■stanbul da 30 Saatlik Kaos Osmanl■

Bankas■ Bask■n■ ve Ermeni Katliam■

1st Edition Gu Rcan C Ilesiz
Visit to download the full and correct content document:
https://ebookstep.com/product/istanbul-da-30-saatlik-kaos-osmanli-bankasi-baskini-v
e-ermeni-katliami-1st-edition-gu-rcan-c-ilesiz/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant
download maybe you interests ...

Pratique Grammaire B1 1st Edition Evelyne Sirejols

https://ebookstep.com/product/pratique-grammaire-b1-1st-edition-
evelyne-sirejols/

A medida B1 guía didáctica 1st Edition Anaya

https://ebookstep.com/product/a-medida-b1-guia-didactica-1st-
edition-anaya/

Lo straniero A2 B1 Primi Racconti 1st Edition Marco

Dominici

https://ebookstep.com/product/lo-straniero-a2-b1-primi-
racconti-1st-edition-marco-dominici/

L eredità B1 B2 Primi Racconti 1st Edition Luisa Brisi

https://ebookstep.com/product/l-eredita-b1-b2-primi-racconti-1st-
edition-luisa-brisi/
Deutsch intensiv Wortschatz B1 Das Training 1st
Edition Arwen Schnack

https://ebookstep.com/product/deutsch-intensiv-wortschatz-b1-das-
training-1st-edition-arwen-schnack/

Ritorno alle origini B1 B2 Primi Racconti 1st Edition

Valentina Mapelli

https://ebookstep.com/product/ritorno-alle-origini-b1-b2-primi-
racconti-1st-edition-valentina-mapelli/

Un giorno diverso A2 B1 Primi Racconti 1st Edition

Marco Dominici

https://ebookstep.com/product/un-giorno-diverso-a2-b1-primi-
racconti-1st-edition-marco-dominici/

100 DELF B1 Version scolaire et junior 1st Edition

Sylvie Cloeren

https://ebookstep.com/product/100-delf-b1-version-scolaire-et-
junior-1st-edition-sylvie-cloeren/

La nuova Prova orale 1 A1 B1 1st Edition Telis Marin

https://ebookstep.com/product/la-nuova-prova-orale-1-a1-b1-1st-
edition-telis-marin/
-·

w
o

"
C::
:a
n
�
z
-o.
r­
m
V\ '·
. ,

, :
.·
Gürcan Çilesiz, 10 Kas1m 1964'te Ordu Ünye'de dogdu.
Karadeniz Eregli Lisesi'ni ve istanbul Üniversitesi Basm
Yaym Y üksek Okulu'nu bitirdi. Aym üniversitede siyaset
bilimi ve uluslararas1 ili�kiler alamnda yüksek lisans1m ta­
mamlad1. Gazetecilige 1987 ydmda Dünya Gazetesi'nde
ba�lad1. Sekiz yd Anadolu Ajans1'nda çah�tl. 1999 y1hnda
tv8 'e geçti. Kanalm haber merkezinin kapatlld1g1 19 Kas1m
2013 'e kadar aym yerde meslek hayatma devam etti. tv8 'de
dõrt yd �ef editõrlük, be� yd haber müdürlügü, üç yd haber
genel yaym yõnetmenligi, icra ve dam�ma kurulu üyeligi
yaptl.
BELGE YAYINLARI: 777
Türkiye incelemeleri Dizisi

ISTANBUL'DA 30 SAATLIK KAOS

26A{Justos 1896 Osman/1 Bankas1 Baskm1 ve Ermeni Katliam1
Gürcan Çilesiz

Sayfa Düzeni 1 Aristan

Kapak Tasanm 1 Hatice Y1lmaz
Düzelti 1 Ahmet Batmaz
Birinci Bask1 1 $ubat 2015

iç/Kapak Bask1-Cilt 1 Berdan Matbaac1hk

Davutpa�a Cad. Güven Sanayi Sitesi C Blok, No: 239
Topkap1 - Zeytinburnu I istanbul O (212) 613 12 11
Sertifika No: 12491
©
BELGE ULUSLARARASI YAYINCILIK
Gemai Nadir Sokak, Büyük Milas Han, No: 26-28
D. 121-130, 34112 Cagaloglu-Fatih t lstanbul
Tel: O (212) 517 44 53
E-mail: belgeyayinlari@gmail.com
www.belgeyayinlari.com.tr

Sertifika No: 11206

 GÜRCAN ÇÍLESÍZ

iS TANBUL'DA 30 SAATLiK KAOS

26AGUSTOS 1896 OSMANLI BANKASJ BASKJNI

VE ERMENj KATÜAMJ
"Çok ya�aym çocuklar, ama bizim gibi ya�amaym"
Hovhannes TUMANYAN
í ç í N D E K í L E R

ÔNSÔZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
GiRiS . . . . . . . . .. ..
... . . . . . .
... ..... . . .
. . ... ... ............. .. .... .. ..... .. ....... . ...
. . .. ..... 13

BiRíNCi BÕLÜM
ERMENÍLERíN TARíHI, OSMANLI COGRAFYASINDA
ERMENi SORUNUNUN DOGUSU VE MiLLiY ETÇiLiK
1. 1 . Ermenilerin Tarihi Kõkenleri . . . . . . .. .. .
.... . .. . ... . . . ...... .
.. . ... ..... .. 1 7
. .

1 .2 . Kilikya Ermeni Kralhg1 Dõnemi . . .

. .......... .. ........................ 19
1 . 3 . Ermenilerin Osmanh Tebaasma Dõnü�mesi . . . . . . . . .. .... . . . . . . 20
.. .

l.4.GayriMüslimlerinimparatorluk'takiHukukiVeSosyalStatü-
leri ........................................................................................... 22
1.5. Ermeni Sorununun Dogu�unda Rusya'mn Rolü . . . . ..... . ..... . 26
1 .6. Paris Antla�mas1 Ve Batlh Güçlerin Devreye Giri�i ........ . . . 28
1 . 7 . Osmanh imp.'nun S1mrlan Dahilindeki Ermenistan'1 Kabul
Ettigi ilk Uluslararas1 Belge: Ayastefanos Antla�masi ... . . . . . . . . . .30
.

1 .8. Berlin Konferans1 v e ingiltere'nin Ermeni Sorununda Ôncü

Rol Üstlenmesi . . . . . . . . . . . . .. . . . . .
. . . . ..... . . ......... .. . .. . .
.. .. .. . . ... . . . . . . . . . . . 35
.. . ..

1 . 9. Ermeni Islahatlan için ingilizlerin Diplomatik Giri�imleri 39 ..

1 . 1 O. Ermeni Milliyetçiligini Haz1rlayan Tarihsel Ko�ullar . . . . 5 1 . ..

1 . 1 1 . Ermeni Toplumunda Siyasal Ôrgütlenme Ve $iddetin Mü-

cadele Yõntemi Olarak Benimsenmesi . . . . . . . . . .. .. .
... ... . . .. . . .... .. . . . . 56 . .

1 . 1 2 . Ermeni Milliyetçiliginin Uç Noktas1: Fedailik ................. 60

1. 1 3 . Abdülhamid'in Hamidiye Alaylan Manevras1 Ve Anado-
lu'da HuzursuzlugunArtmasi . ... .. .. .
.. . .
. ... . ......... . . . . . . . . . . . . 63
.. .. .. .. .. . ..

1. 1 4. Anadolu'da ilk Büyük Ermeni isyam: Sason 1894 . . . . . . . . . . 64

1 . 1 5. 30 Eylül 1 895 Bab1âli Yürüyü�ü Ve Ermenileri HedefAlan
Sald1nlar ... . . . ..
. .. . .... .. .
...... ... . . . .
.. . ... ... . ................. .. ....................... 67
1. 1 6. 1 895 Zeytun isyanmda Komuta Zafiyeti Ve Osmanh Ordu-
sunun Agir Kayb1. ............... . . .. . . ............... .............. . . . ........... . .
. ... 69
1K1NCÍBÔLÜM
OSMANLIBANKASIBASKINI VE
SONRASINDA ÍSTANBUL'DA YA�ANAN OLAYLAR
2. 1 . Ta�naklarm Organize Ettigi Baskmm Gerekçeleri .............. 71
2.2. Samsun'dan Gelen istihbarat Ve Osmanh Güvenlik Otori-
tesinin istanbul'daki Hazirhklan............................................... 7 6
2.3. Ermeni Fedailerin Batth Devletlere iletilmek Üzere Hazir-
lad1klan Mektupta Yer Alan Talepler . . . . . .
........... .. .............. .. ...... 81
2. 4. Osmanh Bankas1'nda Kontrolün Ermeni Fedailere Geçmesi
Ve Y tld1z Saray1'na Gõnderilen Arabulucular .......................... .84
2 . 5 . Bankadaki i�galin Bitirilmesinde Rusya Ba�tercümam Maxi-
moff'un Rolü . . .
. .... ........... ... . .. . . . .
. ..................... ... ..... .......... .. ..... .93
2.6. Arabuluculann Bankaya Geli�i Ve i�gal Eyleminin Sona
Ermesi . ... . .................. ... . . . .......... . . . . . ................................... . ... . . ..95
2 . 7 . Fedailer Maximoff'un Taktigini Yatta Fark Etti . . . 99
......... . .. ..

2.8. Osmanh Bankas1 Baskmmm Yaratt1g1 Ôfke Ve istanbul'da

Kaos ........................................................................................ 1 00
2 . 9 . Aykm Gruplan Devlet Gõzetiminde Sopayla Cezaland1rma
Siyaseti . . .
............. ............. .... .................... .. .
............... ............. 1 05
2 . 1 O. Osmanh Bankas1 Baskm1 Ve Sonrasmdaki Olaylar Kar�1-
smda Ermeni Kilisesi 'nin Tavn ........................................ ...... . 1 18
2 . 1 1 . Osmanh Resmi Belgeleri Ve Gõzlemci Raporlanna Gõre
istanbul'daki Olaylann Bilançosu .
........ ........................ ........ . .121
2 . 1 2 . istanbul'da Ermeni Komitecileri Yakalamak için Düzen-
lenen Operasyonlar. . .
............................. .. ................................ 1 28
2 . 1 3 . Yarah Fedailerin Sorgulanmasma Diplomatik Engel... 1 32 ..

2 . 1 4. Marsilya'ya Gõnderilen Fedailer Hakkmda Hariciye Ne-

zareti'nin Yapttg1 Yazi�malar .
............................ ...................... 1 34
ÜÇÜNCÜ BÕLÜM
ÍSTANBUL'DAKí OLAYLARIN AVRUPA'DAKí
YANKILARI VE SONUÇLARI
3. 1 . Abdülhamid Ve Osmanh Hariciyesi'nin Yabanc1 Basm Po-
litikasi. ..................................................................................... 1 39
3.2. ingiliz The Times'm Penceresinden Baskm Ve istanbul'daki
Olaylar ..................................................................................... 1 44
3.3. Osmanh imparatorlugu'ndan ingiliz Kamuoyuna Mesaj 1 60 ..

3 .4. Banka Bask1m Ve Sonrasmdaki Olaylann Almanya Ve Fran-

sa Medyasmdaki Yank1lan .............................. ......................... 1 64
3.5. Paris'te Üslenen Jõn Türklerin Banka Baskm1 ile ilgili De-
gerlendirmeleri ............................................................... . ........ 1 68
3.6. istanbul'daki OlaylardaAbdülhamid'in Rolü Ve Zaman Ka-
zanma Siyaseti. ........................................................................ 1 73
3.7. Batih Devletler Ve Rusya'nm Abdülhamid ile ilgili Plan-
lan ........................................................................................... 1 79
3.8. Banka Baskmmda Liderlik Yapan Armen Garo'nun istan-
bul'a Yeniden Dõnü�ü .. . .......................................................... 1 87

SONUÇ ................................................................................... 191

KAYNAKÇA .................................. ........ ........... . .................... 1 99
KiSi V E Y ERADLARI DiZiNi ............................................. 209
 ÕNSÕZ

Ermeni sorunu Osmanh imparatorlugu'ndan Türkiye Cum­

huriyeti 'ne miras kaldi. Osmanh dõneminde çetrefille�en
sorun, uluslararas1 hemen her platformda Türkiye ' nin kar­
�1sma ç1kanhyor. Hem Türkiye 'de hem uluslararas1 kamuo­
yunda sorun 1 9 1 5 'teki tehcirle õzde�le�se de õnceki y1llarda
Anadolu'nun ve ba�kent istanbul 'un trajik olaylara sahne
oldugunu biliyoruz.
Gerek Türkiye ' de, gerek Ermenistan 'da, gerekse Erme­
ni diasporasmda hem siyasetçiler hem de tarihçilerin büyük
bõlümü olaylan kendi pencerelerinden yanh bir tutumla ele
ald1gmdan dõnemin obj ektif fotograflm ç1karmak ve saghkh
bir degerlendirmesini yapabilmek çogu zaman mümkün ol­
muyor. Yeni ku�aklar ne yaz1k ki tek tarafli bilgiler 1�1gmda
sorunla tam�1yor.
1 9 1 5 tehcirinden õnce 1 894-96 y1llannda Osmanh top­
raklan kanh Ermeni olaylanna sahne oldu. Galata'daki Os­
manh Bankas1 baskm1 Ermeni fedailerin ba�kentte Osmanh
otoritesine kar�1 en büyük meydan okuyu�uydu. Bu çah�ma­
da Osmanh Bankas1 baskm1m hazirlayan dinamikler, banka­
da 13 saat süren i�gal ve hemen sonrasmda ba�1bozuklann
ellerinde sopalarla sokaklarda b�latt1klan Ermeni av1 mer­
cek altma almd1. Türk tarihçi ve ara�tlrmacdann büyük bõ­
lümünün olabildigince gõrmezden geldigi istanbul' daki tra­
jedi, yay1mlanm1� Osmanh ar�iv belgeleri, gõrgü tamklarmm
10 j gürcan çilesiz e ISTANBUL'DA30 SAATLIK KAOS

raporlan, The Times 'da yer alan haberler ve olaym kahra­

manlanmn amlan 1�1gmda irdelenmeye çah�Ild1.
Elinizdeki bu gecikmi� çah�ma kolektif bir emegin ürü­
nü. Proje ve yaz1m sürecinde katktlanm esirgemeyen isim­
leri anmadan geçemeyecegim. Õmegin Margrit Manukyan.
Y 1llarca asistanhg1m1 yapan sevgili Margrit, çah�mamm ba­
�mdan sonuna hep yammda oldu, epeyce kahnm1 çekti.
Çah�manm õnemli bir ayagm1 olu�turan The Times ar­
�ivini Ferit Si�manlar 'a borçluyum. Ferit' in katk1s1 olmasa
belki de bu metin hiç ortaya ç1kmazd1. ingilizce bilmedigim
için elbette oturup o kaynaklan kendim inceleyemezdim.
Ban� Demirel büyük bir emekle belgeleri düzenledi. Taner
Sen gecesini gündüzüne katarak The Times ' in 1 1 8 ytl õnceki
haber ve yorumlanm sattr sattr çevirdi. Profesyonel hayatta
1 2 ytl boyunca birlikte çah�ttg1m1z Meltem Uysal tam kur­
tuldugunu zannederken gõnderdigim ingilizce ve Frans1zca
metinleri õnünde buldu. Frans1zca kaynaklann çevirisinde
ve zor günler geçirmesine ragmen ingilizce metinlerin son
incelenmesinde Meltem 'in sundugu katk1y1 mutlaka not et­
mem gerekiyor.
Ad1m anmay1 borç bildigim isimlerden biri de SALT
Ara�ttrma ve Programlar Yõneticisi Lorans Tanatar Baruh.
Lorans ve ekibi Osmanh Bankas1 'na ait belgelerin yer ald1g1
SALT Ar$ivini açmasalard1 bu çah�ma birçok yõnüyle eksik
kahrd1.
25 ytl sonra dõndügüm üniversitede tez dam�manhg1m1
hiç dü�ünmeden kabul eden Prof. Dr. Levent Ürer ' in çah�ma
boyunca verdigi katk1y1 unutamam. Levent Ürer ile birlikte
smav jürisinde yer alan Doç. Dr. Burak Samih Gülboy ve
Yrd. Doç. Dr. ilker Aktükün'ün tezle ilgili degerlendirmele­
rini ve sonraki çah�malanm için yapttklan õnerileri dikkat­
le not ettigimi bilmelerini istiyorum. Akademi dünyasmdan
 ôNSôZ J 11

te�ekkürlerimi sunmak istedigim isimlerden biri de Prof. Dr.

Erel Tellal. Degerli dostum Erel ' in te�vik ve destegini mut­
laka kayda geçirmem gerekiyor.
Genç bir üniversiteli heyecamyla ba�lad1g1m tez proje­
sinde e�im Birgül ve k1z1m Zeynep beni motive etmek için
ellerinden geleni yaptllar. Zeynep yogun smav stresine rag­
men en s1k1 kaynak derleyicilerimden ve ele�tirmenlerimden
biri oldu. Henüz 1 4 'ünde bir çocugun gõzüyle tarihimizin
en s1kmtth konularmdan biriyle ilgili degerlendirmeleriyle
bana 1�1k tuttu.
Ku�kusuz bu kadar degil. isimlerini burada anamad1g1m
tüm dostlanma içten sevgilerimi ve te�ekkürlerimi sunuyo­
rum. Onlar ellerinden geleni fazlas1yla yaptilar. Eksik ve ha­
talann bütün sorumlulugu bana ait. O eksiklerin ileride çok
daha kapsamh ve degerli çah�malarla tamamlanacagma yü­
rekten inamyorum.
Olaylan dogru degerlendirip gerçekçi sonuçlara ul�abilmek
için, dõnemin ko�ullanm, bir ba�ka deyi�le zamamn ruhunu
iyi okumak gerekiyor. Tek yanh, ideolojik temelli okumalarla
yaptlan çõzümlemeler hem yazam hem okuyam kaç1mlmaz
olarak yanh� sonuçlara gõtürüyor. Konumuz õzelinde sõyle­
mek gerekirse bugün bile devam eden yanh yaymlar; Türkler
ve Ermeniler arasmda 1 9. yüzy1hn son çeyreginde ekilen nef­
ret tohumlanm ve korkulan ye�ertmekten õteye gidemiyor.
1 800 ' lü y1llann son çeyregine baktld1gmda Avrupa'daki
güçler dengesinin bir tarafmda ingiltere'yi, diger tarafmda
Çarhk Rusya'sm1 gõrüyoruz. Osmanh imparatorlugu ise
ihti�amh günlerinden uzak, can çeki�en "Hasta Adam"dir
Avrupa'nm gõzünde. Fransa'da ba�layan milliyetçilik rüz­
gân Osmanh 'nm Balkanlar cografyasm1 kas1p kavurmu�tur
adeta. Ônce Yunanistan kopar imparatorluk topraklarmdan.
Yunanistan' 1 1 87 8 ' de Sirbistan, Karadag ve Romanya izler,
Bulgaristan õzerklige kavu�ur.
Ermeni aydmlann ve gençliginin zihninde de õzerklik
fikri uyanm1�tlr art1k. 1 87 8 ' de Berlin' e giden Ermeni heye­
ti en azmdan õzerklik umuduyla oturur masaya. Nüfusunun
büyük bõlümü Anadolu' daki alti ilde ya�ayan Ermeniler için
ne bag1ms1zhk ne õzerklik gelir gündeme. Ôzellikle ingi­
lizlerin bask1s1yla Tiirk taraf1 Ermeniler için reform yapma
sõzü verir.
1 4 1 gürcan çilesiz • ISTANBUL'DA 30 SMTLIK KAOS

Reform vaadinde bulunulmu�tur, ancak Sultan Abdül­

hamid, ulusalc1hk virüsünün Anadolu' yu da zehirleyecegin­
den endi�e ediyordu. Abdülhamid'e gõre Ermenistan olarak
adlandmlan bõlgedeki altt ilin hiçbirinde Ermenilerin say1s1
toplam nüfusun %25 'ini geçmiyordu. Ama Sultan, reform­
lann eninde sonunda Ermenileri bag1ms1zhga gõtürecegine
inamyordu. iddiaya gõre Ermeniler için kapsamh reform
yapmaktansa õlümü seçecegine yemin etmi�ti .
Reformlann gecikmesi Ermeni gençligi ve aydmlar ara­
smda ho�nutsuzlugu artttrd1 . Osmanh topraklarmda ve ülke
d1�mda Ermeni devrimci õrgütleri kurulmaya ba�land1. Bu
tür yap1lanmalar yüzy1llard1r Türkler ve Kürtlerle bir arada
ban� içinde ya�ayan s1radan Ermeniler için yabanc1yd1. ihti­
lalci olu�umlar ilk zamanlar halk arasmda destek bulamad1.
Ancak ta�rada vergilerin arttmlmas1 ve Kürt a�iret agalan­
nm bask1lan Ermeni ihtilalciler için provoke edilmeye uy­

gun zemin olu�turdu. Osmanh imparatorlugu 'nun çekilmek

zorunda kald1g1 topraklardan gelen yüz binlerce muhacirin
bir bõlümünün Ermenilerin ya�ad1klan bõlgelere yerle�tiril­
mesi gerilimi iyice ttrmandtrd1.
Abdülhamid ise �ikâyetleri azaltmak yerine ingiltere ve
Rusya arasmdaki rekabeti firsat bilip reformlan geciktirerek
komitecilerin degirmenine su ta�1d1 adeta. Kanh süreç için
�artlar olgunla�m1�tt. ilk büyük hesapla�ma 1 894 yazmda
Sason ' da ya�and1. Sonras1 çorap sõkügü gibi geldi.
Tehcirin 100. y1h yakla�trken Osmanh topraklannda
ya�anan traj ik olaylann yeniden, objektif bir okumayla de­
gerlendirilmesi gerekiyor. Ku�kusuz o dõneme damga vuran
her olay ba�h ba�ma bir çah�may1 hak ediyor. Bu çah�mada
1 894-96 sürecinin1stanbul 'daki en kanh olay1 olarak kay1t­
lara geçen Osmanh Bankas1 baskm1 ve sonrasmda kentte
birkaç gün süren kaotik ortam mercek altma ahnd1.
 GIRI$ 1 15

Osmanh Bankas1 baskm1 ve Ermenilerin kentte e�za­

manh düzenledikleri tedhi� eylemleri õnlenebilir miydi?
Osmanh güvenlik otoritesi sivil ba�1bozuklann Ermenilere
kar�1 ba�latt1g1 saldmlara gõz yumdu mu? Saldmlar katli­
ama m1 dõnü�tü? Olaylar uluslararas1 kamuoyunda Sultan
Abdülhamid ve Osmanh/Türk imajm1 nastl etkiledi? sorula­
nna yamt arand1.
istanbul ' daki olaylarla ilgili eldeki en õnemli belge­
ler dõnemin Zaptiye Nazm Hüseyin Nâz1m Pa�a'mn resmi
yaz1�malardan yapttg1 iki ciltlik derleme, katliama tamkhk
edenlerin yazd1klan raporlar ve olaym kahramanlannm am­
lanndan olu�uyor. Sõz konusu belge, rapor ve antiar, çap­
raz bir degerlendirmeye tabi tutuldu. Birbirlerini dogrulayan
belge am ve tamkhklar üzerinden bir sonuca vanlmaya çah­
�Ild1. Ôrtü�meyen bilgi ve belgeler ise bu õzellikleri hatirla­
tilarak yeri geldiginde kullamld1.
Olaylann Avrupa kamuoyuna nastl yans1d1g1m gõrmek
için dõnemin en yans1z yaym organlanndan ingiliz The Ti­
mes 'in haber ve yorumlanndan yararlamld1.
Osmanh ba�kentindeki kanh olaylar Sultan Abdülhamid
yõnetiminin uluslararas1 medya ile de bir smavma sahne
oldu. Abdülhamid, onlarca yabanc1 gazeteciye ayhk õdenek
ya da ni�an vererek, Avrupa'da imaj 1m parlatmak istiyordu.
Günümüzde de farkh versiyonlanm izledigimiz Sultan Ab­
dülhamid ' in "yanda� medya" olu�turma giri�imlerinin i�e
yaray1p yaramad1g1 istanbul 'daki olaylar õzelinde incelen­
meye çah�Ild1.
Elinizdeki bu metin, Osmanh Bankas1 bask1m ve Erme­
ni katliamm1 bütün yõnleriyle ele ald1g1 iddiasmda tabii ki
degil. Ar�ivlerin tamammm açtlmas1yla ku�kusuz çok daha
kapsamh ve saghkh degerlendirmelere 1�1k tutacak çah�ma­
lar ortaya ç1kacaktir.
 BÍRíNCÍ BÕLÜM

ERMENILERíN TARíHi, OSMANLI COGRAFYASINDA

ERMENI SORUNUNUN DOGU�U VE MILLIYETÇILIK

1.1. Ermenilerin Tarihi Kõkenleri

Ermenilerin tarih sahnesine ç1k1�1yla ilgili farkh tezler mev­
cut. Çah�mamn ana konusunu olu�turmad1g1 için bu konuda
günümüzde genel kabul gõren tezle yetinilecek. O teze gõre
Ermeniler Hint-Avrupa topluluklanna dahil Frigya kõkenli
bir halk. 1 Anadolu' dan õnce Balkanlar ' da Tuna boyunda ya­
�1yorlard1. Geleneksel gõç dalgasmm aksine bir rota izledi­
ler. Bogazlan geçip Kapadokya üzerinden Dogu Anadolu 'ya
gelip yerle�tiler. Baz1 tarihçilere gõre bõlgeye gõç etmek zo­
runda buaktldtlar. 2
Ermeni ve Ermenistan kelimeleri ilk olarak M.Ô. 52 1 y1-
lmda Pers Krah Darius tarafmdan Kuzeybat1 iran' da bir ka­
yahga oydurulan Behistun yaz1tlannda geçiyor.3 Ermenilerle
ilgili bilinen ikinci yaz1h kaynak Tarihin Babas1 Herodot'un
Historia adh kitab1. Yunan tarihçi (M.Ô 484-425) Histo­
ria ' da Ermenilerden 7. yüzyilda Trakya' dan Küçük Asya'ya

Salahi R. Sonyel, Osmanil Ermenileri: Büyük Güçler Dip/omasi­

sinin Kurbanlari, Çev. Ayden Birerdinç, i stanbul, Rernzi Kitabevi,
2009, s. 1 7.
2 A.g. e. , s. 1 8.
3 Yves Temon, Bir Spykmm Tarihi: 20 Y1/ Sonra "Ermeni Tabusu "
Davas1, Çev. Emirhan Oguz, i stanbul, Belge Yaymlan, 20 1 2, s. 46.
1 8 1 gürcan çilesiz • ISTANBUL'DA 30 SAATLIK KAOS

giren, bõlgedeki halklara yõnetim ve dillerini kabul ettiren

"Armenii"ler diye bahsediyor.4
Ksenephon' un (M.Õ 430-355) On Binlerin DonÜ$Ü
(Anabasis) adh kitabmda da Ermenistan ' dan ve Ermeni­
lerden sõz edildigini gõrüyoruz. 5 Yunan yazar Ermenileri
"tanmla ugra�an, müreffeh ve ban�çtl bir halk" olarak tarif
ediyor.6 Yukandaki üç kaynak konusunda tarihçiler hemfi­
kir. Bõlgenin Armenii, yani Ermenistan admt almast konu­
sunda ise farkh gõrü�ler var. Kimi yazarlara gõre o cografya
çok õnceki y11larda da Ermenistan olarak biliniyordu, Er­
meniler yeni yurt edindikleri topraklarm admdan esinlendi.7
Kimi yazarlar ise, "bõlge admt Ermenilerden aldt" tezini
savunuyor. 8
Tart1�may1 muhataplanna bITaktp Ermenilerin tarihteki
yolculuklannm õnemli dõnüm noktalanyla devam edelim.
Ermeniler yüzy11larca büyük bõlümü bugünkü Dogu Ana­
dolu stmrlan içinde kalan topraklarda ya�adtlar. Tarihi Er­
menistan ya da Büyük Ermenistan diyebilecegimiz bõlgenin
hem ganimeti bol hem jeostratej ik õnemi büyüktü. Bõlge,
dogudan battya, bat1dan doguya yõnelen fatihlerin i�galine
ugradt stk stk. Bazt dõnemler Ermeniler kendi prensliklerini
ve krall*lanm kurdular.
M.S. 30 1 ' de Ermenistan Kralhg1 'nm tahtmda Tridate
oturuyordu. Pagan olan Tridate, H1ristiyanhg1 devlet dini
ilan etti . Bõylece Ermenistan H1ristiyanhg1 benimseyen ilk

4 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyas1, l O. bs., i stanbul, Remzi Kitabe­

vi, 20 1 0, s. 29.
5 A.g. e. , s. 30.
6 Ay�e Hür, Ôteki Tarih !: Abdülmecid 'den ittihat Terakki 'ye, i stan­
bul, Profil Yaymc1hk, 20 1 2, s. 76.
7 Gürün, Ermeni Dosyasz, s. 3 1 .
8 Ternon, Bir Soykmm Tarihi, s. 43 .
 ERMENI SORUNUNUN DO�U$U VE MILLIYETÇILIK J 1 9

devlet oldu.9 Devletin bir dini vard1, ama henüz alfabesi yok­
tu. Ermeni alfabesi, Kralhgm H1ristiyanhg1 benimsemesin­
den bir yüzytl sonra, 406' dan itibaren kullamlmaya ba�land1.

1.2. Kilikya Ermeni Kralhg1 Dõnemi

Roma, Pers ve Bizans i�galleri yüzünden Ermenilerin büyük
bõlümü ya�ad1klan topraklan terk etmek zorunda kald1. Yeni
gõç dalgasmda rota bu kez güneye, Suriye ve Kilikya 'ya
çevrilmi�ti. 1 0. yüzy1lda Kilikya'da hatm say1hr bir Ermeni
nüfusu ya�1yordu.
Prens Ruben 1 080'de Kilikya'da Rubenyan Prensligi 'ni
kurdu. Devletin s1mrlan giderek geni�ledi . Alman imparato­
ru ve Papa, 1 19 8 ' de ülkeyi yõneten Prens II. Levon ' a krali­
yet tac1 gõnderdi. II. Levon, gõrkemli bir tõrenle kral olarak
yemin etti . Bõylece Ermeniler, tarihi Ermenistan' dan uzak­
ta kralhklanm yeniden kurmu� oldu. Kilikya Kralhg1 Er­
menilerin altm çaglanm ya�ad1klan dõnem olarak bilinir. 10

9 Guenter Lewy, 1 915 Osmanlz Ermenilerine Ne oldu? Çarpztz­

lan-Degi$firilen Tarih, Çev. Ceren Elitez, 2. bs., i stanbul, Tima�
Yaymlan, 2011, s. 25.
10 Hür, Ôteki Tarih 1, s. 77. Mehmet Can Kasapoglu, Ban� Kirde­
mir v.d., Türkiye-Ermenistan Yeni Danem mi? i stanbul, T.C. Bah­
çe�ehir Ü niversitesi Uluslararas1 Stratej ik Ara�tlrmalar Merkezi,
2009, s. 2. Burada bir not daha dü�mek gerekir. 19. Yüzy1lm son
çeyreginde ya�anan traj ik olaylar sirasmda hem Ermenilerden hem
Türklerden binlerce ki�i ya�am1m yitirdi. Bu ac1 gerçege ragmen
baz1 Türk yazar ve ara�tirmac1lar Osmanh idaresi altmda 19. Yüz­
y1l sonlanna kadar gecen dõnemi "Ermenilerin altm çag1" olarak
gõsteriyorlar. Bkz. 3 -4 Arahk 2005 'te Bodrum ' da düzenlenen "Ta­
rihte Türkler-Ermeniler ve Gerçekler Sempozyumu"nda Prof. Dr.
Aytekin Berkman' m aç1� konu�mas1. Aym ifade www.ermenisoru­
nu.gen.tr/turkce/ adresinde Ermeni sorunu üzerine çah�an birçok
ismin yaz1smm yer ald1g1 Ermeni Sorunu Íddialar-Gerçekler adh
internet sitesinin giri� bõlümünde de dikkat çekiyor.
20 1 gürcan çilesiz • ISTANBUL'DA 30 SAATLIK KAOS

Ba�kenti (Sis) Adana'nm Kozan ilçesi yakmlannda bulunan

kralhk, sm1rlanm batida Antalya'ya kadar geni�letti.
Altm çag uzun sürmedi Ermeniler için. Ônce Mogol,
ardmdan Memluk akmlan Kilikya Ermeni Kralhg1 'm zay1f
dü�ürdü. 1 3 74 y1hnda Memluklar, Ba�kent Sis ' in kap1sma
bir kez daha dayandi. Aylar süren ku�atma sonucu ba�kentte
hem yiyecek, hem cephane s1kmtls1 ba� gõsterdi. Sis, 1 6 Ni­
san 1 3 75 'te dü�tü. Ku�atma Slfasmda tahtta oturan V. Levon
ve ailesinin de aralannda bulundugu binlerce ki�i esir ahmp
Kahire 'ye gõtürüldü. 1 1
Ermeni Apostolik Kilisesi Katalikoslugu 144 1 ytlma ka­
dar Adana' da kaldi. Ermeni halkmm bir bõlümü de bõlgede
kalmay1 seçti. Bir bõlümü ise italya, Rusya, Fransa ve Suri­
ye gibi ülkelere gõç etti.

1.3. Ermenilerin Osmanb Tebaasma Dõnü�mesi

Osmanhlar ile Ermenilerin ilk kar�tla�mas1 imparatorlugun
kurucusu Osman Bey'e kadar dayamr. Osman Bey, yõne­
timi altmdaki Ermenilerin ayn bir toplum olarak õrgütlen­
melerine izin verdi. Osmanh topraklarmda ilk Ermeni dini
merkezi Kütahya' da kuruldu. 12 imparatorlugun ilk y1llann­
dan itibaren Hlfistiyan azmhklarm dillerini, geleneklerini
ve dinlerini korumalarma õzen gõsterildi . Bu ho�gõrüde
ku�kusuz siyasal ve ekonomik hesaplann da rolü oldugu
sõylenebilir. 13

11 Kilikya Ermenistan'mm Zay1flamas1 ve Y1k1lmas1, http://www.fin­

darmenia.com/arm/history/20/36, çev., Diran Lokmagõzyan, http://
aqunk.net/tr/?p=26227, 18.10.2013. Gürün, Ermeni Dosyasz, s. 44.
12 Sonyel, Osmanlz Ermenileri, s. 28.
13 Ternon, Bir Soykmm Tarihi, s. 59.
 ERMENI SORUNUNUN DOêU$U VE MILLIYETÇILIK 1 21

Lord Kinross ise uzun süre ho�gõrüye dayah yürüyen

ili�kiyi �õyle õzetler:
"Osman 'zn devleti ulusal degil, bir hanedamn çokzrk­
lz imparatorlugu oldu. Halklarz Türk olsun olmaszn,
ister Müslüman, ister Hzristiyan veya Yahudi olsun­
lar, her $eyden once Osmanlzydzlar, ulusallzk, din ve
zrk kavramlarzm a$an bir tek siyasal bütünün üyele­
riydiler. Osmanlz o tarihte bife (Kinross jstanbul 'un
fethinden soz ediyor y.n.) tektanrzlz dinlerin üçünü
de tamyan ve kabul eden biricik devletti."14

1324 'te Osmanh imparatorlugu 'nun ba�kenti Bursa 'ya

ta�md1. Kütahya'daki Ermenilerin büyük bõlümü de dini li­
derlerini takip ederek Bursa'ya yerle�ti.
II. Mehmet (Fatih) istanbul'u fethettikten sekiz yil sonra
Bursa'daki Ermeni Psikoposu Hovagim' i istanbul ' a çagtrd1.
Hovagim, imparatorluk topraklannda ya�ayan bütün Erme­
nilerin patrigi ilan edildi. Samatya' daki Sulumanasttr Kilise­
si ibadet için Ermenilere verildi.
Yine Fatih' in davetiyle Kilikya, Bati Anadolu ve Bul­
garistan'da ya�ayan Ermenilerin büyük bõlümü istanbul' a
yerle�ti . Ermenilerin bir k1sm1 ihtida (islamiyet' i seçme)
yoluyla asimile edildi . Kalanlar millet düzeni içinde dini,
sosyal ve kültürel kimliklerini korudu. 15 Çaldtran ( 1 5 1 6) se­
feriyle Anadolu 'da Ermenilerin ya�ad1g1 topraklann tamam1
Osmanh imparatorlugu s1mrlarma katild1.

14 Lord Kinross, Osmanlz: imparatorlugun Yükseli,# ve Çokü�ü, Çev.

Mera) Gasptrah, 3. bs., istanbul, Altm Kitaplar, 2009.
15 Hür, Õteki Tarih !, s. 77. Lewy, 1 915 Osmanlz Ermenilerine Ne
oldu ?, s. 25.
22 1 gürcan çilesiz • ISTANBUL'DA 30 SAATLIK KAOS

1.4. Gayri Müslimlerin imparatorluk'taki Hukuki

Ve Sosyal Statüleri
Fatih Sultan Mehmet' in olu�turdugu millet sistemi 16 saye­
sinde Ermenilerle Osmanh yõnetimi ve Müslüman tebaa
arasmda (t1pk1 diger gayri Müslim halklar gibi) yüzy1l larca
güvene ve ho�gõrüye dayanan bir ili�kinin sürdügü sõyle­
nebilir. Ôyle ki Ermeniler, zaman içinde imparatorlugun en
güvenilir topluluklanndan biri hâline geldiler. Hatta bagh­
hklan nedeniyle yüzy1llarca millet-i sad1ka (Sultan 'm sad1k
tebaas1) olarak amldilar.
Gayri Müslimler kültürel, dini ve sosyal alanlarda gõ­
rece õzerklige sahipti ler. Ancak bu demek degi l ki hiçbir
aynma tabi tutulmadi lar. Osmanh Devleti 'nin benimsedigi
islam kamu hukuku halk1 iki ana sm1fa aymyordu. Vatan­
da�hk hak ve gõrevleri sadece Müslümanlar için geçerliydi.
Gayri Müslimler (z1mmiler) için ise farkh bir hukuk düzeni
vard1. 1 7 Aynca gayri Müslimlerle Müslümanlar arasmda din­
sel, siyasal ve sosyal statü farklan bulunuyordu.
Ermeniler ve diger gayri Müslimler askere almm1yorlar­
�1. Kar�1hgmda 1 4-7 5 ya� arasmdaki erkekler cizye adi al­
tmda õzel bir vergi õdüyorlard1 . 1 8 Gayri Müslimlerin silah

16 Osmanh Devleti 'nde yüzy1llar boyunca Müslüman, Rum, Orto­

doks, Gregoryan, Katolik ve Yahudi gibi diní' cemaatlerin her bi­
rine millet deniliyordu. Bu konuda aynntth bir çah�ma için bkz.,
Doç. Dr. Gülnihâl Bozkurt, Alman-ingiliz Belgelerinin ve Siyasi
Geli$melerin f$1g1 A ltznda Gayri Müslim Osmanh Vatanda#arznzn
Hukukí Durumu (1 839- 1 914), Ankara, Türk Tarih Kurumu Bast­
mevi, 1989.
17 A.g. e. , s. 7 .
18 A.g. e. , s. 27. Cizye miktan dõnemine ve bõlgelerine gõre degi­
�iklik gõsterebiliyordu. 15. Yüzytl ortalannda cizye miktan gene!
olarak 40-60 akçe civarmdayd1. 1 7 . yüzytlda ise miktar 140 akçe­
ye yükselmi�ti .
 ERMENI SORUNUNUN DO�Ul?U VE MILLIYETÇILIK 1 23

ta�1malan ve at binmeleri yasaktt. Mahkemelerde Müslü­

manlara kar�1 tamkhklan geçerli say1lm1yordu. Gayri Müs­
lim erkeklerin Müslüman kadmlarla evlenmelerine izin ve­
rilmiyordu. Aynca her topluluk farkh renkte ayakkab1 ve
ba�hk giymek zorundaydt. Ômegin Müslümanlann kavuk
ve ayakkabtlan san, Rumlarm siyah, Ermenilerin k1rm1z1,
Yahudilerin maviydi. 1 9
Osmanh imparatorlugu patrikhanelere sayg1h davrandt.
Devlet sadece yeni patrik atanacag1 zaman i�e kan�tt.20 Her
dini cemaatin kendi içinde yarg1, egitim ve maliye gibi yap1-
lanmalan vardt. Ortodoks ve Ermeni patrikleri kendi toplu­
luk larmdan yõnetim giderleri için vergi toplayabiliyorlardt. 2 1
Sistem dõnemine gõre tercih edilebilir gibi gõrünüyor.
Hatta Osmanh yõnetiminin gayri Müslimlere ho�gõrüsü Er­
meni tezlerine destek veren birçok yazar tarafmdan da teslim
edilmi�tir. Baz1 ara�ttrmactlara gõre ise Osmanh millet sis­
temi arac1hg1yla gayri Müslimler "ho�gõrü gõsteri len gâvur­
lar" statüsüne indirilmi�ti. 22
Müslüman ahali tarafmdan kullamlan "gâvur" ve "kâfir"
gibi yak1�tlrmalarda aç1k bir a�ag11ama23 olsa da Ermeniler
ve diger gayri Müslimler 1 9. yüzy1la kadar Osmanh �em­
siyesi altmda kom�ulanyla ban� içinde ya�addar. Ôzellikle

19 A.g. e. , s. 8-9.
20 Temon, Bir Soykmm Tarihi, s. 4.
21 Bozkurt, Gayri Müs/im Osmanlz Vatanda�larzmn Hukukf Durumu,
s. 1 0.
22 Vahakn N. Dadrian, Ermeni Soykmmz Tarihi: Balkanlardan Ana­
dolu ve Kafkasya ya Etnik Çat1�ma, Çev, Ali Çak1roglu, i stanbul,
Belge Yaymlan, 2008, s. 3 8 .
23 Roderic H. Davison, "Turkish Attitudes Conceming Christi­
an-Muslim Equality in the Nineteenth Century", American His­
torica/ Review 59 ( 1 954) : 855 'ten aktaran Lewy, 1 915 Osmanlz
Ermenilerine Ne o/du ?, s. 26.
24 1 gürcan çllesiz • ISTANBUL'DA 30 SAATLIK KAOS

istanbul 'dak:i Ermeniler kentin ekonomik ve ticari ya�amm­

da õnemli bir rol oynadtlar. 1 7. yüzy1hn ikinci yansmda im­
paratorluk topraklanndaki H1ristiyan kõylünün �artlan muh­
temelen Avrupa'daki serflerinkinden daha kõtü degildi. 24
Fransa ihtilalinin ardmdan Avrupa' da ba�layan õzgür­
lük rüzgârlan çok geçmeden Osmanh 'nm Balkanlar'da­
ki topraklanna kadar ula�tI. Yüzy1llardtr sorunsuz i�leyen
sistemde alarm zilleri çalmaya ba�lad1. .Sultan Abdülmecid
1 839 ' da Mustafa Re�it Pa�a 'nm telkiniyle Tanzimat Ferma­
m'm yaymlad1 . Gayri Müslimleri vatanda� statüsüne geçir­
me sürecinde ilk büyük ad1m olan ferman, õzünde Htristiyan
tebaay1 e�itlik vaadiyle Osmanh çatts1 altmda tutma giri­
�imiydi. Fermanla tüm gayri Müslimlerin can, mal, trz ve
konut dokunulmazhklan güvence altma ahmyordu. Mustafa
Re�it Pa�a Gülhane Hatt1hümayunu olarak da bilinen forma­
m okurken Rum ve Ermeni patrikleri de dinleyiciler arasm­
dayd1.
O dõnemin sonuçlanm bizzat ya�ayarak gõren Ermeni
ara�ttrmac1 M1gtrdiç Dadyan, Tanzimat Fermam ' ndan son­
ra soyda�larmm haklannm iyile�tigini, dini kurumlanmn
tam bir õzerklik içinde çah�ttgm1 yaz1yor. Bir ba�ka yazar
Varandiyan da Osmanh imparatorlugu'ndaki Ermenilerin
Rusya ' daki soyda�larma gõre daha rahat olduklanm, kültür,
edebiyat ve dillerini kullanma konusunda çok daha bag1ms1z
hareket edebildiklerini kayda geçiriyor. 25
Osmanh imparatorlugu 'nda yenile�me ad1mlan 1 856
ytlmdaki Islahat Fermam ile devam etti. 1 8 Subat'ta yay1m­
lanan fermam Sultan Abdülmecid ingiltere ve Fransa 'mn

24 H. Pasdermadjian'dan aktaran, Gürün, Ermeni Dosyasz, s. 57.

25 Dadyan ve Varandiyan ' m degerlendirmeleri için bkz. Sonyel, Os­
manh Ermenileri, s. 3 6 .
 ERMENI SORUNUNUN DO�U�U VE MILLIYETÇILIK 1 25

bask1s1 üzerine kabul etmek durumunda kalm1�t1. Islahat

Fermam 'yla gayri Müslimler için yeni birtaktm düzenle­
meler getirildi. Müslüman ve gayri Müslimler arasmda ver­
gi e�itligi saglandt. Düzenlemenin bir sonucu olarak gayri
Müslim din õnderlerinin cemaatlerinden vergi toplama yet­
kileri kaldmldi.26
En õnemlisi Islahat Fermam ile gayri Müslim erkeklerin
askere almmalannm yolu aç1ld1. Gerçi bu maddenin gayri
Müslimleri memnun ettigi sõylenemez. Zira gayri Müslim
erkekler bedelini õdeyip askerlik hizmetinden muaf tutulma­
y1 tercih ediyorlardt. Nitekim uygulama yine õyle oldu.
Bu durum Ziya Pa�a ve Nam1k Kemal gibi dõnemin ay­
dmlan tarafmdan agtr bir dille ele�tiriliyordu. Sadrazam Ali
Pa�a ise Müslüman nüfusun yakm gelecekte azmhk durumu­
na dü�mesinden endi�e ediyordu. S ultan Abdülaziz' e verdigi
raporda Pa�a �õyle diyor:
"En güçlü çagmda koyünden almm1$, yedi veya on se­
nesini en feci bula$1C1 hastahklarm kol gezdigi k1$la
veya barakalarda geçirmi$ bir erkek, yerine dondügü
zaman ne Í$e yarar? Müslümanlarm da Hiristiyanlar
gibi tanma, ticarete, sanayi ve sanatlara yone/meleri
gerekir. Tek devamh sermaye emektir. Kurtulu$ yalmz
çah$makla mümkündür. Efendimiz, geli$en, çogalan
ve one geçmeye hazirlanan Hiristiyanlara yarayan
yükümlülüklerden Müslüman halk1 koruma zamam
henüz geçmemi$tir. Bugünkü yüz binde bir oram yeri­
ne, Hiristiyanlar da sayilan derecesinde asker, subay
ve hükümet memuru çikarsmlar. "27

26 Bozkurt, Gayri Müslim Osmanli Vatanda$larzmn Hukukf Durumu,

s. 56.
27 A.g. e., s. 1 23 .
26 1 gürcan çilesiz • ISTANBUL'DA 30 SAATLIK KAOS

Askerlik hizmetinden muaf tutulmalan gayri Müslim

erkeklere õteden beri avantaj saghyordu. Gerek istanbul 'da
gerek ta�rada ticari hayat gayri Müslimlerin kontrolündeydi.
Ômegin Osmanh yõnetiminin art1k Ermenilere neredeyse
hiç güveninin kalmad1g1 1 882 'de aç1h�1 yapilan istanbul Ti­
caret Odas1 'nm kurucu ba�kam Azaryan Efendi Ermeni 'ydi.
Oda'nm ilk yõnetim heyetindeki 22 üyeden l 6 's1 gayri Müs­
limdi. Yõnetimdeki birinci sm1f be� tüccardan dõrdünü de
Ermeni üyeler olu�turuyordu.28

1.5. Ermeni Sorununun Dogu�unda Rusya'nm Rolü

Osmanh egemenligindeki gayri Müslimlerle ilgili ilk imti­
yazlar daha 1 6. yüzyilda Fransa 'ya verildi. Frans1zlar Ku­
düs 'teki Katolik din adamlan için elde etmi�ti o imtiyazlan.
1 604 yilmda imzalanan bir diger anla�mayla Kudüs 'teki Ka­
tolik din adamlannm can ve mal emniyetleri güvence altma
ahmyordu.29 Aynca Osmanh devleti Katolik hacilann Ku­
düs 'teki kutsal yerleri serbestçe ziyaret etmeleri konusunda
da güvence veriyordu. Katolik din adamlan için benzer imti­
yazlar çok geçmeden Avusturya'ya da tanmd1.
Osmanh 'nm ezeli rakibi Rusya ise Ortodoks Huisti­
yanlarm hamiligini üstlenmek istiyordu. Rusya bekledi­
gi fusatI 1 8 . yüzyilm ikinci yansmda yakalad1 . l 768 'den
l 774 ' e kadar süren sava�1 Ruslar kazand1 . Osmanh im­
paratorlugu sava�m sonunda imzalanan Küçük Kaynarca

28 i stanbul Ticaret Odas1 'nm kurulu�uyla ilgili aynntlh çah�ma için

bkz., Türkiye 'de Ticaretin 6ncü Kurulu$U Dersaadet Ticaret Oda­
s1 (1882-1 923), Hamlayan Prof. Dr. Ufuk Gülsoy, Yrd. Doç. Dr.
Bayram NazIT, i stanbul, i TO Yaymlan, 2009, s. 8 1 -82.
29 Bozkurt, Gayri Müslim Osmanlz Vatanda$larmm Hukukf Durumu,
s. 34.
 ERMENI SORUNUNUN ooGui;;u VE MILLIYETÇILIK 1 27

Antla�mas1 ile hem Kmm ' 1 kaybetti, hem de smirlan için­

de ya�ayan Ortodoks tebaa için Rusya'mn sõz sahibi olma­
sma gõz yummak durumunda kald1.
Rusya her firsatta antla�manm yedinci maddesine da­
yanarak Osmanh topraklanndaki Ortodokslar üzerinde sõz
hakk1 oldugunu õne sürdü. Nitekim birçok ara�tlrmac1ya
gõre yedinci madde Rusya 'ya Ortodoks Kilisesi üyeleri ad1-
na müdahale hakk1 veriyordu.30 Lord Kinross 'un da altm1
çizdigi gibi Küçük Kaynarca Antla�mas1, Osmanh impara­
torlugu için "içeride ciddi bir parçalanma politikasmm ba$­
lang1ç noktasl oldu. Dinsel a/anda Ruslarm gelecekte ustas1
kesilecekleri bir içsel y1k1c1hgm tohumlanm saçt1."3 1
Aym antla�mayla Anadolu' daki Ermeni nüfusun Rus­
ya 'ya olan sempatisi artt1. Çar 'm himayesine güvenen sira­
dan Ermeniler, Rus Ordusu 'nun her ortaya ç1k1�1m sevinç
gõsterileriy le kar�tladtlar. 3 2
Küçük Kaynarca Antla�mas1 ile Ermeni sorununun nü­
velerinin olu�tugu sõylenebilir. "Antla$manm ç1gzr açzc1
onemi . . . gelecegin Ermeni Meselesini de doguracak olan
Sark Meselesi ile yakm ilgisinden gelir" diyen Dadrian' dan
okumaya devam edelim:
"Bu meselenin ozü, Osmanh otoriteleriyle degi$ik bi­
çimlerde sürekli baskl altmda tutulan gayri Müslim
tebaa milliyetler arasmda sürüp giden çall$mayd1. Bu
ihtilafin tehlikeli sonuçlarmz hafifletmek isteyen insani
müdahale ülküsünün girmesi Avrupa diplomasisinin

30 Dadrian, Ermeni Soykmm1 Tarihi, s. 43 .

31 Kinross, Osman/i, s. 407.
32 Anaide Ter Minassian, Ermeni Devrimci Hareketi 'nde Milliyetçi­
/ik ve Sosyalizm (1 88 7- 1 912), Çev. Mete Tunçay, i stanbul, i lefr�im
Yaymlan, 20 1 2, s. 1 7.
28 1 gürcan çilesiz • ISTANBUL'DA 30 SAATLIK KAOS

dalaverecilikte szmr tammamasma hizmet etti. Oysa

büyük güçler bu ülküyü diplomatik oyunlarzna alet
ederek bir piyona donü$[ürdükleri milliyetlerin yara­
rma kabul etmi$ferdi. "33

Art1k Osmanh ile Rusya ve Batih Büyük Güçler 'in dip­

lomasi literatürüne "insani müdahale" kavrammm girdigi­
ni gõrüyoruz. insani müdahale ülküsü gõrünü�te Osmanh
topraklanndaki gayri Müslimlerin haklannm verilmesi için
geli�tirilmi�ti. Gerçegin ise bamba�ka oldugu sõylenebilir.
Rusya ve Batth devletler Osmanh topraklarmdaki gayri
Müslimleri güç mücadelesinde bir piyon olarak gõrdüler.
Sultan Abdülhamid ise ingiltere ve Rusya arasmdaki reka­
beti ustahkla kullanarak y1llarca durumu idare etmeyi bildi. 34

1.6. Paris Antla�mas1 Ve Batih Güçlerin Devreye Giri�i

Kudüs ve çevresindeki kutsal yerlerle ilgili imtiyazlar,
l 830 ' lardan itibaren Rusya ile Fransa'y1 kar�1 kar�1ya getir­
di. Beytüllahim' de Hazreti isa'nm dogdugu kilisedeki gümü�
y1ld1zm 1 843 'te kaybolmas1yla kriz iyice ttrmandt. iki taraf
da sorunun kendi lehlerine çõzülmesini istiyordu. 1 O y1l sü­
ren diplomatik giri�imlerden sonuç ç1kmaymca Tuna Bõlge­
si 'nde bulunan iki Rus ordu birligi 1 852'nin son günlerinde
Besarabya 'dan Osmanh topraklanna girdi. Rus Çan, Subat
1 853 'te Prens Mençikof'u olaganüstü yetkilerle istanbul 'a
gõnderdi. Mençikof'un talepleri kaba ve diplomatik üsluptan
uzaktl. Küçük Kaynarca Antla�mas1 ' na dayanarak Osmanh
topraklanndaki Ortodoks tebaanm himayesinin Rusya'ya b1-
rak1lmasm1 istiyordu. Osmanh 'mn bag1ms1zhgma õldürücü

33 Dadrian, Ermeni Soykmmz Tarihi, s. 45.

34 A.g. e. , s . 45.
 ERMENI SORUNUNUN DO�U$U VE MILLIYETÇILIK i 29

darbe indirecek garantiler pe�indeydi Rus general.35 Redefi­

ne ula�abilmek için Hariciye Nazm 'm bile degi�tirtti. Ancak
yakla�1k 4 ay kald1g1 istanbul ' da Sultan Abdülmecid' e talep­
lerini kabul ettiremedi. 2 1 May1s 1 853 günü elleri bo� olarak
gemisiyle Karadeniz'e açtlarak ülkesine dõndü.
Krizde ingiltere ve Fransa Osmanh imparatorlugu'ndan
yana tavIT koydu. Sultan Abdülmecid 4 Ekim 1 853 'te Rus­
ya'ya sava� ilan etti. Sava�I ingiliz ve Frans1z ordulannm
da destegini alan Osmanh imparatorlugu kazand1. Taraflar
1 856 'da Paris 'te masaya oturdu.
Hemen hatirlatmakta yarar var: ingiltere Paris 'teki kon­
ferans toplanmadan õnce Rusya'mn gayri Müslimler kartm1
bo�a çtkarma bahanesiyle Sultan Abdülmecid'e Islahat Fer­
mam'm yay1mlatt1. Kimi yazarlar tarafmdan " 1 9. Yüzy1l ' m
Türk Magna Carta"s136 olarak adlandmlan Islahat Fermam,
gayri Müslim tebaa aç1smdan "ihtilalci bir hamle"37 say1la­
bilecek 1 839 tarihli Gülhane Hatt1hümayunu'nun güncellen­
mi� ve daha ileriye ta�mm1� haliydi. i�te o ferman, yakla�tk
bir buçuk ay sorna 30 Mart'ta imzalanan Paris Antla�ma­
s1 'na da girdi. Bõylece ingiltere, Fransa, Almanya, Avustur­
ya, italya ve Rusya'nm da taraf oldugu uluslararas1 bir bel­
geye dõnü�tü.38 Antla�mamn dokuzuncu maddesi �õyleydi:
"Tebaaszmn refah ve mutlulugunu ba#zca i� bilen
Padi�ah, zrk ve din ayrzmz gozetmeksizin, tebaaszmn
durumunu düzeltmek için bir ferman vermekle, Ím­
paratorluk �aki Hzristiyan halk konusunda da yüksek

35 Kinross, Osmanli, s . 499.

36 A.g.e. , s . 513 .
37 Dadrian, Ermeni Soykmm1 Tarihi, s. 50.
38 Sim�ir, Ermeni Mese/esi 1774-2005, i stanbul, Bilgi Yaymevi. 5 .
bs., 2009, s . 1 5.
30 1 gürcan çilesiz • ISTANBUL'DA 30 SAATLIK KAOS

ve comert dü$Üncelerini açzkladzklarz gibi, bu yolda­

ki dÜ$Üncelerinin yeni bir delilini gostermi$ olmak
için bu fermam, kendiliginden antla$mayz hazzrlayan
devletlere gondermeyi uygun bulmu$lardzr. "39

Antla�maya, Ferman' m Padi�ah' m tebaas1yla ili�kilerini

etkilemeyecegi ve taraf devletlerin Osmanh Devleti 'nin içi�­
lerine kan�ma hakk1 vermeyecegi hükmü de eklenmi�ti. Gõ­
rünü�te be� ülke Rusya 'nm Osmanh ' mn içi�lerine müdaha­
lesini õnlemek için Islahat Fermam 'nm uluslararas1 belgeye
dõnü�türülmesinde 1srarc1 olmu�tu. Gerçek ise tam tersiydi
aslmda. O gerçegi ingiltere D1�i�leri Bakam Lord J. Russel,
istanbul 'daki büyükelçisine gõnderdigi mektupta aç1k aç1k
itiraf ediyordu. Russel, mektupta, "Paris A ntla$masz, Ba­
bzâli 'nin Hzristiyan tebaa üzerinde bir tek devletin koruyu­
culugu yerine be$ devletin ortak koruyuculugunu (collective
protectorate) getirmeyi ongormÜ$fÜr" diyordu. 40

1.7. Osmanh imparatorlugu'nun Sm1rlar1 Dahilindeki

Ermenistan '1 Kabul Ettigi ilk Uluslararas1 Belge:
Ayastefanos Antla�mas1
Sonraki geli�meler tam da ingiliz Bakan' m dedigi gibi oldu.
Rusya ile birlikte Bat1h Güçler de art1k dogrudan Osmanh
topraklanndaki gayri Müslimlerin hamiligini üstlendi . Agu­
la�tmlan vergi yükünü ve topraklanna Müslüman gruplann
yerle�tirilmesini gerekçe gõsteren Bulgarlar, 1 876 bahannda
isyan etti. isyancllann Müslüman katliamma Osmanh asker­
leri çok daha kanh bir �ekilde kar�1hk verdi. Bulgar isya­
nmm sert bir �ekilde bastmlmas1 Bati kamuoyunda büyük

39 A.g. e. , s. 48.
40 A.g. e., s . 1 4 .
 ERMENI SORUNUNUN DOÓU$U VE MILLIYETÇILIK 1 31

rahats1zhk yaratt1. Kmm Sava�1 suasmda ingiltere' de olu­

�an Osmanh sempatisi bir anda nefrete dõnü�tü, Rusya'ya
olan destek arttt.41 Bulgarlardan hemen sonra Subistan 30
Haziran 1 876 ' da Osmanh imparatorlugu'na sava� ilan etti.
Binlerce Rus gõnüllünün S1rplann safmda yer almasma rag­
men sava�1 Osmanh imparatorlugu kazand1. Agustos aymda
ate�kese raz1 olan S1rplar, Büyük Güçler'den arabuluculuk
yapmalanm istedi.
Burada bir parantez açmak gerekiyor. O günlerde Os­
manh tahtI çalkantih bir süreçten geçiyordu. 30 May1s 'ta
Abdülaziz darbeyle tahttán uzakla�tmldt. Yerine V. Murad
geçirildi. Ancak V. Murad'm sultanhg1 sadece 93 gün sürdü.
Akli dengesi bozuk oldugu gerekçesiyle o da tahttan indiril­
di. 3 1 Agustos 1 876 ' dan itibaren 33 y1l sürecek II. Abdülha­
mid devri ba�ladt .
Yine tam da aym dõnemde bozulan vergi sistemi ve kõtü
yõnetim yüzünden hem Müslüman hem gayri Müslim te­
baa arasmda yogun bir huzursuzluk vardt. Ermeni cemaa­
tinin liderleri vergi tahsildarlannm adaletsizlikleri ve Kürt
a�iret agalannm zulmüyle ilgili �ikâyetlerini bir dilekçeyle
Padi�ah'a ilettiler. Osmanh yõnetiminin kendilerini koruma­
d1gmdan yakm1yordu Ermeniler. Benzer bir �ikâyet, istan­
bul 'daki ingiltere Büyükelçisi Elliot'a da ula�m1�t1. ingiliz
Büyükelçi Londra 'ya gõnderdigi bir raporda, "Hükümete
kar�1 hakh bir memnuniyetsizlik var ve bu durum di�andan
da (Rusya'y1 kastediyor y.n.) ki�k1rt1hyor" diyordu.42
Bu kisa hatulatmadan sonra kald1g1m1z yerden devam ede­
lim. Paris Antla�mas1 'm imzalayan ülkeler Subistan ' m iste­
giyle Balkanlar'daki gayri Müslimlerin durumunu gõrü�mek

41 Kinross, Osmanh, s . 524.

42 Sonyel, Osmanh Ermenileri, s. 64.
32 1 gürcan çilesiz • ISTANBUL'DA 30 SAATLIK KAOS

üzere bir konferans düzenlenmesine karar verdiler. Ermeni

Patrigi Nerses, konferansta kendi soyda�lannm geleceginin
de konu�ulmasm1 istiyordu. 23 Arahk 1 876'da Haliç 'teki
Tersane-i Amire binasmda ba�layan konferansta Ermenilerin
durumu gündeme gelmedi.43 Sultan Abdülhamid "kurnazca
bir hamleyle"44 aym gün Kanuni Esasi 'yi (Mithat Anayasas1)
ilan etti.
Kanuni Esasi ile Osmanh ulusu yaratllmak istenmi�ti bir
anlamda. "Din, dil, uk aynm1 gõzetmeden herkes Osmanh"
deniliyordu. Anayasamn miman Sadrazam Mithat Pa�a'ydi.
Pa�a protokol kurallanm bir kenara buakarak bizzat Rum
ve Ermeni patriklerini ziyarete gitti. Yeni rej imde tüm dini
cemaatlerin e�it sayllacagmm güvencesini verdi. iki patrik
duyduklanndan çok etkilenmi�lerdi. Rum patrigi, Pa�a'ya
"Kamm1zca siz Osmanh imparatorlugu'nu yeni ba�tan ya­
rattm1z"45 sõzleriyle dile getirecekti memnuniyetini.
Kanuni Esasi istanbul 'daki konferansa katllan Rus dele­
gesi di�mdaki diger ülke temsilcilerini de etkilemi�ti. Abdül­
hamid' in hamlesi en azmdan Rus istekleri kar�1smda gõnül­
süz olan ingilizler için iyi bir bahane oldu. Rusya'nm nüfuz
alanmm geni�lemesini istemeyen ingilizlerin tavn Sultan' m
da i�ine yaradi. Yakla�1k bir ay süren konferans sonuç alma­
madan daglldi.
Sava�s1z çõzümden yana gõrünen ingiltere 'nin giri�imle­
riyle tarafiar 1 877 Mart' mda bu kez Londra'da masaya otur­
du. 31 Mart'ta irnzalanan Londra protokolü irnzac1 6 ülkeye
Osmanh imparatorlugu'nun sõzünü tutup tutmad1g1m "dik­
katle gozleme" yetkisi veriyordu.46 Protokol, Osmanh 'mn

43 Gürün, Ermeni Dosyasz, s . 1 23 .

44 Kinross, Osmanlz, s. 53 0.
45 A.g. e. , s. 529.
46 Dadrian, Ermeni Soykmm1 Tarihi, s. 73 .
 ERMENI SORUNUNUN DOGU�U VE MILLIYETÇILIK j 33

sõzünü tutmamas1 hâlinde taraf ülkelere birlikte hareket

etme imkâm da saghyordu. Osmanh imparatorlugu, Paris
Antla�mas1'na ve anayasaya aykm, aynca Padi�ah ' m �ere­
fine hakaret oldugu gerekçesiyle protokolü reddetti.47 Rusya
i�te bu ret karanndan iki hafta sonra, 1 4 Nisan'da Osmanh
imparatorlugu 'na sava� açt1. iki Rus ordusu Dogu Anadolu
ve Balkanlar'daki Osmanh topraklanm i�gale ba�lad1.
Yüz binlerce Müslüman ya�ad1klan topraklan terk ede­
rek iç bõlgelere dogru çekilmek zorunda kald1 . Ülkede sefer­
berlik ilan edildi. Eli silah tutan tüm erkekler orduya destek
olmaya çagmld1. Gayri Müslim erkeklerin kent muhaflZI
olarak orduya kattlmalan istendi. Ancak gayri Müslimler bu
istege neredeyse hiç itibar etmedi.
Ermeniler sava�m son dõnemine kadar Osmanh impa­
ratorlugu 'ndan yana tavtr koydu. Hatta 7 Arahk'ta Patrik
Nerses ba�kanhgmda toplanan Ermeni Milli Meclisi, olu�­
turulacak bir birlikle Ruslara kar�1 sava�ma karan ald1. An­
cak Gazi Osman Pa�a 'mn destans1 direni�ine ragmen Plevne
dü�ünce, üstünlügün Rusya'ya geçtigini gõren Ermeni Mec­
lisi tavnm degi�tirdi. 1 8 Arahk'ta yeniden toplanan Meclis,
Nerses ' in kar�1 ç1kmasma ragmen oyçoklugu ile 11 gün õnce
alman karan bozdu.48 Mart ayma gel indiginde Rus Ordu­
su istanbul'un kap1sma dayanm1�tl. Rus General Grandük
Nikola, karargâhm1 istanbul surlanna sadece 15 kilometre
uzaktaki Ayastefanos ' a (Ye�ilkõy) kurdu. ingiltere istan­
bul 'un dü�mesinden endi�e ediyordu. Yurtta�lanm koruma
bahanesiyle ingiliz Hükümeti be� parça gemisini Marmara
Denizi 'ne gõnderince Rus komutan istanbul 'u i�gal planm­
dan vazgeçti.

47 A.g. e. , s. 74.
48 Sonyel, Osmanlz Ermenileri, s. 70.
Another random document with
no related content on Scribd:
*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK MAGAZINE OF
WESTERN HISTORY, ILLUSTRATED, VOL. I, NO. 1, NOVEMBER
1884 ***

Updated editions will replace the previous one—the old editions

will be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S.

copyright law means that no one owns a United States copyright
in these works, so the Foundation (and you!) can copy and
distribute it in the United States without permission and without
paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General
Terms of Use part of this license, apply to copying and
distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the
PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if
you charge for an eBook, except by following the terms of the
trademark license, including paying royalties for use of the
Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
copies of this eBook, complying with the trademark license is
very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such
as creation of derivative works, reports, performances and
research. Project Gutenberg eBooks may be modified and
printed and given away—you may do practically ANYTHING in
the United States with eBooks not protected by U.S. copyright
law. Redistribution is subject to the trademark license, especially
commercial redistribution.

START: FULL LICENSE

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
 PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the

free distribution of electronic works, by using or distributing this
work (or any other work associated in any way with the phrase
“Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of
the Full Project Gutenberg™ License available with this file or
online at www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and

Redistributing Project Gutenberg™
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™
electronic work, you indicate that you have read, understand,
agree to and accept all the terms of this license and intellectual
property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to
abide by all the terms of this agreement, you must cease using
and return or destroy all copies of Project Gutenberg™
electronic works in your possession. If you paid a fee for
obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™
electronic work and you do not agree to be bound by the terms
of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only

be used on or associated in any way with an electronic work by
people who agree to be bound by the terms of this agreement.
There are a few things that you can do with most Project
Gutenberg™ electronic works even without complying with the
full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There
are a lot of things you can do with Project Gutenberg™
electronic works if you follow the terms of this agreement and
help preserve free future access to Project Gutenberg™
electronic works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the
Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the
collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the
individual works in the collection are in the public domain in the
United States. If an individual work is unprotected by copyright
law in the United States and you are located in the United
States, we do not claim a right to prevent you from copying,
distributing, performing, displaying or creating derivative works
based on the work as long as all references to Project
Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will
support the Project Gutenberg™ mission of promoting free
access to electronic works by freely sharing Project
Gutenberg™ works in compliance with the terms of this
agreement for keeping the Project Gutenberg™ name
associated with the work. You can easily comply with the terms
of this agreement by keeping this work in the same format with
its attached full Project Gutenberg™ License when you share it
without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also
govern what you can do with this work. Copyright laws in most
countries are in a constant state of change. If you are outside
the United States, check the laws of your country in addition to
the terms of this agreement before downloading, copying,
displaying, performing, distributing or creating derivative works
based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The
Foundation makes no representations concerning the copyright
status of any work in any country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project

Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other

immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must
appear prominently whenever any copy of a Project
Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project
Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project
Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed,
viewed, copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere in the United

States and most other parts of the world at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it
away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg
License included with this eBook or online at
www.gutenberg.org. If you are not located in the United
States, you will have to check the laws of the country where
you are located before using this eBook.

1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is

derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to
anyone in the United States without paying any fees or charges.
If you are redistributing or providing access to a work with the
phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of
paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use
of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth
in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is

posted with the permission of the copyright holder, your use and
distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through
1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder.
Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™
License for all works posted with the permission of the copyright
holder found at the beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project

Gutenberg™ License terms from this work, or any files
containing a part of this work or any other work associated with
Project Gutenberg™.
 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute
this electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1
with active links or immediate access to the full terms of the
Project Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form,
including any word processing or hypertext form. However, if
you provide access to or distribute copies of a Project
Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or
other format used in the official version posted on the official
Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at
no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a
means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other
form. Any alternate format must include the full Project
Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,

performing, copying or distributing any Project Gutenberg™
works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or

providing access to or distributing Project Gutenberg™
electronic works provided that:

• You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg™ works calculated using the
method you already use to calculate your applicable taxes. The
fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark,
but he has agreed to donate royalties under this paragraph to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty
payments must be paid within 60 days following each date on
which you prepare (or are legally required to prepare) your
periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked
as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation at the address specified in Section 4, “Information
 about donations to the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation.”

• You provide a full refund of any money paid by a user who

notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that
s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™
License. You must require such a user to return or destroy all
copies of the works possessed in a physical medium and
discontinue all use of and all access to other copies of Project
Gutenberg™ works.

• You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of

any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in
the electronic work is discovered and reported to you within 90
days of receipt of the work.

• You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg™ works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project

Gutenberg™ electronic work or group of works on different
terms than are set forth in this agreement, you must obtain
permission in writing from the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™
trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3
below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend

considerable effort to identify, do copyright research on,
transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright
law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite
these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the
medium on which they may be stored, may contain “Defects,”
such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt
data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other
medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES -

Except for the “Right of Replacement or Refund” described in
paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark,
and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic
work under this agreement, disclaim all liability to you for
damages, costs and expenses, including legal fees. YOU
AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE,
STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH
OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH
1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER
THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR
ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE
OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF
THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If

you discover a defect in this electronic work within 90 days of
receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you
paid for it by sending a written explanation to the person you
received the work from. If you received the work on a physical
medium, you must return the medium with your written
explanation. The person or entity that provided you with the
defective work may elect to provide a replacement copy in lieu
of a refund. If you received the work electronically, the person or
entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund.
If the second copy is also defective, you may demand a refund
in writing without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set

forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’,
WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS
OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR
ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied

warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this
agreement violates the law of the state applicable to this
agreement, the agreement shall be interpreted to make the
maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable
state law. The invalidity or unenforceability of any provision of
this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the

Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the
Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™
electronic works in accordance with this agreement, and any
volunteers associated with the production, promotion and
distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless
from all liability, costs and expenses, including legal fees, that
arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project
Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or
deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect
you cause.

Section 2. Information about the Mission of

Project Gutenberg™
Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new
computers. It exists because of the efforts of hundreds of
volunteers and donations from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the

assistance they need are critical to reaching Project
Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™
collection will remain freely available for generations to come. In
2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was
created to provide a secure and permanent future for Project
Gutenberg™ and future generations. To learn more about the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your
efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the
Foundation information page at www.gutenberg.org.

Section 3. Information about the Project

Gutenberg Literary Archive Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-
profit 501(c)(3) educational corporation organized under the
laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by
the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal
tax identification number is 64-6221541. Contributions to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax
deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and
your state’s laws.

The Foundation’s business office is located at 809 North 1500

West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact
links and up to date contact information can be found at the
Foundation’s website and official page at
www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to

the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without
widespread public support and donations to carry out its mission
of increasing the number of public domain and licensed works
that can be freely distributed in machine-readable form
accessible by the widest array of equipment including outdated
equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly
important to maintaining tax exempt status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws

regulating charities and charitable donations in all 50 states of
the United States. Compliance requirements are not uniform
and it takes a considerable effort, much paperwork and many
fees to meet and keep up with these requirements. We do not
solicit donations in locations where we have not received written
confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or
determine the status of compliance for any particular state visit
www.gutenberg.org/donate.

While we cannot and do not solicit contributions from states

where we have not met the solicitation requirements, we know
of no prohibition against accepting unsolicited donations from
donors in such states who approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot

make any statements concerning tax treatment of donations
received from outside the United States. U.S. laws alone swamp
our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current

donation methods and addresses. Donations are accepted in a
number of other ways including checks, online payments and
credit card donations. To donate, please visit:
www.gutenberg.org/donate.

Section 5. General Information About Project

Gutenberg™ electronic works
Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could
be freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose
network of volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several

printed editions, all of which are confirmed as not protected by
copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus,
we do not necessarily keep eBooks in compliance with any
particular paper edition.

Most people start at our website which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org.

This website includes information about Project Gutenberg™,

including how to make donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation, how to help produce our new
eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear
about new eBooks.