‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در‬

‫آﻣﻮزش رﯾﺎﺿﯿﺎت و رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ‬

‫*‬
‫ﻧﺮﮔﺲ اﮐﺒﺮي‬
‫**‬
‫ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ اﺷﺮﻓﯽ‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‪:‬‬
‫ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ آﺧﺮﯾﻦ رﯾﺎﺿﯿﺪان دورة ﺑﺎﺷﮑﻮه ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺗـﺄﺛﯿﺮ‬
‫زﯾﺎدي ﺑﺮ آﻣﻮزش رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ و ﺑﻪﺧﺼﻮص رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﻌﻤﺎري ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬روش ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺳﯿﻨﻮس ‪ ،1°‬ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻋﺪد ‪ ،π‬اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﮥ‬
‫‪n‬ام و ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ آن ﺑﺎ روش اﺳﺘﻮﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ارث ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮع ﻣﻘﺪس اﺳﻼم و ﻗﻀـﯿﮥ‬
‫اﻋﺪاد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي او ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﮑﺘﮥ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ‬
‫ﻧﻘﺶ ﭘﺮاﻫﻤﯿﺖ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در آﻣﻮزش رﯾﺎﺿﯿﺎت و رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺠﺎﺳﺒﺎﺗﯽ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐـﻪ وي را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان اوﻟﯿﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﻈﻢ ﻣﺴﺎﺋﻞ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﻌﻤـﺎري را ﻣـﻮرد‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻠﯿﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬رﺳـﺎﻟﮥ وﺗـﺮ و ﺟﯿـﺐ‪ ،‬رﺳـﺎﻟﮥ‬
‫ﻣﺤﯿﻄﯿﻪ‪ ،‬ﻋﺪد ﭘﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪(13‬‬
‫* ﮐﺎرﺷﻨﺎسارﺷﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﺎﺷﺎن‪nargesakbari1391@gmail.com /‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1393‬‬
‫** اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﮐﺎﺷﺎن‪ashrafi@kashanu.ac.ir /‬‬

‫‪114‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫‪ .1‬ﻣﺨﺘﺼﺮي درﺑﺎرة زﻧﺪﮔﯽ و آﺛﺎر ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺎدي درﺑﺎرة زﻧﺪﮔﯽ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻗﺮن دوازدﻫﻢ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮ اﯾﺮان و آﺳـﯿﺎي‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ زﺑﺎن ادﺑﯽ ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ زﺑـﺎن‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻓﻘﺪان ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻠﯽ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺷﺮح داد‪ .‬ﻫﺪف اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اراﺋﮥ ﺗﺼﻮﯾﺮي از زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻠﻤﯽ اﯾﻦ رﯾﺎﺿﯿﺪان ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﺮ آﻣﻮزش رﯾﺎﺿﯽ و رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﻌﻤﺎري را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳـﯽ ﻗـﺮار‬
‫داده اﯾﻢ‪ .‬ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﯽ ﻣﺎ در ﺑﺮرﺳﯽ آﻣﻮزﺷﯽ ﮐﺎرﻫﺎي ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬رﺳـﺎﻟﮥ دﮐﺘـﺮي ﺣﮑﻤـﺖ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺳﺎل ‪ 2011‬و ﻣﺮاﺟﻊ ‪A study ،Root extraction by Al-Kashi and Stevin‬‬
‫‪ of Risala al-watar wa'l jaib‬و ‪ Al-Risāla Al-Muhītīyya‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴـﮥ‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و اﺳﺘﻮﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺟﯿﺐ ﯾﮏ درﺟﻪ و ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻋـﺪد ‪π‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﻃﺒﯿـﺐ ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻘﺐ او ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي رﻫﺎﯾﯽدﻫﻨﺪة ﻣﺬﻫﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ اﻟﮑﺎﺷﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻧﺎم ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫او را ﻋﺮب و ﻧﻪ اﯾﺮاﻧﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﺑـﺮاي ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖ ﻋﻠﻤـﯽ‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺳﺎل ‪ 808‬ﻗﻤﺮي‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺎﺷﺎن اوﻟﯿﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ از ﺳﻪ ﻣﺎه ﮔﺮﻓﺘﮕﯽ را‬
‫ﻧﺸﺎن داد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 809‬ﻗﻤﺮي ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اوﻟﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬ﻧﺮدﺑﺎم آﺳﻤﺎن را ﮐﻪ در آن ﻧﺤـﻮة‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﺣﺠﻢ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﮐـﺮد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 816‬ﻗﻤـﺮي‬
‫دوﻣﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺶ زﯾﺞ ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ را ﮐـﻪ در ﮐﺎﺷـﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻣـﻞ ﮐـﺮد و ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬
‫ﺑﺮﺧﻮرداري از ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻎﺑﯿﮓ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎﻫﺮخ و ﻧـﻮة ﺗﯿﻤـﻮر از ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن‬
‫ﺗﯿﻤﻮري ﮐﻪ در ﺑﺎزة زﻣﺎﻧﯽ ‪ 812‬ﺗﺎ ‪ 853‬ﻗﻤﺮي ﺣﮑﻢﻓﺮﻣﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ وي اﻫﺪا ﻧﻤـﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻣﻘﺪﻣﮥ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از زﻧﺪﮔﯽ در ﻓﻘﺮ ﺧﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺣـﻞ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻧﺠـﻮم‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﺑﯿﺸﺘﺮ روي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎ ﺑـﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن‬
‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨـﯿﻢ ﺗـﺎ ﻣﺮﺟـﻊ ‪) Practical Arabic Mathematics‬ص‪ (194‬را‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫‪115‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻎﺑﯿﮓ ﺑﺮﺧﻼف ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺻﺮف ﺗﻮﺳﻌﮥ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎس و‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺪان ﺑﻪ ﺷﻬﺮت رﺳﯿﺪ‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 796‬ﺧﻮرﺷﯿﺪي‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪاي را در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫در آن زﻣﺎن ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﺎت در ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﻟﻎﺑﯿﮓ در ﺳﺎل ‪ 796‬ﺧﻮرﺷﯿﺪي‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺎر در درﺑﺎر ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ دﻋﻮت ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻨﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد‪ .‬در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ از ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي ﻋﺎﻟﯽ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪ و ﺑﺎ ﺟﺪﯾﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد اداﻣﻪ داد‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﺎن ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﯾﮏ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺪرش ﻓﺮﺳﺘﺎد و در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد را در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ‪» ،‬او ﺑﺮاي داﻧﺸﻮري و اﺳﺘﻌﺪاد رﯾﺎﺿﯽ اﻟﻎﺑﯿﮓ ﺑﻪوﯾﮋه ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ او در اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ذﻫﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ‪ ،‬ارزش ﺑﺴﯿﺎري ﻗﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ از ﺧﺮوج از ﮐﺎﺷﺎن ﻣﮑﺎﺗﺒﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﭘﺪر ﺧﻮد داﺷﺘﻪ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از زواﯾﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ از روي اﯾﻦ ﻣﮑﺎﺗﺒﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ از ﺗﺤﻘﯿﺮ ‪ 60‬ﯾﺎ ‪ 70‬ﻧﻔﺮ از ﻫﻤﮑﺎران ﻋﻠﻤﯽ اﻟﻎﺑﯿﮓ و ﻣﻼﻗﺎتﻫﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻣﮑﺮر ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻠﻄﺎن ﻧﻈﺎرت ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺜﺎل از‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﻄﺮحﺷﺪه را در آﻧﺠﺎ اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺳﺨﺖ ﺑﻮد وﻟﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﺣﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪Practical Arabic ) «.‬‬
‫‪ (Mathematics, p. 194‬اﻟﻎﺑﯿﮓ از ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﯾﮏ رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﺑﺰرگ در‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮ از رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺮاﻏﻪ در اﯾﺮان‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ اﮐﺜﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺎري ﺧﻮد را در آﻧﺠﺎ ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﯾﮏ رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﺑﺰرگ ﺷﺪ ﮐﻪ از ﺳﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﺳﺤﺮﮔﺎه ﻧﻮزدﻫﻢ رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ‪ 832‬ﻗﻤﺮي‪ /‬دﻫﻢ ﺗﯿﺮﻣﺎه ﺳﺎل ‪ 808‬ﺧﻮرﺷﯿﺪي‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﺪود ‪ 40‬ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﻧﺎﺷﻨﺎس و در ﻣﺤﻞ‬
‫رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮد ﻫﻔﺖ اﺛﺮ در زﻣﯿﻨﮥ رﯾﺎﺿﯽ و ﻫﻔﺪه اﺛﺮ در‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪(13‬‬
‫زﻣﯿﻨﮥ ﻧﺠﻮم از ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬او در ﺳﺎل ‪ 830‬ﻗﻤﺮي ﺧﻼﺻﮥ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب را‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫‪116‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮده و ﺑﻪ اﻟﻎﺑﯿﮓ اﻫﺪا ﻧﻤﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر رﯾﺎﺿﯽ ﺑﺰرگ او‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺤﯿﻄﯿﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در آن ﻋﺪد ‪ 2π‬را ﺑﺎ دﻗﺖ ‪ 16‬رﻗﻢ ﺑﻌﺪ از اﻋﺸﺎر ﺣﺴﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ‪» .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ آن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻘﺪر ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ و ﮐﺜﯿﺮاﻻﺿﻼعﻫﺎ‬
‫)‪ 3×228‬ﺿﻠﻊ!( ﭼﻘﺪر ﺑﺰرگ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﭼﻘﺪر ﺑﺎﯾﺪ دﻗﯿﻖ ﺑﺎﺷﺪ )در ‪ 9‬رﻗﻢ‬
‫ﺷﺼﺖﮔﺎﻧﻪ!(‪ .‬وي ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﻗﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ π‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از آن ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺤﯿﻂ ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺮض ﮐﻪ ﻗﻄﺮ آن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 6×105‬در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎ ﮐﻤﺘﺮ از ﺿﺨﺎﻣﺖ ﯾﮏ ﻣﻮي اﺳﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ (Ibid) .‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس دوم ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس‪ ،‬ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎس و‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺪان ﺷﻬﯿﺮ ﻣﺼﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 90‬ﺗﺎ ‪ 168‬ﻣﯿﻼدي در اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ‬
‫ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ اﺛﺮ رﯾﺎﺿﯽ وي ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رﯾﺎﺿﯿﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 150‬ﻣﯿﻼدي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺪان ﻣﻤﺘﺎز را اﻟﮑﺎﺷﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ادوارد ﮐﻨﺪي ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ‪ 50‬ﺳﺎل از ﻋﻤﺮش را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ در ﻟﺒﻨﺎن ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎدة آﺳﺎن از اﻋﺪاد ﺷﺼﺖﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬اﺧﺘﺮاع ﮐﺴﺮﻫﺎي‬
‫اﻋﺸﺎري‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮد وﺳﯿﻊ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢﻫﺎي ﺗﮑﺮار و ﺗﻘﺮﯾﺐ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﮐﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﺧﻄﺎ را‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي در ﺣﺎل اﺟﺮا را در ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ و‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻋﻠﻮم ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ اﺳﺖ‪ «.‬وي ﭼﻨﯿﻦ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﯾﮏ ﻧﺎﻇﺮ ﮐﺎﻣﻼً ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﯾﮏ ﮐﺎرﺷﻨﺎس ﻓﻨﯽ ﻧﺠﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻗﺒﻞ و ﻧﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از او ﮐﺴﯽ ﻫﻤﭽﻮن او ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮرﺧﺎن‪ ،‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب را درﺧﺸﺎنﺗﺮﯾﻦ اﺛﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣـﯽداﻧﻨـﺪ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد اﺑﺘﺪا ﺗﻨﻮع وﺳﯿﻊ ﻣﻄﺎﻟﺐ درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه و ﺳﭙﺲ ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻣﻮزش‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﯽ و ﺣﺘﯽ ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﺮﺑﯽ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻔﺘـﺎح اﻟﺤﺴـﺎب در‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي درﺳﯽ رﯾﺎﺿﯽ ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﯾـﮏ ﮐﺘـﺎب درﺳـﯽ ﻧﺴـﺒﺘﺎً‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻨﻮع وﺳﯿﻌﯽ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺷﺎﻣﻞ ﭘـﻨﺞ ﻣﻘﺎﻟـﻪ در ‪276‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺣﺴﺎب اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﮐﺴﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﺷﺼﺖﮔﺎﻧﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬ ‫ﻫﻨﺪﺳﻪ و ﺟﺒﺮ را ﭘﻮﺷﺶ ﻣﯽ دﻫـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب ﻗـﺮنﻫـﺎ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﻨﺠﻤـﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻤـﺎران‪،‬‬

‫‪117‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
‫ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداران و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﮐﺘﺎب درﺳﯽ رﯾﺎﺿﯽ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب را در ﻗـﺮن ﭘـﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑـﺮاي‬
‫آﻣﻮزش ﻋﻤﻠﯽ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﺑﻪ ‪ 500‬ﻃﻠﺒﻪ در ﻣﺪرﺳﮥ اﻟﻎﺑﯿﮓ ﮐﻪ ﺧﻮد اﻟﻎﺑﯿﮓ ﻧﯿﺰ در اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺤﻔﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﺎﻧﺪﯾﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗـﺮار داد‪ .‬وي در ﻧﺎﻣـﮥ زﯾـﺮ ﺑـﻪ ﭘـﺪرش‬
‫)‪(A newly found letter of al-Kashi on scientific life in Samarkand, p. 243‬‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ از آﻣﻮزش رﯾﺎﺿﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺷﻬﺮ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا آن را از ﺳﺨﺘﯽ ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي آن‪ ،‬اﻟﻎﺑﯿﮓ‪ ،‬ﻫﺪﯾﻪاي ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﺳﯽ ﻫﺰار دﯾﻨﺎر در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ده ﻫـﺰار‬
‫دﯾﻨﺎر از آن ﺑﺮاي ﻃﻼب اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ده ﻫﺰار ﻃﻠﺒﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ ﻣﺸـﻐﻮل‬
‫آﻣﻮزش و ﯾﺎدﮔﯿﺮي و واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌﺪاد ﻃﻼﺑﯽ‬
‫از ﻃﺒﻘﮥ اﺷﺮاف وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺳﺎﮐﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ‪ 500‬ﻧﻔﺮ‬
‫وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ‪ 12‬ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻟﻎﺑﯿﮓ ﮐﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ او را ﺗﺪاوم ﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻼب ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑـﻪ آن‬
‫ﺗﻤﺎﯾﻞ دارﻧﺪ و ﺑﺮاي آن ﺳﺨﺖ در ﺣﺎل ﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬درﺣﻘﯿﻘـﺖ‪ ،‬آنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﺗـﻼش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻨﺮ )رﯾﺎﺿﯽ( در ‪ 12‬ﻣﮑﺎن آﻣﻮزش داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻣﺮوزه وﺿﻌﯿﺖ‬
‫آﻣﻮزش و ﯾﺎدﮔﯿﺮي رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻫﻤﺘﺎﯾﯽ را در ﻓـﺎرس و ﻋـﺮاق ﻧـﺪارد‪ 24 .‬ﻣﺤﺎﺳـﺐ‬
‫وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺗﻌﺪادي دﯾﮕـﺮ ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﮥ‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻗﻠﯿﺪس ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﻮع ﻃﻠﺒﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب ﯾﮏ اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺎرﺑﺮدي دارد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي‬
‫آﻣﻮزش در زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺎﺿﯿﺎت واﻗﻌﺎً ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺷﻐﻞﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ .‬رﯾﺎﺿﯿﺎت‬
‫ﻧﻈﺮي ﺑﺮاي ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﻮد درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻈﺮي ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‬
‫رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ‪1‬و‪ 2‬ﺑﺮاي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﺣﺴﺎﺑﮕﺮان ﺣﺮﻓﻪاي‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ‪ 3‬ﺑﺮاي ﻣﻨﺠﻤﺎن‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ‪4‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن و ﻣﻌﻤﺎران و رﺳﺎﻟﮥ ‪ 5‬ﺑﺮاي ﻗﻀﺎت ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺮاي‬
‫ﻗﺮنﻫﺎ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ و ﻣﺪارس در ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي اﯾﺮان ﺑﯿﻦ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1450‬ﺗﺎ ‪ 1500‬ﻣﯿﻼدي از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻗﺒﻞ از ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ﺷﺮح‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪(13‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1393‬ﻣﺨﺘﺼﺮي از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب )ﺗﻠﺨﯿﺺ اﻟﻤﻔﺘﺎح( را ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 30‬ﻓﺼﻞ در ‪ 57‬ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ‪،‬‬

‫‪118‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬او در ﻣﻘﺪﻣﮥ آن‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﮐﺮدن ﻧﺴﺨﮥ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب را ﻓﺮاﻫﻢ آوردن‬
‫راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺒﺘﺪﯾﺎن اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﺮاي دو ﻗﺮن‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده در اﯾﺮان ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﻧﻮة‬
‫را دوﺑﺎرهﻧﻮﯾﺴﯽ ﮐﺮد‪Osmanh ) .‬‬ ‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ 1589‬ﻣﯿﻼدي‪ ،‬ﺗﻠﺨﯿﺺ اﻟﻤﻔﺘﺎح‬
‫‪ (Medreselerinde llim, p. 234-235‬ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪،‬‬
‫از آﻧﺘﺎﻟﯿﺎ در ﺷﺮق ﺑﻪ ﺑﺎﻟﮑﺎن در ﻏﺮب‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب در ﻣﺪارس ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﻠﺨﯿﺺ اﻟﻤﻔﺘﺎح ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﺗﺮﮐﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ اﺟﺎزة ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﻤﺮﯾﻦ رﯾﺎﺿﯿﺎت دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﺮاﻧﯽﻫﺎ و ﻋﺮبﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ آﻧﺘﺎﻟﯿﺎ آﻣﺪﻧﺪ و اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺮاي آﻣﻮزش رﯾﺎﺿﯿﺎت ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺳﻔﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻣﻮزش داده ﻣﯽﺷﺪ‪ (Ibid, p. 236) .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮة ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻣﺪارس ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻀﺎت‬
‫در ﻣﮑﻪ و در ﻗﺮنﻫﺎي ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب را ﺑﺮاي‬
‫ﯾﺎدﮔﯿﺮي رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﻫﺪاف اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫وراﺛﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺴﺮﻫﺎ و ﺟﺒﺮ ﺑﻮد‪(Ibid, p. 235) .‬‬
‫ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي درﺳﯽ رﯾﺎﺿـﯽ از‬
‫ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎر ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻠﯿﻞ ﻓﯿﺪ اﻓﻨﺪي )‪1674‬ـ‪1722‬م( در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ درﺑﺎرة ﺟﺒﺮ و ﺗﻌﺪادي ﻣﺜﺎل از ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب را ﻗﺮار داد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺑﯿﺮﺟﻨﺪي‬
‫)ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدي( در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﮐﻪ درﺑﺎرة ﻣﺴﺎﺣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ‪ 4‬از‬
‫ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب را ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻗـﺮن ﻫﺠـﺪﻫﻢ ﻣـﯿﻼدي‪ ،‬رﺳـﺎﻟﮥ ‪4‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ اﺑﺮاﻫﯿﻢ راز ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻧﮑﺘـﻪ ﺣـﺎﺋﺰ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻣﻮزشوﭘﺮورش ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ در ﺗﻮﺳﻌﮥ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد‬
‫و وزارت آﻣﻮزشوﭘﺮورش ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ 1857‬ﻣﯿﻼدي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ‬
‫ﮐﺮدن اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻌﺪاد ﻣﺪارس دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺆﺛﺮي ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن اﻋﺘﻘﺎد‬
‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ اﯾﻦ وزارت ﯾﮏ ﮔﺎم ﺑﻪ ﺳـﻮي ﺳﮑﻮﻻرﯾﺰاﺳـﯿﻮن آﻣـﻮزشوﭘـﺮورش‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﺑﯿﺸﺘﺮ در اﯾـﻦ ﺧﺼـﻮص ﻣﺮﺟـﻊ ‪The modernization of‬‬

‫‪119‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
‫‪) public education in the Ottoman Empire, 1839-1908‬ص‪ (8‬ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺎﺿﯽ اﺣﻤﺪ ﻣﻬﺘﺮ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬وزﯾﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﯿﻐﺎم ﺑﺮاي اﺣﻤـﺖ ﺟـﻮدت ﭘﺎﺷـﺎ‪،‬‬
‫وزﯾﺮ آﻣﻮزشوﭘﺮورش ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب را ﺳﻔﺎرش دﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺣﻤﺖ‬
‫ﺟﻮدت آن را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﮐﺘـﺎب درﺳـﯽ در ﻣـﺪارس‬
‫رﺳﻤﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪(Osmanh Medreselerinde llim, p. 234-236) .‬‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ ﻋﺮﺑﯽاﺳﻼﻣﯽ در ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را در ﺳﺎل‬
‫‪ 1998‬ﻣﯿﻼدي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داﻧﺸﻤﻨﺪ وﯾﮋه اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد و ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﺎهوﺷﺸﻢ از ﺳﺮي ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ او اﺧﺘﺼﺎص داد‪ .‬اﯾﻦ ﺟﻠﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از آﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎل ﻟﻮﮐﺎي ) ‪Al-Kashi, Ghiyathaddin Djamshid Ibn Mas'ud Ibn‬‬
‫‪ (Mahmud, p. 83-225‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﻄﻌﺎت ﻣﻨﺘﺨﺐ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ‪ 5‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺗﻤﺎم اروﭘﺎ‪ ،‬دﭼﺎر ﯾﮏ دوﮔﺎﻧﮕﯽ ﻣﯿﺎن‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻧﻈﺮي و ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺪ‪ .‬رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻋﻤﻠﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻮد‪» ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻧﻈﺮي و اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﺑﻮد«‪Issues in the History of ) .‬‬
‫‪ (Countries Mathematics Teaching in Arab, p. 629‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺮاي‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻃﻼب ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮداري‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺪاري و ﺗﺠﺎرت ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﺮد و رﯾﺎﺿﯿﺎت‬
‫ﭘﺎﯾﻪ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ را ﺑﺮاي ﻣﻨﺠﻤﺎن اراﺋﻪ ﮐﺮد‪Aladdin's Lamp: How Greek science ) .‬‬
‫‪(came to Europe Through the Islamic World, p. 203‬‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺧﻮد درﺑﺎرة دﺳﺘﺎوردﻫﺎي رﯾﺎﺿﯽ ﻗﺒﻠﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و دﻻﯾﻞ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب را ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫»از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎي ﺣﺴﺎب و ﻫﻨﺪﺳﻪ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮدم ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ آنﻫﺎ را‬
‫ﻋﻤﯿﻘﺎً درك ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻇﺮاﻓﺖﻫﺎي آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده ﮐﺎﻣﻞ و ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي آنﻫﺎ را ﮐﺸﻒ‬
‫ﮐﺮدم‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ آنﻫﺎ را ﺣﻞ و ﺑﺴﯿﺎري از ﺟﺰﺋﯿﺎت و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص آنﻫﺎ را ﻫﻮﯾﺪا‬
‫ﻧﻤﻮدم‪ .‬اﮐﺜﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ را ﻓﻬﻤﯿﺪم‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زﯾﺞ ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ را‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ زﯾﺞ اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ ﺑﺎ دﻗﺖ زﯾﺎد ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدم‪ .‬در زﯾﺞ ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﻫﻤﻪ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪(13‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1393‬ﺗﻤﺎم زﯾﺞﻫﺎ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻤﻊآوري و ﺑﺮاي آنﻫﺎ اﺛﺒﺎتﻫﺎي ﻫﻨﺪﺳﯽ اراﺋﻪ ﮐﺮدم‪.‬‬

‫‪120‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زﯾﺞ ﺗﺸﯿﻠﺖ و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺟﺪول را ﮐﺎﻣﻞ و ﭼﻨﺪ ﻣﻘﺎﻟﮥ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻠﻢ اﻟﺴﻤﺎ ﮐﻪ‬
‫راه ﺣﻠﯽ ﺑﺮاي ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﺣﺠﻢ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ و رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺤﯿﻄﯿﻪ را ﮐﻪ ﺣﺎوي‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿﺎن ﻗﻄﺮ و ﻣﺤﯿﻂ‪ 1‬اﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ .‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺣﺮﻓﻪاي ﺣﺴﺎب از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻞ ﮐﺮدم‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‬
‫را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺷﺶ ﻓﺮم ﺟﺒﺮي ﺣﻞ ﻧﻤﻮد‪ .‬از ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ آﺛﺎر ﯾﮏ داﻧﺶ ﺑﺰرگ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺴﻬﯿﻞ آﺛﺎر ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن در رﯾﺎﺿﯿﺎت ﺑﺎ روشﻫﺎي واﺿﺢﺗﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردم‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري و روﺷﻦ ﮐﺮدن ﻧﺘﺎﯾﺞ آن ﮐﺮدم ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻃﻠﺒﻪﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب را ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﺣﺴﺎﺑﮕﺮان ﺣﺮﻓﻪاي ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫از ﻃﻮل آزاردﻫﻨﺪه و اﺧﺘﺼﺎر ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﻨﺪه اﺟﺘﻨﺎب ﮐﺮدم‪ .‬ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن رﯾﺎﺿﯽ ﺑﺮاي ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً‬
‫ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﺗﺎ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ در دﺳﺘﺮس ﻣﻨﺠﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪Jamshid al-) «.‬‬
‫‪(Kashi: Miftah al-Hisab, p. 36-37‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻣﻘﺪﻣﻪاش ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﻧﻮﺷﺘﻦ‬
‫ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬دﺳﺘﺮﺳﯽ آﺳﺎن و ﺳﺮﯾﻊ ﺑﻪ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎن و ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ازآﻧﺠﺎﯾﯽﮐﻪ اﯾﻦ دو واژه ﺑﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺣﺮﻓﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة ﺟﺰﺋﯿﺎت آنﻫﺎ‬
‫ﺑﺎارزش اﺳﺖ‪ .‬در آن زﻣﺎن ﻣﺤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﺳﺮوﮐﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻧﺎﻣﮥ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭘﺪرش ﻓﻀﺎي آﻣﻮزﺷﯽ در ﻣﺪرﺳﮥ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ را ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»‪ 500‬ﻧﻔﺮ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ 24 .‬ﻣﺤﺎﺳﺐ و ﺗﻌﺪادي ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎس‬
‫وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻌﺪادي ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ اﺻﻮل اﻗﻠﯿﺪس ﮐﺮدهاﻧﺪ‪A newly ) «.‬‬
‫‪(found letter of al-Kāshī on scientific life in Samarkand, p. 243‬‬
‫اﻧﻮاع ﺑﺴﯿﺎري از ﺟﻤﻊآوري ﻣﺎﻟﯿﺎت در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‬
‫ﺟﻤﻊآوري زﮐﺎت ﺑﺮاي دوﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﮐﺎت ﺑﻪ ﺷﮑﻞﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﮔﻠﻪ‪ ،‬ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه‪ ،‬زﻣﯿﻦ و ﮐﺎﻻ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ اﺳﺖ‪The Zakat ) .‬‬
‫‪(Handbook; Charity in Islam‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫در آن زﻣﺎن ﺷﻐﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﺎﺳﺐ ارث وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف آن ﺗﻘﺴﯿﻢ ارث‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮع ﻣﻘﺪس اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻮزﯾﻊ ارث ﺗﺤﺖ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺮع‬

‫‪121‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺴﯿﺎري ﺧﻮد را وﻗﻒ ﯾﺎدﮔﯿﺮي و آﻣﻮزش ارث‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﺴﺎب ﮐﺴﺮﻫﺎ و ﺟﺒﺮ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺴﺎب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨﺸﯽ از ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪On Mathematics in the History of Sub-Saharan Africa, p. ) .‬‬
‫‪ (360‬ﺧﻮارزﻣﯽ ﻧﯿﻤﮥ دوم ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرة ارث اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (Episodes in the Mathematics of Medieval Islam, p. 63‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺣﯿﺎن ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب در زﻣﯿﻨﮥ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﮐﺘﺎب آن درﺑﺎرة ارث اﺳﺖ؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪،‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﻓﯽ ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺴﺎب ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﺤﺎﺳﺒﺎن ارث اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ رﺳﺎﻟﮥ ‪ ،5‬ﻓﺼﻞ ‪،4‬‬
‫ﺑﺨﺶ ‪ 2‬را ﺑﻪ ارث از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﺣﻞﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺒﺮ اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺖﻧﮕﻬﺪاري ﺷﻐﻞ دﯾﮕﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﺟﻬﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز روزاﻧﻪ در زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮرﺷﯿﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬در ﻫﺮ ﻣﺴﺠﺪي ﯾﮏ وﻗﺖﻧﮕﻬﺪار‪ ،‬زﻣﺎن را ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ »ﻣﺤﺎﺳﺐ«‪» ،‬ﻣﻬﻨﺪس« ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺮﻓﻪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻌﻤﺎران‪،‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداران و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان اﺷﺎره دارد‪ .‬ازآﻧﺠﺎﯾﯽﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ﯾﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻨﻌﺘﮕﺮي ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺿﺮوري اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻌﺎد‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ از‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﻤﺮﮐﺰ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺨﺶ ‪ 9‬در رﺳﺎﻟﮥ ‪ 4‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﻮح‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﻗﻮسﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺒﺪﻫﺎ و‬
‫ﻣﻘﺮﻧﺲﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﭘﻨﺞ روش ﺑﺮاي ﮐﺸﯿﺪن ﻧﻤﺎي ﻗﻮسﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﻂﮐﺶ و ﭘﺮﮔﺎر ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺪﯾﻊ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮان آﻏﺎز‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﻌﻤﺎري داﻧﺴﺖ‪ .‬اﯾﻮوﻧﻪ دوﻟﺪـ ﺳﻤﭙﻠﻮﻧﯿﻮس ) ‪Qubba for al-Kashi, video‬‬
‫‪ (tape‬اﯾﻦ را در ﯾﮏ ﻓﯿﻠﻢ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮ ﺑﻪ ﺗﺠﺴﻢ روش‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن در اﺳﻼم ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﺮاي ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن اﺷﮑﺎل ﺗﺤﺮﯾﮏآﻣﯿﺰ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن اﺟﺎزه داده ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﻟﺰاﻣﺎت ﻫﻨﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪(13‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1393‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺑﻪ وﻓﻮر در ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت ﮐﺎر ﻣﻮزاﯾﯿﮏﺳﺎزان‪ ،‬ﺗﺠﺎر و دﯾﮕﺮ ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ﺑﻪ‬

‫‪122‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﮑﺎري ﻗﻮي ﻣﯿﺎن رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ رﯾﺎﺿﯽ ﺑﺎ ﺑﺮﮔﺰاري ﺟﻠﺴﺎت ﻣﯿﺎن رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ﺣﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺟﻠﺴﺎﺗﯽ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪة ﮔﺴﺘﺮده در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد‪» .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﺴﺌﻠﻪاي را ﮐﻪ درﺑﺎرة ﯾﮏ‬
‫وﺳﯿﻠﮥ ﺗﺴﻄﯿﺢ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺑﻮد در ﻣﮑﺎن ﺳﺎﺧﺖوﺳﺎز رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ در ﻃﻮل ﯾﮏ‬
‫ﺟﻠﺴﻪ ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان‪ ،‬رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن و دﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺣﻞ ﮐﺮد‪Mathematics and Arts, ) «.‬‬
‫‪(p. 171‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ در ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ‪ 4‬درﺑﺎرة اﻧﺪازهﮔﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در آن‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﺴﺎﺣﺖ اﺷﮑﺎل دو ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺳﻄﺢ و اﺟﺴﺎم ﺳﻪ ﺑﻌﺪي را ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﻣﺴﺎﺣﺖ ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ارﺗﻔﺎع آن‪ ،‬از اﻧﻮاع ﻣﺜﺎل ﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻮل‬
‫ﺳﻪ ﺿﻠﻊ ﻣﺜﻠﺚ را ﺑﺪاﻧﯿﺪ و ﺳﭙﺲ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل ﻫﺮون اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ روش ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداران و ﮐﺸﺎورزان ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺴﺎﺣﺖ زﻣﯿﻨﺸﺎن را ﺑﺪون‬
‫وارد ﺷﺪن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ارﺗﻔﺎع ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺤﺼﻮل ﺧﻮد را از‬
‫آﺳﯿﺐ در اﻣﺎن ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﮑﺎل ﻣﺴﻄﺢ و ﺳﻪﺑﻌﺪي ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي درﺳﯽ ﻣﺪرن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻋﺪم وﺟﻮد اﺷﮑﺎل دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻟﻮزا‪ ،‬ﺟﻮداﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﯿﻪ‪ ،‬دﻓﯽ‪ ،‬ﺷﻠﺠﻤﯽ و‪ ...‬ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ اﺷﮑﺎل در آن زﻣﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدﺷﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻧﮏ‪ :‬ﺷﮑﻞ ‪ (1‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻣﻘﺪﻣﮥ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ اﺷﮑﺎل‬
‫ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﯽ ﻫﺪف ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻫﺮ دو‬
‫ﺿﻠﻊ ﻣﺠﺎور‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و دو ﺟﻔﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و دو ﻗﻄﺮ داﺧﻞ آن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻗﻄﻊ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آن را ﮐﯿﺖ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ ﮐﻪ داراي دو زاوﯾﮥ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ اﯾﻦ دو زاوﯾﻪ‬
‫ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن آن را ﻟﻮزا و اﮔﺮ اﯾﻦ دو زاوﯾﻪ ﺑﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎران آن را ﺟﻮداﻧﻪ و‬
‫اﮔﺮ ﺗﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن آن را ﺑﺎﻃﯿﻪ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در زﯾﺮ اﺷﮑﺎل آنﻫﺎ را آوردهام‪«.‬‬
‫)‪(Jamshid al-Kashi: Miftah al-Hisab, p. 219‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬

‫‪123‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﺷﮑﻞ ‪ :1‬ﺳﻪ ﻧﻮع ﮐﯿﺖ‬

‫ﭼﻮن ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺸﻬﻮر زﻣﺎن ﺧﻮد و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة ﭼﻨﺪﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﺎﻟﮥ ‪ 3‬را ﺑﻪ ﻣﻨﺠﻤﺎن اﺧﺘﺼﺎص داد و آن را روش ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻣﻨﺠﻤﺎن‬
‫ﻧﺎم ﻧﻬﺎد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ )ﺗﻨﺠﯿﻢ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺘﺎرهﺑﯿﻨﯽ اﺳﺖ وﻟﯽ در آن‬
‫زﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺎر و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎﺟﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽ در ﻣﺴﯿﺮ ﺗﺠﺎرت‬
‫ﻏﺮب‪ -‬ﺷﺮق ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از دﻗﯿﻖﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت در رﺳﺎﻟﮥ ‪) 2‬ﺣﺴﺎب ﮐﺴﺮﻫﺎ( ﺣﺴﺎب‬
‫ارز اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻧﺤﻮة ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﭘﻮل را ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮐﺴﺮﻫﺎ را ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬او ﺑﯿﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﮐﺴﺮﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﺰ‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷﻮد و اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﯿﺴﺘﻤﺎﺗﯿﮏ ﮐﺴﺮﻫﺎي اﻋﺸﺎري را ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺳﻌﯽ ﺑﻪ ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﺮاي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻼوه ﯾﮏ ﻓﺼﻞ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫از ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﻦ ارزﻫﺎ اﺧﺘﺼﺎص داد‪.‬‬
‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن از ﮐﺴﺮﻫﺎي ﻣﺨﻠﻮط اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻣﺨﺮج آنﻫﺎ‬
‫ﺷﺼﺖ ﯾﺎ ﺗﻮانﻫﺎﯾﯽ از آن ﺑﻮد و از ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺮفﻧﻈﺮ و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫آنﻫﺎ را دﻗﯿﻘﻪ‪ ،‬ﺛﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺛﺎﻟﺜﻪ‪ ،‬راﺑﻌﻪ و‪ ...‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺮﻫﺎ‬
‫را ﺑﺎ ﻣﺨﺮجﻫﺎﯾﺸﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯾﮏدﻫﻢ‪ ،‬دودﻫﻢ‪ ،‬ﺳﻪدﻫﻢ و‪...‬‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪﯾﻢ‪ .‬اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﯿﺎق ﺳﺮوﮐﺎر دارﻧﺪ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﺣﺘﯽ اﮐﺜﺮ ﻣﺮدم ﻋﺎدي از‬
‫دﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻃﺴﻮج و ﺷﻌﯿﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻫﺮ دﯾﻨﺎر ﻣﻌﺎدل ‪ 6‬دﻧﯿﮏ و ﻫﺮ‬
‫ﻃﺴﻮج ﻣﻌﺎدل ‪ 4‬ﺷﻌﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬آنﻫﺎ ﺷﻌﯿﺮ را ﺑﻪ دﻧﯿﮏ‪ ،‬ﻃﺴﻮج و ﺷﻌﯿﺮ و‪ ...‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن )‪(Jamshid al-Kashi: Miftah al-Hisab, p. 106-107‬‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ (13‬ﺑﺮرﺳﯽ اﻋﺪاد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺪود ﮐﺎرﻫﺎي ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﺑﺨﺸﯽ از رﯾﺎﺿﯿﺎت اﺳﺖ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫‪124‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﮥ اﻋﺪاد ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬اﻋﺪاد اﻋﺪاد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ دو ﻋﺪد ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺘﻔﺎوتاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻘﺴﻮمﻋﻠﯿﻪﻫﺎي ﺳﺮة ﻫﺮﯾﮏ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻘﺴﻮمﻋﻠﯿﻪ‬
‫ﺳﺮة ﯾﮏ ﻋﺪد‪ ،‬ﻣﻘﺴﻮمﻋﻠﯿﻪ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺧﻮد ﻋﺪد اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺟﻔﺖ‬
‫اﻋﺪاد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ )‪220‬و‪ (284‬اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺷﯿﻮة ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﯾﺎﻓﺘﻦ ﯾﮏ ﺟﻔﺖ اﻋﺪاد‬
‫ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اوﻟﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﺑﺮاي اﻋﺪاد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ‬
‫ﻗﺮه ﮐﺸﻒ ﺷﺪ‪ .‬وي ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد ) ‪On Thabit ibn Kurrah's Formula for Amicable‬‬
‫‪ (Numbers, p. 571‬ﮐﻪ اﮔﺮ ‪ q ،p‬و ‪ r‬اﻋﺪاد اوﻟﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ‪q=3× 2(n1) 1 ،p=3×2n1‬‬
‫و ‪ r=9× 2(2n1)1‬ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ‪ n>1‬ﻋﺪدي ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬آنﮔﺎه ‪ 2npq‬و ‪ 2nr‬اﻋﺪاد‬
‫ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ را دوﺑﺎره ﻓﺮﻣﺎ و دﮐﺎرت ﮐﺸﻒ ﮐﺮدﻧﺪ و اوﯾﻠﺮ آن را ﺗﻌﻤﯿﻢ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ (2npq, 2nr) :‬ﯾﮏ ﺟﻔﺖ اﻋﺪاد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ‪،p = (2 (nm)+1)× 2m1‬‬
‫‪ q = (2 (nm) + 1) × 2n  1‬و‪ r = (2 (nm)+1)2 × 2n+m  1‬اﻋﺪاد اول ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ >‪m n‬‬
‫≤‪ (On Thabit ibn Kurrah's Formula for Amicable Numbers, p. 571) . 1‬ﻧﻘﻞ‬
‫زﯾﺮ از ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﯾﮏ ﺟﻔﺖ اﻋﺪاد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬دو ﻋﺪد ﻣﺘﻔﺎوت ﮐﻪ اﺟﺰاي ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‬
‫دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‪ .‬ﯾﮏ ﻋﺪد از ﺗﻮانﻫﺎي ‪ 2‬را ﻃﻮري ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮏ ﺑﺎر آن را در‬
‫‪ 3/2‬ﺿﺮب ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ آن را در ‪ 3‬ﺿﺮب ﮐﻨﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ﯾﮏ را از ﻫﺮ دو ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺿﺮب ﮐﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻫﯿﭻ ﻋﺪدي ﺑﻪ ﺟﺰ ﯾﮏ‪ ،‬آن دو ﻋﺪد را ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرد‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻋﺪد را‬
‫ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‪ ،‬آن را اوﻟﯿﻦ ﻣﺎﻧﺪه ﯾﺎ اوﻟﯿﻦ ﻣﻔﺮد و دوﻣﯿﻦ ﻋﺪد را دوﻣﯿﻦ ﻣﺎﻧﺪه ﯾﺎ دوﻣﯿﻦ ﻣﻔﺮد‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ ﮐﻪ دوﻣﯿﻦ ﻣﻔﺮد ﻣﻨﻬﺎي دو ﺑﺮاﺑﺮ اوﻟﯿﻦ ﻣﻔﺮد ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻣﻔﺮد را در دوﻣﯿﻦ ﻣﻔﺮد ﺿﺮب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب را ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﻔﺮد ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﯾﮏ ﺑﺎر‪ 2 N‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﻔﺮد و ﯾﮏ ﺑﺎر ‪ 2N‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮع اوﻟﯿﻦ ﻣﻔﺮد و دوﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﻔﺮد را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب اوﻟﯽ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ اول اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﺪد‬
‫ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ اول‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب دوﻣﯽ را اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ دوم ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪(JAMSHID AL-KASHI: MIFTAH AL-HISAB, P. 484‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ روش ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﺎ روشﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه و اوﯾﻠﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻮﺟﻪ را ﺑﻪ‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬ ‫ﻇﺮاﻓﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي رﯾﺎﺿﯽ ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺳﺆاﻻت زﯾﺮ را‬

‫‪125‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﭘﺪﯾﺪ آورد‪:‬‬
‫‪ ‬آﯾﺎ روش ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت از روش ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻦ ﻗﺮه اﺳﺖ؟‬
‫‪ ‬آﯾﺎ روش ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اول ﺑﻮدن ‪ r‬ﻧﺪارد؟‬
‫‪ r ‬ﭼﻪ ﻫﺴﺖ؟‬
‫آﯾﺎ اول ﺑﻮدن ‪ p‬و ‪ ،q‬اول ﺑﻮدن ‪ r‬را ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؟ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ اﮔﺮ ‪ p‬و ‪q‬‬ ‫‪‬‬
‫اول ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ r=p+q+pq ،‬ﯾﮏ ﻋﺪد اول اﺳﺖ؟‬
‫‪ ‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﯾﮏ ﻣﺜﺎل ﻧﻘﺾ ﺑﯿﺎورﯾﻢ؟ اﮔﺮ ‪ p‬و ‪ q‬ﻧﻮع ﺧﺎص ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻃﻮر؟‬
‫‪ ‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ را ﯾﺎﻓﺖ؟‬
‫‪ ‬آﯾﺎ ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺘﺤﺎﺑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﻮد؟‬
‫‪ .2‬ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و اﺳﺘﻮﯾﻦ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1585‬ﻣﯿﻼدي‪ ،‬ﺳﯿﻤﻮن اﺳﺘﻮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻨﺘﺸﺮ‬
‫ﮐﺮد و آن را ﺣﺴﺎب ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺣﺎوي دو ﺟﻠﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻠﺪ اول‪،‬‬
‫ﺗﻌﺎرﯾﻒ و در ﺟﻠﺪ دوم ﻋﻤﻠﮑﺮﻫﺎﯾﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺴﺎب ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‪،‬‬
‫رادﯾﮑﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪايﻫﺎ و ﻣﻌﺎدﻻت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻓﺼﻞ دوم اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﺳﺘﻮﯾﻦ ﺑﺨﺸﯽ‬
‫را ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪﻫﺎ اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ .‬او در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد روش ﺟﺪﯾﺪي را ﺑﺮاي‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﮥ اﻋﺪاد ﺻﺤﯿﺢ و ﮐﺴﺮﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﺮ درﺟﻪ اراﺋﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﮥ اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و روشﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻗﺮن‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪In The extraction of the n-th root in the sexagesimal ) .‬‬
‫‪ (notation‬در اﯾﻨﺠﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻣﺜﺎل ﮐﻪ ﻧﺸﺌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ از دو داﻧﺸﻤﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ را در ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﺧﻮد در دورهﻫﺎي زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻣﯽاﻓﮑﻨﯿﻢ‪ .‬در‬
‫روش اﺳﺘﻮﯾﻦ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﻧﻘﺎﯾﺼﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺳﺎدهﺳﺎزي ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺑﻬﯿﻨﻪﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ ﮐﻪ روش اﺳﺘﻮﯾﻦ را ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﺗﺮ ﮐﻨﺪ‬
‫اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮔﺮﭼﻪ روشﻫﺎي ارﺋﻪﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و اﺳﺘﻮﯾﻦ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ (13‬ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ اﺳﺎﺳﯽ آن در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎدآور‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1393‬ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎ داﻧﺶ ﻣﺎ ﻫﯿﭻ ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﻣﯿﺎن اﺛﺒﺎت ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و اﺳﺘﻮﯾﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪126‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﺑﺮﮔﺮن‪ (Episodes in the mathematics of Medieval Islam) 3‬ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ را ﺑﺮاي‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ورود ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ اﯾﻦ روشﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻤﯽ ﺑﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺘﻮﯾﻦ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬ﺳﯿﻤﻮن اﺳﺘﻮﯾﻦ ﯾﮏ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﻼﻧﺪرزي ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1548‬ﻣﯿﻼدي در ﺑﻠﮋﯾﮏ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﻓﻮرﯾﮥ ‪ 1620‬ﻣﯿﻼدي در ﻫﺎﯾﻮ در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﮐﺎر‬
‫او ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ و درﯾﺎ ﻧﻮردي را‬
‫در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﯽ او زﻣﺎﻧﯽ رخ داد ﮐﻪ وي ﻧﺰد ﭘﺮﻧﺲ ﻣﻮرﯾﺲ‪،‬‬
‫در ﺣﺴﺎب ﮔﻠﻒ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻣﺸﺎور و ﺳﭙﺲ در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﯾﮏ اﻓﺴﺮ ﻋﻤﻮﻣﯽ و‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻮد‪ .‬اﺳﺘﻮﯾﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺸﻬﻮري ﺑﻮد ﮐﻪ از وي در ﭘﺬﯾﺮش و اﻧﺘﺸﺎر‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ رﯾﺎﺿﯽ در اروﭘﺎ ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﺗﺮﺟﻤﮥ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﮐﺘﺎب ﺣﺴﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﻣﺎس ﺟﯿﺮﺳﻮن ﯾﮏ ارز اﻋﺸﺎري در اﯾﺎﻟﺖ ﻣﺘﺤﺪة‬
‫اﻣﺮﯾﮑﺎ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﻤﺎدﻫﺎي رﯾﺎﺿﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻤﺎد ﺟﺬر‪ ،‬از دﯾﮕﺮ ﻣﯿﺮاث اﺳﺘﻮﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻮﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫اﻏﻠﺐ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺜﺎلﻫﺎ و روشﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري را ﺑﺮاي ﺣﻞ ﯾﮏ ﻣﺴﺌﻠﻪ داده ﺷﺪه‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﯾﻦ ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻗﺎﺑﻞﻣﻼﺣﻈﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺣﺴﺎب او‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﺐ آورده ﺷﺪه از اﺳﺘﻮﯾﻦ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎب ﺣﺴﺎب‬
‫اوﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ‪ .1‬اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ در ﮐﺎر ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫در ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ را از ﻃﺮﯾﻖ ﯾﺎﻓﺘﻦ رﯾﺸﻪ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫او اﯾﺪة دورﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در روش اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ را ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﻃﺮح اوﻟﯿﮥ آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑﺮاي ﯾﮏ‬
‫ﻋﺪد دﻟﺨﻮاه ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﯾﮏ ﺟﺪول اﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫او ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﺑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬او اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺪادي ﻣﺜﺎل ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﯾﮏ ﺗﻮﺟﯿﻪ رﺳﻤﯽ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﭼﺮا اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽآﯾﺪ اراﺋﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر داﺧﻞ ) ‪In The extraction of the n-th root in the sexagesimal‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫‪ (notation‬و ﺑﺮﮔﺮن )‪ (Episodes in the mathematics of Medieval Islam‬ﯾﮏ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬ ‫ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻧﻈﺮي ﺑﺮاي اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﯾﮏ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﮐﻠﯽ‬

‫‪127‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻘﺮﯾﺐ ﯾﮏ رﯾﺸﻪ از ﻫﺮ درﺟﻪ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﮐﻠﯽ ﯾﮏ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ از‬
‫اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﺟﺬر اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﺟﺬر ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ ،‬ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ را ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪﻫﺎ اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب‪ ،‬اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﺟﺬرش را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ او را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از زﺑﺎن و ﻧﻤﺎد رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺪرن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ آوردن ﯾﮏ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮ و واﺿﺢ‪ ،‬ﺑﺪون از دﺳﺖ دادن ﮐﻠﯿﺖ‪ ،‬اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ را ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﯾﮏ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﻌﺪاد ارﻗﺎم دادهﺷﺪه ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﮐﻠﯽ ﯾﮏ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻫﺮ ﺗﻌﺪاد ارﻗﺎم ﻧﯿﺰ واﺿﺢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻮﺻﯿﻒ اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫رﯾﺸﮥ ‪n‬ام در زﯾﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ N‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ارﻗﺎم آن ﺑﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي دورﻗﻤﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ آنﻫﺎ را‬
‫دور ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺠﺴﻢ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ‪ N‬ﯾﮏ ﻋﺪد ﺻـﺤﯿﺢ‬
‫ﺷﺶرﻗﻤﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ N=abcdef‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ‪ ،‬دورﻫﺎ ﺗﻌﺪاد ارﻗـﺎم ﺑﺨـﺶ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺟﺬر را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑـﺮاي ﻣﺜـﺎل‪ ،‬ﭼـﻮن ‪ N‬داراي ‪ 3‬دور اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺨـﺶ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺟﺬر‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﺪد ﺳﻪرﻗﻤﯽ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﺪد در ﺻﺪﺗﺎﯾﯽﻫﺎ‪ .‬ﭘـﺲ از اﯾﺠـﺎد‬
‫دورﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺨﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﺟﺬر از دور ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟـﺬا‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﺑﺘﺪا ﺟﺬر ‪ ab‬را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬او ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ A‬را ﮐﻪ‬
‫ﻣﺠﺬور آن ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ‪ ab‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد‪ A .‬اوﻟﯿﻦ رﻗﻢ ﺑﺨﺶ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫‪ N‬از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺗﻔﺎﺿﻞ ‪ p0=ab-A2‬را ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋـﺪد ﺟﺪﯾـﺪ‬
‫‪ p0cd‬را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در آن ‪ p0cd‬اﻟﺤﺎق ‪ p0‬و ‪ cd‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﭼﻮن ‪ ab‬ﯾﮏ ﻋﺪد دو رﻗﻤﯽ و ‪ p0‬ﯾﮏ ﻋﺪد ﯾﮏ رﻗﻤﯽ اﺳﺖ‪ p0cd ،‬در ﺻـﺪﮔﺎن ﻗـﺮار‬
‫دارد‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋـﺪد ﺻـﺤﯿﺢ ‪ B‬را ﮐـﻪ در ‪(2A×10+B)B ≤ p0cd‬‬
‫ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﺪد ‪ B‬رﻗﻢ دوم ‪ N‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ رﻗﻢ ﺳﻮم‪ ،‬ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﻔﺎﺿﻞ ‪ p1=p0cd(2A×10+B)B‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻋﺪد ‪ p1ef‬را ﮐﻪ در آن ‪ p1ef‬از‬
‫اﻟﺤﺎق ‪ p1‬و‪ ef‬ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ‪ A‬و ‪ B‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮد اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬او ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ C‬را ﮐﻪ در آن راﺑﻄﻪ‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪(13‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ (2AB×10+C)C≤p1ef 1393‬ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ در آن ‪ AB‬اﻟﺤﺎق ‪ A‬و ‪ B‬اﺳﺖ و‬

‫‪128‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫‪ C‬رﻗــﻢ ﺳــﻮم ) از ﺳــﻤﺖ ﭼــﭗ( ﺑﺨــﺶ ﺻــﺤﯿﺢ ‪ N‬اﺳــﺖ‪ .‬در ﭘﺎﯾــﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺎﺿــﻞ‬
‫‪ p2=p1ef(2AB×10+C)C‬را ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ ،p2=0‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻏﯿــﺮ اﯾــﻦ ﺻــﻮرت‪ ،‬ﮐﺎﺷــﺎﻧﯽ ‪ p2‬را ﺑــﻪ ﻋﻨــﻮان ﺻــﻮرت ﺑﺨــﺶ ﮐﺴــﺮي ﺟــﺬر و‬
‫‪ (2AB×10+C)C+1=2ABC+1‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺨﺮج آن در ﻧﻈـﺮ ﻣـﯽﮔﯿـﺮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫‪ ABC‬ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺑﺮاي‬ ‫( ﺑﺨﺶ ﮐﺴﺮي ﺟﺬر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‬ ‫)‬
‫‪ N‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻋﺪد ‪ π‬اﺳﺘﻔﺎدة زﯾﺎدي از‬
‫اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﺑﺎﻻ ﺑﺮاي ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺟﺬر ﮐﺮد‪Al-Kashi’s determination of π to 16 ) .‬‬
‫‪ (decimals in an old manuscript‬در اداﻣﻪ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .1‬در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج ﺟﺬر ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب اﺳﺖ‬
‫اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻧﺤﻮة اﺟﺮاي اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﺗﻮﺻﯿﻒﺷﺪه را در ﺑﺎﻻ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﯾﮏ ﺟﺪول‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اراﺋﻪ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﯾﮏ‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﻋﻤﻠﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻠﯽ ﺑﺮاي وﺿﻮح ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻧﻤﺎدﻫﺎي‬
‫ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺟﺬر ﻋﺪد ‪ 331781‬را ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻋﺪد را ﺑﻪ‬
‫دورﻫﺎي دو رﻗﻤﯽ ‪ c=17 ،ab=33‬و ‪ ef=81‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﯾﮏ ﺟﺪول ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺑﺘﺪا ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ A‬را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺬور آن ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ دور ‪33‬‬
‫اﺳﺖ‪A2≤33 .،‬؛ ‪ A=5‬و آن را ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺟﺪول ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺟﺪول ﺑﻌﺪي ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬
‫ﺣﺎل ‪ p0=3352=8‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و آن را زﯾﺮ ‪ 33‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻋﺪد ‪ 817‬را در ﻧﻈﺮ‬
‫‪129‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و دو ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 5‬ﯾﻌﻨﯽ ‪ 10‬را ﺑﺎﻻي ‪ 5‬ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﯾﮏ رﻗﻢ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ B‬را ﮐﻪ ‪ (2×5×10+B)B≤817‬ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺠـﺎم‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت رﯾﺎﺿﯽ ‪ B=7‬اﺳﺖ و آن را ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺳﺘﻮن دوم ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎﺿﻞ ‪ p1=817(2×5×10+7)7‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ p1=68‬ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن را در ﺳﺘﻮن‬

‫دوم زﯾﺮ ‪ 17‬ﻗﺮار داده و ﺑﻪ ﻋﺪد ‪ 688‬ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رﻗﻢ آﺧﺮ ‪ 17‬را دو ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺮده‬
‫و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﺎﻻي ‪ 107‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﯾﮏ رﻗﻢ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺣﺮﮐﺖ داده ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺣﺎل ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ C‬را ﮐﻪ ‪ (114×10+C)C≤6881‬ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺪد ﺑﻪ‬

‫وﺿﻮح ‪ C=6‬اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺳﺘﻮن ﺳﻮم ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‪.‬‬

‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪(13‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫‪130‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ‪ P2=6881(2×57×10+6)6‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ p2=5‬ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ آن را در‬
‫ﺳﺘﻮن ﺳﻮم و زﯾﺮ ‪ 81‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﺟﺬر ﭘﯿﺪا ﺷﺪه و ‪ p2=5≠0‬ﺻﻮرت‬
‫ﺑﺨﺶ ﮐﺴﺮي ﺟﺬر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺮدن رﻗﻢ آﺧﺮ ‪ ،1146‬ﻋﺪد ‪ 1152‬ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺨﺮج ﺑﺨﺶ ﮐﺴﺮي ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 1152+1=1153‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺟﺬر‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﺷﺪه ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫‪331781  576‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪1153‬‬
‫‪2‬ـ‪ .2‬اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﮥ ﺑﺎﻻﺗﺮ در ﮐﺎر ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫اﻟﮕﻮرﯾﺘﻤﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ وﻟﯽ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ ﺧﺴﺘﻪﮐﻨﻨﺪهﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮاي اﺳـﺘﺨﺮاج ﺗﻘﺮﯾـﺐ رﯾﺸـﮥ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪﻫﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑـﺮود‪ .‬ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ ﯾـﮏ ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﮐﻠـﯽ از اﻟﮕـﻮرﯾﺘﻢ ﺧـﻮد را ﺑـﺮاي‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪﻫﺎ از ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻬﻮدي اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬او روش ﺧـﻮد را‬
‫از ﻃﺮﯾﻖ ﯾﺎﻓﺘﻦ رﯾﺸﮥ ﭘﻨﺠﻢ ﻋﺪد ‪ N=44240899506197‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﯾـﻦ ﻣﺜـﺎل را‬
‫ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ روش ﮐﻠﯽ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از زﺑـﺎن و ﻧﻤـﺎد رﯾﺎﺿـﯿﺎت ﻣـﺪرن ﺗﻮﺻـﯿﻒ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﺑﺨﺶ ﻗﺒﻞ ﻓﺮض ﮐﻨﯿـﺪ ‪N=a1a2…am‬‬
‫ﯾﮏ ﻋﺪد ‪ m‬رﻗﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ‪ .m≥2‬ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ ‪n‬ام‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ارﻗﺎم ‪ N‬را ﺑـﻪ‬
‫دورﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ n‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺷﺮوع ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬او‬
‫ﺑﻪ دور ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓـﺮض ﮐﻨﯿـﺪ ‪ N=a1a2…ak‬ﮐـﻪ ‪ k≤n‬دور ﺳـﻤﺖ ﭼـﭗ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او اﺑﺘﺪا ﺑﺨﺶ ﺻﺤﯿﺢ رﯾﺸﻪ را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪A‬‬
‫را ﮐﻪ ﺗﻮان ‪n‬ام آن ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﻋﺪد ﺗﺸﮑﯿﻞﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ دور اﺳـﺖ ﻣـﯽﯾﺎﺑـﺪ؛ ≤‪.An‬‬
‫‪a1a2…ak‬ﻋﺪد ‪ A‬رﻗﻢ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﺨﺶ ﺻﺤﯿﺢ ‪ n N‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﺴﺖوﺟﻮي‬
‫رﻗﻢ ﺑﻌﺪي رﯾﺸﻪ‪ ،‬ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ ﺗﻔﺎﺿـﻞ ‪ p0= a1a2…akAn‬را ﺣﺴـﺎب ﮐـﺮده و ﻋـﺪد ﺟﺪﯾـﺪ‬
‫‪ p0ak+1…ak+n‬را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐـﻪ در آن ‪ ak+1… ak+n‬دور دوم )از ﺳـﻤﺖ ﭼـﭗ( ‪ N‬و‬
‫‪ ak+1‬اﺳــــــﺖ‪ .‬او ﺳــــــﭙﺲ ﻣﻘــــــﺪار‬ ‫‪… ak+n‬‬ ‫…‪ p0ak+1‬اﻟﺤــــــﺎق ‪ p0‬و‬ ‫‪ak+n‬‬
‫‪  n‬‬ ‫‪ n  1 1 n2  n  0 0 n1 ‬‬
‫را در ﻧﻈـــﺮ‬ ‫‪f1 ( B )    10n1 A n1 B 0    ‬‬ ‫‪10 A B   10 A B  B‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬ ‫‪ 1 ‬‬ ‫‪ n  1‬‬ ‫‪ n‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ )‪ f1(B‬را در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﯾـﮏ ﺟـﺪول ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬
‫ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﻣـﯽﮐﻨـﯿﻢ ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن ﻋﻼﻗـﻪﻣﻨـﺪ‪ ،‬ﮐﺘـﺎب ) ‪Episodes in the mathematics of‬‬

‫‪131‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
‫‪ (Medieval Islam‬را ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺰرگﺗـﺮﯾﻦ ﻋـﺪد ﺻـﺤﯿﺢ ‪B‬‬
‫را ﮐﻪ ‪ f1(B)≤p0ak+1…ak+n‬ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ‪ B‬رﻗﻢ دوم )از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ( ﺑﺨـﺶ ﺻـﺤﯿﺢ‬
‫‪ n N‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ رﻗﻢ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻔﺎﺿﻞ )‪ p1=p0ak+1… ak+n  f1(B‬را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫و ﻋـﺪد ‪ p1ak+n+1… ak+2n‬را ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﻣـﯽدﻫـﺪ ﮐـﻪ در آن ‪ ak+n+1… ak+2n‬دور ﺳـﻮم )از‬
‫ﺳــﻤﺖ ﭼــﭗ( ‪ N‬و ‪ p1ak+n+1… ak+2n‬اﻟﺤــﺎق ‪ p1‬و ‪ ak+n+1… ak+2n‬اﺳــﺖ‪ .‬ﺣــﺎل ﻣﻘــﺪار‬
‫‪ n‬‬ ‫‪ n  1‬‬ ‫‪ n‬‬ ‫‪‬‬
‫‪f 2 (C )    10 n1 ( AB) n1 C 0    ‬‬ ‫‪10 ( AB )1 C n2   100 ( AB) 0 C n1  C‬‬
‫‪ 1 ‬‬ ‫‪ n  1‬‬ ‫‪ n‬‬ ‫‪‬‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ C‬را ﮐﻪ ‪ f2(C)≤p1ak+n+1… ak+2n‬ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‬ ‫‪n‬‬
‫ﻋﺪد ‪ C‬رﻗﻢ ﺳﻮم )از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ( ﺑﺨﺶ ﺻﺤﯿﺢ ‪N‬‬
‫را اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ‪ m/n‬ﺗﻤﺎم ارﻗﺎم ﺑﺨﺶ ﺻﺤﯿﺢ ‪ n N‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﺗﻔﺎﺿﻞ ‪ P m / n‬اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ‪ m / n‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺎﮐﻤﺘﺮ از اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺪد ﺻـﺤﯿﺢ …‪ r=ABC‬اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫‪n‬‬
‫اﮔﺮ ‪ P m / n =0‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و ‪N‬‬
‫‪u‬‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒــﯽ ﺑــﺮاي رﯾﺸــﻪ اﺳــﺖ ﮐــﻪ در آن ‪r=ABC...‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪N r‬‬ ‫در ﻏﯿــﺮ اﯾــﻦ ﺻ ـﻮرت‬
‫‪v‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫‪ v = (r+1)n  rn‬و ‪rn ≤ N. ،=N – rn u = p m / n‬‬
‫ﻧﻈﺮ راﺷﺪ ) ‪The development of Arabic mathematics between‬‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫‪ (arithmetic and algebra‬اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﮥ ‪n‬ام‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎﺻﯽ‬
‫از آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روش راﻓﯿﻨﯽـ ﻫﻮرﻧﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر‬
‫داﺧﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ اﯾﻦ ﯾﮏ ﻧﺎمﮔﺬاري ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا »اﯾﻦ روش‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻨﮑﻪ راﻓﯿﻨﯽ‬
‫و ﻫﻮرﻧﺮ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺪتﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﭼﯿﻨﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪(In The extraction of the n-th root in the sexagesimal notation) «.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ راﺷﺪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻧﺸﺌﺖﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﺪرﺳﮥ ﮐﺮﺟﯽ‪ 4‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﮐﺮﺟﯽ‪ ،‬رﯾﺎﺿﯿﺪان و آبﺷﻨﺎس ﻣﺸﻬﻮر اﯾﺮاﻧﯽ در ﻧﯿﻤﮥ‬
‫دوم ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم ﻫﻢدورة اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ و ﺑﻮﻋﻠﯽﺳﯿﻨﺎﺳﺖ‪ .‬وﺑﮑﻪ ﻣﺴﺘﺸﺮق آﻟﻤﺎﻧﯽ در‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن‬
‫‪ (13‬ﺳﺎل ‪ 1853‬ﻣﯿﻼدي‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎب اﻟﻔﺨﺮي ﮐﺮﺟﯽ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺖ‬ ‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ‬
‫ﮐﻪ در آن ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﯿﺒﻮﻧﺎﭼﯽ از رﯾﺎﺿﯿﺪانﻫﺎي‬ ‫‪1393‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‬

‫‪132‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺑﻪﺧﺼﻮص ﮐﺮﺟﯽ اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜـــﺎل ‪ .2‬ﮐﺎﺷـــﺎﻧﯽ روش ﺧـــﻮد در ﻣﺜـــﺎل ‪ 1‬را ﺑـــﺮاي ﯾـــﺎﻓﺘﻦ رﯾﺸــﮥ ﭘـــﻨﺠﻢ‬
‫‪ N=44240899506197‬ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از ﺗﻮﺻﯿﻒ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ او ‪ R=r‬را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در آن ‪ r‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺤﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫‪ u=Nr5 ،N≥r5‬و ‪ .v=(r+1) 5r5‬ﺑﻨــﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺮوﺟــﯽ اﯾــﻦ ﻣﺜــﺎل ﺧــﺎص ﺑﺮاﺑــﺮ ﺑــﺎ‬
‫‪ 536‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ارﻗﺎم ‪ r‬ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دورﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد رﯾﺸﮥ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬دورﻫﺎ داري ‪ 5‬رﻗﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ در رﯾﺸﻪ ‪n‬ام‬
‫دورﻫﺎ داراي ‪ n‬رﻗﻢ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬دورﻫـﺎ ارﻗـﺎم ‪ ... ،1010 ،105 ،100‬در ‪ N‬را ﻣـﯽﺷـﻤﺎرﻧﺪ‬
‫)ﻫﺮﮐﺪام ﯾﮏ ﺗﻮان ﭘﻨﺠﻢ ﮐﺎﻣﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ( و ﺗﻌﺪاد دورﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ارﻗﺎم ‪ r‬را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ‪ ،r=ABC‬ﻫﺮ رﻗﻢ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﺳﯿﮑﻞﻫـﺎي ‪ 08995 ،4424‬و ‪06197‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻠﮥ اول اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ A‬اﺳﺖ ﮐﻪ ‪ . A5≤4424‬در‬
‫اﯾــﻦ ﺻــﻮرت ‪ .A=5‬در ﯾــﺎﻓﺘﻦ دﯾﮕــﺮ ارﻗــﺎم‪ ،‬ﮐﺎﺷــﺎﻧﯽ ﻣﻠــﺰم ﺑــﻪ اﺳــﺘﻔﺎده از ﻣﻌﺎدﻟ ـﮥ‬
‫‪5‬‬ ‫‪5 ‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫‪5 ‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪( x  y ) 5  y 5  (((((  y    x) y    x 2 ) y    x 3 ) y    x 4 ) y ) y‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬او ﮐﺎرش را در ﯾﮏ ﺟﺪول ﺑﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺮﺗﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻣﻘـﺪار‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﮥ اﺧﯿﺮ را آﺳﺎن ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺷﻤﺎرﺷﯽ ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﺪة اﺻﻠﯽ ﮐﻪ در ﭘﺲ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣـﯽﻣﺎﻧـﺪ ﯾﮑﺴـﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﺟﺰﺋﯿـﺎت ﺑﯿﺸـﺘﺮ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در )‪ (Episodes in the mathematics of Medieval Islam‬ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ‪ .3‬اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ در ﮐﺎر اﺳﺘﻮﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﻮﯾﻦ در ﮐﺘﺎب ﺣﺴﺎب ﺧﻮد‪ 16 ،‬ﻣﺜﺎل از ﻧﻮع اﺳﺘﺨﺮاج رﯾﺸﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺎ‬
‫روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻃﺮح ﮐﻠﯽ در ﻣﺴﺌﻠﻪ ‪ XVIII‬ﭼﻨﯿﻦ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» .‬ﯾﮏ‬
‫ﻋﺪد ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺳﺎده داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﯾﺸﮥ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ آن را ﺑﯿﺎﺑﯿﺪ‪ «.‬ﺑﺮاي ﺣﻞ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪،‬‬
‫اﺳﺘﻮﯾﻦ ﺷﺒﻪﻣﺜﻠﺚﻫﺎي ﭘﺎﺳﮑﺎل زﯾﺮ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬

‫‪133‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
‫ﺳﭙﺲ از آنﻫﺎ در اﺳﺘﺨﺮاج ﺟﺬر‪ ،‬رﯾﺸﮥ ﺳﻮم‪ ،‬رﯾﺸﮥ ﭼﻬﺎرم و رﯾﺸﮥ ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺛﺒﺎت ﯾﺎ ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﭼﺮا اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﯾﺸﮥ ﭘﯿﺪاﺷﺪه ﻫﻤﺎن رﯾﺸﮥ ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻮن اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ از‬
‫اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﺟﺬر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﺟﺬر آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎﯾﻤﺎن از‬
‫اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ‪ ،‬ﻣﺜﺎل اول اﺳﺘﻮﯾﻦ را ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﯿﺎن و آن را ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺪرن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬روش اﺳﺘﻮﯾﻦ ﻧﻘﺎﯾﺼﯽ دارد و اﯾﻦ روش در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﮐﻠﯽ ﮐﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﺳﺘﻮﯾﻦ رﯾﺸﻪ ﻋﺪد ‪ 186624‬را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورد و ﺟﺬر‬
‫ﺻﺤﯿﺢ را ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻋﺪد ‪ 432‬اﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ را ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آوردن ﺟﺬر ﻋﺪد ‪ 331781‬ﮐﻪ ﻗﺒﻼً از روش ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺟﺬر آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﯾﻢ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ روش اﺳﺘﻮﯾﻦ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ دو ﻋﺪد‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﺮده و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ روش اﺳﺘﻮﯾﻦ ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﻘﺎﯾﺺ اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ را اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺪد ‪ 186624‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺟﺬر ﻋﺪد ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ‪ .‬زﯾﺮ‬
‫ﻋﺪد دادهﺷﺪه دو ﺧﻂ ﻣﻮازي ﻣﯽﮐﺸﯿﻢ و ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺧﻂ ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ زﯾﺮ رﻗﻢ اول از‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻣﺸﺎﺑﻬﺎً ﻧﻘﻄﻪاي را زﯾﺮ رﻗﻢ ‪ 6‬و ﺳﭙﺲ ﻧﻘﻄﻪاي را زﯾﺮ رﻗﻢ ‪8‬‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺎﺑﻪ اﮔﺮ ارﻗﺎم ﺑﯿﺸﺘﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ در ﻣﯿﺎن زﯾﺮ‬
‫ارﻗﺎم ﻧﻘﻄﻪ ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻘﻄﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ارﻗﺎم رﯾﺸﻪ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮاي ﺑﻪدﺳﺖآوردن ﺑﺨﺶ ﺻﺤﯿﺢ ﺟﺬر‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ را ﮐﻪ ﻣﺠﺬور‬
‫آن ﮐﻤﺘﺮ ﯾﺎ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ‪ 18‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 4‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 4 .‬را روي‬
‫ﻧﻘﻄﮥ اول زﯾﺮ ‪ 8‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻣﺠﺬور ‪ 4‬را از ‪ 18‬ﮐﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ 2 ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ 2 .‬را ﺑﺎﻻي ‪ 8‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ‪ 16‬و ‪ 18‬را ﺧﻂ ﻣﯽزﻧﯿﻢ‪ .‬وﺿﻌﯿﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ (13‬ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫‪134‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ رﻗﻢ دوم ﺟﺬر‪ 20 ،‬را ﮐﻨﺎر رﻗﻢ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه از ﺟﺬر در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ 20 .‬را در ‪ 4‬ﺿﺮب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ 80 ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ‪ 266‬ﺑﺮ ‪ 80‬ﺟﺰء‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ‪ 3‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل ‪ 3‬را روي ﻧﻘﻄﮥ دوم زﯾﺮ ‪ 6‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﺳﭙﺲ آن را‬
‫ﮐﻨﺎر ‪ 20‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زﯾﺮ ‪ ،3‬ﻣﺠﺬور آن ﯾﻌﻨﯽ ‪ 9‬را ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت وﺿﻌﯿﺖ ارﻗﺎم ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺳﭙﺲ‪ 20 ،‬را در ‪ 4‬ﺿﺮب و ﭘﺲ از آن ﺣﺎﺻﻞ را در ‪ 3‬ﺿﺮب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ 240 ،‬ﺑﻪ‬

‫دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ اﻓﺰودن ‪ 240‬ﺑﻪ ﻣﺠﺬور ‪ 249 ،3‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آن را زﯾﺮ ‪266‬‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻣﯿﺎن ‪ 266‬و ‪ 17 ،249‬اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا وﺿﻌﯿﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ رﻗﻢ ﺳﻮم ﺟﺬر‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﺎﻓﺘﻦ رﻗﻢ دوم ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬آنﻫﺎ را ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺑﺎﻻ ﮐﻨﺎر ‪ 20‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ و آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارﻗﺎم ﺟﺬر ﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ ﯾﻌﻨﯽ ‪ 43‬ﮐﻨﺎر ‪ 20‬ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺿﺮب ‪ 20‬در ‪ 860 ،43‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺰء ﺻﺤﯿﺢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ‪ 1724‬ﺑﺮ‬
‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫‪ ،860‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 2‬اﺳﺖ‪ 2 .‬را روي ﻧﻘﻄﮥ ﺳﻮم ﻣﯿﺎن دو ﺧﻂ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﺳﭙﺲ ‪ 2‬را‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬ ‫ﮐﻨﺎر ‪ 20‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ و ﻣﺠﺬور ‪ 2‬را زﯾﺮ ‪ 2‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت وﺿﻌﯿﺖ آنﻫﺎ‬

‫‪135‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺳﭙﺲ‪ 20 ،‬را در ‪ 43‬ﺿﺮب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ ‪ 860‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺿﺮب آن در ‪ 2‬ﺑﻪ‬

‫ﻋﺪد ‪ 1720‬ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪ .‬ﺣﺎل ‪ 1720‬را ﮐﻨﺎر ‪ 2‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ وآن را ﺑﺎ ﻣﺠﺬور ‪ 2‬ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ‪ 1724‬اﺳﺖ ﮐﻪ آن را زﯾﺮ ﺧﻮدش ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا وﺿﻌﯿﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬

‫ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ‪ 432‬ﺟﺬر ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺿﺮب ‪ 432‬در‬
‫ﺧﻮدش ﺑﻪ ﻋﺪد ‪ 186624‬ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻋﺪد ﻣﺠﺬور داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ‪432‬‬
‫ﺟﺬري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻻزم داﺷﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻣﻌﺮﻓﯽ رﺳﺎﻟﮥ وﺗﺮ و ﺟﯿﺐ‬

‫رﺳﺎﻟﮥ وﺗﺮ و ﺟﯿﺐ ﯾﮑﯽ از ﺳﻪ دﺳﺘﺎورد رﯾﺎﺿﯽ ﻣﻬﻢ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺳﯿﻨﻮس و وﺗﺮ ﯾﮏﺳﻮم زاوﯾـﻪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﺳـﯿﻨﻮس و وﺗـﺮ ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ از ﺟﯿﺐ ﻣﻌﺮﻓﯽ رﺳﺎﻟﮥ وﺗﺮ و ﺟﯿﺐ ‪ α‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ‪ sinα‬را در‬
‫ﭘﺎﯾﮥ ‪ 60‬ﻧﻤﺎﯾﺶ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﯿﺐ ﯾﮏ درﺟﻪ=‪×60‬ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺨﮥ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﮔﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﺴﺘﮥ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن درﺑﺎرة ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از ﻫﻤﮑﺎران و اداﻣﻪدﻫﻨﺪﮔﺎن راه‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ (13‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﯾﺮ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن و ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺎﺳﯿﺮي را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ و ﻧﯿﺰ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1393‬‬

‫‪136‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫درﺑﺎرة ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﮑﺮار ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﺎ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺮاﺳﺎس رﺳﺎﻟﮥ ﺷﺮﺣﯽ ﺑﺮ زﯾﺞ اﻟﻎﺑﯿﮓ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﺠﻢ‬
‫و رﯾﺎﺿﯿﺪان اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎماﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﯿﺮﺟﻨـﺪي ﻣﻌـﺮوف ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﺑﯿﺮﺟﻨﺪي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ دو‬
‫ﺑﺨﺶ وﺟﻮد دارد‪ :‬در ﺑﺨﺶ اول‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻗﻀﯿﮥ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس )اﮔﺮ ﯾـﮏ ﭼﻬﺎرﺿـﻠﻌﯽ در‬
‫ﯾﮏ داﯾﺮه ﻣﺤﺎط ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب دو ﻗﻄﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﺣﺎﺻﻞﺿـﺮب دو ﺿـﻠﻊ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺠﺎور ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد( را ﺑﺮاي ﯾﮏ ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﯽ ﻣﺤﺎط در ﯾﮏ داﯾﺮه ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد ﺗـﺎ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﮥ درﺟﮥ ﺳﻮم ﻣﻌﺮوﻓﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﯾﮏ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﺗﮑﺮار ﻫﻮﺷﻤﻨﺪاﻧﻪ و‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ ﺳﺮﯾﻊ را ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ ﮐﻪ رﯾﺸﮥ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ ﺳﻮﻣﺶ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﺪاع ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺎ ‪ 17‬رﻗﻢ در دﺳﺘﮕﺎه اﻋﺸﺎري )دﻫﮕﺎﻧﯽ( و ‪ 10‬رﻗـﻢ در دﺳـﺘﮕﺎه‬
‫ﺷﺼﺖﮔﺎﻧﻪ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻧﮕﺎرش اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ را در ﺳﺎل ‪1424‬ﻣﯿﻼدي آﻏﺎز ﮐﺮد‬
‫و در ﺳﺎل ‪ 1427‬ﻣﯿﻼدي ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ درﺑﺎرة رﺳﺎﻟﮥ‬
‫وﺗﺮ و ﺟﯿﺐ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﯽ ﻧﺎم‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﮐﻠﻤﮥ ر‪‬ﺣ‪‬ﻤ‪‬ﻪ اﷲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺧﺪا رﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ او را« آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺷﺎره‬
‫ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﻓﻮتﺷﺪه ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻣﻘﺪار ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺎ دﻗـﺖ ﺑـﺎﻻ ﯾـﮏ ﭼـﺎﻟﺶ ﺟـﺪي ﺑـﺮاي ﺗﻤـﺎم‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن و ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﻄﻠﻤﯿـﻮس و ﻧﺼـﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳـﯽ از روزﻫـﺎي آﻏـﺎزﯾﻦ‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﺜﻠﺜﺎت ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎران او ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ و اراﺋﮥ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ‬
‫ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮة ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در رﺻﺪﺧﺎﻧﮥ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻨﺠﻤﺎن‬
‫و رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن‪ ،‬اراﺋﻪ و ﺑﺤﺚ درﺑﺎرة آﺛﺎر ﻋﻠﻤﯽ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ راﯾﺞ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﻓﺘﺨﺎر و ﺑﺎ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﻮﺷﺘﻦ رﺳﺎﻟﮥ وﺗﺮ و ﺟﯿﺐ را در ﻣﻘﺪﻣﮥ رﺳﺎﻟﮥ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﺴﺎب ﺑﯿﺎن ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺷﮏ او ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﻪ ﻫﻤﮑﺎران ﺧﻮد ﻧﺸـﺎن داده ﯾـﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ آنﻫـﺎ را از‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي رﺳﺎﻟﮥ وﺗﺮ و ﺟﯿﺐ آﮔﺎه ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا آﯾﺎ اﻣﮑـﺎن دارد ﮐﺴـﯽ از روي ﻗﺼـﺪ‬
‫ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﯽ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ را ﮔﻢ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؟ ﯾﺎ آﯾﺎ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﺴﯽ ﻣﺤﺘﻮاي آن را ﮐﭙـﯽ و‬
‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫ﺳﭙﺲ ﻧﺴﺨﮥ اﺻﻠﯽ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد؟ اﯾﻦﻫﺎ دﻻﯾﻞ دﯾﮕﺮي در ﺣﻤﺎﯾﺖ از اﺳﺘﺪﻻل ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬ ‫)ﮐﺎﺷﺎﻧﯽﻧﺎﻣﻪ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ )اﻟﻒ( ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ رﺳﺎﻟﮥ وﺗﺮ و ﺟﯿـﺐ ﯾـﮏ درﺟـﻪ را‬

‫‪137‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮده و )ب( ﻗﺎﺿﯽزاده روﻣﯽ و ﺑﯿﺮﺟﻨﺪي ﻫﺮﮐﺪام‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﭙـﯽ از رﺳـﺎﻟﮥ وﺗـﺮ و‬
‫ﺟﯿﺐ را در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ )ﮐﺎﺷﺎﻧﯽﻧﺎﻣﻪ( ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﻪاي درﺑﺎرة ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﺎﻻ ﺗﻮﺳﻂ دﻗﯿﻖﺗﺮﯾﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪداﻧـﺎن‪ ،‬ﻏﯿـﺎثاﻟـﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸـﯿﺪ‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﺿﯽزادة روﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﺮ ﭼﻘﻤﯿﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﻠﻖ دوﺑﺎرة رﺳﺎﻟﻪ وﺗﺮ و ﺟﯿﺐ اﺳﺖ‪ ،‬وﯾﺮاﯾﺶ و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻠﺜﺎت ﻧﻘﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽ در ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺳـﺘﺎرهﺑﯿﻨـﯽ‪،‬‬
‫ﮐﺸﺘﯿﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪﺑﺮداري و ﺑﺴﯿﺎري از رﺷﺘﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺟﺪاول ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺑﺎ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ‬
‫درﺟﻪ اﺳﺎس ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺟﺪاول ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﯾـﮏ ﻣﻘـﺪار ﺑـﺎ‬
‫دﻗﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮاي ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ ﯾﮏ ﭼﺎﻟﺶ ﺟﺪي ﺑﺮاي رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن و ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ از زﻣﺎن ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس و ﺷﺎﻫﮑﺎر ﻧﺠﻮﻣﯽ ﻣﺸﻬﻮرش‪ ،‬اﻟﻤﺠﺴﻄﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﮏ ﻣﻘﺪار ﺑـﺎ‬
‫دﻗﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮاي ﺳﯿﻨﻮس ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ اﺳﺎﺳﯽ ﻫﻤﭽﻮن ‪sin(α‬‬
‫‪ sin α =cos(90 - α)، sin2α +cos2α =1، cosβ cosα ± sinβ β)=sinα ±‬ﻓﺮﻣـﻮل دو‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ زاوﯾﻪ و ﻓﺮﻣﻮل ﻧﺼﻒ زاوﯾﻪ‪ ،‬اﻓﺮاد را ﻗﺎدر ﺑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻦ ‪ sinn°‬و ‪ Sin( )°‬ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ‬
‫ﻋﺪد ﺻﺤﯿﺢ ‪ n‬ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ از ‪ sinn‬و ‪ Sin( )°‬و اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢﻫﺎي‬
‫‪°‬‬

‫ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺑﺮاي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺳﯿﻨﻮس زواﯾﺎي ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺘﻌﺪاد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺖ واﻻ‪ ،‬ﺑﺼﯿﺮت و اﺑﺘﮑﺎر ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ وﻇﯿﻔﮥ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ داﺷﺖ؟ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺲ دﯾﮕﺮي‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻄﻊ ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس دوم ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﺳﺖ! ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺳﯿﻨﻮس‬
‫ﯾﮏ درﺟﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻋﺪد ‪ π‬ﺑﺎ دﻗﺖ ﺧﯿﺮهﮐﻨﻨـﺪه ﺑـﺮاي زﻣـﺎن او‪،‬‬
‫درﺣﻘﯿﻘﺖ اﻧﺮژيزا و اﻟﻬﺎمﺑﺨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .4‬رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺤﯿﻄﯿﻪ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺤﯿﻄﯿﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﺛﺎر ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و در واﻗﻊ ﺷﺎﻫﮑﺎر وي در ﻓﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ در‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﺷﺼﺖﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﺷﻌﺒﺎن ﺳـﺎل ‪ 827‬ﻗﻤـﺮي )ﺟـﻮﻻي‬
‫‪ 1424‬ﻣﯿﻼدي( ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻘﺪار ‪ π‬را ﮐـﻪ ﺗـﺎ آن‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ (13‬زﻣﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺤﯿﻂ ﺑﻪ ﻗﻄﺮ داﯾﺮه ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺎﻧﺰده رﻗـﻢ اﻋﺸـﺎر ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ ﮐـﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1393‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﻣﻘﺪﻣﮥ رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺤﯿﻄﯿﻪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳـﺒﮥ ‪ π‬ﺗﻮﺳـﻂ ارﺷـﻤﯿﺪس‪،‬‬
‫‪138‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎء ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ و اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهاي ﺷﺪ ﺗﺎ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﺑﺮاي ﺑﻬﺒﻮد‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺐ ‪ π‬ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﺳﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ .‬اﻧﮕﯿﺰة دﯾﮕﺮ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷـﺘﻦ‬
‫اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮاي ﺟﺪاول ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﯽ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﺎﻻ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﯾﮏ ﭼﻨﺪﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻣﺤـﺎﻃﯽ و ﯾـﮏ ﭼﻨﺪﺿـﻠﻌﯽ ﻣﻨـﺘﻈﻢ‬
‫ﻣﺤﯿﻄﯽ را ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ داراي ‪ 2128×3‬ﺿﻠﻊ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺤﯿﻂ ﺑﻪ ﻗﻄـﺮ‬
‫داﯾﺮه ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ آن را ﺑﺮاي ﺑـﻪدﺳـﺖآوردن ﯾـﮏ ﺗﻘﺮﯾـﺐ ﺑـﺮاي ‪ π‬ﮐـﻪ ﺑﻬﺘـﺮ از ﻫﻤـﮥ‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺐﻫﺎي ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه ‪ π‬ﺗﻮﺳﻂ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن و ﻣﻨﺠﻤﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﮐﺮة ﺧﺎﮐﯽ‬
‫در آن زﻣﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺤﯿﻄﯿﻪ را ﺑﺎ ﻧﺎم و ﯾﺎد ﺧـﺪاي ﺗﺒـﺎرك و‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﻨﺪة ﻣﻬﺮﺑﺎن«‪ .‬ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ درﺑـﺎرة ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ ﻋـﺪ ‪π‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ارﺷﻤﯿﺪس‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎ ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ و اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬آﻧﭽـﻪ در زﯾـﺮ‬
‫آﻣﺪه‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪاي از )‪ (The introduction of al-Risāla al-Muhītīyya‬اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﺷـﺎﻧﯽ‬
‫رﺳﺎﻟﻪاش را ﺑﺎ »ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﮔﺎه از ﻧﺴﺒﺖ ﻗﻄﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﯿﻂ‬
‫داﯾﺮه اﺳﺖ‪ «...‬آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺨﺸﺶ و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻃﻠﺐ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ارﺷﻤﯿﺪس ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﮐﻤﺘﺮ از ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻄﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﻄﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬ ‫اﺿﺎﻓﮥ ﯾﮏﻫﻔﺘﻢ ﻗﻄﺮ )‪ (3d+ d‬و ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻄﺮ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﻗﻄﺮ اﺳﺖ‪ .‬ارﺷﻤﯿﺪس ﻣﺤـﯿﻂ ﭼﻨﺪﺿـﻠﻌﯽ ﻣﻨـﺘﻈﻢ ﻣﺤـﺎﻃﯽ‬ ‫ﺗﻔﺎﺿﻞ اﯾﻦ دو ﻣﻘﺪار‬
‫)ﻣﺤﯿﻄﯽ( ﺑﺎ ‪ 96‬ﺿﻠﻊ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ )ﺑﯿﺸﺘﺮ( از ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺑﺮاي ﻧﺼﻒ وﺗﺮ ﮐﻤﺎن ﯾﮏ درﺟﻪ را ﺑﺎ ﻓﺮض اﯾﻨﮑﻪ ﻗﻄﺮ داﯾﺮه ‪120‬‬
‫واﺣﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ .‬او اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ را در ‪ 720‬ﺿﺮب ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﭼﻨﺪﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻣﺤﺎﻃﯽ ﺑﺎ ‪ 720‬ﺿﻠﻊ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺤﯿﻂ ﭼﻨﺪﺿﻠﻌﯽ‬
‫ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬او ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻂ اﯾﻦ داﯾﺮه ﺑﺎﯾﺪ ‪376‬‬
‫واﺣﺪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﮥ ﯾﮏ ﮐﺴﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺴﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ‪ 0;59,10,59‬و ﮐﻤﺘﺮ از‬
‫‪ 0;59,23,54,12‬و ﺗﻔﺎﺿﻞ اﯾﻦ دو ﻣﻘﺪار ‪ 0;0,12,55,12‬اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ وﺗﺮ‬
‫ﯾﮏ ﮐﻤﺎن دو درﺟﻪ را ﺣﺴﺎب ﮐﺮد و آن را ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﻣﺤﯿﻂ ﭼﻨﺪﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ‬
‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺤﺎﻃﯽ ﺑﺎ ‪ 180‬ﺿﻠﻊ )‪ (6;16, 59, 10, 48, 0‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد و ﻣﺤﯿﻂ ﭼﻨﺪﺿﻠﻌﯽ ﻣﻨﺘﻈﻢ‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬ ‫ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ‪ 180‬ﺿﻠﻊ )‪ (6;17, 1, 58, 19, 6‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ اﯾﻦ‬

‫‪139‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫دو ﻣﺤﯿﻂ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﻘﺪﻣﮥ رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺤﯿﻄﯿﻪ را ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ‪ π‬ﺗﻮﺳﻂ ارﺷﻤﯿﺪس‪ ،‬ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ‬
‫و ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮔﯿﺞﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا او ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺤﯿﻂ ﯾﮏ داﯾﺮه ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﮐﻪ ﻗﻄﺮ آن ‪ 600‬ﻫﺰار ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻄﺮ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻣﯿﺎن ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﻣﻘﺪار واﻗﻌﯽ ﻣﺤﯿﻂ ﺑﻪ ﻋﺮض ﻣﻮي ﯾﮏ اﺳﺐ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬در ﺟﻤﻠﮥ آﺧﺮ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪ ...» :‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ از ﺧﺪاي ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻋﺰﯾﺮ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺘﮕﺮ ﺑﻪ راه راﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ را درﺑﺎرة ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮة ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ده ﺑﺨﺶ‬
‫و ﯾﮏ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻢ و آن را اﻟﻤﺤﯿﻄﯿﻪ ﻧﺎم ﻧﻬﺎدم‪«.‬‬
‫ﭘﺎل ﻟﻮﮐﯽ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬درﺑﺎرة اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﭼﻨـﯿﻦ آورده اﺳـﺖ‪» :‬اﮔـﺮ‬
‫رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺤﯿﻄﯿﻪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ وي رﺳﯿﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬از آن ﭘـﺲ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﻐﺮبزﻣﯿﻦ از ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎزﻋﺎت و ﺗﺄﻟﯿﻔـﺎت درﺑـﺎرة اﻧـﺪازهﮔﯿـﺮي داﯾـﺮه ﺑـﯽﻧﯿـﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ «.‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺷﺎﻣﻞ ده ﻓﺼﻞ و ﯾﮏ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي اﺳﺖ‪ :‬ﻓﺼﻞ اول درﺑﺎرة ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫وﺗﺮ ﮐﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع دو ﮐﻤﺎن اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﮐﻪ اوﻟـﯽ وﺗـﺮش ﻣﻌﻠـﻮم و‬
‫دوﻣﯽ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﻧﺼﻒ ﻣﮑﻤﻞ اوﻟﯽ ﺗﺎ ﻧﯿﻢداﯾﺮه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ دوم درﺑﺎرة ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﻣﺤـﯿﻂ‬
‫ﮐﺜﯿﺮاﻻﺿﻼع ﻣﺤﺎﻃﯽ دﻟﺨﻮاه و ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺜﯿﺮاﻻﺿﻼع ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫درﺑﺎرة اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه را ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺿﻠﻊ )ﮐﻤﺎن ﺑﺮاﺑﺮ( ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯿﻢ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫را ﺗﺎ ﻣﺮﺗﺒﮥ ﺷﺼﺖﮔﺎﻧﯽ اداﻣﻪ دﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮة ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺑﺎ دﻗﺖ ﻋـﺮض ﯾـﮏ ﻣـﻮي‬
‫اﺳﺐ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم درﺑﺎرة ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ درﺑﺎرة اﺳـﺘﺨﺮاج‬
‫ﻃﻮل ﯾﮏ ﺿﻠﻊ از ﮐﺜﯿﺮاﻻﺿﻼع ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻣﺤﺎط در داﯾﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد اﺿﻼع آن ‪،2 ،1‬‬
‫‪) 48 ،12 ،8‬در دﺳﺘﮕﺎه ﺷﺼﺖﮔﺎﻧﯽ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﺷﺸـﻢ درﺑـﺎرة اﺳـﺘﺨﺮاج ﻣﺤـﯿﻂ‬
‫ﮐﺜﯿﺮاﻻﺿﻼع ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻣﺤﺎط در داﯾﺮه و ﻣﺤﯿﻂ ﮐﺜﯿﺮاﻻﺿﻼع ﻣﻨﺘﻈﻢ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ آن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد اﺿﻼع ﻫﺮﯾﮏ ‪ 805306368‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ درﺑﺎرة ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ آﺧـﺮﯾﻦ‬
‫رﻗﻢ از ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻗﺒﻠﯽ در ﮐﺴﺮﻫﺎي اﻓﺰودﻧﯽ و ﮐﺎﻫﺸﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ درﺑﺎرة ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫اﻧﺪازة ﻣﺤﯿﻂ داﯾﺮه ﺑﻪ ارﻗﺎم ﻫﻨﺪي )ﻋﺮﺑﯽ( ﺑﺎ ﻓﺮض ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن ﺷﻌﺎع داﯾﺮه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن ﻧﻬﻢ درﺑﺎرة ﻧﺤﻮة ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﺎ دو ﺟﺪول اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ دﻫﻢ درﺑـﺎرة ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﺗﻔـﺎوت ﻣﯿـﺎن‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪(13‬‬
‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1393‬دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺳﺎﯾﺮ رﯾﺎﺿﯿﺪاﻧﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﺑـﻪ دﺳـﺖ آوردهاﻧـﺪ‪ .‬در‬

‫‪140‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺧﻄﺎي اﺑﻮاﻟﻮﻓﺎ ﺑﻮزﺟﺎﻧﯽ و اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺻﻔﺤﺎت اول و آﺧﺮ ﻧﺴﺨﻪ اﺻﻠﯽ رﺳﺎﻟﮥ ﻣﺤﯿﻄﯿﻪ واﻗﻊ‬
‫در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﮐﺰي آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫در آﻣﻮزش‪...‬‬

‫‪141‬‬
‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﭘﯽﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‪:‬‬
‫‪ .1‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻋﺪد ‪ π‬را ﺗﺎ ‪ 16‬رﻗﻢ درﺳﺖ اﻋﺸﺎر ﺣﺴﺎب ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن‬
‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ .2 (13‬ﻓﯽ ﻃﺮﯾﻘﮥ اﻟﺤﺴﺎب اﻟﻤﻨﺠﻤﯿﻦ‪.‬‬
‫‪3. Berggren‬‬ ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1393‬‬
‫‪4. Karaji's school‬‬
‫‪142‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺮاث ﻣﮑﺘﻮب وﯾﮋهﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‬،‫ ﺟﻌﻔﺮ آﻗﺎﯾﺎﻧﯽ ﭼﺎوﺷﯽ‬،‫ـ ﺑﻄﻠﻤﯿﻮس و ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
.1382
،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‬،‫ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ‬،‫ اﺣﻮال و آﺛﺎر ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬:‫ـ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽﻧﺎﻣﻪ‬
.1368
‫ـ‬ Issues in the History of Mathematics Teaching in Arab Countries,
Abdeljaouad, M., Paedagogica Historica 42 (4 , 5): 629-664. 2006.
‫ ــ‬Miftah al-Hisab. (edition, and commentary by Amad Sa’id al-Dimirdash
and Muammad Hamdi al-Hifni al-Shaykh), Al-Kashi, G.J.M., Cairo: Dar
al-Katib al-Arabi, 1969.
‫ ــ‬Miftah al-Hisab. (edition, commentary and notes by Nabulsi Nader), Al-
Kashi, G.J.M., Damascus: University of Damascus Press, 1977.
‫ ــ‬Jamshid al-Kashi: Miftah al-Hisab, Al-Nabulsi, N. Damascus, Syria:
Ministry of High Education, 1977.
‫ ـ‬Root extraction by Al-Kashi and Stevin, Aydin, N; Hammoudi, Lakhdar.,
Arch. Hist. Exact Sci. 69 (3), 291-310, 2015.
‫ ـــ‬The introduction of al-Risāla al-Muhītīyya: an English translation,
Azarian, M. K., Int. J. Pure Appl. Math. 57 (6), 903-914, 2010.
‫ ـ‬A study of Risāla al-watar wa'l jaib ("The treatise on the chord and sine''),
Azarian, M. K., Forum Geom. 15, 229-242, 2015.
‫ ــ‬Al-Risāla Al-Muhītīyya: A Summary, Azarian, M. K., Missouri Journal
of Mathematical Sciences 22 (2), 64-85, 2010.
‫ ـ‬A newly found letter of al-Kāshī on scientific life in Samarkand, Bagheri,
M., Translated from the Persian. Historia Math. 24 (3), 241-256, 1997.
‫ ــ‬Episodes in the Mathematics of Medieval Islam, Bergrren, J. L., New
York: Springer Verlag (2003).
‫ ــ‬Episodes in the mathematics of Medieval Islam, Berggren, J. L., Berlin,
‫ ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬Heidelberg, New York: Springer-Verlag, 1986.
‫ ــ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬On Thabit ibn Kurrah's Formula for Amicable Numbers, Borho, W.,
...‫در آﻣﻮزش‬
Mathematics of Computation 26 (118): 571-578, 1972.

143



‫ ــ‬In The extraction of the n-th root in the sexagesimal notation. A study of
chapter 5, treatise 3 of Miftah al-hisab, Dakhel, A., ed. W.A. Hijab, and
E.S. Kennedy. Beirut: American University of Beirut, 1960.
‫ ــ‬Practical Arabic Mathematics: Measuring the Muqarnas by al-Kashi,
Dold-Samplonius, Y. Centaurus 35 (34): 193-242, 1992.
‫ ـــ‬Qubba for al-Kashi, video tape, Dold-Samplonius, Y. American
Mathematical Society, 1995.
‫ــ‬Aladdin's Lamp: How Greek science came to Europe Through the
Islamic World, Freely, J., New York: Vintage Books, 2009.
‫ــ‬On Mathematics in the History of Sub-Saharan Africa, Gerdes, P.,
Historia Mathematica, 21: 345-76, 1994.
‫{ ــ‬Al-Kashi’s determination of $\pi$ to 16 decimals in an old manuscript,
Hogendijk, J. P., Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen
Wissenschaften, 18: 73–152, 2009.
‫ ـ‬Osmanh Medreselerinde llim [Sciences in the Ottoman Schools], Izgi, C.,
Topkapi, Istanbul: Iz Yayincilik, 1997.
‫ ــ‬A History of Mathematics, Katz, V., New York: HarperCollins College
Publishers, 1993.
‫ ــ‬Mathematics and Arts: Connections between Theory and Practice in the
Medieval Islamic World, Ozdural, A., Historia Mathematica 27: 171-201,
2000.
‫ ـ‬The development of Arabic mathematics between arithmetic and algebra,
Rashed, R., (trans: Armstrong, A.F.W.). Dordrecht: Kluwer, 1994.
[25]. Charity in Islam: a Comprehensive Guide to Zakat, Senturk, O.
Summerset, New Jersey: The Light, 2007.
‫ ــ‬Al-Kashi, Ghiyathaddin Djamshid Ibn Mas'ud Ibn Mahmud: Texts and
studies, Sezgin, F. Frankfurt: Institute for the History of Arabic-Islamic
Science, 1998.
‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎﺷﺎن‬
‫ ــ‬The modernization of public education in the Ottoman Empire, 1839- (13 ‫ﺷﻤﺎرة ﭘﻨﺠﻢ )ﭘﯿﺎﭘﯽ‬
1908: Islamization, Autocracy, and Discipline (Ottoman Empire and Its 1393 ‫ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‬

144


 Heritage), Somel, S., Leiden: Brill, 2001.
‫ ــ‬The Zakat Handbook: a Practical Guide for Muslims in the West, Zakat
F. The Zakat Foundation of America. Bloomington, Indiana: Author-
House, 2008.

‫ﻧﻘﺶ ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
...‫در آﻣﻮزش‬

145
