयक लीडसा शशखर पररषदेदरम्यान, वबडेन यांनी
२०५० पयांत अमेररका ननव्िळ शून्य उ्सजानाचे उद्दीष्ट् साध्य करेल, अशी घोषणा
केली होती.
कांगोने क
े ली इबोला प्रकोपाच्या समाप्तीिी घोर्णा
• कांगोचे लोकशाही प्रजासत्ताक (Democratic Republic of Congo) या देशाने
अलीकडेच इबोलाच्या १२व्या प्रकोपाच्या समाप्तीची घोषणा केली. इबोलामुळे या
देशातील उत्तरी नकिुच्या पूिा प्रांतात ६ जणांचा मृ्यू झाला होता.
इबोला प्रकोप
• सध्याचा इबोला प्रकोप हा आनुिांशशकरर्या २०१८-२० मध्ये झालेल्या प्रकोपांशी
जोडलेला होता.
• सध्या, वगनी (Guinea) हा देशदेखील इबोला सािीच्या विरूद्ध लढा देत आहे.
• इबोला विषाणूचा शोध १९७६ मध्ये लागला होता. पशिम आनिकेतील २०१४-१६
दरम्यानचा इबोला प्रकोप हा आजिरचा सिाात मोठा इबोला प्रकोप आहे.
• जून २०१९ मध्ये जागवतक आरोग्य संघटनेने कांगोचे लोकशाही प्रजासत्ताक या
देशात जागवतक आरोग्य आणीबाणी घोनषत केली होती.
जागततक आरोग्य आभणबाणी
• जागवतक आरोग्य आणीबाणी तेव्हा जाहीर केली जाते, जेव्हा एखाद्या देशातील
रोगाचा प्रादुभाािाचा इतर देशांनाही धोका ननमााण होतो. यासाठी समहन्ित
आंतरराष्ट्रीय प्रवतसाद आिश्यक असतो.
इबोला तवर्ाणू
• इबोला विषाणू िन्य प्राण्यांपासून माणसांमध्ये संक्रवमत झाला होता ि हा रोग
संसगाजन्य असून एका मनुष्याद्वारे दुसऱ्ामध्ये पसरू शकतो.
• या विषाणूचा शशरकाि एखाद्या बावधत प्राण्याच्या (सामान्यत: माकडे नकिंिा
िटिाघळे) रक्तत नकिंिा शारीररक द्रिपदािा यांच्याशी संपकााद्वारे होतो.
• बावधत नसताना देखील िटिाघळे हा विषाणू िाहून नेऊ शकतात आशण पसरिू
शकतात असे मानले जाते.
• ताप, घसादुखी, स्नायूदुखी, उलट्या इ. इबोला रोगाची लक्षणे विषाणूबाधा
झाल्याच्या २ नदिस ते ३ आठिड्यांदरम्यान नदसू लागतात. ्यानंतर ६ ते १६
नदिसांत रोगी मृ्यूमुखी पडण्याची शक्तयता असते.
• इबोला रोगाचा मृ्यूदर उच्च आहे. या विषाणूने बावधत झालेले ५० टक्के ते ९० टक्के
लोक बऱ्ाचदा मृ्यू पाितात.
• २०१९ मध्ये जागवतक आरोग्य सं घटनेने इबोलाला जागवतक आरोग्यासाठी प्रिम १०
धोक्तयांपैकी एक म्हणून घोनषत केले होते. यामध्ये सामील इतर धोके म्हणजे गैर-
संसगाजन्य रोग, िायु प्रदूषण, हिामान बदल, िैशर्श्क इन्फ्लूएन्झा महामारी,
प्रवतजैविक प्रवतरोध, एचआयव्ही, कमकुित आरोग्य सेिा इ.
इबोलावरील लस
• २०१५ मध्ये वगनीमध्ये rVSV-ZEBOV ही इबोला लस िापरली जात होती. २०१८-
१९ मध्ये या लसीचा िापर कांगोमध्येही करण्यात आला होता.
पेस्कोमध्ये प्रथमच अमेररक
े च्या भागीदारीस मांजूरी
• युरोनपयन संघाने (EU) Permanent Structured Cooperation (PESCO)
संरक्षण उपक्रमात भाग घेण्यासाठी नॉिे, कॅनडा ि अमेररकेने केलेल्या विनं्यांना
मंजूरी नदली आहे.
Page | 31
• यंदा प्रिमच युरोनपयन सं घाने वतसऱ्ा देशाला पेस्को (PESCO) प्रकल्पात भाग
घेण्यास अनुमती नदली आहे. आता हे देश युरोपमधील सैन्य गवतशीलता प्रकल्पात
(Military Mobility Project) भाग घेतील.
• नोव्हेंबर २०२० मध्ये, युरोनपयन संघाने सदस्य नसलेल्या देशांनाही पेस्कोमध्ये भाग
घेण्याची अनुमती नदली. ्यानंतर कॅनडा, अमेररका आशण नॉिे यांनी पेस्कोमध्ये
सहभागी होण्यासाठी विनंती केली होती.
पेस्को म्हणजे काय?
• हा युरोनपयन संघाच्या सुरक्षा ि संरक्षण धोरणाचा एक भाग आहे. २००९ मधील
शलस्बन संधीद्वारे (Treaty of Lisbon) सुरू केलेल्या युरोनपयन संघाच्या सं धीच्या
(Treaty of European Union) आधारे ‘पेस्को’ची सुरुिात करण्यात आली
होती.
पेस्को आभण नाटो
• पेस्कोचे सुमारे चार पंचमांश सदस्य नाटोचेही सदस्य आहेत. नाटो (NATO) म्हणजे
उत्तर अटलांनटक सं धी सं घटना (North Atlantic Treaty Organisation).
पेस्कोमधील तटस्थ देश
• युरोनपयन सं घाच्या ऑहस्टरया, आयलांड, नफनलँड आशण स्िीडन या ४ सदस्य देशांनी
स्ित: ला तटस्थ घोनषत केले आहे.
अमेररका आभण पेस्को
• अमेररकेने पेस्कोच्या विरोधात अनेक िेळा वचिंता व्यक्तत केली आहे. विश्लेषकांच्या
मते, अमेररकेला युरोपमधील प्रभाि कमी होण्याची भीती असल्याचे हे लक्षण आहे.
अमेररका युरोनपयन संघाच्या सदस्य देशांना दरिषी सुमारे १ अब्ज युरो नकमतीची
शस्त्रे विकते.
सैन्य गततशीलता प्रकल्प
• Military Mobility Project
• पायाभूत सुविधांमध्ये सुधारणा करून ि नोकरशाही अडिळे दूर करून युरोनपयन
संघातील सदस्य देशांमध्ये लष्करी तुकड्यांच्या मुक्तत हालचालीस मदत
करण्यासाठीचा हा प्रकल्प आहे.
• हे प्रामुख्याने नोकरशाही अडिळे (पासपोटा तपासणी इ.) ि आगाऊ नोनटसची गरज
अशा २ क्षेत्रांिर लक्ष्य केंनद्रत करते.
• नाटोच्या आप्कालीन काळात, सैन्य स्ितंत्रपणे आशण िेगाने हालचाली करू
शकते. परंतु शांतता काळात ्यांना आगाऊ नोनटस देणे आिश्यक आहे.
अमेररक
े त तेलवाक्रहनीवर सायबर हल्ला
• अमेररकेिील सवााि मोठ्या कोलोननयल तेलिाहहनीिर ‘डाक
ा साइड’ (Darkside)
नािाच्या हॅकसा गटाने ७ मे रोजी सायबर हल्ला केल्यामुळे ही तेलिाहहनी
प्रशासनाला बंद करािी लागली.
• या हल्ल्यानंतर अमेररक
े चे राष्टराध्यक्ष जो वबडेन याांनी ववभार्ीय आणीबाणी जाहीर
केली.
• कोलोननयल तेलिाहहनीच्या सॉफ्टिेअर प्रणालीिर डाक ा साईड रॅन्समिेअरच्या
हॅकसानी हल्ला करून ्यांचा १०० जीबीचा डेटा ओशलस ठेिला होता.
• हॅकसानी कंपनीकडे खंडणीची मागणी केली होती ि खंडणी न नदल्यास कंपनीचा
१०० जीबीचा डेटा लीक केला जाईल, अशी धमकीही नदली होती.
• कंपनीने ‘सॉफ्टिेअर डीहक्रप्शन की’साठी या हॅकसा गटाला सुमारे ५ दशलक्ष
डॉलसाची खंडणी हक्रप्टोकरन्सीच्या स्िरूपात नदली.
• हॅकसानी तेलिाहहनीचे ननयंत्रण आपल्या हाती घेतले नव्हते, परंतु तरीही
रॅन्समिेअरचा ननयंत्रण प्रणालीतील प्रसार रोखण्यासाठी ही तेलिाहहनी बंद करण्यात
आली होती.
तेलवाक्रहनीबद्दल
• कोलोननयल पाइपलाइन कंपनीची ही तेलिाहहनी अमेररक े च्या पूिा नकनारपट्टीलगत
सुमारे ४५ टक्के पेटरोल ि नडझेलची िाहतूक करते.
• ही तेलिाहहनी टेक्तसासमध्ये सुरू होते आशण अमेररक
े च्या दशक्षण पूिा राज्यांत पेटरोल
 ि नडझेल िाहून नेते. ही शुद्धीकरण केलेल्या तेलाची अमेररकेतील सिाात मोठी
तेलिाहहनी आहे.
• सुमारे ५ कोटी लोकांना या तेलिाहहनीच्या सेिेचा लाभ होतो. वतची लांबी ८,८५०
नकमी असून ती अमेररकेतील १८ राज्यांमधून जाते.
• प्रवतनदन ३० लाख बॅरलहून अवधक तेल िाहून नेण्याची या िाहहनीची क्षमता आहे.
्यात विमानांच्या इंधनापासून पेटरोल आशण नडझेल इ्यादींपयांतचा समािेश आहे.
• या तेलिाहहनीमध्ये गेल्या ४ िषाांत ७ िेळा गळती झाली. २०२० मध्ये या
तेलिाहहनीमध्ये उत्तर क
ॅ रोशलना येिे मोठी गॅसोलीन गळती झाली होती.
डाक
ग साइड
• डाका साइड हा एक गट आहे जो सायबर हल्ले करण्यासाठी रॅन्समिेअर भाड्याने
देतो.
• अमेररके चे अध्यक्ष ि इतर अनेक अमेररकी अवधकाऱ्ांच्या म्हणण्यानुसार हे
हल्लेखोर रशशयामध्ये िास्तव्यास आहेत.
• डाक
ा साइड समूहाने यापूिी तोशशबासह इतर चार कंपन्यांिर हल्ला केला होता. या
गटाने असा दािा केला आहे की, तो अराजकीय (apolitical) आहे.
• अमेररकेतील सायबर वसक्तयुररटी फमाच्या मते, डाक ा साइड गटाची आचारसंहहता आहे.
या संहहतेनुसार शाळा, रुग्णालये, विद्यापीठे, संस्था आशण सरकारी संस्था यांच्यािर
हल्ले करीत नाहीत.
महामारी प्रततसादासाठी जागशतक क
ृ तीदल
• अलीकडेच महामारी प्रवतसादासाठी जार्विक कृिीदलाने (Global Task Force
on Pandemic Response) पुढील ३ काये ्िररत करण्याची घोषणा केली आहे.
❖भारताला १००० व्हेंनटलेटर वितररत करणे.
❖भारताला २५,००० ऑहक्तसजन कॉन्सन्टरेटसा पाठविणे.
❖Chief Human Resources Officer India Action Groupची स्थापना
करणे. हा समूह भारतीय लोकांना मदत करण्यासाठी व्यािहाररक माहहती ि
कल्पना प्रदान करेल.
• यासाठी हे कृिीदल यूएस-इंनडया स्टरॅटेशजक पाटानरशशप फोरम ि यूएस-इंनडया
वबशझनेस कौहन्सल यांच्यासह वमळून काम करणार आहे.
महामारी प्रततसादासाठी जागशतक क
ृ तीदल
• Global Task Force on Pandemic Response
• अमेररक
े च्या सुमारे ४० प्रमुख कंपन्यांनी हे कृतीदल तयार करण्यासाठी
हातवमळिणी केली आहे. हे कृतीदल भारताला मोठ्या प्रमाणात कोविड-१९
आप्कालीन मदत सामग्री पुरिेल.
• संसाधने एकनत्रत करण्यासाठी आशण ्यांच्या वितरणासाठी हे कृतीदल स्थापन
करण्यात आले आहे.
• ही एक निीन सािाजननक-खाजगी भागीदारी आहे. यूएस चेंबर ऑफ कॉमसाद्वारे
याचे आयोजन केले जाते ि वबशझनेस राउंडटेबलचे यास समिान आहे.
• अलीकडेच पुढील ३ भारतीय-अमेररकन या दलात सामील झाले आहेत. गूगलचे
सुंदर नपचाई, डेलॉइटचे पुननत रेंजेन ि एडोबीचे शांतनु नारायण.
िीनच्या तसनोफामग लसीच्या आपत्कालीन वापरास मंजूरी
• जागवतक आरोग्य संघटनेने (WHO) कोरोनावरील चीनच्या वसनोफामा लसीच्या
आप्कालीन िापरास मंजूरी नदली अहे.
• यापूिी जागवतक आरोग्य संघटनेने ॲस्टराझेनेका (AstraZeneca), फायझर
(Pfizer), बायोटेक (BioNTech), जॉनसन अँड जॉन्सन यांनी विकवसत केलेल्या
कोविड-१९ लसींना मंजूरी नदली आहे.
तसनोफामग लस
• वसनोफामा लस चीनने विकवसत केली होती. जागवतक आरोग्य संघटनेने मंजूरी
नदलेली ही पहहलीच चीनी लस आहे. WHOच्या माहहतीनुसार या लसीची
कायाक्षमता ७९ टक्के आहे.
Page | 32
• वसनोफामा लस ही कोव्हॅहक्तसन लसीप्रमाणेच एक ननहष्क्रय लस आहे. ननहष्क्रय लस
उष्णता, विनकरण नकिंिा रसायनांचा िापर करून रोगास कारणीभूत विषाणूला नष्ट्
करून तयार केली जाते.
• या लसी तयार करण्यास अवधक िेळ लागतो. तसेच, या लसीचे दोन ते तीन डोस
घ्यािे लागतात.
• पोशलओ आशण फ्लू रोगांिरील लसी याच पध्दतीचा िापर करून बनविल्या जातात.
• जगातील अनेक लसींपैकी केिळ भारताची कोव्हॅहक्तसन ि चीनच्या वसनोफॉमा ि
वसनोव्हॅक ननहष्क्रय विषाणूचा िापर करून विकवसत करण्यात आल्या आहेत.
• मॉडनाा, ॲस्टराझेनेका (कोशव्हशशल्ड), स्पुटननक, फायझर, जॉनसन अँड जॉन्सन अशा
इतर लसींमध्ये व्हायरल िेक्तटरचा िापर केला गेला आहे.
सद्य पररस्थस्थती
• वसनोफामा या लसीला WHOची मंजूरी जरी आता प्राप्त झाली असली तरी, ही लस
आधीपासूनच अनेक देशांमध्ये िापरली जात आहे.
• तसेच, वसनोव्हॅक या चीनी लसीला अद्याप WHOची मंजुरी न वमळूनही पानकस्तान
ि इशजप्तसारखे देश ही लस िापरण्याची योजना आखत आहेत.
• ब्राझील, बहाररनसह इतर काही देशांनी चीनी लसीच्या कायाक्षमतेबाबत वचिंता व्यक्तत
केली आहे.
नेपाळच्या पंतप्रधानांिा बहुमत िािणीत पराभव
• नेपाळचे पंतप्रधान केपी शमाा ओली यांचा संसदेतील बहुमत चाचणीत पराभि झाला
आहे. नेपाळी संसदेच्या कननष्ठ सभागृहात ्यांना बहुमत वसद्ध करता आले नाही.
• ओली यांना २७५ सदस्यीय प्रवतननधी सभेमध्ये बहुमत वसद्ध करण्यासाठी १३६
मतांची गरज होती. कननष्ठ सभागृहात एकूण २३२ मते पडली. ्यात ओलींच्या
बाजूने ९३ तर विरोधात १२४ खासदारांनी मतदान केले. १५ खासदारांनी मतदानात
भाग घेतला नाही.
• पुष्पकमल दहल उपाख्य ‘प्रचंड’ यांच्या नेपाळी कम्युननस्ट पक्षाने पाहठिंबा काढून
घेतल्यानंतर ओली सरकार अल्पमतात आले होते. यानंतर ्यांना कननष्ठ सभागृहात
बहुमत वसद्ध करािे लागणार होते.
पार्शर्वभूमी
• नेपाळमधील राजकीय पेचप्रसंग २० नडसेंबर २०२० पासून सुरू झाला होता. तेव्हा
राष्ट्रपती विद्यादेिी भंडारी यांनी पंतप्रधान ओलींच्या सूचनेिरून संसद बरखास्त केली
होती ि नव्याने ननिडणुकांचे आदेश नदले होते.
• ओलींची ही सूचना नेपाळ कम्युननस्ट पक्षामध्ये सत्तेबाबत सध्या सुरू असलेल्या
क
ु रघोडीमुळे करण्यात आली होती.
• चीनच्या मदतीने ननिडणूक शजिंकून पुन्हा सत्तेिर यायचे असा ओली यांचा डाि होता.
पण या ननणायाविरोधात जनता रस््यािर उतरली. राजकीय पक्षांनी न्यायालयात दाद
मावगतली.
• न्यायालयाने राष्ट्रपती विद्यादेिी भंडारी यांचा संसद बरखास्त करण्याचा ननणाय
रद्दबातल ठरिला ि देशात पयाायी सरकार स्थापन करण्याचा आदेश नदला.
भारतसाठी सकारात्मक
• केपी शमाा ओली भारत द्वेष्ट्े आशण चीन समिाक म्हणून ओळखले जातात. ते सत्तेिर
आल्यापासून ्यांनी भारत विरोधी ि चीन धार्जजणे ननणाय घेण्यास सुरुिात केली.
• िषाभरापूिी चीन भारत संघषा सुरू असताना ओली यांनी नेपाळचा निा नकाशा
तयार करून ्यात भारताचा उत्तराखंडमधील काही भाग आपल्या हद्दीत दाखिला
होता. ्यातून मोठा िादही झाला होता.
• लडाखच्या गलिान खोऱ्ात भारत आशण वचनी सैननक एकमेकांशी शभडल्यानंतर
केपी ओली शमाा यांनी चीनची बाजू घेतली होती.
• या काळात ्यांनी जे गशलच्छ राजकारण केले ्यामुळे ्यांची लोकनप्रयता घटली
होती. नेपाळी जनतेत ्यांच्याविषयी प्रचंड नाराजी होती.
• ओली हे चीनच्या हातचे बाहुले बनल्याने पुष्पकमल दहल उपाख्य ‘प्रचंड’ हेदेखील
्यांच्यािर नाराज होते.
 भारत-नेपाळ
• १९५०च्या शांतता ि मैत्रीच्या करारािर स्िाक्षऱ्ा झाल्यापासून भारत आशण
नेपाळमध्ये चांगले संबंध आहेत.
• भारतात ८० लाखांहून अवधक नेपाळी लोक राहतात. नेपाळी गुरखा ही भारतीय
सैन्याची सिाात मह्िाची रेशजमेंट आहे.
• भारत ि नेपाळ यांच्यात प्रचशलत एका प्रिेनुसार, भारतीय लष्कर प्रमुखांना
औपचाररकरर्या नेपाळ लष्कराचे मानद जनरल ही पदिी नदली जाते.
• नेपाळमध्ये जाण्यासाठी भारतीय नागररकांना शव्हसा लागत नाही. भारतीय
नोंदणीकृत िाहने ३० नदिस नेपाळमध्ये राहू शकतात. नेपाळमध्ये भारतीय चलन
मोठ्या प्रमाणात स्िीकारले जाते.
नेपाळच्या पंतप्रधानपदी पुन्हा क
े पी शमाग ओली
• नेपाळचे पंतप्रधान म्हणून केपी शमाा ओली यांची पुन्हा ननिड झाली आहे. विरोधी
पक्षाला संसदेमध्ये बहुमत वसद्ध न करता आल्यामुळे हा ननणाय घेण्यात आला.
• सभागृहामध्ये बहुमत वसद्ध करण्यासाठी १३६ सदस्यांची गरज आहे. इतर पक्षांमध्ये
फूट पडल्यामुळे कोणालाही संयुक्ततपणे िा एकत्र येऊन हा आकडा गाठता आला
नाही.
• ओली यांच्या पक्षाचे १२१ सदस्य आहेत. ्यामुळे बहुमताचा आकडा गाठता आला
नसला, तरी सभागृहातील सिाात मोठा पक्ष म्हणून ्यांची पुन्हा ननयुक्तती करण्यात
आली.
• ११ मे २०२१ रोजी ओलींनी विर्श्ासदशाक ठराि हरल्यामुळे पंतप्रधानपद गमािले
होते. ्यानंतर राष्ट्रपती विद्यादेिी भंडारी यांनी पुन्हा पंतप्रधान म्हणून ्यांची ननयुक्तती
केली.
• नेपाळच्या संविधानातील कलम ७८(३) नुसार, ओली यांचा पक्ष लोकप्रवतननधींच्या
सभागृहातील सिाात मोठा पक्ष असल्यामुळे ्यांची पंतप्रधानपदी ननयुक्तती करण्यात
आली.
• ओली यांना आता ३० नदिसांमध्ये पुन्हा विर्श्ासदशाक ठरािाला सामोरे जािे
लागणार आहे. हा ठराि हरल्यास कलम ७६(२) अन्िये सत्ता स्थापन करािी
लागणार आहे.
• या दोन्ही पायऱ्ांमध्ये ओलींना सत्ता स्थापन करता आली नाही, तर पुन्हा ्यांचे
सरकार बरखास्त होईल आशण देशात ननिडणुका घ्याव्या लागतील.
नासा-Axiomिा करार
• नॅशनल एयरोनॉनटक्तस अँड स्पेस ॲडवमननस्टरेशनने (नासा) ने Axiom Space
कंपनीसोबत करार केला आहे.
• या कराराअंतगात Axiom आंतरराष्ट्रीय अिकाश स्थानकात आपले अंतराळिीर
पाठिेल. अिकाश स्थानकािरील हे पहहले खासगी अंतराळिीर वमशन आहे.
• या अशभयानाला एक्तस-१ (Ax-1) असे नाि देण्यात आले आहे.
• Axiomचे अंतराळिीर अिकाश स्थानकात ८ नदिस िास्तव्य करतील. ते
जवमनीिरील अिकाश स्थानकाशी समन्िय साधण्यासाठी हक्रयाकलाप करतील.
भारतािे स्वतःिे स्पेस स्टेशन
• भारत स्ितःचे अिकाश स्थानक सुरू करण्याची योजना आखत आहे.
• भारतीय अिकाश स्थानक लहान असेल. ्याचे िजन २० टन असेल. याचा उपयोग
मायक्रोग्रॅव्हीटी प्रयोग करण्यासाठी केला जाईल ि अंतराळ पयाटनासाठी यांचा िापर
केला जाणार नाही.
• भारतीय अंतराळ स्थानक ४०० नकमी उंचीिर स्थानपत केले जाईल. हा प्रकल्प
गगनयान वमशनचा विस्तार असेल.
िीनच्या लोकसंख्येत ०.५३ टक्क
े वाढ
• सातव्या राष्ट्रीय जनगणनेची आकडेिारी चीन सरकारने जाहीर केली असून चीनच्या
लोकसंख्येत ०.५३ टक्के िाढ झाली आहे.
Page | 33
• २०१९ मध्ये ती १.४ अब्ज असलेली चीनची लोकसंख्या आता िाढून १.४११७८ अब्ज
झाली आहे.
• ्यामुळे अजूनही जगातील सिाात जास्त लोकसंख्या असलेला देश म्हणून चीन प्रिम
स्थानी राहणार आहे.
• पुढील िषाापासून चीनची लोकसंख्या िाढ कमी होणे अपेशक्षत आहे. ्यामुळे
चीनमध्ये मनुष्यबळाची कमतरता ननमााण होतानाच िस्तूंचा खप कमी होणार आहे.
• चीनच्या एकूण लोकसंख्येत १८.७ टक्के लोक म्हणजे २६.४० कोटी लोक हे जेष्ठ
नागररक असणार आहेत.
• १५ ते ५९ ियोगटातील लोकांचे प्रमाण ८९.४ कोटी असून २०१० मधील
लोकसंख्येच्या तुलनेत या लोकांचे प्रमाण ६.७९ टक्तक्तयांनी कमी झाले आहे.
• लोकसंख्यािाढीचा दर १९८२ मध्ये २.१ टक्के होता. चीनच्या एक मूल धोरणामुळे
लोकसंख्या िाढीचा दर कमी झाला आहे.
• चीनमध्ये जन्मदरही कमी झाला असून गेल्या िषी १२ दशलक्ष मुले जन्माला आली
तर २०१९ मध्ये १४.५५ दशलक्ष मुले जन्माला आली होती. िषाांतील जन्मदर घट ही
२२ टक्के आहे.
• चीनचा लैंवगकता प्रमाण दर घसरला असून १०५.०७ पुरुषांमागे १०० स्थस्त्रया आहेत.
२०१० मध्ये हे प्रमाण १०५.२ होते.
िीनिे रोव्हर मंगळ ग्रहावर उतरले
• अमेररकेपाठोपाठ आता चीनचे रोव्हरदेखील मंगळ ग्रहािर उतरले आहे. याबरोबरच
मंगळािर रोव्हर उतरिणारा चीन हा दुसरा देश ठरला आहे.
• हे रोव्हर वतयानिेन-१ (Tianwen-1) अंतराळयानािर तैनात होते. हे अंतराळयान
फेब्रुिारी २०२१ मध्ये मंगळाच्या कक्षेत पोहोचले होते
• झुरोंग (Zhurong) असे या रोव्हरचे नाि असून ते पारंपररक अग्नीदेितेच्या
नािािरून ठेिण्यात आले आहे.
• मंगळािरील युटोनपया प्लॅनशशया या भागात हे रोव्हर उतरिण्यात आले आहे. सहा
चाकांचे हे सौर रोव्हर २४० नकलो िजनाचे असून ्यात ६ िैज्ञाननक उपकरणे आहेत.
अमेररक
े िे ओक
े नोस एझसप्लोरर
• अमेररकेने खोल समुद्राच्या अन्िेषणासाठी ओकेनोस एक्तसप्लोरर (Okeanos
Explorer) नामक जहाज दोन आठिड्यांच्या मोहहमेिर रिाना केले आहे.
• हे जहाज National Oceanic and Atmospheric Administration
(NOAA) द्वारे ननमााण करण्यात आले आहे.
• हे हॅडल झोनमध्ये अस्पर्जशत समुद्र तळाच्या विशाल क्षेत्राचे थ्रीडी (3D) नकाशे
तयार करेल.
• यामध्ये ऑर्षफयस (Orpheus) नािाच्या पाण्याखालील स्िायत्त िाहनाचे
(autonomous under water vehicle) तंत्रज्ञान प्रदशान देखील असेल.
• ऑर्षफयस रोबोट हा सबमर्थसबल रोबोटचा एक निीन िगा आहे, जो प्रगत
सॉफ्टिेअर तसेच कॅमेरे, नदिे िापरुन खोल समुद्राचे अन्िेषण करतो. ्याचे िजन
सुमारे २५० नकलो आहे.
• हे िाहन चपळ आहे, तसेच खडबडीत िातािरणात सहजतेने िािरू शकते.
• ऑर्षफयस JPL आशण Woods Hole Oceanographic Institution
(WHOI) यांनी नडझाइन केले आहे. JPLने नासाच्या मासा वमशन २०२० साठी
पर्थसव्हरन्स रोव्हर ि इन्जेन्यूटी हेशलकॉप्टरची रचना देखील केली आहे.
• HADEX कायाक्रमाचे संचालन WHOI करीत आहे. HADEX म्हणजे Hadal
Exploration Programme.
हॅडल िोन
• हॅडल झोन हा महासागराचा सिाात खोल प्रदेश आहे, जो समुद्राच्या खंदनात आहे.
• हॅडल झोन सहसा ६ हजार ते ११ हजार मीटरच्या खोलीिर आढळतो.
 अमेररक
े चा SBIRS भजओ-५ क्षेपणास्त्र िेतावणी उपग्रह
• युनायटेड लॉंच अलायन्सने फ्लोररडाच्या केप कॅनानव्हेरल स्पेस फोसा स्टेशन येिून
१९ मे रोजी ॲटलास-व्ही रॉकेट (Atlas V Rocket) प्रक्षेनपत केले.
• या ॲटलास-व्ही रॉकेटद्वारे SBIRS शजओ-५ क्षेपणास्त्र चेतािणी उपग्रह (SBIRS
Geo-5 Missile Warning Satellite) प्रक्षेनपत करण्यात आला.
• हा उपग्रह क्षेपणास्त्र चेतािणी, युद्धक्षेत्र, क्षेपणास्त्र संरक्षण यामध्ये मह््िपूणा क्षमता
प्रदान करेल.
• ्याचे िजन ४८५० नकलो आहे. २०१८ पयांत, १० SBIRS उपग्रह प्रक्षेनपत करण्यात
आले होते.
ॲटलास-व्ही
• ॲटलास-व्ही हे दोन-टप्प्यांचे रॉकेट आहे. ्याच्या पहहल्या टप्प्यात रॉकेट ग्रेड
े रोवसन आशण द्रि ऑहक्तसजनचा िापर केला जातो. तर दुसऱ्ा टप्प्यात हायडरोजन
क बाबतीत चीन हा जगात वतसऱ्ा क्रमांकाचा देश आहे.
ि द्रि ऑहक्तसजनचा िापर केला जातो. या रॉकेटने ३५,७५३ नकमी उंचीिर SBIRS
उपग्रह स्थानपत केला.
SBIRS
• SBIRS म्हणजे Space Based Infrared System (अिकाश आधाररत इन्िारेड
यंत्रणा).
• हे क्षेपणास्त्र चेतािणी, क्षेपणास्त्र युद्धक्षेत्र ि क्षेपणास्त्र संरक्षण यासाठी नडझाइन
केलेले आहे.
• SBIRS ही मुळात अिकाश टरॅनकिंग ि देखरेख यंत्रणा आहे. SBIRS रचना
अमेररक
े च्या स्पेस फोसा वसस्टमच्या इन्िारेड स्पेस टेहळणीची गरज पूणा
करण्यासाठी केली गेली होती.
• २०२० या एका िषाातच SBIRS उपग्रहांनी १ हजाराहून अवधक क्षेपणास्त्रांचा तपास
लािला आहे.
युनायटेड स्टेट्स स्पेस फोसग
• ही अमेररक
े च्या सशस्त्र दलाची अिकाश शाखा आहे. हे अमेररक
े चे आशण तसेच
जगातील पहहले आशण एकमात्र अिकाश बल आहे.
युनायटेड लॉन्ि अलायन्स
• ULA | United Launch Alliance
• ही एक अमेररकन अिकाशयान कंपनी आहे, जी अनेक रॉकेट िाहने बनिते ि
संचाशलत करते. ही कंपनी प्रक्षेपण सेिा देखील प्रदान करते.
• ॲटलास-व्ही रॉकेट या कंपनीमाफात संचाशलत केले जाते. िल्कन सेंटॉर (Vulcan
Centaur) रॉकेट ॲटलास-व्ही रॉकेटचे उत्तरावधकारी आहे आशण सध्या याची
रचना केली जात आहे.
• भविष्यात ही कंपनी बोइंग स्टारलेनर क्र
ू कॅप्सूलला आंतरराष्ट्रीय अिकाश स्थानकात
लॉंच करणार आहे. या अशभयानास ओएफटी-२ (Orbital Flight Test)
म्हणतात.
रशिया-चीनचा सवागत मोठा अणुऊजाग प्रकल्प
• १९ मे २०२१ रोजी चीन ि रशशयाने सिाात मोठा अणुऊजाा प्रकल्प सुरू केला. या
प्रकल्पाचे बांधकाम सुरू करण्याच्या समारंभात रशशयाचे अध्यक्ष व्लानदमीर पुतीन ि
चीनचे अध्यक्ष शी शजननपिंग उपस्थस्थत होते.
• २०१८ मध्ये रशशया ि चीनने अणुऊजाा सहकाया प्रकल्पाबाबत करार केला होता. या
कराराअंतगात दोन्ही देशांनी शुदापु (Xudapu) अणुउजाा प्रकल्पातील वतसरे ि
चौिे संयंत्र आशण वतयानिान (Tianwan) अणुउजाा प्रकल्पातील सातिे ि आठिे
संयंत्र तयार करण्यास सहमती दशाविली होती.
• िरील ४ संयंत्रांची ननर्थमती ही दोन्ही देशांदरम्यानच्या विज्ञान ि तंत्रज्ञान निकल्पना
आशण उच्च क्षमतेच्या उपकरणांच्या उ्पादन क्षेत्रातील सहकायााचा पररणाम आहे.
• या प्रकल्पांचे कंत्राट मूल्य २० अब्ज डॉलसा आहे. या प्रकल्पात िापरल्या जाणाऱ्ा
अणुभट्ट्या वतसऱ्ा नपढीच्या VVER-१२०० अणुभट्ट्या आहेत.
• पूणा झाल्यानंतर या अणुभट्ट्यांमधून ३७.६ अब्ज नकलोिॅट िीजननर्थमती होईल.
Page | 34
्याचसोबत ३०.६८ दशलक्ष टन काबान डायऑक्तसाईडचे उ्सजानदेखील कमी होईल
ि जीिाश्म इंधनांचा िापरही कमी होईल.
पार्श्गभूमी
• मानिावधकार उल्लंघनांसह अनेक मुद्द्ांिरून युरोनपयन युननयन ि अमेररक
े च्या
जोरदार दबािाचा सामना केल्यानंतर रशशया ि चीनचे आपले संबंध अवधक घननष्ठ
करीत असल्याचा हा प्रकल्प एक ठोस पुरािा आहे.
• कोळसा आधाररत संयंत्रांिरील आपले अिलंवब्ि कमी करण्यासाठी चीन आपल्या
अणु विकासाला गती देत आहे. २०६० पयांत काबान तटस्थ (Carbon Neutral)
देश बनण्याचे उद्दीष्ट् साध्य करण्यासाठी हे केले जात आहे.
िीनिी अणुशझती
• एनप्रल २०२१ पयांत चीनमध्ये ४९ अणुऊजाा प्रकल्प आहेत. यासह अणुऊजेच्या
• २०३५ पयांत चीनने २०० वगगािॅट आहण्िक क्षमता गाठण्याचे लक्ष्य ठेिले आहे.
दलाई लामांच्या उत्तरातधकारी ननवडीमध्ये िीनिा हस्तक्षेप
• वतबेटीयन धमागुरु दलाई लामांचा उत्तरावधकारी चीनच ननिडेल अशी र्श्ेतपनत्रका
चीनद्वारे काढण्यात आली आहे.
• दलाई लामा यांनी स्ित: अनुयायाची ननिड केल्यास ्याला मान्यता नसेल असा
दािाही र्श्ेतपनत्रकेत करण्यात आला आहे.
• चीनमध्ये १६४४ ते १९११ पयांत वचिंग राजशाही होती. ्यानंतर चीनमधील सरकार
दलाई लामा ि अन्य अध्याह्मक बौद्ध ने्यांची ननिड करत मान्यता देते अस
र्श्ेतपनत्रकेत सांगण्यात आले.
• १४िे दलाई लामा आता ८५ िषाांचे झाले आहेत. ्यामुळे ्यांचा उत्तरावधकारी
ननिडीची मागणी जोर धरू लागली आहे.
• ्यात अमेररकेने उत्तरावधकारी ननिडण्याचा अवधकार दलाई लामा, वतबेटीय बौद्ध नेते
ि वतबेटमधील लोकांना असल्याचे सांवगतले आहे. अमेररकेने यासाठी वतबेटीयन
पॉशलसी अँड सपोटा ॲक्तट २०२० लागू केला आहे.
• मात्र चीनने दलाई लामा ननिडीची प्रहक्रया जुनी असल्याचे सांगत अमेररकन
धोरणाला विरोध केला आहे. तसेच धार्थमक ि ऐवतहावसक परंपरेनुसार दलाई लामा
यांचा उत्तरावधकारी ननिडला जाईल असे र्श्ेतपनत्रकेत सांगण्यात आले आहे.
• वतबेट हा चीनचा अविभाज्य भाग असल्याचंही यात नमूद करण्यात आले आहे.
• १३िे दलाई लामा यांनी १९१२ साली वतबेटला स्ितंत्र असल्याचे घोनषत केले होते.
मात्र १४व्या दलाई लामा ननिडीिेळी चीनने वतबेटिर हल्ला केला. ्यात वतबेटचा
पराभि झाला. वतबेटमधील जनतेने चीनचा विरोध केला मात्र ्यात ्यांना यश आले
नाही.
• चीनने वतबेटमध्ये १९५९ साली केलेल्या कारिाईनंतर १४िे दलाई लामा भारतात
शरण आले. भारताने ्यांना राजाश्रय देत हहमाचल प्रदेशच्या धमाशाळेत राहण्याची
अनुमती नदली. ्यांच्यासोबत १९५९ साली मोठ्या संख्येने वतबेटीयन नागररक
भारतात आले.
दलाई लामा
• दलाई लामा हे वतबेटचे सिोच्च धार्थमक नेते असतात. ‘दलाई लामा’ याचा अिा
‘ज्ञानाचा महासागर’ असा होतो. जगभरातील बौद्ध यांना आपले धमागुरू मानतात.
• आतापयांत १३ दलाई लामा होऊन गेले असून सध्याचे १४िे दलाई लामा हे तेहन्झन
ग्या्सो आहेत. चीनने वतबेटिर केलेल्या हल्ल्यामुळे ्यांनी भारताच्या हहमाचल
प्रदेश राज्यातील धमाशाला येिे आश्रय घेतला होता.
• वतबेटीय परंपरेनुसार ज्येष्ठ धमागुरु ि शासन वमळून निीन दलाई लामांच्या ननिडीची
जबाबदारी पार पाडतात.
नेपाळिी संसद बरखास्त
• नेपाळच्या राष्ट्रपती विद्यादेिी भंडारी यांनी नेपाळची संसद बरखास्त केली असून,
आता नोव्हेंबर २०२१ मध्ये नेपाळमध्ये सािानत्रक ननिडणुका होतील.
• नेपाळचे विद्यमान पंतप्रधान केपी शमाा ओली आशण विरोधी पक्षनेते शेर बहादूर
देउबा यांच्यापैकी कोणीच बहुमत वसद्ध न करू शकल्याने संसद बरखास्त करण्याचा
ननणाय घेण्यात आला.
• पुष्पकमल दहल उपाख्य ‘प्रचंड’ यांच्या नेपाळी कम्युननस्ट पक्षाने पाहठिंबा काढून
घेतल्यानंतर ओली सरकार अल्पमतात आले होते. यानंतर ्यांना कननष्ठ सभागृहात
बहुमत वसद्ध करािे लागणार होते.
• परंतु ओली बहुमत चाचणीत पराभूत झाल्यामुळे ्यांनी पंतप्रधान पदाचा राजीनामा
नदल होता. ्यानंतर विरोधी पक्षाला संसदेमध्ये बहुमत वसद्ध न करता आल्यामुळे
्यांची पुन्हा पंतप्रधान म्हणून ननयुक्तती करण्यात आली होती.
• ्यानंतर ओली यांना ३० नदिसांच्या अंत पुन्हा पुन्हा विर्श्ासदशाक ठराि शजिंकणे
अननिाया होते. परंतु ्यात ते अपयशी ठरल्याने आता संसद बरखास्त करण्यात
आली आहे.
आयएमएफची जागततक लसीकरण योजना
• आंतरराष्ट्रीय नाणेननधीने (IMF) ५० अब्ज डॉलसाची जागवतक लसीकरण योजना
प्रस्तावित केली आहे, जी २०२१च्या अखेरपयांत ४० टक्के जागवतक लोकसंख्येचे
लसीकरण सुननशित करेल.
• तसेच ही प्रस्तावित योजना २०२२च्या पहहल्या सहामाहीपयांत नकमान ६० टक्के
जागवतक लोकसंख्येचे लसीकरण करण्याचा प्रय्नही करेल.
• जागवतक आरोग्य सं घटना (WHO), जागवतक बँक, गािी (GAVI) आशण
आनिकन सं घ यांच्या कायाांच्या धतीिर ही योजना प्रस्तावित आहे.
• आयएमएफने लक्ष्य ननधााररत केले आहे ि प्रस्तावित आर्थिक गरजांचा अंदाज
व्यक्तत केला आहे. आयएमएफने आपल्या कृती योजनेंतगात पुढील ३ व्यापक घटक
ननधााररत केले आहेत:
• प्रिम घटक: आयएमएफने २०२१च्या अखेरपयांत ४० टक्के आशण २०२२च्या पहहल्या
सहामाहीपयांत नकमान ६० टक्के जागवतक लोकसंख्येचे लसीकरण करण्याचे लक्ष्य
ननधााररत केले आहे. हे लक्ष्य साध्य करण्यासाठी आयएमएफने देणग्यांव्यवतररक्तत
कोिॅक्तस (COVAX) कायाक्रमाला अवतररक्तत अनुदान नदले आहे.
• दुसरा घटक: आयएमएफ कोरोना विषाणूच्या निीन व्हेरीएंटसारख्या जोखीमांच्या
विरुद्ध सुरक्षा सुननशित करण्यािर भर देत आहे. यासाठी आयएमएफने १ अब्ज
अवतररक्तत लसींचे उ्पादन ि िाढीि जीनोवमक देखरेखीसाठी गुंतिणूक करण्याचा
प्रस्ताि मां डला आहे.
• वतसरा घटक: लसींचा मयाानदत पुरिठा असलेल्या अंतररम कालािधीचे व्यिस्थापन,
व्यापक चाचण्या ि टरेवसिंग, उपचारा्मक आशण सािाजननक आरोग्य उपाय.
योजनेला अर्गसहाय्य कसे प्राप्त होणार?
• आयएमएफचा अंदाज आहे की, या योजनेसाठी अनुदाने, राष्ट्रीय सरकारांची संसाधने
आशण इतर सिलतीच्या दरातील वित्तपुरिठा िगळता आणखी ५० अब्ज डॉलसा
खचा होतील.
• आयएमएफला ३५ अब्ज डॉलसा अनुदान प्राप्त होण्याचा अंदाज आहे. तसेच उिाररत
२२ अब्ज डॉलसा जी-२० समूहाच्या सदस्य देशांकडून अनुदास स्िरूपात प्राप्त
होतील असा आयएमएफचा अंदाज आहे.
कोव्हॅझस योजना
• COVID-19 Vaccines Global Access (COVAX) Scheme
• कोविड-१९ लसींची समान पोहोच सुननशित करण्याच्या उद्देशाने सुरू करण्यात
आलेला हा एक जागवतक उपक्रम आहे.
• या योजनेचे नेतृ्ि ग्लोबल अलायन्स फॉर व्हॅहक्तसन अँड इम्युनायझेशन (GAVI),
जागवतक आरोग्य सं घटना (WHO) आशण कोॲलेशन फॉर एनपडेवमक प्रीपेअडानेस
इनोव्हेशन्स (CEPI) यांच्याद्वारे केले जात आहे.
• जागवतक आरोग्य सं घटना, युरोनपयन कवमशन आशण िान्स सरकारने एनप्रल २०२०
मध्ये कोविड-१९चा सामना करण्यासाठी सुरू केलेल्या ‘ॲक्तट-ॲक्तसीलरेटर’
(Access to COVID-19 Tools Accelerator) या उपक्रमाच्या ३ स्तंभांपैकी
Page | 35
कोव्हॅक्तस योजना एक आहे.
• कोविड-१९ लसींचे न्यायपूणा पद्धतीने वितरण करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय संसाधनांशी
समन्िय साधण्याच्या उद्देशाने कोव्हॅक्तस योजना सुरू केली गेली आहे.
• आतापयांत जगातील एकूण ६० टक्के लोकसंख्येचे प्रवतननवध्ि करणारे १६५ देश या
योजनेत सामील सामील झाले आहेत.
• टटप: ॲक्तट-ॲक्तसीलरेटर हा निीन कोविड-१९ लसींचे विकास, उ्पादन ि न्यायपूणा
वितरण यांना गती देण्यासाठी सुरू करण्यात आलेला जागवतक उपक्रम आहे.
फायिर व बायोएनटेक करणार २ अब्ज लसींिा पुरवठा
• कोविड-१९ लसींसाठी एकत्र येण्याच्या आंतरराष्ट्रीय आिाहनाच्या पार्श्ाभूमीिर
अमेररकन औषध ननमााण कंपनी फायझर (Pfizer) ि जमान कंपनी बायोएनटेक
(BioNTech) यांनी मध्यम-उ्पन्न आशण अल्प-उ्पन्न असलेल्या गरीब देशांना
पुढील १८ महहन्यांत कोविड-१९च्या २ अब्ज मात्रांचा पुरिठा करण्याचे आर्श्ासन
नदले आहे.
• इटलीद्वारे आयोशजत जागवतक आरोग्य शशखर पररषदेत (Global Health
Summit) ही घोषणा करण्यात आली.
• या दोन्ही कंपन्यांनी अमेररका आशण युरोपमध्ये िापरण्यास अवधकृत असलेल्या
प्रिम लसी विकवसत केल्या आहेत.
• फायझरने २०२१ मध्ये एक अब्ज डोस आशण २०२२ मध्ये आणखी एक अब्ज डोस
वितररत करणार असल्याची अपेक्षा व्यक्तत केली आहे.
• तिानप, या कंपन्या लसींचे वितरण कोव्हॅक्तस कायाक्रमाच्या माध्यमातून लसींचे
वितरण करणार की नाही हे स्पष्ट् नाही.
फायिर इंक. (Pfizer Inc.)
• न्यूयॉका शहरात स्थापन केलेली ही एक अमेररकन बहुराष्ट्रीय औषध कंपनी आहे. या
कंपनीचे नाि वतचे सह-संस्थापक चाल्सा फायझर यांच्या नािािरून ठेिण्यात आले
आहे.
• ही कंपनी इम्यूनोलॉजी, कार्षडयोलॉजी, ऑन्कोलॉजी, न्यूरोलॉजी आशण
एंडोहक्रनोलॉजीसाठी औषधे आशण लस विकवसत आशण उ्पानदत करते.
• ही कंपनी ‘फॉच्युान ५००’ कंपन्यांच्या यादीत ६४व्या आशण ‘फोब्सा ग्लोबल २०००’
कंपन्यांच्या यादीत ४९व्या स्थानी आहे.
बायोएनटेक एसई (BioNTech SE)
• ही एक जमान जैितंत्रज्ञान कंपनी आहे, जी मेन्झ येिे स्थस्थत आहे. हे रुग्ण-विशशष्ट्
पध्दतींसाठी सहक्रय इम्युनोिेरपी विकवसत आशण उ्पानदत करते.
• तसेच ही कंपनी संसगाजन्य रोगांविरुद्ध लस म्हणून आशण दुलाभ रोगांसाठी प्रोटीन
ररप्लेसमेंट टरीटमेंट म्हणून िापरण्यासाठी मेसेंजर रायबोन्यूहक्तलक ॲवसड (mRNA)
िर आधाररत औषधेही विकवसत करते.
फायिर-बायोएनटेक कोतवड-१९ लस
• या दोन कंपन्यांची लस Comirnaty या नाममुद्रेअंतगात विकली जाते. ही एक
mRNA आधाररत कोविड-१९ लस आहे.
• कोविड-१९ला कारणीभूत सासा-कोव्ह-२ या विषाणूपासून बचाि करण्यासाठी १२
िषाांिरील ियाच्या लोकांिर ही लस िापरण्यास मंजूरी प्रदान करण्यात आलेली
आहे.
इतर्योनपया व इररनटरयाच्या अतधकाऱ्यांवर अमेररक
े िे भव्हसा प्रततबंध
• अमेररकेने इवियोनपया आशण इररनटरयाच्या अवधकाऱ्ां िर शव्हसा प्रवतबंध लादले
आहेत, ज्यांच्यािर इवियोनपयाच्या टायग्रे भागात सहा महहन्यांपासून सुरू असलेले
युद्ध िाढिल्याचा आरोप आहे.
• अमेररकेने या अवधकाऱ्ांिर टायग्रे प्रदेशातील शत्रु्ि संपिण्यासाठी अिापूणा पािले
न उचलल्याचा आरोप केला आहे.
इतर्योनपया-इररनटरया युि
• इवियोनपया आशण इररनटरया यांच्यातील संघषा मे १९९८ मध्ये सुरू झाला ि जून २०००
 मध्ये संपला.
• इररनटरयाने आंतरराष्ट्रीय कायदा मोडला आशण इवियोनपयाविरूद्ध युद्ध सुरू केले होते.
या युद्धानंतर इवियोनपयाने सिा िादग्रस्त प्रदेश ताब्यात घेत इररनटरयाच्या नदशेने चाल
केली.
• २०१८ मध्ये म्हणजे सं घषााला सुरुिात झाल्यानंतर सुमारे २० िषाांनी अंवतम शांतता
करारािर सहमती झाली.
• इररनटरया ि इवियोनपयाने या युद्धात मोठी रक्कम खचा केली, तसेच दोन्ही देशांची
जीवितहानी देखील मोठ्या प्रमाणात झाली. पण या युद्धाच्या पररणामस्िरूप दोन्ही
देशांच्या सीमांमध्ये केिळ नकरकोळ बदल झाला.
इररनटरया-इतर्योनपया सीमा आयोग
• ही संस्था संयुक्तत राष्ट्रसं घाद्वारे स्थापन केली गेली. या आयोगाने बडमे (Badme)
िादग्रस्त क्षेत्र इररनटरयाचा भाग असल्याचा ननणाय नदला. परंतु आजही इवियोनपयाने
बडमे ि ्याच्या आसपासच्या प्रदेशािरील ताबा सोडलेला नाही.
टायग्रे प्रदेश
• हे इवियोनपयाचे सिाात उत्तरेकडील प्रादेशशक राज्य आहे. हा प्रदेश टायग्रेयन, इरोब
ि कुनामा लोकांची मातृभुमी आहे. येिील सिाात मोठे शहर, मेकेले हे टायग्रे
प्रदेशाची राजधानी आहे.
युरोनपयन संघाने लादले बेलारूसवर ननबंध
• युरोनपयन संघाने (EU) बेलारूसिर ननबांध लादले असून, बेलारूसच्या विमानांना
युरोनपयन सं घाचे हिाई क्षेत्र ि विमानतळांचा िापर करण्यािर बंदी घालण्यात आली
आहे.
• बेलारूसच्या राष्ट्राध्यक्षांनी जबरदस्तीने एका प्रिासी विमानाला रोखण्यासाठी आशण
एका विरोधी पत्रकाराला अटक करण्यासाठी लढाऊ विमान पाठविले होते. पािा्य
देशांनी याचा ननषेध केला आहे.
• युरोनपयन संघाने आपल्या २७ सदस्य राष्ट्रांना आपल्या हिाई क्षेत्रात बेलारूसच्या
विमानांना प्रवतबंध घालण्याचे आिाहन केले आहे.
• आंतरराष्ट्रीय नागरी उड्डाण सं घटनेला (ICAO) बेलारूसच्या या घटनेची ता्काळ
चौकशी करण्याची विनंतीही युरोनपयन संघाने केली आहे.
• तसेच अटकेत असलेल्या पत्रकाराच्या सुटक
े ची मागणीही केली आहे.
या घटनेिे पररणाम
• बेलारूस हा युरोपमधील आशण युरोप ि आशशया दरम्यानच्या उड्डाण मागाािर स्थस्थत
आहे. बेलारूसिर बंदी घातल्याने या क्षेत्रातील उड्डाणांच्या संख्येत घट होईल आशण
विमान कंपन्यांिर अवतररक्तत आर्थिक भारही पडेल.
• बेलारूसला विमान कंपन्यांद्वारे दररोज सुमारे ७० हजार युरो उ्पन्न वमळते. हे उ्पन्न
बंद झाल्यास बेलारूसला असुविधा होईल पण ्याच्या अिाव्यिस्थेिर विशेष पररणाम
होणार नाही.
• युरोनपयन सं घ बेलारूसला ३ अब्ज युरोचे गुंतिणूक पॅकेज देण्यास तयार होता. परंतु
आता जोपयांत बेलारूस लोकशाही राष्ट्र होत नाही तोपयांत हे पॅकेज गोठविले जाईल.
बेलारूस
• बेलारूस हा पूिा युरोपामधील एक भूपररिेहष्ट्त देश आहे. ्याच्या पूिेला रशशया,
दशक्षणेला युक्र
े न, पशिमेला पोलंड, उत्तरेला लाह्व्हया तर िायव्येला शलिुएननया हे
देश आहेत.
• वमन्स्क ही बेलारूसची राजधानी ि सिाांत मोठे शहर आहे.
• सोशव्हयेत संघाच्या मूळ घटक गणराज्यांपैकी एक असलेल्या बेलारूसची १/३
लोकसंख्या ि अधी आर्थिक व्यिस्था दुसऱ्ा महायुद्धात नष्ट् झाली होती.
• २५ ऑगस्ट १९९१ रोजी बेलारूसने स्िातंत्र्याची घोषणा केली. सध्या येिे अध्यक्षीय
लोकशाही असून शेती ि उ्पादन हे २ प्रमुख उद्योग आहेत.
इस्त्राईल व पॅलेस्टाईनसाठी स्थायी आयोग
• इस्लावमक सहकार संघटनेने (OIC) संयुक्तत राष्ट्र मानिावधकार पररषदेकडे
Page | 36
(UNHCR) एक स्थायी आयोग स्थापन करण्याची मागणी केली आहे, जो इस्त्राईल,
गाझा ि िेस्ट बँक येिे मानिावधकार उल्लंघनाच्या घटनांचा अहिाल देऊ शकेल.
• प्रस्तावित स्थायी आयोग स्ितंत्र, आंतरराष्ट्रीय चौकशी आयोग असेल.
• ्याची ननयुक्तती संयुक्तत राष्ट्र मानिावधकार पररषदेच्या अध्यक्षांद्वारे केली जाईल.
• हा आयोग इस्राईल ि पॅलेस्टाईनमधील मानितािादी ि मानिावधकार कायद्याच्या
उल्लंघनांची चौकशी करेल.
• हा प्रस्तावित आयोग या क्षेत्रातील तणाि ि अस्थस्थरतेच्या सिा मूळ कारणांची
चौकशी करू शकतो.
इस्लातमक सहकार संघटना
• OIC | Organisation of Islamic Cooperation
• इस्लावमक सहकार संघटनेची स्थापना १९६९ मध्ये २४ देशांनी केली होती. सध्या ४
खंडातील एकूण ५७ देश या सं घटनेचे सदस्य आहेत.
• यात तुकीा, इराण आशण पानकस्तानसारख्या गैर-अरब देशांचाही समािेश आहे. अरब
लीगचे सिा २२ सदस्य या सं घटनेचेही सदस्य आहेत.
• मोठ्या प्रमाणािर मुहस्लम जनता असलेले रशशया आशण िायलंड हे देश ओआयसीचे
पयािेक्षक (ऑब्झव्हार) आहेत. या संघटनेच्या अवधकृत भाषा अरबी, इंग्रजी आशण
िेंच आहेत.
• जगातील सिा इस्लावमक देश या संघटनेचे सदस्य आहेत. तसेच सदस्य राष्ट्रांमध्ये
आनिका खंडातील अशा अनेक देशांचा समािेश आहे जेिील बहुसंख्य जनता
मुहस्लमेतर आहे.
• इस्लावमक मूल्यांचे रक्षण करणे, सदस्य राष्ट्रांचे राष्ट्रीय सािाभौम्ि ि स्िातंत्र्य यांचे
जतन ि संरक्षण करणे आशण आंतरराष्ट्रीय शांतता ि सुरशक्षततेमध्ये योगदान देणे,
हा ओआयसीचा उद्देश आहे.
• ही संघटना मुहस्लम जगतातील देशांचे ि ्यांच्या नागररकांचे एकनत्रत प्रवतननवध्ि
करते ि ्यांचे हहत जोपासते. या संघटनेचे मुख्यालय जेद्दाह (सौदी अरेवबया) येिे
आहे.
• जगातील दुसऱ्ा क्रमांकाची मुहस्लम लोकसंख्या असलेला भारत देश मात्र या
संघटनेचा सदस्य नाही. काश्मीरिरून भारत ि ओआयसीदरम्यान मोठ्या प्रमाणािर
मतभेद आहेत.
• ्याच्या सदस्य देशांची एकूण लोकसंख्या १.८ अब्ज असून, संयुक्तत राष्ट्रानंतर ही
दुसरी सिाात मोठी अंतर-सरकारी संस्था आहे.
• इस्लावमक सहकार संघटनेचे शशखर संमेलन प्र्येक ३ िषाांनी आयोशजत केले जाते.
ओआयसीला संयुक्तत राष्ट्रे आशण युरोनपयन युननयनमध्ये स्थायी प्रवतननवध्ि आहे.
संयुझत राष्टर मानवातधकार पररर्द
• UNHRC | United Nations Human Rights Council.
• जगभरात मानिावधकारांचा प्रसार आशण संरक्षण करण्यासाठी स्थापन करण्यात
आलेली ही संयुक्तत राष्ट्रांची एक संस्था आहे.
• या पररषदेची स्थापना १५ माचा २००६ रोजी झाली असून, वतचे मुख्यालय शजननव्हा
(हस्ि्झलांड) येिे स्थस्थत आहे.
• संयुक्तत राष्ट्रातील मानिावधकार पररषदेमध्ये ४७ ननिाावचत सदस्य असतात. ्यांची
ननिड ३ िषाांसाठी केली जाते.
• या पररषदेच्या जागा क्षेत्रीय आधारािर वितरीत करण्यात आल्या आहेत. (आनिकन
देश: १३ जागा, आशशया-पॅवसनफक देश: १३ जागा, पूिा युरोनपयन देश: ६ जागा,
लॅनटन अमेररकन आशण कॅररवबयन देश: ८ जागा, पशिम युरोनपयन आशण इतर देश:
७ जागा)
• मानिी हक्कांची पायमल्ली करणाऱ्ा अनेक राष्ट्रांना सदस्य्ि बहाल केल्यामुळे या
पररषदेिर अनेकदा टीका झाली आहे.
नाटोिा ‘क्रस्टडफास्ट नडफ
ें डर २१ वॉर गेम्स’ युिसराव
• उत्तर अटलांनटक संधी सं घटना अिाात नाटोने रशशयाबरोबरच्या िाढ्या तणािाच्या
पार्श्ाभूमीिर युरोपमध्ये ‘हस्टडफास्ट नडफेंडर २१ िॉर गेम्स’ (Steadfast Defender
 21 War Games) या लष्करी सरािाचे आयोजन केले.
• या युद्धसरािात नाटोचे सैननक, युद्धनौका ि लढाऊ विमाने भाग घेत आहेत. हा
सराि अटलांनटक, युरोप आशण काळया समुद्र क्षेत्रात पार पडला.
• आपल्या एखाद्या सदस्य राष्ट्रािर हल्ला झाल्यास ्याला प्रवतसाद देण्याचा सराि या
माध्यमातून केला गेला.
नाटो
• NATO | North Atlantic Treaty Organization.
• िापना: ४ एटप्रल १९४९
• मुख्यालय: ब्रुसेल्स, बेहल्जयम
• ही जर्ािील २९ अमेररकन आणण युरोटपयन देशाांचा सहभार् असलेली एक आांिर-
सरकारी लष्करी सांघटना आहे.
• नाटोची िापना ४ एटप्रल १९४९ रोजी १२ राष्टाांनी (बेहल्जयम, कॅनडा, डेन्माका,
िान्स, आईसलँड, इटली, लक्तझेंबगा, नेदरलँ्स, नॉिे, पोतुागाल, युनायटेड नकिंग्डम
ि अमेररका) केली.
• नाटोचे इिर सदस्य: ग्रीस आशण तुकीा (१९५२), जमानी (१९५५), स्पेन (१९८२), झेक
प्रजासत्ताक, हंगेरी आशण पोलंड (१९९९), बल्गेररया, एस्टोननया, लाटविया,
शलिुआननया, रोमाननया, स्लोव्हानकया आशण स्लोव्हेननया (२००४), अल्बेननया आशण
क्रोएशशया (२०१९) आशण माँटेनेग्रो (२०१७).
• नाटोच्या सवा सदस्याांचा एकटत्रि सैन्य खचा जर्ािील एकूण सांरक्षण खचााच्या ७०
टक्क्याांपेक्षा अवधक आहे.
प्रमुख तरतुदी
• सोणव्हएि रवशयाववरोधी सांरक्षक योजनेचा भार् म्हणून १२ अमेररकन व युरोटपयन
राष्टराांनी ४ एटप्रल १९४९ रोजी स्वाक्षरी केलेल्या उत्तर अटलाांटटक कराराची
अांमलबजावणी ही सां घटना करिे.
• या कराराच्या एका मह््िाच्या तरतूदीनुसार, युरोप अििा उत्तर अमेररकेत या
संघटनेच्या कोण्याही एका सदस्यािर केलेला हल्ला, हा या सं घटनेच्या सिा
सदस्यांिरील हल्ला मानले जाईल.
• या तरतुदीने पशिम युरोपला प्रभािीपणे अमेररक
े च्या आहण्िक छत्राखाली ठेिले
आहे.
• १२ सप्टेंबर २००१ रोजी अमेररक
े च्या िल्डा टरेड सेंटरिर झालेल्या ९/११ हल्ल्यानंतर
नाटोने केिळ एकदाच ही तरतूद लागू केली होती.
• उत्तर अटलाांटटक प्रदेशािील राष्टराांमध्ये राजकीय स्वािांत्र्य, समान सांस्कृिी व आर्गथक
िैया टनमााण करून सहकायााच्या ित्वाचा प्रसार करणे व त्यासाठी आिमकाांचा
सामुदावयक प्रविकार करणे व सभासद राष्टराांना सांरक्षण देणे, या र्ोष्टी सवा सदस्य
राष्टराांवर बांधकारक आहेि.
• नाटो संरक्षण हे गृहयुद्ध नकिंिा सदस्यांच्या अंतगात बंडाळीपुरते मयाानदत नाही.
• १९६६मध्ये िान्सने नाटोच्या एकीकृत सैन्य कमां डमधून माघार घेतली होती, पण
संघटनेचे सदस्य्ि ्याने सोडले नव्हते. २००९मध्ये िान्स पुन्हा नाटोच्या सैन्य
कमां डमध्ये सामील झाला.
प्रादेशिक
ठाणे खाडी र्फलेतमिंगो अभयारण्य
• पयाािरण, िने आशण हिामान बदल मंत्रालयाने महाराष्ट्रातील ठाणे खाडी फ्लेवमिंगो
अभयारण्याच्या (TCFS) आसपासचा भाग पयाािरणीयदृष्ट्या संिेदनशील क्षेत्र
(ESZ) म्हणून अवधसूवचत केला आहे.
• पयाािरणीयदृष्ट्या संिेदनशील क्षेत्र संरशक्षत क्षेत्रासाठी एक बफर क्षेत्र म्हणून काया
करते ि िन्यजीि अभयारण्य नकिंिा राष्ट्रीय उद्यानाभोितीच्या क्षेत्रात विकास कामांना
प्रवतबंवधत करते.
ठाणे खाडी र्फलेतमिंगो अभयारण्याबद्दल
• महाराष्ट्र सरकारच्या महसूल ि िन विभागाने २०१५ साली ठाणे खाडीचा १६.९०५
Page | 37
चौ. नकमीचा भूभाग फ्लेवमिंगो अभयारण्य म्हणून घोनषत केला होता.
• ठाणे खाडीच्या (क्रीक) पशिम नकनाऱ्ािर िसलेले हे अभयारण्य संजय गांधी राष्ट्रीय
उद्यानापाठोपाठ मुंबईतील दुसरे अभयारण्य म्हणून ओळखले जाते.
• मालिण अभयारण्यानंतर हे महाराष्ट्रातील दुसरे सागरी अभयारण्य आहे.
• बॉम्बे नॅचरल हहस्टरी सोसायटीद्वारे यास एक ‘मह्िपूणा पक्षी क्षेत्र’ म्हणून
मान्यताप्राप्त आहे.
• या अभयारण्यात खारफुटी िनस्पतींच्या ३९ प्रजाती आढळतात. तसेच येिे
फ्लेवमिंगोसह पक्ष्यांच्या १६७ प्रजाती, माशांच्या ४५ प्रजाती, फुलपाखरांच्या ५९
प्रजाती, नकटकांच्या ६७ प्रजाती ि काही सस्तन प्राणी आढळतात.
ठाणे खाडी
• हे अरबी समुद्राच्या नकनारपट्टीिर स्थस्थत एक लहान खाडी आहे, जे मुंबई शहरास
भारताच्या मुख्य भूमीपसून विलग करते.
• ही खाडी घोडबंदर-ठाणे भाग आशण ठाणे-टरॉम्बे (उरण) भाग अशा २ भागात
विभागलेली आहे.
महाराष्टरातील इतर संरभक्षत क्षेत्रे
• संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान
• ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प
• कोयना िन्यजीि अभयारण्य
• बोर िन्यजीि अभयारण्य
• उमरेड पौनी करहंडला िन्यजीि अभयारण्य
• सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प
• मेळघाट व्याघ्र प्रकल्प
• निेगांि राष्ट्रीय उद्यान
पयागवरणीयदृष्ट्या संवेदनशील क्षेत्र
• ESZ | Ecologically Sensitive Zone.
• हा संरशक्षत क्षेत्र, राष्ट्रीय उद्याने ि िन्यजीि अभयारण्ये यांच्या भोितालचा सुमारे १०
नकमीचा प्रदेश असतो. काही अपिादा्मक पररस्थस्थतीत १० नकमीपेक्षा अवधक
अंतरािरील प्रदेशही ESZ घोनषत केला जाऊ शकतो.
• पयाािरण संरक्षण अवधननयम १९८६ अंतगात केंद्रीय पयाािरण, िने ि हिामान बदल
मंत्रालयाद्वारे पयाािरणीयदृष्ट्या संिेदनशील क्षेत्र (ESZ) अवधसूवचत केले जातात.
• पयाािरणीयदृष्ट्या संिेदनशील क्षेत्र घोनषत झाल्यािर अशा क्षेत्रात जल विद्युत
प्रकल्प, विशशष्ट् उद्योग, खनन, औहष्णक उजाा, मोठी बांधकामे प्रवतबंवधत केली
जातात.
एखादे क्षेत्र ईएसए म्हणून घोनर्त करण्यािे उद्देश
• राष्ट्रीय उद्याने ि िन्यजीि अभयारण्यांच्या आसपास काही हक्रयाकलापांचे ननयमन
करणे, जेणेकरून संरशक्षत क्षेत्रे समाविष्ट् असलेल्या संिेदनशील पयाा िरणीय
प्रणालीिर अशा उपक्रमांचे नकारा्मक प्रभाि कमी करता येतील.
• काही प्रकारचे ‘आघािशोषक’ (Shock-absorber) तयार करण्याच्या उद्देशाने या
पररसरातील हक्रयाकलापांचे व्यिस्थापन आशण ननयमन करणे.
• अ्यंत संरशक्षत आशण तुलनेने कमी संरशक्षत क्षेत्रांच्यामध्ये एक संक्रमण क्षेत्र
(Transition Zone) प्रदान करणे.
• पयाािरण संरक्षण अवधननयम १९८६चे कलम ३(२)(व्ही), जे उद्योगांच्या संचालनास
प्रवतबंवधत करते, ्यास अवधक प्रभािी करणे.
या क्षेत्रातील क्रियाकलापांिे ननयमन
• प्रवतबंवधत हक्रयाकलाप: व्यािसावयक खाणकाम, वगरण्या, उद्योग ि जलविद्युत
प्रकल्पांची स्थापना (एचईपी), लाकडाचा व्यािसावयक िापर, राष्ट्रीय उद्यानांिर उष्ण
हिेच्या फुग्यांसारखे पयाटन उपक्रम, कोणताही घनकचरा नकिंिा घातक पदािाांचे
उ्पादन करण्यासारखे हक्रयाकलाप.
• विननयवमत हक्रयाकलाप: िृक्षतोड, हॉटेल ि ररसॉट्साची स्थापना, नैसर्थगक
जलस्रोतांचा व्यािसावयक िापर, विद्युत तारांची उभारणी, कृषी व्यिस्थेमध्ये व्यापक
 पररितान इ.
• परिानगी नदलेले हक्रयाकलाप: शेती नकिंिा बागायती पद्धती, िषाा जल संचयन,
सेंनद्रय शेती, अक्षय उजाा स्त्रोतांचा िापर, हररत तंत्रज्ञानाचा िापर केले जाणारे
हक्रयाकलाप.
लाभ
• पयाािरणीयदृष्ट्या संिेदनशील क्षेत्र घोनषत करण्याचा उद्देश संरशक्षत क्षेत्र ि ्याच्या
आसपासच्या क्षेत्रातील हक्रयाकलापांचे ननयमन ि व्यिस्थापन करून संभाव्य धोका
कमी करणे हा आहे.
• हे क्षेत्र उच्च सुरक्षा असलेले क्षेत्र ि ननम्न सुरक्षा असलेले क्षेत्र यामध्ये संक्रमण क्षेत्र
म्हणून देखील काया करते.
• पयाािरणीयदृष्ट्या संिेदनशील क्षेत्र प्रसंगी नैसर्थगक अवधिासातील लुप्तप्राय
प्रजातींच्या संिधानास मदत करते.
• याव्यवतररक्तत, ही क्षेत्रे जंगलाचा नाश आशण मानिी-प्राणी सं घषा कमी करतात.
आव्हाने
• हिामान बदल: जागवतक तापमानात झालेल्या िाढीमुळे पयाािरणीयदृष्ट्या
संिेदनशील क्षेत्रांिर जमीन, पाणी ि पयाािरणीय ताण िाढला आहे.
• स्थाननक समुदाय: शेतीमध्ये िापरली जाणारी धसकटे जाळण्याची पद्धत, िाढती
लोकसंख्या, सरपण आशण िन उ्पादनांची िाढती मागणी इ्यादीमुळे या संरशक्षत
क्षेत्रािर दबाि ननमााण होतो.
मराठा आरक्षि रद्द
• सिोच्च न्यायालयाने महाराष्ट्र सरकारने केलेला मराठा आरक्षणासंदभाातील कायदा
रद्द केला आहे. ्यामुळे राज्यातील मराठा समाजाला देण्यात आलेले आरक्षण आता
रद्द झाले आहे.
• या प्रकरणी न्यायमूती अशोक भूषण, नागेर्श्र राि, एस. अब्दुल नाझीर, हेमंत गुप्ता
आशण रिींद्र भट यांच्या खंडपीठाने ५ मे २०२१ ननकाल सुनािला आहे.
• १९९२ मध्ये इंद्रा सहाणी खटल्यामध्ये सिोच्च न्यायालयाने ५० टक्के आरक्षण मयाादा
घालून नदली होती. ९ सदस्यीय खंडपीठाने हा ननकाल नदला होता.
• ्यामुळे मराठा आरक्षण देण्यासाठी करण्यात आलेल्या कायद्याच्या घटना्मक
िैधतेला आव्हान देण्यात आले होते. या यावचकांिरील सुनािणी पूणा झाली
झाल्यानंतर न्यायालयाने ननकाल राखून ठेिला होता.
• सिोच्च न्यायालयाने ननकाल सुनािताना मुंबई उच्च न्यायालयाने नदलेला ननणाय
आशण मागास आयोगाचा अहिाल याच्यातून आम्हाला मराठा आरक्षण देणे गरजेचे
आहे, हे स्पष्ट् होत नसल्याचे सांवगतले.
• तसेच इंद्रा सहानी खटल्याबाबत पुन्हा एकदा तपासणी करण्याची गरज िाटत
नसल्याचा उल्लेख करत मराठा आरक्षण रद्द करत असल्याचा ननणाय नदला.
• ५० टक्तक्तयांची मयाादा ओलां डून आरक्षण देण्यासारखी पररस्थस्थती नाही असेही
सिोच्च न्यायालयाने यािेळी सांवगतले. तसेच गायकिाड सवमतीचा अहिाल
अस्िीकाराहा असल्याचेही स्पष्ट् केले.
• मराठा समाजाला आरक्षणाची गरज नाही ि तशी असाधारण परीस्थस्थती नाही तिा
मराठा समाज मागास आहे, हे वसध्द होत नाही असेही सिोच्च न्यायालयाने म्हटले
आहे.
• सदर आरक्षण हे घटनेच्या कलम १४चे उल्लघंन असल्याचेही न्यायालयाने स्पष्ट्
केले.
• तिानप हा ननणाय देताना सिोच्च न्यायालयाने ९ सप्टेंबर २०२० पयांत झालेले िैद्यकीय
पदव्युत्तर प्रिेश िै ध ठरिले आहे.
• हिेची गुणित्ता वचिंताजनक आहे.
मराठा आरक्षणासंदभागत न्या. नदलीप भोसले सतमती
• मराठा आरक्षणासंदभाात अलाहाबाद उच्च न्यायालयाचे माजी मुख्य न्यायाधीश
नदलीप भोसले यांच्या अध्यक्षतेखाली सवमती स्थापन करण्यात आली आहे.
• मराठा आरक्षणािर सिोच्च न्यायालयाच्या ननकालाचा अभ्यास करून ्यासंदभाात
Page | 38
राज्य शासनाला मागादशान करण्यासाठी तसेच पुढील कायािाहीची नदशा
ठरविण्यासाठी ही सवमती
• या सवमतीमध्ये ज्येष्ठ विधीज्ञ रनफक दादा, राज्याचे माजी महावधिक्तता ि ज्येष्ठ
विधीज्ञ दरायस खंबाटा, सेिाननिृत्त सनदी अवधकारी सु धीर ठाकरे, विधी ि न्याय
विभागाचे सवचि संजय देशमुख, ॲड.भूपेंद्र गुरि, आशशष राजे गायकिाड यांचा
सदस्य म्हणून समािेश आहे.
• विधी ि न्याय विभागाच्या सहसवचि श्रीमती बी. झेड. सय्यद या सवमतीच्या सदस्य
सवचि म्हणून काम पाहणार आहेत.
• याशशिाय उच्च न्यायालायतील विधीज्ञ अक्षय शशिंदे, ॲड. िैभि सुगदरे ि सामान्य
प्रशासन विभागाचे उपसवचि टी. िी. करपते हे या सवमतीस सहाय्य करणार आहेत.
• सिोच्च न्यायालयाच्या ननकालाची समीक्षा ि विश्लेषण करून ्याबाबत राज्य
सरकारला समग्र मागादशान करणे ि पुढील नदशा ठरविण्यासाठी अहिाल ३१ मे
सादर करण्यास सवमतीस सांगण्यात आले आहे.
फ
े रतविार यातिका
• मराठा आरक्षणप्रश्नी सिोच्च न्यायालयाने १०२व्या घटनादुरुस्ती संदभाात नदलेल्या
ननिाड्याविरोधात केंद्र सरकारने फेरविचार यावचका दाखल केली आहे.
• १०२व्या घटनादुरुस्तीनुसार सामाशजक ि शैक्षशणकदृष्ट्या मागासिगा ननशितीचा
अवधकार केिळ केंद्राला असल्याचा ननकाल सिोच्च न्यायालयाच्या घटनापीठाने
बहुमताद्वारे (३ विरूद्ध २) नदला होता.
• पाच सदस्यांच्या घटनापीठाने १०२िी घटनादुरुस्ती िैध ठरिली. मात्र, ्याचा अिा
लािताना न्या. एस. रिींद्र भट यांच्यासह ३ न्यायाधीशांनी सामाशजक ि
शैक्षशणकदृष्ट्या मागासिगा ननशिातीचा अवधकार केंद्रालाच असल्याचा ननिााळा नदला
होता.
• मात्र, राज्यांचाही अवधकार अबावधत असल्याचे न्या. अशोक भूषण आशण न्या. एस.
अब्दुल नाझीर यांनी स्पष्ट् केले होते.
नदल्लीमधील र्ायु प्रदूषि
चचेत का?
• सफर (SAFAR) प्रणालीनुसार अलीकडेच नदल्लीची वायु र्ुणवत्ता ‘मध्यम’
स्िरावरून ‘वाईट’ व ‘अत्यांि वाईट’ स्िरावर पोहचली आहे.
• हिेची गुणित्ता खालािण्याची कारणे
• नदल्लीची हिा सहसा ऑक्तटोबर-नोव्हेंबर महहन्यात प्रदूनषत होते आशण माचा-एनप्रल
महहन्यात वायु प्रदूषणाि सुधारणा होते. सध्याचे नदल्लीतील हिामान
हहिाळयाप्रमाणे िायु प्रदूषणास अनुकूल आहे.
• हहिाळयातील िंड ि स्थस्थर हिामान गंगेच्या मैदानी भागात स्थस्थत उत्तर भारतीय
शहरांमध्ये दैननक प्रदूषणास कारणीभूत ठरते.
• स्थाननक उ्सजानाव्यवतररक्तत उत्तर भारतात पेंढा जाळण्याच्या घटनांमध्ये झालेली
िाढ हिेच्या गुणित्तेत घसरण होण्यास कारणीभूत असल्याचेही मानले जात आहे.
नदल्लीतील वायु प्रदूर्णािी प्रमुख कारणे
• शहराचे भौगोशलक भूिेहष्ट्त स्थान.
• शेजारील राज्यांमध्ये (पंजाब, हररयाणा ि राजस्थान) पेंढा जळण्याच्या घटना.
• िाहनांमधून होणारे उ्सजान.
• औद्योवगक प्रदूषण.
• मोठ्या प्रमाणातील बांधकाम उपक्रम.
तििंता
• कोविड-१९ प्रकरणे आशण ्यामुळे िाढणारी मृ्यूची प्रकरणे यादरम्यान ढासळणारी
• जागवतक िायु गुणित्ता अहिाल, २०२० मध्ये (World Air Quality report)
निी नदल्लीला जगातील १०िे सिाावधक प्रदूनषत शहर ि जगातील सिाावधक प्रदूनषत
राजधानी शहर म्हणून सूचीबद्ध केले गेले आहे.
• तिानप नदल्लीच्या िायु गुणित्तेत िषा २०१९च्या तुलनेत २०२० मध्ये सुमारे १५ टक्के
सुधारणा झाली होती.
• ग्रीनपीसने (वबगर-सरकारी संघटना) जुलै २०२० मध्ये केलेल्या अभ्यासात असे
नदसून आले की, कडक टाळेबंदी असूनही २८ जागवतक शहरांमध्ये नदल्लीचे िायु
प्रदूषणामुळे सिाावधक आर्थिक नुकसान झाले आशण २०२०च्या पहहल्या सहामाहीत
२४,०००० जणांचा मृ्यूही झाला.
• ग्लोबल स्टेट ऑफ ग्लोबल एअर, २०२० नुसार भारतात घरगुती ि बाह्य िायु
प्रदूषणामुळे २०१९ मध्ये स्टरोक, हृदयविकाराचा झटका, मधुमेह, फुफ्फुसाचा
कक ा रोग, फुफ्फुसांचे जुने आजार ि निजात मुलांच्या आजारामुळे १.६७ दशलक्षाहून
अवधक लोक मरण पािले होते.
उिलण्यात आलेली प्रमुख पाऊले
• सरकार टबो हॅप्पी वसडर (THS) खरेदीसाठी शेतकऱ्ांना सबवसडी देत आहे. हे
टरॅक्तटरला जोडण्यात येणारे एक उपकरण आहे, जे झाडांचे खुंट उखडून काढते.
• BS-VI िाहनांची सुरुिात, इलेहक्तटरक िाहनांच्या िापरास प्रो्साहन, आप्कालीन
उपाय म्हणून सम-विषम योजना, िाहनांचे प्रदूषण कमी करण्यासाठी पूिा ि पशिम
पररघीय एक्तसप्रेसिे बांधणे इ्यादी पाऊले उचलण्यात आली आहेत.
• श्रेणीबद्ध प्रवतसाद कृती योजनेची (Graded Response Action Plan)
अंमलबजािणी.
• केंद्रीय प्रदूषण ननयंत्रण मंडळाच्या नेतृ्िाखाली राष्ट्रीय िायु गुणित्ता ननदेशांक
(National Air Quality Index) विकवसत करण्यात आला आहे.
वायू प्रदूर्ण आभण त्यािे पररणाम
• मानिी आरोग्यास तसेच पयाािरणाचा अविभाज्य भाग असलेले प्राणी, पक्षी,
िनस्पती, जीिजंतू इ्यादींना हाननकारक असलेले घटक जेव्हा हिेमध्ये वमसळून
पयाािरण नकिंिा िातािरणािर विपरीत पररणाम करतात तेव्हा ्यास िायुप्रदूषण
म्हणतात.
• हिेत हाननकारक िायूंच्या अहस्त्िामुळे मानि, प्राणी ि पक्ष्यांना गंभीर आरोग्य
समस्यांचा सामना करािा लागतो. यामुळे दमा, सदी, अंध्ि, श्रिणशक्तती कमी
होणे, ्िचारोग इ. आजार उद्भितात.
• सल्फर डायॉक्तसाईड ि नायटरोजन डायॉक्तसाईड या प्रदूषकांमुळे आम्लधमी पािसाची
ननर्थमती होते ि ्याचे विपरीत पररणाम जमीन ि नपकांिर होतात. तसेच ऐवतहावसक
इमारतींचेही ्यामुळे नुकसान होते.
• िायुप्रदूषणाचा सिाात घातक पररणाम र्श्सनसंस्थेिर होतो. ओझोन, नायटरोजन
डायऑक्तसाईड हे फुफ्फुसांिर अवतशय घातक पररणाम करतात.
• जून २०१५ मध्ये वचलीने िायु प्रदूषणाची गंभीर पररस्थस्थती लक्षात घेत सँनटयागो येिे
पयाािरणीय आणीबाणीची घोषणा केली होती.
• ्याचप्रमाणे िायू प्रदूषणामुळे चीनची राजधानी बीशजिंगमध्ये नडसेंबर २०१५ आशण
नडसेंबर २०१६ मध्ये दोनदा रेड अलटा घोनषत करण्यात आला आहे.
सफर
• SAFAR | The System of Air Quality and Weather Forecasting &
Research.
• ‘िायु गुणित्ता ि हिामान अंदाज आशण संशोधन प्रणाली’ अिाात ‘सफर’ची स्थापना
२०१० साली पृर्थिी विज्ञान मंत्रालयाच्या पुढाकाराने करण्यात आली होती.
• महानगरांमधील प्रदूषणाची पातळी आशण हिेची गुणित्ता मोजण्यासाठी हा राष्ट्रीय
उपक्रम आहे.
• पुणेस्थस्थत भारतीय उष्णकनटबंधीय हिामानशास्त्र संस्था (IITM), भारतीय
हिामानशास्त्र विभाग (IMD) आशण नॅशनल सेंटर फॉर मीनडयम रेंज िेदर
फोरकॉहस्टिंग (NCMRWF) यांच्या सहकायााने ‘सफर’ची ननर्थमती करण्यात आली
होती.
• नागररकांना हिामानाच्या अंदाजाची माहहती देणे, िायू प्रदूषणाच्या संदभाात
जनजागृती कायाक्रम राबविणे आशण प्रदूषण ननयंत्रणासाठी धोरण ठरविण्यात मदत
करणे, ही ्याची मुख्य उद्दीष्ट्े आहेत.
Page | 39
• याचे संचालन भारतीय हिामानशास्त्र विभागाद्वारे केले जाते.
• सफर हे नदल्लीमधील भारताच्या पहहल्या िायु गुणित्ता पूिासूचना प्रणालीचे (Air
Quality Early Warning System) अशभन्न अंग आहे.
• ते तापमान, पजान्य, आद्राता, िाऱ्ाचा िेग ि नदशा, अवतनील नकरण आशण सौर
विनकरण इ्यादी सिा हिामान मापदंडांिर लक्ष ठेिते.
• परीक्षण केले जाणारे प्रदूषक | काबान मोनोऑक्तसाईड (CO), नायटरोजन ऑक्तसाईड
(NOx), सल्फर डायऑक्तसाइड (SO2), पीएम २.५, पीएम १०, ओझोन, बेंशझन,
टोल्युइन आशण पारा.
महाराष्टरािी अभभनव ऑनलाइन वैद्यकीय पररर्द
• महाराष्टर राज्यातील सिा डॉक्तटसाना कोरोना विरुद्धच्या लढ्यात सहभागी करणाऱ्ा
‘माझा डॉक्तटर’ या ऑनलाईन िैद्यकीय पररषदेचे आयोजन करण्यात आले होते.
• मुख्यमंत्री उद्धि ठाकरे यांच्या यांची ही संकल्पना असून, इतक्तया मोठ्या प्रमाणािर
एखाद्या राज्याने ऑनलाईन िैद्यकीय पररषद घेऊन उपचारांबाबत डॉक्तटरांना
मागादशान करण्याची ही पहहलीच िेळ आहे.
• ‘प्रािवमक आरोग्य केंद्रातून कोरोनािर उपचार’ या संस्थेने ही पररषद आयोशजत केली
होती.
• राज्य टास्कफोसाचे अध्यक्ष डॉ. संजय ओक, सदस्य डॉ. शशांक जोशी, डॉ. राहूल
पंनडत यांच्यासह डॉ. ता्याराि लहाने, डॉ. आशशष भुमकर यांनी यािेळी मागादशान
केले.
• राज्यातील सुमारे १७,५०० फॅवमली नफजीशशयन्स, िैद्यकीय वचनक्सक यांच्याशी
राज्याच्या टास्क फोसामधील तज्ञ डॉक्तटसानी संिाद साधून कोविडिरील िैद्यकीय
उपचाराबाबत मागादशान केले आशण ्यांच्या शंकांचे समाधान केले.
• विशेष म्हणजे हजारो नागररकांनी देखील या पररषदेत दशाक म्हणून हजेरी लािली,
तसेच आपल्या प्रवतहक्रयाही नदल्या.
• महाराष्ट्रातील चांद्यापासून बांद्यापयांतच्या फॅवमली डॉक्तटरांनी शासनासोबत या लढाईत
उतरािे, घरीच राहून उपचार घेत असलेल्या कोविड रुग्णांच्या योग्य उपचाराचे
शशिधनुष्य सिा डॉक्तटरांनी उचलािे असे आिाहन मुख्यमंत्र्यांनी आपल्या उद्घाटनपर
प्रास्ताविकात केले.
• वतसऱ्ा लाटेत लहान मुलांना कोरोना होण्याची शक्तयता ितािली जात आहे. या
पार्श्ाभुमीिर राज्य शासनाने आतापासूनच तयारी सुरु केली असून, बालरोग तज्ज्ञांचा
टास्कफोसा स्थापन केला आहे, असेही मुख्यमंत्री म्हणाले.
• या आगळयािेगळया पररषदेच्या आयोजनासाठी अनेक डॉक्तटरांनी मुख्यमंत्र्यांचे
अशभनंदन केले ि धन्यिाद नदले.
• सुमारे ३ हजारािर प्रवतहक्रया ि सूचना प्राप्त झाल्या तर सुमारे १ हजार लोकांनी हा
कायाक्रम शेअर केला.
• अशा स्िरूपाचे कायाक्रम कोविड काळात कायम आयोशजत करािेत जेणे करून
मागादशान वमळत राहील असेही अनेकांनी म्हटले आहे.
महाराष्ट्र सरकारचे भशक्षण सेतू अभभयान
• शासकीय आशण अनुदाननत आश्रम शाळांमधील विद्यार्थयाांसाठी महाराष्ट्र राज्य
शासनाच्या आनदिासी विकास विभागातफे ‘शशक्षण सेतू अशभयान’ राबिण्यात येणार
आहे.
• पहहल्या टप्प्यात १५ जून ते १५ ऑगस्ट दरम्यान राज्यभरात हे अशभयान राबिले
जाणार असून, ्या अंतगात विद्यार्थयाांसाठी शैक्षशणक मागादशानासह सुविधांची
उपलब्धता करून नदली जाणार आहे.
• कोरोना महासािीमुळे २०२१-२२ या शैक्षशणक िषाात राज्यातील शासकीय ि
अनुदाननत आश्रम शाळांमध्ये ननयवमत शशक्षण कधी सुरू होईल या बाबत
अननशितता असल्याने आश्रम शाळांतील विद्यार्थयाांना शशक्षणाच्या प्रिाहात
ठेिण्यासाठी, ्यांचे शैक्षशणक नुकसान टाळण्याचा प्रय्न शशक्षण सेतू अशभयानाद्वारे
केला जाणार आहे.
• आश्रमशाळा ननयवमत सुरू होईपयांत हे अशभयान राबिले जाणार आहे.
• अशभयानाद्वारे शाळा बंद असताना विद्यािी शशक्षणापासून िंवचत राहू नयेत यासाठी
पुढील काये केली जातील:
❖शशक्षकांमाफात शैक्षशणक साहह्य विद्यार्थयाांपयांत पोहोचिणे.
❖गािपातळीिर पूरक सेिा देणे.
❖शशक्षकांना विद्यार्थयाांपयांत पोहोचणे शक्तय नसल्यास शशक्षणवमत्रांची मदत घेणे.
❖शक्तय तेिे ऑनलाइन पद्धतीने शशक्षण देणे.
❖विद्यार्थयाांना पूरक पोषण आहार वमळण्यासाठीच्या उपाययोजना करणे.
❖शासकीय आश्रमशाळेतील, एकलव्य ननिासी शाळेतील विद्यार्थयाांना िेट लाभ
हस्तांतर करण्यात करणे.
• या योजनेसाठी शशक्षणवमत्रांची ननिड करून ्यांना प्रशशक्षण नदले जाणार आहे.
गुगल क्तलासरूम, व्हॉट्सॲप, टेशलग्राम, प्र्यक्ष भेट स्िरूपात विद्यार्थयाांना शशकिले
जाईल.
• तसेच प्र्येक अपर आयुक्ततालय स्तरािर यूट्य
ू ब िाहहनी सुरू करून ्याद्वारे
ऑनलाइन शशक्षणाची सुविधा नदली जाईल.
राज्य द्रनर्डिुका २०२१
• आसाम, क े रळ, तावमळनाडू, पशिम बंगाल ि केंद्रशावसत प्रदेश पुद्दुचेरीमध्ये
झालेल्या विधानसभा ननिडणुकांचे टनकाल २ मे २०२१ रोजी जाहीर करण्याि आले.
िे पुढीलप्रमाणे:
आसाम
• राज्यातील नागररक्ि दुरुस्ती कायद्याच्या विरोधानंतरही विधानसभा ननिडणुका
शजिंकण्यात भारतीय जनता पक्षाला यश आले. मुख्यमंत्री सबाानंद सोनोिाल माजुली
विधानसभा मतदारसं घातून विजयी झाले.
• या राज्यात भाजपाने ६० जागा, कॉँग्रेसने २९ जागा, AIUDFने १६ जागा, आगपणे
९ जागा, BPFने ४ जागा आशण अपक्षांनी ८ जागा शजिंकल्या.
• या राज्यातील भाजपप्रशणत आघाडीला ‘वमत्रज्योत’ (वमत्रांची युती), तर
कॉंग्रेसप्रशणत आघाडीला ‘महाज्योत’ (महायुती) असे संबोधले जाते.
• वमत्रज्योतमध्ये भाजपा, असम गण पररषद (AGP), युनायटेड पीपल्स पाटी शलबरल
(UPPL) आशण गण सुरक्षा पाटी (GSP) या पक्षांचा समािेश आहे.
• महाज्योतमध्ये कॉंग्रेस, एआययूडीएफ (ऑल इंनडया युनायटेड डेमोक्र
ॅ नटक िंट),
बीटीसी (बोडोलँड टेररटोररयल कौहन्सल), बोडोलँड पीपल्स िंट (जीएसपी) या
पक्षांचा समािेश आहे.
• १२६ विधानसभेच्या जागा असलेल्या आसाममध्ये यािेळी भाजपा आघाडीला ७५
जागा वमळाल्या असून म्हणजे २०१६च्या तुलनेत १ जागा जास्त वमळाली आहे.
तातमळनाडू
• तावमळनाडू विधानसभेत एकूण २४४ जागा आहेत. येिे बहुमताचा आकडा ११८
इतका आहे.
• तावमळनाडूमध्ये सत्तांतराची लाट बघायला वमळाली. येिे द्रमुकने १२६, सत्ताधारी
अण्णाद्रमुकने ६४, कॉंग्रेसने १८, भाजपने ४ ि पीएमकेने ५ जागा शजिंकल्या आहेत.
• तावमळनाडूमध्ये एम. के. स्टॅशलन (माजी मुख्यमंत्री करुणाननधी यांचे पुत्र) यांच्या
अंतगात द्रमुक-कॉंग्रेस युतीचे सरकार स्थापन होणार आहे.
पभिम बंगाल
• पशिम बंगाल विधानसभेत एकूण २९४ जागा आहेत.
• यापैकी ममता बॅनजी यांच्या नेतृ्िात तृणमूल कॉंग्रेसने २१२ जागा शजिंकत स्पष्ट्
बहुमत वमळविले. तर भाजपने ७७ जागा शजिंकल्या.
• नंदीग्राममध्ये मुख्यमंत्री ममता बॅनजी यांना पराभूत करत भाजपच्या सुिेंदू अवधकारी
यांनी विजय वमळविला.
क
े रळ
• के रळमध्ये मुख्यमंत्री नपनराई विजयन निा इवतहास नोंदिला. विजयन यांना सलग
दुसऱ्ांदा सत्तेची सं धी मतदारांनी नदली आहे.
Page | 40
• के रळात पहहल्यांदाच सत्तांतराचा इवतहास बाजूला ठेित एलडीएफकडे दुसऱ्ांदा
राज्याची सत्ता सोपिली आहे. मागील ४ दशकांपासून क े रळमध्ये प्र्येक ५ िषााला
सत्तांतर होत आले आहे.
• मुख्यमंत्री नपनराई विजयन यांच्या नेतृ्िात एलडीएफ (Left Democratic
Front) पक्षाने ९४ जागांिर विजय वमळित स्पष्ट् बहुमत प्राप्त केले. भाजपाला
एकही जागा शजिंकता आली नाही.
पुदुच्चेरी
• पुदुच्चेरीमध्ये विधानसभेच्या एकूण ३३ जागा आहेत. ्यापैकी ३० जागांिर
ननिडणूक होते. तर ३ सदस्यांची नेमणूक केंद्र सरकार करते.
• पुदुच्चेरीमध्ये यापूिी एन. नारायमसामी यांच्या नेतृ्िाखाली काँग्रेसची सत्ता होती.
परंतु, विधानसभा ननिडणुकीच्या अगोदर आमदारांनी राजीनामा नदल्यामुळे काँग्रेसचे
सरकार कोसळले होते.
• पुदुच्चेरीत बहुमतासाठी १७ जागांिर विजय वमळिणे आिश्यक आहे. परंतु हा
आकडा गाठण्यात कोण्याच पक्षाला यश आले नाही.
• पुदुच्चेरीत एन रंगास्िामी यांच्या नेतृ्िाखालील ‘ऑल इंनडया एन आर काँग्रेस’ला
१२, डीएमकेला ६, काँग्रेसला २ जागांिर विजय वमळाला.
ओनडशािी गोपबंधु सम्बनदका आरोग्य तवमा योजना
• ओनडशाचे मुख्यमंत्री निीन पटनाईक यांनी ओनडशा राज्यातील कायारत पत्रकारांना
िंटलाइन कोविड-१९ योद्धे म्हणून घोनषत केले.
• गोपबंधु सम्बनदका आरोग्य विमा योजनेंतगात ही घोषणा करण्यात आली. याचा
राज्यातील ६५०० पेक्षा अवधक पत्रकारांना फायदा होणार आहे.
गोपबंधु सम्बनदका आरोग्य तवमा योजना
• ओनडशा सरकारने पत्रकारांसाठी सुरू केलेली ही आरोग्य विमा योजना आहे.
याअंतगात राज्यातील सिा कायारत पत्रकारांना २ लाख रुपयांचे आरोग्य विमा संरक्षण
प्रदान केले जाते.
• ही योजना २०१८ मध्ये सुरू करण्यात आली होती.
• या योजनेत सरकारी आशण खासगी रुग्णालयांमध्ये क
ॅ शलेस उपचारांचा समािेश
आहे.
• यामध्ये पत्रकारांना ्यांचे कताव्य बजाित असताना येणारे आजारपण आशण दुखापत
देखील सामील आहे.
गोपालबंधू दास
• या योजनेला गोपालबंधू दास यांचे नाि देण्यात आले आहे. ते ओनडशाचे एक
लोकनप्रय सुधारक, सामाशजक कायाकते, पत्रकार, राजकीय कायाकते, ननबंधकार
आशण किी होते.
• संस्कृती, कला ि समाज या क्षेत्रातील ्यांच्या योगदानामुळे ्यांना ‘उ्कलमनी’ ही
उपाधी वमळाली होती. उ्कलमनीचा अिा ‘ओनडशाचे र्न’ असा आहे.
• ्यांनी ‘स्यबादी’ नािाचे मावसक सुरू केले होते. पत्रकाररतेमध्ये ्यांचे योगदान
अल्प परंतु उल्लेखनीय होते.
इतर राज्ये
• इतर अनेक राज्यांनीही पत्रकारांना िंटलाइन कोविड-१९ योद्धे म्हणून घोनषत केले
आहे. यात मध्य प्रदेश, वबहार, पंजाब, पशिम बंगाल, तावमळनाडू, उत्तराखंड, उत्तर
प्रदेश यांचा समािेश आहे.
महत्त्व
• पत्रकारांना िंटलाइन कोरोनायोद्धे घोनषत केल्याने ्यांना कोविड-१९ लसीकरण
कायाक्रमाच्या पहहल्या टप्प्यात लस नदली जाईल.
• आरोग्य सेिा कमाचारी, होमगाडा, सशस्त्र सेना, तुरूंग कमाचारी, नगरपाशलका
कमाचारी, आपत्ती व्यिस्थापन स्ियंसेिकांसह नागरी संरक्षण स्ियंसेिक इ्यादींचा
समािेश िंटलाइन कोरोनायोद्धे म्हणून करण्यात आला आहे.
पदोन्नतीच्या कोट्यातील ३३ टक्क
े आरक्षण रद्द
• पदोन्नतीच्या कोट्यातील ररक्तत पदे भरताना ३३ टक्के जागा आरशक्षत ठेिण्याचे ननबांध
उठिण्याचा मह््िपूणा ननणाय महाराष्ट्र राज्य सरकारने घेतला आहे.
• ्यानुसार पदोन्नतीच्या कोट्यातील सिा ररक्तत पदे आता २५ मे २००४च्या
सेिाज्येष्ठतेनुसार भरण्याचे आदेश सामान्य प्रशासन विभागाने नदले आहेत.
पार्श्गभूमी
• सरकारी सेिेत नोकरीला लागताना आरक्षणाचा लाभ घेणाऱ्ांना पदोन्नतीत लाभ
घेता येणार नाही, असा मह््िपूणा ननणाय मुंबई उच्च न्यायालयाने ऑगस्ट २०१७
मध्ये नदला होता.
• मात्र पदोन्नतीमधील आरक्षण रद्द करण्याच्या उच्च न्यायालयाच्या ननणायाने
मागासिगीय समाजात असंतोष ननमााण झाल्याचे सांगत राज्य सरकारने या
ननणायास विशेष अनुमती यावचकेद्वारे सिोच्च न्यायालयात आव्हान नदले.
• मात्र सिोच्च न्यायालयाने ्यािर कोणताही ननणाय नदला नाही. राजकीय दबािामुळे
राज्य सरकारने पदोन्नीच्या कोट्यातील ररक्तत जागा भरण्याबाबत गेल्या साडेतीन
िषाात कोणताच ननणाय घेतला नव्हता.
• ्यामुळे खुल्या प्रिगाातील अनेक अवधकाऱ्ांना पदोन्नतीपासून िंवचत राहािे लागले
होते. काहींना तर पदोन्नतीला पात्र असूनही सरकारने ननणाय न घेतल्याने
सेिाननिृत्तीमुळे या लाभापासून िंवचत राहािे लागले.
• ्यामुळे मराठा समाज तसेच खुल्या प्रिगाातील अवधकाऱ्ांनी याबाबत सरकारकडे
पाठपुरािा केल्यानंतर पदोन्नतीच्या कोट्यातील सिा ररक्तत पदे सेिाज्येष्ठतेनुसार
भरण्याचा ननणाय फेब्रुिारीमध्ये सरकारने घेतला.
• आरशक्षत प्रिगाातून याला पुन्हा विरोध झाल्यानंतर २० एनप्रल रोजी सरकारने पुन्हा
हा ननणाय बदलून पदोन्नतीमधील ३३ टक्के पदे आरशक्षत ठेिून खुल्या प्रिगाातील पदे
भरण्याचा आदेश नदला.
• ५ मे रोजी सिोच्च न्यायालयाने मराठा आरक्षण रद्द केल्यानंतर समाजात ननमााण
झालेली नाराजी आशण सरकारबद्दलची चीड दूर करण्यासाठी राज्य सरकारने हे ३३
टक्के आरक्षण रद्द करण्याचा मह््िपूणा ननणाय घेतला.
• ्यानुसार पदोन्नतीच्या कोट्यातीत ३३ टक्के राखीि पदे सेिाज्येष्ठतेनुसार भरण्यास
परिानगी देण्यात आली असून, ्याबाबतचा शासन ननणाय सामान्य प्रशासन
विभागाने ननगावमत केला आहे.
• ही पदोन्नती देताना २५ मे २००४ पूिी नोकरीस लागलेले ि पदोन्नतीचा लाभ
घेतलेले मागासिगीय अवधकारी २५ मे २००४ रोजीच्या सेिाज्येष्ठतेनुसार पदोन्नतीस
पात्र असतील.
• तर ्यानंतर सेिेत लागलेले मागासिगीय कमाचारी सिासाधारण सेिाज्येष्ठतेनुसार
पदोन्नतीस पात्र असतील.
• ्यामुळे खुल्या प्रिगाातील, विशेषत: मराठा समाजातील पदोन्नतीपासून िंवचत
राहहलेल्या अनेक अवधकाऱ्ांन याचा लाभ होईल.
ओनडशात भटझया जनावरांच्या अन्नासाठी ६० लाखांिा ननधी
• ओनडशाचे मुख्यमंत्री निीन पटनायक यांनी कोरोना काळात उपासमार होत
असलेल्या भटक्तया जनािरांच्या अन्नासाठी मुख्यमंत्री सहाय्यता ननधीतून ्यांनी ६०
लाख रुपये मंजूर केले आहेत.
• हा ननधी ५ महानगरपाशलका, ४८ नगरपाशलका ि ६१ अवधसूवचत क्षेत्र पररषदेत
देण्यात येणार आहे. यामुळे कोरोना काळात उपासमार होत असलेल्या भटक्तया
जनािरांची भूक भागणार आहे.
• ७५ िषीय निीन पटनायक ओनडशाच्या मुख्यमंनत्रपदािर गेल्या २१ िषाांपासून
विराजमान आहेत, देशातील सिाात लोकनप्रय मुख्यमंत्री म्हणून ्यांची गणना केली
जाते. सिाावधक काळ मुख्यमंत्री पदािर राहण्याचा विक्रम ्यांच्या नािािर नोंदिला
गेला आहे.
• निीन पटनायक यांनी िनडलांच्या ननधनानंतर १९९७ साली बीजू जनता दल पक्षाची
स्थापना केली. ्यानंतर राज्यात सत्ता खेचून आणली.
• ्यानी पहहल्यांदा भाजपासोबत एकनत्रतपणे ननिडणूक लढिली. ्यानंतर २००९
Page | 41
पासून आतापयांत स्ित:च्या ताकदीिर ननिडणूक लढत आहेत. २०१४ आशण २०१९
लोकसभेच्या ननिडणुकीतही बीजू जनता दलाने चांगली कामवगरी केली.
आसाम-युननसेफिी ऑनलाइन पूर ररपोर्टटग प्रणाली
• आसाम राज्य आपत्ती व्यिस्थापन एजन्सी आशण युननसेफ (UNICEF) यांनी
संयुक्ततपणे ऑनलाइन पूर ररपोर्टटग प्रणाली (Online Flood Reporting
System) विकवसत केली आहे.
• याबरोबरच, पूर पररस्थस्थतीमध्ये आघात ननदेशकांचा (Impact Indicators)
मागोिा घेण्यासाठी नडशजटल ररपोर्टटग प्रणाली अिलंबणारे आसाम हे पहहले राज्य
बनले आहे.
प्रणालीबद्दल
• ही प्रणाली आसाममधील पूर पातळीबाबत दररोज अहिाल देईल. यापूिी
राज्यातील पूर व्यिस्थापन यंत्रणेत अनेक भागधारकांचा सहभाग होता, ज्यामुळे
ररपोर्टटगसाठी अवधक िेल लागत असे.
• निीन प्रणाली पूणापणे नडशजटल आहे.
• निीन ररपोर्टटग िेब आशण मोबाइल अनुप्रयोग तंत्रज्ञानाद्वारे संचाशलत आहे.
• ही प्रणाली नपकांचे ि पशुधनाचे नुकसान यासाठी टरॅनकिंग सुविधा प्रदान करेल आशण
आर्थिक सहाय्य करण्यातही मदत करेल.
आसाममध्ये पूर
• आसाममध्ये पूर फारच सामान्य आहे. याचे मुख्य कारण म्हणजे या राज्यातून
िाहणारी ब्रह्मपुत्रा नदी. ब्रह्मपुत्रेच्या विस्तीणा ि विस्कळीत पात्रामुळे दरिषी येिे
अनेक पुर येतात.
• आसाममध्ये पूर येण्यामागील कारणे मानिननर्थमत ि नैसर्थगक आहेत. येिे धरणातून
अननयवमत पाणी सोडल्यामुळेही पूर येतो.
• गुिाहाटीचा आकार एका िाडग्याप्रमाणे आहे, ज्यामुळे हा प्रदेश जलसंचयासाठी
संिेदनशील बनतो.
• आसाममध्ये दरिषी १५ मे ते १५ ऑक्तटोबर दरम्यान दररोज पूर पातळीिर अहिाल
देणे बंधनकारक आहे.
हररयािात क
े ली जािार माकड गणना
• भारतीय िन्यजीि संस्थेने (Wildlife Institute of India) हररयाणा राज्यात
‘माकड गणना’ आयोशजत केली.
• ही माकड गणना ‘िन्यजीि गणना हररयाणा २०२१’चा एक भाग आहे. जी प्र्यक्षात
‘िन्यजीि गणना २०२१’चा एक भाग आहे.
• या माकड गणनेचे िैशशष्ट्य म्हणजे भारतीय िन्यजीि संस्थेने स्थाननक लोकांना या
गणनेत सहभागी होण्यासाठी आमंनत्रत केले.
• सुमारे ६०० लोकांनी ३ नदिसांत ६,००० माकडे पाहहल्याची नोंद केली आहे.
• यािेळी ही गणना प्रिमच ‘िन्यजीि गणना हररयाणा’ नािाच्या मोबाईल
ॲप्लीक े शनचा िापर करून करण्यात आली. हे मोबाइल ॲप भारतीय िन्यजीि
संस्थेने विकवसत केलए आहे.
माकड गणना का?
• हररयाणात मानि-माकड यांच्यातील संघषा िाढला आहे. या मुद्दयािर प्रकाश
टाकण्यासाठी ही गणना केली जात आहे.
पांजाबची कोव्हॅझस सुतवधेत सामील होण्यािी योजना
• पंजाब सरकारने आपल्या कोववड-१९ लसीांचा पुरिठा िाढविण्यासाठी कोव्हॅक्तस
(COVAX) सुविधेत सामील होण्याची घोषणा केली आहे.
• परंतु कोव्हॅक्तस सुविधा आतापयांत फक्तत राष्ट्र पातळीिर कायारत असल्यामुळे पंजाब
सध्या या सुविधेचा लाभ घेण्यास पात्र नाही.
कोव्हॅझस योजना
• COVID-19 Vaccines Global Access (COVAX) Scheme
• कोविड-१९ लसींची समान पोहोच सुननशित करण्याच्या उद्देशाने सुरू करण्यात
आलेला हा एक जागवतक उपक्रम आहे.
• या योजनेचे नेतृ्ि ग्लोबल अलायन्स फॉर व्हॅहक्तसन अँड इम्युनायझेशन (GAVI),
जागवतक आरोग्य सं घटना (WHO) आशण कोॲलेशन फॉर एनपडेवमक प्रीपेअडानेस
इनोव्हेशन्स (CEPI) यांच्याद्वारे केले जात आहे.
• जागवतक आरोग्य सं घटना, युरोनपयन कवमशन आशण िान्स सरकारने एनप्रल २०२०
मध्ये कोविड-१९चा सामना करण्यासाठी सुरू केलेल्या ‘ॲक्तट-ॲक्तसीलरेटर’
(Access to COVID-19 Tools Accelerator) या उपक्रमाच्या ३ स्तंभांपैकी
कोव्हॅक्तस योजना एक आहे.
• कोविड-१९ लसींचे न्यायपूणा पद्धतीने वितरण करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय संसाधनांशी
समन्िय साधण्याच्या उद्देशाने कोव्हॅक्तस योजना सुरू केली गेली आहे.
• आतापयांत जगातील एकूण ६० टक्के लोकसंख्येचे प्रवतननवध्ि करणारे १६५ देश या
योजनेत सामील सामील झाले आहेत.
• टटप: ॲक्तट-ॲक्तसीलरेटर हा निीन कोविड-१९ लसींचे विकास, उ्पादन ि न्यायपूणा
वितरण यांना गती देण्यासाठी सुरू करण्यात आलेला जागवतक उपक्रम आहे.
राजस्थानने म्युकरमायकोतससला महामारी घोनर्त क
े ले
• अलीकडेच राजस्थानने म्युकरमायकोवसस (Mucormycosis) या रोगास महामारी
(Epidemic) घोनषत केले आहे.
• राजस्थानमध्ये या आजाराच्या रुग्णांची संख्या सात्याने िाढत आहे. हा रोग
प्रामुख्याने कोविडमधून बरे होणाऱ्ा लोकांना होत आहे.
• यासंदभाातील अवधसूचना नुकतीच राजस्थानने सरकारने जारी केली आहे.
राजस्थानने महामारी अवधननयम २०२० अंतगात म्युकरमायकोवससला महामारी आशण
एक अवधसूवचत रोग म्हणून घोनषत केले आहे.
• यापूिी या रोगाला हररयाणा राज्याने देखील अवधसूवचत रोग म्हणून घोनषत केले
होते.
• अवधसूवचत रोगाच्या प्र्येक प्रकरणाची माहहती सरकारी अवधकाऱ्ांना देणे
बंधनकारक असते.
नारद लािखोरी प्रकरणी ४ जणांना अटक
• १७ मे रोजी केंद्रीय अन्िेषण ब्यूरोने (CBI) पशिम बंगालचे मंत्री सुब्रत मुखजी,
नफरहाद हकीम, तृणमूल कॉँग्रेसचे आमदार मदन वमत्रा ि सोिन चट्टोपाध्याय
(कोलक्याचे माजी महापौर) यांना अटक केली.
• कलकत्ता उच्च न्यायालयाने माचा २०१७ मध्ये नारद हस्टिंग ऑपरेशन लाचखोरी
प्रकरणी सीबीआय चौकशीचे आदेश नदले होते.
• नारद हस्टिंग ऑपरेशनमध्ये पशिम बंगालचे राज्यमंत्री एका शव्हनडओमध्ये लाच घेत
असल्याचे नदसून आले होते. २०१६च्या विधानसभा ननिडणुकीपूिी हा शव्हनडओ
समोर आला होता.
• नारदा हस्टिंग ऑपरेशन पशिम बंगालमधील नारद न्यूजचे संस्थापक मॅर्थयू सॅम्युअल
यांनी केले होते. मॅर्थयू सॅम्युअल हे ‘तहलका’चे माजी व्यिस्थापकीय संचालक
आहेत.
• हे ऑपरेशन नारद न्यूज नािाच्या खासगी बातमी िेबसाइटिर प्रवसद्ध करण्यात आले
होते.
• या ऑपरेशनमध्ये प्राप्त शव्हनडओ फुटेजमध्ये आमदार आशण मंत्री अपरूपा पोद्दार,
सुिेंदू अवधकारी, प्रसूम बॅनजी, काकोली घोष दस्तीदार, सौगता रॉय, मुकुल रॉय
होते.
क्रहमािल प्रदेशिा ‘आयुर् घर द्वार’ कायगिम
• कोविड-१९ रुग्णांच्या हहतासाठी हहमाचल प्रदेश सरकारने ‘आयुष घर द्वार’ कायाक्रम
सुरू केला आहे.
Page | 42
• कोविड-१९ रूग्णांचे शारीररक, मानवसक, सामाशजक ि आध्याह्मक कल्याण
सुननशित करणे, हे या कायाक्रमाचे उद्दीष्ट् आहे.
• हा कायाक्रम हहमाचल प्रदेशच्या आयुष विभागाने ‘आटा ऑफ शलशव्हंग’ संस्थेच्या
संयुक्तत विद्यमाने सुरू केला आहे.
• या कायाक्रमाच्या माध्यमातून हहमाचल प्रदेश सरकार जिळपास ३०,००० कोविड-१९
रूग्णांना लाभ देण्याचा प्रय्न करेल.
• या कायाक्रमाअंतगात व्हॉट्सॲप, झूम आशण गुगल मीटिर सुमारे १००० आभासी ग्रुप
तयार केले जातील, ज्यामध्ये लाभार्थयाांना योग तज्ञांमाफात प्राणायाम, योग, ध्यान,
औषधे ि उपचार पद्धती याविषयी माहहती नदली जाईल.
आयुर्
• AYUSH | Ayurveda, Yoga & Naturopathy, Unani, Siddha &
Homoeopathy.
• भारतात सुमारे ५ हजार िषाांपासून परंपरागत औषधे ि वचनक्सा पद्धती िापरली
जात आहेत.
• आयुषमध्ये आयुिेद, योग ि ननसगोपचार, युनानी, वसद्ध आशण होवमओपॅिी अशा
अनेक प्रकारच्या पारंपाररक िैद्यकीय प्रणालींचा समािेश आहे.
• ९ नोव्हेंबर २०१४ रोजी आयुष विभागाचा विस्तार करून आयुष मंत्रालयाची स्थापना
करण्यात आली होती. याचा उद्देश आयुष क्षेत्रात शशक्षण आशण संशोधनास
प्रो्साहन देणे आहे.
आयुर्शी संबंतधत महत्त्वािे नदन
• राष्ट्रीय आयुिेद नदन: ५ नोव्हेंबर
• आंतरराष्ट्रीय योग नदन: २१ जून
• राष्टरीय ननसगोपचार नदन: १८ नोव्हेंबर
• राष्ट्रीय युनानी नदन: ११ फेब्रुिारी
• राष्ट्रीय वसद्ध नदन: ४ जानेिारी
• जागवतक होवमओपॅिी नदन: १० एनप्रल
मेनडसीन फ्रॉम द स्काय
• तेलंगणा सरकारने आपल्या मह्िाकांक्षी ि अशा प्रकारच्या पहहल्याच ‘मेनडसीन
िॉम द स्काय’ या प्रायोवगक प्रकल्पासाठी १६ प्रािवमक आरोग्य केंद्रांची (PHC)
ननिड केली आहे.
• या प्रकल्पात डरोनद्वारे औषधांचे वितरण करण्यात येणार आहे. नागरी उड्डाण
मंत्रालयाच्या मंजुरीनंतर हा प्रकल्प सुरू करण्यात आला आहे.
• मंत्रालयाने तेलंगणा सरकारला लसींच्या वितरणासाठी डरोन उड्डाणांचे संचालन
करण्यास मानिरहहत विमान प्रणाली ननयम, २०२१ मधून सशता सूट नदली आहे.
• हा प्रकल्प तेलंगणा सरकार , जागवतक आर्थिक मंच (WEF) आशण हेल्िनेट
ग्लोबल यांच्या संयुक्तत विद्यमाने तीन टप्प्यात राबविण्यात येणार आहे.
• हेल्िनेट ग्लोबल ही एक खासगी कंपनी आहे जी व्यक्तती, कुटुंब, मेनडकेअर आशण
व्यिसायांसाठी दजेदार ि परिडणारी आरोग्य सेिा पुरिते.
उद्दीष्ट
• औषधे, कोविड-१९ लस, लहान रक्ततपेढ्या आशण इतर जीिन रक्षक उपकरणे
इ्यादी िस्तूंच्या सुरशक्षत, अचूक आशण विर्श्ासाहा संकलन ि वितरणासाठी डरोनला
प्रािवमक आरोग्य केंद्रांपासून एका विशशष्ट् स्थानपयांत आशण तेिून पुन्हा परत
येण्यासाठी पयाायी मागााचे आकलन करणे.
• तसेच ग्रामीण भागात आरोग्य देखभाल सुविधांमध्ये समानता सुननशित करणे.
महत्त्व
• या मॉडेलच्या यशस्िी चाचणीनंतर शजल्हा मेनडकल स्टोअसा ि रक्ततपेढ्यांकडून
प्रािवमक आरोग्य केंद्रे (पीएचसी), सामुदावयक आरोग्य केंद्रे (सीएचसी) ि पुढे
पीएचसी / सीएचसीकडून केंद्रीय ननदान प्रयोगशाळांपयांत िस्तु पोहचविणे शक्तय
होईल.
• यामध्ये आरोग्य सेिा विस्कशळत न होऊ देता आप्कालीन स्थस्थतीमध्ये नकिंिा दुगाम
क्षेत्रातील लोकांचे प्राण िाचविण्याची क्षमता आहे.
गुजरातचे अँटी-लव्ह भजहाद तवधेयक मंजूर
• मे २०२१ मध्ये गुजरातचे राज्यपाल आचाया देिव्रत यांनी गुजरात धार्थमक स्िातंत्र्य
(दुरुस्ती) विधेयक, २०२१ला (Gujarat Freedom of Religion
(Amendment) Bill, 2021) मंजूरी नदली.
• हे विधेयक माचा २०२१ मध्ये राज्य विधानसभेच्या अिासंकल्पीय अवधिेशनात मंजूर
करण्यात आले होते.
• या विधेयकाला ‘अँटी-लव्ह शजहाद’ विधेयक असेही म्हटले जात आहे. यामध्ये
एखाद्या व्यक्ततीशी लग्न करून जबरदस्तीने ि कपटी धमाांतरासाठी ३ ते १० िषे
कारािासाची तरतूद आहे. हे विधेयक २००३च्या कायद्यात दुरुस्ती करते.
• उत्तम जीिनशैली, दैिी आशीिााद अशी आर्श्ासने देऊन धमाांतर करण्याची िाढती
प्रकरणे लक्षात घेता गुजरात सरकारने हे विधेयक मंजूर केले होते.
असा कायदा करणारी इतर राज्ये
• यापूिी उत्तर प्रदेशने ‘उत्तर प्रदेश बेकायदेशीर धमाांतर अध्यादेश, २०२०’ पाररत केला
आहे, ज्याला अनौपचाररकरर्या ‘लव्ह शजहाद कायदा’ म्हटले जाते. हा कायदा
धमाांतरास अजामीनपात्र गुन्हा ठरवितो ि अिै ध नकिंिा सक्ततीने केलेल्या
धमाांतरासाठी १० िषाापयांत तुरूंगिासाच्या शशक्षेची तरतूद देखील करतो.
महाराष्ट्राकडून १४ नकल्ल्यांसाठी वारसा स्थळांच्या दजागिी मागणी
• महाराष्ट्र शासनाने राज्यातील १४ नकल्ल्यांसाठी जागवतक िारसा स्थळांचा दजाा
प्राप्त करण्यासाठी अस्थायी नामांकन यादी तयार करून सादर केली आहे.
• महाराष्ट्र सरकारने शशिनेरी, रायगड, तोरणा, राजगड, लोहगड, मुल्हेर, अंकाई
टंकाई, साल्हेर, रंगना, अशलबाग, सुिणाादुगा आशण खंदेरी अशा एकूण १४
नकल्ल्यांची यादी पाठविली आहे.
• ही सिा स्थळे ऐवतहावसकदृष्ट्या मह््िाची आहेत. ती एकतर पेशव्यांच्या काळातील
नकिंिा मराठे ि मुघल यांच्यातील लढाईशी संबंवधत आहेत. यातील काही नकल्ल्यांनी
मराठा सैननकांसाठी नौदल नकिंिा सैन्यदलाचे तळ म्हणूनही काम केले आहे.
• भारतीय पुरात्ि सिेक्षण ववभार्ाने सांस्कृवतक मंत्रालयामाफात पाठिलेली ही
नकल्ल्यांची ता्पुरती नामांकन यादी युनेस्कोने स्िीकारली आहे.
• आता, महाराष्ट्र सरकारला या स्थळांचे मह््ि सांगून तपशीलिार नामांकन यादी
युनेस्कोला सादर करािी लागेल.
जागशतक र्ारसा स्थळे
• युनेस्कोने १९७२ मध्ये केलेल्या ठरावानुसार साांस्कृविक अथवा टनसर्ा वारसा
िळाांची यादी टनक्रश्चि केली जािे. साांस्कृविक व भौर्ोवलक दृष्ट्या प्रविष्ठा व महत्त्व
आहे अशा िळाांचा याि समावेश केला जािो.
• अमूल्य ठेवा वारसा िळे घोटषि करण्यामार्े त्या िळाांचे सांरक्षण व सांवधान करणे
व पुढच्या टपढ्ाांपयांि हा अमूल्य वारसा सुपूदा करणे हे उक्रद्दष्ट आहे.
• युनेस्कोने घोटषि केलेल्या जार्विक वारसा िळाांचे व्यविापन युनेस्कोच्या
जार्विक वारसा िळे कायािमाांिर्ाि जार्विक वारसा सवमिीिारे केले जािे.
• जार्विक वारसा िळे कायािमामुळे पयाटनवाढीला चालना वमळिे. त्यािून रोजर्ार
वाढिो. देशाला बहुमूल्य परकीय चलन प्राप्ती होिे.
• भारिाि ३८ जार्विक वारसा िळे असून, त्यािील ७ ननसगा िारसा स्थळे आहेत
तर ३० सांस्कृवतक वारसा िळे आहेि. काांचनजंगा राष्ट्रीय उद्यानास वमश्र िारसा
स्थळाचा दजाा देण्यात आला आहे, कारण ते नैसर्थगक तसेच सांस्कृवतकदृष्ट्याही
वततके च मह््िपूणा आहे.
आर्मथक
शर्िेष दीघवकालीन रेपो पररिालन
ििेत का?
Page | 43
• भारिीय ररझव्हा बँकेने लघु ववत्त बँकाांसाठी (Small Finance Banks) १०,०००
कोटी रुपयाांच्या पहहले ववशेष दीघाकालीन रेपो पररचालन (SLTRO | Special
Long Term Repo Operation) संचाशलत करण्याची घोषणा केली आहे.
• आरबीआयने अथाव्यविेला चालना देण्यासाठी मे २०२१ मध्ये घोषणा केलेल्या
उपाययोजनाांचा हा एक भार् आहे.
• ्यानुसार मे २०२१ पासून प्र्येक महहन्याला आरबीआय SLTROचे संचालन करेल.
हे ऑक्तटोबर २०२१ पयांत सुरू राहहल. ही SLTRO तीन िषाांसाठी िैध असेल.
• सिा लघु वित्त बँका यामध्ये भाग घेऊ शकतील. तिानप, या बँकांनी आरबीआयकडून
घेतलेली रक्कम केिळ असंघनटत क्षेत्र ि लहान व्यिसाय घटकांनाच कजा म्हणून
नदली जाईल, हे सुननशित करणे आिश्यक आहे.
दीघगकालीन रेपो पररिालन म्हणजे काय?
• LTRO | Long Term Repo Operatio
• LTRO हे एक असे साधन आहे, ज्याअंतगात आरबीआय बँकांना प्रचशलत रेपो
दरािर बँकांना १ ते ३ िषाांच्या कालािधीसाठी कजा देते आशण दीघा कालािधीच्या
सरकारी प्रवतभूती तारण म्हणून म्हणून स्िीकारते.
• आरबीआय शलहिनडटी ॲडजस्टमेंट फॅवसशलटी (LAF) आशण मार्जजनल स्टँनडिंग
फॅवसशलटी (MSF) यांच्या माध्यमातून बँकांना ्यांच्या ्िररत गरजा भागिण्यासाठी
१ ते २८ नदिसांपयांतचे कजा पुरिते.
• तर LTROच्या माध्यमातून बँकांना आरबीआयद्वारे रेपो दरानेच १ ते ३ िषाांसाठी
कजा नदले जाते.
एलटीआरओ महत्वपूणग का आहे?
• बाजाराच्या सद्यस्थस्थतीत योग्य दरात शार्श्त तरलतेच्या उपलब्धतेबाबत बँकांना हमी
देण्यासाठी आरबीआयने एलटीआरओची सुरूिात केली आहे.
• देशातील आर्थिक मंदी दूर करण्यासाठी आरबीआय सहज कजा धोरणांच्या
माध्यमातून सतत प्रय्न करीत आहे. आरबीआय बाजारात सहज कजा उपलब्ध
करून देशात खप िाढविण्यासाठी प्रय्न करीत आहे.
• जानेिारी २०१९ पासून रेपो दरात (ज्या दराने बँका आरबीआयकडून ्िररत कजा
घेतात) कपात केली गेली आहे. परंतु या दर कपातीचा खूप कमी लाभ बँकांद्वारे
ग्राहकांना नदला गेला आहे.
• आरबीआयचा असा विर्श्ास आहे की, रेपो दरात (सध्या ४ टक्के) बँकांना दीघा
मुदतीचे कजा नदले गेले तर बँकांना आपले मार्जजन कायम ठेिताना नकरकोळ आशण
औद्योवगक कजाािरील व्याजदर कमी करण्यास मदत होईल.
एलटीआरओिे संभाव्य फायदे
• आरबीआयने रेपो दरात कपात करूनही बँका आपल्या कजा घेणाऱ्ा ग्राहकांना
्याचा लाभ देत नव्ह्या, परंतु दीघा मुदतीचे कजा उपलब्ध झाल्यास बँका सहजतेने
आशण कमी व्याजदराने कजा देऊ शकतील.
• कजााच्या सहज प्रिेशामुळे देशातील खप िाढेल, जो सध्याच्या आर्थिक मंदीिर मात
करण्यासाठी सिोत्तम उपाय आहे.
बॅड बँक
ििेत का?
• भारिीय स्टेट बँक
े चे पद्मकुमार माधिन नायर यांची प्रस्तावित बॅड बँक
े चे मुख्य
कायाकारी अवधकारी (CEO) म्हणून ननयुक्तती करण्यात आली आहे.
• बॅड बँक ही राष्ट्रीय मालमत्ता पुनराचना कंपनीची (NARC | National Asset
Reconstruction Company) प्रस्तावित संस्था आहे.
• पद्मकुमार माधिन नायर हे एनप्रल २०२० पासून भारतीय स्टेट बँकेमध्ये तणािग्रस्त
मालमत्तेचे चीफ जनरल मॅनेजर म्हणून कायारत आहेत.
पार्शर्वभूमी
• भारतीय बँक संघाने (Indian Banks’ Association | IBA) अिा मंत्रालयाला
‘सशक्तत’ पॅनेलच्या शशफारशींच्या आधारे ‘बॅड बँक’ स्थापन करण्याची शशफारस
केली आहे.
• अशी ‘बॅड बँक’ स्थापन झाल्यानंतर बँकाची सुमारे ६०,००० कोटी रुपयांहून अवधक
रक्कमेची बुडीत कजे (Bad Loans) मालमत्ता पुनराचना कंपनीकडे (Asset
Reconstruction Company) हस्तांतररत केली जातील.
• सरकार बॅड बँकेमध्ये सुमारे ९ ते १० हजार कोटी रुपयांच्या योगदानासह ५०
टक्तक्तयांपयांत भां डिल गुंतिणूक करू शकते.
बॅड बँकिी संकल्पना
• बॅड बँक ही एक आर्थिक संकल्पना आहे, ज्याअंतगात आर्थिक संकटकाळात
तोट्यात असलेल्या बँकांकडून आपल्या दावय्िाची रक्कम नव्या बँकेत िगा केली
जाते.
• जेव्हा बँक
े ची अनु्पादक मालमत्ता (NPA) मयाादेपेक्षा अवधक होते, तेव्हा
सरकारच्या आर्श्ासनािर एका अशा बँक े ची स्थापना केली जाते, जी मुख्य बँक
े चे
दावय्ि एका विशशष्ट् कालािधीसाठी धारण करते.
• बॅड बँक अशा िकीत कजा प्रकरणांचा पाठपुरािा करते, ्यांची िसुली मागी लािते,
्यासाठी कोटा कचेऱ्ा करते, जरूर पडल्यास कजादारांच्याच्या मालमत्तेची विल्हेिाट
लािते इ. कामे ही बँक करते.
• िनकत कजा प्रकरणे बॅड बँकेकडे सोपिून ताळेबंद स्िच्छ केल्याने बँका निीन कजा
पुरिठा करण्यास सक्षम होतात.
• कजा िकिलेल्या कंपन्यांच्या मालमत्तेचे िास्ति मूल्यमापन करण्यासाठी जरूर ती
तज्ञ यंत्रणा बॅड बँकेकडे असल्याने कमीत कमी नुकसानीत अशा प्रकरणांचा
ननपटारा करता येतो.
• बॅड बँक हा सिा िकबाकी प्रकरणात अंवतम रामबाण उपाय नव्हे. जर कजाबुडव्या
कंपनीची कामवगरी ननराशाजनक असेल तर बॅड बॅंक े चा तेिे नाईलाज असेल. तेव्हा
बॅड बँके च्या यशाला अिाव्यिस्थेतील सिासाधारण स्थस्थती वततकीच कारणीभूत
असते.
• फेब्रुिारी २०२१ मध्ये भारतीय बँक संघाने केंद्र सरकारच्या प्रस्तावित बॅड बँकेत
हस्तांतररत करता येण्यासारखी िकीत कजे वचन्हांनकत केली होती.
• भारतीय ररझव्हा बँकेने देशातील मालमत्ता पुनराचना कंपन्यांचा अभ्यास करण्यासाठी
सुदशान सेन सवमती सवमती गहठत केली होती.
तवतवध देशांतील यश
• अनेक देशांनी आजिर ‘बॅड बँक’ या संस्थेचा यशस्िी िापर केलेला आढळतो.
• अमेररकेमध्ये १९८८ साली जगातील पहहली ‘बॅड बँक’ स्थापन झाली. स्िीनडश बॅंनकिंग
अररष्ट् (१९९२) तसेच २००८ सालची मंदी ि आर्थिक पडझड या काळात अनेक
देशांमध्ये हे पाऊल उचलले गेले.
• नब्रटन, स्पेन, मलेशशया, िान्स, नफनलंड, जमानी, जपान, ऑहस्टरया, बेहल्जयम या
देशांत बॅड बँकांनी कजािसुली ि बॅंनकिंग यंत्रणेला स्थैया देणे यासाठी उल्लेखनीय
काम केले.
• भारतात मात्र केंद्र सरकार आशण ररझव्हा बॅंक अजूनही ‘बॅड बँक’ या संकल्पनेस
अनुकूल नाहीत.
सशझत पॅनेल
• सुनील मेहता यांच्या अध्यक्षतेखाली जुलै २०१८ मध्ये दबािग्रस्त मालमत्तेच्या
ननराकरणासाठी सूचना देण्यात आल्या.
• सुनील मेहता सध्या ‘प्रकल्प सशक्तत’चेही (Project Sashakt) अध्यक्ष आहेत.
म्हणूनच, ्यांच्या अध्यक्षतेखालील ‘सशक्तत पॅनेल’ म्हणून देखील ओळखले जाते.
• तणािग्रस्त मालमत्तेचे ननराकरण करण्यासाठी या पॅनेलने ‘पाच आयामी दृहष्ट्कोन’
प्रस्तावित केला आहे.
• मालमत्ता पुनराचना कंपनीअंतगात मोठ्या बुडीत कजााचे ननराकरण करण्याची
शशफारस या सवमतीने केली आहे.
आयबीएच्या भशफारशी
• दबाि गट असलेल्या भारतीय बँक संघाने ‘प्रकल्प सशक्तत’च्या शशफारशींच्या
आधारे खालील ३ संस्था स्थापन करण्याची शशफारस केली आहे.
मालमत्ता पुनरगिना क
ं पनी
Page | 44
• ARC | Asset Reconstruction Company
• ही एक विशेष वित्तीय संस्था आहे, जी बँका ि वित्तीय संस्थांना ्यांचे ताळेबंद स्िच्छ
ि संतुशलत ठेिण्यास मदत करण्यासाठी ्यांच्याकडून अनु्पानदत मालमत्ता नकिंिा
बुडीत कजे खरेदी करते.
मालमत्ता व्यवस्थापन क
ं पनी
• AMC | Asset Management Company
• ही कंपनी मालमत्तांचे व्यिस्थापन नकिंिा पुनगाठन करते. ५०० कोटींपेक्षा अवधक
रक्कमेच्या बुडीत कजाासाठी एएमसीची स्थापना केली जाईल.
• बँकांनी अनु्पानदत (NPA) म्हणून जाहीर केलेली कजे एएमसी खरेदी करेल,
ज्यामुळे या कजााचा भार बँकांिर पडणार नाही.
• ही कंपनी पूणापणे स्ितंत्र असेल. यात सरकारचा कोणताही हस्तक्षेप नसेल.
एएमसी सािाजननक आशण खासगी क्षेत्रातील दोन्ही गुंतिणूकदारांकडून ननधी गोळा
करेल.
वैकक्रल्पक गुंतवणूक ननधी
• AIF | Alternative Investment Fund
• मालमत्ता व्यिस्थापन कंपनीला (AMC) िैकहल्पक गुंतिणूक ननधीच्या माध्यमातून
अिासहाय्य केले जाईल.
• आयबीएने सािाजननक क्षेत्रातील बँकांकडून बुडीत कजा विकत घेण्यासाठी स्ितंत्र
एआरसी स्थापन करण्याची शशफारस केली आहे.
स्र्ामी द्रनधी
ििेत का?
• भारत सरकारने परिडणाऱ्ा ि मध्यम-उ्पन्न ननिासांसाठी विशेष शखडकीच्या
(Special Window for Affordable & Mid-Income Housing |
SWAMIH) माध्यमातून आपला पहहला गृहननमााण प्रकल्प अशलकडेच पूणा केला.
• उपनगरीय मुंबईत स्थस्थत ररिाली पाका गृहननमााण प्रकल्प हा ‘स्िामी ननधी’तून
वित्तपुरिठा प्राप्त केलेला भारतातील पहहला गृहननमााण प्रकल्प ठरला आहे.
स्वामी ननधीतवर्यी
• हा एक सरकार समर्थित फंड आहे, जो भारतीय प्रवतभूती विननमय मंडळ अिाात
सेबीसह नोंदणीकृत श्रेणी-२ AIF (िैकहल्पक गुंतिणूक ननधी) ऋण ननधी म्हणून
२०१९ मध्ये स्थानपत केला गेला होता.
• स्िामी (SWAMIH) गुंतिणूक ननधीची स्थापना ननधीच्या कमतरतेमुळे काम
रखडलेले RERA नोंदणीकृत परिडणाऱ्ा ि मध्यम-उ्पन्न गृहननमााण प्रकल्पांचे
बांधकाम पूणा करण्यासाठी करण्यात आली होती.
• या ननधीचे गुंतिणूक व्यिस्थापक SBICAP व्हेंचसा आहेत, जी SBI कॅनपटल माकेट
कंपनीच्या संपूणा मालकीची सहाय्यक कंपनी आहे. SBI कॅनपटल माकेट ही
भारतीय स्टेट बँके च्या संपूणा मालकीची सहाय्यक कंपनी आहे.
• भारत सरकारच्या ितीने या ननधीचा प्रायोजक वित्त मंत्रालयाच्या आर्थिक व्यिहार
विभागाचे सवचि असतात.
वैकक्रल्पक गुंतवणूक ननधी
• AIF | Alternative Investment Funds.
• AIF म्हणजे भारतात स्थानपत नकिंिा ननगवमत कोणताही ननधी, जे िस्तुतः
खाजगीरर्या संचवयत गुंतिणूक िाहन आहे, जे सुविकवसत गुंतिणूकदारांकडून
(भारतीय नकिंिा परदेशी) ननधी जमा करते. ज्याचा िापर ननधााररत गुंतिणूक
धोरणानुसार गुंतिणूक करून गुंतिणूकदारांच्या हहतासाठी केला जातो.
• एआयएफची व्याख्या भारतीय प्रवतभूती विननमय मंडळ ननयमन (AIF) २०१२च्या
कलम २(१)(ब) मध्ये नदली गेली आहे.
• िैकहल्पक गुंतिणूक ननधी एखाद्या कंपनी नकिंिा मयाानदत देयता भागीदारी (LLP)
माफात स्थानपत केला जाऊ शकतो.
AIFच्या श्रेणी
• श्रेणी-१
❖स्टाटा-अप्स, लघु ि मध्यम उद्योग यासारख्या आर्थिक िाढीची क्षमता असलेल्या
व्यिसायांमध्ये या ननधीची गुंतिणूक केली जाते.
❖सरकार या उद्यमांमध्ये गुंतिणूकीस प्रो्साहहत करते कारण उच्च उ्पादन ि
रोजगार ननर्थमतीच्या संदभाात ्यांचा अिाव्यिस्थेिर सकारा्मक पररणाम होतो.
❖उदा. इन्िास्टरक्तचर फंड, एंजेल फंड, व्हेंचर कॅनपटल फंड ि सोशल व्हेंचर फंड
• श्रेणी-२
❖या श्रेणीअंतगात इहिटी प्रवतभूती ि ऋण प्रवतभूतींमध्ये गुंतविलेल्या ननधीचा
समािेश आहे.
❖श्रेणी १ ि ३ अंतगात नया येणारे ननधी देखील या श्रेणीमध्ये समाविष्ट् केले आहेत.
❖श्रेणी-२ अंतगात केलेल्या कोण्याही गुंतिणूकीसाठी सरकारकडून कोणतीही
सिलत नदली जात नाही.
❖उदाहरणािा, ररअल इस्टेट फंड, ऋण फंड, प्रायव्हेट इहिटी फंड.
• श्रेणी-३
• श्रेणी-३ अंतगात असे फंड येतात जे अल्प मुदतीमध्ये परतािा देतात. हे फंड ्यांची
उहद्दष्ट्े साध्य करण्यासाठी जनटल ि िैविध्यपूणा व्यापार रणनीती िापरतात. या
ननधीला सरकारकडून कोण्याही सिलती नकिंिा प्रो्साहन देण्यात येत नाही.
• उदा. हेज फंड, सािाजननक इहिटी फंडात खाजगी गुंतिणूक इ.
स्थावर मालमत्ता ननयामक प्रातधकरण
• RERA | Real Estate Regulatory Authority
• स्थािर मालमत्ता (ननयमन ि विकास) कायदा (RERA) संसदेने २०१६ मध्ये मंजूर
केला होता, जो १ मे २०१७ पासून पूणा अंमलात आला.
• या कायद्याने स्थािर मालमत्ता क्षेत्राचे ननयमन करण्यासाठी प्र्येक राज्यात स्थािर
मालमत्ता ननयामक प्रावधकरणाची (RERA) स्थापना केली.
• हे प्रावधकरण जलद िाद ननराकरणासाठी एक ननणाायक संस्था म्हणून देखील काया
करते.
• घर खरेदीदारांच्या हहताचे रक्षण करण्यासह स्थािर मालमत्तेच्या खरेदी-विक्रीमध्ये
कायाक्षमता ि पारदशाकता आणून ररअल इस्टेट क्षेत्रात गुंतिणूकीस चालना देणे,
हा या कायद्याचा उद्देश आहे.
सेलचा १०० सर्ावशधक मौल्यवान क
ां पन्याांमध्ये समार्ेि
• अवलकडेच सेल (SAIL) कंपनीच्या समभागाने मुंबई स्टॉक एक्तस्चेंजिर ९ िषाांची
उच्चांकी पातळी (१३५.६० रुपये) गाठली.
• याबरोबरच सेलचा समावेश १०० सवाावधक मौल्यिान भारिीय कांपन्याांच्या यादीि
झाला आहे.
स्टील अर्ॉररटी ऑफ इंनडया भलतमटेड (सेल)
• SAIL | Steel Authority of India Limited
• भारत आशण जगातील ही सिाात मोठी पोलाद उ्पादक कंपन्यांपैकी एक आहे. हा
एक सरकारी उपक्रम आहे.
• १९५४मध्ये या कंपनीची स्थापना झाली. ्याचे मुख्यालय निी नदल्ली येिे आहे.
देशामधील ७ महार्न कंपन्यांपैकी ही एक आहे.
• या कंपनीची िार्षषक पोलाद उ्पादन क्षमता १४.३८ दशलक्ष टन आहे. ही जगातील
२४िी सिाात मोठी पोलाद उ्पादक कंपनी आहे आहे.
• या कंपनीचे प्रमुख प्रकल्प शभलाई, दुगाापुर, रुरकेला, बोकारो आशण बनापूर येिे
आहेत. तर सलेम, दुगाापुर आशण भद्रािती येिे ३ विशेष पोलाद प्रकल्प आहेत.
पोलाद उत्पादन
• चीन जगातील सिाात मोठा कच्च्या पोलादाचा उ्पादक देश आहे. जागवतक पोलाद
उ्पादनात चीनचा िाटा ५१ टक्तक्तयांपेक्षा अवधक आहे.
• २०१९ मध्ये जपानला मागे टाकून भारत जगातील दुसऱ्ा क्रमांकाचा पोलाद
उ्पादक देश बनला आहे.
• रशशया, अमेररका, दशक्षण कोररया, ब्राझील आशण जमानी हे इतर आघाडीचे पोलाद
Page | 45
उ्पादक देश आहेत.
जी-सेक अतधग्रहण कायगिम
• मे २०२१ मध्ये भारिीय ररझव्हा बँकेने जी-सेक अवधग्रहण कायाक्रम १.० (G-Sec
Acquisition Programme 1.0 | GSAP 1.0) अंतगात सरकारी प्रवतभूतींची
दुसरी खरेदी केली.
• आरबीआयने प्रिम खरेदी एनप्रल २०२१ मध्ये केली होती. ज्यामध्ये आरबीआयने
२५,००० कोटी रुपयांच्या सरकारी प्रवतभूती खरेदी केल्या हो्या.
• दुसऱ्ा खरेदीत आरबीआयने ३५,००० कोटी रुपयांच्या सरकारी प्रवतभूती खरेदी
केल्या. यापूिी आरबीआयने GSAP 1.0 साठी १ लाख कोटी रुपयांचे उहद्दष्ट् जाहीर
केले होते.
सरकारी प्रततभूती
• हे भारिीय ररझव्हा बँकेिारे राज्य नकिंिा केंद्र सरकारला जारी केले जाणारे एक साधन
आहे. या प्रवतभूती अल्प नकिंिा दीघा मुदतीच्या असू शकतात.
• अल्प-मुदतीच्या सरकारी प्रवतभूतींना टरेझरी वबले म्हंटले जाते. ्यांचा पररपिता
कालािधी १ िषाापेक्षा कमी असतो.
• दीघा-मुदतीच्या सरकारी प्रवतभूतींना बॉंड / बंध म्हणतात. ्यांचा पररपिता
कालािधी १ िषाापेक्षा अवधक असतो.
• केंद्र सरकार देखील बाँ ड (नदनांनकत प्रवतभूती) आशण टरेझरी वबले दोन्ही जारी करू
शकते. तर, राज्य सरकार केिळ बाँ ड (नदनांनकत प्रवतभूती) जारी करू शकतात.
सरकारी प्रततभूतींच्या नक
िं मतींवर पररणाम करणारे घटक
• या प्रवतभूतींची मागणी ि पुरिठा.
• तरलता, चलनिाढ आशण व्याजदरामधील बदल.
• परकीय चलन, पैसा, पत आशण भां डिली बाजारातील बदल.
• आंतरराष्ट्रीय बाँ ड बाजारातील घडामोडी.
• रोख राखीि प्रमाण (CRR), रेपो रेट ि खुल्या बाजारातील व्यिहार अशा
आरबीआयच्या धोरणा्मक हक्रया.
आयडीबीआय बँक
े िी धोरणात्मक ननगुंतवणूक व ननयंत्रणािे हस्तांतरण
• आर्थिक व्यिहारविषयक मंनत्रमंडळ सवमतीने आयडीबीआय बँक शल.ची धोरणा्मक
ननगुांतिणूक करण्यास ि व्यिस्थापनािरील ननयंत्रणाचे हस्तांतरण करण्यास मंजुरी
नदली आहे.
• भारत सरकार आशण आयुर्थिमा महामंडळ (LIC) अनुक्रमे नकती समभागांची
ननगुांतिणूक करणार, हे या व्यिहाराची रचना ठरविताना ररझव्हा बँक
े शी
सल्लामसलत करून ननशित केले जाईल.
• सध्या भारत सरकार (GoI) (४५.४८ टक्के) ि आयुर्थिमा महामंडळ (LIC) (४९.२४
टक्के) यांच्याकडे वमळून आयडीबीआय बँक
े च्या इहिटीपैकी ९४ टक्तक्तयांपेक्षा अवधक
भागाची मालकी आहे.
• २०१९ मध्ये एलआयसीने या बँकेत २१,६२४ कोटी रुपयांची गुंतिणूक केली होती.
सध्या आयुर्थिमा महामंडळ हे आयडीबीआय बँक
े चे प्रिताक असून, भारत सरकार हे
सहप्रिताक आहे.
• आयडीबीआय बँक शलवमटेडमधील समभागांची आशण भारत सरकारने सांवगतलेल्या
धोरणा्मक भागीदारीची विक्री, ननगुांतिणुकीच्या माध्यमातून एलआयसी करू
शकते, असा ठराि एलआयसीच्या मंडळाने पाररत केला आहे.
• व्यिस्थापनािरील ननयंत्रण सोडण्याच्या उद्देशाने ि नकिंमत, बाजारपेठेची स्थस्थती,
िैधाननक अटी आशण पॉशलसीधारकांचे हहत लक्षात घेऊन याची कायािाही करता
येऊ शकेल असे ्यात म्हटले आहे.
• सदर बँकेतील भागभां डिल कमी करण्याचे जे ननयमना्मक बंधन एलआयसीिर
आहे, ्याला अनुलक्षूनच एलआयसी मंडळाने हा ननणाय घेतला आहे.
• धोरणा्मक खरेदीदाराने भां डिल ओतण्याबरोबरच, निीन तंत्रज्ञान आशण
व्यिस्थापनाची उत्तम तंत्रे आणािीत असे अपेशक्षत आहे, जेणेकरून आयडीबीआय
 बँक
े च्या व्यिसायाचा उत्तम विकास होईल आशण एलआयसी तसेच सरकारच्या
मदतीिर अिलंबून न राहता व्यिसायाची अवधक िृद्धी होईल.
• केंद्र सरकारच्या समभागांच्या या धोरणा्मक ननगुांतिणुकीतून उभा राहणारा पैसा
नागररकांच्या कल्याणाचे विविध सरकारी विकास कायाक्रम राबविण्याकररता
उपयोगात आणला जाईल.
RRA २.०च्या मदतीसाठी सतमती
• भारतीय ररझव्हा बँकेने एस. जानकीरमण यांच्या अध्यक्षतेखाली एक सवमती गठीत
केली आहे. ही सवमती दुसऱ्ा ननयामक पुनरािलोकन प्रावधकरणास मदत करेल.
• ही सवमती प्रावधकरणाला क्षेत्रे, मागादशाक त््िे, ननयम आशण परतािा यांची ओळख
करून देण्यास मदत करेल. ही सवमती प्रावधकरणाला ननयवमत अहिालही सादर
करेल.
ननयामक पुनरावलोकन प्रातधकरण २.०
• भारतीय ररझव्हा बँकेने एनप्रल २०२१ मध्ये ‘ननयामक पुनरािलोकन प्रावधकरण
२.०’ची (Regulatory Review Authority (RRA) 2.0) स्थापना केली होती.
हे प्रावधकरण १ िषाासाठी काया करेल.
• आरबीआयचे डेप्युटी गव्हनार राजेर्श्र राि यांची आरआरएच्या प्रमुखपदी ननयुक्तती
करण्यात आली आहे.
या प्रातधकरणािी काये
• हे प्रावधकरण ननयामक ननदेशपत्रांचे (Regulatory Prescriptions) अंतगात
पुनरािलोकन करेल.
• हे विननयवमत संस्था आशण भागधारकांकडून सूचना मागिून, ननयामक ननदेशपत्रांचे
पुनरािलोकन देखील करेल.
• हे ननयामक ननदेशपत्रांची अंमलबजािणी सुलभ करण्याच्या नदशेने काया करेल.
• कायापद्धती ि अनुपालन सुलभ करणे याविषयी आरआरए विननयवमत संस्थांकडून
अशभप्राय घेईल.
• विननयवमत संस्थांिरील अनुपालनाचे ओझे कमी करण्यासाठी आरआरए काया करेल.
पार्शर्वभूमी
• १९९९ मध्ये आरबीआयने ननदेशपत्रे, ननयम आशण अहिाल देणाऱ्ा प्रणालींचा
आढािा घेण्यासाठी ननयामक पुनरािलोकन प्रावधकरण स्थापन केले होते.
• बँका, सािाजननक आशण वित्तीय संस्था यांच्या अशभप्रायाच्या आधारे या मापदंडांचे
पुनरािलोकन करण्याचे काम हे प्रावधकरण करते.
• ननयम सुरळीत करण्यासाठी ि विननयवमत संस्थांच्या अनुपालनाचा भार कमी
करण्यासाठी आरआरए २.०ची स्थापना करण्यात आली आहे.
जल जीवन अभभयानासाठी ५९६८ कोटी रुपये ननधी वाटप
• १७ मे २०२१ रोजी केंद्र सरकारने जल जीिन अशभयानाच्या अंमलबजािणीसाठी
५९६८ कोटी रुपये ननधी वितररत केला.
• ही रक्कम १५ राज्यांना वितररत करण्यात आली आहे. २०२१-२२ मध्ये देण्यात
येणाऱ्ा ४ हप््यांपैकी हा पहहला हप्ता आहे.
• या ननधीपैकी ९३ टक्के ननधी पाणीपुरिठा पायाभूत सुविधांच्या विकासासाठी, २ टक्के
ननधी पाण्याची गुणित्ता देखरेख ि टेहळणीसाठी ि ४ टक्के ननधी समिान कामांसाठी
िापरला जाईल.
• राज्यातील या योजनेच्या कायाक्षमतेच्या आधारे हा ननधी वितररत करण्यात आला
आहे. ्यासाठी राज्यांचे पेयजलाच्या नळ जोडणीच्या संदभाात मूल्यमापन केले गेले.
• भारत सरकारने आपल्या २०२१-२२च्या अिासंकल्पामध्ये जल जीिन अशभयानासाठी
५०,०११ कोटी रुपये ननधीची तरतूद केली आहे.
• १५व्या वित्त आयोगाने पाणी ि स्िच्छता सेिांसाठी २६,९४० कोटी रुपये ननधीची
शशफारस केली होती.
• ्यामुळे २०२१-२२ मध्ये ग्रामीण घरांना पेयजलाच्या नळ जोडणी देण्यासाठी एकूण
Page | 46
१ लाख कोटी रुपयांची गुंतिणूक केली जाईल.
सद्यस्थस्थतीत हा ननधी कसा मदत करेल?
• िाटप केलेला ननधी रोजगार ननर्थमती िाढविण्यात मदत करेल.
• यामुळे सां डपाणी प्रहक्रयेतही िाढ होईल.
• यामुळे नपण्याच्या पाण्याच्या पायाभूत सुविधांमध्ये सुधारणा होईल
• यामुळे पाईप, नळ आशण पाण्याच्या मोटरी यांची मागणी िाढेल. यामुळे उ्पादन
क्षेत्राला चालना वमळेल.
सद्यस्थस्थती
• िैयहक्ततक घरगुती नळ जोडणींद्वारे प्र्येक घरात सुरशक्षत ि पुरेसे पेयजल
पुरविण्यासाठी जल जीिन अशभयान आखण्यात आले आहे.
• या योजनेअंतगात २०२४ पयांत भारतातील सिा ग्रामीण घरांना नळाद्वारे
पाणीपुरिठा करण्याचा प्रय्न केला जाईल.
• आतापयांत या योजनेंतगात देशातील ४.१७ कोटी कुटुंबांना नळजोडणी प्रदान
करण्यात आली आहे.
• सुमारे ७.४१ कोटी ग्रामीण कुटुंबांना नपण्यायोग्य पाणी वमळत आहे.
• तेलंगणा, गोिा, पुद्दुचेरी आशण अंदमान-ननकोबार बेटे ही राज्ये आशण केंद्रशावसत
प्रदेश १०० टक्के नळ जोडण्यांसह ‘हर घर जल’ राज्ये बनली आहेत.
खताांर्रील अनुदानात १४० टक्क
े र्ाढ
• १९ मे रोजी केंद्र सरकारने डाय-अमोननयम फॉस्फेट (डीएपी) खतासाठीचे अनुदान
५०० रुपये प्रवत नपशिी िरून १४० टक्तक्तयांनी िाढिून १२०० रुपये प्रवत नपशिी
करण्याचा ऐवतहावसक ननणाय घेतला.
• अशा प्रकारे डीएपी खताच्या आंतरराष्ट्रीय बाजारभािांमध्ये िाढ होत असूनही
शेतकऱ्ांना १२०० रुपये प्रवत नपशिी या जुन्या दराने विक्री सुरू ठेिण्याचा ननणाय
घेण्यात आला आहे.
• यामुळे सरकारी खशजन्यािर १४,७७५ कोटी रुपयांचा अवतररक्तत बोजा पडणार आहे.
• सोबतच दरिाढीचा सिा भार केंद्र सरकारने घेण्याचा ननणाय घेतला आहे. प्रवत नपशिी
अनुदानाच्या रकमेत एकाच िेळी इतकी िाढ करण्याची ही पहहलीच िेळ आहे.
• मागील िषी डीएपीची प्र्यक्षात नकिंमत प्रवत नपशिी १७०० रुपये होती. ज्यामध्ये केंद्र
सरकार ५०० रुपयांचे अनुदान देत होते. ्यामुळे कंपन्या शेतकऱ्ांना १२०० रुपये
प्रवत नपशिी दराने खताची विक्री करीत हो्या.
• अलीकडेच, डीएपीमध्ये िापरण्यात येणारे फॉस्फोररक ॲवसड. अमोननया इ्यादींच्या
आंतराष्ट्रीय नकिंमती ६० ते ७० टक्तक्तयांनी िाढल्यामुळे डीएपीच्या एका नपशिीची
प्र्यक्ष नकिंमत सध्या २४०० रुपये झाली होती.
• यातून ५०० रुपयांचे अनुदान िजा करून खत कंपन्यांमाफात शेतकऱ्ांना १९००
रुपयांना खताच्या नपशिीची विक्री केली जात होती.
• केंद्र सरकारच्या नव्या ननणायामुळे शेतकऱ्ांना १२०० रुपये नकिंमतीतच डीएपी
खताची नपशिी वमळत रहाणार आहे.
• युररयानंतर डाय-अमोननयम फॉस्फेट (डीएपी) हे देशात सिाात जास्त िापरले जाणारे
खत आहे.
अदानी समूहाकडून सॉर्फटबँक
े च्या अपारंपररक ऊजाग व्यवसायािे अतधग्रहण
• विविध निउद्यमींमध्ये गुंतिणूक करणाऱ्ा जपानी सॉफ्टबँक समूहाचा भारतातील
अपारंपररक ऊजाा व्यिसाय अदानी समूहाने खरेदी केला आहे.
• ३.५ अब्ज डॉलरचा (२५,५०० कोटी रुपये) हा व्यिहार पूणा झाल्यानंतर अदानी
समूह जगातील सिाात मोठी सौरऊजाा कंपनी बनली आहे.
• अब्जाधीश गौतम अदानी यांच्या अदानी समूहातील अदानी ग्रीन एनजीने
सॉफ्टबँकचा भारतातील अपारंपररक ऊजाा व्यिसायातील १०० टक्के हहस्सा खरेदी
केल्याचे जाहीर केले.
• सॉफ्टबँकेबरोबर या व्यिसायात भारती समूहही भागीदार होती.
• भां डिली बाजारात सूवचबद्ध अदानी ग्रीन एनजीने खरेदी केलेली एसबी एनजी
इंनडया या कंपनीत सॉफ्टबँक
े चा ८० टक्के तर उिाररत २० टक्के भारती समूहाचा हहस्सा
होता.
• नव्या व्यिहारानंतर अदानी ग्रीन एनजीकडे आता २४.३ वगगािॅटचे ऊजाा व्यिस्थापन
झाले आहे. ८५ लाख घरांसाठीच्या क्षमतेचा हा िीजपुरिठा आहे.
आरबीआय सरकारला देणार ९९,१२२ कोटी
• कोरोना संकटात भारतीय ररझव्हा बँकेने (RBI) केंद्र सरकारला आपल्याकडील
९९,१२२ कोटी रुपये िगा करण्याचा ननणाय घेतला आहे.
• आरबीआयच्या केंद्रीय संचालक मंडळाच्या बैठकीत ९९,१२२ कोटी रुपयांची
अवतररक्तत रक्कम केंद्र सरकारला िगा करण्याच्या प्रस्तािाला मंजुरी नदली आहे.
• जुलै २०२० ते माचा २०२१ या कालािधीतील ही ९ महहन्यांची अवतररक्तत रक्कम केंद्र
सरकारला िगा करण्यात येणार आहे.
• आरबीआयचे गव्हनार शहक्ततकांत दास यांच्या अध्यक्षतेखालील बैठकीत हा ननणाय
घेण्यात आला आहे.
• या बैठकीत आरबीआयने आर्थिक स्थस्थती, जागवतक आशण घरगुती समस्यांचा
आढािा घेतला. तसेच बैठकीत कोरोनाच्या दुसऱ्ा लाटेबाबतही चचाा करण्यात
आली.
• यापूिी आरबीआयने केंद्र सरकारला नदलेली रक्कम
❖२०१५-१६ (६५,८७६ कोटी)
❖२०१६-१७ (३०,६५९ कोटी)
❖२०१७-१८ (५०,००० कोटी)
❖२०१८-१९ (१,७५,९८७ कोटी)
❖२०१९-२० (५७,१२८ कोटी)
❖२०२०-२१ (९९,१२२ कोटी)
आरबीआयकडील अततररझत रक्कम म्हणजे काय?
• आरबीआय पूणा िषाभर जी कमाई करते आशण ्यातून खचा केल्यानंतर उरलेली
रक्कम ही अवतररक्तत रक्कम म्हणून गणली जाते. ्याला एक प्रकारे नफा असेही म्हंटले
जाते.
• आरबीआयला आपल्या कमाईिर कोण्याही प्रकारचा कर द्यािा लागत नाही.
्यामुळे आरबीआय ही नफ्याची रक्कम सरकारला देते.
• ्याचबरोबर ्यातील एक भाग जोखीम व्यिस्थापनासाठी स्ितः जिळ ठेिते. यापूिी
केंद्र सरकारला २०१८-१९ या आर्थिक िषाात आरबीआयकडून १.७६ लाख कोटींची
रक्कम देण्यात आली होती.
२०२०-२१ मध्ये भारतात सवागतधक र्ेट परदेशी गुंतवणूक
• भारतातील िेट परदेशी गुंतिणूक (FDI) िाढिण्यासाठी सरकारने केलेल्या
धोरणा्मक सुधारणा, गुंतिणूक सुलभता ि व्यिसाय सुलभता िाढिण्यासाठी
केलेल्या प्रय्नांचा पररणाम म्हणून देशात केल्या गेलेल्या परदेशी गुंतिणूकीत िाढ
झाली आहे.
• २०२०-२१ या िषाात भारतामध्ये आतापयांतची सिाात जास्त म्हणजे ८१.७२ अब्ज
डॉलसा िेट परदेशी गुंतिणूक करण्यात आली असून हा आकडा गेल्या िषीपेक्षा
म्हणजे आर्थिक िषा २०१९-२० मधील ७४.३९ अब्ज डॉलसा गुंतिणूकीपेक्षा १०
टक्तक्तयांनी जास्त आहे.
• कंपनी भागभां डिलात आर्थिक िषा २०२०-२१ मध्ये झालेली िेट परदेशी गुंतिणूक
(FDI) (५९.६४ अब्ज डॉलसा) ही गेल्या आर्थिक िषााच्या (४९.९८ अब्ज डॉलसा)
तुलनेत १९ टक्तक्तयांनी िाढली आहे.
• आर्थिक िषा २०२०-२१ साठी या परदेशी गुंतिणूकदारांमध्ये प्रिम क्रमांकािर
वसिंगापूर (२९ टक्के), दुसऱ्ा क्रमां कािर अमेररका (२३ टक्के) आशण वतसऱ्ा
क्रमांकािर मॉररशस (९ टक्के) आहे.
• आर्थिक िषा २०२०-२१मध्ये कॉम्प्युटर हाडािेअर ि सॉफ्टिेअर च्या क्षेत्रात सिाात
Page | 47
जास्त गुंतिणूक झाली असून भागभां डिलातील एकूण िेट परदेशी गुंतिणुकीपैकी
४४ टक्के गुंतिणूक या क्षेत्रात झाली आहे. ्याखालोखाल बांधकाम (पायाभूत
सुविधा) क्षेत्रात १३ टक्के ि ्यानंतर सेिाक्षेत्रात ८ टक्के इतकी गुंतिणूक झाली आहे.
• कॉम्प्युटर सॉफ्टिेअर ि हाडािेअर क्षेत्रात झालेल्या गुंतिणुकीत गुजरातचा ७८ टक्के,
कनााटकचा ९ टक्के आशण नदल्लीचा ५ टक्के िाटा आहे.
• २०२०-२१ या आर्थिक िषाात भागभां डिलात झालेल्या एकूण गुंतिणुकीपैकी
गुजरातला सिाावधक म्हणजे ३७ टक्के, ्याखालोखाल महाराष्ट्राला २७ टक्के ि
कनााटकला १३ टक्के गुंतिणूक प्राप्त झाली.
• गेल्या आर्थिक िषााच्या तुलनेत २०२०-२१ या आर्थिक िषाात बांधकाम (पायाभूत
सुविधा) क्षेत्र, कॉम्प्युटर सॉफ्टिेअर ि हाडािेअर क्षेत्र, रबरी िस्तू, नकरकोळ
बाजारपेठ, औषधे ि विद्युत उपकरणे या क्षेत्रातील गुंतिणूक १०० टक्तक्तयांनी िाढली
आहे.
• सिाात मोठ्या १० परदेशी गुंतिणूकदारांमध्ये सौदी अरेवबया पहहल्या स्थानािर आहे.
गेल्या आर्थिक िषाातील ८९.९३ दशलक्ष डॉलसाच्या तुलनेत २०२०-२१ या आर्थिक
िषाामध्ये सौदी अरेवबयाने २८१६.०६ दशलक्ष डॉलसाची गुंतिणूक केली आहे.
• आर्थिक िषा २०१९-२० च्या तुलनेत आर्थिक िषा २०२०-२१ मध्ये अमेररकेने केलेल्या
गुंतिणुकीत २२७ टक्तक्तयांची तर इंग्लंडने केलेल्या गुंतिणुकीत ४४ टक्तक्तयांची िाढ
नोंदिली गेली आहे.
सेबी करिार सूिीबि क
ं पन्यांिे फॉरेक्रन्सक लेखापरीक्षण
• भारतीय प्रवतभूती ि विननमय मंडळ अिाात सेबी फसिणूक रोखण्यासाठीच्या
आपल्या प्रय्नांना बळकटी देण्यासाठी सूचीबद्ध कंपन्यांच्या आर्थिक वििरणांचे
फॉरेहन्सक लेखापरीक्षण करण्यासाठी लेखापरीक्षकांची नेमणूक करण्याचा विचार
करीत आहे.
• अशलकडच्या काळात सेबीने यापूिीही अनेक कंपन्यांचे फॉरेहन्सक लेखापरीक्षण
केले आहे.
• ही प्रहक्रया सुरू करण्यासाठी सेबीने पात्र चाटाडा अकाउंटंट कंपन्यांकडून सूचीबद्ध
कंपन्यांच्या वित्तीय वििरणांचे फॉरेहन्सक लेखापरीक्षण करण्यासाठी अजा मागिले
आहेत.
पार्श्गभूमी
• ऑक्तटोबर २०२० मध्ये सेबीने अनेक सूचीबद्ध कंपन्यांना फॉरेहन्सक लेखापरीक्षण
संदभाातील माहहती उघड करण्यास सांवगतले होते, कारण माहहतीच्या उपलब्धतेत
तफाित होती.
फोरेंतसक लेखापरीक्षण म्हणजे काय?
• फोरेंवसक लेखापरीक्षण संबंवधत कंपन्या आर्थिक अहिालातील गैरप्रकारात गुंतल्या
आहेत की नाहीत याची तपासणी करते.
• आर्थिक फसिणूक केली गेली आहे की नाही हे ननधााररत करण्यासाठी ही प्रहक्रया
विविध कौशल्ये ि पद्धती लागू करते.
• यामध्ये आर्थिक नुकसान मोजणी, नदिाळखोरी, नादारी, मनी लाँ डररिंग, कर
फसिणूक, प्रवतभूतींची फसिणूक, व्यिसायाचे मूल्यांकन ि संगणक फॉरेहन्सक
इ्यानद बाबींचा शोध घेतला जातो.
आरबीआय फॉरेक्रन्सक लेखापरीक्षणास परवानगी देते का?
• होय, भारतीय ररझव्हा बँकेने मोठी कजे ि खा्यांच्या पुनराचनेसाठी फॉरेहन्सक
लेखापरीक्षण अननिाया केले आहे.
फॉरेक्रन्सक लेखापरीक्षक कोण असू शकते?
• फॉरेहन्सक लेखापरीक्षक नकिंिा अकाउंटंट आर्थिक अकाउंटंटपेक्षा शभन्न नसतात.
परंतु ्यांच्याकडे फसिणूक शोधण्याची ि ्याच्या दस्तऐिजीकरणाची काही खास
कौशल्ये असतात.
• ्यामुळे बँनकिंग नकिंिा वित्तीय क्षेत्रातील नकमान १ िषााचा अनुभि असणाऱ्ा
कोण्याही पदिीधर उमेदिारास फॉरेहन्सक लेखापरीक्षक होण्यासाठी प्रमाशणत
बँनकिंग फोरेंवसक अकाउंटंट परीक्षा उत्तीणा होणे गरजेचे आहे.

IFSCA गुंतवणूक ननधीसंबंधी तज्ञ सतमतीिी स्थापना
• आंतरराष्ट्रीय वित्तीय सेिा केंद्र प्रावधकरणाने (IFSCA) गुंतिणूक ननधीसंबं धी एका
तज्ज्ञ सवमतीची स्थापना केली आहे.
• कोटक महहिंद्र मालमत्ता व्यिस्थापन कंपनीचे व्यिस्थापकीय संचालक (MD) ननलेश
शाह यांच्या अध्यक्षतेखाली गहठत ही सवमती, आंतरराष्ट्रीय वित्तीय सेिा केंद्रात
गुंतिणूकीसाठी आर्थिक योजनेची रूपरेखा तयार करण्याची शशफारस करेल.
• या सवमतीमध्ये तंत्रज्ञान, वितरण, कायदा, अनुपालन ि संचालन यासारख्या सिाच
ननधी व्यिस्थापन पररस्थस्थतीकी तंत्रातील प्रवतननधींचा समािेश आहे.
• ही सवमती जागवतक आर्थिक घडामोडींचा सिासमािेशक आढािा घेण्यासाठी आशण
उद्योगांसाठी कृती योजनांबाबत शशफारसी करण्यासाठी स्थापन केली गेली आहे.
आंतरराष्टरीय तवत्तीय सेवा क
ें द्र प्रातधकरण
• IFSCA | International Financial Services Centre Authority.
• २०१९ मध्ये संसदेच्या हहिाळी अवधिेशनामध्ये आंतरराष्ट्रीय वित्तीय सेिा केंद्रांच्या
आर्थिक व्यिहारांचे ननयमन करण्यासाठी एकीकृत प्रावधकरण स्थापन करण्यासाठी
विधेयक मंजूर करण्यात आले होते.
• ्यानुसार एनप्रल २०२० मध्ये केंद्रीय अिा मंत्रालयाने एक अवधसूचना जारी करत, या
प्रावधकरणाची स्थापना केली.
• या अवधसूचनेनुसार, या प्रावधकरणाचे मुख्यालय गुजरातची राजधानी गांधीनगर येिे
असेल. वगफ्ट वसटी (GIFT City | Gujarat International Finance Tec-
City) हे देशातील पहहले आंतरराष्ट्रीय वित्तीय सेिा केंद्र गांधीनगरमध्ये स्थस्थत आहे.
• या प्रावधकरणामध्ये ९ सदस्य आहेत ज्यांची ननयुक्तती भारत सरकारने केली आहे. या
सदस्यांचा कायाकाळ ३ िषाांचा आहे.
• या सदस्यांमध्ये अध्यक्ष, अिा मंत्रालयाचे २ सदस्य, तसेच भारतीय ररझव्हा बँक
(RBI), भारतीय प्रवतभूती ि विननमय मंडळ (SEBI), भारतीय विमा ननयामक आशण
विकास प्रावधकरण (IRDAI) आशण पेन्शन फंड ननयामक आशण विकास प्रावधकरण
(PFRDA) यांचे प्र्येकी १ सदस्य आशण शोध सवमतीच्या शशफारशीनुसार २
सदस्यांचा समािेश आहे.
• आंतरराष्ट्रीय वित्तीय सेिा केंद्रामध्ये व्यिसाय सुलभतेला (Ease of doing
Business) प्रो्साहन देणे आशण जागवतक स्तरािर ननयामक िातािरण प्रदान
करण्यासाठी या प्रावधकरणाची स्थापना करण्यात आली आहे.
ऑनलाईन गेतमिंग क
ं पन्यांच्या सेवांच्या मूल्यांकनासाठी सतमती स्थापन
• केंद्र सरकारने ऑनलाईन गेवमिंग कंपन्यांच्या सेिांिर िस्तू ि सेिा कर (GST)
लािण्यासाठी या सेिांच्या मूल्यांकनाची तपासणी करण्यासाठी विविध राज्यातील
मंत्र्यांचा समािेश असलेली सवमती गहठत केली आहे.
• ही सवमती कॅवसनो आशण रेस कोसाद्वारे प्रदान केलेल्या सेिांची देखील तपासणी
करेल.
सतमतीबद्दल
• या सवमतीमध्ये पुढील ७ सदस्यांचा समािेश आहे:
❖महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री अशजत पिार
❖र्ुजरािचे उपमुख्यमंत्री ननतीन पटेल
❖अरुणाचल प्रदेशचे उपमुख्यमंत्री चौना मीन
❖पशिम बंगालचे अिामंत्री अवमत वमत्रा
❖तावमळनाडूचे अिामंत्री पी. वियागराजन
❖गोव्याचे पररिहन मंत्री मौविन गोनडन्हो
❖कनााटकचे गृहमंत्री बसिराज बोम्मई
सतमतीिी काये
• ही सवमती ‘सेिांच्या मूल्यांकना’ची तपासणी करेल ि या सेिांच्या मूल्यांकनासाठी
पयाायी कायदेशीर तरतूद आिश्यक आहे की नाही याचीही तपासणी करेल.
• लॉटरीसारख्या इतर सेिांिर अशा मूल्यांकनाचे काय पररणाम होतात याचीही
Page | 48
तपासणी ही सवमती करेल.
• ही सवमती ६ महहन्यांत आपला अहिाल केंद्रीय अिामंत्र्यांच्या अध्यक्षतेखालील
जीएसटी पररषदेकडे सादर करेल, ज्यात राज्याचे अिामंत्री सदस्य आहेत.
सशमतीची गरज का?
• भारतात ऑनलाइन गेवमिंग सध्या सुरुिातीच्या अिस्थेत आहे ज्यामुळे कर ि
मूल्यांकन यासारखे प्रश्न उद्भितात.
• ्यामुळे या कंपन्यांच्या सेिांच्या मूल्यांकनाबाबत अननशिततेचे आकलन, परीक्षण ि
ननराकरण करण्यासाठी ही सवमती स्थापन करण्यात आली आहे.
सेवांवरील जीएसटी
• सध्या कॅवसनो, घोड्यांची शयात आशण ऑनलाइन गेवमिंगसारख्या सेिांिर १८ टक्के
जीएसटी आकारला जातो. आता ही सवमती या सेिांच्या मूल्यांकनाची पद्धत ननशित
करणार आहे.
योजना, उपक्रम र् प्रकल्प
लघु बचत योजना
चचेत का?
• मे २०२१ मध्ये केंद्र सरकारने सिा लघु बचि योजनांचा व्याजदर कमी करण्याचा
आपला आदेश जारी केल्याच्या २४ तासात मागे घेतला.
• यािेळी अिामंत्री ननमाला सीतारामण यांनी व्याजदर कमी करण्याचा आदेश चुकीने
जारी झाल्याची माहहती नदली होती.
लघु बित योजना म्हणजे काय?
• SSS | Small Saving Schemes.
• लघु बचत योजना िैयहक्ततक गुंतिणूकदारासाठी गुंतिणूकीचा मह््िाचा मागा आहे.
• सिा ियोगटातील गुंतिणूकदारांमध्ये बचत करण्याची सिय िृवद्धंगत करण्यासाठी ि
गुंतिणूक करणाऱ्ास खात्रीशीर परतािा वमळिून देण्यासाठी, या योजना
सरकारद्वारे राबविल्या जातात.
• लघु बचत योजनांमधून जमा झालेली सिा रक्कम राष्ट्रीय लघु बचत कोषामध्ये
(National Small Savings Fund) जमा केली जाते.
• देशात एकूण १२ लघु बचत योजना सुरू आहेत. ्यांचे िगीकरण ३ प्रमुख
प्रकारांमध्ये केले जाते:
❖टपाल ठेिी (बचत खाते, आिती ठेिी, विविध पररपिता कालािधीच्या मुदत
ठेिी ि मावसक उ्पन्न योजना)
❖बचत प्रमाणपत्र (राष्ट्रीय लघु बचत प्रमाणपत्र ि नकसान विकास पत्र)
❖सामाशजक सुरक्षा योजना (सुकन्या समृद्धी योजना, सािाजननक भविष्य ननिााह
ननधी ि ज्येष्ठ नागररक बचत योजना)
लहान बित योजनांिे दर
• या योजनांचे दर प्र्येक वतमाहीत जाहीर केले जातात.
• या योजनांच्या दरांमध्ये होणारा बदल हा सरकारी प्रवतभूतींच्या उ्पादकतेिर
अिलंबून असतो. तसेच राजकीय घटक देखील या दरांच्या बदलािर पररणाम
करतात.
• लघु बचत योजनांिरील २०१० मध्ये गहठत श्यामला गोपीनाि पॅनलने या
योजनांसाठी बाजारपेठेशी संबंवधत व्याज दर प्रणाली सुचविली होती.
काही प्रमुख लघु बित योजना
राष्टरीय बित प्रमाणपत्र
• NSC | National Savings Certificate.
• ही ननशित उ्पन्न गुंतिणूक आहे, जी कोण्याही पोस्ट ऑनफसमध्ये उघडता येते.
लहान ते मध्यम उ्पन्न गुंतिणूकदारांना आयकरात बचत करण्यासाठी ही योजना
फायदेशीर आहे.
• ही प्रमाणपत्रे खरेदी करण्यासाठी कोणतीही कमाल मयाादा नाही. परंतु प्राप्तप्तकर
कायद्याच्या कलम ८० नुसार यापैकी केिळ १.५० लाख रुपयांपयांतच्या गुंतिणूकीस
 करातून सूट वमळू शकते.
सावगजननक भतवष्य ननवागह ननधी
• PPF | Public Provident Funds.
• १९६८ मध्ये भारतात सािाजननक भविष्य ननिााह ननधी सुरू करण्यात आला.
सािाजननक भविष्य ननिााह ननधीचे मुख्य उद्दीष्ट् गुंतिणूकीच्या स्िरूपात लघु बचत
िाढिणे होय.
• मुळात सािाजननक भविष्य ननिााह ननधी ही दीघा मुदतीची गुंतिणूक असते. या
योजनेंतगात वमळणारे व्याज करपात्र नाही.
नकसान तवकास पत्र
• KVP | Kisan Vikas Patra
• याची सुरूिात १९८८ मध्ये झाली होती. नकसान विकास पत्र ही एक लघु बचत
प्रमाणपत्र योजना आहे. ही दीघा मुदतीची गुंतिणूक आहे.
सुकन्या समृिी योजना
• SSY | Sukanya Samriddhi Yojna
• मुलींच्या पालकांसाठी ही योजना सुरू करण्यात आली. ही योजना पालकांना
आपल्या मुलीच्या भविष्यातील शशक्षणासाठी पैसे जमा करण्यास प्रो्साहहत करते.
राष्टरीय लघु बित कोर्
• स्थापना: या ननधीची स्थापना १९९९ साली झाली.
• प्रशासन: हा ननधी अिा मंत्रालयाद्वारे (आर्थिक व्यिहार विभाग) राष्ट्रीय लघु बचत
कोष (अशभरक्षा ि गुंतिणूक) ननयम २००१ अंतगात राज्यघटनेच्या कलम २८३ (१)
अन्िये राष्ट्रपतींद्वारे प्रशावसत केला जातो.
• उद्देश: लघु बचत व्यिहार भारताच्या संवचत ननधीशी जोडणे आशण पारदशाक ि
आ्मननभार पद्धतीने ्यांचे संचालन करणे.
भांडवली खिागसाठी राज्यांना अर्गसहाय्य योजना
• वित्त मंत्रालयाने राज्यांना भां डिली खचाासाठी २०२१-२२ या आर्थिक िषाासाठी
१५,००० कोटी रुपये अिासहाय्य देण्याची घोषणा केली आहे.
• हे अिासहाय्य भां डिली प्रकल्पांिर खचा करण्यासाठी व्याजमुक्तत ५० िषाांच्या
कजााच्या स्िरूपात प्रदान केले जात आहे.
• यासंदभाात निीन मागादशाक त््िे जाहीर करण्यात आली असून, ्याचे शीषाक
‘भां डिली खचाासाठी राज्यांना अिासहाय्य योजना’ (Scheme of Financial
Assistance to States for Capital Expenditure) असे आहे.
योजनेबद्दल
• आर्थिक िषा २०२०-२१ मध्ये या योजनेअंतगात राज्यांसाठी १२,००० कोटी रुपयांची
तरतूद करण्यात आली होती आशण ्यापैकी ११,८३०.२९ कोटी रुपये राज्यांना
वितररत करण्यात आले.
योजनेिा पक्रहला भाग
• या योजनेचा पहहला भाग ईशान्येकडील राज्ये आशण भारतातील डोंगराळ
राज्यांमध्ये राबविला जाईल.
• योजनेच्या या भागासाठी सुमारे २६०० कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे.
्यापैकी ४०० कोटी रुपये हहमाचल प्रदेश, आसाम आशण उत्तराखंड या राज्यांना
देण्यात येणार आहेत.
योजनेिा दुसरा भाग
• इतर उिाररत राज्यांचा समािेश या योजनेच्या दुसऱ्ा भागात करण्यात आला आहे.
या राज्यांसाठी ७४०० कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे.
• हा ननधी २०२१-२२च्या १५व्या आयोगाने विहहत केलेल्या ननयमांनुसार संबंवधत
राज्यांच्या केंद्रीय करांमधील ्यांच्या िाट्याच्या प्रमाणात ्यांना वितररत केला
जाईल.
योजनेिा ततसरा भाग
• या योजनेच्या वतसऱ्ा भागात राज्यांना सािाजननक क्षेत्रातील उद्योगांच्या
Page | 49
ननगुांतिणुकीसाठी आशण पायाभूत सुविधांच्या पुनिाापरासाठी नकिंिा मुनद्रकरणासाठी
प्रो्साहन प्रदान केले जाईल.
• हे साध्य करण्यासाठी ५००० कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे.
योजनेिे लाभ
• ही योजना राष्ट्रीय पायाभूत सुविधा पाइपलाइन (National Infrastructure
Pipeline) प्रकल्पांना गती देण्यास मदत करेल.
• यामुळे राज्यांना सध्या सुरू असलेल्या भां डिली प्रकल्पांशी संबंवधत प्रलंवबत वबले
भरण्यास मदत होईल.
• तसेच या योजनेंतगात देण्यात येणारा ननधी नव्या भां डिली प्रकल्पांसाठी िापरला
जाईल.
एकाक्रत्मक फलोत्पादन तवकास अभभयान
ििेत का?
• केंद्रीय कृषी ि शेतकरी कल्याण मंत्रालयाने २०२१-२२ या िषाासाठी ‘एकाह्मक
फलो्पादन विकास अशभयाना’साठी २२५० कोटी रुपयांची तरतूद केली आहे.
• फलो्पादन शेती प्रामुख्याने फळे, भाज्या आशण शोभेच्या िनस्पतींशी संबंवधत
आहे. एम.एच. मेरीगौडा यांना भारतीय फलो्पादनाचे जनक म्हटले जाते.
अभभयानाबद्दल
• MIDH | Mission for Integrated Development of Horticulture
• फळ, भाज्या, मशरूम, मसाले, फुले, सुगंधी िनस्पती, नारळ, काजू, कोको, बांबू इ.
फलो्पादन क्षेत्राच्या नपकांच्या समग्र विकासासाठी ही केंद्र पुरस्कृत योजना आहे.
• नोडल मंत्रालय: ही योजना कृषी ि शेतकरी कल्याण मंत्रालयाद्वारे २०१४-१५ पासून
राबविली जात आहे.
• ही योजना हररत क्रांती-कृषोन्नवत योजनेच्या (Green Revolution-
Krishonnati Yojana) अंतगात लागू करण्यात आली होती.
• अनुदानाची पध्दत: या योजनेंतगात भारत सरकार ईशान्येकडील ि हहमालयीन राज्ये
िगळता इतर सिा राज्यांमध्ये विकास कायाक्रमांच्या एकूण खचाात ६० टक्के योगदान
देते आशण उिाररत ४० टक्के योगदान संबंवधत राज्य सरकारद्वारे नदले जाते.
• ईशान्येकडील राज्ये आशण हहमालयीन राज्यांच्या बाबतीत भारत सरकार ९० टक्के
योगदान देते ि उिाररत १० टक्के योगदान संबंवधत राज्य सरकारद्वारे नदले जाते.
या योजनेअंतगगत उप-योजना
• राष्ट्रीय फलो्पादन अशभयान: २००५-०६ साली फलो्पादन क्षेत्राच्या सिाकष
विकासासाठी केंद्र सरकारने राष्ट्रीय फलो्पादन अशभयान या मह्िाकांक्षी
अशभयानाची सुरूिात केली आहे. अशभयान कालािधीमध्ये देशातील फलो्पादन
क्षेत्राचे उ्पादन दुप्पट करणे हा अशभयानाचा प्रमुख उद्देश आहे.
• ईशान्येकडील ि हहमालयीन राज्यांसाठी फलो्पादन अशभयानः ईशान्येकडील ि
हहमालयीन राज्यांमध्ये फलो्पादन क्षेत्राच्या सिाांगीण विकासासाठी ही योजना
राबविली जात आहे.
• राष्ट्रीय फलो्पादन मंडळः हे मंडळ MIDH अंतगात सिा राज्ये आशण केंद्रशावसत
प्रदेशांमध्ये विविध योजना राबवित आहे.
• नारळ विकास मंडळ: हे मंडळ MIDH अंतगात देशातील सिा नारळ उ्पादक
राज्यांमध्ये विविध योजना राबवित आहे.
• केंद्रीय फलो्पादन संस्था: २००६-०७ मध्ये नागालँडमध्ये ही संस्था स्थानपत केली
होती, जेणेकरून ईशान्येकडील भागातील शेतकऱ्ांची ि शेतमजूरांची क्षमता
ननर्थमती ि प्रशशक्षण या माध्यमातून ्यांना तांनत्रक ज्ञान प्रदान केलए जाऊ शकेल.
MIDHिे यश
• २०१९-२० मध्ये भारताने आतापयांतचे सिाावधक (३२०.७७ दशलक्ष टन)
फलो्पादन नोंदविले होते.
• या अशभयानाने फलो्पादन नपकांखालील क्षेत्र िाढविण्यात मह््िपूणा भूवमका
बजािली आहे. िषा २०१४-१५ ि २०१९-२० दरम्यान फलो्पादन नपकांखालील क्षेत्र
ि उ्पादनात अनुक्रमे ९ टक्के ि १४ टक्के िृद्धी झाली आहे.
• शेतजवमनीचे उ्पादन आशण उ्पादकता िाढविण्यातही या योजनेने मह््िपूणा
योगदान नदले आहे.
• MIDHच्या अंमलबजािणीमुळे भारत केिळ फलो्पादन क्षेत्रात आ्मननभार झाला
नाही, तर याने भूक, चांगले आरोग्य ि देखभाल, गरीबी कमी करणे, शलिंग समानता
यासारखी शार्श्त विकास उहद्दष्ट्े साध्य करण्यातही मह््िपूणा योगदान नदले आहे.
आव्हाने
• पीक काढणीनंतर होणारे नुकसान ि व्यिस्थापन आशण पुरिठा शृंखलांच्या पायाभूत
सुविधांमधील दरी यामुळे फलो्पादन क्षेत्रासमोर अजूनही बरीच आव्हाने आहेत.
ग्रामीि शर्कास योजना (भाग १)
मनरेगा २००५
पररिय
• पूणा नाि: महा्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी कायदा (मनरेगा) २००५
• ही योजना २ फेब्रुिारी २००६ रोजी एक सामाशजक उपाय म्हणून सुरू करण्यात आली
होती, जी ‘रोजगाराच्या अवधकाराची हमी’ देते.
• २०१० मध्ये या योजनेला महा्मा गांधी यांचे नाि देण्यात आले.
• ग्रामीण विकास मंत्रालयामाफात राज्य सरकारांच्या सहकायााने या योजनेच्या संपूणा
अंमलबजािणीिर देखरेख ठेिली जाते.
मुख्य उद्दीष्टे
• अकु शल रोजगाराची पूताता, नदघाकालीन नटकणारी कामे ि ्याद्वारे सामाशजक
पायाभूत सुविधा उपलब्ध करुन देऊन ग्रामीण जनतेचे राहणीमान उंचािणे ि
कायमस्िरुपी मालमत्ता तयार करणे, हे योजनेचे प्रमुख उहद्दष्ट् आहे.
• मनरेगा कायाक्रमांतगात ग्रामीण भागातील प्र्येक कुटुंबातील अक ु शल श्रम
करण्यास इच्छुक असलेल्या प्रौढ सदस्यांना आर्थिक िषाात नकमान १०० नदिसांची
रोजगार हमी नदली जाते.
• दुष्काळग्रस्त आशण आनदिासी भागात मनरेगा अंतगात १५० नदिसांच्या रोजगाराची
हमी नदली जाते.
• मनरेगाच्या अंतगात नदल्या जाणाऱ्ा प्रमुख कामांमध्ये शेतीची कामे, तलाि, धरण
बंधारे, रस्ते दुरुस्ती, वसिंचन व्यिस्था इ्यादींचा समािेश आहे.
इतर वैभशष्ट्ये
• यामध्ये सामील ग्रामपंचायतींद्वारे मनरेगा अंतगातच्या कामांचे प्रकार मंजूर केले
जातात आशण ्यांचे प्राधान्य ननशित केले जाते.
• या योजनेसाठी पात्र लाभार्थयाांची ननिड ग्रामसभेद्वारे करण्यात येते आशण गटविकास
अवधकारी ्यास प्रशासकीय मान्यता देतात.
• मनरेगा अंतगात केलेल्या कामांचे सामाशजक-लेखांपरीक्षण अननिाया आहे, ज्यामुळे
उत्तरदावय्िाचा आशण पारदशाकतेचा विस्तार होतो.
कामतगरी
• या योजनेअंतगात २०२१-२२ या आर्थिक िषाात २.९५ कोटी लोकांना ५.९८ मालमत्ता
ननर्थमतीची कामे पूणा करण्यात आली आशण ३४.५६ कोटी मनुष्य-नदिस रोजगार
ननर्थमती करण्यात आली आहे.
प्रधानमंत्री ग्रामसडक योजना
पररिय
• प्रधानमंत्री ग्रामसडक योजना २५ नडसेंबर २००० रोजी सुरू करण्यात आली.
त्कालीन पंतप्रधान अटलवबहारी िाजपेयी यांनी ही योजना सुरू केली होती.
उद्देश
• प्रधानमंत्री ग्रामसडक योजनेचा मुख्य उद्देश हा सिासाधारण ि वबगर आनदिासी
भागातील ५०० पेक्षा जास्त ि आनदिासी भागातील २५० पेक्षा जास्त लोकिस्तीची
न जोडलेली गािे बारमाही रस््यांद्वारे जोडणे हा आहे.
• या योजनेची अंमलबजािणी केंद्रीय ग्रामविकास मंत्रालयाद्वारे केली जात आहे. ही
१०० टक्के केंद्र पुरस्कृत योजना आहे.
Page | 50
• या योजनेसाठी ननधी उभारणी करण्यासाठी नडझेलिर ७५ पैसे प्रवत लीटर उपकर
आकारला जात आहे.
लाभार्ी
• यामध्ये ननधााररत लोकसंख्येच्या दुगाम िस््यांना ग्रामीण संपका नेटिका पुरिून ग्रामीण
भागाचे सामाशजक-आर्थिक सबलीकरण करणे समाविष्ट् आहे.
कामतगरी
• मागील ३ िषाांच्या कालािधीत या योजनेअंतगात सिाावधक लांबीचे रस्ते बांधण्यात
आले आहेत.
ग्रामीि शर्कास योजना (भाग २)
राष्टरीय ग्रामीण आजीतवका तमशन
पररिय
• DAY-NRLM | Deendayal Antyodaya Yojana-National Rural
Livelihood Mission
• पूणा नाव: दीनदयाल अं्योदय योजना-राष्ट्रीय ग्रामीण आजीविका वमशन
• हा ग्रामीण भागातील विकास मंत्रालयाने जून २०११ मध्ये सुरू केलेला केंद्र पुरस्कृत
कायाक्रम आहे.
• हा ग्रामीण भागातील दाररद्र्य ननमुालानासाठीचा भारत सरकारच्या ग्रामविकास
विभागाच्या सिाात मह्िाच्या कायाक्रमांपैकी एक आहे.
• या योजनेचे पूिीचे आजीविका: राष्ट्रीय ग्रामीण आजीविका वमशन हे नाि २०१५ मध्ये
बदलून दीनदयाल अं्योदय योजना: राष्ट्रीय ग्रामीण आजीविका वमशन असे
करण्यात आले.
उद्देश
• ग्रामीण गरीबांसाठी शार्श्त उपजीविका िाढीद्वारे आशण आर्थिक सेिांमध्ये सुधाररत
प्रिेशाद्वारे उ्पन्न िाढविण्यासाठी कायाक्षम आशण प्रभािी संस्था्मक मंच तयार करणे
ि ग्रामीण दाररद्र्य कमी करणे, हा या योजनेचा उद्देश आहे.
• गरीब ग्रामीण युिकांना स्ियंरोजगार आशण मजुरी आधररत रोजगारासाठी प्रशशक्षण
देणे, हादेखील या योजनेचा एक हेतू आहे.
कायगप्रणाली
• या योजनेअंतगात ग्रामीण भागातील महहलांना स्ितःच्या संस्था, बचत गट नकिंिा इतर
संस्थामध्ये संघटीत करण्यास, तसेच ्यांच्या उपजीविका ि वित्तीय समािेशनासाठी
सहाय्य करण्यात येते.
• याि उक्रद्दष्टे साध्य करण्यासाठी समुदाय व्यािसावयकांच्या माध्यमातून समुदाय
संघटनांसह काया करणे समाविष्ट् आहे, जो या योजनेतील एक अनोखा प्रस्ताि आहे.
• नदल्ली ि चंदीगड िगळता सिा राज्ये आशण केंद्रशावसत प्रदेशात ही योजना लागू
करण्यात आली असून, गररबांच्या आजीविकेमध्ये सुधारणा करण्यासाठीची हा
जगातील सिाात मोठ्या उपक्रमांपैकी एक आहे.
कामतगरी
• आर्थिक िषा २०२१ मध्ये सुमारे ५६ कोटी रूपये ननधी महहला बचत गटांना जारी
करण्यात आला, जो २०२० या आर्थिक िषाातील याच कालािधीसाठी ३२ कोटी
रुपये होता.
• या कायाक्रमामध्ये शेती आशण वबगर शेतीिर आधाररत आजीविका, कोविड
व्यिस्थापन आशण कृषी-पौहष्ट्क उद्यानांना प्रो्साहन देणे समाविष्ट् आहे.
प्रधानमंत्री आवास योजना-ग्रामीण
पररिय
• या योजनेचा शुभारंभ पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी २० नोव्हेंबर २०१६ रोजी (आग्रा)
उत्तरप्रदेश येिे केला. ही योजना म्हणजे २०२२ पयांत ‘सिाांसाठी घरे’ या योजनेचाच
एक भाग आहे. ही केंद्र पुरस्कृत योजना आहे.
• पूिीच्या इंनदरा आिास योजनेची (IAY) पुनराचना करून ही योजना सुरू करण्यात
आली आहे.
उद्देि
• २०२२ पयांत ग्रामीण भागातील घर नसलेल्या नकिंिा कच्च्या घरात राहणाऱ्ा सिा
लोकांना मूलभूत सुविधा असलेली पक्की घरे बांधण्यासाठी मदत करणे.
• दाररद्र्य रेषेखालील ग्रामीण भागातील लोकांना घरे बांधण्यासाठी नकिंिा विद्यमान
कच्च्या घरांची दुरुस्ती करण्यासाठी मदत करणे.
कायगप्रणाली
• या योजनेअंतगात घरकुलांच्या बांधकामांकरीता समतल मैदानी क्षेत्रात १.२० लाख
रुपये ि नक्षलग्रस्त / दुगाम भागाकररता १.३० लाख रुपये प्रवतलाभािी अिासहाय्य
देण्यात येत आहे.
• याव्यवतररक्तत, घरात शौचालयाच्या बांधकामासाठी १२,००० रुपये इतकी जास्तीची
मदत देण्यात येते.
• या योजनेचे अिासहाय राज्यस्तरािरील बँक खा्यातून सािाजननक वित्त व्यिस्थापन
प्रणालीव्दारे (PFMS) लाभार्थयाांच्या बँक / पोस्ट खा्यात जमा होणार आहे.
लाभार्ी
• या योजनेच्या लाभार्थयाांमध्ये अनुसूवचत जाती / जमातीचे लोक, कामगार, इतर
मागासिगीय, विधिा, युद्धात शाहहद झालेल्या सैननकांच्या विधिा नकिंिा नातेिाईक,
ननमलष्करी दलातील सेिाननिृत्त सदस्य, अपंग ि अल्पसंख्याक व्यक्ततींचा समािेश
आहे.
• २०११च्या सामाशजक-आर्थिक जातीय गणनेतून वमळालेल्या आकडेिारीनुसार
लाभार्थयाांची ननिड केली जाते.
कामतगरी
• आर्थिक िषा २०२१ मध्ये या योजनेअंतगात ५८५४ कोटी रुपये इतका सिाावधक खचा
नोंदविण्यात आला, जो आर्थिक िषा २०२०च्या तुलनेत याच कालािधीच्या तुलनेत
दुप्पट आहे.
मध्यान्ह भोजन योजना
चचेत का?
• केंद्रीय मंत्री रमेश पोखररयाल ‘ननशंक’ यांनी मध्यान्ह भोजन योजनेसाठी पात्र सिा
विद्यार्थयाांना या योजनेत अंतभूात पदािा बनविण्याच्या खचााची रक्कम आर्थिक मदत
म्हणून िेट लाभ हस्तांतरणाच्या माध्यमातून प्रदान करण्याच्या प्रस्तािाला मंजूरी
नदली आहे.
• देशभरातील ११.२० लाख सरकारी तसेच अनुदाननत शाळांमध्ये इयत्ता पहहली ते
आठिीच्या िगाात शशकणाऱ्ा सुमारे ११.८० कोटी विद्यार्थयाांना या विशेष
कल्याणकारी योजनेचा लाभ होणार आहे.
• केंद्र सरकारने याआधी घोनषत केलेल्या ‘प्रधानमंत्री गरीब कल्याण अन्न
योजने’अंतगात सुमारे ८० कोटी लाभार्थयाांना प्र्येक महहन्याला प्रतीव्यक्तती ५ नकलो
धान्याचे मोफत वितरण करण्याच्या योजनेच्या व्यवतररक्तत ही विशेष योजना
राबविण्यात येणार आहे.
• या ननणायामुळे शालेय मुलांच्या पोषण पातळीचे संरक्षण होण्यास मदत होईल ि
महामारीच्या या आव्हाना्मक पररस्थस्थतीत ्यांची प्रवतकारशक्तती सुरशक्षत राखण्यास
पाठबळ वमळेल.
• केंद्र सरकार या योजनेच्या अंमलबजािणीसाठी सिा राज्य सरकारे ि केंद्रशावसत
प्रदेश प्रशासनांना १२०० कोटी रुपयांचा अवतररक्तत ननधी पुरविणार आहे.
योजनेवाबद्दल
• मध्यान्ह भोजन योजना (Mid-day Meal Scheme) १९९५पासून देशपातळीिर
सुरू झाली. ही योजना राष्ट्रीय अन्नसुरक्षा कायदा २००३ अंतगात शशक्षण मंत्रालयाद्वारे
राबविली जाते.
• शाळेतील मुलांची गळती कमी करणे, ्यांची उपस्थस्थती िाढिणे ि शाळेतील नव्या
भरतीमध्ये िाढ करणे ही उहद्दष्ट्े डोळयासमोर ठेिून ही योजना सुरू झाली.
• प्रािवमक शशक्षणाच्या सािाभौवमकीकरणाचे उद्दीष्ट् साध्य करण्यासाठी हा जगातील
सिाात मोठा शालेय भोजन कायाक्रम मानला जातो.
• प्रारंभी या योजनेंतगात मुलांना घरीच तांदूळ नकिंिा गहू नदले जात. पण ्याचा
Page | 51
उपयोग मुलांसाठी होत नव्हता.
• ्यामुळे सुप्रीम कोटााने २००१ मध्ये नदलेल्या ननदेशानुसार विद्यार्थयाांना शाळेतच अन्न
शशजिून नदले जाऊ लागले.
• मध्यान्ह भोजन योजनेसाठी लागणारे तांदूळ, गहू, डाळी इ. धान्य केंद्र सरकार
राज्यांना विनामूल्य देते. ्याशशिाय राज्य पातळीिर अन्न शशजिणाऱ्ांना
राज्याकडून २५ टक्के तर केंद्राकडून ७५ टक्के मानधन नदले जाते.
• ज्या शाळांना सरकारी अनुदान नदले जाते, ्या शाळांमधील विद्यार्थयाांना मध्यान्ह
भोजन योजनेचा लाभ वमळतो.
• मध्यान्ह भोजनासाठी आठिड्याचे िेळापत्रक ठरिून नदलेले असते. ्यानुसार
भाताबरोबर ्यांना आमटी, उसळी, मसाले भात नदला जातो. तसेच पूरक आहार
म्हणून ऋतुनुसार फळे, सुका मेिाही नदला जातो.
• मध्यान्ह भोजनामध्ये पहहली ते पाचिी आशण सहािी ते आठिी असे २ गट आहेत ि
ियोगटानुसार ्यांना आिश्यक प्रमाणात अन्न नदले जाते.
• पहहली ते पाचिीच्या विद्यार्थयाांना ४५० कॅलरी ि १२ ग्रॅम प्रोटीन ि सहािी ते
आठिीच्या विद्यार्थयाांना ७०० कॅलरी ि २० ग्रॅम प्रोटीन असणारे शशजिलेले अन्न देणे
ि िषाातील नकमान २०० नदिस अन्न देणे बंधनकारक आहे.
• ग्रामीण भागात अन्न शशजिण्याचे काम बचत गटांना नदले आहे. शहरी भागांमध्ये
मध्यिती स्ियंपाक घरातून हे देणे अपेशक्षत असते.
• दर महहन्याच्या पाच तारखेला विद्यार्थयाांसाठी लागणाऱ्ा धान्याची मागणी शशक्षकांनी
करणे अपेशक्षत असते. ही यादी दोन महहन्यांच्या हहशेबात द्यािी लागते.
• ही योजना बालहक्कांच्या अशभसंवधला अनुसरून आहे, ज्याचा भारत एक स्िाक्षरीकताा
देश आहे. या अशभसंवध अंतगात भारत मुलांना ‘पयााप्त पौहष्ट्क आहार’ देण्यास
प्रवतबद्ध आहे.
पीएम क
े असग फॉर तिल्डरेन
• कोविड-१९ मुळे पालक गमािलेल्या मुलांना आधार देण्यासाठी कोणती पािले
उचलािी याबाबत विचारविननमय ि चचाा करण्यासाठी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या
अध्यक्षतेखाली मह््िपूणा बैठक घेण्यात आली.
• ्यानंतर सध्याच्या कोविड-१९ महामारीचा फटका बसलेल्या मुलांसाठी पंतप्रधानांनी
अनेक योजना जाहीर केल्या.
• ्यानुसार कोविड-१९ मुळे दोन्ही पालक नकिंिा पालनपोषण करणारे नकिंिा
कायदेशीर पालक / दत्तक पालक गमािलेल्या मुलांना ‘पीएम-केअसा फॉर वचल्डरेन’
योजनेंतगात पाहठिंबा नदला जाणार आहे.
मुलाच्या नावे मुदत ठेव
• मुलगा नकिंिा मुलगी १८ िषाांची झाल्यािर ्या प्र्येकासाठी १० लाख रुपयांचा ननधी
उभारण्यासाठी विशेष रचना केलेल्या योजनेत पीएम केअसा योगदान देईल.
• हा ननधी उच्च शशक्षणाच्या कालािधीत ्याची नकिंिा वतची िैयहक्ततक आिश्यकता
पूणा करण्यासाठी १८ िषाापासून पुढील ५ िषाांसाठी मावसक आर्थिक पाहठिंबा /
छात्रिृत्ती देण्यासाठी िापरला जाईल आशण २३व्या िषाात पदापाण केल्यािर ्याला
नकिंिा वतला िैयहक्ततक ि व्यािसावयक िापरासाठी एक रकमी ननधीची रक्कम वमळेल.
शालेय भशक्षणः १० वर्ागखालील मुलांसाठी
• मुलाला जिळच्या केंद्रीय विद्यालयात नकिंिा खासगी शाळेत डे स्कॉलर म्हणून प्रिेश
नदला जाईल.
• मुलास खासगी शाळेत प्रिेश वमळाल्यास शशक्षणाच्या अवधकाराच्या ननकषांनुसार
फी पीएम केअसा ननधीमधून नदली जाईल.
• गणिेश, पाठ्यपुस्तके आशण िह्यांच्या खचाासाठी देखील पीएम केअसा ननधीमधून
पैसे नदले जातील.
शालेय भशक्षण: ११ ते १८ वर्ांच्या मुलांसाठी
• मुलाला सैननक स्कूल, निोदय विद्यालय इ. सारख्या कोण्याही केंद्र शासकीय
ननिासी शाळांमध्ये प्रिेश देण्यात येईल.
• जर मूल काळजीिाहू पालक / आजी-आजोबा / िाढीि कुटुंबाच्या देखरेखीखाली
असेल तर, ्याला जिळच्या केंद्रीय विद्यालयात नकिंिा खासगी शाळेत डे स्कॉलर
म्हणून प्रिेश नदला जाईल.
• मुलास खासगी शाळेत प्रिेश वमळाल्यास शशक्षणाच्या अवधकाराच्या ननकषांनुसार
फी पीएम केअसा ननधीमधून नदली जाईल.
• गणिेश, पाठ्यपुस्तके आशण िह्यांच्या खचाासाठी देखील पीएम केअसा ननधीमधून
पैसे नदले जातील.
उच्च भशक्षणासाठी समर्गन
• मुलास सध्याच्या शैक्षशणक कजााच्या ननकषांनुसार देशातील व्यािसावयक
अभ्यासक्रम / उच्च शशक्षणासाठी शैक्षशणक कजा वमळविण्यात मदत केली जाईल.
या कजाािरील व्याज पीएम केअसाद्वारे भरले जाईल.
• केंद्र नकिंिा राज्य सरकारच्या योजनेंतगात अशा मुलांना मुलांना शासकीय
ननकषांनुसार पदिीधर / व्यािसावयक अभ्यासक्रमांसाठी शैक्षशणक शुल्क / कोसा
फी इतकीच शशष्यिृत्ती देण्याचा पयााय आहे.
• विद्यमान शशष्यिृत्ती योजनेंतगात पात्र नसलेल्या मुलांसाठी, पंतप्रधान केअसा
ननधीमधून सममूल्य शशष्यिृत्ती नदली जाईल.
आरोग्य तवमा
• ५ लाख रुपयांच्या आरोग्य विमा किचासह सिा मुलांची आयुष्मान भारत (PM-
JAY) योजनेअंतगात लाभािी म्हणून नोंदणी केली जाईल.
• या मुलांची नप्रवमअम रक्कम १८ िषे ियापयांत पंतप्रधान केअसा ननधीमधून नदली
जाईल.
उदयोन्मुख लेखकांसाठी युवा योजना
• शशक्षण मंत्रालयाच्या उच्च शशक्षण विभागाने तरुण ि उदयोन्मुख लेखकांना (३०
िषाांपेक्षा कमी ियाच्या) प्रशशक्षण देणाऱ्ा युिा या पंतप्रधानांच्या मागादशान
योजनेचा प्रारंभ केला.
• YUVA: Prime Minister’s Scheme for Mentoring Young Authors
असे या योजनेचे नाि आहे.
• युिा (YUVA)चे पूणा रूप ‘तरुण, उदयोन्मुख ि अष्ट्पैलू लेखक’ (Young,
Upcoming and Versatile Authors) असे आहे.
• देशात िाचन, लेखन ि पुस्तक संस्कृती रुजिण्याच्या ि जागवतक पातळीिर
भारताचा ि भारतीय शलखाणाचा ठसा उमटिण्याच्या उद्देशाने ही योजना सुरू
करण्यात आली आहे.
• ही योजना देशाच्या स्िातंत्र्य चळिळीविषयी शलखाण करण्यासाठी तरुण लेखकांना
प्रो्साहन देण्याच्या पंतप्रधानांच्या दृष्ट्ीकोनाला अनुसरून आहे.
उद्देि
• युिा ही योजना इंनडया@७५ (स्िातंत्र्याचा अमृतमहो्सि) या प्रकल्पाचा एक भाग
आहे.
• स्िातंत्र्य संग्रामातील अनाम िीर, स्िातंत्र्य सेनानी, राष्ट्रीय चळिळीत योगदान देणारी
ि काळाच्या ओघात विस्मृतीत गेलेली हठकाणे ि इतर संबंवधत विषय याविषयीचा
लेखकांच्या तरुण नपढीचा दृष्ट्ीकोन, नािीन्यपूणा ि सृजनशील पद्धतीने मां डण्यासाठी
एक दालन उपलब्ध करून देण्याचा या योजनेचा उद्देश आहे.
• भारतीय िारसा, संस्कृती ि ज्ञान प्रणाली यांना चालना देणाऱ्ा विविध विषयांिर
शलखाण करण्याची क्षमता असलेली लेखकांची एक फळी या योजनेमुळे तयार होऊ
शकेल.
अांमलबजार्िी
• शशक्षण मंत्रालयाअंतगात अंमलबजािणी संस्था म्हणून नॅशनल बुक टरस्ट
मागादशानाच्या सुस्पस्ष्ट् माहहतीसह टप्प्या टप्प्याने ही योजना राबित जाईल.
• या योजनेंतगात तयार झालेल्या पुस्तकांचे नॅशनल बुक टरस्टकडून प्रकाशन होईल ि
्यांचे इतर भारतीय भाषांमध्येही भाषांतर करण्यात येईल.
• जेणेकरून साहह्य आशण संस्कृती यांची देिाणघेिाण होऊन ‘एक भारत श्रेष्ठ भारत’
Page | 52
या संकल्पनेला चालना वमळेल.
• ननिड झालेल्या तरुण लेखकांना जगातील सिोत्तम लेखकांशी संिाद साधण्याची,
साहह्य संमेलनांमध्ये सहभागी होण्याची संधी नदली जाईल.
वैभशष्ट्ये
• राष्ट्रीय शशक्षण धोरण २०२० मध्ये तरुण विचारांचे सक्षमीकरण करण्यािर ि भािी
जगात नेतृ्ि करण्यासाठी सज्ज होणारे तरुण िाचक / अध्ययनकते तयार
करण्यािर भर देण्यात आला आहे.
• यासंदभाात युिा सृजनशील विर्श्ातील भािी ने्यांचा पाया घालण्यामध्ये अवतशय
मह््िाची भूवमका बजािणार आहे.
• या योजनेअंतगात १ जून ते ३१ जुलै २०२१ दरम्यान www.mygov.inच्या
माध्यमातून एक अशखल भारतीय स्पधाा आयोशजत करून ्यातून ७५ लेखकांची
ननिड करण्यात येईल.
• विजे्यांची घोषणा १५ ऑगस्ट २०२१ रोजी केली जाईल. ्यांना नामिंत लेखक /
मागादशाक यांच्याकडून प्रशशक्षण देण्यात येईल.
• ्यांच्या मागादशानाखाली १५ नडसेंबर २०२१ पयांत प्रकाशनासाठी हस्तशलशखते तयार
केली जातील. प्रकाशशत पुस्तकांचे उद्घाटन १२ जानेिारी २०२२ रोजी राष्ट्रीय युिा
नदनाच्या (युिा नदिस) ननवमत्ताने करण्यात येईल.
• या मागादशान योजनेअंतगात प्र्येक लेखकाला मावसक ५० हजार रुपये या प्रमाणे ६
महहन्यांसाठी एकनत्रत शशष्यिृत्ती देण्यात येईल.
पार्शर्वभूमी
• ३१ जानेिारी २०२१ रोजी मन की बात या कायाक्रमात पंतप्रधान नरेंद्र मोदींनी
देशाच्या स्िातंत्र्याचा अमृतमहो्सि साजरा करण्यासाठी, तरुण नपढीला स्िातंत्र्य
संग्रामातील िीरांविषयी, या लढ्याशी संबंवधत घटनांविषयी ि स्िातंत्र्य संग्रामाच्या
काळात ्यांच्या भागांमध्ये घडलेल्या शौयााच्या किांविषयी शलहहण्याचे आशण ्या
माध्यमातून देशाच्या स्िातंत्र्यसंग्रामात योगदान देणाऱ्ा सुपुत्रांना सिोत्तम पद्धतीने
अशभिादन करण्याचे आिाहन केले होते.
• यामुळे आपल्या देशाच्या भविष्याला नदशा देणारी विचारिंतांची एक श्रेणी तयार
होईल, असा विर्श्ास पंतप्रधानांना आहे.
भारत-इस्त्राईल क
ृ र्ी क
ृ ती योजना
• भारत आशण इस्त्राईलने कृषी क्षेत्रात सहकाया िाढविण्याच्या उद्देशाने तीन िषााच्या
संयुक्तत कृती कायाक्रमािर स्िाक्षरी केली आहे. हा कायाक्रम २०२३ पयांत सुरू
राहणार आहे.
• भारत आशण इस्त्राईलने यापूिी अशाच प्रकारचे चार संयुक्तत कृती कायाक्रम
यशस्िीरर्या पूणा केले आहेत.
नवीन क
ृ ती कायगिमाबद्दल
• निीन कृती कायाक्रमांतगात, भारतीय शेतकऱ्ांमध्ये इस्त्राईलच्या शेती ि पाण्याच्या
तंत्रज्ञानाबाबत जागरूकता ननमााण करण्यासाठी १३ उ्कृष्ट्ता केंद्रे सुरू केली
जातील.
• आठ राज्यांतील ७५ गािांमध्ये ‘शव्हलेज ऑफ एक्तसलन्स’ म्हणून ओळखले जाणारे
कृषी क्षेत्रातील एक मॉडेल पाररस्थस्थवतकी तंत्र उभारले जाईल.
• हा निीन कायाक्रम शेतकऱ्ांचे उ्पन्न िाढेल आशण ्यांचे िैयहक्ततक जीिनमान
उंचािण्यास मदत करेल.
• हा कायाक्रम पारंपाररक शेतीला आधुननक-गहन शेतीमध्ये रूपांतररत करेल.
• यामुळे दोन्ही देशांमधील हद्वपक्षीय संबंध आशण कृषी क्षेत्रातील परस्पर सहकाया
बळकट होईल.
भारत-इस्त्राईल क
ृ र्ी संबंध
• भारत ि इस्त्राईल यांनी १९९३ मध्ये कृषी क्षेत्रात हद्वपक्षीय संबंध सुरू केले. म्हणून हा
निीन कायाक्रम ५व्या भारत-इस्त्राईल कृषी कृती योजना (Indo-Israel
Agriculture Action Plan | IIAP) आहे.
• या कृती योजना शेतकऱ्ांचे उ्पन्न दुप्पट करण्यात मह््िपूणा भूवमका बजाित
 आहेत.
• या योजनेमुळे फलो्पादनाची उ्पादकता ि गुणित्तेत सुधारणा झाली आहे ि
्याद्वारे शेतकऱ्ांचे उ्पन्न िाढले आहे.
बायोमासच्या वापरावरील राष्टरीय तमशन
• केंद्रीय ऊजाा मंत्रालयाने कोळसा आधाररत औहष्णक िीज प्रकल्पात ‘बायोमासच्या
िापरािरील राष्ट्रीय वमशन’ स्थापन करण्याची घोषणा केली आहे.
• शेतात पेंढा जाळल्याने होणाऱ्ा िायू प्रदूषणाची समस्या सोडविण्यासाठी हा ननणाय
घेण्यात आला आहे.
बायोमासच्या वापरावरील राष्टरीय तमशन
• National Mission on use of Biomass
• या अशभयानामुळे औहष्णक िीजननर्थमतीमध्ये काबान उ्सजान कमी होईल.
• हे देशभरातील ऊजाा पररितानास मदत करेल आशण स्िच्छ ऊजाा स्त्रोत स्थानपत
करण्याचे उहद्दष्ट् गाठण्यास मदत करेल.
• औहष्णक िीजननर्थमती प्रकल्पांमधून उच्च काबान-तटस्थ उजाा ननर्थमतीसाठी को-
फायररिंगची पातळी सध्याच्या ५ टक्तक्तयांिरून उच्च पातळीिर िाढविली जाईल.
• बायोमास पॅलेट ि कृषी अिशेषांच्या विद्युत प्रकल्पांपयांतच्या िाहतुकीसह ्यांच्या
पुरिठा शृंखलेतील इतर समस्या दूर करण्यासाठी याद्वारे एक व्यासपीठ प्रदान
करण्यात येईल.
• यात बायोमास को-फायररिंगमधील ननयामक समस्यांिर विचार केला जाईल.
• हे अशभयान राष्ट्रीय स्िच्छ हिा कायाक्रमात देखील योगदान देईल.
सुकाणू सतमती
• या मोहहमेचे नेतृ्ि केंद्रीय ऊजाा सवचिांच्या अध्यक्षतेखालील एक सुकाणू सवमती
करेल, ज्यात सिा भागधारक, पेटरोशलयम आशण निीन ि अक्षय ऊजाा मंत्रालयांचे
प्रवतननधी सामील असतील.
राष्टरीय स्वच्छ हवा कायगिम
• NCAP | National Clean Air Programme
• संपूणा भारतभरातील िायू प्रदूषणाच्या समस्येिर उपाय म्हणून सरकारने हा कायाक्रम
सुरू केला आहे. २०२४ पयांत धूशलकणांचे हिेतील प्रमाण २० ते ३० टक्तक्तयांनी कमी
करण्याचे या कायाक्रमाचे उहद्दष्ट् आहे.
आपत्कालीन पत हमी योजनेिी व्याप्ती वाढवली
• कोविड-१९च्या दुसऱ्ा लाटेमुळे उद्योगातील विविध क्षेत्राच्या अिाव्यिस्थेिर प्रवतकूल
पररणाम झाला आहे, ्या पार्श्ाभूमीिर सरकारने आप्कालीन पत हमी योजनेची
(ECLGS) व्याप्ती खालील प्रमाणे िाढिली आहे:
❖ECLGS ४.०: रुग्णालये/ नर्ससग होम्स/ दिाखाने/ िैद्यकीय महाविद्यालये यांना
प्राणिायू ननर्थमती प्रकल्प उभारण्यासाठी २ कोटी रुपयांपयांतच्या कजाािर १००
टक्के हमी किच नदले. व्याजाची मयाादा ७.५ टक्के आहे.
❖पुनागठनासाठी पात्र कजादार ि ECLGS १.० अंतगात ज्यांनी कजााचा लाभ
घेतला आहे, ज्याच्या व्याजाची परतफेड सुरुिातीच्या १२ महहन्यात करायची आहे
ि ३६ महहन्यात मूळ रक्कम ि व्याजाची परतफेड करायची आहे, ते आता ्यांच्या
ECLGS कजााच्या ५ िषाांच्या कालािधीचा लाभ घेऊ शकतात. उदा. पहहले २४
महहने केिळ व्याज भरणे, मुद्दल ि व्याज ३६ महहन्यांनतर भरणे.
❖ज्या कजादारांची िकबाकी २९ फेब्रूिारी २०२० पयांत १० टक्तक्तयांपयांत आहे ्यांना
ECLGS १.० पुनगाठन योजनेअंतगात अवतररक्तत ECLGS सहाय्य केले जाईल.
❖ECLGS ३.० अंतगात पात्रतेसाठीची ५०० कोटी रुपये कजाािरच्या िकबाकीची
कमाल मयाादा काढली आहे. प्र्येक कजादाराला नदले जाणारे कमाल अवतररक्तत
ECLGS सहाय्य ४० टक्के नकिंिा २०० कोटी रुपये, यापैकी कमी असेल ते, इतके
मयाादीत केले आहे.
❖नागरी हिाई िाहतुक क्षेत्र ECLGS ३.० अंतगात पात्र आहे.
❖ECLGSची िैधता ३०.०९.२०२१ पयांत नकिंिा ३ लाख कोटी रुपयांपयांतच्या हमी
Page | 53
इतकी िाढिली आहे. योजनेअंतगात िाटपाच्या कामाला ३१.१२.२०२१ पयांत
मंजूरी नदली आहे.
• ECLGS मधे केलेल्या बदलांमुळे योजनेची उपयुक्ततता िाढेल. सूक्ष्म, लघू ि मध्यम
उद्योगांना सुरशक्षत िातािरण वमळेल.
• तसेच उद्योगांच्या सुलभ कायाान्िहनासाठी मदत होईल. या बदलांमुळे िाजिी
अटींिर संस्था्मक पतपुरिठा करणे सुलभ होईल.
आपत्कालीन पत हमी योजना
• ECLGS | Emergency Credit Line Guarantee Scheme
• ही योजना मे २०२० मध्ये आ्मननभार भारत अशभयानाअंतगात सुरू करण्यात आली
आहे.
• कोविड-१९ ळेबंदीमुळे संकटात सापडलेल्या अिाव्यिस्थेला पुनरुज्जीवित
करण्यासाठी ही योजना सुरू करण्यात आली होती.
• या योजनेने विविध क्षेत्रांना कजा उपलब्ध करुन देण्यात मदत केली. या
योजनेअंतगात ४ िषाांसाठी पतपुरिठा करण्यात आला आहे.
ESIC व EPF योजनेंतगगत अततररझत लाभ जाहीर
• श्रम ि रोजगार मंत्रालयाने राज्य कामगार विमा (ESIC) ि कमाचारी भविष्यननिााह
ननधी (EPF) योजनेंतगात कोविड-१९ मुळे मृ्यू झालेल्या कामगारांच्या
आवश्रतांसाठी अवतररक्तत लाभ जाहीर केले आहेत.
• िाढीि लाभामुळे मृ्यूच्या िाढ्या घटनांदरम्यान आपल्या कुटुंबातील सदस्यांच्या
भविष्याबाबतची कामगारांची भीती आशण वचिंता कमी होईल.
तवद्यमान ननकर्
• सद्य ननकषांनुसार, एखादा विमाधारक आपल्या कामाच्या दरम्यान मरण पािला
नकिंिा अपंग झाला तर ्याची प्नी, विधिा आई आशण २५ िषाांपयांतच्या ियाच्या
मुलांना कामगाराच्या सरासरी दैननक िेतनाच्या ९० टक्के इतकी रक्कम आजीिन
पेन्शन नदली जाते.
• ्या कामगारास मुलगी असल्यास वतचे लग्न होईपयांत वतला लाभ प्रदान केला जातो.
• ही योजना २४ माचा २०२१ पासून पूिालक्षी प्रभािाने अंमलात येईल.
अततररझत लाभ कसा प्रदान क
े ला जाईल?
• कोविड-१९ महामारीपूिी ESICच्या ऑनलाइन पोटालिर नोंदणीकृत असलेल्या
विमाधारकाचा कोविडमुळे मृ्यू झाल्यास ्याच्या कुटुंबातील सिा आवश्रत सदस्यांना
समान लाभ समान प्रमाणात नदला जाईल.
अटी काय आहेत?
• विमाधारकाने ्याच्या मृ्यूस कारणीभूत कोविड-१९चे ननदान होण्याच्या ३ महीने
आधी ESICच्या ऑनलाइन पोटालिर नोंदणी केली असािी.
• ्याने नकमान ७८ नदिस काम केले असािे.
कायदे, करार र् शर्धीशर्षयक
सामाणजक सुरक्षा सांहहता २०२०
ििेत का?
• असंघनटत क्षेत्रातील कायाबलास मदत करण्यामध्ये सामाशजक सुरक्षा संहहता,
२०२०च्या (Social Security Code) पररणामकारकतेिर अनेक लोकांकडून
प्रश्नवचन्ह उपस्थस्थत केले जात आहे.
• सामाशजक सुरक्षा संहहता २०२० सोबत आणखी २ संहहता केंद्र सरकारने मंजूर
केल्या हो्या, ्या म्हणजे व्यािसावयक सुरक्षा, आरोग्य ि कायास्थस्थती संहहता आशण
औद्योवगक संबं ध संहहता.
• सामाशजक सुरक्षा संहहता २०२० मध्ये सामाशजक सुरक्षा, सेिाननिृत्ती ि कमाचारी लाभ
संबंवधत ९ ननयमांचा समािेश आहे.
या संक्रहतेमधील प्रमुख तरतुदी
व्याप्ती वाढतवण्यात आली
• या संहहतेद्वारे असंघनटत क्षेत्रातील कामगार, कंत्राटी कमाचारी ि वगग कामगार,
आंतरराज्य स्थलांतररत कामगार इ.चा समािेश करून कायाक्षेत्राची व्याप्ती
िाढविण्यात आली आहे.
राष्टरीय डेटाबेस व नोंदणी
• असंघनटत क्षेत्रातील कामगारांचा एक राष्ट्रीय डेटाबेस तयार करण्यासाठी या सिा
कामगारांची नोंदणी ऑनलाइन पोटालिर केली जाईल ि ही नोंदणी एका साध्या
प्रहक्रयेद्वारे स्ियं-प्रमाणनाच्या आधारे केली जाईल.
सामाभजक सुरक्षा ननधी
• सामाशजक सुरक्षा योजनांच्या अंमलबजािणीसाठी लागणारे आर्थिक पाठबळ
पुरविण्यासाठी या ननधीची स्थापना करण्यात आली आहे.
सामाभजक सुरक्षा लाभ
• या संहहतेमध्ये संघनटत ि संघनटत क्षेत्रातील कामगारांसाठी पुढील सामाशजक सुरक्षा
लाभ योजनांचा समािेश करण्यात आला आहे: कमाचारी भविष्य ननिााह ननधी,
कमाचारी ननिृत्ती िेतन ननधी, कमाचारी ठेि विमा योजना, राज्य कमाचारी विमा
योजना, सेिा ननिृत्ती उपदान, मातृ्ि लाभ, कमाचारी नुकसानभरपाई इ्यादी
समान पररभार्ा
• सामाशजक सुरक्षा लाभांचा उद्देश मजुरी ननशित करण्यात एकसारखेपणा आणणे हा
आहे. याद्वारे मजुरीची व्यापक व्याख्या प्रदान करण्यात आली आहे.
• सामाशजक सुरक्षा लाभ कमी करणाऱ्ा अन्यायकारक िेतन संरचनेला ननरु्साहहत
करण्यासाठी कमाल मयाादेसह विशशष्ट् अपिादांसाठी तरतुदी यात केल्या आहेत.
सल्लामसलत करण्यािा दृष्टीकोन
• यासाठी अवधकाऱ्ांनी सोयीचा दृष्ट्ीकोन स्िीकारला आहे. ननरीक्षकाच्या सद्य
भूवमक
े च्या उलट, ही संहहता ननरीक्षकाची िाढीि भूवमका प्रदान करते, ज्यामुळे
ननयोक्तते अनुपालनासाठी समिान आशण सल्ला घेऊ शकतात.
व्यवसाय क
ें द्र
• मानि संसाधनाची मागणी पूणा करण्यासाठी ि रोजगाराच्या माहहतीिर देखरेख
ठेिण्यासाठी व्यिसाय केंद्रांची (Career Centre) स्थापना केली जाईल.
कठोर भशक्षा
• कमाचाऱ्ांचे योगदान अपयशी ठरल्यास केिळ १,००,००० रुपये दंडच नाही तर १ ते
३ िषाासाठी तुरूंगिासही होऊ शकतो. िारंिार गुन्हा झाल्यास कठोर शशक्षेचीही
तरतूद आहे ि िारंिार गुन्हा झाल्यास कोणतीही तडजोड करण्यास परिानगी नाही.
तििंता
• ऑनलाईन नोंदणी प्रहक्रया: लाभािी म्हणून नोंदणी करण्याची जबाबदारी असलेल्या
असंघनटत क्षेत्रातील कामगारांकडे नडशजटल साक्षरता आशण कनेहक्तटशव्हटीचा अभाि
आहे. तसेच, ्यांच्यामध्ये सामाशजक सुरक्षा योजनांविषयी जागरुकतेचा देखील
अभाि आहे.
• आंतरराज्यीय व्यिस्था ि सहकायााचा अभाि: असंघनटत कामगार भारताच्या
कानाकोपऱ्ात पसरलेले आहेत. या संहहतेचे पररणाम इतके शभन्न-शभन्न असतील की
ते राज्यांद्वारे ्यांना प्रशावसत करणे शक्तय होणार नाही.
• जनटल प्रहक्रया: असं घनटत कामगारांना सोप्या आशण प्रभािी पद्धतीने सिासमािेशक
सामाशजक सुरक्षा किच प्रदान करण्याचा विचार केंद्र-राज्यांच्या जनटल प्रहक्रयांमध्ये
लुप्त होऊन जातो.
• मातृ्ि लाभ: असंघनटत क्षेत्रात काम करणाऱ्ा महहलांना मातृ्ि लाभ वमळत नाही.
• कमाचारी भविष्य ननिााह ननधी: निीन संहहतेमध्ये अनौपचाररक क्षेत्रातील
कामगारांसाठी कमाचारी भविष्य ननिााह ननधीपयांत प्रिेशाची तरतूदही अपूणा आहे.
कलम ३११
चचेत का?
• अँनटशलया स्फोटक प्रकरण ि मनसुख हहरेन मृ्यू प्रकरणात अटकेत असलेले
ननलंवबत सहाय्यक पोलीस ननरीक्षक सवचन िाझे यांना पोलीस सेिेतून बडतफा
करण्यात आले आहे.
Page | 54
• मुंबई पोलीस आयुक्तत हेमंत नगराळे यांनी राज्यघटनेच्या कलम ३११(२)(ब) अन्िये
याबाबत आदेश जारी केला आहे.
पार्शर्वभूमी
• २५ फेब्रुिारी २०२१ रोजी उद्योगपती मुके श अंबानी यांच्या अँनटशलया
ननिासस्थानासमोर स्फोटके असलेली गाडी आढळली होती.
• ्यानंतर ५ माचाला या गाडीचे मालक असलेले ठाण्यातील उद्योगपती मनसुख हहरेन
याचा संशायस्पद मृ्यू झाला. ्यामुळे अनेक प्रश्न उपस्थस्थत केले गेले.
• तपासाअंती हा संपूणा कट सवचन िाझे याने रचल्याचे उघड झाल्याने ्याला अटक
करण्यात आली. ्यापाठोपाठ ्याला मदत करणाऱ्ा ररयाज काझी या पोलीस
अवधकाऱ्ाला देखील अटक करण्यात आली होती.
• हे प्रकरण योग्यपणे हाताळण्यात न आल्यानेच त्कालीन पोलीस आयुक्तत परमबीर
वसिंह यांची उचलबांगडी करण्यात आली होती.
• यानंतर परमबीर वसिंह यांनी मुख्यमंत्र्यांना पाठविलेल्या पत्रातून गृहमंत्री अननल
देशमुख यांच्यािर १०० कोटींच्या िसुलीचा आरोप केला होता. ्यामुळे अननल
देशमुख यांना गृहमंत्रीपदाचा राजीनामा द्यािा लागला होता.
सतिन वािे
• तो एक एन्काऊंटर स्पेशाशलस्ट आहे. ६३ गुन्हेगारांच्या कवित मृ्यूमध्ये ्याचा
सहभाग होता.
• ख्िाजा युनूसच्या कोठडीतील मृ्यूनंतर ्याला १७ िषे ननलंवबत करण्यात आले.
नंतर ्याला जामीन मंजूर झाला आशण जून २०२० मध्ये पुन्हा पोशलस सेिेमध्ये
घेण्यात आले.
• ररपहब्लक टीव्ही प्रमुख अनाब गोस्िामी यांना अटक करण्यासाठी ्यांनी पोशलस
पिकाचे नेतृ्ि केले होते.
कलम ३११
• नागरी क्षमतांमध्ये भारत सरकारच्या अधीन सेिा देणाऱ्ा एखाद्या व्यक्ततीला बडतफा
करणे नकिंिा ्यांचे पद कमी करणे याबाबतची तरतूद कलम ३११ मध्ये आहे.
• हे कलम नागरी सेिकांसाठी संरक्षक किच म्हणून काम करते. यामुळे ्यांच्यािर
दाखल झालेल्या आरोपांना प्र्युत्तर देण्याची संधी ्यांना वमळते.
• कलम ३११ (१): भारत सरकारच्या (केंद्र नकिंिा राज्य) नागरी सेिेत कायारत एखाद्या
व्यक्ततीस केिळ तीच व्यक्तती बडतफा करू शकते शजने सदर व्यक्ततीची ननयुक्तती
केली आहे, अशी तरतूद या कलमात आहे.
• कलम ३११ (२): संबंवधत व्यक्ततीला ्याच्यािर लािण्यात आलेल्या आरोपांबद्दल
माहहती नदली पाहहजे. ्याला आपली बाजू मां डण्याची सं धी नदली पाहहजे.
टरायफ
े डिा आनदवासींसाठी नवीन प्रकल्प
• आनदिासींच्या विकासासाठी एकनत्रतपणे काम करण्यासाठी टरायफेडने ‘द शलिंक
फंड’ (The LINK Fund) सोबत करारािर स्िाक्षरी केली आहे.
• टरायफेडचा अिा भारतीय आनदिासी सहकारी विपणन विकास महासंघ (Tribal
Cooperative Marketing Development Federation of India |
TRIFED) असा आहे.
कराराबद्दल
• या कराराअंतगात आनदिासींच्या रोजगार ननर्थमती ि विकासाच्या नदशेने काया केले
जाईल. यासाठी आनदिासींना ्यांच्या उ्पादनांसाठी अवतररक्तत मूल्य प्राप्त करण्यास
मदत केली जाईल.
• आनदिासी महहलांमधील निोन्मेष, पायाभूत सुविधा आशण उद्योजकता यांना
प्रो्साहन देण्यासाठी एक महहला-केंद्र देखील स्थानपत केले जाईल.
• या कराराअंतगात टरायफेड आशण द शलिंक कौशल्य प्रशशक्षण ि शशल्प विविधीकरण
यात सुधारणा करण्याच्या नदशेने काया करतील.
भलिंक फ
ं ड
• शलिंक फंड ही एक परोपकारी संस्था असून, वतचे लक्ष्य गरीबी संपविणे ि हिामान
बदलाचे पररणाम कमी करणे, हे आहे.
• ही संस्था जगातील सिाात गरीब लोकसंख्येच्या मूलभूत गरजा भागविण्यासाठी ननधी
पुरिते. ही संस्था प्रामुख्याने भारत, अमेररका, माली, इंडोनेशशया, नायजेररया, नेपाळ,
मॉररटाननया ि सेनेगल या देशांिर लक्ष केंनद्रत करते.
• या संस्थेच्या ननधीतून शशक्षण, अन्न ि पोषण, मोठ्या प्रमाणात पायाभूत सुविधा ि
महहलांचे आर्थिक सबलीकरण या मूलभूत गरजा भागविल्या जातात.
टरायफ
े डिे अन्य उपिम
• एनप्रल २०२१ मध्ये टरायफेडने ‘संकल्प से वसवद्ध’ उपक्रम सुरू केला आहे. हा िन धन
विकास केंद्रे कायााहन्ित करण्यासाठी १०० नदिसांचा हा उपक्रम आहे.
• टरायफेडने एनप्रल २०२१ ‘टराइब्स इंनडया’ स्पधाा सुरू केली आहे.
• माचा २०२१ मध्ये टरायफेडने २१ राज्यांत फ्लोरीकल्चर वमशन राबविण्याची घोषणा
केली.
• तसेच टरायफेड टरायफूड (TRIFOOD) उद्यानेही उभारत आहे. हा आनदिासी काया
मंत्रालय आशण अन्न प्रहक्रया मंत्रालय यांचा संयुक्तत उपक्रम आहे. ही उद्याने
आनदिासींकडून कच्चा माल खरेदी करतात, ्यांच्यािर प्रहक्रया करतात आशण हा
माल चांगल्या नकिंमतीत विक्री करण्यास मदत करतात. टरायफेड आनदिासी
शेतकऱ्ांना ्यांच्या उ्पादनािर प्रहक्रया करण्याचे प्रशशक्षण देत आहे. यामुळे ्यांचे
उ्पन्न िाढविण्यात मदत होईल.
सामाभजक सुरक्षा संक्रहतेिे कलम १४२
• सामाशजक सुरक्षा संहहता २०२० मधील कलम १४२ विषयीची अवधसूचना केंद्रीय श्रम
आशण रोजगार मंत्रालयाने जारी केली असून, ्यात आधार क्रमांकाचे उपयोजन
(applicability) समाविष्ट् करण्यात आले आहे.
• या अवधसूचनेमुळे श्रम आशण रोजगार मंत्रालयाला विविध सामाशजक सुरक्षा
योजनेच्या लाभार्थयाांची माहहती संकशलत करतांना आधारची माहहती देखील गोळा
करता येईल.
• असंघटीत क्षेत्रातील कामगार/मजूरांच्या माहहतीचे संकलन ही राष्ट्रीय माहहती
केंद्राची (National Informatics Centre) पुढची पायरी आहे. या माहहतीचा
िापर सरकारच्या विविध योजनांद्वारे केला जाईल.
• स्थलांतररत मजूरांसह असंघटीत कामगारांची माहहती संकशलत करुन सरकारच्या
विविध योजनांचा लाभ या मजूरांपयांत पोहचिणे, हा या पोटालचा उद्देश आहे.
• आंतर-राज्यीय स्थलांतररत मजूर देखील केिळ आधार क्रमांकाच्या मदतीने या
पोटालिर नोंदणी करु शकतात.
• सामाशजक सुरक्षा संहहतेच्या या कलमाची अवधसूचना केिळ असंघटीत मजूरांची
माहहती संकशलत करण्यासाठी जारी करण्यात आली आहे.
• आधार क्रमांक नसला तरी कोणताही कामगार लाभांपासून िंवचत रहाणार नाही,
यासाठी ही अवधसूचना मह््िपूणा आहे.
कलम १४२
• कमाचारी नकिंिा असंघनटत व्यक्तती नकिंिा इतर कोण्याही व्यक्ततीस सरकारी
योजनांचा लाभ घेण्यासाठी आधार तपशील अननिाया आहे, अशी तरतूद या
कलमामध्ये करण्यात आलेली आहे.
सामाभजक सुरक्षा संक्रहता
• Social Security Code
• सामाशजक सुरक्षा संहहता २०१९ मध्ये सादर केली गेली होती. विद्यमान कायद्यांना
एकत्र करणे, हा या कायद्याचा मुख्य उद्देश आहे.
• यािारे असंघनटत कामगारांसाठी सािानत्रक सामाशजक सुरक्षा ि वगग कामगारांसाठी
आरोग्य ि विमा लाभ सुरू करण्यात आले.
• तसेच विद्यमान सिा कायद्यांचे ८ कायद्यांमध्ये विलीनीकरण केले. यामध्ये मातृ्ि लाभ
कायदा १९६१, रोजगार भविष्य ननिााह ननधी ि विविध तरतूदी अवधननयम १९५२,
कमाचारी राज्य विमा कायदा १९४८ ि भरपाई कायदा १९२३ यांचा समािेश होता.
• याद्वारे एक सामाशजक सुरक्षा ननधी स्थापन केला गेला ि असं घनटत क्षेत्रातील
कामगारांना िैद्यकीय, अपंग्ि ि ननिृत्तीिेतन लाभ देण्यासाठी कॉपोरेट सामाशजक
उत्तरदावय्ि (CSR) ननधीचा िापर करण्यात आला.
Page | 55
भारत-नब्रटन प्रवासी करार
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अध्यक्षतेखालील केंद्रीय मंनत्रमंडळाने स्थलांतर ि
रहदारी संदभाात भारत आशण नब्रटन यांच्यातील सामंजस्य करारास मंजूरी नदली आहे.
• विद्यािी, संशोधक ि क ु शल व्यािसावयकांची दोन्ही देशांमधील िाहतूक सुलभ
करण्यासाठी शव्हसा प्रहक्रयेचे उदारीकरण करणे, हे या कराराचे उहद्दष्ट् आहे.
• तसेच यामुळे अननयवमत स्थलांतर आणण मानिी तस्करीशी संबंवधत मुद्द्ांबाबत
दोन्ही देशांमधील सहकाया बळकट जोईल.
• या सामंजस्य कराराचा फायदा भारतीय विद्यािी, संशोधक, व्यािसावयक ि आर्थिक
कारणांसाठी प्रिास करणाऱ्ा लोकांना होईल.
• हा सामंजस्य करार प्रवतभेच्या अखंड प्रिाहाद्वारे दोन्ही देशांमधील निोन्मेष संबंधी
पररसंस्था विकवसत करण्यास मदत करेल.
• या निीन करारामुळे दोन्ही देशांमधील तरूण ि व्यािसावयकांना एकमेकांच्या
देशांमध्ये राहण्याची ि काम करण्याची संधी वमळेल, यामुळे भारतीय नागररकांसाठी
काया शव्हसाला चालना वमळेल आशण दोन्ही देशांमधील प्रिास सहकाया िाढेल.
• या कराराद्वारे भारत ि नब्रटनमधील १८ ते ३० िषे ियोगटातील हजारो लोकांना २
िषाांसाठी एकमेकांच्या देशात काम करण्याची आशण राहण्याची परिानगी नदली
जाईल.
आनदवासी मंत्रालय व मायिोसॉर्फटिा सामंजस्य करार
• १७ मे २०२१ रोजी आनदिासी कामकाज मंत्रालय ि मायक्रोसॉफ्टने आनदिासी
शाळांच्या नडशजटल पररितानासाठी संयुक्तत उपक्रमाबाबत एक सामंजस्य करार
केला.
• यात आनदिासी भागातील आश्रम शाळा ि एकलव्य मॉडेल ननिासी शाळा (EMRS
| Eklavya Model Residential Schools) समाविष्ट् आहेत.
काय योजना आहे?
• मायक्रोसॉफ्ट आनदिासी विद्यार्थयाांसाठी हहिंदी ि इंग्रजी भाषेत कृनत्रम बुवद्धमत्तेिर
(AI) अभ्यासक्रम उपलब्ध करून देईल.
• या कायाक्रमाच्या पहहल्या टप्प्यात, २५० एकलव्य मॉडेल ननिासी शाळा स्थानपत
केल्या जातील. या २५० शाळांपैकी ५० शाळांना सखोल प्रशशक्षण नदले जाईल.
तसेच पहहल्या टप्प्यात ५०० मास्टर प्रशशक्षकांना प्रशशक्षण नदले जाईल.
• कृनत्रम बुवद्धमत्ता अनुप्रयोग आशण ऑनफस ३६५ यासारख्या उ्पादक तंत्रज्ञानाचा
िापर करण्यासाठी शशक्षकांना टप्प्याटप्प्याने प्रशशक्षण नदले जाईल.
• कायाक्रमाच्या शेिटी शशक्षकांना मायक्रोसॉफ्ट एज्युक
े शन सेंटरकडून ई-सर्षटनफकेट
ि ई-बॅजेसही देण्यात येतील.
या कायगिमािा तवद्यार्थयांना कसा फायदा होईल?
• हा कायाक्रम विद्यार्थयाांना ्यांचे गाि, पयाािरण आशण संपूणा समुदायात बदल घडिून
आणण्याची सं धी वमळिून देईल.
• यामुळे प्रवतभासंपन्न विद्यार्थयाांचा संचय तयार करण्यात मदत करेल. हे देशासाठी एक
संपत्ती म्हणून काया करेल.
• ज्ञानाचे भां डार तयार करणारी एक सतत प्रहक्रया तयार करणे, हे या कायाक्रमाचे
उद्दीष्ट् आहे. हा कायाक्रम अशा प्रकारे काया करेल की अवधग्रहहत ज्ञान एका
नपढीकडून दुसऱ्ा नपढीकडे हस्तांतररत होऊ शकेल.
• विद्यार्थयाांना कृनत्रम बुवद्धमत्ता अनुप्रयोग ि संयुक्तत राष्ट्रसंघाची शार्श्त विकास उहद्दष्ट्े
यािर मागादशान केले जाईल.
• विद्यार्थयाांना माइनक्राफ्टसारख्या गेमीफाईड िातािरणाशी अिगत करविण्यात येईल.
जेणेकरून ्यांची विचार करण्याची क्षमता िाढू शकेल.
४-िाकी टायसगबाबत नवे मसुदा ननयम
• केंद्रीय रस्ते ि पररिहन मंत्रालयाने इंधन कायाक्षमता िाढविण्यासाठी ४-चाकी
टायसाच्या मसुदा ननयमांबाबत अवधसूचना जारी केली आहे.
• निीन मॉडेलच्या टायसासाठी हे ननयम १ ऑक्तटोबर २०२१ पासून ि सध्याच्या
मॉडेलच्या टायसासाठी हे ननयम १ ऑक्तटोबर २०२२ पासून लागू होतील.
• हे मानदंड युरोपमध्ये अनुसरण केल्या जाणाऱ्ा ननयमांच्या धतीिर तयार केले गेले
आहेत.
• मसुद्याच्या नव्या ननयमांनुसार, कार, बस आशण टरकच्या टायसाला ओली पकड (wet
grip), रोशलिंग प्रवतरोध (rolling resistance) आशण रोशलिंग ध्िनी उ्सजान
(rolling sound emissions) यासारख्या गरजा पूणा कराव्या लागतील.
• टायसाची गुणित्ता ि विर्श्ासाहाता सुननशित करण्यासाठी हे निीन ननकष प्रस्तावित
केले आहेत.
• िाहन उद्योग मानक १४२:२०१९ (Automotive Industry Standards)च्या
फेज-२ मध्ये ननर्षदष्ट् केलेल्या ननकषांनुसार निीन ननकष प्रस्तावित केले आहेत.
महत्त्व
• या मानकांनुसार, टायसाच्या रोशलिंग प्रवतरोधाचा इंधन कायाक्षमतेिर पररणाम होतो.
• ओली पकड ओल्या रस््यांिर टायसाची चांगली ब्रेनकिंग कामवगरी करण्यास मदत
करते.
• तर, रोशलिंग ध्िनी उ्सजान मानक टायर ि रस््याच्या पृष्ठभागािरील संपकाातून
ननमााण होणारा आिाज कमी करेल. हे िापरक्याास अवधक चांगले ननणाय
घेण्यातही मदत करेल.
IPPB व MRHFL यांच्यात करार
• इंनडया पोस्ट पेमेंट्स बँक (IPPB) आशण महहिंद्रा अँड महहिंद्रा फायनाहन्शयल
शलवमटेडची उपकंपनी असलेल्या महहिंद्रा रूरल हाउवसिंग फायनान्स शलवमटेड
(MRHFL) यांनी रोकड व्यिस्थापनासाठी सामररक भागीदारी करीत असल्याची
घोषणा केली आहे.
• या कराराचा भाग म्हणून, आयपीपीबी आपली संपका केंद्रे व टपाल सेिा पुरिठादार
यांच्यामाफात MRHFLला रोकड व्यिस्थापन आशण संकलन सेिा देणार आहे.
• रोकड व्यिस्थापन सेिेमुळे MRHFLच्या ग्राहकांना १,३६,००० टपाल
कायाालयांमधून आपल्या कजााचे मावसक नकिंिा वतमाही हप्ते भरता येणार आहेत.
• रोकड व्यिस्थापनासाठी दोन्ही संस्थांनी केलेली भागीदारी ही वित्तीय सेिा क्षेत्रातील
मह््िपूणा भागीदारी आहे आशण यातून ग्राहकांना सामािून घेण्याचे दोन्ही संस्थांचे
लक्ष्य आहे.
इंनडया पोस्ट पेमेंट्स बँक
• दूरसंचार मंत्रालयाच्या टपाल विभागाच्या अख्यारीत इंनडया पोस्ट पेमेंट्स बँक
(IPPB) स्थापन करण्यात आली आहे. ्यािर भारत सरकारची १०० टक्के
भां डिलासह मालकी आहे.
• पंतप्रधान मोदी यांच्या हस्ते १ सप्टेंबर २०१८ रोजी वतचे उद्घाटन झाले. देशातील
सिासामान्यांसाठी सिाात जास्त सुलभ, स्िस्त ि विर्श्ासाहा बँक तयार करण्याच्या
दृष्ट्ीने ही बँक स्थापन केली गेली.
• बँक
े च्या व्यिहारांपासून िंवचत राहहलेल्यांपुढील अडचणी दूर करून, १.५५ लाख
टपाल कायाालये आशण ३ लाख टपाल कमाचारी अशा व्यापक कायाक्षेत्रापयांत ्यांना
पोहोचविण्याचे या बँक े चे मूळ लक्ष्य आहे.
• पेपरलेस, क ॅ शलेस ि नकमान उपस्थस्थती अशी बँनकिंग प्रणाली साध्या ि सुरशक्षत
पद्धतीने ग्राहकाच्या दारात पोहोचविणे ि ्याकरीता ‘सीबीएस-इंनटग्रेटेड स्माटाफोन’
ि ‘बायोमेनटरक नडव्हाईस’चा उपयोग करणे, या प्रमुख स्तंभांिर IPPBची पोहोच
आशण ऑपरेनटिंग मॉडेल आधारलेले आहे.
• कमी खर्थचक स्िरुपाची नािीन्यता ि सिासामान्यांसाठी बँनकिंगची सुलभता यांिर ही
बँक लक्ष केंनद्रत करते.
• अिाव्यिस्थेत रोख व्यिहारांचे प्रमाण कमीतकमी असािे, या संकल्पनेला पाठबळ
देण्यासाठी ि नडशजटल इंनडयाचे धोरण बळकट करण्यासाठी IPPB कनटबद्ध आहे.
सांरक्षि
Page | 56
आयरन डोम हवाई संरक्षण प्रणाली
ििेत का?
• मे २०२१ मध्ये इस्राईलने जेरुसलेम येिे झालेल्या हहिंसक संघषाामध्ये आपल्या
आयरन डोम हिाई संरक्षण प्रणालीचा (Iron Dome Air Defence System)
िापर केला.
या प्रणालीबद्दल
• ही लघु पल्ल्याची जवमनीिरून हिेत मारा करणारी हिाई संरक्षण प्रणाली आहे,
ज्यात एक रडार आशण तावमर इंटरसेप्टर क्षेपणास्त्र समाविष्ट् आहे.
• ही प्रणाली इस्त्राईलिर हल्ला करणाऱ्ा क्षेपणास्त्रांना टरॅक करते ि ्यांना नष्ट् करते.
• याचा िापर रॉकेट, तोफ ि मोटाार यांच्यासह विमान, हेशलकॉप्टर ि मानिरहहत हिाई
िाहने (UAV) यांना नष्ट् करण्यासाठी केला जातो. नदिस ि रात्र यासह ही प्रणाली
सिा हिामानात काया करण्यास सक्षम आहे.
• इस्त्राईल सरकारच्या अंतगात कायारत राफेल ॲडिान्स संरक्षण प्रणाली आशण
इस्त्राईल एरोस्पेस इंडस्टरीजने ही प्रणाली विकवसत केली आहे आशण २०११ मध्ये ही
प्रणाली तैनात करण्यात आली होती.
• या प्रणालीची कायाक्षमता ९० टक्तक्तयांपेक्षा अवधक असल्याचा दािा राफेल करते.
तिानप तज्ञांच्या मते वतची कायाक्षमता ८० टक्तक्तयांपेक्षा अवधक आहे.
• ही प्रणाली तैनात केलेले ि युद्धाभ्यास करणारे सैन्य, फॉरिडा ऑपरेनटिंग बेस ि शहरी
भागांचे अप्र्यक्ष तसेच हिाई धोक्तयांपासून संरक्षण करू शकते.
घटक
• आयरन डोम प्रणालीमध्ये ३ मुख्य यंत्रणा आहेत, ज्या ्यांच्या ननधााररत क्षेत्राला
संरक्षण किच प्रदान करण्यासाठी एकनत्रत रर्या काम करतात.
❖रडारः यात कोणताही धोका शोधण्यासाठी नडटेक्तशन आशण टरॅनकिंग रडार आहे.
❖शस्त्र ननयंत्रण: यात युद्ध व्यिस्थापन आशण शस्त्रे ननयंत्रण यंत्रणा (BMC) आहे.
❖इंटरसेप्टर क्षेपणास्त्र: यात एक क्षेपणास्त्र डागणारे युननटही आहे. BMC रडार
आशण इंटरसेप्टर क्षेपणास्त्र यांच्या दरम्यान संपका स्थानपत करते.
या प्रणालीला भारतीय पयागय
एस-४०० टरायम्फ
• एस-४०० ही जगातील सिाात अ्याधुननक क्षेपणास्त्र प्रणाली असून, या प्रणालीमध्ये
शत्रूच्या विमानांना अचूकरी्या लक्ष्य करण्याचे सामर्थया आहे.
• एस-४०० ला रशशयाची अ्याधुननक लांब पल्ल्याची जवमनीिरून हिेत मारा
करणारी अ्याधुननक क्षेपणास्त्र संरक्षण प्रणाली मानले जाते.
• या प्रणालीद्वारे ३० नकमी उंचीिरील आशण ४०० नकमी अंतरािरील क्षेपणास्त्रे,
विमाने, डरोन आदी पाडता येतात.
• या क्षेपणास्त्र प्रणालीमध्ये एकूण १२ लाँचर आहेत. यातील १ लाँचर एकािेळी ३
क्षेपणास्त्रे लाँच करू शकते. एकाच िेळी ३६ लक्ष्ये भेदण्याची क्षमता हे या प्रणालीचे
िैशशष्ट्य आहे.
• ही प्रणाली शत्रूची रॉकेट, क्षेपणास्त्रे, क्र
ू झ क्षेपणास्त्रे ि विमाने नटपण्यात सक्षम आहे.
ही प्रणाली रशशयाच्याच एस-३०० प्रणालीचे आधुननक रुप आहे.
पृर्थवी एअर नडफ
े न्स व ॲडव्हान्स एअर नडफ
े न्स
• ही दोन-स्तरीय प्रणाली आहे ज्यात जमीन ि समुद्र आधाररत इंटरसेप्टर क्षेपणास्त्रांचा
समािेश आहे.
• जास्त उंचीिरील धोक्तयांसाठी पृर्थिी एअर नडफेन्स क्षेपणास्त्र तर कमी उंचीिरील
धोक्तयांसाठी ॲडव्हान्स एअर नडफेन्स क्षेपणास्त्र िापरले जाते.
• ५००० नकमी अंतरािरुन प्रक्षेनपत केलेले कोणतेही येणारे क्षेपणास्त्र िांबविण्यात ही
प्रणाली सक्षम आहे.
• या प्रणालीमध्ये प्रारंशभक चेतािणी आशण टरॅनकिंग रडार तसेच कमां ड अँड कंटरोल
पोस्टचा समािेश आहे.
अभर्श्न ॲडव्हान्स एअर नडफ
े न्स इंटरसेप्टर क्षेपणास्त्र
• संरक्षण संशोधन ि विकास संघटनेने (DRDO) विकवसत केलेली ही स्िदेशी प्रगत
हिाई संरक्षण क्षेपणास्त्र प्रणाली आहे.
• ही कमी उंचीिरून हल्ला करणाऱ्ा सुपरसॉननक बॅशलहस्टक इंटरसेप्टर क्षेपणास्त्राची
सुधाररत आिृत्ती आहे.
• यात मोबाइल लाँचसा, इंटरसेप्टसाठी सुरशक्षत डेटा शलिंक, स्ितंत्र टरॅनकिंग, अ्याधुननक
रडार इ. समाविष्ट् आहे.
• ही प्रणाली ६०,००० ते १,००,००० फूट उंचीिरील ि ९० ते १२५ मैल दरम्यानच्या
पल्ल्यातील बॅशलहस्टक क्षेपणास्त्रे नटपण्यास सक्षम आहे.
ऑपरेशन समुद्र सेतु-२
• भारतीय नौदलाने मे २०२१ मध्ये ‘ऑपरेशन समुद्र सेतु-२’ (Operation
Samudra Setu II) राबविले. या अशभयानामुळे देशातील ऑहक्तसजनची गरज
भागविण्यास मदत झाली.
• या ऑपरेशन अंतगात, द्रि ऑहक्तसजनने भरलेले क्रायोजेननक कंटेनर िाहून
नेण्यासाठी युद्धनौका तैनात करण्यात आल्या.
• यासाठी आयएनएस तलिार ि आयएनएस कोलकाता ही दोन जहाजे तैनात
करण्यात आली.
• आयएनएस तलिारने मनामामधून मुंबईपयांत ४० दशलक्ष टन ऑहक्तसजनची
िाहतूक केली.
• आयएनएस कोलकाता प्रिम िैद्यकीय पुरिठा पुरिण्यासाठी दोहा येिे गेले ि नंतर
द्रि ऑहक्तसजन टॅंक आणण्यासाठी कुिेतला गेले.
• द्रि ऑहक्तसजन टँक्तससाठी आयएनएस ऐराित वसिंगापूरला पाठविण्यात आले.
• या अशभयानासाठी आयएनएस जलार्श्, आयएनएस शादुालसहहत इतर काही
जहाजांचा देखील िापर करण्यात आला.
ऑपरेशन समुद्र सेतु-१
• ऑपरेशन समुद्र सेतु-१ हे अशभयान मे २०२० मध्ये सुरू करण्यात आले होते.
कोविड-१९ महामारीमुळे परदेशात अडकलेल्या भारतीय नागररकांना स्िदेशी परत
आणण्यासाठी याची सुरूिात करण्यात आली होती. या अशभयानात ३९९२
भारतीयांना यशस्िीरर्या स्िदेशी परत आणले गेले.
• २००६ ि २०१५ मध्येही भारतीय नौदलाने असेच ननिाासन कायाक्रम राबिले होते.
२००६ मध्ये बेरूत येिून भारतीयांना परत आणण्यासाठी ‘ऑपरेशन सुकून’
राबविण्यात आले होते. २०१५ मध्ये येमेन येिून भारतीयांना परत आणण्यासाठी
‘ऑपरेशन राहत’ राबविण्यात आले होते.
भारताला पी-८आय तवमानांिी तविी करण्यास आमररक
े िी मंजूरी
• अमेररकेने भारताला पी-८आय (P-8I) गस्ती विमानांची विक्री करण्यास मंजूरी नदली
आहे.
पी-८आय
• हे एक लांब पल्ल्याचे गस्ती विमान आहे.
• अमेररक
े च्या बोईं ग कंपनीने हे विमान भारतीय नौदलासाठी बनिले आहे.
• हे पी-८ए पोसायडन (P-8A Poseidon) विमानाची एक आिृत्ती आहे. पोसायडन
विमान अमेररकन नौदलाद्वारे िापरले जाते.
• पी-८आय विमान सागरी गस्त, पाणबुडीविरोधी लढाई, हेरवगरी अशभयान आशण
टेहळणी करण्यास सक्षम आहे.
भारत-अमेररका संरक्षण करार
• भारत आशण अमेररकेने पाच मोठे संरक्षण करार केले आहेत. ते खालीलप्रमाणे
आहेतः
• GSOMIA | General Security of Military Information Agreement
(२००२)
• LEMOA | Logistics Exchange Memorandum of Agreement
(२०१६)
• COMCASA | Communications Compatibility and Security
Page | 57
Agreement
• BECA | Basic Exchange and Cooperation Agreement (२०२०)
• 123 Agreement | िरील सिा करारांपैकी हा करार अ्यंत मह््िपूणा आहे. या
करारानुसार, भारताने आपल्या सिा नागरी आहण्िक सुविधा आंतरराष्ट्रीय अणुउजाा
एजन्सी सेफगाडा अंतगात ठेिण्यास सहमती दशाविली.
भारत-अमेररका लष्करी युिसराव
• युद्ध अभ्यास (२००२ पासून सुरु)
• टायगर टरायम्फ (Tiger Triump): भारत ि अमेररक
े च्या वतन्ही दलांच्या
दरम्यानचा युद्धसराि.
• िज्र प्रहार: अमेररका आशण भारत यांच्या विशेष सैन्यादरम्यानचा युद्धसराि.
भारतीय सैन्यािा पक्रहला ग्रीन सोलर एनजी हानेतसिंग प्लांट
• भारतीय सैन्याने वसक्कीममध्ये आपला पहहला ग्रीन सोलर एनजी हानेवसिंग प्लांट सुरू
केला. भारतीय सैन्य दलाच्या जिानांना फायदा व्हािा, यासाठी हा प्लांट सुरू
करण्यात आला आहे.
प्लांटबद्दल
• या प्लांटमध्ये व्हेनेनडयम-आधाररत बॅटरी तंत्रज्ञान िापरण्यात आले आहे.
• १६ हजार फूट उंचीिर या प्लांट उभारण्यात आला आहे.
• या प्लांटची क्षमता ५६ नकलोिॅट आहे.
• आयआयटी मुंबईच्या सहकायााने हा प्लांट उभारण्यात आला आहे.
भारतीय सैन्यािे इतर हररत उपिम
• भारतीय सैन्याने एनप्रल २०२१ मध्ये जालंधर कॅन्टोन्मेंट येिे सौर उजाा प्रकल्प सुरू
केला असून तो जागवतक पृर्थिी नदनी सुरू करण्यात आला. याव्यवतररक्तत, हा ‘गो
ग्रीन’ उपक्रमाचा एक भाग म्हणून सुरू करण्यात आला आहे.
• १६ कोटी रुपये खचूान हा प्रकल्प तयार करण्यात आला आहे. हा प्रकल्प या
कॅन्टोन्मेंटमधील लष्करी रुग्णालयासाठी समर्षपत आहे.
• ५ एकर जागेत हा प्लांट उभारण्यात आला होता. या प्रकल्पात १ मेगािॅट सौर उजाा
ननर्थमतीसाठी ३,१७६ सौर पॅनेल बसविण्यात आले आहेत.
• या प्रकल्पातून िषााकाठी १५ लाख युननट सौर ऊजाा ननर्थमती होईल ि िषााकाठी १
कोटी रुपयांची बचत होईल.
व्हेनेनडयम
• जानेिारी २०२१ मध्ये अरुणाचल प्रदेशमध्ये व्हेनेनडयम सापडले होते. देशात
सापडलेला हा व्हेनेनडयमचा पहहलाच साठा होता.
• जगातील जागवतक व्हेनेनडयम उ्पादनापैकी ४ टक्के व्हेनेनडयम भारत िापरतो.
• पोलाद वमश्रधातू, अिकाश िाहने, आहण्िक अणुभट्ट्या इ. बनिण्यासाठी
व्हेनेनडयमचा िापर केला जातो. हे गडार, नपस्टन रॉ्स, व्हेनेनडयम रेडॉक्तस बॅटरी
तयार करण्यात देखील िापरले जाते.
• व्हेनेनडयमचा िापर विर्श्सनीय अक्षय ऊजाा स्त्रोत तयार करण्यासाठी देखील केला
जातो.
• व्हेनेनडयमचा रंग चंदेरी असून, ते उष्णता आशण विजेचा सुिाहक आहे.
भारतीय लष्करािा कोतवड प्रबंधन कक्ष
• देशभरात कोविड-१९ संक्रमणाची िाढती संख्या पाहता, भारतीय लष्कराने
कोविडशी संबंवधत सिा मदत कायाांसाठी संबंवधत नागरी अवधकाऱ्ांशी समन्िय
साधण्यासाठी ‘कोविड प्रबंधन कक्ष’ (Covid Management Cell) स्थापन केले
आहे.
• हा कक्ष महासंचालक स्तरािरील (थ्री-स्टार रँक) अवधकाऱ्ाअंतगात काया करेल, जो
िेट लष्कराच्या उपाध्यक्षांना अहिाल देईल.
• महामारीच्या दुसऱ्ा लाटेदरम्यान, सैन्यदले मदतकायाात मह््िपूणा भूवमका बजाित
आहेत. अशा पररस्थस्थतीत सैन्य अवधकारी ि नागरी अवधकारी यांच्यात योग्य समन्िय
 स्थानपत करण्यासाठी यंत्रणा उभी करणे आिश्यक आहे.
• तसेच यामुळे नदल्लीसह देशभरातील कोविड रूग्णांच्या संख्येत कमालीची िाढ
होण्याच्या समस्येला तोंड देण्यासाठी अवधक कायाक्षमतेने सहकाया करणे शक्तय
होईल.
• देशभरात संरक्षण मंत्रालयामाफात संचाशलत विविध कोविड सुविधांमध्ये डॉक्तटर,
नर्ससग कमाचारी ि पॅरामेनडकलसह सशस्त्र दलांचे ५०० पेक्षा अवधक िैद्यकीय
कमाचारी तैनात करण्यात आले आहेत.
आयएनएस राजपूत सेवाननवृत्त
• भारतीय नौदलाची पहहली विनाशीका आयएनएस राजपूत २१ मे २०२१ रोजी
सेिाननिृत्त करण्यात आली. या विनाशीकेने सुमारे ४१ िषे भारतीय नौदलात सेिा
नदली.
• त्कालीन सोशव्हएत संघाद्वारे काशशन श्रेणीच्या विध्िंसक जहाजांचे मुख्य जहाज
म्हणून आयएनएस राजपूतची बांधणी करण्यात आली होती.
• आयएनएस राजपूत ४ मे १९८० रोजी भारतीय नौदलात रुजू झाले होते.
विशाखापट्टनमच्या येिे एका समारंभात आयएनएस राजपूतला सेिा ननिृत्त करण्यात
आले.
• आयएनएस राजपूतचे आदशा िाक्तय ‘राज करेगा राजपूत’ हे आहे. देश सुरशक्षत
ठेिण्याच्या उद्देशाने या जहाजाने अनेक मोहहमांमध्ये भाग घेतला आहे.
शर्ज्ञान-तांिज्ञान
५जी तांिज्ञान िािणी
ििेत का आहे?
• भारत सरकारच्या दूरसंचार विभागाने दूरसंचार सेिा प्रदा्यांना (Telecom
Service Providers | TSPs) ५जी तंत्रज्ञानाचा (5G Technology) िापर ि
्यासंबंवधत चाचण्यांना परिानगी नदली आहे.
• यामुळे हुिाई (Huawei) ि झेडटीई (ZTE) अशा वचनी कंपन्यांना देशात ५जी
तंत्रज्ञानासाठी सुरू असलेल्या स्पधेतून औपचाररकरर्या बाहेर फेकण्यात आले आहे.
िािणी संदभागत
• सुरुिातीला चाचण्यांचा कालािधी ६ महहन्यांचा आहे. यात उपकरणे खरेदी आशण
स्थापनेसाठी २ महहन्यांच्या कालािधीचा समािेश आहे.
• दूरसंचार सेिा प्रदा्यांना शहरी भाग, अधा-शहरी भाग तसेच ग्रामीण भागात चाचणी
घ्यािी लागेल.
• दूरसंचार सेिा प्रदा्यांना विशभन्न बॅंडमध्ये प्रायोवगक त््िािर स्पेक्तटरम प्रदान केले
जातील.
• या दरम्यान, टेली-मेनडवसन, टेली-शशक्षण, दूरध्िनी, ऑगमेंटेड/व्हचुाअल ररॲशलटी,
डरोन-आधाररत कृषी देखरेख यासारख्या अनुप्रयोगांची चाचणी घेण्यात येईल.
चाचणी दरम्यान प्राप्त डेटा भारतातच संग्रहहत केला जाईल.
स्वदेशी तंत्रञानािा वापर
• विद्यमान ५जी तंत्रज्ञानाव्यवतररक्तत ५जीआय तंत्रज्ञानाचा (5Gi Technology) िापर
करून चाचणी करण्यासाठी दूरसंचार सेिा प्रदा्यांना प्रो्साहहत केले गेले आहे.
• ५जीआय तंत्रज्ञानाची शशफारस भारताद्वारे करण्यात आली होती ि आंतरराष्ट्रीय
दूरसंचार संघाने (ITU) माहहती ि संप्रेषण तंत्रज्ञानासाठी अनुमोदन नदले आहे.
ITU ही संयुक्तत राष्ट्रसंघाची विशेष संस्था आहे.
• आयआयटी मद्रासचे िायरलेस तंत्रज्ञानाचे उ्कृष्ट्ता केंद्र (CEWiT) ि आयआयटी
हैदराबाद यांनी ५जीआय तंत्रज्ञान विकवसत केले आहे.
• हे ५जी टॉिसा आशण रेनडओ नेटिक
ा ची व्यापक पोहोच सुलभ करते.
५जी िािणीिी आवश्यकता
• सध्या भारतातील दूरसंचार बाजार फक्तत ३ खासगी दूरसंचार कंपन्यांपुरता
(Telcos) मयाानदत उरला आहे आशण उिाररत कंपन्या गुंतिणूकीच्या तुलनेत कमी
Page | 58
उ्पन्नामुळे जिळजिळ बंद झाल्या आहेत नकिंिा बंद होण्याच्या मागाािर आहेत.
• सध्या महानगर टेशलफोन ननगम शलवमटेड (MTNL) ि भारत संचार ननगम शलवमटेड
(BSNL) या दोन सरकारी कंपन्या दूरसंचार क्षेत्रात उरलेल्या आहेत, पण ्याही
आर्थिक संकटात सापडलेल्या आहेत.
• अशा पररस्थस्थतीत आपला सरासरी महसूल िाढिण्यासाठी दूरसंचार कंपन्यांनी
लिकरात लिकर निीन ५जी तंत्रज्ञान सादर करणे आिश्यक झाले आहे.
भारतातील िीनी दूरसंिार क
ं पन्या
• भारतीय दूरसंचार मंत्रालयाने हुिाई (Huawei) ि झेडटीई (ZTE) अशा वचनी
उपकरण ननमाा्या कंपन्यांना ५जी चाचण्यांमधून बाहेर फेकले आहे.
• अमेररके चे म्हणणे आहे की, चीनच्या हुिाई कंपनीच्या ५जी उपकरणांचा िापर
हेरवगरीसाठी केला जाऊ शकतो, ्यामुळे अमेररक े च्या संघीय संचार आयोगाने
(FCC) अमेररकन दूरसंचार कंपन्यांना ्यांच्या नेटिकािरून हुिाई उपकरणांना
काढण्याचे आदेश नदले आहेत.
• भारताने अद्याप वचनी कंपन्यांिर कोणतीही अवधकृत बंदी घातलेली नाही, कारण
चीनद्वारे भारतीय मोबाइल प्रदा्यांना अनेक मह््िपूणा उपकरणे पुरविली जातात.
• तिानप सरकारने देशातील दूरसंचार नेटिक ा साठी कठोर ि अवधक सुरक्षाशभमुख
दृष्ट्ीकोनाचा इशारा नदला आहे. असे मानले जात आहे की, भारत सरकारचा हा
दृष्ट्ीकोन चीनी कंपन्यांविरूद्ध काया करेल.
५जी तंत्रञान
• ५जी बँ्स: ५जी प्रामुख्याने ३ बँड (ननम्न, मध्यम ि उच्च बँड स्पेक्तटरम) मध्ये काया
करते, ्या प्र्येक बँडचे काही विशशष्ट् फायदे आशण काही विशशष्ट् मयाादा आहेत.
❖ननम्न बॅन्ड स्पेक्तटरम (Low Band Spectrum): यात इंटरनेट िेग आशण
माहहतीच्या आदान-प्रदानाचा कमाल िेग १०० एमबीपीएस (मेगाबाईट्स प्रवत
सेकंद) पयांत असतो.
❖वमड-बँड स्पेक्तटरम (Mid-Band Spectrum): ननम्न बँडमधील स्पेक्तटरमपेक्षा
यात इंटरनेटचा िेग अवधक असतो. परांिु ्यात कव्हरेज क्षेत्र आशण वसग्नलच्या
काही मयाादा आहेत.
❖हाय-बँड स्पेक्तटरम (High-Band Spectrum): िर नमूद दोन्ही बॅं्सच्या
तुलनेने यात िेग सिाावधक असतो. परंतु कव्हरेज ि वसग्नल भेदनाची क्षमता
फारच मयाानदत असते.
• प्रर्ि LTE: ५जी ‘लाँग-टमा एव्हल्यूशन’ (LTE) मोबाइल ब्रॉडबँड नेटिकामधील
निीनतम अपग्रेड आहे.
• इंटरनेटचा िेग ि कायाक्षमताः ५जीच्या हाय-बँड स्पेक्तटरममध्ये इंटरनेटचा कमाल िेग
२० जीबीपीएस (वगगाबाईट्स प्रवत सेकंद) पयांत नोंदविला गेला आहे, तर ४जी मध्ये
कमाल िेग केिळ १ जीबीपीएस आहे.
• ५जी तीनपट उच्च स्पेक्तटरम कायाक्षमता आशण अल्टरा लो लेटेन्सी प्रदान करेल.
• लेटेन्सी ही नेटिर्टकगशी संबंवधत एक संज्ञा आहे. एका नोडपासून दुसऱ्ा नोडपयांत
जाण्यासाठी डेटा पॅकेटद्वारे घेतलेल्या एकूण िेळेस लेटेन्सी म्हणतात. लेटेन्सी
म्हणजे विलंब होय.
५जीिे अनुप्रयोग
• चौिी औद्योवगक क्रांतीः इंटरनेट ऑफ वििंग्ज (IoT), क्तलाउड, वबग डेटा, कृनत्रम
बुवद्धमत्ता (AI) आशण एज कॉम्प्यूनटिंगसह ५जी चौर्थया औद्योवगक क्रांतीचे मुख्य
प्रिताक ठरू शकते.
• माहहतीचे ररयल टाइम प्रसारण: ५जीच्या प्रािवमक अनुप्रयोगांपैकी एक म्हणजे
सेन्सर-एम्बेडेड नेटिक
ा ची अंमलबजािणी, ज्यामुळे उ्पादन, ग्राहक नटकाऊ िस्तू ि
शेती अशा विविध क्षेत्रातील माहहतीचे ररयल टाइम प्रसारण होऊ शकेल.
• कायाक्षम िाहतुकीची पायाभूत सुविधा: ५जी पररिहन पायाभूत सुविधांना स्माटा
बनिून अवधक कायाक्षम बनविण्यास मदत करेल. ५जी चालक-रहहत िाहने तयार
करण्यात मदत करेल.
• सेिांच्या प्रिेशामध्ये सुधार: नेटिका, मोबाइल बँनकिंग ि आरोग्य सेिा इ. मधील प्रिेश
देखील ५जी सुधारू शकते.
• स्थाननक संशोधन: ५जी तंत्रज्ञान स्थाननक संशोधन ि विकास पररसंस्थेस प्रो्साहहत
करेल, जेणेकरून व्यािसावयक गरजांच्या अनुरूप नाविन्यपूणा अनुप्रयोग विकवसत
करता येतील.
• आर्थिक पररणाम: सरकारद्वारे ननयुक्तत केलेल्या पॅनेलच्या (२०१८) अहिालानुसार,
२०३५ पयांत ५जी भारतात १ नटरशलयन अमेररकन डॉलसाचा एकनत्रत आर्थिक प्रभाि
ननमााण करण्याची शक्तयता आहे.
१जी ते ५जी पयंत प्रवास
• १जी १९८०च्या दशकात लॉंच करण्यात आले आशण याने ॲनालॉग रेनडओ वसग्नलिर
काया केला आशण केिळ िॉइस कॉल शक्तय बनिले.
• २जी १९९०च्या दशकात लॉंच करण्यात आले, नडशजटल रेनडओ वसग्नलिर आधाररत
होते ि ६४ केबीपीएसच्या बँडवि्िसह िॉइस कॉल ि डेटा संप्रेषण दोन्ही करण्यास
सक्षम होते.
• ३जी २०००च्या दशकात १ ते २ एमबीपीएस िेगासह सुरू करण्यात आले आशण
यामध्ये नडशजटल िॉइस, शव्हनडओ कॉल ि कॉन्फरहन्सिंगसह टेशलफोन वसग्नल
प्रसाररत करण्याची क्षमता होती.
• ४जी २००९ मध्ये १०० एमबीपीएस ते १ जीबीपीएसच्या कमाल िेगासह सुरू
करण्यात आले आशण हे थ्रीडी (3D) आभासी िास्ति ननमााण करण्यासही सक्षम
आहे.
अतधसूतित रोग म्हणजे काय?
• हररयाणामध्ये काळया बुरशीच्या रोगास (म्युकरमायकोवसस) अवधसूवचत रोग
(Notified Disease) म्हणून घोनषत करण्यात आले आहेत.
• ्यामुळे आता डॉक्तटरांना काळया बुरशीच्या रोगाच्या प्र्येक प्रकरणाची माहहती
शजल्ह्यातील मुख्य िैद्यकीय अवधकाऱ्ांना द्यािी लागणार आहे.
• यामुळे अवधकाऱ्ांना या रोगाच्या प्रसाराबाबत माहहती गोळा करण्यास, रोगाचे
परीक्षण करण्यास आशण लिकर चेतािणी देण्यास मदत होते.
अतधसूतित रोग
• हे असे रोग आहेत, ज्यांची माहहती कायदेशीररर्या सरकारला द्यािी लागते.
अतधसूतित रोग व जागततक आरोग्य संघटना
• WHO आंतरराष्ट्रीय आरोग्य ननयमन, १९६९ मध्ये अवधसूवचत रोगांचे अहिाल देणे
अननिाया केले आहे.
• हे WHOला ्याच्या जागवतक देखरेख आशण सल्लागाराची भूवमका पार पाडण्यास
मदत करते.
• सध्या ही यादी फक्तत ३ मुख्य रोगांपुरतीच मयाानदत आहे, ते म्हणजे नपिळा ताप,
कॉलरा आशण प्लेग.
अतधसूतित रोग व जागततक पशुआरोग्य संघटना
• जागवतक पशुआरोग्य संघटना (World Organisation for Animal Health)
जागवतक स्तरािर पशु रोगांिर देखरेख ठेिते. तसेच ही संघटना अवधसूवचत रोगांची
यादीही बनिते.
क
ें द्र सरकार अतधसूतित रोग घोनर्त करू शकते का?
• नाही, आरोग्य हा राज्यसूचीतील विषय असल्याने अवधसूवचत रोग घोनषत करण्याचा
अवधकार केिळ राज्य सरकारांना आहे. तिानप, केंद्र सरकार अवधसूवचत रोगांची
यादी ठेिते.
भारतातील अतधसूतित रोगांिी यादी
• ए्स, हेपेटायटीस बी, डेंग्यू ताप, मलेररया, डांग्या खोकला, ॲनीवमया, अ
जीिनस्िाची कमतरता, गोिर, रेबीज, टायफाइड, स्कालेट ताप, पोशलओ, सेरेब्रो
स्पायनल ताप, कुष्ठरोग, कॉलरा, प्लेग, गोिर, आयोडीनची कमतरता, कुपोषण,
क्षयरोग, इन्फ्लूएन्झा, नडप्िीररया, कां जण्या.
झयासानूर वन रोग
• क्तयासानूर िन रोगाचे (Kyasanur Forest Disease | KFD) जलद ननदान
Page | 59
करण्यासाठी एक निीन ‘पॉईं ट-ऑफ-केअर’ चाचणी अ्यंत संिेदनशील असल्याचे
आढळून आले आहे.
• या आजाराला मंकी नफव्हर (Monkey Fever) असेही म्हंटले जाते. हा रोग
भारतासाठी एक निे आरोग्य आव्हान म्हणून उदयास येत आहे.
पॉईं ट-ऑफ-क
े अर िािणीबद्दल
• ही चाचणी भारतीय िैद्यकीय संशोधन पररषदेच्या (ICMR) नॅशनल इंहस्टट्य
ू ट ऑफ
व्हायरोलॉजीने विकवसत केली आहे.
• या चाचणीमध्ये बॅटरीिर चालणारा पॉशलमरेझ चेन ररएक्तशन (PCR) विश्लेषक
समाविष्ट् आहे, जे एक पोटेबल, हलके ि युननव्हसाल कानटराज-आधाररत सॅम्पल प्री-
टरीटमेंट नकट ि न्यूहक्तलक ॲवसड एक्तसटरॅक्तशन नडव्हाइस आहे.
फायदे
• क्तयासानूर िन रोगाचे ननदान करण्यात ही चाचणी फायदेशीर ठरेल, कारण या
रोगाचा प्रादुभााि प्रामुख्याने दुगाम भागात होतो, जेिे चाचणीसाठी सुसज्ज
प्रयोगशाळांच्या सुविधांचा अभाि आहे.
• ही चाचणी ्िररत रूग्ण व्यिस्थापन आशण विषाणूचा प्रसार ननयंनत्रत करण्यासाठी
उपयुक्तत ठरेल.
झयासानूर वन रोग
• हा रोग क्तयासानूर िन रोग विषाणूमुळे (Kyasanur Forest Disease Virus |
KFDV) होतो, ज्याचा प्रामुख्याने मानि ि माकडांिर पररणाम होतो.
• १९५७ मध्ये कनााटकमधील क्तयासानूर जंगलातील आजारी माकडात सिाप्रिम हा
रोग आढळून आला होता. तेव्हापासून दरिषी ४०० ते ५०० लोक या आजाराने ग्रस्त
झाल्याची प्रकरणे समोर आली आहेत.
• पररणामी हा रोग संपूणा पशिम घाटामध्ये सािाजननक आरोग्याची गंभीर समस्या
बनली आहे.
संसगग
• हा विषाणू मुख्यतः हाडा नटकस (हेमानफसाशलस हस्पननगेरा), माकडे, उंदीर आशण
पक्ष्यांमध्ये आढळून येतो.
• मानिांमध्ये हा रोग कुटकी / नटक नािाच्या कीटकाच्या चािण्यामुळे नकिंिा एखाद्या
संक्रवमत प्राण्याशी संपकााद्वारे पसरतो.
लक्षणे
• िंडी, डोकेदुखी, शरीर िेदना ि ५ ते १२ नदिसांसाठी तीव्र ताप ही या रोगाची लक्षणे
आहेत. या रोगामुळे होणाऱ्ा रुग्णांच्या मृ्यूचे प्रमाण ३ ते ५ टक्के आहे.
ननदान
• रोगाच्या सुरुिातीच्या अिस्थेत रक्ततापासून विषाणूचे पृिक्करण करून नकिंिा
पॉशलमरेज शृंखला अशभहक्रयेद्वारे आहण्िक शोध करून या रोगाचे ननदान केले जाऊ
शकते.
• नंतर सेरोलॉशजकल चाचणीत Enzyme-linked Immunosorbent
Serologic Assay (ELISA)चा िापर केला जाऊ शकतो.
उपिार आभण प्रततबंध
• मंकी नफव्हर तापासाठी कोणतेही विशशष्ट् उपचार नाही.
• केएफडीसाठी एक फॉमाशलन इनॲहक्तटिेटेड केएफडीव्ही लस उपलब्ध आहे, जी
भारताच्या स्थाननक भागात िापरली जाते.
• तिानप, या रोगामध्ये असे नदसून आले आहे की एकदा एखाद्या व्यक्ततीला तापाचा
संसगा झाल्यािर ही लस ्याच्यािर प्रभािी ठरत नाही.
दुलगभक्षत उष्णकनटबंधीय रोग
ििेत का आहे?
• अलीकडे पार पडलेल्या ७४व्या जागवतक आरोग्य सभेने ३० जानेिारी हा नदिस
‘जागवतक दुलाशक्षत उष्णकनटबंधीय रोग नदन’ (World Neglected Tropical
Diseases (NTD) day) म्हणून घोनषत केला आहे.
• या नदनाला मंजूरी देण्याचा प्रस्ताि संयुक्तत अरब अवमरातीने (UAE) सादर केला
 होता, ज्याला इतर प्रवतननधींनी एकमताने स्िीकारले.
• पहहला जागवतक दुलाशक्षत उष्णकनटबंधीय रोग नदन २०२० मध्ये अनवधकृतपणे
साजरा करण्यात आला होता.
दुलगभक्षत उष्णकनटबंधीय रोग
• हा संक्रमणाचा एक गट आहे जो आनिका, आशशया ि अमेररक े च्या विकसनशील
प्रांतातील उपेशक्षत समाजात जास्त प्रमाणात आढळून येतो.
• हे रोग सूक्ष्मजंतु, विषाणू, प्रोटोझोआ ि परजीिी अशा विविध प्रकारच्या रोगजंतूंमुळे
उद्भितात.
• हे रोग विशेषतः उष्णकनटबंधीय भागात जास्त आढळून येतात, जेिे लोकांना स्िच्छ
पाणी नकिंिा मानिी मालमूत्राची विल्हेिाट लािण्याच्या सुरशक्षत पद्धतींपयांत पोहोच
नाही.
• क्षयरोग, ए्स ि मलेररयासारख्या आजारांपेक्षा या रोगांना संशोधन ि उपचारासाठी
कमी आर्थिक मदत वमळते.
• दुलाशक्षत उष्णकनटबंधीय रोगाची उदाहरणे: सपादंश विष, खरुज, टरेकोमा,
लेशमॅननआवसस, हत्तीपाय रोग आशण चगास रोग इ.
लंडन घोर्णा
• दुलाशक्षत उष्णकनटबंधीय रोगांचा जागवतक भार कमी करण्यासाठी ३० जानेिारी
२०१२ रोजी दुलाशक्षत उष्णकनटबंधीय रोगांिरील लंडन घोषणेचा स्िीकार करण्यात
आला.
• जागवतक आरोग्य संघटना (WHO), जागवतक बँक, वबल अँड मेशलिंडा गेट्स
फाऊंडेशन, प्रमुख जागवतक औषध कंपन्यांचे प्रवतननधी यांच्यासह अनेक राष्ट्रीय
सरकारांचे प्रवतननधी यांनी लंडनमधील रॉयल कॉलेज ऑफ नफशजशशयन्स येिे या
रोगांचा नायनाट करण्याचा संकल्प केला होता.
दुलगभक्षत उष्णकनटबंधीय रोगांिी स्थस्थती
• जागवतक पातळीिर १ अब्जाहून अवधक लोक दुलाशक्षत उष्णकनटबंधीय रोगांनी
ग्रस्त आहेत.
• हे रोग रोखण्यायोग्य आशण उपचार करण्यायोग्य आहेत, तरीही हे रोग गरीबी आशण
पाररस्थस्थवतकी तंत्रासह ्यांचे जनटल परस्परसंबंध, विनाशकारी आरोग्य, सामाशजक
आशण आर्थिक दुष्पररणामांना कारणीभूत ठरत आहेत.
• एकूण २० दुलाशक्षत उष्णकनटबंधीय रोग आहेत, जे जगभरातील सुमारे १.७ अब्जहून
अवधक लोकांना प्रभावित करतात.
• काला आजार आशण हत्तीपाय रोग असे सुमारे ११ उष्णकनटबंधीय रोग भारतात
असून, देशभरातील लाखो लोक या रोगांनी ग्रस्त आहेत.
या रोगांच्या ननमूगलनासाठी भारतािे उपिम
• या रोर्ाांच्या ननमूालनासाठी तीव्र प्रय्नांचा भाग म्हणून २०१८ मध्ये ‘लसीका
फायलेररयाच्या जलद ननमूालनासाठी कृतीयोजना’ सुरू करण्यात आली होती.
• लसीका फायलेररया (Lymphatic Filariasis) हा सामान्यतः हत्तीरोग अििा
हत्तीपाय रोग म्हणून ओळखला जातो.
• २००५ मध्ये भारत, बांगलादेश ि नेपाळ या सरकारांनी सिाात संिेदनशील
लोकसंख्येच्या लिकर ननदान ि उपचारांना गती देण्यासाठी, रोग पयािेक्षणामध्ये
सुधारणा करण्यासाठी ि काला आजाराला ननयंनत्रत करण्यासाठी जागवतक आरोग्य
संघटनेद्वारे समर्थित प्रादेशशक युतीची स्थापना केली.
• भारताने यापूिीच काही उष्णकनटबंधीय रोगांचे ननमूालन केलेले आहे, ज्यात वगनी
िमा, टरेकोमा आशण यॉज यांचा समािेश आहे.
वापरलेल्या स्वयंपाकाच्या तेलावर आधाररत बायोनडिेल
• ४ मे २०२१ रोजी केंद्रीय पेटरोशलयम मंत्री धमेंद्र प्रधान यांनी िापरलेल्या
स्ियंपाकाच्या तेलािर आधाररत बायोनडझेलचा पहहल्या पुरिठ्यास हहरिा झेंडा
दाखविला.
• याची सुरुिात ‘Expression of Interests Scheme’ अंतगात करण्यात आली
आहे.
Page | 60
Expression of Interests Scheme
• या योजनेची सुरुिात २०१९ मध्ये करण्यात आली होती.
• िापरलेल्या स्ियंपाकाच्या तेलापासून उ्पानदत बायोनडझेल खरेदी करण्यासाठी ही
योजना सुरू करण्यात आली.
• िापरलेले स्ियंपाकाचे तेल गोळा करणे आशण ते बायोनडझेलमध्ये रुपांतररत करणे,
हा या योजनेचा मुख्य उद्देश आहे.
• ऑगस्ट २०१९ ते नोव्हेंबर २०२० दरम्यान, म्हणजेच योजनेच्या पहहल्या टप्प्यात ११
Expression of Interests प्राप्त झाले होते.
• या योजनेअंतगात िापरलेल्या स्ियंपाकाच्या तेलापासून उ्पानदत ७ टक्के
बायोनडझेलचे पारंपररक नडझेलमध्ये वमश्रण केले जाईल.
बायोनडिेल का?
• बायोनडझेल हे जीिाश्म इंधनाला पयााय आहे. बायोनडझेल जनािरांची चरबी,
िनस्पती तेल, िापरलेले स्ियंपाकाचे तेल यांपासून तयार केले जाऊ शकते.
• बायोनडझेल िापरण्याचा मुख्य फायदा म्हणजे काबान-तटस्थता. याव्यवतररक्तत, ते
पूणापणे अविषारी आशण जैि-विघटनशील आहे.
सद्यस्थस्थती
• आतापयांत इंनडयन ऑईलने बायोनडझल प्लांटसाठी २२.९५ कोटी लीटर क्षमतेसाठी
२३ स्िारस्यपत्रे (Letter of Interests) जारी केली आहेत.
• सध्या भारत दरिषी २३ दशलक्ष टन खाद्यतेल उ्पानदत करतो. ्यापैकी ३ दशलक्ष
टन तेल िापरल्यानंतर टाकून नदले जाते. ्यास िापरलेले स्ियंपाक तेल म्हणतात.
• भारतात २२२ कोटी लीटर िापरलेले स्ियंपाक तेल ननमााण करण्याची क्षमता आहे,
परंतु दुदैिाने, हे िापरलेले स्ियंपाक तेल गोळा करण्यासाठी आिश्यक यंत्रणा
भारतात नाही.
सीरमच्या मदतीने ऑझसफडगिी मलेररया लस ननर्ममती
• ऑक्तसफडा विद्यापीठाच्या संशोधकांनी पुण्यातील सीरम इहन्स्टट्य
ू ट ऑफ इंनडया या
कंपनीच्या मदतीने तयार केलेली मलेररयाची लस अभूतपूिा ठरली असून, वतची
पररणामकारकता ७७ टक्के आहे.
• ऑक्तसफडा विद्यापीठ ि भागीदार संस्थांनी या लसीच्या १२ महहन्यांच्या चाचण्यांचे
ननष्कषा जाहीर केले असून, आता ही लस चाचण्यांच्या पुढच्या टप्प्यात आहे.
• पुण्याची सीरम इहन्स्टट्य
ू ट ऑफ इंनडया ि नोव्होव्हॅक्तस इनकॉपोरेशन यांच्या मदतीने
ही लस तयार करण्यात येत आहे. ही लस ७७ टक्के प्रभािी ठरली आहे.
• या दोन्ही कंपन्यांनी वतसऱ्ा परिान्याच्या टप्प्यातील चाचण्या सुरू केल्या आहेत. ५
ते ३६ महहने ियाच्या मुलांिर ४ आनिकन देशात या लसीच्या चाचण्या सुरू आहेत.
• सीरम इहन्स्टट्य
ू ट ऑफ इंनडया ही संस्था आगामी काही िषाात या लसीच्या २० कोटी
मात्रा तयार करणार आहे. मलेररयामुळे आनिकेत बालमृ्यूचा दर अवधक आहे.
स्पेसएझसच्या स्टारभशप रॉक
े टिे यशस्वी लॅंडींग
• इलॉन मस्क यांच्या स्पेसएक्तस कंपनीने आपल्या स्टारशशप माशलकेतील लाँच
केलेल्या एसएन-१५ रॉकेटने यशस्िी लॅंडींग केले. यापूिी याच श्रेणीतील प्रक्षेनपत
करण्यात आलेल्या इतर रॉकेट्सचा हिेमध्ये स्फोट झाला होता.
• एसएन-१५च्या (SN15) या निीनतम परीक्षणामध्ये या रॉकेटने यापूिीच्या सिा
अडिळयांिर मात केली.
• एसएन माशलकेमधील हे स्पेसएक्तसचे असे पहहले चाचणी उड्डाण आहे, ज्यामध्ये
स्फोट झाला नाही. एसएन-१५ रॉकेटने १० नकमी उंच उड्डाण केले ि नंतर यशस्िी
लॅंडींग केले.
• एसएन माशलक े च्या मागील प्रारूपांनी इतर अनेक उद्दीष्ट्े साध्य केली होती. तिानप,
लँनडिंगनंतर ्या सिा रॉकेट्सचा स्फोट झाला होता.
स्पेसएझस रॉक
े ट्समध्ये स्फोट होण्यािे कारण
• यापूिी स्पेसएक्तस रॉकेट्सच्या स्फोटांच्या अनेक घटना समोर आल्या हो्या.
 स्पेसएक्तसद्वारे िापरले गेलेले वमिेन-आधाररत प्रणोदक हे या स्फोटांमागील मुख्य
कारण आहे.
• स्टारशशप रॉकेट्सची पहहली २ प्रारूपे नडसेंबर २०२० ि फेब्रुिारी २०२१ मध्ये प्रक्षेनपत
करण्यात आली होती, जे योग्यररतीने लँड होण्यास उतरण्यास अपयशी ठरली होती
ि ्यांचा स्फोट झाला होता.
• स्पेसएक्तसचे एसएन-८ हे रॉकेट नडसेंबर २०२० मध्ये प्रक्षेनपत करण्यात आले होते ि
याचे इंशजन रॉकेटचा िेग कमी करण्यात अपयशी ठरल्याने याचा स्फोट झाला होता.
• फेब्रुिारी २०२१ मध्ये प्रक्षेनपत केलेले एसएन-९ हे रॉकेट आपला कोन ि िेग
सुधारण्यात अपयशी ठरल्याने याचा लॅंडींग करताना स्फोट झाला होता.
स्पेसएझस स्टारभशप प्रणाली
• ही पूणापणे पुन्हा िापरण्यायोग्य, दोन-टप्प्याचे अिजड िस्तुिाहक प्रक्षेपण िाहन
(रॉकेट) प्रणाली आहे. हे स्पेसएक्तसने विकवसत केली आहे.
• या प्रणालीमध्ये सुपरहेिी नामक एक बूस्टर टप्पा समाविष्ट् आहे. या रॉकेटच्या
दुसऱ्ा टप्प्याला स्टारशशप म्हणतात.
• या प्रणालीमध्ये अंतराळिीरांना िाहून नेणारे अंतराळ यान देखील समाविष्ट् आहे. हे
अिकाशात दीघा-काळासाठी नफरणारे अंतररक्ष यान म्हणून काम करेल.
• या प्रणालीच्या इंशजनच्या विकासाला २०१२ मध्ये सुरुिात झाली होती. तर
स्टारशशपच्या विकासास २०१६ मध्ये सुरुिात झाली.
स्पेसएक्स
• स्पेस एक्सप्लोरेशन टेक्नोलॉजीज कापोरेशन ही एक खाजर्ी अमेररकन एरोस्पेस
टनमाािा आणण अांिराळ पररवहन सेवा कांपनी आहे.
• ही कांपनी स्पेसएक्स (SpaceX) या सांणक्षप्त नावाने व्यवहार करिे. या कांपनीचे
मुख्यालय हॉथॉना (कॅवलफोर्षनया) येथे आहे.
• ६ मे २००२ रोजी उद्योजक इलॉन मस्क याांनी स्पेस एक्सची िापना केली. इलॉन
मस्क स्पेसएक्सचे सध्याचे मुख्य कायाकारी अवधकारी आहेि.
• या अांिराळ सांिेची िापना करण्याचा मुख्य हेिू म्हणजे अांिराळ प्रक्षेपणाचा खचा
कमी करणे आणण मांर्ळ ग्रहावर मानवी वस्िी िापन करणे हा होिा.
• उपग्रहाांच्या अवकाश प्रक्षेपणासाठी स्पेसएक्सने फाल्कन रॉकेट्सची मावलका ियार
केली आहे.
• िसेच प्रक्षेपण खचा खचा कमी करण्यासाठी स्पेसएक्सने पुन्हा वापरण्यायोग्य रॉकेट
(री-यूजेबल रॉकेट) ियार केले आहेि. अशी कामवर्री करणारी ही खासर्ी क्षेत्रािील
पक्रहलीच कांपनी आहे.
• यावशवाय आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकात मालिाहतूक करण्यामध्ये देखील ही
कंपनी अवतशय सहक्रय आहे.
इराणिा तसमोगग (Simorgh) महासंगणक
• इराणने आपला वसमोगा (Simorgh) नािाचा महासंगणक (सुपर कॉम्प्यूटर) लॉंच
केंला. पूिीच्या इराणी महासंगणकांपेक्षा हा १०० पट अवधक शहक्ततशाली आहे.
• या महासंगणकाचे नाि वसमुघा (Simurgh) नािाच्या नफननक्तस सारख्या पक्ष्याच्या
नािािरून ठेिण्यात आले आहे.
• इराणची राजधानी तेहरानमधील अमीरकबीर तंत्रज्ञान विद्यापीठाने हा महासंगणक
विकवसत केला आहे. हा महासंगणक इराणच्या हाय परफॉमान्स कम्प्यूनटिंग ररसचा
सेंटरमध्ये आहे.
• हा महासंगणक इमेज प्रोसेवसिंग, कृनत्रम बुवद्धमत्ता, रहदारी ि हिामान डेटासाठी
िापरला जाईल. स्थाननक खाजगी कंपन्यांना क्तलाउड होहस्टिंगसाठीही याचा िापर
केला जाईल.
क्षमता
• वसमॉगा महासंगणकाची कायाक्षमता ०.५६ पेटाफ्लॉप आहे. दोन महहन्यांत ही
िाढिून १ पेटाफ्लॉप होईल. ्यानंतरच्या हळूहळू ती १० पेटाफ्लॉपपयांत
िाढविण्यात येणार आहे.
• या महासंगणकासाठी अंदाशजत खचा एकूण ९ दशलक्ष डॉलसा आहे.
Page | 61
कोरोनासाठी नर्ीन चाचिी पद्धत
• अमेररकन शास्त्रज्ञांनी SPOT नािाची िीन कोविड-१९ लाळ चाचणी पद्धत (Saliva
Testing Method) शोधून काढली आहे.
• SPOT परून रूप Scalable and Portable Testing असे आहे.
• काले इशलनॉयस कॉलेज ऑफ मेनडवसन येिील संशोधन पिकाने SPOTचा शोध
लािला आहे. स्पॉट ३० वमननटांत कोविड-१९ चाचणीचे ननकाल देते.
• या उपकरणाची नकिंमत ७८ डॉलसा आहे. याशशिाय, रासायननक घटक ि इतर
चाचणी उपकरणांची नकिंमत ६ ते ७ डॉलसा इतकी आहे.
• हे उपकरण नकमान प्रशशक्षण घेतलेल्या कोणालाही हाताळता येऊ शकते.
• ही चाचणी RT-PCR प्रमाणेच आहे. परंतु RT-PCRच्या तुलनेत SPOT ही
चाचणी अवधक जलद ि कायाक्षम आहे.
• संशोधकांनी SPOT चाचणी िापरुन १०४ िैद्यकीय नमुन्यांची चाचणी केली. यापैकी
३० कोविड-१९ सकारा्मक नमुन्यांपैकी २८ आशण ७४ कोविड-१९ नकारा्मक
नमुन्यांपैकी ७३ सकारा्मक कोविड नमुने अचूक ओळखले.
• दररोज बाजारात १० ते १५ निीन कोविड-१९ चाचण्या येत आहेत. या चाचण्या
जलद असल्याचा दािा करतात. तिानप, यापैकी कोणतीही चाचणी RT-PCR
इतकी विर्श्ासाहा नाही.
फ
े कबस्टर
• पंजाबस्थिि रोपारमधील भारतीय तंत्रज्ञान संस्था आशण ऑस्टरेशलयातील मोनाश
विद्यापीठातील संशोधकांनी एक अनोखी पडताळणी प्रणाली (नडटेक्तटर) विकवसत
केले आहे.
• कोणालाही कळू न देता आभासी बैठकांमधे सहभागी होणाऱ्ा आभासी चोरांना
फेकबस्टर नािाची ही प्रणाली हुडकून काढते.
• सामाशजक माध्यमांिर (सोशल वमनडयािर) बदनामी करणे नकिंिा शखल्ली उडिणे
अशा कामात गुंतलेल्यांचे चेहरे उघडे पाडण्याचेही काम फेकबस्टर करु शकते.
• सध्याच्या महामारीच्या काळात अनेक कायाालयीन, अवधकृत बैठका ऑनलाईनच
होत असतात. अशात आभासी बैठकीत एखाद्या सहभागी सदस्याच्या वचत्रीकरणात
कोणी फेरफार करत असेल तर आयोजकांना ते हुडकून काढण्यात फेकबस्टर
उपयोगी ठरेल.
• आभासी बैठक नकिंिा बेवबनारमधे कुणी एखाद्याच्या ितीने अििा ्याच्या चेहऱ्ाचा
िापर करुन अिैधरर्या घुसखोरी करत असेल तर ही प्रणाली ते शोधू शकते.
• कृनत्रम बुवद्धमत्तेचा िापर करुन माध्यमांमध्ये प्रसाररत होणाऱ्ा साहह्यात फेरफार
करण्याचे प्रमाण प्रचंड िाढले आहे. हे तंत्रज्ञान अवधकावधक प्रगत आशण स्थायी होत
चालले आहे. यामुळे व्यिस्था सुरशक्षत राखण्यासाठी अशा गैरकृ्याचा शोध घेणे
नदिसेंनदिस कठीण होत आहे.
• फेकबस्टरने ९० टक्के अचूकता साध्य केली आहे. ही प्रणाली आभासी बैठकांसाठी
िैयहक्ततकृत व्यासपीठ असून झूम आशण स्काईप सारख्या अॅप्लीक े शनिर ्याची
चाचणी घेण्यात आली आहे.
• फेकबस्टर हे ऑनलाईन आशण ऑफलाईन म्हणजेच इंटरनेट सुरु असताना आशण
बंद असतानाही िापरता येते. सध्यातरी याचा िापर लॅपटॉप आशण संगणकािरच
करता येतो.
• बोगस ऑडीओ म्हणजेच बोगस आिाजाच्या माध्यमातून होणारी फसिणूक
शोधण्यासाठी उपकरण तयार करण्याचाही पिकाचा प्रय्न सुरु आहे.
डीआरडीओने तवकतसत क
े ले फोर्जजग तंत्रञान
• संरक्षण संशोधन ि विकास संघटनेने (DRDO) २००० मे. टन आयसोिमाल फोजा
प्रेसचा िापर करून अिघड अशा नटटॅननयम वमश्रणापासून उच्च-दाबाचे
कॉम्प्रेससाच्या (HPC) पाचही टप्प्याचे उ्पादन करण्यासाठी ननअर आइसोिमाल
फोर्जजग तंत्रज्ञान विकवसत केले आहे.
• हैदराबाद येिील डीआरडीओच्या नडफेन्स मेटलर्जजकल ररसचा लॅबोरेटरी (DMRL)
या प्रयोगशाळेत हे तंत्रज्ञान विकवसत केले आहे.
• एयरोइंशजन तंत्रज्ञानामध्ये स्ियंपूणा होण्यासाठी हे एक मह््िपूणा तंत्रज्ञान आहे. या
विकासासह, भारत अशा मह्िपूणा एअरो इंशजन घटकांची उ्पादन क्षमता
असणाऱ्ा मयाानदत जागवतक इंशजन विकासकांच्या लीगमध्ये सामील झाला आहे.
• मोठ्या प्रमाणात उ्पादन गरजा पूणा करण्यासाठी, तंत्रज्ञान हस्तांतरण परिाना
कराराद्वारे हे तंत्रज्ञान मेससा वमधानी कंपनीला हस्तांतररत करण्यात आले.
• डीएमआरएलने विविध विज्ञान आशण ज्ञान-आधाररत साधनांचे एकीकरण करून हे
फोर्जजग तंत्रज्ञान विकवसत केले आहे.
• एमआरएलने स्िीकारलेली कायापद्धती सिासमािेशक स्िरुपाची आहे आशण इतर
एयरोइंशजन घटक विकवसत करण्यासाठी देखील िापरली जाऊ शकते.
• या पद्धतीचा िापर करून तयार केलेले कंप्रेसर नडस्क्तस इहच्छत अनुप्रयोगासाठी
उड्डाणासाठी पात्र एजन्सीद्वारे ननधााररत केलेल्या सिा गरजा पूणा करतात.
नासािे वायपर रोव्हर
• अमेररकेची अंतराळ संस्था नासाने २०२३ मध्ये चंद्रािर आपला पहहला मोबाइल
रोबोट पाठविण्याची घोषणा केली आहे.
• हा मोबाइल रोबोट चंद्राच्या पृष्ठभागािर आशण ्याखाली बफा ि इतर संसाधनांचा
शोध घेईल.
• हा मोबाइल रोबोट ‘आटेवमस’ कायाक्रमाचा एक भाग आहे. हा रोबोट व्होलाटाइल्स
इन्व्हेहस्टगेनटिंग पोलर एक्तसप्लोरेशन रोव्हर (VIPER) कडून डेटा संकशलत करेल
आशण चंद्राच्या दशक्षण ध्रुिािरील संसाधनांचा शोध लािण्यास शास्त्रज्ञांना मदत
करेल.
• िायपर (VIPER) कडून वमळालेला डेटा शास्त्रज्ञांना चंद्राच्या पृष्ठभागािरील बफााची
नेमकी हठकाणे आशण ्याचे प्रमाण ननशित करण्यात मदत करू शकतो.
• तसेच याद्वारे शास्त्रज्ञ चंद्राच्या दशक्षण ध्रुिािरील पयाािरण ि संभाव्य संसाधनांचे
मूल्यांकन करू शकतात.
वायपर
• VIPER | Volatiles Investigating Polar Exploration Rover
• चंद्राच्या दशक्षण ध्रुिािर शोधकाया करण्यासाठी नासाने विकवसत केलेला हा एक
रोव्हर आहे.
• नोव्हेंबर २०२३ मध्ये हा रोव्हर चंद्राच्या पृष्ठभागािर उतरविण्यात येईल. हा रोव्हर
चंद्राच्या दशक्षण ध्रुि क्षेत्रातील कायमस्िरूपी अंधारात असलेल्या क्षेत्रातील संसाधने
शोधून काढेल. यामुळे चंद्रािरील पाणी ि बफा यांचे प्रमाण ि वितरण जाणून
घेण्यास मदत होईल.
• हे अशभयान यापूिी रद्द झालेल्या नासाच्या ररसोसा प्रॉस्पेक्तटर संकल्पनेिर आधाररत
आहे.
• हे रोव्हर नासाच्या कमर्जशयल ल्युनार पेलोड सशव्हासेस (CLPS) उपक्रमांतगात
वग्रनफन लँडर ऑफ ॲस्टरोबॉनटकद्वारे प्रक्षेनपत केले जाईल.
चांिाच्या दभक्षण ध्रुवािे महत्त्व
• चंद्राचा दशक्षण ध्रुि बहुतेक शास्त्रज्ञांना आकर्षषत करतो कारण कायस्िरूपी
छायेमध्ये असलेल्या या प्रदेशात पाणी ि बफा यांचे सहअहस्त्ि असते.
• या प्रदेशात अनेक अहद्वतीय वििरे आहेत, ज्यांच्या तळापयांत कधीही सूयाप्रकाश
पोहचलेला नाही, ज्यामुळे ती अवतिंड आहेत.
नासािी पृर्थवी प्रणाली वेधशाळा
• अमेररक
े ची अिकाश संशोधन संस्था नासाने निीन पृर्थिी प्रणाली िे धशाळेची
(Earth System Observatory) स्थापना करण्याचा ननणाय घेतला आहे.
• ही निी िेधशाळा नासाला हिामान बदल, िणिे ि चक्रीिादळ इ. आपत्तींचे
दुष्पररणाम कमी करण्यास मदत करेल. तसेच ही िेधशाळा ररअल-टाइम शेतीला
देखील समिान देईल.
Page | 62
• या िेधशाळेतील प्र्येक उपग्रह विशेष प्रकारे नडझाइन केला जाईल ि तो इतर
उपग्रहांना पूरक ठरेल.
• यातील प्र्येक उपग्रह पृर्थिीच्या जवमनीपासून िातािरणापयांतचे समग्र नत्र-आयामी
(3D) दृश्य तयार करण्यासाठी एकत्र वमळून काम करेल.
• ही िेधशाळा ढग ि हिामान, एरोसोल, पाणीपुरिठा ि पृर्थिीचा पृष्ठभाग आशण
पाररस्थस्थवतकी तंत्र यांचा अभ्यास करेल.
• सध्या या िेधशाळेच्या पहहल्या एकीकृत भागाच्या ननर्थमतीला सुरूिात झाली आहे.
यासाठी नासाद्वारे भारतीय अिकाश संशोधन संस्थेकडून (इस्रो) दोन स्ितंत्र रडार
यंत्रणांची खरेदी केली जाईल. ही रडार यंत्रणा पृर्थिीच्या पृष्ठभागापासून अध्याा
इंचापेक्षा कमी उंचीपासूनचे बदल मोजू शकते.
पृर्थवी प्रणाली वेधशाळेबद्दल
• हा अमेररक े ची अंतराळ संस्था नासाचा एक कायाक्रम आहे, ज्यामध्ये पृर्थिीच्या कक्षेत
कृनत्रम उपग्रह वमशन आशण िैज्ञाननक उपकरणांच्या प्रक्षेपणाच्या माशलक े चा समािेश
आहे.
• हे दीघाकालीन जागवतक ननरीक्षण जैिमंडल, जमीन पृष्ठभाग, िातािरण ि
महासागरासाठी नडझाइन केलेले आहे. या कायाक्रमाचा उपग्रह घटक १९९७ मध्ये
लाँच करण्यात आला होता.
नीरी संस्थेिी अभभनव आरटी-पीसीआर िािणी
• नागपूरच्या राष्ट्रीय पयाािरण अशभयांनत्रकी संशोधन संस्थेने (NEERI) िैज्ञाननक ि
औद्योवगक संशोधन पररषद (CSIR) च्या मागादशानाखाली, कोविड-१९च्या नमुना
चाचणीसाठी ‘वमठाच्या पाण्याच्या गुळण्यातून होणारी आरटी-पीसीआर पद्धत’
शोधून काढली आहे.
• या तंत्रज्ञान-विरहहत (non-technique) चाचणी पद्धतीला भारतीय िैद्यकीय
संशोधन पररषदेची (ICMR) मान्यता वमळाली आहे.
कायवप्रिाली
• नाकातून ि तोंडातून स्िॅब संकशलत करण्यासाठी तंत्रज्ञान तज्ञांची गरज असते;
शशिाय, ही पद्धत अ्यंत िेळखाऊ देखील आहे.
• ्याविरुद्ध, वमठाच्या पाण्यातून गुळण्या करण्यासाठी केिळ खारे पाणी असलेली
नशलका िापरली जाते. गुळण्या केल्यािर रुग्णाने ते पाणी ्या नशलकेत जमा
करायचे असते.
• हा नमुना मग प्रयोगशाळेत तपासणीसाठी पाठिला जातो. वतिे सामान्य तापमानात,
नीरीने तयार केलेल्या एका विशशष्ट् द्रािणात ते वमसळून ठेिले जाते.
• ्यानंतर जेव्हा हे द्रािण गरम केले जाते, ्यािेळी, आरएनए टेम्प्लेट तयार होते. या
आरएनए मधून पुढे आरटी-पीसीआर म्हणजेच, ररव्हसा टरान्सक्रीप्शन पॉशलमरेज चेन
ररएक्तशन (RT-PCR) प्रहक्रया केली जाते.
• नमुना संकलनाच्या ि प्रहक्रयेच्या या विशशष्ट् पद्धतीमुळे आरएनए िेगळे काढण्याच्या
महागड्या प्रहक्रयासाठी लागणाऱ्ा खचााची बचत होते.
लाभ
• हे उपकरण अ्यंत सुलभ, जलद, नकफायतशीर, रुग्ण-स्नेही ि आरामदायक आहे.
• या उपकरणामुळे जलद ननकाल वमळतात आशण ग्रामीण ि आनदिासी भागांसाठी ही
अ्यंत उपयुक्तत आहे कारण, या चाचणीसाठी नकमान पायाभूत सुविधांची गरज
असते.
• या पद्धतीत लोक स्ितः चाचणी करु शकतात, कारण यात स्ितः नमुने गोळा
करण्यास संमती आहे.
• ही पद्धत पयाािरणस्नेही देखील आहे कारण ्यात कमीतकमी कचरा ननमााण होतो.
पररर्दा, बैठका व संमेलने
भारत रशिया २+२ सांर्ाद
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आशण रशशयाचे अध्यक्ष व्लानदमीर पुवतन यांनी ‘२+२ मंनत्रस्तरीय
 संिाद’ स्थानपत करण्यास सहमती दशाविली आहे.
• दोन देशांच्या संरक्षण मंत्री ि परराष्ट्र मंत्री यांच्यात ‘२+२ संिाद’ (2+2 Dialogue)
केला जातो.
२+२ संवाद
• भारत सध्या अमेररका, ऑस्टरेशलया आशण जपान या आपल्या ‘िाड’च्या (QUAD)
सदस्य देशांशी २+२ संिाद करतो.
• रशशया हा असा पहहला िाडचा सदस्य नसलेला देश असेल, ज्याच्याशी भारत २+२
संिाद आयोशजत करेल.
• २०२१ मध्ये व्लानदमीर पुतीन भारत-रशशया हद्वपक्षीय पररषदेसाठी भारताचा दौरा
करतील. ही शशखर पररषद भारत ि रशशयामध्ये आळीपाळीने आयोशजत केली जाते.
भारत-रभशया
• सध्या रशशया हा भारताचा सिाात मोठा संरक्षण पुरिठादार देश आहे. एस-४००
सारख्या भारतातील प्रमुख संरक्षण यंत्रणा रशशयाकडून खरेदी केलेल्या आहेत.
• दोन्ही देश शांघाय सहकाया संघटना (Shanghai Cooperation
Organisation) आशण नब्रक्तसचे (BRICS) सदस्य आहेत.
• संयुक्तत राष्ट्र सुरक्षा पररषदेत सदस्य्ि प्राप्त करण्यासाठी रशशयाने भारताला पाहठिंबा
दशाविला आहे.
• यापूिी दोन्ही देशांनी २०२५ पयांत ३० अब्ज डॉलसाचे व्यापार लक्ष्य ननधााररत केले
आहे. हा संिाद हे लक्ष्य साध्य करण्यात मदत करेल.
• यापूिी दोन्ही देशांनी आंतरराष्ट्रीय उत्तर-दशक्षण पररिहन कॉररडोर, यूरेशशयन
इकॉनॉवमक युननयन ि चेन्नई-व्लानदिोस्तोक मेरीटाइम कॉररडोर या प्रकल्पांमध्ये
सहकाया स्थानपत करण्यास सहमती दशाविली आहे.
• भारताच्या ‘गगनयान’ या मानिी अंतराळ मोहहमेसाठी भारताने ननिडलेल्या
अंतराळिीरांना रशशयाने प्रशशक्षण नदले आहे.
• तावमळनाडूच्या कुडनकुलम येिे उभारण्यात येणारा अणुऊजाा प्रकल्प रशशयाच्या
सहकायााने तयार करण्यात आला आहे.
• अलीकडेच रशशयाच्या कोरोनािरील स्पुटननक-व्ही लसीला भारताने मान्यता नदली
आहे. कोव्हॅहक्तसन (COVAXIN) ि कोव्हीशल्ड (COVISHIELD) नंतर देशात
मंजूर होणारी ही वतसरी कोरोना लस आहे.
• भारत-रशशया संबंधांिर करार: १९७१ मध्ये भारत ि रशशया यांच्यात शांतता आशण
मैत्रीचा करार झाला होता. हा करार म्हणजे दोन्ही देशांमधील सामावयक उहद्दष्ट्ांची
अशभव्यक्तती होती. १९९१ मध्ये सोशव्हएत युननयनच्या विघटनानंतर भारत ि रशशयाने
लष्करी-तांनत्रक सहकायााचा करार केला होता.
जी-७ देिाांच्या परराष्ट्र मांत्रयाांची बैठक
ििेत का?
• मे २०२१ मध्ये लंडन (नब्रटन) येिे ‘ग्रुप ऑफ सेव्हन’ (जी-७) देशांच्या (अमेररका,
नब्रटन, कॅनडा, िान्स, जमानी, इटली ि जपान) परराष्ट्र मंत्र्यांची बैठक झाली.
• ४७व्या जी-७ शशखर पररषदेचे आयोजन जून २०२१ मध्ये नब्रटनमध्ये आयोशजत केले
जाणार आहे.
बैठकीसाठी आमंनत्रत अततर्ी
• भारत, ऑस्टरेशलया, दशक्षण कोररया, दशक्षण आनिका ि आवसयान सं घटनेचे
विद्यमान अध्यक्ष ब्रुनेई इ्यादी देशांच्या प्रमुखांना या बैठकीसाठी आमंनत्रत करण्यात
आले होते.
• ऑस्टरेशलया, भारत, दशक्षण कोररया ि दशक्षण आनिका हे जूनमध्ये होणाऱ्ा जी-७
शशखर पररषदेत देखील सहभागी होणार आहेत.
बैठकीत ििाग िालेले मुद्दे
• रशशयाची बेजबाबदार ि अस्थस्थर िागणूक: रशशयाद्वारे युक्र
े नच्या सीमेिर बेकायदेशीर
अवतक्रमण, रशशयाने क्रीवमयामध्ये आपले सैन्य पाठविण्याची केलेले कायािाही केली
ि तेिे केलेल्या बांधकाम कायाांिर या बैठकीत चचाा झाली.
• चीनशी संबंवधत: शशनशजयांग ि वतबेटमध्ये चीनने केलेले मानिी हक्कांचे उल्लंघन ि
Page | 63
शक्ततीचा दुरुपयोग, विशेषत: उइगर आशण इतर जातीय ि धार्थमक अल्पसंख्याक
समूहाच्या सदस्यांना लक्ष्य करणे इ. बाबींिर चचाा करण्यात आली. तसेच
हाँगकाँगची उच्च स्िायत्तता (हाँगकाँगची) आशण हक्क ि स्िातंत्र्यांचा आदर करण्याचे
आिाहनही चीनला करण्यात आले.
• भारत-प्रशांत: या बैठकीत भारत-प्रशांत क्षेत्रात आवसयानच्या केंद्रीयतेचेही समिान
केले. तसेच स्ितंत्र आशण मुक्तत भारत-प्रशांत क्षेत्र तयार करण्याच्या मह््िाचा
पुनरुच्चार केला गेला.
जी-७ समूह
• जी-७ ही उद्योर्प्रधान, खूप जास्ि ववकासदर व प्रर्ि अथाव्यविा असणाऱ्या अत्यांि
श्रीमंत देशाांची आंतर-सरकारी सां घटना आहे.
• जी-७ म्हणजे ‘ग्रुप ऑफ सेव्हन’ हा िान्स, जमानी, इटली, नब्रटन, जपान, अमेररका
आशण कॅनडा या ७ देशांचा समूह आहे.
• ही सांघटना १९७५ साली अक्रस्ित्वाि आली होिी. ही सांघटना प्रामुख्याने राजकीय
उद्दीष्टाांसाठी िापन करण्याि आली होिी.
• ही सांघटना िापन झाली िेव्हा शीियुद्धाचे ढर् जमा झाले होिे व त्याचा मोठा
प्रभाव युरोपवर होिा. त्यावेळी अमेररक
े च्या नेिृत्वाखाली काही युरोटपय राष्टराांनी
एकत्र येऊन या सांघटनेची िापना केली होिी.
• सुरूवािीला या सांघटनेि अमेररका, इांग्लांड, फ्रान्स, जमानी, इटली आणण जपान हे
देश होिे. त्यानांिर कॅनडा या देशाचा समावेश त्याि करण्याि आला. परांिु िेव्हा
रवशयाचा समावेश झाला नव्हिा.
• १९९०-९१ मध्ये सोणव्हएि रवशयाचे ववघटन झाले आणण त्यानांिर १९९८ मध्ये
आिाच्या रवशयाला जी-७चे सदस्य बनवले. त्यामुळे ही सां घटना ८ देशाांची बनली.
• िथाटप, २०१४मध्ये क्रिवमया आणण युि े नच्या प्रश्नावरून रवशयाला या सांघटनेिून
काढून टाकण्याि आले होिे. िेव्हापासून ही सांघटना जी-७ झाली.
• आांिरराष्टरीय समुदायासमोरची महत्त्वाची राजकीय, सामरीक स्वरुपाची जी आव्हाने
आहेि त्याांचा सामना करणे यासाठी ही सांघटना िापन झाली होिी.
• अमेररका आशण ्याच्या सहयोगी देशांनी आर्थिक मुद्द्ांिर चचेसाठी केलेल्या
प्रय्नांच्या पररणाम स्िरूप स्थापन झालेला जी-७ गट अनेक दशकांपासून जागवतक
आर्थिक समस्या, दहशतिाद, शस्त्रास्त्रे ननयंत्रण आशण अंमली पदािाांची तस्करी
इ्यादी अनेक आव्हानांिर चचाा करीत आहे.
• जी-७च्या बैठका या नेहमीच अनौपचाररक पद्धिीच्या असिाि. िसेच या
बैठकाांमधील टनणायही सदस्य राष्टराांवर बांधनकारकही नसिाि.
• याशशिाय जी-७ समूहाला कोणतीही औपचाररक घटना नकिंिा ननशित मुख्यालय
नाही.
भारत आभण जी-७
• जी-७ मध्ये सध्या असलेले सिा देश सिाात प्रगत नाहीत. लष्करी ि आर्थिक दोन्ही
बाजूंनी भारत प्रगती करत असला तरीही तो जी-७चा सदस्य नाही.
• याच कारणामुळे संयुक्तत राष्ट्र सुरक्षा पररषदे (UNSC) प्रमाणे जी-७ समूहातही
सिासमािेशक बदल घडिून आणण्यािर जोर देण्यात येत आहे.
• ऑगस्ट २०१९ मध्ये िान्समध्ये आयोशजत या समूहाच्या ४५व्या शशखर पररषदेत
भारताची उपस्थस्थती मह््िपूणा आर्थिक ि भक्कम सामररक भागीदारी प्रवतवबिंवबत
करते.
• २०२० मध्ये अमेररकेमध्ये होणाऱ्ा शशखर पररषदेसाठीही भारताला आमंनत्रत
करण्यात आले होते, परंतु कोविड-१९ मुळे या पररषदेचे आयोजन होऊ शकले नाही.
• याआधी २००५ ते २००९ दरम्यान भारताने ५ िेळा या समूहाच्या शशखर पररषदेत
भाग घेतला होता.
जी-७ मध्ये भारताच्या सहभागािे महत्त्व
• यामुळे भारताला विकवसत देशांशी सौहादापूणा संबंध ननमााण करण्याची सं धी
उपलब्ध होईल.
• हे भारत-प्रशांत क्षेत्र विशेषत: हहिंदी महासागरात सदस्य देशांसोबत सुरक्षा
सहकायाास प्रो्साहहत करेल.
• सध्या नब्रक्तसचा ि २०२३ मध्ये जी-२० समूहाचा अध्यक्ष म्हणून भारत उत्तम विर्श्ाच्या
ननर्थमतीसाठी बहुपक्षीय सहकायाात मह््िाची भूवमका बजािेल.
भारत व युरोनपयन संघाच्या नेत्यांिी बैठक
ििेत का?
• मे २०२१ मध्ये भारत ि युरोनपयन संघाच्या ने्यांच्या बैठकीत (India-European
Union Leaders’ Meeting) पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी भाग घेतला.
• युरोनपयन सं घाच्या सिा २७ सदस्य देशांच्या प्रमुखांसह युरोनपयन पररषद ि युरोनपयन
आयोगाचे यांच्यासमिेत ही बैठक आयोशजत करण्यात आली होती.
• सिा २७ सदस्य देशांसह भारताबरोबर बैठक घेण्याची युरोनपयन सं घाची ही पहहलीच
िेळ आहे.
• युरोनपयन संघ पररषदेचे विद्यमान अध्यक्ष असलेल्या पोतुागालच्या पंतप्रधानांच्या
पुढाकाराने ही बैठक आयोशजत करण्यात आली होती.
मुझत व्यापार ििाग
• या बैठकीत हद्वपक्षीय व्यापार ि गुंतिणूक करारािरील (Bilateral Trade and
Investment Agreement | BTIA) स्थवगत चचाा पुन्हा सुरू करून मुक्तत व्यापार
चचाा पुन्हा सुरू करण्यािर सहमती व्यक्तत करण्यात आली.
• भारत ि युरोनपयन सं घाने व्यापक मुक्तत व्यापार करारािर चचाा केली, ज्यास
अवधकृतरर्या २००७ मध्ये व्यापक BTIA म्हंटले गेले होते.
❖BTIAने व्यापारात िस्तू, सेिा ि गुंतिणूकींचा समािेश करण्याचा प्रस्ताि नदला
होता.
❖तिानप, २०१३ मध्ये बाजारपेठेतील प्रिेश ि व्यािसावयकांचे संचारण याबाबतच्या
मतभेदांमुळे ही चचाा स्थवगत झाली होती.
• २०१९-२० या िषाामध्ये चीन ि अमेररक
े च्या तुलनेत युरोनपयन सं घ भारताचा सिाात
मोठा व्यापार भागीदार होता. या कालािधीत दोन्ही पक्षांमध्ये एकूण ९० अब्ज
डॉलसाचा व्यापार झाला होता.
संपक
ग भागीदारी
• भारत ि युरोनपयन सं घाने नडशजटल, ऊजाा, िाहतूक आशण लोका-लोकांमधील संपका
िाढविण्यािर केंनद्रत मह्िाकांक्षी ि सिासमािेशक संपका भागीदारीचा शुभारंभ या
बैठकीत केला.
• ही भागीदारी सामाशजक, आर्थिक, राजकोषीय, हिामान ि पयाािरणीय स्थस्थरता तसेच
आंतरराष्ट्रीय कायद्यांविषयी ि बांवधलकीच्या सन्मानाच्या सामावयक वसद्धांतांिर
आधाररत आहे.
• ही भागीदारी संपका प्रकल्पांसाठी खासगी ि सािाजननक वित्तपुरिठ्यास प्रो्साहहत
करेल.
• भारत-प्रशांत सहहत इतर देशांमध्ये संपका उपक्रमांना समिान देण्यासाठी ही
भागीदारी निीन संबंधांना प्रो्साहन देईल.
• या बैठकीत पुणे मेटरो रेल्िे प्रकल्पासाठी युरोनपयन संघासह १५० दशलक्ष अमेररकन
डॉलसाच्या वित्त करारािरही स्िाक्षरी झाली.
हवामान बदल
• भारत ि युरोनपयन संघाच्या ने्यांनी पॅररस कराराची उद्दीष्ट्े साध्य करण्यासाठी
आपल्या िचनबद्धतेचा पुनरुच्चार या बैठकीत केला.
• तसेच हिामान बदलांच्या पररणामांचे शमन ि अनुकूलन याबाबतच्या संयुक्तत
प्रय्नांना आणखी दृढ करण्यासह सीओपी-२६च्या संदभाात अिासहाय्यासह
अंमलबजािणीची साधन प्रदान करण्यािरही सहमती व्यक्तत करण्यात आली.
• आपत्ती प्रवतरोधक पायाभूत सुविधांकररता आघाडीमध्ये (CDRI) सामील होण्याच्या
युरोनपयन संघाच्या ननणायाचे भारताने स्िागत केले.
तंत्रञान
• भारत ि युरोनपयन संघाने नडशजटल ि उदयोन्मुख तंत्रज्ञान जसे की, ५-जी, कृनत्रम
बुवद्धमत्ता (AI), िांटम आशण हाय-परफॉरमन्स कंप्यूनटिंग इ.बाबत हद्वपक्षीय सहकाया
Page | 64
िाढविण्यास देखील सहमती दशाविली.
• यात कृनत्रम बुवद्धमत्ता ि नडशजटल गुंतिणुक फोरमिरील संयुक्तत कायाबलाचे
प्रारंशभक संचालन समाविष्ट् आहे.
भागीदारीिे बळकटीकरण
• लोकशाही, मूलभूत स्िातंत्र्य, कायद्याचे राज्य ि बहुपक्षिादाच्या सामावयक
बांवधलकीिर आधाररत भारत-युरोनपयन संघ रणनीवतक भागीदारी आणखी मजबूत
करण्याची इच्छा या बैठकीत व्यक्तत करण्यात आली.
• दुसऱ्ा कोविड लाटेचा सामना करण्यासाठी युरोनपयन सं घ ि ्याच्या सदस्य देशांनी
भारताला तातडीने मदत केल्याबद्दल भारताने आभार मानले.
• भारत ि दशक्षण आनिकेने जागवतक व्यापार संघटनेमध्ये कोविड लसींच्या
उ्पादनाशी संबंवधत पेटंटला बौवद्धक संपदा संरक्षणातून सिलत देण्यासाठी
मां डलेल्या प्रस्तािाला समिान देण्याची विनंती भारताने युरोनपयन सं घाला केली.
• या प्रस्तािाला अमेररकेने समिान नदले आहे, परंतु युरोनपयन ने्यांनी अद्याप यास
समिान नदलेले नाही.
पुढील मागग
• भारत-युरोनपयन सं घ ने्यांच्या बैठकीने सामररक भागीदारीला एक निीन नदशा
देताना जुलै २०२० मध्ये १५व्या भारत-युरोनपयन संघ शशखर पररषदेत अिलंवबलेल्या
मह्िाकांक्षी भारत-युरोनपयन संघ प्रारूप िषा २०२५ लागू करण्यासाठी एका नव्या
प्रेरणेसह या बाबतीत एक मह््िाचा मैलाचा दगड गाठला आहे.
• दोन्ही पक्षांदरम्यान एक अशा सिासमािेशक व्यापार कराराची आिश्यकता आहे,
जो मजबूत ननयम लागू करतो, िस्तू ि सेिांचा व्यापार तसेच गुंतिणूकीतील
अडिळे दूर करतो.
• परस्पर विर्श्ास, लोकांचे संचारण ि संपका सुलभ करणे यामुळे संबंध सुधारू
शकतात आशण निोन्मेष ि विकासासाठी सं धी ननमााण होऊ शकतात.
• युरोनपयन सं घ ि भारत यांच्यात िाढीि व्यापार सहकायाामुळे ्यांच्या धोरणा्मक
मूल्य शृंखलेत िैविध्य येऊ शकते आशण ्यांचे आर्थिक अिलंबन (विशेषत:
चीनिरील) कमी होऊ शकते.
आर्क्झटक तवञान मंत्रीस्तरीय बैठक
ििेत का?
• मे २०२१ मध्ये झालेल्या वतसऱ्ा आर्क्क्तटक विज्ञान मंत्रीस्तरीय बैठकीत भारताने
भाग घेतला आशण आर्क्क्तटक क्षेत्रात संशोधन काया ि सहकायाासाठी दीघाकालीन
योजना देखील सामावयक केल्या.
• पहहल्या दोन आर्क्क्तटक विज्ञान मंत्रीस्तरीय बैठका अनुक्रमे २०१६ मध्ये (अमेररका)
आशण २०१८ मध्ये (जमानी) पार पडल्या हो्या.
ठळक मुद्दे
• आयोजक देश: या बैठकीचे आयोजन आइसलँड आशण जपान यांनी संयुक्ततपणे
केले होते. ही आशशयामध्ये (टोनकयो, जपान) येिे आयोशजत केलेली पहहली
आर्क्क्तटक विज्ञान मंत्रीस्तरीय बैठक होती.
• उद्देशः आर्क्क्तटक क्षेत्राबद्दल सामूहहक समज िाढविण्यासह यांच्या ननरंतर
ननरीक्षणािर जोर देताना शशक्षणतज्ञ, स्थाननक समुदाय, सरकार ि धोरणकते
यांच्यासह विविध भागधारकांना या नदशेने संधी उपलब्ध करुन देण्यासाठी या
बैठकीचे आयोजन करण्यात आले होते.
• िीम: शार्श्त आर्क्क्तटकसाठी ज्ञान (Knowledge for a Sustainable Arctic)
भारतािी भूतमका
• भारताचे आर्क्क्तटकमध्ये ‘इन-वसटू’ ि ‘ररमोट सेहन्सिंग’ या दोन्ही प्रकारच्या ननरीक्षण
प्रणालींमध्ये योगदान नदले आहे.
• समुद्राच्या पृष्ठभागािरील कायािाही ि समुद्री हिामानसंबंधी मापदंडांच्या
दीघाकालीन देखरेखीसाठी भारत आर्क्क्तटक महासागरातील मुक्तत समुद्रात नौबंध
(जहाज नांगरायची जागा) तैनात करणार आहे.
• नासाच्या सहकायााने भारत ‘ननसार’ (NISAR) उपग्रह अशभयान सुरू करणार आहे.
• शार्श्त आर्क्क्तटक देखरेख नेटिका (SAON) मध्ये भारताचे योगदान सुरूच राहील.
आर्क्झटकमध्ये भारतािी उपस्थस्थती
• आर्क्क्तटक प्रदेशात भारताची उपस्थस्थती १९२० मध्ये पॅररसच्या स्िालबाडा संवधिरील
स्िाक्षरीने सुरू झाली.
• २००८ साली भारताने आर्क्क्तटक क्षेत्रात एक कायमस्िरूपी संशोधन केंद्र स्थापन
केले. ्यास ‘हहमाद्री’ संबोधले जाते. हहमाद्री नॉिेच्या स्िालबाडा क्षेत्रातील न्यालेसुंड
येिे आहे.
• भारताला २०१३ मध्ये आर्क्क्तटक पररषदेमध्ये ‘ननरीक्षक’ देशाचा दजाा प्रदान करण्यात
आला होता. सध्या चीनसह एकूण १३ देशांना असा ननरीक्षक दजाा वमळाला आहे.
२०१८ मध्ये भारताच्या ननरीक्षक दजााचे नूतनीकरण करण्यात आले.
• भारिाने जुलै २०१४ मध्ये कांग्सजॉडान फोडा येिे इंडआका (IndARC) नािाची
आर्क्क्तटक प्रदेशातील भारताची पहहली पाण्याखालील बहु-संिेदक िेधशाळा स्थापन
केली. ही िेधशाळा नॉिे ि उत्तर ध्रुिाच्या मध्यािर स्थस्थत आहे. आर्क्क्तटक हिामानाचा
अभ्यास करणे ि मान्सूनिर ्याचा कसा प्रभाि पडतो याचा अभ्यास करण्याचे
िेधशाळेचे उद्दीष्ट् आहे.
• आर्क्क्तटक क्षेत्रातील भारताच्या संशोधन कायाांचे समन्िय, संचालन ि प्रचार-प्रसार
केंद्र सरकारच्या पृर्थिी विज्ञान मंत्रालयाअंतगात गोिा येिील ‘राष्ट्रीय ध्रुिीय ि समुद्री
संशोधन केंद्रा’द्वारे (NCPOR) केला जातो.
• अलीकडेच भारताने एक निीन आर्क्क्तटक धोरण देखील तयार केले आहे, ज्याचे
लक्ष्य आर्क्क्तटक क्षेत्रातील िैज्ञाननक संशोधन, शार्श्त पयाटन आशण खननज तेल ि
िायू शोधांना प्रो्साहन देणे आहे.
भारतासाठी आर्क्झटक अभ्यासािे महत्त्व
• जरी भारतातील कोणताही प्रदेश िेट आर्क्क्तटक क्षेत्रात येत नसला तरी, आर्क्क्तटक
क्षेत्राचा पृर्थिीच्या पयाािरणातील िातािरणीय, समुद्रशास्त्रीय ि जैि-रसायन
चक्रांिरील प्रभाि पहाता हे क्षेत्र अ्यंत मह््िपूणा आहे.
• आर्क्क्तटक क्षेत्रात िाढणारी उष्णता ि बफााचे वितळणे ही जागवतक वचिंतेची बाब
आहे, कारण हे क्षेत्र हिामान ि समुद्राची पातळी ननयवमत करण्यात आशण
जैिविविधता नटकिून ठेिण्यात मह््िपूणा भूवमका बजािते.
• याव्यवतररक्तत, आर्क्क्तटक ि हहिंदी महासागर (जे भारतीय पजान्यास ननयंनत्रत करतात)
यांच्यात घननष्ट् संबंध असल्याचे अनेक पुरािे आहेत. ्यामुळे या क्षेत्राचा अभ्यास
करणे भारतासाठी गरजेचे आहे.
आर्क्झटक प्रदेश
• आर्क्क्तटक प्रदेशात आर्क्क्तटक महासागर ि काही विशशष्ट् भागांचा जसे की, अलास्का
(अमेररका), कॅनडा, नफनलँड, डेन्माका (ग्रीनलँड), आईसलँड, नॉिे, रशशया ि स्िीडन
यांचा समािेश आहे.
• या देशांनी एकनत्रतपणे आर्क्क्तटक पररषद नािाचा एक आंतर-सरकारी मंच स्थापन
केला आहे. ज्याचे मुख्यालय नॉिे येिे आहे.
ननसार (NISAR)
• NISAR | NASA-ISRO Synthetic Aperture Radar
• हे पृर्थिी ननरीक्षणासाठी ड्युअल-िीिेंसी एल-बॅन्ड ि एस-बँड वसिंिेनटक ॲपचार
रडारसाठी (SAR) अमेररक े ची नासा (NASA) ि इस्रोचे (ISRO) संयुक्तत सहकाया
अशभयान आहे.
• ननसार (NISAR) हे पहहले उपग्रह अशभयान आहे, जे एल-बँड ि एस-बँड अशा दोन
शभन्न रडार नििेन्सीचा उपयोग करेल.
• या रडार नििेन्सीचा उपयोग पृर्थिीच्या पृष्ठभागािरील बदल मोजण्यासाठी केला
जाईल.
• आंध्र प्रदेशातील इस्रोच्या श्रीहररकोटा येिील अंतराळ प्रक्षेपण केंद्रािरून २०२२
साली ही मोहीम सुरू करण्यात येईल. याचे आयुमाान ३ िषाांचे असेल.
शार्श्त आर्क्झटक देखरेख नेटवक
ग िायू उ्सजान कमी करण्यासाठी उपायांची ओळख पटविणे, योजना बनविणे ि
• SAON | Sustained Arctic Observational Network
• आंतरराष्ट्रीय आर्क्क्तटक विज्ञान सवमती (IASC) ि आर्क्क्तटक पररषद यांची ही एक
Page | 65
संयुक्तत कायािाही आहे. IASC ही एक गैर-सरकारी, आंतरराष्ट्रीय िैज्ञाननक संस्था
आहे .
• शार्श्त ि समहन्ित संपूणा आर्क्क्तटक अिलोकन आशण डेटा सामावयकरण
प्रणालींसाठी बहुराष्ट्रीय कराराच्या विकासासाठी समिान आणखी मजबूत करणे हे
SAONचे उहद्दष्ट् आहे.
िौर्ी भारत-क्रस्वस आर्मर्क ििाग
ििेत का?
• मे २०२१ मध्ये शव्हडीओ कॉन्फरहन्सिंगच्या माध्यमातून चौिी भारत-हस्िस आर्थिक
चचाा पार पडली.
ििेिी प्रमुख वैभशष्ट्ये:
• चचेदरम्यान दोन्ही देशांनी गुंतिणूक, आंतरराष्ट्रीय वित्तीय सेिा केंद्र प्रावधकरण
(IFSCA), राष्ट्रीय गुंतिणूक ि पायाभूत सुविधा ननधी (NIIF), नफनटेक, स्थायी
वित्त ि सीमापार आर्थिक सेिांसह विविध पैलूंिर अनुभि सामावयक केले.
• तसेच पायाभूत सुविधांच्या वित्तपुरिठ्यासह जी-२०, आंतरराष्ट्रीय नाणेननधी (IMF)
ि अिाव्यिस्थेचे नडशजटलायझेशनद्वारे उद्भिलेल्या कर आव्हानांशी संबंवधत बाबींिर
देखील चचाा झाली.
• दोन्ही देशांनी स्िच्छता आशण कोविडनंतर समन्िवयत हद्वपक्षीय कृतीचे मह््ि यािर
जोर नदला.
भारत-क्रस्वत्िलंड संबंध
राजकीय संबंध
• १९४८ मध्ये निी नदल्ली येिे भारत आशण हस्ि्झलांड यांच्यात मैत्रीच्या संवधिर
स्िाक्षऱ्ा करण्यात आल्या हो्या.
• भारताचे अशलप्त राष्ट्रिाद धोरण ि हस्ि्झलांडचे पारंपररक तटस्थतेचे धोरण यामुळे
दोन्ही देशांमधील घननष्ट् संबंध आणखी दृढ होत गेले.
आर्मर्क संबंध
• भारत-हस्ि्झलांड दरम्यान हद्वपक्षीय गुंतिणूक करारािर (BIT) िाटाघाटी सुरू आहे.
• भारत-इएफटीए व्यापार ि आर्थिक भागीदारी करारािर (TEPA) देखील बोलणी
सुरू आहेत.
❖युरोनपयन मुक्तत व्यापार संघटना (EFTA) ही आइसलँड, शलक्तटेंस्टीन, नॉिे आशण
हस्ि्झलांडची एक आंतर-सरकारी संस्था आहे.
❖हे देश युरोनपयन संघाचे (EU) भाग नाहीत. युरोनपयन सं घासोबत भारत एका
स्ितंत्र व्यापार करारािर चचाा करीत आहे, ज्यास भारत-युरोनपयन संघ व्यापार ि
गुंतिणूक करार म्हंटले जाते.
इतर क्षेत्रात सहकायग
• २००५ साली ‘भारत-हस्िस संयुक्तत संशोधन कायाक्रम’ (ISJRP) सुरू करण्यात आला
होता.
• कौशल्य प्रशशक्षणः भारतात कौशल्य प्रशशक्षणाच्या सिोच्च मानकांची
अंमलबजािणी करण्यासाठी दोन्ही देशांतील अनेक संस्थांनी सहकाया केले आहे.
उदा.
❖भारतीय कौशल्य विकास कॅम्पस आशण विद्यापीठ, जयपूर.
❖भारत- हस्िस उ्कृष्ट्ता केंद्र, पुणे.
❖व्यािसावयक प्रशशक्षण केंद्र, आं ध्र प्रदेश.
• ननम्न काबान ि हिामान अनुकूल शहरांच्या विकासासाठी क्षमता ननमााण
(CapaCITIES)
• हस्िस एजन्सी फॉर डेव्हलपमेंट अँड कोऑपरेशन (SDC) भारतीय शहरांमध्ये
CapaCITIES प्रकल्प राबविण्यास पाहठिंबा देत आहे.
• CapaCITIES प्रकल्पाचे उद्दीष्ट् भारतीय शहरांची क्षमता बळकट करणे, हररतगृह
एकाह्मक पद्धतीने सद्यस्थस्थतीला हिामान बदलांशी अनुकूल बनविणे, हे आहे.
 झलायमेट ब्रेकथ्रू सतमट
ििेत का?
• जागवतक अिाव्यिस्थेच्या प्रमुख क्षेत्रातील (पोलाद, शशनपिंग, हररत हायडरोजन ि
ननसगाासह) प्रगती दशाविण्यासाठी अलीकडेच जगभरातील राष्ट्रांच्या ने्यांनी
क्तलायमेट ब्रेकथ्रू सवमट बैठक आयोशजत केली.
पररिय
• क्तलायमेट ब्रेकथ्रू सवमट हा जागवतक आर्थिक मंच (WEF), वमशन पॉवसबल
पाटानरशशप, संयुक्तत राष्ट्र क्तलायमेट चॅहम्पयन्स ि युनायटेड नकिंगडम (कोप-२६चे
अध्यक्ष) यांच्यातील एक सहयोग आहे.
• याचे उहद्दष्ट् शून्य-काबान अिाव्यिस्थेसाठी जागवतक प्रिेश िाढिण्यासाठी
संरचना्मक बदलाची गरज अधोरेशखत करणे, हे आहे.
• शून्य-काबान अिाव्यिस्था म्हणजे कमी उजाा िापर ि कमी प्रदूषणािर आधाररत
हररत पयाािरणीय अिाव्यिस्था, जेिे हररतगृह िायूंचे शून्य उ्सजान केले जाते.
• रेस टू शझरो (Race to Zero) ही मोहीम क्तलायमेट ब्रेकथ्रू सवमटच्या प्रमुख
अशभयानांपैकी एक आहे, जे ७०८ शहरे, २४ क्षेत्र, २३६० व्यिसाय, १६३
गुंतिणूकदार ि ६२४ उच्च शशक्षण संस्थांना शार्श्त भविष्यासाठी शून्य-काबान
पुनप्रााप्तीच्या नदशेने घेऊन जाण्यासाठी समिान प्राप्त करते.
या भशखर संमेलनािी ठळक वैभशष्ट्ये
• संयुक्तत राष्ट्रसंघाने जागवतक ननव्िळ शून्य उ्सजान सुननशित करण्यासाठी ि २०५०
पयांत जागवतक तापमान िाढ पूिा-औद्योवगक पातळीपेक्षा १.५ अंश सेहल्सअसपयांत
मयाानदत ठेिण्याचे उहद्दष्ट् पूणा करण्यासाठी समहन्ित कारिाईचे आिाहन केले.
• मस्का (Maersk) या जगातील सिाात मोठ्या कंटेनर शशनपिंग लाइन ि जहाज
संचालक कंपनीने २०३० पयांत उ्सजानाचे प्रमाण ननम्मे करण्याच्या प्रवतबद्धतेसह
‘रेस टू शझरो’ मोहहमेत सामील होण्याची घोषणा केली.
• जगभरातील सुमारे ४० आरोग्य संस्थांनी २०३० पयांत उ्सजान ननम्मे करण्याची
आशण २०५० पयांत ननव्िळ शून्य उ्सजानाचे उहद्दष्ट् गाठण्यासाठी स्ित:ला िचनबद्ध
केले. या ४० संस्था १८ देशांमध्ये ३००० हून अवधक आरोग्य सेिा सुविधांचे
प्रवतननवध्ि करतात.
• अशाप्रकारे विविध कंपन्या ि संस्थांच्या पररितानास क्षेत्रीय-व्यापक योजनांद्वारे
(Sector-Wide Plans) समिान नदले जात आहे, जे सुधाररत हिामान कृती
मागाात प्रवतवबिंवबत होते, ज्यास जागवतक हिामान कृतीसाठी मराक े श
(Marrakech) भागीदारीसह लॉंच करण्यात आले आहे.
जागततक हवामान क
ृ तीसाठी मराक
े श भागीदारी
• ही भागीदारी हिामान बदलांिर कायारत सरकारे आशण शहरे, प्रदेश, व्यिसाय ि
गुंतिणूकदार यांच्यात सहयोग स्थानपत करून पॅररस कराराच्या अंमलबजािणीचे
समिान करते.
• १.५ अंश सेहल्सयस तपमानाचे उद्दीष्ट् साध्य करण्यासाठी आशण हिामान-तटस्थ ि
लिवचक विर्श्ाच्या ननर्थमतीसाठी सिा भागधारकांची मह्िाकांक्षा िाढविण्यासाठी
प्रय्न केले जात आहेत, ज्यामध्ये पयाािरणीय, आर्थिक ि सामाशजक प्रणालीतील
बदलािर लक्ष केंनद्रत केले गेले आहे.
रेस टू भिरो
• युनायटेड राष्ट्रसंघाद्वारे समर्थित रेस टू शझरो अशभयानामध्ये अशभने्यांचा समािेश
करण्यात आला आहे.
• याअंतगात २०३० पयांत जागवतक उ्सजान ननम्मे करण्यासाठी ि एक ननरोगी,
ननष्पक्ष, शून्य काबान जग ननमााण करण्यासाठी कठोर आशण ्िररत कारिाईच्या
आिश्यकतेिर भर देण्यात आला आहे.
• हे अशभयान जागवतक ने्यांना हिामान मह्िाकांक्षी आघाडीत सामील होण्यासाठी
एकत्र करते.
हवामान महत्वाकांक्षी आघाडी
• CAA| Climate Ambition Alliance
• यामध्ये सध्या १२० राष्ट्र ि इतर अनेक खाजगी भागीदारांचा समािेश आहे, जे िषा
Page | 66
२०५० पयांत ननव्िळ शून्य हररतगृह िायू उ्सजानाचे उद्दीष्ट् साध्य करण्यासाठी
प्रवतबद्ध आहेत.
• या आघाडीचे स्िाक्षरीकताा देश ि भागीदार सध्या २३ टक्के जागवतक हररतगृह िायू
उ्सजानाचे ि ५३ टक्के जागवतक जीडीपीचे प्रवतननवध्ि करतात.
नब्रझस रोजगार कायगसमूहािी पक्रहली बैठक
• नब्रक्तस रोजगार कायासमूहाची (BRICS Employment Working Group)
पहहली बैठक आभासीरर्या पार पडली. याचे आयोजन भारताने केले होते. कारण
२०२१ मध्ये भारताने नब्रक्तस अध्यक्षपदाची सूत्रे स्िीकारली आहेत.
बैठकीतील द्रनष्कषव
• नब्रक्तस सदस्य देशांमध्ये सामाशजक सुरक्षा करारांना प्रो्साहन देणे, कामगार बलात
महहलांचा सहभाग, कामगार बाजारपेठेचे औपचाररकरण या विषयी सदस्य देशांनी
चचाा केली.
• या बैठकीत नब्रक्तस देशांसह आंतरराष्ट्रीय कामगार सं घटना ि आंतरराष्ट्रीय सामाशजक
सुरक्षा एजन्सीचे सदस्य सामील होते.
सामाभजक सुरक्षा करार
• देशात कायमस्िरुपी नकिंिा ता्पुरते िास्तव्य करणाऱ्ा नागररकांना सामाशजक
सुरक्षा देण्याच्या प्रहक्रयेचे ननयमन करण्याचा हा करार आहे.
• सदस्य देशांनी सामाशजक सुरक्षा कराराचा प्रश्न सोडविण्यासाठी एकमेकांशी संिाद
साधण्याचे आशण चचाा करण्याचे मान्य केले.
• ननष्कषाापयांत पोहोचल्यानंतर ते हा करार स्िाक्षरीसाठी विचारात घेतील.
• यासाठी सदस्य देशांनी यासाठी बहुपक्षीय आराखडा तयार करण्याचेही मान्य केले.
• आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटना ि आंतरराष्ट्रीय सामाशजक सुरक्षा एजन्सी तांनत्रक
सहाय्य प्रदान करेल.
कामगार बलात मक्रहलांिा सहभाग
• उ्पादक ि चांगल्या कामात महहलांना प्रो्साहन देण्यास सिा देशांनी सहमती
दशाविली.
• अनौपचाररक क्षेत्रातील महहला कामगारांना सामाशजक सुरक्षा किच देण्यास सहमती
दशाविली.
• कामगार दलात महहलांच्या सहभागाबाबतही चचाा झाली.
भारतािे सामाभजक सुरक्षा करार
• दशक्षण कोररया, हस्ि्झलांड, स्िीडन, पोतुागाल, नॉिे, नेदरलँ्स, जपान, हंगेरी,
जमानी, िान्स, नफनलँड, डेन्माका, झेक प्रजासत्ताक, कॅनडा, बेहल्जयम, ऑहस्टरया,
ऑस्टरेशलया या देशांसोबत भारताने सामाशजक सुरक्षा करार केले आहेत.
• भारताने २०१८ मध्ये ब्राझीलबरोबर सामाशजक सुरक्षा करारािर स्िाक्षरी केली. तर
अमेररकेबरोबर भारत अद्याप सामाशजक सुरक्षा करार करू शकलेला नाही.
जी-७ समूहाच्या पयागवरण मंत्रयांिी बैठक
• जी-७ समूहाच्या सदस्य असलेल्या ७ औद्योवगक राष्ट्रांच्या पयाािरण मंत्र्यांनी
नब्रटनमध्ये आयोशजत २ नदिसीय आभासी बैठकीदरम्यान जागवतक तापमान
िाढीविरोधात प्रय्नांना गती देण्यास सहमती दशाविली. नब्रटन सध्या जी-७
समूहाचा अध्यक्ष आहे.
• २०२१च्या अखेरपयांि कोळशािर चालविल्या जाणाऱ्ा निीन िीजननर्थमती
प्रकल्पांना सरकारचे समिान रोखण्यािरही या राष्ट्रांचे एकमत झाले.
• तसेच या देशांनी जागवतक तापमान िाढ पूिा-औद्योवगक पातळीच्या तुलनेत १.५
अंश सेहल्सअस पयांत मयाानदत ठेिण्यासाठी समिान देण्याचे मान्य केले. यापूिी ही
तापमान िाढ २ अंश सेहल्सअस पयांत मयाानदत राखण्याचे उहद्दष्ट् ननशित करण्यात
आले होते.
• तसेच या देशांनी जंगलतोड िांबविणे, अवतमासेमारीस आळा घालणे,
जैिविविधतेला चालना देणे ि सागरी प्लाहस्टकच्या समस्येिर आिश्यक
उपाययोजना करण्याचेही आर्श्ासन नदले.
• ्यांनी कोविड-१९ सारख्या प्राण्यांपासून मानिांमध्ये संक्रवमत होऊ शकणाऱ्ा
भविष्यातील रोगांचा प्रादुभााि रोखण्यासाठी देखील प्रवतबद्धता व्यक्तत केली.
जी-७ सदस्य
• या समूहात अमेररका, कॅनडा, नब्रटन, इटली, िान्स, जमानी आशण जपानचा समािेश
आहे. जगातील काबान उ्सजानाचा सिाात मोठा स्रोत असूनही चीन या गटाचा
सदस्य नाही.
७४वी जागततक आरोग्य सभा
• केंद्रीय आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्री आशण जागवतक आरोग्य सभेच्या (WHO)
कायाकारी मंडळाचे अध्यक्ष डॉ. हषा िधान यांनी २४ मे रोजी ७४व्या जागवतक
आरोग्य सभेचे आभासी पद्धतीने अध्यक्षस्थान भूषविले.
• जागवतक आरोग्य संघटनेचे (WHO) महासंचालक डॉ टेडरोसही यािेळी उपस्थस्थत
होते.
• या प्रसंगी बोलताना डॉ. हषा िधान यांनी कायाकारी मंडळाच्या १४७व्या आशण
१४८व्या सत्राचे ठळक मुद्दे आशण ५ ि ६ ऑक्तटोबर २०२० रोजी ्यांनी घेतलेल्या
कोविड-१९च्या प्रवतसादािरील विशेष सत्राचा गोषिारा नदला.
• डॉ. हषा िधान यांनी असेही सांवगतले की, मंडळाने कोविड-१९च्या जागवतक
आरोग्यािर होणाऱ्ा दुष्पररणामांविषयी विस्तृत ि सखोल चचाा केली.
• मंडळाने सदस्यांनी घेतलेल्या विविध उपाययोजनांची नोंद केली आशण जागवतक
सािाजननक िस्तू म्हणून कोविड-१९ िरची औषधे ि लसींना मान्यता वमळून
्याबाबत सिाांना समान ि न्याय्य प्रिेश वमळण्याच्या हमीचे मह््ि अधोरेशखत केले.
• मंडळाने अशीही शशफारस केली आहे की ७४व्या जागवतक आरोग्य पररषदेने
कोविड-१९ महामारी ि ्यासाठी मानवसक आरोग्य तयारी आशण ्यासंबंवधत
अहिालािर विचार करािा आशण २०१३ ते २०३० या कालािधीत अद्ययाित
सिासमािेशक मानवसक आरोग्य कृती योजनेस मान्यता द्यािी.
• जागवतक आरोग्य सं घटनेच्या कायाकारी मंडळाने कोिॅक्तस सुविधेअंतगात कोविड-१९
लशींच्या न्याय्य ि समान प्रिेश सुननशित करण्यासाठी प्रय्न करण्यास सांवगतले
आहे.
जागशतक आरोग्य सभा
• World Health Assembly
• जार्विक आरोग्य सभा ही जार्विक आरोग्य सांघटनेची (WHO) टनणाय घेणारी
सांिा आहे.
• याि सवा डब्ल्यूएचओ सदस्य देशाांच्या प्रविटनधीमांडळाांचा समावेश आहे आणण
कायाकारी मांडळाने ियार केलेल्या वववशष्ट आरोग्य अजेंड्यावर लक्ष केंटद्रि केले
जािे.
• सांघटनेची धोरणे ठरवणे, महासांचालकाांची नेमणूक करणे, आर्गथक धोरणाां वर नजर
ठेवणे आणण प्रस्िाववि कायािमाच्या बजेटचे पुनरावलोकन करणे आणण त्यास
मान्यिा देणे, जार्विक आरोग्य सभेची मुख्य काये आहेि.
• जार्विक आरोग्य सभेिारे क्रस्वत्झलांडच्या णजटनव्हा येथे दरवषी आरोग्य बैठक
आयोणजि केली जािे.
अहर्ाल र् द्रनदेिाांक
जागततक वन लक्ष्य अहवाल २०२१
ििेत का?
• संयुक्तत राष्ट्रसं घाच्या (United Nation) ‘जागवतक िन लक्ष्य अहिाल २०२१’
(Global Forest Goals Report) नुसार कोविड-१९ महामारीने िनांच्या
व्यिस्थापनाच्या बाबतीत विविध देशांच्या आव्हानांमध्ये िाढ केली आहे.
• संयुक्तत राष्ट्रसंघाच्या आर्थिक ि सामाशजक काया विभागाने (Department of
Economic & Social Affairs) हा अहिाल तयार केला आहे.
• हा अहिाल ‘संयुक्तत राष्ट्रांची िनांसाठीची रणनीवतक योजना २०३०’मध्ये (UN
Page | 67
Strategic Plan for Forests) समाविष्ट् उद्दीष्ट्े ि उद्दीष्ट्ांच्या प्रगतीबद्दल एकूणच
आढािा प्रदान करतो.
अहवालािे ननष्कर्ग
• कोविड-१९मुळे िाढलेली असुरक्षा ि असमानता | कोविड-१९ हे केिळ एक आरोग्य
संकट नसून, ते आता आपले आयुष्य, उपजीविका, दाररद्र्य, असमानता ि अन्न सुरक्षा
यािर पररणाम करून आपले भविष्यासाठी मोठा धोका ठरत आहे.
• जागवतक उ्पादनािर कोविड-१९चा पररणाम | २०२० मध्ये जागवतक सकल
उ्पादनात अंदाजे ४.३ टक्के घट झाली असा अंदाज आहे. जागवतक महामंदीनंतरची
ही सिाात मोठी घसरण आहे.
• कोविड-१९मुळे िनांिर अिलंबून लोकांचे नुकसान | सुमारे १.६ अब्ज नकिंिा
जागवतक लोकसंख्येच्या २५ टक्के लोक ्यांचा उदरननिााह, उपजीविका, रोजगार ि
उ्पन्नासाठी िनांिर अिलंबून आहेत.
• ग्रामीण भागातील जिळजिळ ४० टक्के लोक िने ि सिाना भागात राहतात.
जगातील सुमारे २० टक्के लोक, विशेषत: महहला, मुले, भूवमहीन शेतकरी ि
समाजातील इतर असुरशक्षत घटक ्यांचे अन्न ि उ्पन्नाच्या गरजा भागविण्यास
िनांिर अिलंबून आहेत.
• आर्थिक दृष्ट्ीकोनातून पाहहले तर िनांिर अिलंबून असणाऱ्ा लोकसंख्येचे उ्पन्न
कमी झाले आहे, ्यांनी आपले रोजगार गमािले आहेत ि ्यांना मौसमी
रोजगारामध्ये संकु चन इ्यादी आव्हानांचा सामना करािा लागला आहे.
• सामाशजकदृष्ट्या या लोकसंख्येपैकी बरेच लोक आधीपासून सीमांत आहेत, ्यापैकी
बहुतेक लोक सामाशजक-आर्थिक सुरक्षेचा लाभ प्राप्त करण्यास असमिा आहेत.
• िनांिर अिलंबून बऱ्ाच लोकांना विशेषत: दुगाम ि डोंगराळ भागात राहणाऱ्ा
लोकांना आरोग्य सेिांपयांत प्रिेश वमळविण्यात अडचणी येतात.
• िनांिर अवतररक्तत दबाि | महामारीमुळे ननमााण झालेल्या आरोग्य ि सामाशजक-
आर्थिक पररणामांमुळे िनांिर दबाि िाढला आहे. कोववड-१९च्या जोखीमेमुळे बरेच
स्िदेशी ि स्थाननक समुदाय परतल्याने अन्न, इंधन, ननिारा ि सुरक्षेसाठी िनांिरील
ननभारतेमध्ये िाढ नोंदविण्यात आली आहे.
• जैिविविधता संकट | ‘जैिविविधता ि पररसंस्था सेिांिरील जागवतक मूल्यांकन
अहिाल’ (Global Assessment Report on Biodiversity and
Ecosystem Services) नुसार १९८० ते २००० या कालािधी दरम्यान सुमारे १०
लाख प्रजाती नष्ट् होण्याचा धोका होता आशण सुमारे १० कोटी हेक्तटर
उष्णकनटबंधीय िने नष्ट् झाली.
• हिामान बदल जगभरातील िन पररसंस्था प्रणाली आशण पररसंस्था सेिांच्या क्षमतेस
संकटात टाकत आहे.
अहवालातील सूिना
• हिामान ि जैिविविधतेच्या संकटाबरोबरच कोविड-१९ महामारीतून बाहेर पडण्याचा
मागा देखील िनांशीच जोडलेला आहे. िने ि िनांिर अिलंबून लोक या
समस्यांिरील उपायांचा एक मह््िाचा भाग आहेत.
• सतत विकवसत आशण व्यिस्थानपत िन रोजगारांमुळे आपत्तीची जोखीम कमी होते
तसेच अन्न सुरक्षा आशण सामाशजक सुरक्षा देखील िाढू शकते.
• िने जैिविविधतेचे रक्षण करू शकतात आशण हिामान शमन ि अनुकूलन दोन्ही
िाढिू शकतात.
• िनांचे संरक्षण ि पुनस्थाापना हे एक पयाािरणीय काया आहे, जे भविष्यातील रोगाचा
प्रकोपाचा धोका कमी करू शकते.
• या अहिालात भविष्यात कोविड-१९ महामारी, हिामान बदल ि जैिविविधतेच्या
संकटाचा सामना करण्यासाठी स्थस्थर, िनप्रधान ि सिासमािेशक अिाव्यिस्था तयार
करण्यासाठी आिश्यक कृतींिर भर नदला आहे.
जागततक वन स्थस्थती
• एकूण िनक्षेत्र | ‘जागवतक िन संसाधन मूल्यांकन २०२०’ (FRA 2020)
अहिालानुसार जगातील एकूण िनक्षेत्र ४.०६ अब्ज हेक्तटर (एकूण भूभागाच्या सुमारे
३१ टक्के) आहे. हे क्षेत्र प्रवत व्यक्तती ०.५२ हेक्तटर इतके आहे.
• सिाावधक िनाच्छानदत क्षेत्र असलेले देश | जगातील केिळ ५ देशांमध्ये (रशशया,
ब्राझील, कॅनडा, अमेररका ि चीन) ५४ टक्तक्तयांपेक्षा जास्त क्षेत्र िनाच्छानदत आहे.
भारतात वने
• भारत िन स्थस्थती अहिाल २०१९ नुसार देशाच्या भौगोशलक क्षेत्रापैकी एकूण
िनाच्छानदत क्षेत्र २४.५६ टक्के आहे.
• भारतातील सिाावधक िनक्षेत्र असलेली राज्ये: मध्य प्रदेश, अरुणाचल प्रदेश,
छत्तीसगड, ओनडशा, महाराष्ट्र.
• भारताचे राष्ट्रीय िन धोरण, १९८८ मध्ये देशातील ३३ टक्के भौगोशलक क्षेत्र िन आशण
िृक्षाच्छानदत करण्याचे लक्ष्य ननधााररत करण्यात आले आहे.
वनांसाठी संयुझत राष्टरांिी रणनीततक योजना २०१७-३०
• स्थायी िन व्यिस्थापनास चालना देण्यासाठी ि शार्श्त विकास अजेंडा-२०३० मध्ये
िन ि िृक्षांचे योगदान िाढविण्यासाठी ही योजना तयार करण्यात आली आहे.
• युनाइटेड नेशन्स फोरम फॉर फॉरेस्टच्या जानेिारी २०१७ मध्ये झालेल्या एका विशेष
अवधिेशनात, िनांसाठी संयुक्तत राष्ट्रांच्या पहहल्या रणनीवतक योजनेिर करार झाला,
जो २०३० पयांत जागवतक िनांबाबत मह्िाकांक्षी दृष्ट्ीकोन पुरितो.
• यात िषा २०३० पयांत साध्य कराियाच्या ६ जागवतक िन उहद्दष्ट्े ि २६ संबंवधत
उद्दीष्ट्ांचा समािेश आहे, जे स्िैहच्छक आशण सािानत्रक आहेत.
• यामध्ये िषा २०३० पयांत पयांत जगातील िनक्षेत्र ३ टक्तक्तयांनी िाढिण्याच्या उहद्दष्ट्ाचा
समािेश आहे, ज्यात आतापयांत १२० दशलक्ष हेक्तटर क्षेत्राची िाढ झाली आहे.
आशियाई शर्कास आउटलुक २०२१
ििेत का?
• आवशयाई ववकास आउटलुक (ADO) २०२१च्या अहिालानुसार कोविड-१९ची दुसरी
लहर भारताच्या आर्थिक सुधारणेस धोकादायक ठरू शकते.
• एडीओ (Asian Development Outlook) ही आशशयाई विकास बँक े च्या
(ADB) विकसनशील सदस्य देशांसाठी जारी केली जाणारी िार्षषक आर्थिक
अहिालाची माशलका आहे.
अहवालातील ठळक मुद्दे
भारत
• सािाजननक गुंतिणूक, लसीकरण आशण िाढीि देशांतगात मागणी या पार्श्ाभूमीिर
आर्थिक सुधारणा सुरूच राहील ि आर्थिक िषा २०२१-२२ मध्ये भारताच्या सकल
देशांतगात उ्पादनात (जीडीपी) ११ टक्तक्तयांनी िाढ होण्याचा अंदाज आहे.
• २०२२-२३ या आर्थिक िषाात भारताची आर्थिक िाढ ७ टक्तक्तयांपयांत खाली येण्याचा
अंदाज आहे.
• सरकारच्या दुसऱ्ा आगाऊ अंदाजानुसार आर्थिक िषा २०२०-२१ मध्ये सकल
देशांतगात उ्पादनात (जीडीपी) ८ टक्के आक
ुं चन होण्याची अपेक्षा आहे.
तवकसनशील आभशया
• आर्थिक िषा २०२१-२२ मध्ये आशशयाचा आर्थिक विकास दर ७.३ टक्तक्तयांच्या
आसपास असेल, तर मागील िषी यांमध्ये ०.२ टक्तक्तयांची घट झाली होती.
• विकसनशील आशशयामध्ये भौगोशलक समूहािर आधाररत एडीबी यादीतील ४६
सदस्य सामील आहेत. भारत देखील विकसनशील आशशयाचा सदस्य आहे.
आव्हाने
• विकसनशील आशशयासाठी महामारी सिाात मोठा धोका आहे, कारण लसीकरण
मोहहमेमध्ये होत असलेला विलंब कोरोना नकिंिा इतर मह््िपूणा प्रकोप िृद्धीस
कारणीभूत ठरू शकतो.
• भौगोशलक-राजकीय तणािात िाढ, उ्पादनातील अडचणी, आर्थिक संकटामुळे
होणारा आर्थिक गोंधळ आशण शाळा बंद पडल्यामुळे शशकण्याची क्षमतेचे होणारे
नुकसान, असे दीघाकालीन नुकसान हे विकसनशील आशशयासाठी इतर धोके
आहेत.
कोरोनामुळे शाळा बंद होण्यािा पररणाम
• अनेक देश दूरस्थ शशक्षण प्रणाली िापरत आहेत, परंतु हे केिळ अंशतः प्रभािी
Page | 68
ठरले आहे, कारण बऱ्ाच विद्यार्थयाां कडे संगणक ि इंटरनेट या मूलभूत पायाभूत
सुविधांचा अभाि आहे.
• हे व्य्यय विद्यार्थयाांनी अर्जजत केलेल्या कौशल्यांिर पररणाम करतात आशण शेिटी
भविष्यात कामगारांच्या रूपात ्यांचा उ्पादकता ि उ्पन्नािरही याचा िाईट पररणाम
होईल.
• शशकण्याची क्षमतेचे हे नुकसान प्रशांत क्षेत्रात (जेिे शाळा बहुतांश काळ खुल्या
हो्या) ८ टक्के होते, तर दशक्षण आशशयामध्ये (शजिे शाळा सिाावधक काळ बंद
राहहली) सुमारे ५५ टक्के होते.
• विकसनशील आशशयासाठी विद्यार्थयाांच्या भविष्यातील उ्पन्नात घट होण्याचे सध्याचे
मूल्य अंदाजे १.२५ नटरशलयन अमेररकन डॉलसा इतके िताविण्यात आले आहे, जे
आर्थिक िषा २०२० मधील या क्षेत्राच्या जीडीपीच्या ५.४ टक्के इतके आहे.
भारतीय तवश्लेर्ण
• आरोग्य सेिा, पाणी आशण स्िच्छतेिर भारत सरकारच्या िाढीि खचाामुळे
भविष्यातील सािीच्या आजारांविरूद्ध देशाची लिवचकता अवधक बळकट होईल.
• खासगी गुंतिणूकीमुळे गुंतिणूकदारांचा विर्श्ास ि जोखीम दर सुधारण्याची तसेच
समायोजन पत स्थस्थती सुधारण्याची अपेक्षा आहे.
• देशांतगात मागणी देखील या िाढीचा मुख्य कारक राहील अशी अपेक्षा आहे.
• एक जलद लसीकरण मोहीम शहरी मागणीस चालना देऊ शकते, तर मजबूत कृषी
विकासामुळे ग्रामीण मागणीस चालना वमळेल.
• उ्पादन-संलग्न प्रो्साहन योजनेद्वारे उ्पादन क्षेत्रासाठी सरकारद्वारे केल्या जाणाऱ्ा
प्रय्नांमुळे देशांतगात उ्पादनात िाढ होईल आशण जागवतक पुरिठा शृंखलेसह
देशांतगात उ्पादन एकीकृत होण्यास मदत होईल.
सकल राष्टरीय उत्पादन
• GDP | Gross Domestic Product
• हे कोण्याही देशाच्या अिाव्यिस्थेची स्थस्थती मोजण्याचे एक मापक आहे.
• एखाद्या देशाचा जीडीपी म्हणजे ्या देशाने ्या िषी देशांतगात उ्पादन केलेल्या
िस्तू ि सेिांची एकनत्रत नकिंमत होय.
आशियाई शर्कास बँक
• ADB | Asian Development Bank
• ही आवशयाई देशाांच्या आर्गथक ववकासाला सहाय्य करण्यासाठी १९ टडसेंबर १९६६
रोजी िापन झालेली एक प्रादेवशक ववकास बँक आहे.
• या बँक
े चे मुख्यालय मटनला (टफवलटपन्स) येथे आहे. एडीबीच्या अध्यक्षपदी
आिापयांि नेहमी जपानी व्यक्िीचीच टनवड करण्याि आली आहे. सध्या जपानचे
िाकेहीको नकाओ एडीबीचे अध्यक्ष आहेि.
• िापनेच्यावेळी या बँके चे ३१ देश सदस्य होिे. आिा या बँक
े ची सदस्य सांख्या ६८
आहे. ज्यापैकी ४९ देश आवशया व पॅवसटफक प्रदेशािील िर १९ देश र्ैर-आवशयाई
आहेि.
• आवशया व पॅवसटफक प्रदेशाच्या आर्गथक-सामाणजक ववकासाला र्िी देणे हे या
बँक
े चे प्रमुख लक्ष्य आहे. त्यासाठी ही बँक आपल्या ववकसनशील सदस्य राष्टराांना
आर्गथक-सामाणजक ववकासासाठी कजे देिे िसेच समभार् र्ुांिवणूक करिे.
• ३१ नडसेंबर २०१९ पयांत एडीबीचे ५ सिाात मोठे भागधारक जपान ि अमेररका
(प्र्येकी १५.६ टक्के समभाग धारक), चीन (६.४ टक्के), भारत (६.३ टक्के) आशण
ऑस्टरेशलया (५.८ टक्के) आहेत.
वैभर्श्क तमर्ेन आकलन
चचेत का?
• संयुक्तत राष्ट्र पयाािरण कायाक्रम (UNEP) आशण हिामान ि स्िच्छ हिा आघाडी
(CCAC) यांनी ‘िैशर्श्क वमिेन आकलन: वमिेन उ्सजान कमी करण्याचे फायदे ि
खचा’ हा अहिाल जारी केला आहे.
• पृर्थिीला हिामान बदलापासून िाचविण्यासाठी वमिेन उ्सजानात मोठ्या प्रमाणात
कपात करणे आिश्यक असल्याचे मत या अहिालात नोंदविण्यात आले आहे.
• Global Methane Assessment: Benefits and Costs of Mitigating
Methane Emission
सद्यस्थस्थती
• १९८०च्या दशकापासून मानिननर्थमत वमिेन उ्सजान इतर कोण्याही काळाच्या
तुलनेत अवतशय िेगाने िाढत आहे.
• कोविड-१९ महामारीदरम्यान काबान डायऑक्तसाइडची पातळी कमी झाली आहे.
परंतु िातािरणात वमिेनने गेल्या िषी विक्रमी पातळी गाठली.
• हे वचिंतेचे कारण आहे, कारण वमिेन पूिा-औद्योवगक काळात सुमारे ३० जागवतक
तापमान िाढीस कारणीभूत होता.
तमर्ेन उत्सजगनािे प्रमुख स्त्रोत
• जीिाश्म इंधन
• तेल ि नैसर्थगक िायू उ्खनन, प्रहक्रया ि वितरण असे जीिाश्म इंधन क्षेत्र एकूण
वमिेन उ्सजानाच्या २३ टक्के उ्सजानास जबाबदार आहे. कोळसा खाणकामामुळे १२
टक्तक्तयांपयांत वमिेन उ्सजान होते.
• जीिाश्म इंधन उद्योगात कमी खचााच्या वमिेन उ्सजानाच्या कपातची क्षमता
सिाावधक आहे. तेल आशण िायू उद्योगात ८० टक्तक्तयांपयांत उपायांना नकारा्मक
नकिंिा कमी खचाात लागू केले जाऊ शकते.
• या क्षेत्रात सुमारे ६० टक्के वमिेन कपात करणे आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरू शकते,
कारण वमिेनची गळती कमी झाल्यास विक्रीसाठी अवधक िायू उपलब्ध होईल.
• कचरा
• कचरा क्षेत्रात कचराभूमी आशण सां डपाणी यातून सुमारे २० टक्के वमिेन उ्सजान
होते.
• जगभरातील सां डपाण्याच्या विल्हेिाटीमध्ये सु धारणा करून कचरा क्षेत्र वमिेन
उ्सजानात कपात करू शकते.
• शेती
• एकूण वमिेन उ्सजानात जनािरांच्या विष्ठेपासून खतननर्थमतीचा िाटा सुमारे ३२ टक्के
ि धान्याच्या शेतीचा िाटा सुमारे ८ टक्के आहे.
• अन्न कचरा कमी करणे, पशुधन व्यिस्थापन सु धारणे ि ननरोगी आहार घेणे हे उपाय
पुढील काही दशकांत वमिेन उ्सजान प्रवतिषा ६५ ते ८० दशलक्ष टनांनी कमी
करण्यास मदत करतील.
क्षेत्रानुसार उत्सजगन कपात
• युरोप: येिे शेतीतून तसेच जीिाश्म इंधन संचालन ि कचरा व्यिस्थापनात वमिेन
उ्सजानास आळा घालण्यास मोठा िाि आहे.
• भारतः येिे कचरा क्षेत्रामध्ये वमिेन उ्सजान कमी करण्याची मोठी क्षमता आहे.
• चीन: येिे कोळसा उ्पादन आशण पशु धन क्षेत्रात वमिेन उ्सजान कपातीची
सिाावधक क्षमता आहे.
• आनिका: येिे तेल ि िायू क्षेत्रानंतर क्षेत्रात वमिेन उ्सजान कमी करण्याची
सिाावधक क्षमता आहे.
गरज आभण फायदे
• हिामान बदलाचे दुष्पररणाम टाळण्यासाठी मानि-ननर्थमत वमिेन उ्सजानात ४५
टक्तक्तयांची कपात करणे आिश्यक आहे.
• अशी कपात २०४५ पयांत जागवतक तापमान िाढीमध्ये ०.३ अंश सेहल्सयस पयांतची
तापमान िाढ रोखू शकते.
• वमथेन उत्सजानाि केलेली प्रत्येक १ दशलक्ष टन कपाि प्रविवषी १४३० अकाली
मृत्यू, १.४५ लाख टन टपकाांचे नुकसान टाळण्यास मदि करू शकिे.
• वमिेन उ्सजानात कपात केल्यास नजीकच्या काळात तापमान िाढ होण्याच्या
दरात जलद घट होऊ शकते.
या संदभागत भारतािे उपिम
• समुद्री शेिाळ आधाररत पशुखाद्य: सेंटरल सॉल्ट अँड मरीन केवमकल ररसचा
ू टने देशातील इतर ३ प्रमुख संस्थांच्या सहकायााने पाळीि प्राण्यांद्वारे होणारे
इहन्स्टट्य
Page | 69
वमिेन उ्सजान कमी करण्याच्या उद्देशाने आशण पशू ि कुक्कुटपालनातील
प्रवतकारशक्तती िाढविण्यासाठी समुद्री शेिाळ आधाररत पशुखाद्य विकवसत केले
आहे.
• भारताचा हररतगृह िायू कायाक्रम: हा WRI India (स्ियंसेिी संस्था), भारतीय
उद्योग संघ (CII) ि ऊजाा ि संसाधन संस्था (TERI) यांच्या नेतृ्िाखालील हररतगृह
िायू उ्सजानाचे मोजमाप आशण व्यिस्थापन करण्यासाठीचा कायाक्रम आहे. हा
कायाक्रम उ्सजान कमी करण्यासाठी ि देशात अवधक फायदेशीर, स्पधाा्मक ि
शार्श्त व्यिसाय ि संस्था चालविण्यासाठी व्यापक व्यिस्थापन रणनीती तयार
करतो.
• हिामान बदलािरील राष्ट्रीय कृती योजना: लोकप्रवतननधी, सरकारच्या विशभन्न
एजन्सी, शास्त्रज्ञ, उद्योग ि समुदायांमध्ये हिामान बदलाद्वारे उ्पन्न धोक्तयांसंबंधी
आशण ्यांिर मात करण्यासंबंधी जागरूकता ननमााण करण्यासाठी २००८ मध्ये ही
योजना सुरू करण्यात आली आहे.
• भारत स्टेज-VI मानक: भारताने भारत स्टेज-IV (BS-IV) मानकांऐिजी भारत
स्टेज-VI (BS-VI) मानकांचा स्िीकार केला आहे.
तमर्ेन
• पृर्थिीच्या िातािरणामध्ये वमिेन िायू िोड्या प्रमाणात आढळतो. हा एक
ज्िलनशील िायू आहे.
• काबानचा १ अणु आशण हायडरोजनचे ४ अणु यांचे संयुग असलेला हा िायु (CH4)
इंधन म्हणून िापरला जातो. हे काबानचे सिाात साधे संतृप्त हायडरोकाबान आहे.
• वमिेनला माशा िायुही म्हणतात, कारण दलदलीच्या भागात प्राणी ि िनस्पतींच्या
अपघटनाने तयार होऊन तो बुडबुड्याच्या रूपाने बाहेर पडतो.
• हररतगृह पररणाम ननमााण करणायाा काबान डायऑक्तसाइड (CO2) प्रमाणेच वमिेन
जवमनीतुन बाहेर पडणाऱ्ा उष्णतेची प्रारणे शोषून घेतात. वमिेन काबान
डायऑक्तसाइडच्या २० पट जास्त उष्णता शोषतो.
• वमिेन हा िायू काबानपेक्षा ८४ पट अवधक सामर्थयािान आहे ि तो िातािरणात
जास्त काळ राहात नाही.
• वमिेन भू-स्तरीय ओझोनला धोकादायक िायू प्रदूषक बनविण्यास जबाबदार आहे.
हवामान व स्वच्छ हवा आघाडी
• CCAC | Climate and Clean Air Coalition
• याची सुरुिात िषा २०१९ मध्ये झाली होती.
• िातािरणाचे संरक्षण ि हिेच्या गुणित्तेमध्ये सुधारणा करण्यासाठी िचनबद्ध
सरकारे, िैज्ञाननक संस्था, आंतरशासकीय संस्था, व्यािसावयक संस्था आशण नागरी
संस्था यांची ही ऐहच्छक भागीदारी आहे.
संयुझत राष्टर पयागवरण कायगिम
• UNEP | United Nations Environment Programme
• स्थापना: ५ जून १९७२
• मुख्यालय: नैरोबी (केननया)
• ही संयुक्तत राष्ट्रांच्या पयाािरणविषयक कायाक्रमांचे ननयंत्रण ि अंमलबजािणी
करणारी संस्था आहे.
• जून १९७२ मध्ये यूएनईपीची स्थापना संयुक्तत राष्ट्रसंघाच्या मानि पयाािरण
पररषदेच्या (स्टॉकहोम पररषद) पररणामस्िरूप झाली होती.
• या संस्थेचे मुख्यालय नैरोबी येिे असून, ६ इतर देशांमध्ये प्रादेशशक कायाालये देखील
आहेत.
• यूएनईपी मुख्यतः पयाािरणीय शशक्षण, शार्श्त विकासाठी पयाा िरणाचा सदुपयोग
करण्यािर भर देणे, पयाािरण संिधान इ्यादी काये करते.
आरबीआयचा र्ार्षषक अहर्ाल २०२०-२१
ििेत का?
• मे २०२१ मध्ये भारतीय ररझव्हा बँकेने (RBI) आपला २०२०-२१ या िषाासाठीचा
िार्षषक अहिाल जाहीर केला.
 अहवालातील ठळक मुद्दे
परकीय िलन तवननमय
• २०२०-२१ मध्ये परकीय चलन व्यिहारातून होणारा नफा २९,९९३ कोटी रुपयांिरून
िाढून ५०,६२९ कोटी झाला आहे.
अततररझत रक्कम सरकारकडे वगग
• माचा २०२१च्या वित्तीय िषााच्या समाप्तीनंतर आर्थिक तरतुदींमध्ये लक्षणीय घट ि
परकीय चलन व्यिहारातून झालेला नफा यामुळे आरबीआय यािषी केंद्र सरकारला
आपल्या अवतररक्तत ननधीच्या स्िरूपात एक उच्च रक्कम देण्यास सक्षम आहे.
• ररझव्हा बॅंकेने सरकारला अवतररक्तत रक्कम म्हणून ९९,१२२ कोटी रुपये हस्तांतररत
केले, ज्यामुळे सरकारच्या वित्तपुरिठ्यात िाढ होण्याची शक्तयता आहे. या रक्कमेमुळे
सरकारला िाढ्या कोविड-१९ महामारीशी लढायला मदत होईल.
• भारतीय ररझव्हा बँक अवधननयम, १९३४च्या कलम ४७ अन्िये िाईट ि संशयास्पद
कजाासाठी तरतुदी केल्यानंतर मालमत्तेतील घसारा, कमाचारी ि सेिाननिृत्ती
ननधीमध्ये योगदान ि इतर सिा तरतुदी केल्यानंतर आरबीआयच्या नफ्यातील
उरलेली अवतररक्तत रक्कम केंद्र सरकारला हस्तांतररत करािी लागते.
डॉलर तवरुि रुपया
• अमेररकी डॉलरच्या तुलनेत रुपया ३.५ टक्तक्तयांनी मजबूत झाला (माचा २०२०च्या
तुलनेत माचा २०२१ मध्ये) आहे.
• तिानप िषा २०२०-२१ दरम्यान इतर आशशयाई देशांच्या तुलनेत भारताची कामवगरी
कमकुित आहे.
बँनक
िं ग फसवणूकीच्या घटनांमध्ये घट
• २०२०-२१ मध्ये बँक े च्या १ लाख रुपये ि ्याहून अवधक रक्कमेच्या फसिणूकींच्या
प्रकरणांच्या एकूण रक्कमेत २५ टक्के घट होऊन, ही रक्कम १.३८ नटरशलयन रुपयांिर
पोहचली आहे.
• तसेच फसिणूकींच्या प्रकरणांमध्येही १५ टक्के घट नोंदविण्यात आली आहे.
नडभजटल पेमेंट
• कोविड-१९ महामारीने देयकाच्या नडशजटल पद्धतींचा प्रसार िाढविण्यात मह््िपूणा
भूवमका बजािली आहे. २०२०-२१ मध्ये एकूण नडशजटल व्यिहारांचे प्रमाण ४,३७१
कोटी रुपये होते. २०१९-२० मध्ये हे प्रमाण ३४१२ कोटी होते.
• २०२१-२२ मध्ये भारताच्या आर्थिक व्यिस्थेत नफनटेकची शक्तयता मोठ्या प्रमाणात
नडशजटल प्रिेशाच्या प्रसारािर अिलंबून असेल.
• जागवतक नडशजटल पररसंस्थेत भारताची स्थस्थती बळकट करण्यासाठी इनोव्हेशन हब,
ननयामक सँडबॉक्तस ि ऑफलाइन पेमेंट सोल्यूशन्स यासारख्या विविध उपक्रमांिर
जोर नदला जात आहे.
• देशभरातील बँक शाखा ि एटीएमची नेमकी हठकाणे शोधून काढण्यासाठी
िापरण्यात येणाऱ्ा शजओ-टॅवगिंग िेमिक
ा चा विस्तार करण्यािर ररझव्हा बँक भर देत
आहे.
• याव्यवतररक्तत, सीमापार व्यिहार सुलभ करण्यासाठी भारताच्या देशांतगात पेमेंट
यंत्रणेचा िापर करण्याच्या शक्तयतेचा शोध घेण्यात येत आहे आशण पैसे
पाठविण्यासाठी कॉररडॉरची स्थापना करणे ि शुल्क हटविण्याबाबतही आढािा
घेतला जात आहे.
तरलतेिी सुननभिता
• आर्थिक धोरणाच्या नदशेच्या अनुरूप २०२१-२२ दरम्यान ररझव्हा बँक आर्थिक
प्रणालीतील तरलता सुननशित करण्यासाठी प्रय्न करेल. सरकारी प्रवतभूवत
अवधग्रहण कायाक्रम हे याचे एक प्रमुख उदाहरण आहे.
• आर्थिक स्थस्थरता राखताना आर्थिक संक्रमण अखंनडत सुरू राहील. आर्थिक
संक्रमणचा संदभा अशा प्रहक्रयेशी आहे, ज्याद्वारे केंद्रीय बँक
े च्या आर्थिक धोरण
घटकांना (उदा. रेपो रेट) आर्थिक प्रणालीच्या माध्यमातून व्यिसाय ि घरांना
प्रभावित करण्यासाठी प्रसाररत केले जाते.
आर्मर्क तवकास
• जसजशी लसीकरण मोहहमेला गती प्राप्त होईल ि कोरोना संसगाामध्ये घट होईल,
Page | 70
तसतशी आर्थिक विकासाला देखील गती प्राप्त होईल.
• ररझव्हा बँकेने २०२१-२२ या आर्थिक िषाात जीडीपीमध्ये १०.५ टक्तक्तयांच्या िाढीचा
अंदाज िताविला आहे.
जागततक तापमान २.४ अंश सेक्रल्सयसने वाढणार
• क्तलायमेट ॲक्तशन टरॅकरने अमेररक
े च्या हिामान पररषदेच्या पररणामाची नोंद करणारा
एक अहिाल प्रवसद्ध केला.
• या अहिालानुसार, या शशखर पररषदेची मह्िाकांक्षी हिामान उद्दीष्ट्े अंमलात
आणल्यानंतरही जागवतक तापमान पूिा-औद्योवगक पातळीच्या तुलनेत िषा २१००
पयांत २.४ अंश सेहल्सयसने िाढेल.
• या अहिालात ३६ देशांची धोरणे ि ्यांच्या हिामानासंबंधी िचनबद्धतांचा मागोिा
घेण्यात आला आहे. युरोनपयन युननयनसमिेत हे ३६ देश ८० टक्के जागवतक काबान
उ्सजानास जबाबदार आहेत.
• या शशखर पररषदेच्या आधी क्तलायमेट ॲक्तशन टरॅकरने िषा २१०० पयांत जागवतक
तापमानात २.६ अंश सेहल्सयसची िाढ होईल असा अंदाज िताविला होता.
अहवालािे तवश्लेर्ण
• या अहिालानुसार बहुतांश देश ्यांच्या घोनषत लक्ष्यांच्या मागे आहेत. याच िेगाने
प्रगती होत राहहल्यास, जागवतक तापमानात २१०० पयांत २.९ अंश सेहल्सयस िाढ
होईल.
• ्यामुळे ग्लासगो पररषदेपूिी (COP-26) देशांनी पॅररस करारांतगात ननधााररत
आपल्या स्िैहच्छक उ्सजानाचे लक्ष्यांमध्ये िाढ करणे गरजेचे आहे. ग्लासगो पररषद
नोव्हेंबर २०२१ आयोशजत केली जाणार आहे.
समस्येिे गांभीयग
• संयुक्तत राष्ट्रांच्या हिामान बदलांिरील आंतर-सरकारी पॅनेलनुसार (IPCC) जागवतक
तापमानात १.५ अंश सेहल्सयसपेक्षा अवधक िाढ झाल्यास जगाला गंभीर पररणाम
भोगािे लागतील.
• असे झाल्यास, सिा हहमालयीय हहमनद्या वितळून जातील, जागवतक जलतणाि
दुप्पट होईल, सिा प्रिाळ शभवत्तका नष्ट् होतील, व्यापक अवधिास नष्ट् होतील,
उष्णतेमध्ये तीव्र िाढ होईल.
• याशशिाय समुद्राच्या पाण्याची पातळी िाढल्याने जगभरातील १० दशलक्षाहून
अवधक लोक प्रभावित होतील.
झलायमेट ॲझशन टरॅकर
• हे एक स्ितंत्र िैज्ञाननक विश्लेषण आहे, जे सरकारांच्या हिामान कृतींचा मागोिा
घेते. ्यानंतर तो पॅररस कराराविरूद्ध उपाययोजना करतो.
• हा न्यू क्तलायमेट इहन्स्टट्य
ू ट ि क्तलायमेट ॲनाशलनटक्तस या २ संस्थांच्या सहकायााचे
फशलत आहे.
सांघषव र् सांर्धवन याांर्र IUCNिा अहवाल
• आंतरराष्ट्रीय ननसगा संिधान सं घाने (International Union for
Conservation of Nature | IUCN) ‘Nature in a Globalised World:
Conflict and Conservation’ नािाचा एक अहिाल प्रवसद्ध केला आहे.
• हा अहिाल ननसगा ि सशस्त्र सं घषा यांच्यातील जनटल संबंधांिर केंनद्रत आहे. ननसगा
संिधानास आर्थिक ि राजकीय ननणाय प्रहक्रयेच्या मुख्य प्रिाहात आणणे, हा या
अहिालाचा मुख्य हेतू होता.
• मार्ील ३० वषाांमध्ये कृषी क्षेत्राची उ्पादकता ि उपलब्धता, देशातील ग्रामीण
लोकसंख्येची टक्केिारी आशण दुष्काळाची व्याप्ती या गोष्ट्ींशी सशस्त्र सं घषा कसा
संबंवधत आहे, याचे विश्लेषण या अहिालात केले गेले आहे.
अहवालातील ठळक मुद्दे
• जगात संघषाांमुळे ननमााण होणारे प्रमुख धोके संिधानाच्या प्रय्नांमध्ये व्य्यय,
पयाािरणाचा ऱ्हास, िन्यजीिांचा मृ्यू हे आहेत.
• जगातील प्रमुख जैिविविधता क्षेत्रात सशस्त्र संघषााचा प्रसार सुरू आहे. उदा. भारत-
 पानकस्तान आशण भारत-चीन सीमा वििाद हहमालयातील जैिविविधता संिेदनशील
क्षेत्रात सुरू आहेत.
• सैन्य अभ्यास ि नागरी अशांतता २०० संकटग्रस्त प्रजातींना धोका ननमााण करतात.
यात गंभीररर्या संकटग्रस्त पूिीय गोररल्लासारख्या प्रजातींचा समािेश आहे.
• शेतीसाठी कमी जमीन उपलब्ध असलेल्या नकिंिा शेतीची उ्पादकता कमी
असलेल्या देशांना युद्धाचा धोका अवधक आहे.
भशफारसी
• सिासमािेशक ननणायप्रहक्रया आशण आनदिासी लोक आशण स्थस्त्रयांच्या अवधकारांना
मान्यता देऊन नैसर्थगक संसाधन प्रशासन अवधक पारदशाक आशण उत्तरदायी केले
जाणे आिश्यक आहे.
• संरशक्षत क्षेत्र कमाचारी आशण पयाािरण रक्षक यांना पयाािरणीय गुन्ह्यांविरूद्ध स्पष्ट्
संरक्षण नदले गेले पाहहजे.
आंतरराष्टरीय ऊजाग एजन्सीिा अक्षय ऊजेबाबत अहवाल
• आंतरराष्ट्रीय ऊजाा एजन्सीने (International Energy Agency) ‘2021
Renewable Energy Market Update’ नामक अहिाल जारी केला आहे.
• एजन्सीने सौर ऊजाा आशण पिन ऊजेच्या जागवतक विकासाचा आपला अंदाज २५
टक्तक्तयांपयांत िाढविला आहे.
• या अहिालानुसार २०२० मध्ये २८० वगगािॅट नूतनीकरणक्षम ऊजाा स्थानपत केली
गेली. २०१९च्या तुलनेत यात ४५ टक्के िाढ झाली आहे.
अहवालािे मुख्य ननष्कर्ग
• २०२० मध्ये झालेली ४५ टक्के िृद्धी गेल्या तीन दशकांतील सिाावधक िृद्धी आहे.
• पिन ऊजेमध्ये ९० टक्के आशण सौर ऊजेमध्ये ५० टक्के िाढ झाली आहे.
• २०२० मध्ये जैिइंधनांची मागणी कमी झाली. मागील िषााच्या तुलनेत याच्या
उ्पादनात ८ टक्के घट झाली.
अहवालातील अंदाज
• आंतरराष्ट्रीय ऊजाा एजन्सीचा अंदाज आहे की २०२१ मध्ये पिन ऊजेचा विकास कमी
होईल. तिानप, २०१९च्या तुलनेत तो जास्त असेल.
• चीन ि अमेररका आपली हिामान लक्ष्ये अद्ययाित करण्यासाठी पुढे येत असल्याने
सौर ऊजेतील िृद्धी कायम आहे.
• २०२१ मध्ये जैिइंधनांची मागणी २०१९च्या पातळीपयांत पोहोचण्याची अपेक्षा आहे.
२०२२ मध्ये ती ७ टक्के दराने िाढेल.
• चीनमधील अक्षय ऊजेमध्ये ४५ टक्के िाढ होईल. ही िाढ १५० ते २३० वगगािॅटपयांत
असेल. तिानप, हा निीन अंदाज २०२० मध्ये िताविलेल्या अंदाजापेक्षा कमी आहे.
• अमेररक
े च्या अक्षय ऊजेच्या अंदाजात २० टक्के िाढ करण्यात आली आहे. तिानप,
यात जो वबडेन यांच्या निीन उ्सजान लक्ष्यांचा समािेश नाही.
• भारतात सौर ऊजेचे प्रमाण िाढले आहे. तिानप, देशात सध्या सुरू असलेल्या
कोविड-१९ महामारीने अल्पकालीन अननशितता ननमााण केली आहे.
परदेशी तवत्तप्रेर्णाबाबत जागततक बँक
े िा अहवाल
• जागवतक बँकेने ‘Migration and Development Brief’ अहिाल जारी केला.
• या अहिालानुसार २०१९च्या तुलनेत २०२० मध्ये कमी ि मध्यम उ्पन्न असणाऱ्ा
देशांमध्ये परदेशी वित्तप्रेषणाचा प्रिाह १.९ टक्तक्तयांनी कमी होता.
• २०२० मध्ये तो ५४० अब्ज डॉलसा होता, तर २०१९ मध्ये ५४८ अब्ज डॉलसा होता.
अहवालातील ठळक मुद्दे
• २००९च्या जागवतक आर्थिक संकटातील काळाच्या तुलनेत यािेळी झालेली
वित्तप्रेषणातील घट कमी होती.
• २०२० मध्ये चीनकडील वित्तप्रेषणाचा प्रिाह ३० टक्तक्तयांनी कमी झाला.
• कॅररवबयन आशण लॅनटन देशांमध्ये तो ५ टक्तक्तयांनी िाढला.
• दशक्षण आशशयामध्ये ५.२ टक्तक्तयांनी िाढला.
• उत्तर आनिकेत २.३ टक्तक्तयांनी िाढला.
• पॅवसनफक आशण पूिा आशशयात ७.९ टक्तक्तयांनी घटला.
• मध्य पूिा देशांमध्ये २.३ टक्तक्तयांनी घटला.
• मध्य आशशया आशण युरोपमध्ये ९.७ टक्तक्तयांची घट झाली.
• उप-सहारा आनिकेमध्ये १२.५ टक्तक्तयांची घट झाली.
• चीन व्यवतररक्तत नायजेररयाच्या वित्तप्रेषणात मोठ्या प्रमाणात म्हणजे सुमारे २८ टक्के
घट झाली.
भारत आभण शेजारी देश
• २०१९ मध्ये भारताला परदेशी वित्तप्रेषणाद्वारे ८३.३ अब्ज डॉलसा प्राप्त झाले होते.
२०२० मध्ये ्यात ०.२ टक्के घट झाली.
• यामध्ये सिाावधक घट युएईमधून होणाऱ्ा वित्तप्रेषणात झाली आहे. युएईमधून
भारतात होणाऱ्ा वित्तप्रेषणात सुमारे १७ टक्के घट झाली आहे.
• पानकस्तानच्या वित्तप्रेषणात १७ टक्के िाढ झाली आहे. पानकस्तानला सिाावधक
वित्तप्रेषण सौदी अरेवबयातून प्राप्त झाले.
• बांगलादेशच्या वित्तप्रेषणात १८.४ टक्के िाढ झाली.
• श्रीलंक
े च्या वित्तप्रेषणात ५.८ टक्के िाढ झाली.
• नेपाळच्या वित्तप्रेषणात २ टक्के घट झाली.
तवत्तप्रेर्ण (Remittance) म्हणजे काय?
• परदेशी वित्तप्रेषण (Remittance) म्हणजे परदेशात काम करणाऱ्ा व्यक्ततीने
वतच्या मायदेशी पाठिलेला पैसा होय.
• बऱ्ाच विकसनशील देशांमध्ये परदेशस्थ स्थलांतररतांनी मायदेशी पाठिलेला पैसा,
ही दुसऱ्ा क्रमांकाची मोठी वित्तीय आिक (िेट परकीय गुंतिणूक (FDI) प्रिम
स्थानी) असून वतचे प्रमाण आंतरराष्ट्रीय साह्यापेक्षाही अवधक आहे.
• भारत हा सिाावधक परदेशी वित्तप्रेषण प्राप्त करणाऱ्ा देशांमध्ये आघाडीिर आहे.
• वित्तप्रेषणाच्या िृवद्धबरोबर ते प्राप्त करणाऱ्ा देशाच्या चलनाचे मूल्यिधान होते, तर
ज्या देशामधून वित्तप्रेषण झाले आहे, ्या देशाच्या चलनाचे अिमूल्यन होते.
पयागवरणीय समस्यांमुळे आभशयाई शहरांना सवागतधक धोका
• िेररस्क मॅपलक्रॉफ्ट (Verisk Maplecroft) नामक खासगी कंपनीच्या एका
अहिालानुसार पयाािरणीय समस्यांमुळे आशशयाई शहरांना सिाावधक धोका आहे.
यात नैसर्थगक आपत्ती आशण िायू प्रदूषण यांचा समािेश आहे.
अहवालािे मुख्य मुद्दे
• पयाािरणीयदृष्ट्या सिाात संिेदनशील १०० शहरांपैकी ९९ आशशयामध्ये आहेत.
• १०० पैकी जिळजिळ ३७ शहरे चीनमध्ये आशण ४३ शहरे भारतात आहेत. चीन ि
भारत हे जगातील अनुक्रमे पहहल्या ि वतसऱ्ा क्रमांकाचे सिाात मोठे हररतगृह िायु
उ्सजाक आहेत.
• जगातील ४१४ शहरांमधील सुमारे १.५ अब्ज लोक पाण्याची कमतरता, प्रदूषण,
नैसर्थगक धोके, तीव्र उष्णता ि हिामान बदलाच्या इतर शारीररक प्रभािांच्या उच्च
जोखमीमध्ये जगत आहेत.
• सिाावधक धोका असलेल्या २० शहरांपैकी १३ शहरे भारतात आहेत. ्यांना
प्रामुख्याने हिा ि जल प्रदूषणाचा धोका आहे.
• या यादीत जकाताा प्रिम स्थानी असून, जगातील सिाात धोकादायक शहर आहे.
• नैसर्थगक जोखमीच्या धोका असलेल्या शहरांच्या यादीत चीनची पूरग्रस्त शहरे
डोंगगुआन आशण गुआंगझो अव्िल स्थानी आहेत. ्यापाठोपाठ जपानचे ओसाका ि
टोनकयो ही शहरे आहेत. जपानी शहरांना िादळे ि भूकंपाचा धोका आहे.
• या यादीमध्ये शलमा हे एकमेि गैर-आशशयाई शहर आहे.
• ग्लासगो सिाात सुरशक्षत शहर ठरले आहे.
आभशयाई शहरांना जोखीम जास्त असण्यािे कारण
• या अहिालानुसार आशशया हा जगातील सिाावधक जास्त लोकसंख्येच्या घनतेचा
प्रदेश आहे. यामुळे येिील पाण्याच्या स्रोतांिर ताण ननमााण होतो.

Page | 71
• कोळसा ि बायोमास इंधनाच्या ज्िलनामुळे या भागातील हिा प्रदूनषत आहे.
यामुळेच पयाािरणीय समस्यांमुळे या शहरांना सिाावधक धोका आहे.
अहवालाबद्दल
• या अहिालात जगातील विविध भागांमधील सुमारे ५७६ शहरांना खालील घटकांच्या
आधारे गुण नदले गेले:
❖पाण्याची गुणित्ता.
❖उष्मा तणाि.
❖हिामान बदलाप्रवत असुरशक्षतता.
❖पाणी टंचाई.
❖्सुनामी, भूकंप ि भूस्खलन यासारखे नैसर्थगक धोके.
द्रनयुक्त्या र् राजीनामे
टी. व्ही. सोमनार्न यांिी तवत्त सतिव म्हणून ननयुझती
• कार्थमक, सािाजननक तक्रार ि ननिृत्ती िेतन मंत्रालयाने नुक्याच जारी केलेल्या
आदेशानुसार वित्त मंत्रालयात खचा सवचि म्हणून कायारत टी. व्ही. सोमनािन यांना
वित्त सवचि म्हणून ननयुक्तत करण्यात आले आहे.
• टी. व्ही. सोमनािन १९८७च्या तुकडीचे तावमळनाडू केडरचे आयएएस अवधकारी
आहेत. ते सध्या वित्त मंत्रालयाच्या सिा सवचिांमध्ये सिाात िररष्ठ आहेत.
• केंद्रीय मंनत्रमंडळाने नेमलेल्या सवमतीने वित्त सवचि म्हणून टी. व्ही. सोमनािन
यांच्या ननयुक्ततीस अंवतम मंजुरी नदली आहे.
• सोमनािन यांनी कोलकत्ता विद्यापीठातून अिाशास्त्र विषयात पीएचडी संपादन केली
आहे. तसेच ्यांनी हािाडा वबशझनेस स्कूलमधून ‘एहक्तझक्तयुनटव्ह डेव्हलपमेंट प्रोग्राम’
नडप्लोमा देखील संपादन केला आहे.
राहुल बजाज याांचा बजाज ऑटोमधून राजीनामा
• बजाज ऑटो या कंपनीचे कायाकारी संचालक आशण अध्यक्ष राहुल बजाज यांनी
आपल्या पदाचा राजीनामा नदला आहे.
• ्यांच्याजागी आता कंपनीचे कायाकारी संचालक नीरज बजाज यांची अध्यक्षपदी
ननिड करण्यात आली आहे. ते १ मे पासून आपला पदभार स्िीकारणार आहेत.
• राहुल बजाज हे १९७२ सालापासून या कंपनीसोबत कायारत होते. ्यांनी ५
दशकांहून अवधक काळ कंपनीसोबत काम केले आहे.
• राहुल बजाज यांचे कंपनीच्या यशामध्ये उल्लेखनीय योगदान आहे. ्यांच्या
अनुभिाचा, ज्ञानाचा ि शशकिणुकीचा फायदा यापुढेही कंपनीला होत राहील. ते
सल्लागार म्हणून सदैि कंपनीच्या सोबत असतील.
• ्याचबरोबर १ मेपासून ते कंपनीच्या चेअरमन एमेररटस या पदािर पुढच्या ५
िषाांसाठी काम करतील असं कंपनीने स्पष्ट् केलं आहे.
राहुल बजाज यांच्याबद्दल
• राहुल बजाज यांनी हािाडा वबझनेस स्कूलमधून एमबीएचे शशक्षण घेतले आहे.
याशशिाय ्यांनी कायद्याचे शशक्षणही घेतले आहे.
• राहुल बजाज यांनी कमी ियातच बजाज ऑटोची जबाबदारी स्िीकारली होती.
१९६८ मध्ये ियाच्या ३०व्या िषी राहुल बजाज यांनी 'बजाज ऑटो शलवमटेड'चे मुख्य
कायाकारी अवधकारी म्हणून पदभार स्िीकारला होता.
• २००५ मध्ये ्यांनी बजाज समूहाच्या अध्यक्षपदाचा राजीनामा नदला. ्यानंतर ्यांचा
मुलगा राजीि बजाज यांनी या समूहाचे व्यिस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे
स्िीकारली होती.
• बजाज हे २००६ ते २०१० या कालािधीत राज्यसभेचे सदस्यदेखील होती. तसेच
्यांचा २००१ मध्ये पद्मभूषण पुरस्कारानेही सन्मान करण्यात आला होता.
• २०१६ मध्ये फोब्साच्या यादीतल २.४ अब्ज डॉलसाच्या संपत्तीसह ते जगातील
अब्जावधशांच्या यादीत ७२२व्या स्थानािर होते.
टी. रवी शंकर यांिी आरबीआयिे डेप्युटी गव्हनगर म्हणून ननयुझती
Page | 72
• भारत सरकारने भारतीय ररझव्हा बँक
े चे चौिे डेप्युटी गव्हनार म्हणून टी. रिी शंकर
यांची ननयुक्तती केली आहे.
• टी. रिी शंकर हे भारतीय ररझव्हा बँकेत नफनटेक, पेमेंट वसस्टम, जोखीम व्यिस्थापन
आशण माहहती तंत्रज्ञानचे प्रभारी आहेत. ते बी. पी. कानूनगो यांची जागा घेतील.
• टी. रिी शंकर यांनी अिाशास्त्रात एम.नफल पदिी संपादन केलेली आहे.
• ्यांनी बांगलादेशच्या केंद्रीय बँक
े चे ि बांग्लादेश सरकारचे आंतरराष्ट्रीय नाणेननधी
सल्लागार म्हणून यापूिी काया केलेले आहे.
• २००८ ते २०१४ दरम्यान ्यांनी अिा मंत्रालयात काम केले आहे.
• आरबीआयची उपसंस्था असलेल्या ‘भारतीय वित्तीय तंत्रज्ञान ि संबंवधत सेिा’चे
(IFTAS) अध्यक्ष म्हणून ्यांनी यापूिी काया केलेले आहे.
भारतीय ररिव्हग बँक
े िी रिना
• भारतीय ररझव्हा बँक े चे संचालन केंद्रीय संचालक मंडळाद्वारे केले जाते. या
संचालकांची ननयुक्तती भारतीय ररझव्हा बँक अवधननयमान्िये भारत सरकार करते.
• केंद्रीय मंडळात गव्हनार, ४ डेप्युटी गव्हनार, अिा मंत्रालयाचे २ प्रवतननधी आशण
स्थाननक मंडळांचे ४ संचालक यांचा समािेश आहे. या स्थाननक मंडळांची मुख्यालये
कोलकाता, मुंबई, चेन्नई ि निी नदल्ली येिे आहेत.
िलनतवर्यक धोरण सतमती
• चलनविषयक धोरण सवमतीची स्थापना भारतीय ररझव्हा बँकेने केली असून,
आरबीआयचे गव्हनार या सवमतीचे पदवसद्ध अध्यक्ष असतात.
• या सवमतीच्या प्र्येक २ महहन्याला १ याप्रमाणे िषााला नकमान ६ बैठका होतात.
• या सवमतीत ६ सदस्य असून यापैकी ३ तीन जणांची नेमणूक भारत सरकार करते.
कोण्याही सरकारी अवधकाऱ्ाची चलनविषयक धोरण सवमतीत नेमणूक केली
जात नाही.
पुदुच्चेरीच्या मुख्यमंनत्रपदी एन. रंगासामी
• ऑल इंनडया एनआर कॉँग्रेसचे (AINRC) नेते एन. रंगासामी यांनी पुदुच्चेरीच्या
मुख्यमंनत्रपदाची शपि घेतली. नायब राज्यपाल तावमळीसाई सुंदरराजन यांनी ्यांना
पदाची शपि नदली.
• पुदुच्चेरीमध्ये एआयएनआरसी ि भाजप आघाडीने सत्ता स्थापन केली आहे आशण
सामी चौर्थयांदा पुदुच्चेरीचे मुख्यमंत्री झाले आहेत.
• एन. रंगासामी यांचा जन्म १ ऑगस्ट १९५० रोजी पुदुच्चेरीमध्ये झाला होता. २०११
पासून ते AINRC पक्षाशी जोडलेले आहेत.
• एन. रंगासामी २००१ ते २००८ दरम्यान पहहल्यांदा पुदुच्चेरीचे मुख्यमंत्री बनले होते.
्यािेळी ते भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसचे सदस्य होते.
• २०११ मध्ये ते कॉंग्रेसमधून बाहेर पडले आशण ्यांनी अशखल भारतीय एनआर
कॉंग्रेस (AINRC) या पक्षाची स्थापना केली. हा पक्ष सध्या राष्ट्रीय लोकशाही
आघाडीचा (एनडीए) भाग आहे.
ततमळनाडूच्या मुख्यमंत्रीपदी एमक
े स्टाभलन
• द्रमुकचे प्रमुख एमके स्टाशलन यांनी तवमळनाडूच्या मुख्यमंत्रीपदाची (८िे) शपि
घेतली. एमके स्टाशलन यांनी मुख्यमंत्री पदासोबत राज्याचे गृहमंत्री म्हणूनदेखील
शपि घेतली आहे.
• याशशिाय ्यांच्याकडे प्रशासकीय आशण पोलीस सेिा, विशेष योजना आशण
सािाजननक बांधकाम संस्थाच्या कल्याणकारी योजनांची जबाबदारी देखील असेल.
• चेन्नईच्या राजभिनात राज्यपाल बनिारीलाल पुरोहहत यांनी स्टाशलन यांना शपि
नदली. ्यांच्यासह मंनत्रमंडळातील ३३ मंत्र्यांनीही शपि घेतली.
• २ मे रोजी जाहीर झालेल्या तावमळनाडू विधानसभा ननिडणुकीच्या ननकालात
द्रमुकने अण्णाद्रमुक पक्षाची सत्ता उलिून टाकली.
• विधानसभेच्या २३४ जागांपैकी द्रमुक आघाडीला १५९ जागा वमळाल्या, ्यापैकी
१३३ द्रमुकला, कॉंग्रेसला १८, व्हीसीकेला ४ तर सीपीएम, सीपीआयला २-२ जागा
वमळाल्या.
• ्याचिेळी अण्णाद्रमुक आघाडीला अिघ्या ७५ जागा वमळाल्या. ्यापैकी
अण्णाद्रमुकला ६६, पीएमकेला ५ आशण भाजपला ४ जागा वमळाल्या.
• एमके स्टाशलन यांच्या नेतृ्िात असलेल्या द्रमुकला तावमळनाडूच्या राजकीय
इवतहासात ६व्यांदा सत्तेत बसण्याची संधी वमळाली आहे.
• यापूिी २००६-११, १९९६-२००१, १९८९-९१, १९७१-७६ आशण १९६७-७१ या काळात
द्रमुक पक्षाची तावमळनाडू राज्यात सत्ता होती.
एमक
े स्टाभलन
• एमके स्टाशलन यांचा जन्म १ माचा १९५३ रोजी मद्रास (सध्याचे चेन्नई) येिे झाला.
्यांचे िडील एम. करुणाननधी तावमळनाडूमधील ज्येष्ठ राजकारणी होते. एमके
स्टाशलन यांचे नाि सोशव्हएत नेते जोसेफ स्टाशलन यांच्या नािािरून ठेिण्यात आले
आहे.
• एमके स्टाशलन १९९६ ते २००२ या कालािधीत चेन्नईचे महापौर होते. ते २००६ ते
२०११ दरम्यान ते तावमळनाडूमध्ये ग्रामविकास आशण पंचायतीराज मंत्री होते.
• २०१६ ते २०२१ दरम्यान ते तावमळना डू विधानसभेत विरोधी पक्षनेते होते. तसेच ते
२८ ऑगस्ट २०१८ पासून द्रविड मुन्नेत्र कळगम (द्रमुक) पक्षाचे अध्यक्ष म्हणून काम
करत आहेत.
द्रतवड मुन्नेत्र कळगम (द्रमुक)
• हा तावमळनाडू आशण पुदुच्चेरीमध्ये अहस्त्ि असलेला एक प्रमुख राजकीय पक्ष
आहे. या पक्षाची स्थापना १७ सप्टेंबर १९४९ रोजी सी.एन. अण्णादुराई यांनी केली
होती. द्रविड़ कझगमपासून विभक्तत होऊन या पक्षाची स्थापना करण्यात आली
होती.
आसामच्या मुख्यमंत्रीपदी क्रहमंता तबस्वा सरमा
• आसाममध्ये भाजपाचे नेते हहमंता वबस्िा सरमा यांनी आसामचे १५िे मुख्यमंत्री म्हणून
शपि घेतली. ्यांच्यासोबत १३ कॅवबनेट मंत्र्यांनीही शपि घेतली. ्यांना आसामचे
राज्यपाल जगदीश मुखी यांनी मुख्यमंत्रीपदाची आशण गोपननयतेची शपि नदली.
• आसाममध्ये झालेल्या विधानसभा ननिडणुकीत भाजप नेतृ्िाखालील आघाडीने
१२६ पैकी ७५ जागा वमळवित आसाममधील सत्ता कायम राखली होती.
• मात्र, भारतीय जनता पक्षाने यंदा राज्यात खांदेपालट करत सिाानंद सोनोिाल
यांच्याऐिजी हहमंता सरमांकडे मुख्यमंत्रीपद सोपविले आहे.
• सध्या ईशान्येकडील सिाावधक प्रभािशाली ने्यांमध्ये हहमंता वबस्िा यांची गणना
होते. ईशान्य भारतातील भाजप नेतृ्िाखालील ईशान्य लोकशाही आघाडीचेही
(NEDA) ते ननमंत्रक आहेत.
क्रहमंता तबस्वा सरमा
• आसामची राजधानी गुिाहाटीमध्ये १ फेब्रुिारी १९६९ रोजी हहमंता वबस्िा सरमा यांचा
जन्म झाला. सरकारी विधी महाविद्यालयातून एलएलबी केल्यानंतर ्यांनी गुिाहाटी
विद्यापीठातून पीएचडी वमळविली आहे.
• सोनोिाल यांच्या मंनत्रमंडळात आरोग्यमंत्री म्हणून काम करतानाही सरमा यांनी
कोरोनाची साि रोखण्यासाठी केलेल्या कामातून आपला ठसा उमटविला.
्याचप्रमाणे, ्यांनी अिा, सािाजननक बांधकाम या खा्यांचा कायाभारही सांभाळला.
• ४ िेळा मंत्री राहहलेल्या सरमा यांनी २००१ मध्ये जालूकबारी मतदारसं घातून
विधानसभेत पहहल्यांदा प्रिेश केला.
• ्यांनी २०१५ मध्ये त्काशलन मुख्यमंत्री तरुण गोगोई यांच्या काँग्रेस नेतृ्िाखालील
सरकारमधून बाहेर पडून भाजपमध्ये प्रिेश केला.
• ्यामुळे ईशान्येत सत्तेचा पाय रोिण्याचा मागाच सरमांमुळे भाजपला वमळाला.
म्हणूनच, सरमा ईशान्य भारतात भाजपच्या सत्तेचे शशल्पकार म्हणूनही ओळखले
जातात.
क
े रळच्या मुख्यमंत्रीपदी नपनाराई तवजयन
• २० मे २०२१ रोजी नपनाराई विजयन यांनी दुसऱ्ांदा क
े रळच्या मुख्यमंत्री पदाची
शपि घेतली. क े रळचे राज्यपाल आररफ मोहम्मद खान यांनी ्यांना पद ि
Page | 73
गोपनीयतेची शपि नदली.
• नपनाराई विजयन यांच्याव्यवतररक्तत क े रळच्या निीन मंनत्रमंडळातील २० अन्य
मंत्र्यांनीही शपि घेतली. नपनाराई विजयन माक्तसािादी कम्युननस्ट पक्षाचे नेते आहेत.
• के रळमध्ये डाव्या लोकशाही आघाडीने (LDF) १४० पैकी ९९ जागा शजिंकून सरकार
स्थापन केले. या आघाडीमध्ये माक्तसािादी कम्युननस्ट पक्षाने सिाावधक ६२ जागा
शजिंकल्या आहेत.
नपनाराई तवजयन
• नपनारायी विजयन हे क े रळमधील एक राजकारणी आहेत आशण ते २५ मे २०१६
पासून के रळचे मुख्यमंत्री म्हणून काम करीत आहेत.
• ्यांचा जन्म २४ मे १९४५ रोजी झाला होता. मे १९९६ ते ऑक्तटोबर १९९८ दरम्यान ते
के रळचे राज्य विद्युतमंत्री होते.
रणभजततसिंह यांिी ‘ग्लोबल स्टुडंट प्राइि अक
ॅ डमी’वर नेमणूक
• २०२० सालचे जागवतक शशक्षक पुरस्कार विजेते भारतीय शशक्षक रणशजतवसिंह नडसले
यांची ‘ग्लोबल स्टुडंट प्राइझ अकॅडमी’िर नेमणूक करण्यात आली आहे.
• महाराष्ट्राच्या सोलापूर शजल्ह्यातील पररटेिाडी या खेड्यात प्रािवमक शशक्षक असलेले
नडसले यांनी गेल्या िषीच्या अखेरीस १ अब्ज अमेररकी डॉलरचा जागवतक शशक्षक
पुरस्कार शजिंकला होता.
• याच पुरस्काराशी साधम्या साधणाऱ्ा ५० हजार अमेररकी डॉलरच्या पुरस्काराच्या
ननिड सवमतीिर आता ्यांना ननयुक्तत करण्यात आले आहे.
• चेग या शशक्षण तंत्रज्ञान कंपनीच्या ना-नफा त््िािर काम करणाऱ्ा ‘चेग डॉट
ओआरजी’च्या सोबतीने िाके फाऊंडेशनने हा पुरस्कार सुरू केला आहे.
• अध्ययनािर, तसेच एकूण समाजािर आपला ठसा उमटिणाऱ्ा असामान्य
विद्यार्थयाांचे प्रय्न जगापुढे आणण्यासाठी निे व्यासपीठ म्हणून ‘ग्लोबल स्टुडंट
प्राइझ’ सुरू करण्यात आले आहे.
• अशभनेते ॲश्टन क ु चर ि वमला कुननस, अमेररकेतील महहलांच्या राष्ट्रीय चमूतील
खेळाडू जुली एट्झा ि ्यांचे पती झाक एट्झा हे ग्लोबल स्टुडंट प्राइझ अकादमीचे
इतर सदस्य आहेत.
नीरा टंडन व्हाइट हाऊसमध्ये वररष्ठ सल्लागार म्हणून ननयुझत
• भारतीय अमेररकन धोरणतज्ञ नीरा टंडन यांची व्हाइट हाऊसमध्ये अध्यक्ष जो वबडेन
यांचे िररष्ठ सल्लागार म्हणून नेमणूक करण्यात आली आहे.
• ्यांनी व्हाइट हाऊसमधील अिासंकल्प आशण व्यिस्थापन कायाालयाच्या पदासाठी
केलेला अजा ररपहब्लकनांच्या तीव्र विरोधामुळे दोन महहन्यांपूिी माघारी घेतला होता.
• अमेररकेत ररपहब्लकन पक्षाच्या संसद सदस्यांनी परिडणाऱ्ा आरोग्य सेिा कायदा
(Affordable Care Act) रद्द केला होता, ्याबाबत सिोच्च न्यायालयात जे
खटले चालतील नकिंिा जे ननकाल येतील ्यािर राष्ट्राध्यक्षांना सल्ला देण्याचे काम
नीरा टंडन करणार आहेत.
• तसेच ्या अमेररकन नडशजटल सेिेचा फेरआढािा घेणार आहेत.
• टंडन या सध्या सेंटर फॉर अमेररकन प्रोग्रेस या संस्थेच्या अध्यक्ष ि मुख्य कायाकारी
अवधकारी आहेत.
• यापूिी ्यांनी आरोग्य सल्लागार म्हणून व्हाइट हाऊसमध्ये काम केले आहे. ओबामा
प्रशासनातही टंडन यांनी देशांतगात धोरण संचालक म्हणून काम केले होते.
• हहलरी हक्तलिंटन यांच्या अध्यक्षीय ननिडणूक प्रचारातही ्यांनी धोरण संचालक म्हणून
काम केले होते.
डॉ. संदेश गुल्हाने यांिी स्कॉनटश संसदेत खासदार म्हणून ननवड
• मूळचे अमराितीचे असलेले ि सध्या स्कॉटलंड येिे िैद्यकीय सेिा देत असलेले डॉ.
संदेश प्रकाश गुल्हाने यांनी स्कॉनटश संसदेत खासदार म्हणून शपि घेतली आहे.
• स्कॉनटश संसदेत ननिडून जाणारे संदेश गुल्हाने हे भारतीय िंशाचे पहहलेच खासदार
आहेत.
• संदेश गुल्हाने यांचा जन्म लंडनमध्ये झाला. व्यिसायाने डॉक्तटर असलेल्या संदेश
गुल्हाने यांनी पूिा नकल्ब्राईडमधील रुग्णालयात ऑिोपेनडक रशजस्टरार म्हणून काम
केले आहे.
• िैद्यकीय सेिेसोबतच ्यांनी विविध क्षेत्रात काया करत स्कॉनटश राजकारणात प्रिेश
केला. २०२१ मध्ये डॉ. संदेश यांनी स्कॉटलंडच्या संसद ननिडणुकीत ग्लासगो
पोलॉक मतदारसं घातून उमेदिारी जाहीर केली.
• स्कॉनटश कन्झव्हेनटव्ह ि युननयनिादी पाटीकडून डॉ. संदेश खासदार म्हणून ननिडून
आले. ्यांनी कोविड-१९ महामारी विरोधातही आघाडीिर काम केले आहे.
तगलमो लासो इक्व
े डोरिे नवे राष्टरपती
• वगलमो लासो यांनी २४ मे रोजी इिेडोरचे राष्ट्रपती पद ग्रहण केले. अशाप्रकारे ते
गेल्या १४ िषाातील इिेडोरचे पहहलेच उजव्या विचारसरणीचे राष्ट्रपती ठरले आहे.
• वगलमो लासो बँकर, व्यापारी, लेखक आशण राजकारणी आहेत, जे सध्या इिेडोरचे
४७िे राष्ट्रपती बनले आहेत.
• २०२० मध्ये ७.८ टक्तक्तयांनी संकुवचत झालेल्या आशण एकूण ऋण जीडीपीच्या ६३
टक्के असलेल्या अिाव्यिस्थेचे पुनरुज्जीिन करणे, हे नव्या राष्ट्रपतींच्या समोरील मोठे
आव्हान आहे.
• ्याचबरोबर इिेडोर आर्थिक ि आरोग्य संकटालाही तोंड देत आहे कारण कोविड-
१९ने येिील सुमारे ४.२० लाख लोक संक्रवमत झाले आहेत आशण २०,००० हून
अवधक लोकांचा मृ्यू झाला आहे.
इक्व
े डोर
• इिेडोरचे प्रजासत्ताक हा दशक्षण अमेररका खंडाच्या िायव्य भागातील एक देश आहे.
२,८३,५६० चौनकमी इतके क्षेत्रफळ असणारा इिेडोर हा दशक्षण अमेररकेमधील
लहान देशांपैकी एक आहे.
• पशिमेस इिेडोरला २,३३७ नकमी लांबीचा समुद्रनकनारा लाभला असून पूिेकडील
भाग घनदाट ॲमेझॉन जंगलाने व्यापला आहे.
• इिेडोरच्या उत्तरेला कोलंवबया, पूिा ि दशक्षणेला पेरू तर पशिमेला प्रशांत महासागर
आहेत. प्रशांत महासागरामधील गालापागोस द्वीपसमूह इिेडोरच्याच
अवधप्याखाली आहे.
• ब्राशझल देशासोबत सीमा नसणारा इिेडोर हा वचली व्यवतररक्तत दशक्षण अमेररकेतील
एकमेि देश आहे.
• युनेस्कोचे जागवतक िारसा स्थान असलेले हितो हे इिेडोरचे राजधानीचे तर
ग्िायानकल हे सिाात मोठे शहर आहे.
• लॅनटन अमेररकेमधील इतर अनेक देशांप्रमाणे स्पेनची िसाहत असलेल्या इिेडोरला
१८२२ साली स्पेनपासून स्िातंत्र्य वमळाले.
• ्यानंतर अल्प काळाकररता ग्रान कोलंवबयाचा भाग असलेला इिेडोर १८३० साली
पूणापणे स्ितंत्र देश बनला.
सीररयाच्या राष्टरपतीपदी पुन्हा बशर-अल-असद
• युद्धग्रस्त सीररया देशाच्या राष्ट्रपती पदािर चौर्थयांदा बशर-अल-असद यांची ननिड
झाली. तिानप या ननिडणुका ‘स्ितंत्र नकिंिा ननष्पक्ष नव्ह्या’ असे आरोप केले जात
आहेत.
• संसदेच्या सभापतींच्या घोषणेनुसार असद यांना ९५.१ टक्के मते वमळाली. २०१४
मधील ननिडणुकीत ्यांना ८८ टक्के मते प्राप्त झाली होती.
बशर-अल-असद यांच्याबद्दल
• ते सीररयाचे राजनेते असून, २००० सालापासून ते सीररयाचे राष्ट्रपती आहेत. ्यापूिी
१९७१ ते २००० पयांत ्यांचे िडील सीररयाचे राष्ट्रपती होते.
• ्यांनी वसररयन सशस्त्र सेनादलाचे प्रमुख ि सीररयामधील अरब सोशशलस्ट बाि
पाटीचे क्षेत्रीय सवचि म्हणूनही काम केलेले आहे. ्यांनी वसररयन सैन्यात डॉक्तटर
म्हणून करकीदीस सुरुिात केली होती.
सीररया
Page | 74
• सीररया हा पशिम आशशयातील एक देश आहे. दमास्कस ही सीररयाची राजधानी ि
सिाात मोठे शहर आहे.
• सीररयाच्या पशिमेला लेबेनॉन ि भूमध्य समुद्र, उत्तरेला तुक
ा स्तान, पूिेला इराक,
दशक्षणेला जॉडान ि नैऋ
ा ्येला इस्राईल हे देश आहेत.
• सुपीक मैदाने, उंच पिात आशण िाळिंटांकररता पररवचत असलेल्या या देशात कुदा,
वसररयन अरब, तुका, आमेननयाई, असीररयन, सकेशशयन, मंनडयन्स ि ग्रीक यासारखे
जातीय ि धार्थमक गट आहेत.
• येिील प्रमुख धार्थमक गटांमध्ये सुन्नी, शििन, सलाफी ि यजीदी यांचा समािेश
आहे. अरब हा येिील सिाात मोठा जातीय गट आहे, तर सुन्नी सीररयाच्या भूमीिरील
सिाात मोठा धार्थमक गट आहे.
सीररयािे राजकारण
• सीररया हे १४ प्रांतावधकारी (Governorates) असलेले एका्मक गणराज्य आहे.
• हा असा एकमेि देश आहे जो राजकीयदृष्ट्या बाििादाचे (Ba’athism) समिान
करतो.
• हा संयुक्तत राष्ट्रसंघ आशण अशलप्त राष्ट्रगट चळिळीचा (NAM) सदस्य आहे.
• अरब लीग ि इस्लावमक सहकार सं घटनेने नोव्हेंबर २०११ मध्ये सीररयाला ननलंवबत
केले होते.
पुरस्कार र् सन्मान
दादासाहेब फाळक
े पुरस्कार
• अलीकडेच दादासाहेब फाळके आंतरराष्ट्रीय वचत्रपट महो्सि पुरस्कारांची
(Dadasaheb Phalke International Film Festival Awards) घोषणा
करण्यात आली.
• पद्मभूषण (२०००) ि पद्मविभूषण (२०१६) या नागरी पुरस्कारांनी सन्माननत
दाशक्षणा्य सुपरस्टार अशभनेते रजनीकांत यांना वचत्रपटसृष्ट्ीतील सिाात मानाचा
५१िा ‘दादासाहेब फाळके पुरस्कार’ (२०२० िषाासाठी) प्रदान करण्यात आला.
२०२१िे पुरस्कार तवजेते
• सिो्कृष्ट् अशभनेता (महहला): दीनपका पादुकोण
• सिो्कृष्ट् अशभनेता (पुरुष): अक्षय कुमार
• सिो्कृष्ट् आंतरराष्ट्रीय वचत्रपट: पॅरासाइट
• सिो्कृष्ट् नदग्दशाक: अनुराग बासू
• सिो्कृष्ट् वचत्रपट: तान्हाजी
• सिो्कृष्ट् अशभनेता (हक्रनटक्तस): नदिंगत अशभनेता सुशांतवसिंग राजपूत
दादासाहेब फाळक
े
• धुंनडराज गोवििंद फाळके ऊफा दादासाहेब फाळके हे वचत्रपटननर्थमती करणारे
महाराष्ट्र ि भारतातील पहहली व्यक्तती होते आशण यासाठीच ्यांना भारतीय
वचत्रपटांचे जनक मानले जाते.
• १९१३ साली ्यांनी ननमााण केलेला ‘राजा हररिंद्र’ हा मूक वचत्रपट मराठी ि भारतीय
वचत्रपटसृष्ट्ीच्या इवतहासातील आद्य वचत्रपट होय.
• १९३७ पयांतच्या आपल्या १९ िषााच्या कारनकदीत ्यांनी ९५ वचत्रपटांची ि २७
लघुपटांची ननर्थमती केली.
• दादासाहेब फाळके यांचा जन्म ३० एनप्रल १८७० रोजी नाशशकमधील त्र्यंबक
े र्श्र येिे
झाला. तर १६ फेब्रुिारी १९४४ रोजी ्यांचे ननधन झाले.
• नदग्दशाक परेश मोकाशी यांनी २००९ साली ‘हररिंद्राची फॅक्तटरी’ या वचत्रपटातून
दादासाहेबांचे कायाकतृा्ि प्रेक्षकांसमोर आणले.
• मुंबई येिील वचत्रनगरी (नफल्मवसटी) दादासाहेब फाळके वचत्रनगरी या नािाने
ओळखली जाते.
दादासाहेब फाळक
े पुरस्कार
• दादासाहेब फाळके पुरस्कार हा भारत सरकारतफे दरिषी भारतीय वसनेमामध्ये
असामान्य कामवगरी करणाऱ्ा कलािंत ि तंत्रज्ञांना नदला जाणारा सिोच्च पुरस्कार
 आहे.
• भारिीय वचत्रपटसृष्टीचे जनक धुांडीराज र्ोवविंद फाळके उफा दादासाहेब फाळके
याांच्या सन्मानाथा हा पुरस्कार प्रदान केला जािो.
• दादासाहेब फाळके याांचे जन्मशिाब्दी वषा १९६९ पासून हा पुरस्कार सुरु करण्याि
आला होिा. सुवणाकमळ, १० लाख रुपये रोख आणण शाल असे या पुरस्काराचे
स्वरुप आहे.
• सरकारने िापन केलेल्या मान्यवर व्यक्िीांच्या सवमविच्या वशफारशीांच्या आधारे हा
पुरस्कार टदला जािो. सरकारच्या माहहती ि नभोिाणी विभागातफे हा पुरस्कार
नदला जातो.
• पक्रहला दादासाहेब फाळके पुरस्कार देववका राणी याांना प्रदान करण्याि आला
होिा. २०१८चा दादासाहेब फाळके पुरस्कार ववनोद खन्ना याांना मरणोत्तर देण्याि
आला होिा.
• २०१९चा दादासाहेब फाळके पुरस्कार बॉशलिूडचे महानायक अवमताभ बच्चन यांना
प्रदान करण्यात आला होता.
नुझलू फोम यांना भव्हटली पुरस्कार
• नागालँडच्या नुक्तलू फोम यांनी २०२१ या िषाासाठीचा शव्हटली पुरस्कार (Whitley
Awards) शजिंकला आहे. हा पुरस्कार वमळिणारे ते एकमेि भारतीय आहेत.
भव्हटली पुरस्कार
• शव्हटली पुरस्कार शव्हटली फंड फॉर नेचरद्वारे (Whitley Fund for Nature)
दरिषी प्रदान केले जातात. या पुरस्कार विजे्यास ४०,००० पाउंड बशक्षस म्हणून
नदले जातात.
• तळागाळातील संिधान करणाऱ्ा ने्यांचा सन्मान करण्यासाठी हा पुरस्कार देण्यात
येतो.
• या पुरस्कारांना ग्रीन ऑस्कर असेही म्हंटले जाते.
• यात संदभा, अजा आशण मुलाखतीच्या प्रहक्रयेचा समािेश आहे.
भव्हटली फ
ं ड फॉर नेिर
• शव्हटली फंड फॉर नेचरची स्थापना १९९४ मध्ये एडिडा शव्हटली यांनी केली होती.
• या संस्थेने आतापयांत सुमारे २ दशलक्ष पयाािरण रक्षकांना १६ दशलक्ष पाउंड रक्कम
नदली आहे.
• कमी संसाधने ि जैिविविधता समृद्ध देशांमधील स्थाननक संरक्षकांना शोधण्याचे
काया ही संस्था करते.
• ही संस्था विज्ञान आशण सामुदावयक भागीदारीिर आधाररत प्रकल्पांना समिान देते.
• जगभरातील जैिविविधतेच्या समोरील आव्हानांचा सामना करणाऱ्ा राष्ट्रीय आशण
आंतरराष्ट्रीय विजे्यांना प्रो्साहन देण्याचे देखील ही संस्था काया करते.
नुझलू फोम
• नुक्तलू फोम ‘जैिविविधता शांतता कॉररडोर’ (Biodiversity Peace Corridors)
बनित आहेत.
• िन्यजीि संरक्षण ि पयाािरण संरक्षणाव्यवतररक्तत, ते आरोग्य, शशक्षण ि सूक्ष्मवित्त
क्षेत्रात मदतीचे काया करतात.
• ्यांनी लेमासाचेनलोक सोसायटीची (Lemasachenlok Society) स्थापना केली
आहे. या सोसायटीने स्थाननक लोकांमध्ये अमूर फाल्कनविषयी (Amur Falcons)
जनजागृतीचे काया केले आहे.
• नुक्तलू फोम यांना ‘नागालँडचे अमूर फाल्कन मॅन’ (Amur Falcon Man of
Nagaland) म्हणून ओळखले जाते.
अमूर फाल्कन
• अमूर फाल्कन (ससाणा) हा एक शशकारी पक्षी आहे. हा पक्षी आकाराने कबुतरापेक्षा
लहान असतो.
• हा पक्षी उत्तर चीन ि सायबेररयात प्रजनन करतो. हहिाळयामध्ये अमूर फाल्कन
भारतात आशण नंतर अरबी समुद्रातून दशक्षण आनिकेत स्थलांतर करतात.
Page | 75
• लोक या पक्ष्याची शशकार करू लागल्याने वचिंता िाढत आहेत. भारतामध्ये दरिषी
१४,००० हून अवधक अमूर फाल्कनची शशकार केली जाते.
• राज्य सरकारांनी अमूर फाल्कनच्या शशकारीिर बंदी घातली आहे. बंदी असूनही,
अमूर फाल्कनची शशकार सतत िाढत आहे.
• आंतरराष्ट्रीय ननसगा संिधान संघाने (IUCN) अमूर फाल्कनला ‘कमी वचिंताजनक’
श्रेणीमध्ये सूचीबद्ध केले आहे.
• नागालँडला ‘फाल्कन कॅनपटल ऑफ द िल्डा’ (फाल्कन पक्ष्यांची जागवतक
राजधानी) म्हटले जाते.
काबगन तंत्रञानाच्या पुनिगिणासाठीिा राष्टरीय पुरस्कार
• National Award for Recycling Carbon Technology
• बंगळुरुस्थस्थत एका स्टाटाअपला काबान डायऑक्तसाईडला (CO2) रसायने ि
इंधनामध्ये रूपांतररत करण्यासाठी व्यािसावयक उपाय विकवसत करण्यासाठी
तंत्रज्ञान विकास मंडळाकडून (TDB) राष्ट्रीय पुरस्कार २०२१ प्रदान करण्यात आला
आहे.
• या स्टाटाअपला नॅनो वमशन अंतगात ननधी वमळाला आहे.
मुख्य मुद्दे
• या स्टाटाअपने काबान डायऑक्तसाईडला वमिेनॉल ि इतर रसायनात रूपांतररत
करण्यासाठी कायाक्षम उ्प्रेरक आशण कायाप्रणाली विकवसत केली आहे.
• यामुळे कोळसा ि नैसर्थगक िायू िीजननर्थमती क्षेत्रे, पोलाद उद्योग, वसमेंट उद्योग ि
रसायन उद्योग यांच्यासह विविध स्त्रोतांकडून ननमााण झालेल्या मानिजन्य काबान
डायऑक्तसाईडद्वारे रसायने आशण इंधनांचे उ्पादन िाढविण्यासाठी अशभयांनत्रकी
प्रहक्रयेत सुधारणा झाली आहे.
• जागवतक तापमान िाढीमुळे ननमााण होणाऱ्ा पयाािरणीय समस्यांिर संपूणा तोडगा
काढण्यासाठी CCUS (काबान कॅप्चर, यूनटलायझेशन अँड वसिेस्टरेशन) मध्ये
समाविष्ट् अनेक घटक या स्टाटाअपने एकीकृत केले आहेत.
• हे पुनचाक्रण काबान तंत्रज्ञान विज्ञान आशण तंत्रज्ञान विभागाची स्िायत्त संस्था
असलेल्या जिाहरलाल नेहरू प्रगत िैज्ञाननक संशोधन केंद्रास (JNCASR)
हस्तांतररत केले जाईल.
CCUS
• CCUS अिाात काबान कॅप्चर, यूनटलायझेशन अँड वसिेस्टरेशन ही अशी प्रहक्रया
आहे जी कोळशािर चालणाऱ्ा ऊजाा प्रकल्पांसारख्या स्त्रोतांमधून उ्सर्जजत काबान
डायऑक्तसाईड शोषून घेते ि ्याचा पुनिाापर नकिंिा संग्रह करते, जेणेकरून ते
िातािरणात प्रिेश करू शकणार नाही.
• भूगभीय स्िरूपामध्ये काबान डायऑक्तसाईड संग्रहामध्ये तेल ि िायूचे जलाशय,
कोळसा ि खोल खाऱ्ा जलाशयांचा समािेश आहे. यांनी लाखो िषाांपासून कच्चे
तेल, नैसर्थगक िायू, मीठ ि काबान डायऑक्तसाइड साठिून ठेिले आहेत.
तंत्रञान तवकास मंडळ
• TDB | Technology Development Board
• तंत्रज्ञान विकास मंडळाची स्थापना तंत्रज्ञान विकास मंडळ कायदा, १९९५ द्वारे
करण्यात आली.
• याची स्थापना १९९६ मध्ये झाली आशण हे मंडळ विज्ञान-तंत्रज्ञान विभागांतगात
कायारत आहे.
• हे स्िदेशी तंत्रज्ञानाचे व्यिसायीकरण ि देशांतगात अनुप्रयोगांसाठी आयात केलेल्या
तंत्रज्ञानाचे अनुकूलन करण्यासाठी कायारत कंपन्यांना आर्थिक सहाय्य देते.
• राष्ट्रीय तंत्रज्ञानाच्या नदनाचा (११ मे) एक भाग म्हणून हे मंडळ स्िदेशी तंत्रज्ञानाचे
यशस्िीपणे व्यिसायीकरण केलेल्या औद्योवगक प्रवतष्ठानांना राष्ट्रीय पुरस्कार प्रदान
करते.
नॅनो तमशन
• भारत सरकारने २००७ मध्ये ‘क्षमता ननमााण कायाक्रम’ म्हणून नॅनो वमशन सुरू केले
होते.
• विज्ञान ि तंत्रज्ञान मंत्रालयांतगात विज्ञान ि तंत्रज्ञान विभागाद्वारे (DST) याची
अंमलबजािणी केली जात आहे.
डॉ. तवजय क
ु िरू यांना जॉन नडक्रस्टल मक्रल्टपल स्झलेरॉतसस पुरस्कार
• महल्टपल स्क्तलेरॉवसस म्हणजे बहुविध चेतादृढन या मेंदूच्या महादुधार आजारािर
संशोधन करणारे िैज्ञाननक विजय के. क ु चरू यांना यंदाचा जॉन नडहस्टल महल्टपल
स्क्तलेरॉवसस पुरस्कार जाहीर झाला आहे.
• अमेररकन ॲकॅडमी ऑफ न्यूरॉलॉजीच्या िार्षषक सभेत ्यांना हा पुरस्कार प्रदान
करण्यात आला.
• डॉ. कु चरू यांनी हररयाणातील पशुिैद्यक महाविद्यालयातून पदिी घेतली असून,
ऑस्टरेशलयातील नब्रस्बेनच्या हिन्सलँड विद्यापीठातून ्यांनी रोगननदानशास्त्रात
पीएचडी संपादन केली आहे.
• ्यानंतर ‘सेंटर फॉर इन्फेक्तशन अँड इम्युननटी’ या संस्थेचे ते सहसंचालक बनले.
१९८५ मध्ये ्यांनी अमेररकेत हािाडा येिे ्यांनी िररष्ठ िैज्ञाननक म्हणून काम केले.
• बोस्टन येिील नब्रगहॅम इहन्स्टट्य
ू ट, ब्रॉड इहन्स्टट्य
ू ट इ्यादी संस्थांमध्ये देखील
्यांनी मह््िपूणा जबाबदारी पार पा डली.
• ्यानंतर ्यांनी हािाडा मेनडकल स्कूल संचाशलत नब्रगहॅम अँड विमेन्स हॉहस्पटल येिे
एव्हग्रँड सेंटर फॉर इम्युनॉलॉशजक नडवसजेस हे केंद्र स्थापन केले.
• तेिे महल्टपल स्क्तलेरॉवसस या रोगािर संशोधन करताना ्यांनी पशुिैद्यकशास्त्राचे
ज्ञान िापरून, प्राण्यांची प्रारूपे तयार केली ि ्याच्या मदतीने अभ्यास केला.
• महल्टपल स्क्तलेरॉवससमध्ये आपल्याच प्रवतकारशक्तती प्रणालीतील पेशी आपल्याच
ननरोगी पेशींिर हल्ला करतात तेव्हा असे नेमके काय बदल रेणिीय ि जनुकीय
पातळीिर ‘टी’ पेशींमध्ये होतात याचा अभ्यास ्यांनी केला. ‘टी’ पेशी जीिशास्त्र हा
्यांच्या संशोधनाचा विषय आहे.
• ्यांच्या संशोधनातून या रोगािर उपचारासाठी अनेक िाटा नदसू लागल्या. ्यांच्या
संशोधनामुळे या रोगािर काही औषधेही तयार करणे शक्तय झाले.
• िेड झेड इगर संशोधन पुरस्कार, हिन्सलँड विद्यापीठाचे सुिणापदक, जॅशव्हटस
न्यूरोसायन्स पुरस्कार, रॅनबॅक्तसी सायन्स फाऊंडेशन पुरस्कार, पीटर डोहिी पुरस्कार
असे अनेक मानसन्मान ्यांना यापूिी लाभले आहेत.
• • या दोन प्रजातींमधील फरक स्पष्ट् होण्यासाठी मेस प्रजातीचे नव्याने नामकरण
लॉररयस जागततक िीडा पुरस्कार २०२१
• लॉररयस जागवतक क्रीडा पुरस्कार २०२१ (Laureus World Sports Awards
2021) सेशव्हले (स्पेन) येिे प्रदान करण्यात आले.
• मागील िषाभरात कोण्याही क्रीडा प्रकारात उल्लेखनीय कामवगरी केलेल्या
खेळाडूंना ि संघांना हे पुरस्कार प्रदान केले जातात.
• १९९९ मध्ये लॉररयस स्पोटा फॉर गुड फाउंडेशनने या पुरस्कारांची स्थापना केली.
२००० सालापासून हे पुरस्कार देण्यास सुरुिात झाली. हे पुरस्कार मर्थसडीज बेंझ
कंपनीद्वारे समार्थित आहेत.
• २०२० पयांत हा पुरस्कार ८ श्रेणींमध्ये नदला जात होता. हस्िस टेननसपटू रॉजर
फेडररने हा पुरस्कार सिाावधक ६ िेळा शजिंकला आहे. ्याला ६ िेळा ‘िषाातील
सिोत्तम खेळाडू’चा पुरस्कार वमळाला आहे.
• पुरस्कार विजे्यांना लॉररयसची प्रवतमा नदली जाते. ही प्रवतमा िेंच लक्तझरी िस्तू
उ्पादक कार्षटयर कंपनीद्वारे बनिली जाते. १८४७ मध्ये स्थापन झालेली ही कंपनी
घड्याळे, दावगने बनविते.
• २०२० मध्ये सवचन तेंडुलकरला लॉररयस स्पोर्टटग मोमेंट २०००-२०२० साठी
पुरस्कार वमळाला होता.
२०२१िे पुरस्कार तवजेते
• स्पोट्सािूमन ऑफ द इयर: नाओमी ओसाका (टेननस, जपान)
• स्पोट्सामन ऑफ द इयर: राफेल नदाल (टेननस, स्पेन)
• लाइफटाइम अवचव्हमेंट पुरस्कार: वबली जीन नकिंग (टेननस, अमेररका)
• टीम ऑफ द इयर: एफसी बायना (फुटबॉल, जमानी)
Page | 76
• ब्रेकथ्रू ऑफ द इयर: पॅनटरक माहोम्स (फुटबॉल, अमेररका)
• िल्डा कमबॅक ऑफ द इयर: मॅक्तस पॅरोट (स्नोबोर्टडग, कॅनडा)
• स्पोटा फॉर गुड: नककफॉरमोर बाय नककफेयर (फुटबॉल, जमान)
• स्पोर्टटग इंहस्परेशन: मोहम्मद सालाह (फुटबॉल, शलव्हरपूल ि इशजप्त)
• ॲिशलट ॲडव्होकेट ऑफ द इयर: लुईस हॅवमल्टन (फॉम्युाला िन, मर्थसडीज ि
नब्रटन)
• नटप: यािषी ॲक्तशन स्पोट्सा पसान ऑफ द इयर हा पुरस्कार प्रदान करण्यात आला
नाही.
बांबूच्या प्रजातीला डॉ. माधव गाडगीळ यांिे नाव
• ज्येष्ठ पयाािरणतज्ज्ञ डॉ. माधि गाडगीळ यांच्या पयाािरण क्षेत्रातील योगदानाचा
गौरि करण्यासाठी बांबूच्या मेस या प्रजातीचे नामकरण ‘सुडोओक्तसीनानिेरा माधिी’
असे करण्यात आले आहे.
• सह्याद्रीच्या जंगलात आढळणाऱ्ा बांबूच्या मेस आशण माणगा या प्रजातींमधील
फरक पहहल्यांदाच संशोधनातून स्पष्ट् झाला आहे.
• ज्येष्ठ िनस्पती तज्ज्ञ डॉ. पी. तेताली, क
े रळच्या िन संशोधन केंद्राचे डॉ. मुरलीधरन,
पुण्यातील आघारकर संशोधन संस्थेतील शास्त्रज्ञ डॉ. मंदार दातार, डॉ. सुजाता
तेताली, सारंग बोकील आशण डॉ. ररतेश चौधरी यांनी बांबूच्या प्रजातींचे संशोधन
केले आहे.
• या संशोधनाचा शोधननबंध ‘फायटोटॉक्तसा’ या संशोधन पनत्रकेत प्रवसद्ध झाला आहे.
पुण्याजिळील पानशेत पररसरातील शशरकोलीच्या जंगलात बां बूचे संशोधन
करण्यात आले.
• बांबूला आयुष्यात एकदाच फुले येत असल्याने फुलांशशिाय बांबूच्या प्रजातीची
ओळख ननशित करता येत नाही. ४० ते ६० िषाांनी बांबूचे झाड मरते.
• आतापयांत मेस आशण माणगा या दोन्ही प्रजातींना सुडोओक्तसीनानिेरा स्टोकसी हे
एकच शास्त्रीय नाि असल्याने गोंधळ होत होता.
• डॉ. पी. तेताली यांनी अनेक िषाांच्या ननरीक्षणाद्वारे फुलांच्या माध्यमातून या दोन
प्रजातींमधील फरक ननशित केला. ्यामुळे या प्रजातींच्या ओळखीतील गुंता
सोडिण्यात यश आले.
करण्यात आले आहे.
• या संशोधनामुळे बांबूच्या दोन प्रजातींमधील मह््िपूणा फरक पहहल्यांदाच समोर
येऊन मेस आशण माणगा या प्रजाती िेगळया असल्याचे स्पष्ट् झाले आहे.
मनोज दास आंतरराष्टरीय साक्रहत्य पुरस्कार
• ओनडशा सरकारने राज्याचे प्रख्यात साहहह्यक मनोज दास यांच्या स्मरणाथा ‘मनोज
दास आंतरराष्ट्रीय साहह्य पुरस्कार' देण्याची घोषणा केली आहे.
• हा पुरस्कार ओनडशाच्या साहहह्यकांना इंग्रजी साहह्यात सजानशील योगदानाबद्दल
दरिषी देण्यात येईल. या अंतगात १० लाख रुपये रोख रक्कम बक्षीस म्हणून देण्यात
येईल.
• या व्यवतररक्तत ओनडशा सरकारने माध्यवमक विद्यार्थयाांना ्यांच्या सजानशील
लेखनासाठी ‘मनोज-नकशोर साहह्य प्रवतभा पुरस्कार’ प्रदान करण्याची घोषणा
देखील केली आहे. जेणेकरून युिकांमध्ये ओनडया आशण इंग्रजी साहह्यामध्ये आिड
ननमााण केली जाऊ शकेल.
• ओनडशाचे प्रख्यात शशक्षणतज्ज्ञ आशण हद्वभानषक साहहह्यक मनोज दास यांचे २७
एनप्रल २०२१ रोजी ियाच्या ८७व्या िषी ननधन झाले.
• १९३४ मध्ये ओनडशामध्ये जन्मलेल्या मनोज दास यांनी ओनडया आशण इंग्रजी या
दोन्ही भाषांमध्ये मह््िाच्या िाङमय रचना केल्या.
• मनोज दास यांना ्यांच्या साहह्य ि शशक्षण क्षेत्रातील योगदानासाठी २००१ मध्ये
पद्मश्री आशण २०२० मध्ये पद्मभूषण पुरस्कारांनी सन्माननत करण्यात आले.
 स्वाती पांडे यांना असोिेमिा ‘वूमन इन सायबर’ पुरस्कार
• उद्योग सं घटना असोचेमद्वारे नदला जाणारा ‘िूमन इन सायबर’ हा राष्ट्रीय स्तरािरील
मानाचा पुरस्कार यंदा महाराष्ट्र राज्य सहकारी बँक्तस असोवसएशनच्या मुख्य
कायाकारी अवधकारी स्िाती पां डे यांना प्रदान करण्यात आला.
• सहकारी बँकांना सायबर हल्ल्यांपासून सुरशक्षत ठेिण्यासाठी केलेल्या उपाययोजना
ि उपक्रमांसाठी ्यांची या पुरस्कारासाठी ननिड करण्यात आली.
• महाराष्ट्र राज्य सहकारी बँक्तस असोवसएशन ही महाराष्ट्रातील सहकारी बँकांची शशखर
संस्था आहे.
• सहकारी बँकांिर िाढत असलेल्या सायबर हल्ल्यांना रोखणारी सायबर वसक्तयुररटी
ऑपरेनटिंग सेंटर (C-SOC) या प्रभािी यंत्रणेच्या कायाान्ियनाची मोलाची कामवगरी
्यांनी बजािली आहे.
डॉ. शक
ुं तला यांना जागततक अन्न पुरस्कार
• भारतीय िंशाच्या जागवतक पोषणतज्ञ व म्स्यिैज्ञाननक डॉ. शकुंतला हरकवसिंग
विलस्टॅड यांना प्रवतहष्ठत ‘जागवतक अन्न पुरस्कार २०२१’ जाहीर झाला आहे.
• जलचर खाद्य प्रणालींविषयी समग्र पोषण-संिेदनशील दृहष्ट्कोन विकवसत
करण्याच्या संशोधनासाठी ्यांना हा पुरस्कार जाहीर झाला.
• हा पुरस्कार वमळालेल्या ्या आशशयाई िंशाच्या पहहल्या महहला िैज्ञाननक आहेत.
• बांगलादेशातील लहान देशी माशांच्या प्रजातींिरील डॉ. शकुंतला यांच्या
संशोधनामुळे शेतापासून ते अन्न प्रहक्रया ि शेिटच्या ग्राहकांपयांत सिाच स्तरातील
जलचर खाद्य प्रणालींप्रवत पोषण-संिेदनशील दृहष्ट्कोनाचा विकास झाला.
• पररणामी आशशया ि आनिकेतील कोट्यािधी असुरशक्षत लोकांना चांगला आहार
प्राप्त होऊ शकला.
जागततक अन्न पुरस्कार
• जगभरातील अन्नाची गुणित्ता, प्रमाण नकिंिा उपलब्धता सुधारून मानिी विकास
सुननशित करणाऱ्ा व्यक्ततींच्या उल्लेखनीय कायाासाठी नदला जाणारा ‘जागवतक अन्न
पुरस्कार’ (World Food Prize) हा सिाात प्रमुख आंतरराष्ट्रीय सन्मान आहे.
• आयोिा येिील जागवतक फुड प्राइज फाऊंडेशनच्या ितीने हा पुरस्कार प्रवतिषी
प्रदान केला जातो. २.५० लाख डॉलसा आशण सन्मानवचन्ह असे या पुरस्काराचे स्िरूप
आहे.
• जगातील अन्न पुरिठ्यामध्ये समाविष्ट् कोण्याही क्षेत्रामध्ये नदलेल्या योगदानासाठी
हा पुरस्कार प्रदान केला जातो. ्यात िनस्पती, प्राणी, मृदा विज्ञान, अन्न विज्ञान ि
तंत्रज्ञान, पोषण आशण ग्रामीण विकास इ्यादी क्षेत्रांचा समािेश आहे.
• या पुरस्काराला कृषी क्षेत्रातील नोबेल पुरस्कार मानले जाते. १९८७ मध्ये भारतीय
हररतक्रांतीचे जनक डॉ. स्िामीनािन यांना हा पुरस्कार वमळाला होता.
मेक्रझसकोिी अँनडरया मेिा ठरली तमस युननव्हसग २०२०
• मेहक्तसकोच्या अँनडरया मेझाने (Andrea Meza) ७४ सौंदयाितींना मागे टाकत वमस
युननव्हसा २०२० हा शखताब शजिंकला. याचसोबत मेहक्तसकोने वमस युननव्हसा या
नकताबािर पाचव्यांदा नाि कोरले.
• वमस युननव्हसाच्या ६९व्या आिृत्तीचे आयोजन १६ मे २०२१ रोजी फ्लोररडा (अमेररका)
येिे करण्यात आले होते.
• कोविड-१९ महामारीमुळे २०२० मध्ये हा कायाक्रम प्रिमच पुढे ढकलण्यात आला
होता.
• वमस युननव्हसा २०२० स्पधेत ब्राझीलची ज्युशलया गामा उपविजेती ठरली, तर पेरूची
जॅननक मॅकेटा वतसऱ्ा स्थानािर राहहली.
• या स्पधेत भारताचे प्रवतननवध्ि करणारी वमस इंनडया ॲडशलन क
ॅ स्टेशलनोने पहहल्या
चारमध्ये स्थान वमळिले.
तमस युननव्हसग
• वमस युननव्हसा (Miss Universe) ही दरिषी घेतली जाणारी एक जागवतक सौंदया
स्पधाा आहे. ही जगातील सिाात लोकनप्रय सौंदया स्पधाा मानली जाते.
Page | 77
• अमेररके च्या न्यूयॉका शहरात स्थस्थत असलेली वमस युननव्हसा ऑगानायझेशन ही कंपनी
या स्पधेचे आयोजन करते.
• सुहश्मता सेन (१९९४) ि लारा दत्ता (२०००) या भारतीय सौंदयाितींनी ही स्पधाा
शजिंकली आहे.
• ही जगातील ४ मह््िाच्या सौंदया स्पधाांपैकी एक आहे. यापैकी इतर ३ स्पधाा वमस
िल्डा, वमस इंटरनॅशनल ि वमस अिा या आहेत.
भारत जैवतवतवधता पुरस्कार २०२१
• २२ मे रोजी आंतरराष्ट्रीय जैिविविधता नदनाननवमत्त भारत जैिविविधता पुरस्कार
२०२१ (India Biodiversity Awards 2021) प्रदान करण्यात आले.
तवजेते
• कृषी ि पयाािरणीय विकास संस्थेने (KRAPAVIS) ‘जैविक संसाधनांचा शार्श्त
िापर’ या श्रेणीत पुरस्कार शजिंकला. या संस्थेने जलसंकलन संरचना पुनसांचवयत
करणे, विहहरींचे पुनभारण करणे यासाठी विविध समुदयांना मदत केली. तसेच लाखो
झाडे लािण्याचे कायाही केले.
• के रळचे ‘ट्य ू बर मॅन’ म्हणून ओळखले जाणाऱ्ा शाजी एन. एम. यांनी ‘पाळीि
प्राण्यांचे संिधान’ या िैयहक्ततक श्रेणीत पुरस्कार शजिंकला. ्यांनी आपल्या शेतात
सुमारे २०० कंद िनस्पतींचे संिधान केले. ्यांना क े रळ राज्याने ्यांच्या कायाासाठी
आजिर ७ िेळा सन्माननत केले आहे.
• नागालँडमधील खोनोमा ननसगा संिधान आशण टरागोपान अभयारण्याने (KNCTS |
Khonoma Nature Conservation & Tragopan Sanctuary) ‘जैविक
संसाधनांचा शार्श्त िापर’ या श्रेणी अंतगात पुरस्कार शजिंकला. या अभयारण्याने
खोनोमा क्षेत्रातील जैिविविधता जपण्यासाठी विशेष प्रय्न केले आहेत.
भारत जैवतवतवधता पुरस्कार
• राष्ट्रीय जैिविविधता प्रावधकरण (National Biodiversity Authority) ि
संयुक्तत राष्ट्र विकास कायाक्रम (UNDP) यांच्या संयुक्तत विद्यमाने केंद्रीय पयाािरण,
िन ि हिामान बदल मंत्रालयाने २०१२ मध्ये भारत जैिविविधता पुरस्काराचा उपक्रम
सुरू केला.
• जैिविविधता संिधान, जैविक संसाधनांचा शार्श्त िापर या क्षेत्रातील उल्लेखनीय
कायाासाठी हा पुरस्कार प्रदान केला जातो.
सीबीआयच्या सांचालकपदी सुबोध क
ु मार जयस्वाल
• केंद्र सरकारने केंद्रीय अन्िेषण विभागाच्या (CBI) संचालक पदािर सुबोध कुमार
जयस्िाल यांची ननयुक्तती केली आहे.
• सीबीआयच्या सांचालकाांची टनयुक्िी नदल्ली विशेष पोशलस आस्थापना अवधननयम,
१९४६च्या कलम ४-अ मधील तरतुदींनुसार केली जाते.
क
ें द्रीय अन्वेर्ण तवभाग
• CBI | Central Bureau of Investigation
• स्थापना: १ एनप्रल १९६३
• मुख्यालय: निी नदल्ली
• ही भारत सरकारचे विशेष पोशलस आस्थापना, गुन्हे अन्िेषण विभाग ि गुप्तहेर खाते
आहे.
• सीबीआयची स्थापना गृह मंत्रालयाच्या एका प्रस्तािाद्वारे करण्यात आली होती.
आता सीबीआय कार्थमक, सािाजननक तक्रारी ि ननिृत्तीिेतन मंत्रालयाच्या कार्थमक ि
प्रशशक्षण विभागाच्या प्रशासकीय ननयंत्रणाखाली येते.
• भ्रष्ट्ाचार प्रवतबंधाबाबतच्या संिानम सवमतीने (१९६२-१९६४) सीबीआयच्या स्थापनेची
शशफारस केली होती.
• सीबीआय ही िैधाननक संस्था नाही. सीबीआय आपले अवधकार नदल्ली विशेष
पोशलस आस्थापना अवधननयम १९४६ द्वारे प्राप्त झाले आहेत.
• सीबीआय राष्ट्रीय आशण आंतरराष्ट्रीय स्तरािर होणाऱ्ा गुन्ह्यांचा (ह्या, घोटाळा ि
भ्रष्ट्ाचार) तपास भारत सरकारतफे करते.
• सीबीआयची स्थापना १९४१ मध्ये करण्यात आली होती पण याला एनप्रल १९६३ला
सेन्टरल ब्युरो ऑफ इन्िेस्टीगेशन हे नाि देण्यात आले.
• भारत सरकार राज्य सरकारच्या संमतीने सीबीआयला राज्यातील प्रकरणांच्या
चौकशीचे आदेश देते.
• तसेच सिोच्च आशण उच्च न्यायालये राज्य सरकारच्या संमतीशशिाय कोण्याही
राज्यात अपराधीक प्रकरणाच्या चौकशीचे आदेश सीबीआयला देऊ शकतात.
• ६९ केंद्रीय कायदे, १८ राज्य कायदे ि २३१ अपराधांशी संबंवधत गुन्ह्यांचा तपास
करण्याचे अवधकार सीबीआयकडे आहेत.
• सीबीआय केंद्रीय दक्षता आयोग आशण लोकपाल यांनाही मदत करते.
नदल्ली तवशेर् पोभलस आस्थापना अतधननयम १९४६
• नदल्ली विशेष पोशलस आस्थापना कायद्याद्वारे केंद्रीय अन्िेषण विभागाला प्रकरणांची
तपासणी करण्याचे अवधकार देण्यात आले आहेत.
• केंद्र सरकारद्वारे ननर्षदष्ट् केलेल्या एखाद्या गुन्ह्याची तपासणी करण्यासाठी विशेष
पोशलस दल पुरविण्याची तरतूद या कायद्यात आहे.
• नदल्ली विशेष पोशलस स्थापना अवधननयम १९४६मधील कलम ६ सीबीआयला
राज्यांमध्ये आपल्या तपासणीच्या अवधकारांच्या िापर करण्यासाठी राज्यांची संमती
प्रदान करते.
हॉकी इंनडयाला एनटयेन क्रग्लतिट्ि पुरस्कार
• भारताि हॉकीच्या विकासासाठी नदलेल्या योगदानासाठी ‘हॉकी इंनडया’ची एनटयेन
हग्लवचट्च पुरस्कारासाठी (Etienne Glichitch Award) ननिड झाली.
• आंतरराष्ट्रीय हॉकी महासंघाने (FIH) आपल्या ४७व्या कॉंग्रेस दरम्यान या
पुरस्काराची घोषणा केली.
• हॉकीच्या खेळात आशण हॉकीच्या विकासासाठी नदलेल्या उल्लेखनीय
योगदानासाठी व्यक्तती, संघ आशण सं घटना यांना हा पुरस्कार प्रदान करण्यात येतो.
• उझबेनकस्तान हॉकी फेडरेशनला चांगल्या पायाभूत सुविधा ननमााण केल्याबद्दल
पाब्लो नेग्रे पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
• शालेय मुलांना प्रशशक्षण देण्यासाठी पोशलश हॉकी फेडरेशनला वियो इकेमा पुरस्कार
प्रदान करण्यात आला.
हॉकी इंनडया
• ही पुरुष आशण महहला हॉकी स्पधाांचे आयोजन ि ननयोजन करणारी देशातील
सिोच्च संस्था आहे.
• भारत सरकारच्या युिक कामकाज ि क्रीडा मंत्रालयाच्या अंतगात ही संस्था काया
करते. देशात हॉकीला प्रो्साहन देण्यासाठी ही अवधकृत संस्था आहे.
• आंतरराष्ट्रीय ऑशलहम्पक सवमतीने (IOA) २००८ मध्ये भारतीय हॉकी फेडरेशनला
बरखास्त केल्यानंतर २० मे २००९ रोजी हॉकी इंनडयाची स्थापना करण्यात आली,
• हॉकी इंनडयाचे मुख्यालय निी नदल्ली येिे आहे.
• ही संस्था आंतरराष्ट्रीय हॉकी महासं घ (FIH), आंतरराष्ट्रीय ऑशलहम्पक सवमती
(IOA) ि आशशयाई हॉकी महासं घ (AHF) या आंतरराष्ट्रीय संस्थांशी संलग्न आहे.
अमत्यग सेन यांना नप्रंसेस ऑफ ऑस्टुररयस पुरस्कार
• नोबेल पुरस्कार विजेते भारतीय अिाशास्त्रज्ञ अम्या सेन यांना सामाशजक विज्ञान
श्रेणीमध्ये ‘नप्रंसेस ऑफ ऑस्टुररयस पुरस्कार’ (Princess of Asturias Award)
प्रदान करण्यात आला.
• हा स्पेनचा सिोच्च पुरस्कार आहे. २० देशांतील ४१ उमेद्वारांमधून अम्या सेन यांची
या पुरस्कारासाठी ननिड करण्यात आली.
• जोआन वमरो (Joan Miro) यांची प्रवतमा, सन्मानवचन्ह, नडप्लोमा ि ५० हजार युरो
रोख असे या पुरस्काराचे स्िरूप आहे.
• अम्या सेन यांना ्यांचे सिाात प्रवसद्ध काया ‘Poverty and Famines’साठी हा
पुरस्कार देण्यात आला.
Page | 78
• अम्या सेन यांच्या मते, ‘भूक अन्नाच्या अभािाचा नव्हे तर वितरण यंत्रणेतील
असमानतेचा पररणाम आहे.’
अमत्यग सेन
• अम्या सेन हे बंगाली-भारतीय अिाशास्त्रज्ञ ि त््िज्ञ आहेत. ्यांचा जन्म ३ नोव्हेंबर
१९३३ रोजी बंगालमध्ये झाला होता.
• ्यांनी कल्याणकारी अिाशास्त्र, आर्थिक ि सामाशजक न्याय, दुष्काळाचे आर्थिक
वसद्धांत, विकास अिाशास्त्र, ननणाय वसद्धांत, सािाजननक आरोग्य इ. क्षेत्रात योगदान
नदले आहे.
• ्यांना कल्याणकारी अिाशास्त्र ि सामाशजक पयााय वसद्धान्त या विषयांतील
कायाासाठी १९९८ सालचे अिाशास्त्रातील नोबेल पाररतोनषक देऊन गौरिण्यात आले
होते.
• १९९९ मध्ये ‘भारतर्न’ हा सिोच्च सन्मान ्यांना प्राप्त झाला. ्याचिषी बांगलादेशने
्यांना आपल्या देशाचे सन्माननीय नागररक्ि नदले होते. जून २०२० मध्ये ्यांना
जमान बुक टरेडचा प्रवतहष्ठत शांतता पुरस्कार प्राप्त झाला होता.
• गररबी, आरोग्य, शशक्षण, मानिी विकास आशण एकूणच मानिी कल्याण ्यांच्या
विचाराचा गाभा आहे. २०१२ मध्ये अमेररकेने ्यांना नॅशनल ह्यूमॅननटी मेडल देऊन
सन्माननत केले होते.
• केंद्र सरकारने नालंदा विद्यापीठाच्या ननर्थमतीसाठी २००७ साली बनिलेल्या नालंदा
मागादशाक समूहाचे अध्यक्ष म्हणून ्यांनी काया केले आहे.
• एकूण ४० िषाात ३० हून अवधक भाषांत सेन यांची पुस्तके प्रकाशशत झाली आहे. ते
‘ऑक्तसनब्रज कॉलेज’चे पहहले आशशयाई प्रमुख आहेत.
क्रीडा
स्टॉप टोद्रकयो ऑशलहम्पक्स
• स्टॉप टोटकयो ऑवलक्रम्पक्स (Stop Tokyo Olympics) ही एक ऑनलाइन
मोहीम आहे, जी टोनकयो ऑशलहम्पक स्पधाा िांबववण्याच्या उद्देशाने सुरू झाली आहे.
• लाँच झाल्याच्या २ नदिसातच या मोहहमेला २ लाखपेक्षा अवधक लोकांचे समिान
प्राप्त झाले आहे.
• जपान सध्या कोविड-१९च्या चौर्थया लाटेविरूद्ध मंद लसीकरण मोहहमेद्वारे झुंज देत
आहे. ्यामुळे जुलै २०२१ मध्ये टोटकयो (जपान) येिे होणाऱ्ा या ऑशलहम्पक
स्पधाांना अवधकांश जपानी जनतेचा विरोध आहे.
टोनकयो उन्हाळी ऑभलक्रम्पक स्पधाग
• अवधकृत नाि: The games of the XXXII Olympiad.
• बोधवचन्ह: बुवद्धबळ पटाच्या धतीिर अशभजातता आशण पररष्कृतता प्रदर्जशत
करणाऱ्ा जांभळया आशण पांढऱ्ा रंगांच्या चौकड्यांचा िापर करून बनविण्यात
आले आहे.
• ब्रीदिाक्तय: United by Emotion.
• शुभंकर (Mascot): वमराईतोिा. हे एक जपानी काल्पननक पात्र आहे. या जपानी
शब्दरचनेचा अिा होतो शार्श्त भविष्यकाळ.
• या स्पधाा मूलतः २४ जुलै ते ९ ऑगस्ट २०२० रोजी जपानमधील टोनकयो या शहरात
आयोशजत केल्या जाणार हो्या.
• परंतु कोरोना महामारीच्या पार्श्ाभूमीिर या स्पधाा पुढे ढकलून आता २३ जुलै ते ८
ऑगस्ट २०२१ या कालािधीमध्ये आयोशजत करण्यात येणार आहेत.
• २०२० उन्हाळी ऑशलहम्पक स्पधाा या आधुननक काळातील ऑशलहम्पक स्पधााच्या
१२४ िषाांच्या इवतहासातील पुढे ढकलल्या गेलेल्या पहहल्याच स्पधाा आहेत.
• यापूिी तीन िेळा या स्पधाा रद्द करण्यात आल्या आहेत. १९१६ बर्जलन ऑशलहम्पक,
१९४० टोनकयो ऑशलहम्पक आशण १९४४ लंडन ऑशलहम्पक या स्पधाा अनुक्रमे पहहले
विर्श्युद्ध, चीन-जपान युद्ध आशण दुसरे विर्श्युद्ध या कारणांमुळे रद्द करण्यात आल्या.
• एखाद्या रोगाच्या सािीमुळे प्रभावित होणाऱ्ा आशण पुढे ढकलल्या गेलेल्या
२०२०च्या ऑशलहम्पक स्पधाा या पहहल्याच आहेत.
 जपान आभण ऑभलक्रम्पक
• १९६४च्या उन्हाळी ऑशलहम्पक स्पधाा आयोशजत करून जपान हा ऑशलहम्पक स्पधाा
आयोशजत करणारा पहहला आशशयाई देश ठरला होता.
• या स्पधाा टोनकयो येिेच आयोशजत करण्यात आल्या हो्या. या दृष्ट्ीने टोनकयो हे
ऑशलहम्पक स्पधाा आयोशजत करणारे पहहले आशशयाई शहर ठरते.
• २०२१ मध्ये ननयोशजत िेळापत्रकाप्रमाणे या स्पधाा पार पडल्यास या स्पधाा दुसऱ्ांदा
आयोशजत करण्याचा मान वमळविणारे टोनकयो हे आशशया खंडामधील पहहलेच शहर
ठरेल.
• हहिाळी ऑशलहम्पक स्पधाा १९७२ मध्ये जपानच्या साप्पोरो शहरामध्ये, तर १९९८ मध्ये
जपानच्या नागानो शहरामध्ये आयोशजत करण्यात आल्या हो्या.
राफ
े ल नदालला इटाभलयन ओपनिे जेतेपद
• राफेल नदालने इटाशलयन ओपन २०२१ स्पधेत नोव्हाक जोकोविचला पराभूत करत
विजेतेपदािर नाि कोरले. या स्पधेचे हे ्याचे १०िे विजेतेपद ठरले.
• या स्पधेचे आयोजन मे २०२१ मध्ये इटलीची राजधानी रोममध्ये करण्याि आले होिे.
या स्पधेला रोम मास्टसा टकिंवा इटाशलयन आंतरराष्ट्रीय चॅहम्पयनशशप म्हणूनही
ओळखले जािे.
• ही स्पधाा मािीच्या पटाांर्णावर (Clay Court) खेळली जािे. ही ‘एटीपी टूसा
मास्टसा १०००’ शृांखलेिील ९ स्पधाांपैकी एक स्पधाा आहे.
• राफेल नदाल हा स्पेनचा टेननसपटू असून जागवतक क्रमिारीत सध्या तो वतसऱ्ा
क्रमांकािर आहे. ्याने आतापयांत २० ग्रँडस्लॅम शखताब शजिंकले आहेत, ज्यात १३
िेंच ओपन शखताब आहेत.
• नोव्हाक जोकोविच हा सर्थबयाचा टेननसपटू आहे. तो जागवतक क्रमिारीत सध्या
प्रिम स्थानी आहे. ्याने १८ ग्रँडस्लॅम शखताब शजिंकले आहेत.
टेद्रनस कोटव
• टेननसच्या स्पधाा ४ विविध प्रकारच्या पटाांर्णावर (क्तले कोटा, कापेट कोटा, हाडा
कोटा ि ग्रास कोटा) खेळल्या जािाि. ज्याांना टेननस कोटा असे म्हणतात.
ग्रँडस्लॅम
• ग्रॅंड स्लॅम या टेननस खेळामधील ४ सिाात मोठ्या, मह््िाच्या ि मानाच्या स्पधाा
आहेत. या ४ स्पधाा ऑस्टरेशलयन ओपन, िेंच ओपन, वििंबल्डन ि यूएस ओपन या
आहेत.
आभशया कप २०२१ स्पधेिे आयोजन रद्द
• कोरोनामुळे आयपीएल स्पधाा स्थवगत केल्यानंतर आता आशशया कप २०२१ स्पधेचे
आयोजनही रद्द करण्यात आले आहे.
• जून २०२१ मध्ये आशशया कपचे श्रीलंकेत आयोजन करण्यात आले होते. मात्र
कोरोनाचे संकट पाहता आयोजकांनी स्पधाा रद्द करण्याची घोषणा केली आहे.
• मागच्या िषी ही स्पधाा पानकस्तानमध्ये होणार होती. मात्र तेव्हाही ही स्पधाा पुढे
ढकलण्यात आली होती.
• भारताने आतापयांत ७ िेळा आशशया कपिर नाि कोरले आहे. १९८४, १९८८, १९९०-
९१, १९९५, २०१०, २०१६ आशण २०१८ साली भारताने आशशया कप शजिंकला आहे.
• २०१८ मध्ये आशशया कपचे आयोजन यूएईत करण्यात आले होते ि यात भारताने
बांगलादेशला नमिून चषक आपल्या नािािर केला होता.
युर्ा महहला नफफा मक्रहला तवर्श्िर्क भारतात होणार
• २०२२ मध्ये १७ िषााखालील नफफा महहला विर्श्चषक स्पधेचे (FIFA under-17
Women’s World Cup) आयोजन भारतात केले जाणार आहे.
• यापूिी भारत २०२० मध्ये ही स्पधाा आयोशजत करणार होता, परंतु कोरोना
महामारीमुळे ही स्पधाा स्थवगत करण्यात आली होती.
• आता या स्पधेचे आयोजन ११ ते ३० ऑक्तटोबर २०२२ दरम्यान भारतामध्ये केले
जाणार आहे.
Page | 79
• भारतात आयोशजत केली जाणारी ही दुसरी नफफा स्पधाा आहे. यापूिी भारताने १७
िषााखालील पुरुष फुटबॉल विर्श्चषक स्पधेचे २०१७ मध्ये आयोजन केले होते.
नफफा मक्रहला तवर्श्िर्क
• नफफा महहला विर्श्चषक १९९१ पासून आयोशजत करण्यात आला आहे. ही स्पधाा ४
िषाांतून एकदा आयोशजत केली जाते.
• आतापयांत ६ देशांनी महहला विर्श्चषक स्पधेचे आयोजन केले आहे. चीन आशण
अमेररका या दोन्ही देशांनी दोनदा या स्पधेचे आयोजन केले आहे.
• या स्पधेचे आयोजन करणाऱ्ा इतर देशांमध्ये जमानी, िान्स, स्िीडन आशण
कॅनडाचा समािेश आहे.
द्रफफा
• टफफा अथााि फेडरेशन इांटरनॅशनल दे फूटबॉल असोवसएशन (फ्रेंच) ही फुटबॉल
खेळावर टनयांत्रण ठेवणारी आांिरराष्टरीय सांघटना आहे. ही सांघटना विच्या टफफा या
लघुरुपाने जास्ि ओळखली जािे.
• झ्युररक (क्रस्वत्झलांड) मध्ये मुख्यालय असणाऱ्या या सांघटनेची िापना २१ मे १९०४
रोजी झाली. सध्या २०९ देश टफफाचे सदस्य आहेि.
• णजयानी इन्फँटटनो हे सध्या टफफाचे अध्यक्ष आहेि. टफफाची मुख्य जवाबदारी
आांिरराष्टरीय फुटबॉल स्पधाांचे आयोजन करणे आहे.
• टफफा दर ४ वषाांनी टफफा ववश्वचषक या आांिरराष्टरीय स्पधेचे आयोजन करिे. या
स्पधेि जर्ािील ३२ देशाांचे राष्टरीय फुटबॉल सांघ भार् घेिाि.
आंतरराष्टरीय हॉकी महासंघाच्या अध्यक्षपदी पुन्हा नररिंदर बत्रा
• आंतरराष्ट्रीय हॉकी महासंघाच्या (International Hockey Federation | FIH)
४७व्या कॉंग्रेस दरम्यान भारताच्या नररिंदर बत्रा यांनी अध्यक्षीय ननिडणुकीत विजय
वमळविला.
• ्यांनी केिळ दोन मतांच्या फरकाने बेहल्जयमच्या माका कॉडरॉन यांचा पराभि केला.
्यामुळे आंतरराष्ट्रीय हॉकी महासं घाच्या अध्यक्षपदी ्यांची आता पुन्हा ननिड झाली
आहे.
• बत्रा हे देशातील एक नदग्गज क्रीडा प्रशासक असून, ते भारतीय ऑशलहम्पक संघाचे
(IOA) अध्यक्ष ि आंतरराष्ट्रीय ऑशलहम्पक सवमतीचे सदस्य म्हणून कायारत आहेत.
• या मतदान प्रहक्रयेमध्ये बत्रा यांनी ६३ मते वमळविली, तर ्यांच्या माका कॉडरॉन यांनी
६१ मते वमळविली.
• आंतरराष्ट्रीय हॉकी महासंघाच्या ४७िी कॉंग्रेस मागील िषी कोरोनामुळे स्थवगत
झाल्यामुळे अध्यक्ष पदाचा कायाकाळ चार िषाांिरून तीन िषाांपयांत कमी करण्यात
आला आहे. ्यामुळे आता नररिंदर बत्रा २०२४ पयांत या पदािर कायारत राहतील.
• आंतरराष्ट्रीय हॉकी महासंघाच्या ९२ िषााच्या इवतहासात अध्यक्षपद प्राप्त करणारे ते
एकमेि आशशयाई व्यक्तती आहेत.
सुिील क
ु मारचे उत्तर रेल्वेमधून ननलंबन
• नदल्ली पोशलसांनी एका ह्येप्रकरणी अटक केल्यानंतर उत्तर रेल्िेने क
ु स्तीपटू
सुशील कुमारला आपल्या सेिेतून ननलंवबत करण्याचे आदेश नदले आहेत.
• नदल्लीच्या छत्रसाल स्टेनडयमिर झालेल्या २३ िषीय क
ु स्तीपटू सागर धनखारच्या
ह्येच्या प्रकरणात सामील असल्याच्या आरोपाखाली ऑशलहम्पक पदकविजेता
सुशील कुमारला अटक करण्यात आली आहे. याशशिाय ्याचा सहकारी ि आरोपी
अजय यालाही अटक करण्यात आली आहे.
• सुशील कुमार उत्तर रेल्िेमध्ये िररष्ठ िाशणहज्यक व्यिस्थापक म्हणून कायारत होता ि
२०१५ पासून तो नदल्ली सरकारकडे प्रवतननयुक्ततीिर होता.
• शालेय स्तरािरील खेळाच्या विकासाकडे लक्ष देण्यासाठी ्याला छत्रसाल
स्टेनडयमिर विशेष कताव्य अवधकारी (Officer on Special Duty | OSD)
म्हणून ननयुक्तत केले होते.
• ्यांची प्रवतननयुक्तती २०२० मध्ये िाढविण्यात आली होती आशण ्यांनी २०२१ पयांत
मुदतिाढीसाठी अजा केला होता.
• परंतु ही मुदतिाढ नाकारण्यात आली ि सुशील कुमारला उत्तर रेल्िेच्या ्याच्या मूळ
पदािर पुन्हा पाठविण्यात आले होते.
सुशील क
ु मार
• उसशील कुमार हा भारतीय क ु स्तीपटू असून, २०१२च्या लंडन ऑशलहम्पकच्या
उद्घाटन सोहळयात तो भारताचा ध्िजधारक होता.
• २००८ मध्ये ्याने ऑशलहम्पक कांस्यपदक शजिंकले होते, जे क
ु स्तीमधील भारताचे
दुसरे ऑशलहम्पक पदक आहे.
• २००९ ्याला क्रीडा क्षेत्रातील सिोच्च राजीि गांधी खेलर्न पुरस्काराने सन्माननत
करण्यात आले होते.
• २०१२च्या लंडन ऑशलहम्पकमध्ये अंवतम सामन्यात पराभूत झाल्यामुळे ्याला
रौप्यपदकािर समाधान मानािे लागले होते.
मोहालीतील स्टेनडयमला बलबीर तसिंग यांिे नाव
• मोहालीतील आंतरराष्ट्रीय हॉकी स्टेनडयमला नदिंगत माजी हॉकी खेळाडू ि पद्मश्री
पुरस्कार विजेते बलबीर वसिंग सीननयर यांचे नाि नदले जाणार आहे.
• पंजाबचे क्रीडामंत्री राणा गुरमीतवसिंग सोधी यांनी मोहालीच्या आंतरराष्ट्रीय हॉकी
स्टेनडयमच्या नाि बदलण्याच्या प्रस्तािाला मान्यता नदली आहे.
• बलबीर वसिंग १९४८, १९५२ आशण १९५६ साली झालेल्या ऑशलहम्पक स्पधेत
सुिणापदक शजिंकणाऱ्ा भारतीय सं घाचे सदस्य होते.
• ते १९५२च्या ऑशलहम्पक स्पधेत भारताचे ध्िजिाहक बनले होते. या स्पधेत भारताने
एकूण १३ गोल केले. यातील तब्बल ९ गोल बलबीर यांनी केले. यात
इंग्लंडविरुद्धच्या सामन्यातील हॅनट्टरकचा समािेश आहे.
• नेदरलँडविरुद्धच्या अंवतम सामन्यात ्यांनी ५ गोल केले. अंवतम सामन्यात एका
खेळाडूंने केलेले हे सिाावधक गोल आहेत. हा एक विक्रम आहे. आजपयांत
कोण्याही हॉकीपटूला हा विक्रम मोडता आला नाही. भारताने हा सामना ६-१ ने
शजिंकला होता.
• बलबीरवसिंग हे १९७१च्या विर्श्चषक विजे्या भारतीय हॉकी संघाचे व्यिस्थापक ि
मुख्य प्रशशक्षक होते. ्यांनी क्रीडा विभाग पंजाबचे संचालक म्हणून काम केले आशण
तरुणांना खेळाकडे प्रो्साहहत केले.
• आंतरराष्ट्रीय ऑशलहम्पक सवमतीने, आधुननक ऑशलहम्पक इवतहासातील १६ महान
खेळाडूांची ननिड केली होती. यात बलबीर वसिंग यांचाही समािेश आहे.
भव्हलारेयाल झलबला युरोपा लीग फ
ु टबॉल स्पधेिे जेतेपद
• शव्हलारेयाल क्तलबने मँचेस्टर युनायटेड क्तलबचा पराभि करत युरोपा लीग फुटबॉल
स्पधेचे जेतेपद पटकािले.
• शव्हलारेयालने युरोनपयन फुटबॉलमधील बलाढ्य मँचेस्टर युनायटेडला पराभिाचा
धक्का देत ९८ िषाांच्या क्तलबच्या इवतहासात पहहल्यांदाच प्रवतष्ठेचे जेतेपद संपादन
केले.
• शव्हलारेयालने या जेतेपदासह पुढील मोसमासाठी चॅहम्पयन्स लीगचे स्थानही ननशित
केले.
• शव्हलारेयालचे प्रशशक्षक यूनाय इमेरी यांचे हे युरोपा लीगचे चौिे जेतेपद ठरले.
याआधी ्यांनी सेशव्हयाला २०१४ ते २०१६ दरम्यान ३ जेतेपदे वमळिून नदली होती.
• १९८०नंतर मँचेस्टर युनायटेडला प्रिमच सलग चौर्थया मोसमात एकही जेतेपद
वमळिता आले नाही. यंदाच्या मोसमात ्यांना इंहग्लश प्रीवमयर लीगमध्येही दुसऱ्ा
क्रमांकािर समाधान मानािे लागले.
चर्मचत व्यक्ती
इलॉन मस्क
चचेत का?
• स्पेसएक्तसचे संस्थापक इलॉन मस्क यांनी आपण एस्परजसा वसिंडरोमने (Asperger’s
Page | 80
Syndrome) ग्रस्त असल्याची घोषणा एका टीव्ही कायाक्रमात केली.
• एस्परजसा वसिंडरोम एक प्रकारचा परिेवसि डेव्हलपमेंट नडसऑडार (PDD) आहे. याचे
रुग्ण हे गप्पगप्प असतात.
• ्यांना दुसऱ्ा लोकांमध्ये वमसळण्यात ि आपल्या मनातील गोष्ट् दुसऱ्ांना
समजािून सांगण्यात अडचण येते. याचे संकेत ियाच्या वतसऱ्ा िषाापासून ते
आयुष्यभर नदसू शकतात.
• एस्परजसा वसिंडरोमचे नाि जमान डॉक्तटर हंस एस्परजसा (Hans Asperger) यांच्या
नािािरून ठेिण्यात आले आहे, ज्यांनी १९४४ मध्ये सिाप्रिम या आजाराबद्दल
माहहती नदली होती.
• हा एक प्रकारचा ऑनटझम आजार आहे, जो एखाद्या व्यक्ततीच्या मानवसक ि
सामाशजक विकासािर गंभीर पररणाम करतो.
• या आजाराचे कारण अजूनही समोर आलेले नाही. परंतु तज्ञांच्या मते हा आजार
आनुिंशशक असून, जर कुटूंबात एखाद्याला हा आजार असेल तर पुढच्या पीढीत
याची शक्तयता िाढते.
इलॉन मस्क
• इलॉन रीव्ह मस्क हे एक कॅनेनडयन-अमेररकन व्यिसावयक आहेत. ते टेस्ला मोटसा
या अमेररकन कंपनीचे संस्थापक ि मुख्यावधकारी आहेत. तसेच स्पेसएक्तस ि सोलर
वसटी या कंपन्याही ्यांच्याच आहेत.
• मस्क यांचा जन्म २८ जून १९७१ रोजी दशक्षण आनिक
े ची राजधानी नप्रटोररया येिे
झाला, ्यांचे िडील इंशजननयर तर आई मॉडेल ि आहारतज्ञ होती.
• मस्क यांचे माध्यवमक ि कननष्ठ महाविद्यालयीन शशक्षण नप्रटोररया मध्येच झाले.
ियाच्या १७व्या िषी ते कॅनडाला गेले.
• कॅनडामधील २ िषााच्या िास्तव्यानंतर मस्क यांनी अमेररकेत भौवतकशास्त्र ि
अिाशास्त्र अशा २ शाखांमध्ये २ पदव्या संपादन केल्या. पण भौवतकशास्राने
्यांच्यािर अवधक प्रभाि पाडला.
• १९९५ मध्ये ्यांनी २८००० डॅालसाच्या भां डिलासह ्यांनी बंधू नकिंम्बलसोबत ‘शझप
२’ नािाची िेब सॅाफ्टिेयर कंपनी सुरू केली ि िोड्याच नदिसात विकली. यातून
्यांना २२ दशलक्ष डॅालसा नफा झाला.
• वमळाळेल्या या भरघोस नफ्यातून ्यांना एक्तस.कॅाम नािाची बॅंकींग क्षेत्राशी
ननगडीत िेब सॅाफ्टिेयर कंपनी सुरू केली, तीच पुढे कॅाहन्फननटी ि शेिटी ‘पेपाल’
(PayPal) म्हणून उदयास आली.
• पुढे ‘इबे’ (eBay) कंपनीने पेपाल कंपनीला १.५ अब्ज डॉलसामध्ये विकत घेतले.
्यामध्ये इलॅान मस्क यांना १६५ दशलक्ष डॅालर नफा झाला.
• ्यानंतर २००२ साली मस्क यांनी सामान्य लोकांना मंगळािर घेऊन जाण्याचे आपले
स्िप्न पूणा करण्यासाठी स्पेसएक्तस (SpaceX) कंपनीची स्थापना केली.
• २००४ साली ्यांनी तोट्यात चाल्लेल्या इलेक्तटरॅाननक कार उ्पादक टेस्ला
कंपनीमध्ये मोठ्या प्रमाणात गुंतिणुक करून वतचे संस्थापक सदस्य बनले ि
कंपनीची कमान आपल्या हाती घेतली.
• नंतर ्यांनी २००६ मध्ये ‘सोलर वसटी’, २०१५ मध्ये ‘ओपन-ए आय’, २०१६ मध्ये
‘न्युरोशलिंक’ आशण नडसेंबर २०१६ मध्ये ‘द बोररिंग’ या कंपन्यांची स्थापना केली.
• याबरोबरच २०१३ मध्ये मस्क यांनी दोन शहरांमध्ये अवतशय िेगाने प्रिास
करण्यासाठी हायपरलूप तंत्रज्ञान जगासमोर आणले.
• मस्क यांच्या स्पेसएक्तस मधील कामामुळे ि दूरदृष्ट्ीमुळे ्यांना शतकातील
क्रांवतकारक मनुष्य असेही म्हटले जाते.
• उपग्रहांच्या अिकाश प्रक्षेपणासाठी स्पेसएक्तसने फाल्कन रॉकेट्सची माशलका तयार
केली आहे.
• तसेच प्रक्षेपण खचा खचा कमी करण्यासाठी स्पेसएक्तसने पुन्हा िापरण्यायोग्य रॉकेट
(री-यूजेबल रॉकेट) तयार केले आहेत. अशी कामवगरी करणारी ही खासगी
क्षेत्रातील पहहलीच कंपनी आहे.
• स्पेसएक्तस सध्या नासासाठी ि इतर देशांसाठी अंतराळात उपग्रह सोडण्याचे ि
अंतराळ स्थानकात मह्िाचे सामान ि अंतराळिीरांना पोहोचिण्याचे काम करते.
• पृर्थिीभोिती एका विशशष्ठ उंचीिर समांतर असंख्य उपग्रह सोडून ्याद्वारे िेगिान ि
अ्यंत स्िस्त दरात इंटरनेट सेिा देण्याची स्पेसएक्तसची योजना आहे.
गोपाळ क
ृ ष्ण गोखले
• ९ मे २०२१ रोजी देशभर स्िातंत्र्यसैननक गोपाळ कृष्ण गोखले यांची १५५िी जयंती
साजरी करण्यात आली.
• भारतीय स्िातंत्र्य चळिळीदरम्यान गोपाळ कृष्ण गोखले हे एक भारतीय
उदारमतिादी राजकीय नेते आशण समाजसुधारक होते.
• गोपाळ कृष्ण गोखले यांचा जन्म ९ मे १८६६ रोजी महाराष्ट्राच्या र्नावगरी शजल्ह्यात
(्यािेळी बॉम्बे प्रेवसडेंसीचा भाग) झाला.
• १८८४ मध्ये गोखले मुंबईच्या एहल्फन्स्टन महाविद्यालयातून पदिीधर झाले. इंग्रजी
शशक्षणाने ्यांची पािा्य राजकीय विचारांशी ओळख करून नदली आशण ्यामुळे ते
जॉन स्टुअटा वमल आशण एडमंड बका सारख्या त््ििे््यांचे उत्तम प्रशंसक बनले.
• भारतातील इंग्रजी सत्ता म्हणजे दैिी िरदान आहे असे मानणाऱ्ा गोपाळ कृष्ण
गोखले यांनी सनदशीर राजकारणाला ताह््िक ि व्यािहाररक मान्यता नदली.
• राजकीय आशण सामाशजक पररितान घडिून आणाियाचे असेल तर घटना्मक
मागााचाच अिलंब केला पाहहजे असे ्यांचे स्पष्ट् मत होते.
• जहाल विचार ि सरळ प्रवतकार, सशस्त्र क्रांती यािर गोपाळ कृष्ण गोखले यांचा
विर्श्ास नव्हता. मात्र इंग्रजांच्या न्यायबुद्धी िर उदारतेिर ननष्पक्षपातीपणािर ्यांचा
विर्श्ास होता.
भारतीय स्वातंत्रय िळवळीतील भूतमका
• १८८९ मध्ये गोखले भारतीय राष्ट्रीय सभेचे सदस्य झाले आशण प्रख्यात समाज
सुधारक महादेि गोवििंद रानडे यांच्या प्रभािाखाली आले.
• न्यायमूती रानडे यांच्या आर्थिक ि राजकीय विचारांचा गोखले यांच्यािर विशेष
प्रभाि होता. ते न्यायमूती रानडे यांना आपल्या गुरुस्थानी मानत.
• १८८५ ते १९०५ राष्ट्रीय सभेच्या स्थापनेनंतरचा पहहला कालखंड होता. तो
मिाळमतिादी कालखंड म्हणून ओळखला जातो. या काळातील मिाळ मतिादी
गटाचे अग्रणी नेते म्हणून गोखले ओळखले जातात.
• १९०५ मध्ये भारतीय राष्ट्रीय सभेच्या बनारस अवधिेशनाचे अध्यक्षपद गोखले
यांच्याकडे नदले गेले होते, ज्या काळात लाला लाजपत राय ि बाळ गंगाधर नटळक
यांच्या नेतृ्िात मिाळ ि जहाल गटात मतभेद ननमााण झाले होते ि राष्ट्रीय सभेच्या
१९०७च्या सूरत अवधिेशनात हे दोन गट अखेर िेगळे झाले होते.
• १८९९ ते १९०२ या काळात ते मुंबई विधानपररषदेचे सदस्य होते आशण १९०२ ते
१९१५ पयांत ्यांनी ‘इम्पीररयल लेशजस्लेनटव्ह कौहन्सल’ मध्ये काम केले.
• १९०९चा मोले-वमिंटो सु धारणा कायदा तयार करण्यात गोखले यांनी मह््िपूणा
भूवमका बजािली होती.
• उदार राष्ट्रिादी म्हणून ते महा्मा गांधींचे राजकीय गुरू होते. महा्मा गांधींनी गोपाळ
कृष्ण गोखले यांच्यािर गुजराती भाषेत ‘धमाा्मा गोखले’ हे पुस्तक शलहहले आहे.
• गोखल्यांच्या सांगण्यािरूनच महा्मा गांधींनी संपूणा देशाचा दौरा केला ि
अहहिंसा्मक स्याग्रहाची चळिळ देशामध्ये उभी करण्यात ते यशस्िी ठरले.
• गोखले यांनी ‘राजकारणाचे अध्या्मीकरण’ ही अवतशय िेगळी (परंतु कोण्याही
स्तरािरील, क्षेत्रातील राजकारणात सिाकाळ अ्यािश्यक असणारी) संकल्पना
भारतात मां डली
समाज सुधारक
• गोपाळ कृष्ण गोखले यांनी लोकशशक्षण, अस्पृश्यता, जावतननमूालन, स्त्रीशशक्षण
आशण स्त्रीस्िातंत्र्य यांच्याशी संबंवधत समाजकाया केले.
• त्कालीन इंग्रजी शासकांना समजेल अशा प्रकारे ्यांनी समाज सुधारणा मां डल्या
आशण ्या मान्य करून घेतल्या.
• १९०२ साली ्यांची ननिड मध्यिती कायदेमंडळािर झाली, आशण ते नामदार झाले.
या ननिडीचा ्यांनी पूणापणे उपयोग केला आशण विविध समस्यांना तसेच प्रश्नांना
िाचा वमळिून नदली.
Page | 81
• भारतीय शशक्षणाचा विस्तार करण्यासाठी ्यांनी १९०५ मध्ये पुणे येिे ‘भारत सेिक
समाज’ची (Servants of India Society) स्थापना केली.
• महादेि गोवििंद रानडे यांनी सुरू केलेल्या ‘सािाजाननक सभा पनत्रके’शीही ्यांचा
संबंध होता.
• १९०८ मध्ये गोखले यांनी ‘रानडे इहन्स्टट्य
ू ट ऑफ इकॉनॉवमक्तस’ची स्थापना केली.
• ्यांनी ‘द हहतिाद’ या इंग्रजी साप्ताहहक ितामानपत्राची सुरूिात केली.
• गोखले यांची विचारसरणी सामाशजक सशक्ततीकरण, शशक्षणाचा विस्तार, भारतीय
स्िातंत्र्यलढ्यात प्रवतहक्रयािादी नकिंिा क्रांवतकारक पद्धतींचा िापर न करणे यािर
आधाररत होती.
शाहीद जामील
• िररष्ठ सािरोगतज्ज्ञ शाहीद जामील यांनी केंद्र सरकारने स्थापन केलेल्या सासा-
कोव्ह-२ कन्सॉर्षटयम ऑन शजनॉवमक्तस (INSACOG) या िैज्ञाननक सल्लागार
समुहाच्या अध्यक्षपदाचा राजीनामा नदला आहे.
• देशातील कोरोना विषाणूंच्या जीनोम वसिेहन्सिंग म्हणजेच रचनेसंदभाात सरकारला
सल्ला देण्यासाठी काही िैज्ञाननकांचा समािेश असणारा हा गट स्थापन करण्यात
आला होता. जामील हे या गटाचे प्रमुख होते.
• अनेक विषयांिरुन जामील यांची मते ही सरकारच्या सध्याच्या धोरणांपेक्षा िेगळी
होती. तसेच ते या गटाचे प्रमुख असले तरी सरकारच्या धोरणांिर सडेतोड शब्दांमध्ये
टीका करत होते.
• कोरोनाच्या दुसऱ्ा लाटेचा प्रादुभााि रोखण्यात, कमी करण्यात केंद्र सरकार कमी
पडल्याची टीका जामील यांनी अनेकदा केली आहे.
न्यूयॉक
ग टाइम्समधील लेख
• शाहहद जमील हे अशोका युननव्हर्थसटीच्या नत्रिेदी स्कूल ऑफ बायोसायन्सचे
संचालक आहेत. ्यांनी न्यूयॉका टाइम्समध्ये एक लेख शलहहला होता.
• या लेखामध्ये ्यांनी म्हटले होते की, भारतात िैज्ञाननक पुराव्यांिर आधाररत धोरण
बनिण्यासाठी शजद्दी प्रवतहक्रयांचा सामना करत आहेत.
• या लेखातून ्यांनी मोदी सरकारला िैज्ञाननकांचे म्हणणे ऐका, तसेच कोरोना
विषयक धोरण बनिताना शजद्दीपणा सोडण्याचा सल्ला नदला होता.
• चाचण्यांचे कमी प्रमाण, लसीकरणाचा मंदािलेला िेग आशण आरोग्य कमाचाऱ्ांची
आिश्यकता अशा मुद्द्ांना या लेखात ्यांनी स्पशा केला होता.
सासग-कोव्ह-२ कन्सॉर्टटयम ऑन भजनॉतमझस
• INSACOG | Indian SARS-CoV-2 Genomic Consortia
• देशामध्ये कोरोना विषाणूचे अनेक प्रकार आढळून आल्यानंतर जानेिारी २०२१मध्ये
या गटाची स्थापना करण्यात आली होती.
• विषाणूमध्ये होणारा बदल ि ्यासंदभाातील सल्ला केंद्राला देण्यासाठी
िैज्ञाननकांच्या या गटाची स्थापना करण्यात आली होती.
• यामध्ये देशभरातील िेगिेगळया भागातून विषाणूंची रचना समजून घेण्यासाठी नमुने
गोळा करुन १० प्रयोगशाळांमध्ये ्यांच्यािर अभ्यास केला जात.
• जानेिारीत हा गट स्थापन करण्यात आला तेव्हा ्याला ६ महहन्यांची मुदत देण्यात
आलेली जी नंतर िाढिण्यात आली.
• भारतामधील शजनोम रचना अभ्यास आशण संशोधनाच्या कामाने या गटाच्या
स्थापनेनंतर चांगली गती पकडली होती.
सी.एन.आर. राव
• भारतर्न प्राध्यापक सी.एन.आर. राि यांनी अक्षय ऊजाा स्त्रोत ि ऊजाा साठा या
क्षेत्रात केलेल्या संशोधन कायााबद्दल ्यांना ‘ऊजाा िंटीयर अिाडा’ या नािाने
पररवचत असलेला आंतरराष्ट्रीय इनी पुरस्कार २०२० जाहीर करण्यात आला आहे.
• हा अ्यंत प्रवतष्ठीत पुरस्कार असून, ऊजाा संशोधन क्षेत्रातील हा नोबेल पुरस्कार
म्हणून ओळखला जातो.
• प्रा. राि हायडरोजन ऊजाा, या मानितेच्या कल्याणासाठी असलेल्या एकमेि उजाा
स्त्रोताच्या संशोधन क्षेत्रात कायारत आहेत.
• हायडरोजनचा साठा, हायडरोजनचे फोटोकेवमकल ि इलेक्तटरोकेवमकल उ्पादन,
हायडरोजनचे सौर उ्पादन आशण अधातू उ्प्रेरक या सगळयािर ्यांनी संशोधन केले
आहे.
• रोमच्या हिररनल पॅलेस मध्ये १४ ऑक्तटोबर २०२१ रोजी होणाऱ्ा अवधकृत
समारंभात ्यांना हा इनी पुरस्कार प्रदान केला जाणार आहे.
पुरस्काराबद्दल
• ऊजाा ि पयाािरण संशोधन क्षेत्रात, गेल्या अनेक िषाांपासून प्रवतष्ठेचा आंतरराष्ट्रीय
पुरस्कार म्हणून मान्यता वमळालेल्या या पुरस्काराचा उद्देश, ऊजाा स्त्रोतांचा सुयोग्य
िापर करण्यास प्रो्साहन ि नव्या नपढीला या क्षेत्रात संशोधन करण्यासाठी पाठबळ
तसेच प्रो्साहन देणे हा आहे.
• इनीने िैज्ञाननक संशोधन ि निोन्मेषाला नदलेले मह््ि यातून अधोरेशखत होते. रोख
रक्कम आशण सुिणापदक असे या पुरस्काराचे स्िरूप आहे.
सी.एन.आर. राव
• वचिंतामणी नागेश रामचंद्र राि ऊफा सी. एन. आर. राि हे एक भारतीय
रसायनशास्त्रज्ञ आहेत. घन-स्थस्थती रसायनशास्त्र ि संरचना्मक रसायनशास्त्र हे
्यांचे अभ्यासाचे प्रमुख विषय आहेत.
• ्यांचा जन्म ३० जून १९३४ रोजी बंगळूर (कनााटक) येिे झाला. ्यांचे आजपयांत
१५०० शोधननबंध प्रकाशशत झाले असून ्यांनी एकूण ४५ पुस्तके शलहहली आहेत.
• राि यांनी १९५१ मध्ये म्हैसूर विद्यापीठातून पदिी वमळिली. ्यानंतर बनारस हहिंदू
विद्यापीठातून ्यांनी पदव्युत्तर पदिी प्राप्त केली. ्यानंतर पीएचडी अभ्याक्रमासाठी
अमेररकेतील एडू विद्यापीठात ्यांनी प्रिेश घेतला.
• १९६३ ते १९७६ या काळात ्यांनी आयआयटी कानपुरमधील रसायनशास्त्र
विभागात, तर १९८४ ते १९९४ या काळात बेंगळुरमधील भारतीय विज्ञान संस्थेत
(IISc) अध्यापन केले.
• भारतामध्ये नॅनो सायन्स टेक्तनॉलॉजीचे जनक म्हणून राि यांचे नाि घेतले जाते. घन
अिस्था ि पदािा विज्ञान क्षेत्रात ्यांनी मोलाचे योगदान नदले आहे.
• १९७४ मध्ये पद्मश्री, १९८५ मध्ये पदमविभूषण अशा मानाच्या पुरस्काराने राि यांना
गौरविण्यात आले आहे. २००० मध्ये कनााटक सरकारतफे कनााटक र्न म्हणून
्यांचा सन्मान करण्यात आला.
• २०१४ मध्ये भारताचा मानाचा आशण विशेष योगदानाबद्दल देण्यात येणारा भारतर्न
हा सिोच्च नागरी पुरस्कार ्यांना देण्यात आला.
• राि यांनी नॅनो मटेररयल ि हायब्रीड मटेररयल या क्षेत्रात केलेल्या क्रांतीमुळे ्यांना
भारत सरकारने भारतर्न देण्याचा ननणाय घेतला.
त्सांग तयन-हंग: सर्ावत जलद एव्हरेस्ट सर करणारी मक्रहला
• हाँगकाँगची वगयाारोहक ्सांग वयन-हंग (Tsang Yin-hung) हहने अिघ्या २६
तासांमध्ये माउंट एव्हरेस्ट हे जगातील सिाात उंच पिातशशखर सर करत विक्रम केला
आहे.
• जर्ािील सवााि जलद एव्हरेस्ट सर करणारी महहला म्हणून वतच्या नािाची नोंद
झाली आहे.
• वतने आपल्या वतसऱ्ा प्रय्नात २५ तास ५० वमननटांच्या विक्रमी िेळेत सुमारे ८८४८
मीटर उंचीचे हे शशखर सर केले.
• वतने नेपाळी महहला फुंजो झांगमु लामा (Phunjo Jhangmu Lama) हहचा ३९
तास ६ वमननटांचा विक्रम मोडीत काढला आहे.
• यापूिी २०१७ मध्ये ्सांग वयन-हंग एव्हरेस्ट सर करणारी हॉंगकॉंगची पहहली महहला
ठरली होती.
द्रनधनर्ाताव
पंनडत राजन तमश्रा
Page | 82
• प्रख्यात हहिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत गायक पंनडत राजन वमश्रा यांचे २५ एनप्रल २०२१
रोजी ियाच्या ७०व्या िषी कोरोना संसगाामुळे ननधन झाले.
• बनारस घराण्याचे पंनडत राजन वमश्रा हे हहिंदुस्थानी संगीताचे प्रख्यात नदग्गज होते.
्यांनी आपला भाऊ साजन वमश्रा यांच्यासह अनेक दशकांपासून भारतीय ि
जागवतक प्रेक्षकांसामोरे संगीत गायन केले होते.
• ्यांच्या कलेतील कल्पकता आशण योगदानामुळे ्यांना राष्ट्रीय ि आंतरराष्ट्रीय
स्तरािर खूप प्रवसद्धी वमळाली.
• पद्मभूषण (२००७) आशण संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार (१९९८) अशा विविध
पुरस्कारांनी ्यांचा सन्मान झाला होता.
• याशशिाय ्यांना संगीत भूषण, गंधिा राष्ट्रीय पुरस्कार आशण राष्ट्रीय तानसेन सन्मान
इ्यादी सन्मानाने गौरविण्यात आले होते.
• पंनडत राजन वमश्रा आशण पंनडत साजन वमश्रा यांना भारतीय शास्त्रीय संगीताच्या
‘ख्याल गायकी’ शैलीचे प्रमुख पुरस्कते मानले जाते.
माजी महान्यायवादी सोली सोराबजी
• भारताचे माजी महान्यायिादी सोली सोराबजी यांचे ३० एनप्रल रोजी कोरोनामुळे
ननधन झाले. ते ९१ िषाांचे होते.
• सोली सोराबजी यांनी १९५३ मध्ये मुंबई उच्च न्यायालयातून िनकली क्षेत्रातील
कारनकदीला सुरुिात केली होती.
• १९७१ मध्ये ्यांची सिोच्च न्यायालयात ज्येष्ठ िकील म्हणून ननयुक्तती करण्यात
आली. १९८९-९० मध्ये ते भारताचे महान्यायिादी झाले. यानंतर १९९८ ते २००४
दरम्यानही ते भारताचे महान्यायिादी होते.
• १९९७ मध्ये नायजेररयासाठी सोराबजी यांची संयुक्तत राष्ट्रसंघाचे विशेष प्रवतननधी
म्हणूनही ननयुक्तती करण्यात आली होती.
अणभनेते तबिमभजत क
ं वरपाल
• प्रवसद्ध अशभनेता वबक्रमशजत कंिरपाल यांचे १ मे रोजी ननधन झाले. ते ५२ िषाांचे
होते. ्यांना कोरोना संसगा झाला होता. ्यांनी आपल्या कारकीदीत अनेक वचत्रपट,
टीव्ही कायाक्रम ि िेब वसररजमध्ये काम केले आहे.
• वबक्रमजीत कंिरपाल यांचा जन्म हहमाचल प्रदेशच्या सोलन येिे झाला. ्यांचे िडील
द्वारकानाि कंिरपाल हे भारतीय सैन्य दलात अवधकारी होते. ्यांनी १९६३ मध्ये
कीर्थतचक्र प्राप्त केले होते.
• वबक्रमशजत कंिरपाल शशक्षण पूणा केल्यानंतर १९८९ मध्ये भारतीय सैन्यदलात रुजू
झाले होते आशण २००२ साली ते भारतीय सैन्यदलातून मेजर म्हणून ननिृत्त झाले.
• ्यानंतर २००३ साली ्यांनी वचत्रपटसृष्ट्ीत आपल्या कारनकदीची सुरुिात केली.
• त्याांचे काही र्ाजलेले वचत्रपट: पेज ३, पाप, कॉपोरेट, डॉन, अतीिी तुम कब
जोओगे, नॉकआउट, आरक्षण, मडार-२, जोकर, जब तक है जान, शौया, १९७१,
जंजीर, हीरोइन, 2 स्टेट्स, प्रेमरतन धन पायो, द गाझी अटॅक इ.
• ्यांच्या काही गाजलेल्या टीव्ही माशलका / िेब सीरीज: स्पेशल ऑप्स, २४, नकस्मत,
क्राइम पेटरोल-दस्तक, अदालत, नदया और बाती हम, वसयासत, तेनालीराम इ.
ज्येष्ठ सतारवादक पं. देबू िौधरी
• ज्येष्ठ सतारिादक पं. देबू चौधरी यांचे १ मे रोजी कोरोनामुळे ननधन झाले. ते ८५
िषाांचे होते.
• देबू चौधरी हे उस्ताद विलायत खान, पं. रविशंकर आशण ननशखल बॅनजी या
नदग्गजांच्या पंक्ततीतील सतारिादक होते.
• चौधरी यांना पद्मश्री आशण पद्मभूषण नकताबाने सन्माननत करण्यात आले होते.
चौधरी यांनी सहा पुस्तके शलहहली असून अनेक नव्या रागांची ननर्थमती केली होती.
माजी अर्श्ारोहक गुलाम मोहम्मद खान
• १९८२च्या आशशयाई क्रीडा स्पधेत अर्श्शयातीत भारताला सुिणापदक शजिंकून देणारे
कनाल गुलाम मोहम्मद खान (ननिृत्त) यांचे १ मे रोजी पुण्यात ननधन झाले.
• ७४ िषीय खान १९७३ मध्ये भारतीय सैन्यदलाच्या अकादमीत दाखल झाले होते.
अर्श्रोहणात अप्रवतम कामवगरी करत ्यांनी सिााची मने शजिंकली.
• १९८० ते ९० च्या दशकात ते एएससी संघाचे कणाधार होते. या कालािधीत ्यांनी
संघाला ६ राष्ट्रीय जेतेपदे वमळिून नदली. तसेच िैयहक्ततक प्रकारात ४ िेळा राष्ट्रीय
जेतेपदािर नाि कोरले.
• १९८२च्या आशशयाई क्रीडा स्पधेत ्यांनी इव्हेंनटिंगमध्ये भारताला सांवघक सुिणापदक
तसेच िैयहक्ततक रौप्यपदक शजिंकून नदले. पुढील सेऊल येिील आशशयाई स्पधेत
्यांनी सांवघक कांस्यपदकाची कमाई केली होती.
पयागवरणवादी कायगकते सुंदरलाल बहुगुणा
• वचपको आंदोलनामुळे जगभर मान्यता पािलेले ज्येष्ठ पयाािरणिादी ि गांधीिादी
कायाकते सुंदरलाल बहुगुणा यांचे २१ मे रोजी कोरोना संसगााने ननधन झाले. ते ९४
िषाांचे होते.
• बहुगुणा महा्मा गांधी यांचे अनुयायी होते. ्यांचा जन्म उत्तराखंडमधील नटहरी येिे ९
जानेिारी १९२७ रोजी झाला होता.
• सुंदरलाल हे १३ िषाांचे असताना शहीद श्रीदेि सुमन यांच्या संपकाात आले आशण
वतिून ्यांच्या आयुष्याला कलाटणी वमळाली.
• साधी राहाणी आशण महा्मा गांधींच्या त््िांिर चालणारे बहुगुणा प्रभािी
व्यहक्ततम््िाचे धनी होते. एका छोट्या आश्रमात ते राहत.
• हहिंसेला ्यांचा तीव्र विरोध होता ि राजकारणापासून ्यांनी स्ितःला दूर ठेिले होते.
परदेशातून व्यापार करण्याऐिजी आ्मननभारतेिर ्यांचा अवधक विर्श्ास होता. ते
भौवतकिादाचा विरोध करत.
• मानिी विष्ठेपासून बायोगॅस ननर्थमती, सौर ि पिन ऊजाा, जलविद्युत ननर्थमती याद्वारे
भारत ऊजेबाबत ‘अहहिंसक आशण शार्श्त’ मागााने स्ियंपूणा होऊ शकतो, असा
विर्श्ास ्यांना होता.
• पयाािरण संरक्षण हे बहुगुणा यांचे जीिनध्येय होते. हहमालयातील िृक्षराजी
िाचिण्यासाठी ्यांनी शांततामय संघषा केला.
• १९८१ साली केलेल्या उपोषणानंतर सरकारने उत्तराखंडमध्ये व्यािसावयक िापरासाठी
झाडांची कत्तल करण्यािर १५ िषाांसाठी बंदी आणली.
• हहमालयात होणाऱ्ा पयाािरणाच्या ऱ्हासाकडे लक्ष िेधण्यासाठी ्यांनी ४७००
नकमीची पदयात्रा केली होती.
• १९९२ साली ्यांनी भारतातील सिाांत उंच धरण असलेल्या नटहरी धरणाच्या
बांधकामाच्या विरोधात आंदोलन केले. या धरणाविरोधात ्यांनी मुंडन करत ७४
नदिस उपोषण केले.
• १९८१ मध्ये त्याांना भारि सरकारिारे पद्मश्री पुरस्कार जाहीर झाला होिा, परांिु त्याांनी
िो घेण्यास नकार टदला होिा.
• पयाािरण संरक्षणासाठी नदलेल्या योगदानासाठी ्यांना १९८६ मध्ये जमनालाल
बजाज पुरस्कार आशण २००९ मध्ये पद्मविभूषण पुरस्काराने स्माननत करण्यात आले
होते.
• बहुगुणा यांनी ‘धरती की पुकार’ आशण ‘भूप्रयोग में बुननयादी पररितान की ओर’ ही
पुस्तके शलहहली आहेत.
तिपको आंदोलन
• पयाािरणाच्या सुरक्षेसाठी १९७३ साली वचपको आंदोलनाला सुरुिात झाली होती.
वचपको या शब्दाचा संदभा वमठी मारण्याशी आहे.
• या आंदोलनात सुंदरलाल बहुगुणा यांच्यासह सुरक्षा देिी, गौरा देिी, सुदेशा देिी,
बचनी देिी, चंडी प्रसाद भट्ट, विरुष्का देिी यांनी मह्िपूणा भूवमका पार पाडली
होती.
• उत्तराखंडच्या चमोली गािामध्ये जंगलाच्या रक्षणासाठी लोकांनी झाडांना वमठ्या
मारून हे आंदोलन केले होते आशण झाडे िाचिली होती.
Page | 83
• या आंदोलनात महहला आशण पुरुष यांनी मोठ्या प्रमाणात सहभाग नोंदिला होता.
• या आंदोलनासाठी बहुगुणा यांना पद्मभूषण पुरस्काराने तर चंडी प्रसाद भट्ट यांना
१९८२ साली रेमन मॅगसेसे पुरस्काराने सन्माननत करण्यात आले होते.
बॉक्रझसिंग प्रभशक्षक ओम प्रकाश भारद्वाज
• भारताचे बॉहक्तसिंगमधील पहहले द्रोणाचाया पुरस्कार विजेते प्रशशक्षक ओम प्रकाश
भारद्वाज यांचे २१ मे रोजी प्रदीघा आजारपणामुळे ननधन झाले. ते ८२ िषाांचे होते.
• १९८५मध्ये प्रशशक्षकांसाठी द्रोणाचाया राष्ट्रीय पुरस्कारांना प्रारंभ झाला. ्यािेळी
भारद्वााज यांच्यासह भालचंद्र भागित (क ु स्ती) आशण ओ. एम. नाहम्बयार
(अॅिलेनटक्तस) या वतघांना पहहल्या पुरस्काराने गौरिण्यात आले होते.
• चेन्नईमध्ये जन्मलेले भारद्वाज हे १९६८ ते १९८९ या कालिधीत राष्ट्रीय प्रशशक्षक होते.
तसेच ्यांनी ननिड सवमती सदस्य्िही भूषिले होते.
• भारद्वाज यांनी पुण्याच्या सैननकी प्रशशक्षण शाळेतून कारकीदीला प्रारंभ केला. मग
सेनादलात प्रशशक्षक म्हणून ते कायारत होते.
• ्यांच्या मागादशानाखाली भारताच्या अनेक बॉहक्तसिंगपटूंनी आशशयाई क्रीडा स्पधाा
(१९७०-१९८६), राष्ट्रकुल क्रीडा स्पधाा (१९८२) ि दशक्षण आशशयाई क्रीडा स्पधाा
(१९८७), नकिंग्ज चषक (१९८२) या स्पधाामध्ये पदके कमािली.
• पवतयाळाच्या राष्ट्रीय क्रीडा संस्थेत बॉहक्तसिंग प्रशशक्षणाचा पदविका अभ्यासक्रम सुरू
झाला, तेव्हा भारद्वाज ्याचे पहहले मुख्य ननदेशक होते.
• खेळाचे समालोचन करण्यातही ते िाकबदार होते. राष्ट्रीय संस्थेतून ननिृत्तीनंतर
्यांनी नदल्लीमध्ये स्ित:ची व्यायामशाळा सुरू केली. २००८ मध्ये भारद्वाज यांनी
काँग्रेसचे खासदार राहुल गांधी यांनाही बॉहक्तसिंगचे धडे नदले होते.
मानस तबहारी वमाग
• स्िदेशी बनािटीच्या ‘तेजस’ या हलक्तया लढाऊ विमानांच्या ननर्थमतीमध्ये मह््िाची
भूवमका बजािणारे िैज्ञाननक मानस वबहारी िमाा यांचे ४ मे रोजी ननधन झाले.
• वबहारसारख्या मागास राज्यातून आलेल्या िमाा यांनी भारताच्या संरक्षण प्रगतीत
लािलेला हातभार मोलाचा होता.
• २९ जुलै १९४३ रोजी वबहारमधील दरभंगा शजल्ह्यातील घनश्यामपूर भागातील बाऊर
या छोट्याशा गािात जन्मलेल्या िमाा यांची गाि ते राष्ट्रीय पातळीिरची भरारी
नेत्रदीपक अशीच होती.
• ते वबहार अशभयांनत्रकी महाविद्यालय म्हणजेच सध्या पाटण्यात असलेल्या राष्ट्रीय
तंत्रज्ञान संस्थेतून पदिीधर झाले.
• ्यांच्या कारकीदीची सुरुिात ‘एरोनॉनटकल डेव्हलपमेंट एजन्सी’ या संस्थेतून झाली.
बेंगळुरूतील या संस्थेत ते २००२ पयांत कायारत होते.
• ्याचिेळी भारताच्या अणुकायाक्रमात मोठी कामवगरी पार पाडणारे माजी राष्ट्रपती ए.
पी. जे. अब्दुल कलाम यांच्याबरोबर काम करण्याची सं धी ्यांना वमळाली. १९८६
साली अब्दुल कलाम यांनी ्यांना ‘तेजस’ विमाने तयार करण्याच्या प्रकल्पाचे
संचालकपद नदले.
• बेंगळुरू येिे संरक्षण संशोधन ि विकास संस्थेतही (DRDO) ्यांनी काम केले.
ननिृत्तीनंतर ्यांनी ्यांच्या ज्ञानाचा िापर ग्रामीण भागात केला.
• या संस्थेतून ननिृत्त झाल्यानंतर ते दरभंगा येिील ्यांच्या मूळ गािी परतले आशण
तेिे लोकांमधील साक्षरता िाढविण्याचे काम ्यांनी सुरू केले.
• ्यासाठी ्यांनी ‘विकवसत भारत फाउंडेशन’ या संस्थेस प्रो्साहन नदले. ही संस्था
अब्दुल कलाम यांनीच ९०च्या दशकात मुलांमध्ये िैज्ञाननक दृहष्ट्कोन रुजविण्यासाठी
स्थापन केली होती. या संस्थेच्या माध्यमातून ग्रामीण भागात नफर्या विज्ञान
प्रयोगशाळा सुरू करण्यात आल्या.
• िमाा यांची संरक्षण उ्पादन क्षेत्रातील प्रदीघा कारकीदा सुमारे ३५ िषाांची होती.
आपल्या िैविध्यपूणा कामवगरीसाठी २०१८ मध्ये ्यांना पद्मश्री सन्मानाने गौरविण्यात
आले.
 संगीतकार वनराज भानटया
• भारतीय ि पािा्य संगीताचा वमलाफ घडित अशभजात संगीत ननर्थमतीची कास
धरणारे संगीतकार िनराज भानटया यांचे ७ मे रोजी ननधन झाले. ते ९३ िषाांचे होते.
• हहिंदी लोकनप्रय वचत्रपट संगीताची रुळलेली िाट सोडून ्यांनी नेहमी काम केले.
गेली काही िषे ते िृद्धापकाळामुळे उद्भिणाऱ्ा आजारांशी झगडत होते.
• ्यांनी लंडन येिील ‘रॉयल अकॅडमी ऑफ म्युशझक’ आशण पॅररस येिील संगीत
विद्यालयात संगीताचे धडे वगरिले होते.
• जाहहरातींसाठी संगीत देण्यापासून ्यांच्या कारकीदीला सुरुिात झाली. ्यांनी
आतापयांत ७ हजार जाहहरातींसाठी संगीत नदले.
• श्याम बेनेगल नदग्दर्जशत ‘अंक
ु र’ या वचत्रपटाला संगीत देण्यापासून ्यांनी
वचत्रपटातील संगीत कारनकदीची सुरूिात केली.
• ्यानंतर अजूबा, दावमनी, मंिन, भूवमका, द्रोहकाल, जाने भी दो यारो, जुनून, ३६
चौरंगी लेन, मोहन जोशी हाशजर हो, खामोश इ्यादी अनेक वचत्रपटांना ्यांनी संगीत
नदले होते.
• ्यांनी काही माशलकांच्या शीषाकगीतांनाही संगीत नदले होते. ‘िागळे की दुननया’,
‘बनेगी अपनी बात’, ‘भारत एक खोज’ आशण गोवििंद ननहलानी नदग्दर्जशत ‘तमस’
सारख्या प्रवसध्द माशलकांनाही ्यांनी संगीत नदले होते. ‘तमस’साठी ्यांना राष्ट्रीय
वचत्रपट पुरस्कारानेही सन्माननत करण्यात आले होते.
• भारतात पािा्य शास्त्रीय संगीताची रुजिात करणारे अग्रणी संगीतकार म्हणून
िनराज भानटया नािाजले गेले.
• राष्ट्रीय पुरस्कार, संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार, पद्मश्री पुरस्कारांसारख्या
पुरस्कारांनी ्यांना सन्माननत करण्यात आले होते.
जगदीश खट्टर
• मारुती उदयोग समुहाचे माजी संचालक जगदीश खट्टर यांचे २६ एनप्रल २०२१ रोजी
हृदयविकाराच्या झटक्तयाने ननधन झाले. १९९९ ते २००७ असा दीघाकाळ ते या
कंपनीचे व्यिस्थापकीय संचालक होते.
• उद्यमशील कुटुंबात १९४२ मध्ये जन्मलेल्या जगदीश खट्टर यांनी नदल्लीच्या सेंट
स्टीफन्स कॉलेजातून कला शाखेतील पदिीनंतर नदल्ली विद्यापीठातून कायद्याचे
शशक्षण घेतले.
• मारुिी समूहाि सामील होण्यापूवी िे ३७ वषे उत्तर प्रदेश केडरच्या भारतीय प्रशासक
सेिेचे अवधकारी म्हणून ते कायारत होते.
• उत्तर प्रदेश राज्याच्या औद्योवगक विकास महामंडळाचे ते अध्यक्षही होते. अनेक
सरकारी कंपन्यांचे, महामंडळाचे प्रमुखपद ्यांनी भूषविले. १९८८ मध्ये केंद्रीय
पोलाद मंत्रालयात संयुक्तत सवचि म्हणून रुजू झाले होते.
• मारुतीत ्यांचा प्रिेश विशेष अवधकारी म्हणून १९९२ मध्ये झाला. जुलै १९९३ मध्ये ते
विपणन विभागाचे संचालक झाले.
• १९९९ मध्ये ्यांची मारुती कंपनीमध्ये सरकारचे प्रवतननधी म्हणून मारुतीचे
व्यिस्थापकीय संचालक म्हणून ननयुक्तती झाली.
• मे २००० मध्ये ते मारुतीमधील भागीदार सुझुकी मोटर कॉपोरेशनच्या संचालक
मंडळािर ननयुक्तत झाले. २००७ मधील ननिृत्तीपयांत ते तेिे होते.
• मारुतीतील २००७ मधील ननिृत्तीनंतर ्यांनी याच क्षेत्राशी संबंवधत कारनेशन ऑटो
ही कंपनी सुरू केली होती.
• २०१९ मध्ये सीबीआयने पंजाब नॅशनल बँक
े च्या ११० कोटी रुपयांच्या नुकसानासाठी
कारनेशन ऑटोला जबाबदार धरत खट्टर यांच्यािर आरोपपत्र दाखल केले होते. मात्र
तपासाअंती ते ननदोष सुटले होते.
ु टबॉलपटू फॉिुगनाटो फ्र
माजी फ ॅ न्को
• १९६०च्या रोम ऑशलहम्पकमध्ये खेळलेले भारताचे माजी फुटबॉलपटू फॉचुानाटो
िॅन्को यांचे ११ मे रोजी गोव्यात ननधन झाले. ते ८४ िषाांचे होते. गोव्याकडून
ऑशलहम्पकमध्ये खेळणारे ते एकमेि फुटबॉलपटू होते.
Page | 84
• ११९६२मध्ये जकाताा येिे झालेल्या आशशयाई क्रीडा स्पधेत सुिणापदक शजिंकणाऱ्ा
संघाचेही ते सदस्य होते.
• माजी वमडनफल्डर फॉचुानाटो यांनी आपला शेिटचा सामना जकाताामध्ये दशक्षण
कोररयाविरुद्ध खेळला होता, ्यात ्यांनी जरनैल वसिंग यांनी केलेल्या गोलला
अवसस्ट केले होते.
• १९३७मध्ये गोव्याच्या कोलिले येिे जन्मलेले फॉचुानाटो हे ियाच्या ६व्या िषी
पररिारासोबत मुंबईला आले. तेिे ्यांनी नंतर महाराष्ट्राचे प्रवतननवध्ि केले ि संतोष
टरॉफीमध्ये राज्य संघाचे कणाधारपद भूषिले.
• मुंबईतील पशिम रेल्िे ि टाटा फुटबॉल क्तलबकडूनही ते खेळले. १९६०मध्ये रोम
ऑशलहम्पकमध्ये ्यांनी आंतरराष्ट्रीय पदापाण केले.
• भारतीय फुटबॉल सं घासाठी ५० आंतरराष्ट्रीय सामने खेळणाऱ्ा फॉचुानाटो यांना
१९६६मध्ये गुडघ्याला दुखापत झाली ि ्यामुळे ते फुटबॉलमधून ननिृत्त झाले.
• ्यानंतर ्यांनी टाटा समूहामध्ये जनसंपकाातील िररष्ठ व्यिस्थापक म्हणून काम केले.
्यानंतर १९९९मध्ये या कंपनीतून ननिृत्त झाल्यानंतर ते गोव्यात परतले.
क
े रळच्या ‘आयनग लेडी’ गौरी अम्मा
• क
े रळच्या ‘आयना लेडी’ अशी ओळख असलेल्या ज्येष्ठ ने्या आशण माजी मंत्री के.
आर. गौरी अम्मा यांचे ११ मे रोजी खासगी रुग्णालयात ननधन झाले. ्या १०२
िषाांच्या हो्या.
• साम्यिादी चळिळीत अग्रणी असलेल्या गौरी अम्मा या क े रळ राज्याच्या पहहल्या
मंनत्रमंडळातील एकमेि महहला मंत्री हो्या. क
े रळच्या पहहल्या विधानसभेतील
हयात असलेल्या ्या एकमेि सदस्या हो्या.
• लापुझ्झा शजल्ह्यातील पट्टनक्कड गािात १४ जुलै १९१९ रोजी ्यांचा जन्म झाला. ए.
के. अँटनी आशण ओम्मन चंडी यांच्या सरकारमध्ये ्यांनी २००१ ते २००६ पयांत काम
केले होते.
• कम्युननस्ट पक्षात १९६४ मध्ये फूट पडल्यानंतर गौरी अम्मा यांनी माक्तसािादी
कम्युननस्ट पक्षामध्ये (माकप) प्रिेश केला, तर ्यांचे पती टी. व्ही. िॉमस हे भारतीय
कम्युननस्ट पक्षामध्येच (भाकप) राहहले.
• गौरी अम्मा यांच्याकडे १९८७ च्या ननिडणुकीत मुख्यमंनत्रपदाच्या उमेदिार म्हणून
पाहहले जात होते, मात्र माकपने ्यांना डािलून ई. के. नयनार यांची ननिड केली
होती.
• ्यांची १९९४ मध्ये माकपमधून हकालपट्टी करण्यात आली. ्यानंतर ्यांनी
जनावधप्य समरक्षण सवमतीची स्थापना केली होती. कालांतराने ्या माकपमध्ये
परतल्या.
• क
े रळमधील क्रांवतकारी असे भूमी सुधारणा विधेयक मंजूर करण्याच्या मोहहमेत ्या
अग्रस्थानी हो्या.
टाइम्स समूहाच्या अध्यक्षा इंदू जैन
• टाइम्स समूहाची मालकी असलेल्या बेनेट, कोलमन अँड कंपनीच्या अध्यक्षा इंदू जैन
यांचे १३ मे रोजी ननधन झाले. ्या ८४ िषाांच्या हो्या.
• दातृ्िासाठी ओळखल्या जाणाऱ्ा जैन कलासक्तत हो्या. महहला अवधकाराच्या
समिानािा ्यांनी काया केले होते.
• पती अशोक जैन यांच्या ननधनानंतर इंदू जैन यांनी टाइम्स समूहाच्या अध्यक्षपदाची
धुरा स्िीकारली. सामाशजक विकास ि पररितानासाठी ्यांनी टाइम्स फाऊंडेशन या
संस्थेची स्थापना केली होती.
• महहलांमधील उद्योजकतेला प्रो्साहन देण्यातही जैन यांचे मोलाचे योगदान आहे.
नफक्कीच्या छत्राखाली स्थापन झालेल्या महहला उद्योशजकांच्या सं घटनेच्या ्या
संस्थापक अध्यक्ष हो्या.
• ज्ञानपीठ पुरस्कार प्रदान करणाऱ्ा भारतीय ज्ञानपीठ टरस्टच्या अध्यक्ष म्हणूनही
्यांनी काया केले होते.
• शासनाने ्यांना २०१६ मध्ये पद्माभूषण पुरस्कार प्रदान केला. युनायटेड नेशन्सच्या
 २००० साली झालेल्या ‘वमलेननयम िल्डा पीस सवमट’मध्ये ्यांनी विचार व्यक्तत केले
होते.
मधुसूदन नागेश बोपडीकर
• माजी प्राचाया, संगीताचे तसेच संस्कृत, पाली ि मराठी या भाषांचे अभ्यासक, ज्येष्ठ
संिानदनी ि ऑगान िादक, अहमदनगर शहरात संगीत ि सांस्कृवतक चळिळ
रुजिण्यासाठी पुढाकार घेणारे डॉ. मधुसूदन नागेश बोपडीकर यांचे १६ मे रोजी
कोविडमुळे ननधन झाले. ते ८६ िषाांचे होते.
• राज्य सरकारचा ‘काशलदास पुरस्कार’ डॉ. बोपडीकर यांना प्राप्त झाला होता.
• ्यांची संस्कृत, संगीत, त््िज्ञान, अध्या्म, काव्यविषयक ५० हून अवधक पुस्तके
प्रकाशशत झाली आहेत.
• मूळचे िाई (सातारा) येिील असलेले बोपडीकर पुढे शशक्षण ि नोकरीसाठी
अहमदनगरला आले.
• पंढरपूर ि अहमदनगर महाविद्यालयात प्राध्यापक म्हणून काम केल्यानंतर ते हहिंद
सेिा मंडळाच्या पेमराज सारडा महाविद्यालयात रुजू झाले. तेिे ९ िषे ्यांनी
प्राध्यापक ि नंतर १२ िषे प्राचाया म्हणून काम पाहहले.
• संिानदनी ि ऑगान िादनासाठी ्यांची ख्याती होती. माशणक िमाा, भागािराम
आचरेकर, छोटा गंधिा, पंनडतराि नगरकर, पं. पद्माकर कुलकणी, अजय पोहनकर
यांना ्यांनी सािसंगत केली.
• ्यांनी ‘संगीत कान्होपात्रा’ या नाटकासाठी महाराष्ट्रातील दौऱ्ात ऑगानची साि
केली. पारनेरकर महाराजांच्या पूणािाद त््िज्ञानाला अनुसरून ्यांनी निीन राग
ननमााण केले होते.
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या ६७ गुजराती कवितांचे ्यांनी संस्कृतमध्ये भाषांतर केले.
• ‘स्िगाधरेची मोहक कन्या’ (५ मराठी संगीवतका), ‘शखडक्तया’, ‘उघडली प्रकाश किडे’,
‘अमृतानुभि’, ‘गीतगोवििंद’ आदी ्यांची पुस्तके प्रवसद्ध आहेत.
• सनातन धमा सभेच्या ‘गुंजारि’ या संस्कृत मावसकाचे ते संपादक होते. ्याचबरोबर
्यांनी संस्कृत संिधान त्रैमावसकही चालिले. बोपडीकर यांना विविध संस्थांनी
पुरस्कार देऊन गौरिले होते.
काँग्रेसिे खासदार राजीव सातव
• काँग्रेसचे राज्यसभा खासदार आशण राष्ट्रीय राजकारणातील पक्षाचे अभ्यासू नेते ॲड.
राजीि साति यांचे १६ मे रोजी पुण्यातील जहाँगीर रुग्णालयात ननधन झाले. ते ४६
िषाांचे होते.
• कोरोनािर मात करत असतानाच साति यांना सायटोमॅशजलो विषाणूचा संसगा झाला
होता. हा विषाणू निीन प्रकारचा असून, ्याची लक्षणेही िेगळी आहेत.
• कळमनुरी तालुक्तयातील मसोड पंचायत सवमती गणातून २००२ मध्ये ननिडून
आलेल्या साति यांचा युिक काँग्रेसच्या बांधणीच्या ननवमत्ताने नदल्ली येिे िािर
िाढत गेला.
• संघटना्मक बांधणीत काँग्रेस नेते राहुल गांधी यांच्यासमिेत असणारा नेता अशी
साति यांची ओळख होती. पंचायत सवमती, शजल्हा पररषद सदस्य अशी एकेक
पायरी चढत ते खासदार झाले.
• २००७ मध्ये खरिड गटातून ननिडून आल्यानंतर ्यांनी कृषी सभापतीपद सांभाळले
होते. शेतीत निीन प्रयोग करणाऱ्ा शेतकऱ्ांना कृनषर्न पुरस्कार देण्यास ्यांनी
सुरुिात केली.
• त्कालीन पंतप्रधान डॉ. मनमोहन वसिंग यांच्या कायाकाळात हहिंगोलीसारख्या मागास
भागात शलगो इंनडयाचा गुरु्िीय लहरींबाबत संशोधनाचा प्रकल्प हाती घ्यािा
यासाठी ्यांनी प्रय्न केले.
• कळमनुरी विधानसभा मतदारसंघातून ते २००९ मध्ये ननिडून आले. २०१४ मध्ये
मोदी लाटतेही ते हहिंगोली लोकसभा मतदारसं घातून विजयी झाले.
सांगीतकार लक्ष्मण उफ
ग तवजय पाटील
Page | 85
• दादा कोंडके यांच्या वचत्रपटांतील शृंगारगीतांपासून हहिंदी वचत्रविर्श्ात कौटुंवबक
आशयाची दजेदार आशण लोकनप्रय गीते रचणाऱ्ा संगीतकार राम-लक्ष्मण
जोडीतील लक्ष्मण उफा विजय पाटील यांचे २२ मे रोजी ननधन झाले. ते ७९ िषाांचे
होते.
• सुरेंद्र हेंद्रे तिा राम आशण विजय पाटील उपाख्य लक्ष्मण अशी राम-लक्ष्मण या
संगीतकार जोडीने अनेक लोकनप्रय गीते वचत्रपटसृष्ट्ीला नदली.
• राजश्री नफल्मसचा ‘एजंट विनोद’ हा या जोडीचा पहहला वचत्रपट. १९७६ साली
आपले जोडीदार राम यांच्या मृ्यूनंतरही लक्ष्मण यांनी राम-लक्ष्मण याच नािाने
संगीत नदले.
• मराठीत दादा कोंडके यांच्या वचत्रपटांचे संगीतकार म्हणून ते खूप गाजले. आजपयांत
्यांनी सुमारे ७५ हहिंदी, मराठी ि भोजपुरी वचत्रपटांना संगीत नदले.
• हहिंदीत हम से बढकर कौन, सुन सजना, नदिाना तेरे नाम का, पोशलस पहब्लक, हंडरेड
डेज, नदल की बाजी, प्िर के फुल आदी वचत्रपटांना ्यांनी संगीत नदले.
• सूरज बडजा्या नदग्दर्जशत ‘मैने प्यार नकया’ या वचत्रपटास ्यांनीच संगीत नदले होते.
हा प्रेमपट १९८९ मध्ये प्रदर्जशत झाला ि या वचत्रपटाच्या गाण्यांनी ्याकाळी
अबालिृध्दांना िेड लािले.
• एकाच वचत्रपटातील सगळी गाणी गाजण्याचा चम्कार ्यांनी पुन्हा १९९४ साली
प्रदर्जशत झालेल्या ‘हम आपके है कौन’ या वचत्रपटातून करून दाखिला.
• अंजनीच्या सुता, देिा हो देिा गणपती देिा, गब्बर वसिंह यह क ह के गया, तुम क्तया
वमले जाने जा, सुन बेशलया, मैय्या यशोदा आदी ्यांची काही गाजलेली गाणी
आहेत.
• २०१८ मध्ये ्यांना राज्य सरकारच्या गानसम्राज्ञी लता मंगेशकर पुरस्काराने
गौरिण्यात आले होते.
डॉ. श्रीक
ु मार बॅनजी
• अनुभवी अणुिैज्ञाननक ि अणुऊजाा आयोगाचे माजी अध्यक्ष डॉ. श्रीकुमार बॅनजी
यांचे २३ मे रोजी ियाच्या ७५व्या िषा ननधन झाले. कोरोनामधून बरे झाल्यानंतर
हृदयविकाराच्या झटक्तयाने ्यांचे ननधन झाले.
• भारत-अमेररका यांच्यात अणुकरार झाला ्यािेळी डॉ. बॅनजी यांनी ‘वसशव्हल
लायावबशलटी फॉर न्यूहक्तलअर डॅमेज वबल’ या विधेयकाच्या ननर्थमतीतही मोठे काम
केले होते.
• बॅनजी हे आहण्िक प्रहक्रयेतील जागवतक तज्ञ होते. आहण्िक प्रहक्रयांमध्ये धातू
संवमश्रांचा िापर करण्यात ्यांची तज्ञता मोठी होती.
• खरगपूरच्या भारतीय तंत्रज्ञान संस्थेतून (IIT) बी.टेक. पदिी संपादन करून ते भाभा
अणुऊजाा संशोधन केंद्रात १९६८ मध्ये दाखल झाले.
• १९७४ मध्ये ्यांना या संस्थेतील कामासाठी पीएचडी पदिी देण्यात आली. २००४ ते
२०१० दरम्यान ्यांनी भाभा अणुशक्तती संशोधन केंद्राचे संचालकपद भूषिले.
• अमेररका-भारत आहण्िक करारािर (१२३ करार) स्िाक्षरी केल्यास भारत आहण्िक
स्िायत्तता गमािून बसेल ही भीती ननरिाक असल्याचे राज्यक्याांना पटिून देण्यात
्यांनी मह््िाची भूवमका पार पाडली.
• भारत कुठलेही सामररक पयााय या कराराने गमािणार नाही, हे पटिून देताना
आहण्िक व्यापारातील उशणिांतून ्यांनी देशाला बाहेर काढले. अन्यिा भारताला
आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात आज जे स्थान आहे ते राहहले नसते. एका अिााने भारतीय
अणुशक्तती क्षेत्राचा भविष्यकाळ ्यांनी उज्ज्िल केला.
• भाभा अणुसंशोधन केंद्रात ्यांनी बरेच संशोधन केले; ्यात आहण्िक इंधनाच्या
अनुषंगाने काही अशभनि अणुभट्ट्यांची रचना केली.
• प्रारणे ि नकरणो्सारी समस्थाननकांचा शेतीतील िापर यािरही ्यांनी भर नदला.
शेिटपयांत ते कायारत होते. अनेक संस्थांशी ्यांचा शैक्षशणक संबंध होता.
• अणुऊजाा आयोगाची सूत्रे अननल काकोडकर यांच्याकडून स्िीकारल्यानंतर ्यांनी
भारताच्या आहण्िक धोरणाला नदशा नदली. अणुऊजाा आयोगाचे अध्यक्ष ि अणुऊजाा
सवचि म्हणून ते २०१२ मध्ये ननिृत्त झाले.
• इंनडयन न्यूहक्तलअर सोसायटी अिॉडा, नॅशनल मेटॅलर्जजस्ट अिॉडा, अमेररकन
न्यूहक्तलअर सोसायटीचे अध्यक्षीय मानपत्र हे पुरस्कार तर ्यांना वमळाले.
• तसेच, १९८९ मध्ये ्यांना शांतीस्िरूप भटनागर पुरस्कार वमळाला आशण २००५ मध्ये
्यांना पद्मश्री नकताब देण्यात आला.
एम. एस. नरतसम्हन
• प्रवसद्ध भारतीय िैज्ञाननक आशण गशणतज्ञ मुदुंबई शेषचुलु नरवसम्हन यांचे १५ मे रोजी
ियाच्या ८९व्या िषी ननधन झाले.
• ते एक जगप्रवसद्ध गशणतज्ञ होते, ज्यांनी बीजगशणतीय भूवमती, नडफरंशशयल भूवमती,
ररप्रझेंटेशन वसद्धांत आशण पाशाल नडफरंशशयल समीकरणे इ्यादींमध्ये मह््िपूणा
योगदान नदले.
• ७ जून १९३२ रोजी उत्तर तावमळनाडूमधील तंदाराई गािात जन्मलेल्या नरवसम्हन
यांना शालेय काळापासूनच गशणताची आिड होती.
• प्राध्यापक एम. एस. नरवसम्हन नरवसम्हन-शेषाद्री प्रमेयांच्या पुराव्यासाठी प्रवसध्द
होते.
• नरवसम्हन यांना १९५३ मध्ये टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेकडून (TIFR) गशणतामध्ये
पीएचडी पदिी प्रदान करण्यात आली. आपल्या कारकीदीतील दीघाकाळ ते याच
संस्थेच्या गशणत विभागाशी संबंवधत होते.
• ्यानंतर १९९२-१९९९ दरम्यान ते इटलीमधील ‘इंटरननॅशनल सेंटर फॉर वियोरेनटकल
नफशजक्तस’ या केंद्रातील गशणताच्या गटाचे प्रमुख होते आशण ्यानंतर ते बंगळुरू
आले.
• शांतीस्िरूप भटनागर पुरस्कार (१९७५), िडा िडा अकादमी पुरस्कार (१९८७),
पद्मभूषण (१९९०), रॉयल सोसायटीची फेलोशशप (२००६) ि नकिंग फैसल आंतरराष्ट्रीय
पुरस्कार (२००६) असे अनेक मान-सन्मान ्यांना प्राप्त झाले होते.
पंनडत रेवा प्रसाद क्रद्ववेदी
• प्रवसद्ध संस्कृत अभ्यासक पंनडत रेिा प्रसाद हद्विेदी यांचे २२ मे रोजी ननधन झाले.
पंनडत रेिा प्रसाद हद्विेदी यांचा जन्म २२ ऑगस्ट १९३५ रोजी मध्य प्रदेशात झाला
होता.
• संस्कृत क्षेत्रातील मह््िपूणा योगदानाबद्दल ्यांना विविध पुरस्कारांनी सन्माननत
करण्यात आले होते.
• ्यांनी िाराणसी येिून पारंपररक आशण आधुननक अशा दोन्ही शशक्षण प्रणालीत
संस्कृत भाषा ि साहह्याचा अभ्यास केला.
• ्यांनी बनारस हहिंदू विद्यापीठातून साहह्यचाया ही पदिी ि संस्कृतमध्ये पदव्युत्तर
पदिी वमळविली होती. ्यानंतर ्यांनी १९६५ मध्ये रविशंकर विद्यापीठ (रायपूर)
येिून पीएचडी पदिी वमळिली.
• ्यांच्या प्रमुख कलाकृतींमध्ये सीताचररतम् ि स्िातंत्र्यसंभिम् या दोन संस्कृत
महाकाव्यांचा समािेश आहे.
• ्यांचे दुसरे महाकाव्य ‘स्िातंत्र्यसंभिम्’साठी १९९१ साली ्यांना साहह्य अकादमी
पुरस्काराने सन्माननत करण्यात आले होते. या महाकाव्यामध्ये भारताच्या स्िातंत्र्य
संग्रामाचे िणान झाशीच्या राणी लक्ष्मीबाईच्या काळापासून ते स्िातंत्र्यानंतरच्या
घटनांपयांत केले गेले आहे.
• संस्कृत भाषा आशण साहह्यातील योगदानाबद्दल ्यांना भारतीय राष्ट्रपतींकडून
प्रमाणपत्र, भारतीय भाषा पररषदेचा कल्पािली पुरस्कार (१९९३), के. के. वबलाा
फाउंडेशनतफे िाचस्पती पुरस्कार (१९९७) आशण आर.जे. डालवमया श्रीिेणी
टरस्टतफे श्रीिेणी पुरस्कार (१९९९) प्राप्त झाले होते.
बाल साहहहत्यक एररक काले
• प्रवसद्ध बाल साक्रहक्रत्यक ि वचत्रकार एररक काले यांचे २३ मे रोजी ियाच्या ९१व्या
िषी ननधन झाले. ‘द व्हेरी हंग्री केटरनपलर’ ि अशा इतर कलाकृतींसाठी ते लहान
मुलांमध्ये प्रवसद्ध होते.
Page | 86
• ते एक अमेररकन नडझायनर, वचत्रकार ि बाल साक्रहक्रत्यक होिे. ्यांनी शलहहलेल्या
प्रवसद्ध ‘द व्हेरी हंग्री केटरनपलर’ या वचत्र पुस्तकाचे सुमारे ६६ भाषांमध्ये अनुिाद
झाले आहेत. तसेच या पुस्तकाच्या सुमारे ५० दशलक्ष प्रती विकल्या गेल्या आहेत.
• ्यांनी ‘ब्राउन वबयर, ब्राउन वबयर, व्हॉट डू यू सी?’ या पुस्तकाचे सहलेखन
केल्यानंतर ्यांच्या कारनकदीला गती वमळाली. ्यांनी ७०हून अवधक वचत्र
पुस्तकांचे लेखन केले आहे.
पुरस्कार
• अमेररकन लायब्ररी असोवसएशनतफे ्यांना ‘लौरा इंगल्स िाइल्डर मेडल’ प्रदान
करण्यात आले आहे, ज्याला Children’s Literature Legacy Award म्हणून
ओळखले जाते.
• हा पुरस्कार अमेररकेत प्रकाशशत झालेल्या पुस्तकांच्या बाल साक्रहक्रत्यकाांना नकिंिा
वचत्रकारांना नदला जातो.
द्रदनशर्िेष
१ मे: जागशतक कामगार द्रदन
• जार्विक कामर्ार टदन टकिंवा आांिरराष्टरीय कामर्ार टदन (अन्य नाव: मे टदन) हा
जर्भरािील कामर्ार चळवळीांच्या र्ौरवासाठी पाळण्याि येणारा टदन आहे.
• दर वषी १ मे रोजी जर्भरािील ८०हून अवधक देशाांमध्ये हा टदवस राष्टरीय सुटीचा
टदवस म्हणून पाळला जािो; िसेच अन्य टकत्येक देशाांमध्येही अनवधकृिररत्या हा
टदवस साजरा केला जािो.
• देशाच्या पयाायाने जर्ाच्या ववकासाि कामर्ाराांच्या योर्दानाला सलाम करण्यासाठी
१ मे हा टदवस जर्भराि कामर्ारटदन म्हणून पाळला जािो.
• श्रवमकांिरील अन्याय व अत्याचाराच्या ववरुद्ध सांघषा व एकजुटीची प्रेरणा देणारा हा
टदवस असून त्याचे महत्त्व कामर्ाराांसाठी वचरांिन राहील.
• कामर्ार टदनाटनवमत्त ववववध कायािमाांचे आयोजन करण्याि येिे. कामर्ार सांघटना
िसेच उद्योजक व सरकारिफे उत्कृष्ट काया करणाऱ्या कामर्ाराांचा र्ौरव करण्याि
येिो.
कामगार द्रदनाचा इशतहास
• औद्योवर्क िाांिी झाल्यानंतर कामर्ाराांना रोजर्ार वमळू लार्ला परांिु त्याांची
टपळवणूकही होि होिी. कोणत्याही सुववधा न देिा अल्प मजुरीच्या बदल्यास १२
िे १४ िास राबवून घेिले जाि होिे.
• याववरोधाि कामर्ार एकत्र आले व कामर्ार सांघटनाांनी टनर्गमिी झाली. प्रत्येक
कामर्ाराला केवळ ८ िास काम असावे, असा ठराव या सां घटनाांनी मांजूर केला.
• परांिु उद्योजक व भाां डवलदार जुमानि नसल्याने मोठे आांदोलन उभारण्याि आले.
कामर्ार सांघटनाांची १ मे १८८६ रोजी मोचे आणण धरणे याांची मावलका सुरु केली.
• अशाच एका मोचााला पाांर्विाना ४ मे १८८६ रोजी वशकार्ो मध्ये ६
आांदोलनकत्याांचा मृत्यू झाला. याच घटनेच्या स्मरणाथा कामर्ार टदन साजरा केला
जािो.
• या कामर्ाराांच्या प्रमुख मार्ण्या:
❖ कायद्याने ८ िासाांचा टदवस.
❖ लहान मुलाांना कामाला लावण्यावर बांदी.
❖ मक्रहला कामर्ाराांच्या कामावर मयाादा.
❖ रात्रीचे काम व धोक्याचे काम यासाठी खास टनयम.
❖ कायद्याने साप्ताक्रहक सुट्टी.
❖ कामाचा मोबदला वस्िुच्या रूपाि न देिा नर्द द्यावा.
❖ समान कामासाठी समान वेिन आणण सांपूणा सांघटना स्वािांत्र्य.
भारतातील पहहला कामगार द्रदन
• भारिािील पक्रहला कामर्ार टदन ित्कालीन मद्रास शहराि १ मे १९२३ रोजी
पाळण्याि आला. लेबर टकसान पाटी क्रहिंदुिान या सांघटनेने हा टदवस पाळला
होिा.
• याच टदवशी भारिाि सवाप्रमथ लाल बावटा वापरण्याि आला. कामर्ार नेिे
 वसिंर्रवेलू चेत्तीअर याांनी कामर्ार टदन कायािमाच्या आयोजनाि पुढाकार घेिला
होिा. मद्रास उच्च न्यायालयासमोरील जार्ेि हा टदवस साजरा झाला होिा.
१ मे: महाराष्टर नदन
• प्रवतिषी १ मे रोजी महाराष्ट्र नदन साजरा केला जातो. महाराष्ट्र राज्य स्थापनेच्या
स्मरणािा हा नदन साजरा केला जातो. महाराष्ट्र राज्याची स्थापना १ मे १९६० रोजी
झाली.
महाराष्टर नदन
• राज्य पुनराचना अवधननयम, १९५६ने भाषेच्या आधारािर भारतीय राज्यांच्या सीमा
नव्याने पररभानषत केल्या. या कायद्याच्या आधारे महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली.
• त्कालीन मुंबई राज्यात गुजराती, कोंकणी, मराठी आशण कच्छी अशा विविध भाषा
बोलल्या जात हो्या.
• १९६० मध्ये मुंबई राज्याची गुजरात ि महाराष्ट्र राज्यात विभागणी करण्यात आली.
गुजराती आशण कच्छी भानषक लोकांचे गुजरात राज्य तर कोकणी ि मराठी भानषक
लोकांचे महाराष्ट्र राज्य ननमााण करण्यात आले.
• मुंबईसह िेगळया महाराष्ट्राची मागणी करण्यात संयुक्तत महाराष्ट्र सवमती आघाडीिर
होती. वतची स्थापना १९५६ मध्ये करण्यात आली होती.
• राज्य पुनराचना आयोगाने महाराष्ट्राला मुंबई देण्याचे नाकारले ्यामुळे मराठी माणसे
वचडली होती. ्याविरोधात २१ नोव्हेंबर १९५६ रोजी फ्लोरा फाउंटनच्या पररसरात
मोचाा काढण्यात आला होता.
• या मोचाावर पोशलसांना गोळीबाराचा आदेश मुंबई राज्याचे त्कालीन मुख्यमंत्री
मोरारजी देसाई यांच्याद्वारे देण्यात आला. या गोळीबारात ि संयुक्तत महाराष्ट्राच्या
लढ्यात १०६ आंदोलक हुता्मे झाले.
• १९६५मध्ये फ्लोरा फाउंटनच्या जागी हुता्मा स्मारकाची उभारणी करण्यात आली.
महाराष्ट्र नदनाच्या नदिशी महाराष्ट्र राज्य ननर्थमतीसाठी बशलदान नदलेल्या १०६
हुता्म्यांचे स्मरण केले जाते.
मुंबई राज्य
• बॉम्बे राज्य भारताच्या स्िातंत्र्याच्या िेळी ननमााण करण्यात आले होते. स्िातंत्र्यापूिी
्याला बॉम्बे प्रेसीडेन्सी नकिंिा प्रांत असे म्हटले जात होते.
• स्िातंत्र्यानंतर बडोदा संस्थान, विदभा, सध्याचा महाराष्ट्र इ्यादींचे मुंबई राज्य स्थापन
करण्यात आले होते.
स्वातंत्रयानंतर भारतीय राज्यांिी स्थापना
• देशात राज्य पुनराचना अवधननयम, १९५६ अन्िये खालील राज्यांची ननर्थमती करण्यात
आली आहे:
• १९६०: मुंबई राज्य गुजरात आशण महाराष्ट्र राज्यात विभागले गेले.
• १९६३: आसाममधून नागालँड राज्य विभाशजत करण्यात आले.
• १९६६: पंजाब राज्यातून हहमाचल प्रदेश आशण हररयाणा राज्यांची ननर्थमती करण्यात
आली.
• १९७२: नत्रपुरा, मशणपूर आशण मेघालय राज्यांची ननर्थमती.
• १९७५: वसक्कीम राज्य भारतीय संघराज्यात समाविष्ट् करण्यात आले.
• १९८७: अरुणाचल प्रदेश आशण गोिा यांना राज्यांचा दजाा देण्यात आला.राज्ये
बनली
• २०००: वबहारमधून झारखंड, मध्यप्रदेशमधून छत्तीसगड ि उत्तर प्रदेशमधून
उत्तराखंड राज्यांची ननर्थमती.
• २०१४: आं ध्र प्रदेशमधून तेलंगणा राज्याची विभागणी.
३ मे: जागशतक र्ृत्पि स्र्ातांत्रय द्रदन
• सांपूणा जर्भर ३ मे हा टदवस जार्विक वृत्तपत्र स्वािांत्र्य टदन (World Press
Freedom Day) म्हणून साजरा केला जािो.
• जर्ािील सवा देशाांमधील सरकारे, सत्ताधारी आणण राजे या सवाांना वृत्तपत्र
Page | 87
स्वािांत्र्याचे महत्व कायम लक्षाि राहावे यासाठी जार्विक वृत्तपत्र स्वािांत्र्य टदन
साजरा केला जािो.
• वृत्तपत्राांच्या व पत्रकाराांच्या स्वािांत्र्याचे महत्व लोकाांना पटावे आणण याववषयी
जनिेमध्ये जार्रुकिा टनमााण व्हावी, हा यामार्चा उद्देश आहे.
• ववववध ववचारधारेची वृत्तपत्रे जर्भर टनघि असिाि. त्याांची वैचाररक र्ळचेपी होऊ
नये म्हणून हा टदवस जार्विक वृत्तपत्र स्वािांत्र्यटदन म्हणून पाळला जािो.
• १९९१मध्ये आटफ्रकेिील पत्रकाराांनी पत्रकाराांच्या स्वािांत्र्यासाठी पुढाकार घेऊन एका
ववशेष मोहीमेला सुरुवाि केली. ३ मे १९९१ रोजी नामेवबयाची राजधानी वविंडहोक येथे
पत्रकाराांची पररषद भरली होिी.
• या पररषदेि पत्रकाराांच्या वलखाणाच्या स्वािांत्र्याांचा जाहीरनामा (Declaration of
Windhoek) प्रवसद्ध झाला. त्याच्या पुढील वषाापासून (१९९२ पासून) ३ मे हा टदवस
वृत्तपत्र स्वािांत्र्य टदन म्हणून साजरा केला जाऊ लार्ला.
• १९९३ साली युनेस्कोच्या वशफारशीनुसार सांयुक्ि राष्टरसां घाच्या महासभेि ३ मे हा
टदवस जार्विक पत्रकाररिा स्वािांत्र्य टदन म्हणून साजरा करण्याचा टनणाय घेण्याि
आला.
• यांदाच्या जार्विक पत्रकाररिा स्वािांत्र्य टदनाची थीम ‘Information as a Public
Good’ अशी आहे.
४ मे: आंतरराष्टरीय अतिशमन नदन
• प्र्येक िषी ४ मे रोजी आंतरराष्ट्रीय अवग्नशमन नदन (International
Firefighters Day) म्हणून साजरा केला जातो.
• अवग्नशामकांच्या बशलदानाचा सन्मान करण्यासाठी हा नदिस साजरा केला जातो.
्याशशिाय या नदनाद्वारे पयाािरण आशण समुदायाचे रक्षण करण्यासाठी जनजागृतीही
केली जाते.
४ मे का?
• आंतरराष्ट्रीय अवग्नशमन नदन ४ मे रोजी साजरा केला जातो, कारण हा सेंट फ्लोररयन
नदन देखील आहे. सेंट फ्लोररयन हा रोमन बटाशलयनचा अवग्नशामक कमां डर होता.
• ्यांनी अनेकांचे प्राण िाचिले आशण ्यांना अवग्नशामकांचा संरक्षक संत मानले जाते.
्यांनी प्राचीन रोममधील एक जळणारे संपूणा गाि िाचिले होते.
अतिशमन नदनािे प्रतीक
• अवग्नशमन नदनाच्या प्रतीकात लाल आशण ननळया रंगाच्या नफती असतात. या
नफतीमधील लाल रंग आग दशावितो आशण ननळा रंग पाण्याचे प्रतीक आहे.
४ मे: जागशतक अस्थमा द्रदन
• जार्विक अिमा टदन दरवषी मे मक्रहन्याच्या पहहल्या मंगळिारी (यंदा ४ मे) साजरा
केला जािो.
• याचे आयोजन ग्लोबल इटनवशएटटव्ह फॉर अिमा (GINA) या सांिेिारे केले जािे.
१९९८मध्ये प्रथम जार्विक अिमा टदवस आयोणजि केला र्ेला होिा.
• अिमा टकिंवा दमा या आजाराववषयी जार्रुकिा टनमााण व्हावी आणण जर्भरािील
रुग्णाांची स्थििी सुधारावी याकररिा हा टदवस साजरा केला जािो.
अस्थमा (दमा)
• दमा हा श्वासनवलकाांचा ववकार आहे. ज्यामध्ये काही काळासाठी श्वास वाक्रहन्या
आक ुां चन पाविाि. या काळाि रुग्णाला श्वास आि घेण्यास आणण बाहेर सोडण्यास
त्रास होिो. या अविेला अिमा टकिंवा दमा असे म्हणिाि.
• दमा कोणत्याही वयाच्या व्यक्िीला होऊ शकिो. दमा हा सांसर्ाजन्य नसून,
अनुवाांवशक आजार आहे.
• दम लार्णे, धाप लार्णे, छािीवर दडपण आल्यासारखे वाटणे, खोकला येणे,
श्वास घ्यायला त्रास होणे अशा मुख्य ििारी दम्याच्या असिाि. काही व्यक्िीांना
रात्रीचा टकिंवा पहाटेचा खोकला येिो.
• दमा हा दीघाकाळ चालणारा आजार असून, त्याला योग्य आणण टनयवमि
देखभालीची र्रज आहे. औषधोपचार टनयवमि घेिले िर श्वासनवलका सुस्थििीि
 राहिाि आणण दम्याचा त्रास होि नाही.
• आज दम्यावर वेर्वेर्ळया प्रकारची उत्तम दजााची औषधे उपलब्ध आहेि. ज्यामध्ये
श्वासावाटे घेण्याची औषधे रुग्णाांना टदली जािाि. ज्याांना इन्हेलर असे म्हटले जािे.
• आकडेवारीनुसार, दमा आजाराने ग्रासलेल्या देशाांमध्ये चीननांिर भारिाचा दुसरा
िमाांक लार्िो.
ग्लोबल इद्रनशिएद्रटव्ह फॉर अस्थमा
• GINA | Global Initiative for Asthma.
• या सांिेची िापना १९९३ साली अमेररक
े ची राष्टरीय आरोग्य सांिा, राष्टरीय हृदय,
फुफ्फुस व रक्ि सांिा आणण जार्विक आरोग्य सां घटनेच्या एकटत्रि प्रयत्नािून
करण्याि आली होिी.
• अिमा टकिंवा दमा या आजाराववषयी व त्याच्या सावाजटनक आरोग्याांवर होणाऱ्या
पररणामाांववषयी जार्रुकिा टनमााण करणे, हे या सांिेचे मुख्य काया आहे.
• यावशवाय दम्याच्या रुग्णाांची सांख्या व त्यामुळे होणाऱ्या मृत्यूांच्या सांख्येि घट करणे,
दम्यावरील औषधोपचार व थेरेपी उपलब्धिा सुटनक्रश्चि करणे, ही कायेदेखील
GINAिारे केली जािाि.
७ मे: सीमा रस्ते संघटना स्थापना नदन
• सीमा रस्ते संघटनेने (BRO) ७ मे २०२० रोजी आपला ६०िा स्थापना नदिस साजरा
केला.
• बीआरओ ही देशाच्या सीमाभागातील पायाभूत सुविधांच्या विकासाच्या क्षेत्रातील
आघाडीची सरकारी संस्था आहे.
• १९६० मध्ये या सं घटनेची स्थापना झाल्यापासून वतने देशातील दुगाम भागात
प्रादेशशक अखंडता आशण सामाशजक-आर्थिक उन्नतीस हातभार लािला आहे.
सीमा रस्ते सांघटना
• BRO | Border Roads Organisation
• िापना: ७ मे १९६०
• मुख्यालय: निी नदल्ली
• ब्रीदिाक्तय: श्रमेण सिाम् साध्यम् (कठोर पररश्रमांद्वारे सवाकाही साध्य होिे)
• सीमा रस्ते संघटना ही संरक्षण मंत्रालयाची एक मह्िपूणा शाखा आहे. या
सांघटनेच्या िापनेचे श्रेय भारिाचे पक्रहले पांिप्रधान पांटडि जवहारलाल नेहरू याांना
जािे.
• सशस्त्र सैन्याच्या धोरणा्मक गरजा पूणा करण्यासाठी अशक्तय ि लांब पल्ल्याच्या
सीमािती भागात रस्ते बांधणे आशण ्याच्या देखभालीसाठी पायाभूत सुविधा
पुरिण्यात मह्िाची भूवमका बजािते.
• िसेच ही सांघटना अफर्ाणणस्िान, भूिान, म्यानमार आणण श्रीलंका या देशाांमध्ये
पायाभूि सुववधाांच्या उभारणीचे कायाही करिे.
• सीमाविी भार्ाि कमाचारी व राष्टराच्या जाळयाांचे ववकास व व्यविापन करणे, िसेच
आांिरराष्टरीय सीमेजवळील राज्याांच्या सामाणजक-आर्गथक ववकासाि योर्दान देणे ही
बीआरओची शाांिी काळािील काये आहेि.
• देशाच्या टनयांत्रण रेषाांचे व्यविापन करणे व युद्धकाळाि सरकारने टदलेली
अविररक्ि कामे पार पाडणे ही बीआरओची युद्ध काळािील काये आहेि.
संपक
ग प्रकल्प
• या प्रकल्पाची सुरुिात १९७५ मध्ये सीमा रस्ते संघटनेद्वारे (BRO) करण्यात आली
होती. ्याचे मुख्यालय जम्मू येिे आहे.
• यात प्रकल्पाअंतगात पीर पंजालपासून (उत्तर) पठाणकोटपयांत (दशक्षण) आशण पुंच
(पशिम) ते डलहौसी (पूिा) पयांत २२०० नकलोमीटरचे रस््यांचे जाळे विकवसत
करण्याचे लक्ष्य आहे.
८ मे: जागशतक रेडक्रॉस द्रदन
• ८ मे हा टदवस दरवषी जार्विक रेडिॉस टदन साजरा करण्याि येिो. रेडिॉस या
Page | 88
आांिरराष्टरीय सांिेचे सांिापक जीन हेन्री ड्युनान्ट याांच्या जयांिीटनवमत्त हा टदवस
दरवषी साजरा करण्याि येिो.
• जीन हेन्री ड्युनान्ट याांना मानव सेवेसाठी १९०१ मध्ये पक्रहले शाांििेचे नोबेल
पाररिोटषक (Nobel Prize) देण्याि आले होिे.
• लोकाांना कोणत्याही वेळी कोणत्याही क्रठकाणी मदि करण्यासाठी जर्भरािील
अवधकारी व स्वयांसेवकाांनी नदलेल्या असाधारण योर्दानाचे स्मरण करण्यासाठी हा
टदन साजरा केला जािो.
• जार्विक रेडिॉस टदनाला जार्विक रेडिॉस आणण रेड िीसेंट टदन असेही म्हांटले
जािे. १९४८ पासून हा टदन साजरा केला जािो.
आांतरराष्ट्रीय रेडक्रॉस सशमती
• आांिरराष्टरीय रेडिॉस सवमिी ही एक मानविावादी सांिा आहे, जी युद्धादरम्यान
जखमी, आकक्रस्मक अपघाि आणण आपत्काल स्थििीि मदि करिे. िसेच लोकाांना
आरोग्याप्रिी जार्रूक करिे.
• विची िापना जीन हेन्री ड्युनान्ट याांनी १८६३ साली केली होिी. या सांिेचे
मुख्यालय णजटनव्हा (क्रस्वत्झलांड) येथे स्थिि आहे.
• रेड िॉसने प्रथम आणण क्रििीय ववश्व युद्धाि आपली महत्त्वाची भूवमका टनभावि
जखमी सैटनकाांची आणण नार्ररकाांची मदि केली होिी.
• या सां घटनेच्या अप्रविम कायाामुळेच या सांघटनेला आिापयांि ३ वेळा (१९१७, १९४४
आणण १९६३ साली) नोबेल पाररिोटषकाने सन्माटनि करण्याि आले आहे.
• रेडिॉस सवमिी खालील ७ ित्त्वाांवर काया करिे.
❖ मानविा : सांकटाि असलेल्या माणसाांना सुखी आणण सुरणक्षि, आरोग्यदायी
आयुष्य लाभावे यासाठी काम करणे.
❖ टन:पक्षपािीपणा : माणसाांमध्ये देश, धमा, जाि यावरुन भेद न करिा त्याांची
मदि करणे.
❖ िटििा : कोणत्याही देशाच्या, प्राांिाच्या, भाषेच्या अथवा जाि-धमााच्या
वादाि न पडिा िटि राहून सांकटाि असलेल्याांची मदि करणे.
❖ स्वािांत्र्य : रेडिॉसची मूळ ित्त्वे पाळणारी रेडिॉस ही स्वायत्त सांिा आहे.
❖ ऐक्रच्छक सेवा : कोणत्याही फलाची अपेक्षा न करिा लोकाांना मदि करणे.
❖ एकिा : स्वािांत्र्य-समिा-बांधुिा ही मानवधमााची टत्रसूत्री पाळून एकटत्रिपणे
काम करणे.
❖ सावाटत्रकपणा : एकमेकाांना मदि करि सवाांच्या सुखी, समृद्ध आयुष्यासाठी
झटणे.
८ मे: जागशतक थॅलेसेशमया द्रदन
• जर्भराि ८ मे रोजी जार्विक थॅलेसेवमया टदन (World Thalassemia Day)
दरवषी साजरा केला जािो.
• यांदाच्या थॅलेसेवमया टदनाची थीम ‘The dawning of a new era for
thalassaemia: Time for a global effort to make novel therapies
accessible and affordable to patients’ अशी आहे.
• थॅलेसेवमया या आजाराबद्दल जनजार्ृिी करणे व त्याला प्रविबांध करण्यासाठी
आवश्यक उपाय योजना करणे हा या टदनाचा मुख्य उद्देश आहे.
थॅलेसेशमया
• थॅलेसेवमया हा अनुवांवशक आजार असून, या आजाराि थॅलेसेवमया जनुक आई टकिंवा
वटडलाांच्या माध्यमािून अपत्याि येिे.
• हा रक्िाचा आजार असून हा जनुकीय वबघाड झाल्याने होिो. थॅलेसेवमया या रोर्ाि
शरीरािील (क्रहमोग्लोवबन) रक्ि टनमााण होणाच्या प्रक्रियेि अडथळा येिो.
• यामुळे शरीराि रक्िाची कमिरिा टनमााण होिे आणण त्यामुळे थॅलेसेवमया रुग्णाला
आठवड्यािून िीनदा रक्ि चढवावे लार्िे.
• अशा रुग्णाांच्या शरीराि िाांबड्या रक्िपेशीांची सांख्या १२० टदवसाांच्या जार्ी केवळ
२० टदवस पुरेल इिकीच असिे. या रुग्णाांच्या िाांबड्या रक्िपेशी टनरोर्ी व्यक्िीपेक्षा
टफक्कट, टनस्िेज व लहान आकाराच्या असिाि.
• थॅलेसेवमयाचे मायनर व मेजर असे दोन प्रकार आहे. मायनर थॅलेसेवमयाि फक्ि १
र्ुणसूत्र प्रभाववि होिे. पण, मेजर थॅलेसेवमयाि दोन्ही र्ुणसूत्र टनकामी होिाि व त्या
रुग्णाला जास्ि रक्िपुरवठ्याची र्रज भासिे.
• थॅलेसेवमयाची लक्षणे: अशक्िपणा, थकवा, अिीववकृिी, शरीर टपवळे पडणे,
शारीररक ववकास वधम्या र्िीने होणे, हृदयाची समस्या इत्यादी.
• थॅलेसेवमया व्याधीग्रस्िाांना जर्ण्यासाठी टनयवमि रक्ि देण्याची र्रज असिे.
व्याधीमुक्ि होण्यासाठी मुलाांचा बोन मॅरो टरान्सप्लाांट हा एक उपाय आहे.
• ज्याांच्या पररवाराि आधीच कोणाला थॅलेसेवमया असल्यास त्याांना थॅलेसेवमया
होण्याचा धोका अवधक असिो. हा रोर् भूमध्यसार्री आणण दणक्षण आवशयाई
लोकाांमध्ये जास्ि आढळून येिो.
• जगातील िॅलेसेवमया पट्ट्यात भारिाचाही समावेश होिो. िॅलेसीवमयाच्या एकूण
रुग्णांपैकी ३.७ टक्के रुग्ण भारतात आहेत. पशिम बंगाल हे भारतातील िॅलेसेवमयाने
सिाावधक प्रभावित राज्य आहे.
८ मे: जागशतक स्थलाांतररत पक्षी द्रदर्स
• जार्विक िलाांिररि पक्षी टदवस २०२१ (The World Migratory Bird Day)
मे मक्रहन्याच्या दूसऱ्या शटनवारी (८ मे) रोजी जर्भराि साजरा केला र्ेला.
• २०१८ सालापासून हा टदवस वषाािून २ वेळा (मे आणण ऑक्टोबर मक्रहन्याचा दुसरा
शटनवार) साजरा केला जाऊ लार्ला आहे. २०२१ मध्ये हा टदवस ८ मे व ९
ऑक्टोबर रोजी साजरा केला जाईल.
• या टदनाची २०२१ या वषाासाठीची थीम ‘Sing, fly, Soar – Like a Bird’ अशी
आहे.
• या टदनाच्या टनवमत्ताने दरवषी जर्भरािील लोक पक्षी उत्सव, प्रदशान, वशक्षण
कायािम इ. कायािमाांचे आयोजन करिाि.
• पक्रहला जार्विक िलाांिररि पक्षी टदवस २००६मध्ये साजरा केला र्ेला. ही एक
वार्षषक जनजार्ृिी मोक्रहम आहे, जी िलाांिररि पक्ष्याांच्या व त्याांच्या अवधवासाांच्या
सांवधानाची र्रज अधोरेणखि करिे.
• यािारे िलाांिररि पक्ष्याांना असलेले धोके, या पक्ष्याांचे पयाावरणीय महत्त्व व त्याांच्या
सांवधानासाठी आांिरराष्टरीय सहकायााची र्रज याबाबि जर्भराि जार्रूकिा
पसरववली जािे.
• द कन्वेन्शन ऑन मायग्रेटरी क्रस्पशीज (CMS), द आटफ्रकन-यूरेवशयन वॉटरबडा
ॲग्रीमेंट (AEWA) व एन्वायनामेंट फॉर अमेररकाजिारे (EFTA) या टदनाचे
आयोजन केले जािे.
• CMS आणण AEWA या २ आांिरराष्टरीय वन्यजीवन सां धी (करार) असून, िे सांयुक्ि
राष्टर पयाावरण कायािम (UNEP)िारे प्रशावसि केले जािाि.
९ मे: महारािा प्रताप शसिंग जयांती
• महाराणा प्रताप राजस्थान राज्यातील मेिाडचे १३िे राजे होते. मु घल साम्राज्याच्या
विस्तारिादाच्या विरोधात लष्करी प्रवतकारासाठी ते प्रवसद्ध आहेत.
• महाराणा प्रताप हे वससोनदया कुळातील हहिंदू पराक्रमी राजपूत होते. ्यांचे पूिाज
मेिाडचे शासक आशण भगिान रामांच्या सूयािंशी िंशातले होते.
• महाराणा प्रताप यांचा जन्म ९ मे १५४० रोजी एका राजपूत घराण्यात झाला. ्यांचे
िडील उदयवसिंह हद्वतीय हे मेिाड िंशांचे १२िे राज्यकते आशण उदयपूरचे संस्थापक
होते.
• मुघल सम्राट अकबर यांना मेिाडमागे गुजरातकडे जाणारा सुरशक्षत मागा स्थानपत
करायचा होता. म्हणूनच, महाराणा प्रताप यांना इतर राजपूतांप्रमाणे आपला
जहागीरदार बनिण्यासाठी अकबराने अनेक प्रय्न केले. परंतु राणा यांनी ्यास
नकार नदला. म्हणून हल्दीघाटचे युद्ध झाली.
• जून १५७६ मध्ये अकबर ि महाराणा यांच्या सैन्यामध्ये हल्दीघाटचे युद्ध झाले. या
युद्धातील उल्लेखनीय पराक्रमासाठी महाराणा प्रताप यांना ओळखले जाते.
• या युद्धात राणाने मुघलांच्या २ लाख सैननकांचा फक्तत २२ हजार सैननकांसह सामना
Page | 89
केला. या युद्धात मुघल सैन्याचे नेतृ्ि राजा मान वसिंह करत होता. या युद्धात
महाराणाच्या सैन्याचा पराभि झाला.
• हल्दीघाटच्या युद्धानंतर महाराणा प्रताप यांनी आपल्या युद्ध पद्धतीत बदल केला.
्यांनी मु घलांच्या सैन्याविरोधात गननमी कािा पद्धत िापरण्यास सुरुिात केली.
• १५८२ मध्ये ्यांनी पुन्हा मुघलांशी युद्ध केले आशण ते विजयी झाले. मुघलांना या
लढाईत भयानक पराभिाचा सामना करािा लागला ि ्यानंतर अकबरने
मेिाडविरुद्ध सैन्य मोहीमा िांबविल्या.
• याव्यवतररक्तत, जेव्हा अकबर िायव्येकडील मोचाािर लक्ष केंनद्रत करत होते, तेव्हा
महाराणा प्रिाप यांनी उदयपूर, गोगुंडा आशण कुंभलगडचा ताबा वमळिला.
• महाराणा प्रताप यांना ११ प्नी आशण १७ अप्ये होती. महाराणा प्रताप यांच्यानंतर
महाराणा अमर वसिंह प्रिम हे ्यांचे उत्तरावधकारी बनले.
• महाराणा प्रताप यांचा मृ्यू ियाच्या ५७व्या िषी झाला. १५९७ साली शशकार
करायला गेलेल्या महाराणा प्रताप यांचा अपघात झाला आशण ्यांचा मृ्यू झाला.
• राजस्थानच नाही तर संपूणा भारतात महाराणा प्रताप यांचे नाि सन्मानाने घेतले
जाते. अनेक लोकगीतांमधून ्यांच्या शौया किा सांवगतल्या जातात.
• महाराणा यांचा सिाात आिडता घोडा चेतक होता. महाराणा यांच्यासारखाच ्यांचा
घोडा चेतक शूर होता. युद्धात जखमी झाल्याने चेतकचा मृ्यू झाला. चेतकची
समाधी हल्दीघाटमध्ये आहे.
११ मे: राष्ट्रीय तांिज्ञान द्रदर्स
• ११ मे १९९८ रोजी भारिाने केलेल्या अणुचाचणीने आपल्या िांत्रज्ञानािील प्रर्िी
जर्ाला दाखवली. या प्रर्िीचे प्रिीक म्हणून ११ मे हा टदवस दरवषी ‘राष्टरीय िांत्रज्ञान
टदवस’ म्हणून साजरा केला जािो.
• यांदाच्या राष्टरीय िांत्रज्ञान टदनाची मुख्य संकल्पना ‘शाश्वि भववष्यासाठी विज्ञान आशण
तंत्रज्ञान’ (Science & Technology for a Sustainable Future) अशी आहे.
• ११ मे १९९८ रोजी भारिाने टदवांर्ि शास्त्रज्ञ आणण माजी राष्टरपिी डॉ. एपीजे अब्दुल
कलाम याांच्या मार्ादशानाखाली राजिानच्या पोखरण येथे शक्िी-१ ही
अण्वस्त्रचाचणी यशस्वीपणे पार पाडली.
• या प्रर्िीचे द्योिक म्हणून भारिाचे ित्कालीन पांिप्रधान अटलवबहारी वाजपेयी याांनी
११ मे हा टदवस राष्टरीय िांत्रज्ञान टदवस म्हणून घोटषि केला.
• त्यामुळे भारिाची िांत्रज्ञानािील प्रर्िी अधोरेणखि करण्यासाठी व ववववध क्षेत्राि
िांत्रज्ञान ववकासास प्रोत्साहन देण्यासाठी १९९९ पासून दरवषी िांत्रज्ञान ववकास मांडळ
याांच्या नेिृत्वाि हा टदवस साजरा केला जािो.
• ११ मे १९९८ रोजी भारिाने अणुर्भीय चाचण्या साखळयाांिील पोखरण-२
प्रकल्पातील शक्िी-१, शक्िी-२ आणण शक्िी-३ या अण्वस्त्रचाचण्या यशस्वीरीत्या
घेतल्या. दोनच टदवसाांनांिर म्हणजे १३ मे रोजी शक्िी-४ आणण शक्िी-५ आणखी
दोन अणुचाचण्या घेतल्या.
• शक्िी-१ ही प्रभांजन प्रकारची (४ िे ६ टकलोटन क्षमिेची), शक्िी-२ अणुसांवमलन
प्रकारची (१२ िे २५ टकलो टन क्षमिेची), शक्िी-३ ही १ टकलो टनपेक्षा कमी
क्षमिेची होिी. १३ मेच्या अणुचाचण्या कमी क्षमिेच्या होत्या.
• या सवा चाचण्या ित्कालीन सांरक्षण सांशोधन आणण ववकास सांिेचे (DRDO) प्रमुख
टदवांर्ि शास्त्रज्ञ आणण माजी राष्टरपिी डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम याांच्या नेिृत्वाखाली
झाल्या.
• या चाचणीचे साांकेविक नाव ‘ऑपरेशन शक्िी’ होिे. एपीजे अब्दुल कलाम याांच्या
व्यविररक्ि आर. वचदम्बरम आणण अटनल काकोडकर हे या चाचण्याांचे शशल्पकार
होिे.
• मे १९७४मध्ये केलेल्या पोखरण-१नांिर (साांकेविक नाव: हसणारा बुद्ध) करण्याि
आलेली ही भारिाची दुसरी अण्वस्त्रचाचणी होिी.
• १९९८च्या चाचण्याांना ‘बुद्ध हसला’ असेही साांकेविक नाव टदले र्ेले होिे. त्या यशाचे
वणानही ‘आणण बुद्ध हसला’ असेच करण्याि आले होिे.
• या अणुचाचण्यांनंतर भारतािर अनेक ननबांध लादले गेले. अमेररका आशण जपान हे
 भारतािर ननबांध लादणारे प्रमुख देश होते.
११ मे रोजी घडलेल्या इतर महत्र्पूिव घटना
• ११ मे रोजी राष्टरीय एअरोस्पेस वलवमटेडने ववकवसि केलेल्या भारिाच्या पहहल्या
स्वदेशी बनावटीच्या ‘हांस-३’ या ववमानाच्या उड्डाणाची यशस्वी चाचणी बांर्ळूर येथे
घेण्याि आली होिी.
• ११ मे १९९८ रोजी डीआरडीओने आपल्या जवमनीवरून हवेि मारा करणाऱ्या कमी
पल्ल्याच्या टत्रशूल या क्षेपणास्त्राची शेवटची चाचणी यशस्वीपणे घेिली. त्यानांिर हे
क्षेपणास्त्र भारिीय लष्कर व वायुदलाि सामील करण्याि आले होिे.
१२ मे: आांतरराष्ट्रीय पररचाररका द्रदन
• आधुटनक पररचयेचा पाया घालणाऱ्या आद्य पररचाररका (नसा) फ्लोरेंस नाइटटिंर्ेल
याांचा १२ मे हा जन्मटदवस आंतरराष्ट्रीय पररचाररका टदन म्हणून पाळला जािो.
• १८५४साली झालेल्या क्रिवमयन युद्धाि िसेच दुसऱ्या महायुद्धाि फ्लोरेंस नाइटटिंर्ेल
याांनी जखमी सैटनकाांची अहोरात्र सेवा केली आणण सांपूणा जर्ाला त्याांनी सेवेचा
पायांडा घालून टदला. त्याांच्या खडिर िपश्चयेमुळे पररचयाा क्षेत्राचा उर्म झाला.
• आांिरराष्टरीय पररचाररका पररषदेने (ICN) यांदाच्या पररचाररका टदनासाठी ‘A Voice
to Lead - A vision for future healthcare’ ही संकल्पना (थीम) टनवडली
होिी.
• फ्लोरेन्स नाइटटिंर्ेल याांचा जन्म इटलीि १२ मे १८२० रोजी झाला. पररचाररका
होण्यास कुटुांबाचा िीव्र ववरोध असिानाही त्याांनी सारे आयुष्य रुग्णाांची सुश्रुषा-सेवा
व सवोत्कृष्ट आरोग्यसेवाांची उपलब्धी आणण स्वच्छिेच्या प्रचार-प्रसारासाठी समर्षपि
केले.
• महायुद्धाच्या काळाि विने हजारो पररचाररकाांच्या सहाय्याने युद्धाि जखमी झालेल्या
हजारो सैटनकाांची काळजी घेण्याचे काम केले.
• यािूनच आपल्यातल्या काही भवर्नीांना रोजर्ाराची सांधी वमळेल या उद्देशाने
१८६०साली त्याांनी लांडनमध्ये पहहल्या नर्मसर् स्कूलची िापना केली.
• मानविा आणण माणुसकीने ओिप्रोि भरलेल्या नाइटटिंर्ेलच्या सांपूणा आयुष्याने
जर्ाला रुग्णाांकडे पाहण्याची नवी दृष्टी टदली. पररचाररकाांनी समाजाप्रिी नदलेल्या
बहुमूल्य योर्दानाची आठवण फ्लोरेन्स नाईटटिंर्ेलच्या जयांिीला केली जािे.
• फ्लोरेंस नाइटटिंर्ेल याांना आधुटनक शु्श्रूषा शास्त्राची सांिाटपका समजले जािे.
त्याांच्या सेवेला प्रणाम म्हणून ‘लेडी ववथ द लॅम्प’ ही उपाधी त्याांना प्रदान करण्याि
आली.
• त्याांनी केलेल्या कायााच्या स्मृिी सदैव िेवि राहाव्या म्हणून त्याांचा जन्मटदवस
‘जार्विक पररचाररका टदन’ म्हणून सांपूणा जर्भर साजरा करण्याि येिो.
• या प्रसांर्ी, भारिाचे राष्टरपिी देशभरािील नर्मसर् कमाचाऱ्याांना भक्िी, प्रामाणणकपणा,
समपाण आणण करुणेने केलेल्या टन: स्वाथा सेवेसाठी राष्टरीय फ्लोरेंस नाइटटिंर्ेल
पुरस्कार प्रदान करिाि.
फ्लोरेन्स नाइद्रटिंगेल याांचे शर्िेष कायव
• त्याांनी सेंट थॉमस हॉक्रस्पटलमध्ये ‘नाइटटिंर्ेल टरेटनिंर् स्कूल’ची िापना केली होिी, िे
पररचाररकाांना प्रवशणक्षि करणारे प्रथम व्यावसावयक प्रवशक्षण ववद्यालय होिे.
• त्याांनी टकिंग्स कॉलेजच्या हॉक्रस्पटलमध्ये त्याांनी ‘स्कूल ऑफ़ वमडवाइफरी नर्मसर्’ची
िापना केली, जी पुढे जाऊन देशासाठी एक आदशा सांिा बनली.
• त्याांनी २०० पेक्षा जास्ि पुस्िके आणण अहवाल इ. प्रकावशि केले.
• त्याांना पाय-चाटाच्या शोधासाठी देखील ओळखले जािे. रॉयल स्टॅटटस्टीकल
सोसायटीमध्ये सामील होणारी िी पक्रहली मक्रहला होिी.
• १९०९मध्ये त्याांना ‘फ्रीडम ऑफ द वसटी ऑफ लांडन’ पुरस्कार प्रदान करण्याि
आला. हा पुरस्कार णजिंकणारी िी पक्रहली मक्रहला ठरली.
ु टुांब द्रदन
१५ मे: आांतरराष्ट्रीय क
• प्रविवषी १५ मे रोजी ‘आांिरराष्टरीय कुटुांब टदन’ साजरा केला जािो. कुटुांबाचे महत्व
आणण एकत्र कुटुांब पद्धिीचे शाश्वि ववकासामधील योर्दान अधोरेणखि
Page | 90
करण्यासाठी हा टदवस साजरा केला जािो.
• सांयुक्ि राष्टरसांघाने कुटुांबाला समाजाचे मुलभूि एकक म्हांटले आहे. त्यामुळेच १९९२
साली सांयुक्ि राष्टरसां घाने १५ मे हा टदवस आांिरराष्टरीय कुटुांब टदन म्हणून साजरा
करण्याचा टनणाय घेिला.
• कुटुांब पद्धिीसांबांधी समस्याांबाबि जनजार्ृिी करणे आणण कुटुांबाला प्रभाववि
करणाऱ्या आर्गथक, सामाणजक आणण लोकसांख्याशास्त्रीय प्रक्रियेचे ज्ञान वाढववणे हा
या टदनाचा उद्देश आहे.
• आांिरराष्टरीय कुटुांब टदनाचे आयोजन सांयुक्ि राष्टराांच्या सामाणजक व आर्गथक व्यवहार
ववभार्ाच्या समावेशक सामाणजक ववकास ववभार् व ग्लोबल कम्युटनकेशन्स वसववल
सोसायटीिारे केले जािे.
• यांदाच्या कुटुांब टदनाची थीम: Families and New Technologies (कुटुंब ि
निे तंत्रज्ञान).
• सांयुक्ि राष्टरसां घािारे २०२४ हे वषा आंतरराष्ट्रीय कुटुंब िषा म्हणून साजरे केलए
जाणार आहे.
१६ मे: राष्टरीय डेंग्यू नदन
• आरोग्य आशण कुटुंब कल्याण मंत्रालयाद्वारे प्रवतिषी १६ मे हा नदिस राष्ट्रीय डेंग्यू
नदन म्हणून साजरा केला जातो.
• हा नदिस आयोशजत करण्याचे मुख्य उद्दीष्ट् म्हणजे डेंग्यूविषयी समाजात जनजागृती
करणे. जगातील बऱ्ाच भागात डेंग्यू हा िेगाने उद्भिणारा संक्रामक रोग आहे.
• हा एक गंभीर तापासारखा आजार आहे. संक्रमणा्मक डास चािल्याच्या ५-६
नदिसानंतर मनुष्याला हा रोग होतो. या रोगाचे २ प्रकार आहेत. डेंग्यू ताप ि डेंग्यू
रक्ततस्रािा्मक ताप (DHF). डेंग्यू रक्ततस्रािा्मक ताप हा एक अवधक तीव्र
स्िरूपाचा आजार असून, ्यामुळे मृ्यू ओढिू शकतो.
• हा रोग डेंग्यू विषाणूमुळे होतो. एनडस इशजप्ती (Aedes Aegypti) जातीच्या
डासांच्या मादीमाफात हे विषाणू संक्रवमत केले जातात.
• शहरी गरीब भाग, उपनगरे आशण ग्रामीण भागात डेंग्यू िेगाने पसरतो. तसेच
उष्णकनटबंधीय आशण उपोष्णकनटबं धीय देशांमध्ये अवधक संपन्न शेजारच्या
देशांिरही याचा पररणाम होऊ शकतो.
• डासांना आळा घालणे, हा उपाय या रोगाला पसरण्यापासून िांबू शकतो. घराच्या
आजूबाजूला पाणी साठू न देणे, िेळच्यािेळी साठलेले पाणी ररकामे करणे या गोष्ट्ी
डासांना प्रवतबंध करू शकतात. संपूणा अंगभर कपडे घातल्याने डासांपासून आपले
संरक्षण होऊ शकते.
• या विषाणूिर प्रवतजैविके उपलब्ध नाहीत. तेव्हा गंभीर स्िरूपांच्या आजाराची िेळेत
शहाननशा करून रुग्णाला िेळेत हॉहस्पटलमध्ये नेल्यास रुग्णाचे प्राण िाचू शकतात.
१६ मे: आांतरराष्ट्रीय प्रकाि द्रदन
• १६ मे रोजी जर्भराि युनेस्कोिारे विसरा आांिरराष्टरीय प्रकाश टदन (The
International Day of Light) साजरा करण्याि आला. २०१८ सालापासून हा
टदवस साजरा करण्यास सुरुवाि झाली.
• प्रकाश व प्रकाश-आधाररि िांत्रज्ञानाचे दैनांटदन जीवनाि िसेच वशक्षण, कला,
ववज्ञान-िांत्रज्ञान व शाश्वि ववकास इत्यादी क्षेत्रािील महत्व अधोरेणखि करण्यासाठी
हा टदवस साजरा केला जािो.
• २०२१च्या आंतरराष्ट्रीय प्रकाश नदनाची िीम ‘विज्ञानिर विर्श्ास ठेिा’ (Trust
Science) अशी होती.
• अणभयांिा व भौविकशास्त्रज्ञ वथओडोर मेमन याांनी १६ मे १९६० रोजी पहहल्यांदा
केलेल्या लेझरच्या यशस्वी वापराच्या स्मरणाथा हा टदवस साजरा केला जािो.
• युनेस्कोने २०१५ हे वषा आांिरराष्टरीय प्रकाश व प्रकाश-आधाररि िांत्रज्ञानाचे वषा
म्हणून यशस्वीपणे साजरे केले होिे. युनेस्कोच्या १४७ सदस्य देशाांनी याप्रसांर्ी १३
हजारहून अवधक कायािम राबववले होिे.
• त्यामुळे युनेस्कोच्या सांचालक मांडळाने त्याच्या २००व्या बैठकीि १६ मे हा टदवस
 आांिरराष्टरीय प्रकाश टदन म्हणून साजरा करण्याचा टनणाय घेिला. १६ मे २०१८ रोजी
पक्रहला आांिरराष्टरीय प्रकाश टदन साजरा करण्याि आला होिा.
युनेस्को (UNESCO)
• सांयुक्ि राष्टराांची शैक्षणणक, वैज्ञाटनक आणण साांस्कृविक सांघटना
• UNESCO | United Nations Educational, Scientific & Cultural
Organization.
• युनेस्को ही सांयुक्ि राष्टराांची एक ववशेष सांिा आहे. विची िापना १६ नोव्हेंबर १९४५
रोजी करण्याि आली.
• दुसऱ्या महायुद्धानांिर जार्विक शाांििेसाठी अमेररक
े च्या सहकायााने युनेस्कोची
िापना करण्याि आली होिी.
• ही सांिा प्रामुख्याने वशक्षण, ववज्ञान आणण सांस्कृिीांमधील आांिरराष्टरीय सहयोर्
वाढवून जर्ामध्ये शाांििा व सुरक्षा कायम ठेवण्याचे काम करिे.
• युनेस्कोचे मुख्यालय पॅररसमध्ये असून जर्भराि ५० पेक्षा अवधक कायाालये आहेि.
सद्यस्थििीि १९३ देशाांचा या सां घटनेि समावेश आहे.
• जर्भराि युनेस्कोला जार्विक ऐविहावसक वारसा कायािमासाठी ओळखले जािे.
ही सांिा जर्भरािील साांस्कृविक आणण ऐविहावसक िळाांचे सांवधान करण्यास
मदि करिे.
• याचबरोबर प्रसारमाध्यमाांचे स्वािांत्र्य, लैंवर्क समानिा व मक्रहलाांना साक्षर करण्यास
प्रोत्साहन देण्याचे कामही युनेस्कोंिर्ाि केले जािे.
१६ मे: जागततक क
ृ र्ी-पयगटन नदन
• प्रविवषी १६ मे रोजी जागवतक कृषी-पयाटन नदन (World Agri-Tourism Day)
साजरा केला जातो.
• २०२१ या िषाासाठी या नदनाची िीम ‘Rural Women Sustainable
Entrepreneurship Opportunities through Agri Tourism’ ही आहे.
(अिा: कृषी-पयाटनाद्वारे ग्रामीण महहलांसाठी शार्श्त उद्योजकतेच्या संधी).
क
ृ र्ी पयगटन म्हणजे काय?
• कृषी पयाटनामध्ये शहरी पयाटक शेतकऱ्ांच्या घरामध्ये जाऊन राहतात. ्यांच्या
मुक्कामादरम्यान ते शेतीच्या कामे, टरॅक्तटर ि बैलगाडीची सफर यासारखे हक्रयाकलाप
करतात.
• याव्यवतररक्तत, ते लोकगीते आशण लोकनृ्यांचा आनंद घेतात ि ताजी कृषीउ्पादने
खरेदी करतात.
• शेतकरी पयाटकांच्या राहण्याची सोय करतात ि ्यांचे मनोरंजन करतात. यामुळे
शेतकऱ्ांना अवतररक्तत उ्पन्न प्राप्त होते.
• तसेच यामुळे स्थाननक युिकांना पयाटक-मागादशाक म्हणून रोजगार वमळतो.
सवेक्षण
• कृषी पयाटन विकास महामंडळाच्या सिेक्षणानुसार २०१९ मध्ये सुमारे ०.६१ दशलक्ष
आशण २०२० मध्ये सुमारे ०.७८ दशलक्ष पयाटकांनी कृषी पयाटन केंद्रांना भेट नदली
आहे.
महाराष्टर
• देशात कृषी-पयाटनाला चालना ि प्रो्साहन देण्यामध्ये महाराष्ट्र हे आघाडीचे राज्य
आहे.
• सप्टेंबर २०२० मध्ये महाराष्ट्राने आपले कृषी-पयाटन धोरण मंजूर केले होते.
पयाटकांना शेतीचा आनंद वमळिून देणे आशण शेतकऱ्ांचे उ्पन्न िाढविण्यात मदत
करणे, हे या धोरणाचे मुख्य उहद्दष्ट् आहे.
१६ मे: शांततेने एकत्र राहण्यािा आंतरराष्टरीय नदन
• दरिषी संयुक्तत राष्ट्रसं घ आशण जगातील विविध सं घटनांद्वारे शांततेने एकत्र
राहण्याचा आंतरराष्ट्रीय नदन (International Day of Living Together in
Peace) म्हणून साजरा केला जातो.
• िंश, शलिंग, धमा आशण भाषा विचारात न घेता आंतरराष्ट्रीय सहकाया प्राप्त
Page | 91
करण्यासाठी, मानिी हक्कांबाबत आदर िाढविण्यासाठी ि स्िातंत्र्यास चालना
देण्यासाठी हा नदिस साजरा केला जातो.
• संयुक्तत राष्ट्रांनी २००१ ते २०१० हे दशक मुलांसाठी शांती ि अहहिंसेच्या संस्कृतीसाठी
आंतरराष्ट्रीय दशक (International Decade for a Culture of Peace and
Non-Violence for the Children of the World) म्हणून साजरे केले होते.
• भविष्यातील नपढ्यांना युद्धापासून िाचविण्यासाठी शांततेने एकत्र राहण्याचा
आंतरराष्ट्रीय नदन साजरा केला जातो.
१७ मे: जागततक उच्च रझतदाब द्रदन
• दरिषी १७ मे रोजी जगभरात जागवतक उच्च रक्ततदाब नदिस (World
Hypertension Day) म्हणून साजरा केला जातो.
• सामान्य लोकांमध्ये उच्च रक्ततदाबासंदभाात जनजागृती करणे आशण ्याचे गांभीया
लक्षात घेता लोकांना ्यािर ननयंत्रण ठेिण्यास प्रो्साहहत करणे, या हेतूने हा नदिस
साजरा केला जातो.
• २०२१च्या जागवतक उच्च रक्ततदाब नदनाची संकल्पना (िीम) ‘आपल्या रक्ततदाबचे
मोजमाप करा, ्यािर ननयंत्रण ठेिा, अवधक काळ जगा’ (Measure Your Blood
Pressure, Control It, Live Longer) अशी आहे.
• शरीरात ऑहक्तसजन आशण ऊजेच्या वहन करण्यासाठी रक्तताचे शुध्दीकरण हे
हृदयाचे मुख्य काया आहे आशण धमन्यांमधून रक्तताचे िहन करण्यासाठी काही
प्रमाणात दाब आिश्यक असतो.
• रक्तत प्रिाहाचा हा दाब गरजेपेक्षा अवधक झाल्यास तो धमन्यांच्या शभिंतीिर अवतररक्तत
ताण पडतो. याला उच्च रक्ततदाब (Hypertension) म्हणतात.
• पूिा भूमध्य प्रदेशातील प्र्येक पाच प्रौढांपैकी दोन जण उच्च रक्ततदाबाने त्रस्त
आहेत. उच्च रक्ततदाब हे जगभरात अकाली मृ्यूचे प्रमुख कारण आहे. उच्च
रक्ततदाबाचे गांभीया लक्षात घेता ्यास ‘सायलंट नकलर’ असेही म्हणतात.
१७ मे: जागशतक दूरसांचार आणि माहहती समाज द्रदन
• १७ मे हा टदवस जार्विक दूरसांचार व माक्रहिी सोसायटी टदन (World
Telecommunication and Information Society Day) म्हणून जर्भराि
साजरा केला जािो.
• जार्विक दूरसांचार आणण माक्रहिी सोसायटी टदन पहहल्यांदा १७ मे १९६९ रोजी
साजरा करण्याि आला होिा. िेव्हापासून दरवषी हा टदवस साजरा करण्याि येिो.
• आांिरराष्टरीय दूरसांचार सांघटनेच्या (International Telecommunication
Union | ITU) िापना टदनाच्या स्मरणाथा हा टदवस जार्विक दूरसांचार आणण
माक्रहिी समाज टदन टदन म्हणून साजरा केला जािो.
• समाज आणण अथाव्यविाांमध्ये इांटरनेट आणण इिर माक्रहिी आणण सांप्रेषण
िांत्रज्ञानाच्या (आयसीटी) वापरािारे टनमााण करिा येऊ शकणाऱ्या सां धीांबद्दल
जार्रुकिा वाढववण्यास मदि करणे, हा या टदनाचा हेिू आहे.
• यांदाच्या जार्विक दूरसांचार आणण माक्रहिी समाज टदनाची थीम ‘Accelerating
Digital Transformation in challenging times’ ही आहे.
आांतरराष्ट्रीय दूरसांचार सांघटना
• ITU: International Telecommunication Union
• मुख्यालय: णजनीव्हा (क्रस्वत्झलांड)
• िापना: १७ मे १८६५
• माक्रहिी आणण दळणवळण िांत्रज्ञानाशी सांबांवधि समस्याांचे टनराकरण करण्यासाठी
जबाबदार असलेली ही सांयुक्ि राष्टराांची एक ववशेष सांिा आहे.
• आांिरराष्टरीय रेटडओ आणण दूरसांचार याचे टनयमन आणण प्रमाणन करण्यासाठी ही
सांिा िापन करण्याि आली होिी.
• १८६९पासून भारि आयटीयूचा सक्रिय सदस्य असून, जार्विक समुदायािील
दूरसांचार ववकास आणण प्रसार यासाठी प्रामाणणकपणे पाठीांबा देि आहे.
• १९५२पासून भारि आयटीयू पररषदेचा टनयवमि सदस्य म्हणून कायारि आहे आणण
 भारिाने सदैव समानिा व सवासमांत्तीच्या भूवमक
े चा आदर केला आहे.
• नोव्हेंबर २०१८मध्ये आांिरराष्टरीय दूरसांचार सांघ (आयटीयू) पररषदेचा सदस्य म्हणून
भारिाची २०१९ िे २०२२ अशा ४ वषाांच्या कालावधीकरीिा फेरटनवड झाली आहे.
जागततक रस्ते सुरक्षा सप्ताह
• २०२१ मध्ये संयुक्तत राष्ट्रसंघाने १७ मे ते २३ मे २०२१ दरम्यान ६िा जागवतक रस्ते
सुरक्षा सप्ताह (Global Road Safety Week) साजरा केला.
• या जागवतक रस्ते सुरक्षा सप्ताहाची िीम ‘Streets for Life’ अशी होती ि
टॅगलाइन #Love30 अशी होती.
• हे जागवतक आरोग्य संघटनेद्वारे (WHO) आयोशजत द्वैिार्षषक जागवतक रस्ते सुरक्षा
अशभयान आहे. पहहला जागवतक रस्ते सुरक्षा सप्ताह २००७ मध्ये साजरा करण्यात
आला होता.
• रस्ते सुरक्षेविषयी जनजागृती करण्यासाठी आशण रस्ते अपघात कमी करण्यासाठी हा
सप्ताह साजरा केला जातो.
रस्ते सुरक्षेवरील जागततक योजना
• २०२१ जागवतक रस्ते सुरक्षा सप्ताहाचा भाग म्हणून, संयुक्तत राष्ट्रसं घाद्वारे रस्ते सुरक्षा
२०२१-२०३० साठी दशकाची कायायोजना (Decade Plan of Action for
Road Safety 2021-2030) लॉंच करण्यात आली.
• रस्ते सुरक्षेविषयी ही जागवतक योजना आहे. ही योजना स्टॉकहोमच्या घोषणापत्रास
(Stockholm Declaration) अनुरुप आहे.
• या योजनेत कायद्यांमधील सुधारणा, िाहनांची रचना करणे ि मद्य, िेग ि िाहन
चालविणे यासारख्या िताना्मक जोखमींबाबत कायदे बनविण्याचे आव्हान करण्यात
आले आहे.
१८ मे: आंतरराष्टरीय संग्रहालय नदन
• सामाशजक विकासात संग्रहालयांच्या मह््िपूणा भूवमकेविषयी जागरूकता ननमााण
करण्याच्या उद्देशाने १८ मे हा नदिस प्रवतिषी आंतरराष्ट्रीय संग्रहालय नदन म्हणून
साजरा केला जातो.
• हा नदिस आयोशजत करण्याचे मुख्य उद्दीष्ट् म्हणजे, सिासामान्यांमध्ये
संग्रहालयांविषयी जागरूकता ननमााण करणे ि संग्रहालयांच्या भेटीद्वारे ्यांना ्यांच्या
इवतहासाबद्दल जागरूक करणे.
• दरिषी आंतरराष्ट्रीय संग्रहालये पररषदेद्वारे (International Council of
Museums | ICOM) या नदनाचे आयोजन केले जाते.
• हा नदिस संग्रहालयाच्या व्यािसावयकांना सामान्य लोकांना भेटण्याची आशण
संग्रहालयांच्या समोरील आव्हानांविषयी जागरूक करण्याची संधी देतो.
• यानदनी भारतात संग्रहालये विविध कायाक्रमांचे आयोजन करतात, ज्यात लोकांना
संग्रहालयाबद्दल तपशीलिार माहहती नदली जाते.
• २०२१च्या आंतरराष्ट्रीय संग्रहालयाच्या नदनाची संकल्पना (िीम) ‘The Future of
Museums: Recover and Reimagine’ अशी होती.
• १९७७ पासून दरिषी आंतरराष्ट्रीय संग्रहालय नदनाचे आयोजन केले जात आहे.
आंतरराष्ट्रीय संग्रहालये पररषद ही जगातील संग्रहालये आशण संग्रहालय
व्यािसावयकांची एकमेि संस्था आहे, जी सांस्कृवतक िारशाचा प्रसार आशण जतन
करण्यासाठी िचनबद्ध आहे.
• या पररषदेची स्थापना १९४६ साली करण्यात आली होती आशण वतचे मुख्यालय
िान्समधील पॅररस येिे आहे.
१८ मे: जागततक एड्स लस नदन
• दरिषी १८ मे रोजी जागवतक ए्स लस नदन साजरा (World AIDS Vaccine
Day) केला जातो.
• या नदिसाला एचआयव्ही लस जागरूकता नदन (HIV (Human
Immunodeficiency Virus) Vaccine Awareness Day) असेही म्हणतात.
Page | 92
• २०२०च्या जागवतक ए्स लस नदनाची संकल्पना (िीम) ‘जागवतक एकता’
(Global Solidarity) अशी होती.
• हा नदिस ए्सिरील लस विकवसत करण्यासाठी एकत्र काम करणारे हजारो
स्ियंसेिक, आरोग्य व्यािसावयक, समुदाय नेते ि शास्त्रज्ञांचा सन्मान करण्यासाठी
साजरा केला जातो.
• ए्सिरील लसीची संकल्पना अमेररक े चे त्कालीन राष्ट्राध्यक्ष वबल हक्तलिंटन यांनी १८
मे १९९७ रोजी मॉगान स्टेट युननव्हर्थसटीत केलेल्या भाषणात मां डली होती. ्यामुळे
१८ मे रोजी जागवतक ए्स लस नदन साजरा केला जातो.
• जागवतक ए्स नदन दरिषी १ नडसेंबर रोजी साजरा केला जातो.
एड्सवरील लस
• बाजारात सध्या परिानाकृत एचआयव्ही लस उपलब्ध नाही. तिानप, या रोगािर
िैद्यकीय उपचार उपलब्ध आहेत.
• एचआयव्ही संसगाािर ननयंत्रण ठेिण्यासाठी अवत सहक्रय अँटीरेटरोव्हायरल िेरपीची
(HAART) शशफारस केली जाते. तिानप, ही िेरपी आयुष्यभर घ्यािी लागते.
• एचआयव्ही विषाणू मुख्यत: मानिी शरीराच्या रोगप्रवतकारक यंत्रणेिर हल्ला करतो.
एड्स लसननर्ममतीमध्ये सामील संस्था
• HIV Vaccine Trials Network
• International AIDS Vaccine Initiative
• South African AIDS Vaccine Initiative
भारतात एिआयव्ही
• २०१७ पयांत भारतात एकूण एचआयव्ही रूग्णांची संख्या २१.४ लाख होती. परंतु
भारतातील एचआयव्हीच्या प्रकरणांमध्ये घट होत आहे. १९९५ ते २०१७ दरम्यान
भारतातील एचआयव्हीच्या प्रकरणांमध्ये ८५ टक्के घट झाली आहे.
२० मे: जागशतक मधमािी द्रदर्स
• दरवषी २० मे रोजी जार्विक मधमाशी टदवस (World Bee Day) म्हणून साजरा
केला जािो. २० मे हा टदवस मधुमणक्षका पालनाचे प्रणेिे ॲन्टोन जनसा याांचा
जन्मटदवस आहे.
• मधमाशी व परार्ीकरण करणाऱ्या इिर जीवाांचे महत्त्व, शाश्वि ववकासामध्ये त्याांचे
योर्दान, त्याांना टनमााण झालेले धोके आणण पयाावरणािील त्याांची भूवमका याबाबि
जार्रुकिा वाढववण्यासाठी हा टदवस साजरा केला जािो.
• जार्विक मधमाशी टदन २०१९ची संकल्पना (थीम) ‘Bee engaged: Build Back
Better for Bees’ अशी होिी.
• टडसेंबर २०१७ मध्ये स्लोव्हेटनयाने सादर केलेला सांयुक्ि राष्टर महासभेने (UNGA)
एकमिाने मांजूर करून, २० मे हा टदवस जार्विक मधमाशी टदवस म्हणून घोटषि
केला होिे.
• या प्रस्िावामध्ये वववशष्ट सांवधान उपायाांचा अवलांब करण्याचे आवाहन करण्याि आले
होिे. िसेच मधमाश्याांच्या सांवधानाचे महत्त्व याि अधोरेणखि करण्याि आले होिे.
• २० मे हा टदवस १८व्या शिकािील मधुमणक्षकापालनाचे प्रणेिे ॲन्टोन जना याांचा
जन्मटदवस आहे. त्याांनी त्याच्या मूळ देश स्लोव्हेटनयामध्ये आधुटनक
मधुमणक्षकापालनाचे िांत्र ववकवसि केले.
मधमार्शयाांचे महत्त्र्
• मधमाशी आणण परार्ीकरण करणारे इिर जीव जसे वटवाघळे, फुलपाखरे आणण
हवमिंर्बर्डसा हे अनेक वनस्पिीांच्या पुनरुत्पादनासाठी कारणीभूि ठरिाि.
• जर्ािील ३३ टक्के खाद्य उत्पादन मधमाश्याांवर अवलांबून असिे. त्यामुळे पयाावरणीय
समिोल राखण्यासाठी, जैव ववववधिेचे जिन करण्यासाठी व प्रदूषण कमी करण्यास
मदि करण्यासाठी मधमाश्या महत्त्वपूणा आहेि.
• जार्विक अन्न सुरक्षेमध्ये थेट योर्दान देण्याव्यविररक्ि, मधमाश्या जैवववववधिेचे
 जिन करण्यासाठी देखील महत्वाच्या आहेि, जो शाश्वि ववकास उक्रद्दष्टाांचा (SDGs)
आधारस्िांभ आहे.
• वाढत्या पयाावरणीय धोक्यापासून मधमाश्या सांरक्षण देिाि आणण वािावरण
बदलाववरुद्ध मानवाला सहकाया करिाि.
२० मे: जागशतक मापनिास्त्र द्रदन
• दरवषी २० मे रोजी जार्विक मापनशास्त्र टदन (World Metrology Day) म्हणून
साजरा केला जािो. १८७५ साली मांजूर करण्याि आलेल्या मीटर कराराच्या
(Metre Convention) वधाापन टदनाटनवमत्त हा टदवस साजरा केला जािो.
• २० मे १८७५ रोजी पॅरीस येथे मीटर कन्वेन्शन नावाच्या आांिरराष्टरीय करारावर
स्वाक्षऱ्या करण्याि आल्या होत्या.
• या करारानुसार वजन आणण मापाांच्या आांिरराष्टरीय ब्युरोची (BIPM | Bureau of
Weights and Measures) िापना करण्याि आली होिी.
• या कराराने ववज्ञान व मापन क्षेत्रामध्ये जार्विक भार्ीदारी आणण त्याच्या
व्यावसावयक, सामाणजक आणण औद्योवर्क वापरासाठी कायाचौकट (फ्रेमवका) ियार
केले.
• मीटर कन्वेन्शनला ‘टटरटी ऑफ द मीटर’ म्हणूनही ओळखले जािे. हा करार
जार्विक सुसांर्ि मोजमाप प्रणालीला आधार प्रदान करिो, जो वैज्ञाटनक शोध व
निकल्पना, आांिरराष्टरीय व्यापार, औद्योवर्क उत्पादन आणण जार्विक पयाावरण
सांरक्षणास प्रोत्साहन देिे.
• जार्विक मापनशास्त्र टदन २०२१ची संकल्पना (थीम) ‘आरोग्यासाठी मोजमाप’
(Measurement for Health) अशी होिी.
वजन व मापांिे आंतरराष्टरीय ब्युरो
• BIPM | Bureau of Weights and Measure
• ही एक आंतरराष्ट्रीय सं घटना असून, वतची स्थापना २० मे १८७५ रोजी झाली होती.
याचे मुख्यालय सेंट-क्तलाउड (िान्स) येिे स्थस्थत आहे.
• जार्विक मापन मानके ही इांटरनॅशनल ब्युरो ऑफ वेट्स अँड मेजसा या सांिेकडून
ठरवली जािाि. सध्या ६१ देश या सांिेचे सदस्य असून, भारि १९५७ पासून या
सांिेचा सदस्य आहे.
२१ मे : राष्टरीय दहितर्ाद शर्रोधी द्रदन
• दरवषी २१ मे हा टदवस भारिाि राष्ट्रीय दहशिवाद ववरोधी टदन म्हणून पाळला
जािो. २१ मे रोजी भारिाचे माजी पांिप्रधान राजीव र्ाांधी याांच्या पुण्यविथीच्या
स्मरणाथा हा टदन पाळला जािो.
• क्रहिंसा व दहशिवादाचा धोका िसेच त्याचा लोक, समाज आणण देशावर होणारा
पररणाम याबद्दल लोकाांमध्ये जार्रूकिा पसरववणे, हा त्याचा उद्देश आहे.
राजीव गांधी
• राजीि गांधी हे भारताचे ६िे पंतप्रधान होते. आपल्या आई ि माजी पंतप्रधान इंनदरा
गांधी यांच्या ह्येनंतर १९८४ ते १९८९ दरम्यान ते भारताचे पंतप्रधान होते.
• राजीि गांधी हे भारताचे सिाांत तरुण पंतप्रधान आहेत. ियाच्या ४०व्या िषी ्यांनी
देशाच्या पंतप्रधान पदाची धुरा हाती घेतली होती.
• राजीि गांधी राजकारणात येण्यापूिी इंनडयन एअरलाइन्समध्ये िैमाननक होते.
दरम्यान इंग्लंडमधील केंनब्रज येिे असतांना ्यांची ओळख इटाशलयन िंशाच्या
सोननया यांच्याशी झाली ि पुढे ्यांचा वििाह झाला.
• राजीि गांधीच्या आधुननक विचारांचा पगडा ्यांच्या सुधारणािादी कामांतून पहायला
वमळाला. संगणकयुगाची ्यांनी भारताला ओळख करून नदली. तसेच टेशलकॉमच्या
क्रांतीची सुरिात ही ्यांच्या धोरणांतून झाली.
• २१ मे १९९१ रोजी चेन्नईिील एका टनवडणूक प्रचार सभेदरम्यान, वलबरेशन टायर्सा
ऑफ िवमळ ईलमच्या (श्रीलंकेतील फुटीरवादी सां घटना) मक्रहला आत्महत्या
बॉम्बरने राजीव र्ाांधी याांची हत्या केली होिी.
• राजीि गांधी यांना मरणोत्तर भारतर्न पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
Page | 93
२१ मे: आंतरराष्टरीय िहा नदन
• २०२० या वषाापासून २१ मे हा टदवस आंतरराष्ट्रीय चहा नदन म्हणून साजरा करण्यात
येतो. यंदाचा हा दूसरा आंतरराष्ट्रीय चहा नदन आहे.
• भारताने केलेल्या शशफारशीमुळे आंतरराष्ट्रीय चहा नदन १५ नडसेंबरऐिजी २१ मे रोजी
साजरा करण्याचा ननणाय संयुक्तत राष्ट्र महासभेने नडसेंबर २०१९ मध्ये घेतला होता.
• यासंदभाात भारताने ४ िषाांपूिी वमलान येिे झालेल्या आंतरराष्ट्रीय खाद्य ि कृषी
संघटनेच्या (FAO) बैठकीत प्रस्ताि सादर केला होता.
• यापूिी दरिषी १५ नडसेंबरला चहा उ्पादन करणाऱ्ा देशांमध्ये आंतरराष्ट्रीय चहा
नदिस साजरा केला जात होता. यामध्ये भारतासह नेपाळ, बांगलादेश, इंडोनेशशया,
श्रीलंका, टांझाननयाव्यवतररक्तत अनेक देश सामील होते.
• मात्र चहा उ्पादनासाठी मे महहना सिोत्तम असल्याने हा महहना ननिडण्याची मागणी
भारताने संयुक्तत राष्ट्रसं घाकडे केली होती.
• ्यानुसार संयुक्तत राष्ट्रसंघाने सिा सदस्य देश, आंतरराष्ट्रीय आशण क्षेत्रीय संघटनांना
दरिषी २१ मे रोजी आंतरराष्ट्रीय चहा नदन साजरा करण्याचे आिाहन केले.
• या ननणायामुळे चहाचे उ्पादन आशण ्याचा खप यांच्या िाढीला चालना वमळेल. जे
ग्रामीण भागात भूक आशण गररबीसोबत लढण्यासाठी फायदेशीर ठरेल.
• संयुक्तत राष्ट्र महासभेने चहाच्या औषधी गुणांसोबत सांस्कृवतक मह््िालादेखील
मान्यता नदली आहे.
• यंदाच्या आंतरराष्ट्रीय चहा नदनाचे आदशा िाक्तय (Motto): Harnessing
Benefits for all From Field to Cup. ही या नदनाची िीम (संकल्पना) नसून
आदशा िाक्तय आहे, ज्यांतगात हा नदन प्रवतिषी साजरा केला जातो.
• टीप: यापूिी भारताच्या पुढाकारामुळेच २१ जून हा नदिस आंतरराष्ट्रीय योग नदिस
म्हणून ननिडला गेला होता.
िहा उत्पादन
• चहा उ्पादन हिामान बदलांना अ्यंत संिेदनशील आहे. ्यामुळे चहाचे उ्पादन
केिळ कृषी-पयाािरणीय पररस्थस्थतीमध्येच घेतले जाऊ शकते. पररणामी मयाानदत
देशांमध्येच चहाचे उ्पादन घेतले जाते.
• म्हणूनच चहा उ्पादक देशांनी ्यांच्या चहा उ्पादनासह हिामानातील आव्हाने
एकीकृत केली पाहहजेत. आंतरराष्ट्रीय चहा नदिस साजरा करण्याचे हे मुख्य उद्दीष्ट्
आहे.
• भारत चीननंतर दुसऱ्ा क्रमांकाचा चहा उ्पादक देश आहे. तसेच भारत हा
जगातील चहाचा सिाात मोठा ग्राहकही आहे. जागवतक चहा उ्पादनापैकी सुमारे
३० टक्के चहाचा िापर भारत करतो.
२१ मे: सांर्ाद र् शर्कासासाठी साांस्क
ृ शतक शर्शर्धतेचा जागशतक द्रदर्स
• २१ मे रोजी सांवाद व ववकासासाठी साांस्कृविक ववववधिेचा जार्विक टदवस
(World Day for Cultural Diversity for Dialogue and
Development) साजरा केला र्ेला.
• २००१मध्ये सांयुक्ि राष्टराांच्या शैक्षणणक, वैज्ञाटनक आणण साांस्कृविक सां घटनेने
(युनेस्को) ‘साांस्कृविक ववववधिेवर वैक्रश्वक जाहीरनामा’ प्रवसद्ध केला होिा.
• त्याांनिर टडसेंबर २००२ मध्ये सांयुक्ि राष्टराच्या आमसभेने २१ मे हा टदवस सांवाद
आणण ववकासासाठी साांस्कृविक ववववधिेचा जार्विक टदवस म्हणून साजरा
करण्याची घोषणा केली.
• भाटषक ववववधिेच्या महत्त्वाबद्दल जार्रूकिा टनमााण करण्यासाठी सांयुक्ि राष्टराच्या
आमसभेने २०१९ हे वषा ‘स्वदेशी भाषाांचे आांिरराष्टरीय वषा’ घोटषि केले होिे.
हा द्रदन साजरा करण्यामागचा उद्देि
• साांस्कृविक ववववधिेच्या मूल्याांबद्दल आपली समज वाढववणे आणण युनेस्कोच्या
‘साांस्कृविक अणभव्यक्िीांच्या सांरक्षण आणण सांवधाणासाठीच्या करारा’ची खालील ४
उक्रद्दष्टे साध्य करणे.
❖ शाश्वि यांत्रणा आणण साांस्कृविक प्रशासन ववकासाला समथान देणे.
 ❖ साांस्कृविक वस्िू आणण सेवाांचा सांिुवलि प्रवाह प्राप्त करणे आणण साांस्कृविक
व्यावसावयक आणण कलाकाराांच्या कलाकृिीांना प्रोत्साहन देणे.
❖ शाश्वि ववकासाच्या चौकटीि सांस्कृिी समाकवलि करणे.
❖ मानवावधकार आणण मूलभूि स्वािांत्र्याांना प्रोत्साहन देणे.
२२ मे: आांतरराष्ट्रीय जैर्शर्शर्धता द्रदर्स
• जर्भर २२ मे हा टदवस आांिरराष्टरीय जैवववववधिा टदवस म्हणून साजरा केला जािो.
जैवववववधिेच्या ववषयाांबद्दल समज आणण जार्रुकिा वाढवण्यासाठी दरवषी हा
टदवस साजरा केला जािो.
• २०१० ते २०२० या कालािधीत राबविण्यात येणाऱ्ा २० जागवतक कृती संयुक्तत
राष्ट्रसंघाने तयार केल्या आहेत. यास ‘जैिविविधतेसाठी रणनीवतक योजना’
म्हणतात.
• तसेच २०२० या िषााला जैिविविधतेचे सुपर िषा म्हटले जाते.
• सांयुक्ि राष्टराांच्या महासभेने १९९३च्या अखेरीस सवाप्रथम आांिरराष्टरीय जैवववववधिा
टदनाची संकल्पना मा माां डली होिी.
• २९ टडसेंबर रोजी आांिरराष्टरीय जैवववववधिा करार लार्ू झाला असल्याने, सुरुवािीला
२९ टडसेंबर हा टदवस आांिरराष्टरीय जैवववववधिा टदन म्हणून पाळण्याचे ठरववण्याि
आले होिे.
• परांिु २००० साली सांयुक्ि राष्टरसांघाने २२ मे हा टदवस आांिरराष्टरीय जैवववववधिा टदन
म्हणून साजरा करण्याचा टनणाय घेिला. कारण या टदवशी नैरोबी अांविम कायद्यािारे
जैवववववधिेवरील कराराचा मजक ू र स्वीकारण्याि आला होिा.
• ‘आपण ननराकरणाचा एक भाग आहोत’ (We're part of the solution) ही
यांदाच्या आांिरराष्टरीय जैवववववधिा टदनाची मुख्य थीम होिी.
• ही िीम ननसगााशी सुसंगत जीिनाचे भविष्य तयार करण्यासाठी दृढ ऐक्तय, आशा
आशण एकत्र काम करण्याचे मह्ि यािर जोर देते.
२३ मे: जागततक कासव नदन
• प्रवतिषी २३ मे रोजी जागवतक कासि नदन (World Turtle Day) साजरा केला
जातो.
• यांदाच्या जागवतक कासि नदनाची िीम (संकल्पना) ‘Turtles Rock!’ अशी आहे.
यंदाचा हा २१िा जागवतक कासि नदन आहे.
• कासि आशण ्यांच्या अवधिासाबद्दल लोकांना जागरूक करणे, हा जागवतक कासि
नदनाचा मुख्य उद्देश आहे.
• २००० सालापासून ‘अमेररकन टॉरटॉइज रेस्क्तयु’ (American Tortoise Rescue
| ATR) ही स्ियंसेिी संस्था जागवतक कासि नदनाचे आयोजन करते. या संस्थेची
स्थापना १९९० मध्ये झाली होती.
कासव
• कासि हा एक उभयचर प्राणी आहे. कासिांचे आयुष्य १५० िषाांपेक्षा जास्त असू
शकते. दीघाायुषी असल्याने यांचा आकार खूप मोठा होऊ शकतो. कासि हा
जैिसाखळीतील मह््िाचा घटक आहे.
• कासिाच्या शरीराचे शीषा, मान, धड आशण शेपूट असे चार प्रमुख भाग असतात.
याच्या बोटांमध्ये पडदे असतात.
• ्याचे पोट आशण पाठ कठीण किचाचे बनलेले असते. बाह्य आक्रमणापासून
स्ितःचा बचाि करून घेण्यासाठी कासि पाय, शेपूट. मान या किचामध्ये ओढून
घेते.
• अवधिासानुसार कासिांचे मुख्य्िे २ प्रकार पडतात: गोड्या पाण्यातील कासि
(विहहरीत नकिंिा नदीत राहणारे) आशण समुद्री कासि.
• समुद्री कासिाच्या ७ प्रमुख प्रजाती आजिर आढळल्या आहेत. ्यापैकी ४ प्रजाती
भारताच्या समुद्री नकनाऱ्ािर आढळतात: ऑशलव्ह ररडले कासि, हहरिे कासि,
चोच कासि, चामडी पाठीचे कासि.
• ओडीशामधील गहहरमािाचा सागरी नकनारा ऑशलव्ह ररडले प्रजातीच्या कासिांचे
Page | 94
(Olive Ridleys Turtuls) जगातील सिाात मोठे प्रजनन स्थळ आहे.
• वसिंधुदुगा शजल्ह्यातील िायंगणी येिे ऑशलव्ह ररडले सागरी कासिांचे प्रजनन ि
संिधान केंद्र आहे. फेब्रुिारी ि माचा महहन्यात र्नावगरी येिे ‘समुद्री कासि महो्सि’
साजरा केला जातो.
२५ मे: जागशतक थायरॉइड द्रदन
• जार्विक थायरॉइड टदन २५ मे रोजी जर्भराि साजरा केला जािो. कांठग्रांथीशी
(थायरॉइड) सांबांवधि आजाराांबाबि जनजार्ृिी करण्यासाठी हा टदवस साजरा केला
जािो.
• अमेररकन थायरॉईड असोवसएशन आणण युरोटपयन थायरॉईड असोवसएशनकडून
(ETA) २००८ साली जार्विक थायरॉइड टदनाची िापना करण्याि आली.
• या टदवशी कांठग्रांथीशी सांबांवधि रोर्ाांना प्रविबांध आणण त्यावरील उपचार याांववषयी
वशणक्षि करणे, यावर लक्ष केंटद्रि केले जािे.
• हा टदन साजरा करण्याचे ५ प्रमुख उद्देश खालीलप्रमाणे:
❖ थायरॉइड आणण आरोग्याववषयी जार्रुकिा वाढववणे.
❖ थायरॉईड रोर्ाांच्या उपचाराांना समजून घेण्यास प्रोत्साहन देणे.
❖ थायरॉईड रोर्ाचा प्रसार रोखणे.
❖ वशक्षण आणण प्रविबांध कायािमाांच्या आवश्यक र्रजाांवर लक्ष केंटद्रि करणे.
❖ नवीन उपचार पद्धिीांबद्दल जार्रुकिा वाढवणे.
क
ां ठग्रांथी
• कांठग्रांथी (थायरॉइड ग्रांथी) ही सवााि मोठ्या अांिःस्रावी ग्रांथीांपैकी एक आहे, जी
र्ळयामध्ये असिे. विचा आकार एका फुलपाखरासारखा असिो
• र्ळयाि असलेली थायरॉइड ग्रांथी ही थायरॉक्रक्सन (T4) आणण टरायोडॉथ्रोनाइन
(T3) या दोन महत्त्वपूणा हामोन्सची टनर्गमिी करिे.
• हे हामोन्स शरीराच्या अनेक महत्वाच्या क्रियाांना टनयांटत्रि करि असिे. शरीरािील
पचनक्रिया समिोल राखण्याचे महत्त्वपूणा काम थायरॉईड ग्रांथी करिे.
• यामधून स्रवणारां हामोन्स शरीराचे िापमान समिोल राखण्याचे, मेंदू िांदुरुस्ि
ठेवण्याचे, हृदयाची क्रिया सुरळीि ठेवण्याचे काया करिाि.
• जर, या ग्रांथीच्या क्रियेि अडथळे आल्यास अनेक र्ांभीर ववकाराांना सामोरे जावे लार्ू
शकिे. वेळीच थायरॉईडची िपासणी करून योग्य उपाययोजना करून आपण
थायरॉइडच्या ववकाराांमुळे पुढे होणारा त्रास टाळू शकिो.
• थायरॉइडचा त्रास हा स्थस्त्रयाांना अवधक होि असिो. एका अनुमानानुसार भारिाि
आठ पैकी एका स्त्रीला थायरॉइडचा त्रास होि असिो. याचे कारण म्हणजे शरीराि
होणारे हामोनल बदल.
• मक्रहलाांमध्ये आयोटडनची कमिरिा असण्याची शक्यिा सवाावधक असिे. त्यामुळेच
मक्रहलाांमध्ये थायरॉईडचे प्रमाण जास्ि असिे.
• थायरॉइड सांबांवधि प्रमुख ववकार:
❖ हायपोथायरॉइटडझम (Hypothyroidism)
❖ हायपरथायरॉइटडझम (Hyperthyroidism)
❖ र्लर्ांड (Goiter)
२७ मे: पंनडत जवाहरलाल नेहरू पुण्यततर्ी
• २७ मे २०२१ रोजी देशाचे पहहले पंतप्रधान पंनडत जिाहरलाल नेहरू यांच्या ५७व्या
पुण्यवतिी ननवमत्त ्यांना श्रद्धां जली िाहण्यात आली.
• पांटडि जवाहरलाल नेहरूांचा जन्म १४ नोव्हेंबर १८८९ रोजी अलाहाबाद शहराि येथे
झाला. पांटडि नेहरूांचा पांिप्रधान पदापयांिचा प्रवास प्रेरणादायी आहे. िे स्वािांत्र्य
सेनानी मोिीलाल नेहरू याांचे पुत्र होिे.
• िे स्विांत्र भारिाचे पक्रहले पांिप्रधान होिे. १५ ऑर्स्ट १९४७ िे २७ मे १९६४ पयांि िे
भारिाचे पांिप्रधान होिे.
• त्याांनी केंटब्रज टटरटनटी कॉलेजमधून पदवी पूणा केली होिी. नांिर िे भारिाि आले
आणण राष्टरीय राजकारणाि प्रवेश केला.
• १९२९मध्ये िे काँग्रेसचे अध्यक्ष झाले. ३१ टडसेंबर १९२९ रोजी लाहोरमधील रावी
नदीच्या काठी त्याांनी राष्टरीय ध्वज फडकावि पूणा स्वराज्याचा ठराव पास केला.
• पांटडि नेहरूांचे लहान मुलाांवर जीवापा ड प्रेम होिे. देशाचे भववष्य हे लहान मुलाांच्या
हािी असिे, असे िे कायम म्हणि. लहान मुले पांटडि नेहरूांना ‘चाचा नेहरू’ अशीच
हाक मारि.
• पांटडि नेहरू याांनी १९३५साली िुरुांर्ाि आपले ‘Toward Freedom’ नावाचे
आत्मचररत्र वलक्रहले आहे. हे आत्मचररत्र १९३६साली अमेररकेि प्रकावशि करण्याि
आले होिे.
• पांटडि नेहरू याांनी प्राचीन भारि, वेदाांचे अनेक वषे सखोल अभ्यास केला होिा.
त्याांच्या ‘Discovery of India’ या पुस्िकामधून त्याांचे भारिीय सांस्कृिी व
भारिाच्या इविहासाववषयी अनन्यसाधारण ज्ञान लक्षाि येिे.
• पांटडि जवाहरलाल नेहरू हे शाांििेच्या मार्ााने जाणाऱ्या व्यक्िीांमधील एक म्हणून
सांपूणा जर्ाि प्रवसद्ध होिे.
• पांटडि जवाहरलाल नेहरुांना १९५० िे १९५५ या काळाि िब्बल ११ वेळा शाांििेच्या
नोबेल पुरस्काराचे नामाांकन वमळाले होिे. परांिु त्याांना शाांििेचा नोबेल पुरस्कार
कधीही वमळाला नाही.
• १९५५ साली पांटडि जवाहरलाल नेहरू याांना भारिाचा सवोच्च नार्री सन्मान
भारिरत्न पुरस्काराने र्ौरववण्याि आले. २७ मे १९६४ रोजी त्याांचे टनधन झाले.
• १९६४मध्ये जवाहरलाल नेहरूांच्या टनधनानांिर १४ नोव्हेंबर हा त्याांचा जन्मटदन
बालटदन (वचल्डरन्स डे) म्हणून साजरा करण्याचा टनणाय भारिाने घेिला.
२८ मे: जागततक ड्युगाँग नदन
ििेत का?
• दरिषी २८ मे रोजी जागवतक समुद्री गाय (ड्युगाँग) नदन (World Dugong Day)
म्हणून पाळला जातो. भारतीय जलक्षेत्र संिधानाच्या प्रय्नांच्या अभािामुळे हा प्राणी
संकटात सापडला आहे.
• ड्युगाँगला सध्या समुद्री कासि (Sea Turtles), समुद्री घोडे (Sea Horse),
समुद्री काकड्या (Sea Cucumbers) यांच्या सारख्याच संकटाचा सामना करािा
लागत आहे.
• ड्युगाँगला भारतीय िन्यजीि संरक्षण अवधननयम १९७२च्या (Wild Life
Protection Act) पररशशष्ट् १ अंतगात संरशक्षत करण्यात आले आहे.
भारतात ड्युगाँगिे अक्रस्तत्व
• २०१३ मध्ये भारतीय प्राणी सिेक्षणाद्वारे (Zoological Survey of India | ZSI)
केलेल्या एका सिेक्षणानुसार भारतीय नकनारपट्टी भागात केिळ २५० ड्युगाँग
शशल्लक होते.
• भारतात ते फक्तत मन्नारचे आखात, अंदमान-ननकोबार बेटे ि कच्छच्या आखातामध्ये
आढळतात.
• उष्णकनटबंधीय, उपोष्णकनटबंधीय नकनारी ि द्वीपीय अशा एकूण ३७ देशांमध्ये हा
प्राणी आढळतो.
• ड्युगाँग हा समुद्री पयाािरणातील मह््िाचा भाग आहे. जर ड्युगाँगच्या संख्येत घट
झाली तर संपूणा अन्नसाखळीिर ्याचा विपरीत पररणाम होईल.
ड्युगाँग
• ड्युगाँग हा एक सस्तन समुद्री प्राणी आहे. समुद्री गाय या नािाने ओळखले जाणारे
हे प्राणी १० फुटांपयांत लांब आशण िजनाने ४०० नकलोपयांत िाढतात.
• पाणतीरासारखं नळीच्या आकाराचे शरीर, नफकट राखाडी रंग आशण पुढच्या पायांचा
िल्ह्यांसारखा आकार यांसोबतच व्हेलसारखी शेपटी ही ्यांची िैशशष्ट्ये आहेत.
• ्यांचे नाक चपटे असते, तर डोळे ि कान शरीराच्या मानाने फारच लहान असतात.
नरांना खालच्या नदशेने िळलेले सुळे असतात.
• सस्तन असल्याने अिाातच ते हिेमध्ये र्श्ास घेतात आशण र्श्ास घेण्याकररता ते
िारंिार पाण्याच्या पृष्ठभागािर येतात. एकदा र्श्ास घेतल्यािर फक्तत ६ वमननटे ते
पाण्याखाली राहू शकतात. असे असले तरी ते कधीच जवमनीिर येत नाहीत.
Page | 95
• ड्युगाँग असा एकमेि शाकाहारी सस्तन प्राणी आहे, जो ्याचे संपूणा जीिन समुद्रात
व्यतीत करतो.
ड्युगाँग समोरील आव्हाने
• ड्युगाँग मादी दुगॉन्ग १२-१४ महहन्यांच्या गभा धारणेनंतर एका ड्युगाँग अभाकाला
जन्म देते आशण प्र्येक अभाकामध्ये नकमान ३-७ िषााचा अंतराल असतो. ्यामुळे
्याची संख्या खूप हळू गतीने िाढते.
• ड्युगाँग आपल्या अन्नासाठी मुख्यत: समुद्री गितािर अिलंबून असतो आशण एका
नदिसात सुमारे ४० नकलो समुद्री गित खातो. समुद्री जहाजांमुळे समुद्री गितात
सतत घट होत आहे, हे ड्युगाँगच्या घट्या संख्येमागील मुख्य कारण आहे.
• तावमळनाडू, गुजरात आशण अंदमानमधील महच्छमारांकडून ड्युगाँगचे मांस १ हजार
रुपये प्रवतनकलो दराने विकले जात आशण हे लोक असे मानत की, हे मांस सेिन
केल्याने शरीराचे तापमान संतुशलत रहाते.
• पुढील मानिी हक्रयाकलापांमुळे ड्युगाँग सध्या संकटाचा सामना करीत आहे:
अवधिासाचा नाश, व्यापक जल प्रदूषण, मोठ्या प्रमाणात केली जाणारी मासेमारी,
जहाजांची िाहतूक, बेकायदेशीर शशकारीमध्ये िाढ, अननयोशजत पयाटन इ्यादी.
संवधगनािे प्रयत्न
• भारतीय िन्यजीि संस्थेच्या (WII | Wildlife Institute of India) जनजागृती
मोहीमांनंतर ड्युगाँगच्या शशकारीत घट झाली आहे.
• डब्ल्यूआयआयद्वारे तवमळनाडू, गुजरात आशण अंदमानच्या समुद्रनकनाऱ्ािरील
गािात स्थाननक महच्छमारांमध्ये ड्युगाँगच्या संिधानासाठी जागरूकता शशवबरे
आयोशजत केली जातात.
• १५-२२ फेब्रुिारी २०२० दरम्यान गुजरातची राजधानी गांधीनगर येिे १३व्या संयुक्तत
राष्ट्र प्रिासी पक्षी प्रजाती संिधान पररषदेचे (CMS-COP-13) आयोजन करण्यात
आले होते.
• १९८३ पासून भारत सरकार सीएमएसचा स्िाक्षरीकताा देश आहे. भारताने
सायबेररयन क्र
े न (िषा १९९८), समुद्री कासि (िषा २००७), ड्युगाँग (िषा २००८)
आशण सररसृप (िषा २०१६) यांच्या संरक्षण आशण व्यिस्थापन यासंबंधी सीएमएस
बरोबर बंधनकारक कायदेशीर सामंजस्य करार केले आहेत.
ननष्कर्ग
• ऑस्टरेशलयामध्ये योग्य संरक्षणामुळे ड्युगाँगची संख्या ८५ हजार पेक्षा जास्त झाली
आहे. म्हणूनच, केिळ योग्य संिधानाच्या उपायांद्वारेच ड्युगाँगला िाचविले जाऊ
शकते.
२८ मे: स्र्ातांत्रयर्ीर शर्नायक दामोदर सार्रकर जयांती
• २८ मे २०२१ रोजी स्वािांत्र्यवीर ववनायक दामोदर सावरकर याांची जयांिी साजरी केली
र्ेली. याप्रसांर्ी पांिप्रधान नरेंद्र मोदीांनी ववनायक दामोदर सावरकर याांना श्रद्धां जली
अपाण केली.
• ववनायक दामोदर सावरकर हे भारिीय स्वािांत्र्यसैटनक, मराठी कवी व लेखक होिे.
सावरकराांचा जन्म २८ मे १८८३ रोजी नावशक शजल्ह्यातील भर्ूर या र्ावी झाला.
• िे भारिीय स्वािांत्र्यलढ्ािील एका िाांविकारक चळवळीचे धुरीण, स्वािांत्र्यपूवा
आणण स्वािांत्र्योत्तर भारिीय राजकारणािील एक महत्त्वाचे राजकारणी होिे.
• वव. दा. सावरकराांना स्वािांत्र्यवीर ही उपाधी प्रवसद्ध मराठी लेखक व पत्रकार प्रल्हाद
केशव अत्रे याांनी टदलेली आहे.
• क्रहिंदुसांघटक व क्रहिंदुत्वाचे ित्त्वज्ञान माां डणारे ित्त्वज्ञ, ववज्ञानाचा पुरस्कार व
जाविभेदाला िीव्र ववरोध करणारे समाज िाांविकारक, भाषाशुद्धी व वलटपशुद्धी
चळवळीांचे प्रणेिे, प्रविभावांि साक्रहक्रत्यक आणण प्रचारक असे अनेक पैलू
सावरकराांच्या व्यक्रक्िमत्त्वाला होिे.
• त्याांचे प्राथवमक वशक्षण वशवाजी ववद्यालयाि व माध्यवमक वशक्षण फग्युासन
महाववद्यालयाि झाले. १९०६ साली उच्च वशक्षणासाठी िे लांडनला र्ेले.
• आपल्या साथीदाराांच्या साहाय्याने त्याांनी वमत्रमेळा ही िाांविकारी िापन सांघटना
केली. याच सां घटनेचे पुढे अणभनव भारि या सांघटनेि रूपाांिर झाले.
• िे लहानपणापासूनच अत्यांि बुवद्धमान होिे. वक्िृत्व, काव्यरचना ह्ाांवर त्याांचे प्रभुत्व
होिे. णजव्हा आणण लेखणी िे सारख्याच िाकदीने चालवि.
• त्याांनी वयाच्या १३व्या वषी वलक्रहलेला स्वदेशीचा फटका, स्विांत्रिेचे स्िोत्र या िसेच
याांसारख्या इिर अनेक रचना त्याांच्या प्रविभेची साक्ष देिाि.
• त्याांनी ‘जोसफ मॅणजनी : जीवन कथा व राजनीिी’ हे पुस्िकही वलक्रहले. रत्नावर्रीला
िुरुांर्ाि असिना त्याांना ‘क्रहिंदुत्व: व्हू इज क्रहिंदू’ हा ग्रांथही वलक्रहला.
• सावरकराांनी ‘१८५७चे स्वािांत्र्यसमर’ हा ग्रांथ वलहीला. त्याि सावरकराांनी माांडले आहे
की, १८५७ हे बांड नसून हा एक स्वािांत्रसांग्राम होिा.
• वव.दा. सावरकर हे १९३७ िे १९४३ दरम्यान क्रहिंदु महासभेचे अध्यक्ष होिे. िे मुांबई
येथे १९३८ साली भरलेल्या अणखल भारिीय मराठी साक्रहत्य सांमेलनाचे अध्यक्ष होिे.
• त्याांनी भारिाला ‘क्रहिंदू राष्टर’ म्हणून टनमााण करण्याचे समथान केले. त्याांनी राष्टरवादी
राजनैविक ववचारधारा ‘क्रहिंदुत्व’चा ववकास केला.
• स्वािांत्र्यवीर सावरकर याांना २४ टडसेंबर १९१० रोजी अांदमान व टनकोबार या
बेटसमूहाची राजधानी असलेल्या पोटा ब्लेयरमधील िुरुांर्ाि काळया पाण्याची वशक्षा
ठोठावण्याि आली होिी.
• सुमारे ६० िषे ्यांनी स्िातंत्र्य ि सुराज्य यांसाठी अिक पररश्रम घेतले. २६ फेब्रुवारी
१९६६ रोजी त्याांचे दादर येथे टनधन झाले.
• त्याच्या सन्मानाथा अांदमान आणण टनकोबारमधील पोटा ब्लेयर येथील ववमानिळाचे
वीर सावरकर आांिरराष्टरीय ववमानिळ असे नामकरण करण्याि आले आहे.
२८ मे: जागततक भूक नदन
• दरिषी २८ मे हा नदिस ‘जागवतक भूक नदन’ (World Hunger Day) म्हणून
पाळला जातो. जागवतक भूक नदन हा भूक प्रकल्पातील एक उपक्रम आहे.
• मुबलक अन्न सुरक्षा नसलेल्या ८२० दशलक्ष लोकांना अन्न वमळािे यासाठी शेतीची
उ्पादकता िाढविण्याचे संयुक्तत राष्ट्रसंघाचे उद्दीष्ट् आहे.
• २०५० पयांत २ अब्ज लोक दाररद्र्यरेषेखाली येतील आशण ्यांना उपासमारीला सामोरे
जािे लागेल, असा संयुक्तत राष्ट्रसं घाचा अंदाज आहे.
• उपासमार दूर करण्यासाठी, शार्श्त विकास उहद्दष्ट्ांमध्ये ‘शून्य भूक’ या उहद्दष्ट्ाचा
समािेश करण्यात आला आहे.
भारतािी स्थस्थती
• २०१९-२० मध्ये भारताने २८१.९५ दशलक्ष टन धान्य उ्पादन केले. तरीही भारतात
५ िषाांखालील मुलांच्या मृ्यूंपैकी ६९ टक्के मृ्यू कुपोषणामुळे होतात.
• जागवतक भूक ननदेशांकात (Global Hunger Index) भारत १०२व्या स्थानािर
आहे.
• जागवतक बँकेनुसार भारताचा मानि भां डिल ननदेशांक ०.४४ आहे. याचा अिा असा
आहे की भारतीय मूल ्याच्या क्षमतेच्या केिळ ४४ टक्तक्तयांपयांतच िाढते.
• सुमारे ५५ टक्के भारतीय मुलांचे (िय ६ ते २३ महहने) भाजीपाल्याचे सेिन शून्य आहे.
हे मुख्यतः स्तनपान आशण आहारातील विविधतेअभािी होते.
२८ मे: जागततक मातसक पाळी स्वच्छता नदन
• दरिषी २८ मे रोजी जागवतक मावसक पाळी स्िच्छता नदन (World Menstrual
Hygiene Day) साजरा केला जातो.
• मावसक पाळीच्या काळातील स्िच्छतेबद्दल जागरूकता िाढविण्यासाठी हा नदिस
जगभर साजरा केला जातो.
• ही एक जागवतक चळिळ आहे, जी मावसक पाळीला सामान्य करण्याचा प्रय्न
करते. याची सुरूिात जमान स्ियंसेिी संस्था ‘िॉश युनायटेड’ने केली होती, या
नदनासाठी जागवतक समन्ियकही आहे. हा नदन सिाप्रिम २०१४ मध्ये साजरा
करण्यात आला होता.
महत्र्
• मावसक पाळी ही स्त्री शरीरातील सिाात मह्िाची प्रहक्रया आहे. परंतु, या मह््िपूणा
प्रहक्रयेदरम्यान, विशेषत: ग्रामीण भागात मावसक पाळीच्या स्िच्छतेकडे दुलाक्ष केले
Page | 96
जाते, ज्यामुळे बुरशीजन्य नकिंिा जीिाणूजन्य संसगाासारख्या अनेक समस्या उद्भिू
शकतात.
• युननसेफने भारतात केलेल्या अभ्यासानुसार, मावसक पाळीच्या स्िच्छतेबद्दल अपुऱ्ा
जागरूकतेमुळे २३ टक्के मुलींना मावसक पाळी सुरू झाल्यानंतर शाळा सोडण्यास
भाग पाडले जाते.
• मावसक पाळी स्िच्छता नदन हे एक जागवतक व्यासपीठ आहे, जे जगातील महहला
ि मुलींसाठी मावसक पाळीच्या काळातील आरोग्य ि स्िच्छतेस प्रो्साहन
देण्यासाठी व्यक्तती, सरकारी संस्था, स्ियंसेिी संस्था, खासगी क्षेत्र ि प्रसार माध्यमे
यांचे आिाज ि कृती एकत्र आणते.
२८ मे का?
• हा नदन साजरा करण्यासाठी २८ मे (२८/५) ही तारीख ननिडण्यात आली आहे
कारण, ही तारीख सरासरी मावसक पाळीच्या चक्रािर प्रकाश टाकते. महहलांमध्ये
सरासरी प्र्येक २८ नदिसांनी मावसक पाळी सुरू होते आशण ती सरासरी ५ नदिस
रहाते.
नदनािा उद्देश
• या नदिसाचे मुख्य उद्दीष्ट् म्हणजे मावसक पाळीच्या संदभाात जनजागृती करणे आशण
मावसक पाळीशी संबंवधत नकारा्मक धारणा दूर करणे.
• याव्यवतररक्तत, हा नदिस जागवतक, राष्ट्रीय ि स्थाननक पातळीिरील धोरण
ननमाा्यांना मावसक पाळीशी संबंवधत आरोग्य ि स्िच्छतेच्या बाबतीत धोरणे तयार
करण्यासाठी देखील प्रेररत करतो.
२०२१ या वर्ागिी संकल्पना (र्ीम)
• मावसक पाळी स्िच्छता ि आरोग्यामध्ये गुंतिणूक ि कृती (Action and
Investment in Menstrual Hygiene and Health)
२९ मे : आांतरराष्ट्रीय एव्हरेस्ट द्रदन
• २९ मे हा टदवस आांिरराष्टरीय एव्हरेस्ट टदन (The International Everest Day)
म्हणून साजरा केला जािो. या टदनाच्या प्रसांर्ी काठमाां डू (नेपाळ) आणण एव्हरेस्ट
क्षेत्राि ववववध कायािमाांचे आयोजन केले जािे.
• २९ मे १९५३ रोजी टब्रटटश मोक्रहमेिील न्यूझीलांडचे एडमांड क्रहलरी व भारिीय-नेपाळी
नार्ररक शेपाा िेनवसिंर् नोर्े हे माउांट एव्हरेस्ट वशखरावर सवाप्रथम यशस्वी चढाई
केली होिी.
• या टदनाच्या स्मरणाथा २००८ साली एडमांड क्रहलरी याांच्या टनधनानांिर नेपाळ
सरकारने २९ मे हा टदवस आांिरराष्टरीय एव्हरेस्ट टदन म्हणून साजरा करण्याचा टनणाय
घेिला.
माउांट एव्हरेस्ट
• माउांट एव्हरेस्ट जर्ािील सवााि उांच पवािवशखर आहे. क्रहमालय पवािािील या
वशखराची उांची ८,८४८ मीटर (२९,०२९ फूट) इिकी आहे.
• हे वशखर नेपाळ व विबेट (चीन) या देशाांच्या सीमेजवळ आहे. नेपाळमध्ये
याला सार्रमाथा म्हणून ओळखिाि िर विबेटमध्ये चोमोलुांग्मा म्हणिाि. पूवी हे
वशखर पीक XV ह्ा नावानेही ओळखले जाि होिे.
• १८३० िे १८४३ दरम्यान भारिीय सवेक्षण खात्याचे प्रमुख (सव्हेयर जनरल) असलेले
कनाल सर जॉजा एव्हरेस्ट याांचे नाव या वशखराला देण्याि आले आहे. १८६५ पासून
यास माउांट एव्हरेस्ट म्हणू लार्ले.
• या वशखरावर सवााि पक्रहली यशस्वी चढाई २९ मे १९५३ रोजी टब्रटटश
मोक्रहमेिील न्यूझीलांडचे एडमांड क्रहलरी व भारिीय-नेपाळी नार्ररक शेपाा िेनवसिंर्
नोर्े याांनी केली होिी.
• माउांट एव्हरेस्ट हा जर्ािील सवााि उांच पवाि असल्याने जर्ािील सवाच
वर्याारोहकाांचे याला सर करण्याचे स्वप्न असिे. हे वशखर अविउांच असले िरी के२
अथवा काांचनर्ांर्ा या इिर वशखराांच्या िुलनेि चढाईस कमी अवघड आहे.
२९ मे : सांयुक्त राष्ट्राांच्या िाांतीसैद्रनकाांचा आांतरराष्ट्रीय द्रदन
• प्रविवषी २९ मे रोजी सांयुक्ि राष्टराांच्या शाांिीसैटनकाांचा आांिरराष्टरीय टदन
(International Day of UN Peacekeepers) साजरा केला जािो.
• सांयुक्ि राष्टराांच्या शाांििा अणभयानामध्ये आिापयांि हुिात्मा झालेल्या सुमारे ३८००
शाांिीसैटनकाांना आदराां जली अपाण करण्यासाठी हा टदन साजरा केला जािो.
• यावशवाय हा टदवस म्हणजे शाांििा अणभयानामध्ये सध्या कायारि असलेल्या सवा
लोकाांच्या समपाण आणण ध्येयाला मानवांदना आहे.
• यांदा या टदनाची संकल्पना ‘The road to a lasting peace: Leveraging the
power of youth for peace and security’ अशी होिी.
• सांयुक्ि राष्टराांनी हा टदन साजरा करण्याची घोषणा टडसेंबर २००२मध्ये केली होिी.
त्यानुसार २९ मे २००३ रोजी पक्रहला सांयुक्ि राष्टराांच्या शाांिीसैटनकाांचा आांिरराष्टरीय
टदन साजरा करण्याि आला होिा.
• २९ मे १९४८ रोजी िापन केलेल्या सांयुक्ि राष्टर युद्धववराम देखरेख सां घटनेच्या
(UNTSO) िापना टदनाच्या स्मरणाथा हा टदन साजरा केला जािो.
• १९४८च्या अरब-इस्रायली युद्धानांिर लार्ू झालेल्या शस्त्रसांधीवर देखरेख ठेवण्यासाठी
UNTSOची िापना करण्याि आली होिी. हे सांयुक्ि राष्टराांचे पक्रहले शाांििा
अणभयान होिे.
• सांयुक्ि राष्टराांच्या शाांििा अणभयानाांमध्ये काया करणाऱ्या कमाचाऱ्याांच्या सांख्येि भारि
हा चौथा सवााि मोठा योर्दानकिाा देश आहे.
• सध्या सायप्रस, काांर्ो, हैिी, लेबेनॉन, दणक्षण सुदान व पक्रश्चमी सहारामधील सांयुक्ि
राष्टराांच्या शाांििा अणभयानाांमध्ये ६,४०० पेक्षा अवधक भारिीय सैटनक िैनाि आहेि.
३१ मे : तांबाखू सेर्नशर्रोधी द्रदन
• िांबाखूच्या व्यसनामुळे होणाऱ्या दृष्टचिाला बदलण्यासाठी जनजार्ृिी व्हावी
यासाठी दरवषी ३१ मे रोजी जार्विक आरोग्य सां घटना ‘िांबाखू सेवनववरोधी टदन’
साजरा करिे.
• यांदाच्या िांबाखू सेिनविरोधी टदनाची थीम ‘Commit to quit’ (िांबाखू
सोडण्यासाठी वचनबद्ध व्हा) ही आहे.
• जार्विक आरोग्य सां घटनेच्या सदस्याांच्या सवासम्मिीनांिर ३१ मे १९८८ पासुन या
टदवसाला िांबाखू सेवनववरोधी टदनाच्या रूपाने साजरा करण्याचे ठरववण्याि आले.
Page | 97
• याचा उद्देश म्हणजे िांबाखुचे दुष्परीणाम लोकाांचा समोर आणणे, जनजार्ृिी करणे,
लोकाांच्या स्वाि समस्येवर वैक्रश्वक लक्ष्य वेधणे असा आहे.
• जार्विक आरोग्य सां घटनेच्या आकडेवारीनुसार, जर्ािील एकूण १५ िे २४ वषे
वयोर्टािील १७ टक्के युवक धूम्रपान करिाि. िसेच, िांबाखूच्या सेवनामुळे प्रविवषी
८ दशलक्ष लोकाांचा मृत्यू होिो.
• िसेच जर्भराि प्रविवषी प्रत्येक १० लोकाांमधील टकमान १ व्यक्िी आणण वषाभराि
एकूण ६० लाख लोकाांचा िांबाखूमुळे होणाऱ्या रोर्ाांमुळे मृत्यू होिो.
• ही समस्या टनयांटत्रि न केल्यास २०३० पयांि िांबाखूमुळे मृत्यू होणाऱ्या लोकाांची
सांख्या ६० लाखाांवरून वाढून ८० लाख होण्याचा अांदाज आहे.
• लॅन्सेटच्या एका अभ्यासानुसार, गेल्या सुमारे ३ दशकांत तंबाखूच्या धूम्रपानामुळे
सुमारे २०० दशलक्ष मृ्यू झाले आहेत. तर धूम्रपानािर होणारा िार्षषक खचा १
नटरशलयन डॉलसापेक्षा जास्त आहे.
• सिाावधक धूम्रपान करणारे १० देश: चीन, भारत, इंडोनेशशया, अमेररका, रशशया,
बांग्लादेश, जपान, तुकीा, शव्हएतनाम ि नफलीनपन्स.
भारताची स्थस्थती
• िांबाखूच्या उपभोक्त्याांमधे सांपुणा ववश्वाि भारिाचा दुसरा िमाांक (सुमारे २७.५
कोटी लोकसांख्या) लार्िो.
• भारिाि प्रविटदन २,७३९ लोक िांबाखूमुळे आपला जीव र्माविाि. दरवषी
भारिािील १० लाख पेक्षा जास्ि लोक िांबाखू सांबांधीि आजारामुळे मृत्यूमुखी
पडिाि.
• िोंडाच्या आणण फुप्फुसाच्या कक
ा रोर्ाच्या कारणाांपैकी िांबाखू एक मुख्य कारण
आहे. उल्लेखनीय म्हणजे, तोंडाचा कक ा रोग हा भारतात सिाात जास्त प्रमाणात
आढळणारा कक ा रोग आहे.
• भारतीय िैद्यकीय संशोधन पररषदेच्या आकडेिारीनुसार तंबाखूचा भारतातील
कका रोगांच्या एकूण प्रकरणांपैकी ३० टक्के प्रकरणांचे कारण तंबाखू आहे.