•T I I

i
Üç Isa, Ka t olik Kilisesi'n in Teleolojik İsa'sı ile kesin likle
>! AYTU N Ç ALTI NDAL
b a ğd a ş m a ya n , Ku t sal M e t in le r ' d e k i Te o lo jik İsa'ya ve
" m i s y o n u n a " d ı ş s a l / s e k ü l e r / d ü n ye v i b ir b a k ı ş . . . t i
Ö ze llik le "ye r le ş ik / ö r gü t lü " d in in t em s ilcis i Ka t o lik
Kilis e s i t a r a f ı n d a n İ s a ' ya y ü k l e n e n " h u r a f e l e r i n " >i
a yık la n m a s ı gir işim i... r
H
2
Ayt u n ç Alt ın d a l, Üç İ sa 'd a t a r ih s el ve / ve ya m it o lo jik ö
İsa'yı d eğil, bir b a kım a İsa'n ın yaşan tısın ın d iyalekt iğin i, >
r­
Ta n r ı ­ Bi li m e ğit im i ve p e r s p e k t i f i y l e e l e a l ı yo r .
Tü r k çe ' ye e k s ik ve ye t e r s iz o la r a k la ik ya d a ça ğd a ş
d iye ç e v r i l e n s e k ü l e r l i k ( d ü n ye vi li k ) a n la yı ş ı n ı n ,
At e izm ' d e n , La ik lik ' t e n , Ça ğd a ş la ş m a cılık ' t a n fa r k lı
olan boyu t lar ın ı göst er iyor . İsa, Musevi olm asın a r ağm en
bu k a p a lı­ d e vr e iş le ye n ve b ir d in o lm a k t a n ço k , b ir
"va r o l u ş t a r zı " s a yı l a b i l e c e k o la n ya p ı ya ge t ir d iği
s e k ü le r ye n ilik le r le t a n ım la n ıyo r .

İ n g i l t e r e ' d e , 1992 yılın d a İ n gilizce o l a r a k ya yı m ­

1 O
­n
la n d ığın d a Mü slü m a n b ir a r a ş t ır m a cın ın , İslam i o l­
m a ya n b a k ış a çısı ile H ır ist iya n Te o lo jis i' n i için d e n
C/J
S)
ir d eleyen Üç İsa, d ü n ya d a ki çeşit li ila h iya t fa kü lt eler i­
n in lit e r a t ü r ü n e gir d i ve ya r d ım cı d e r s k it a b ı o la r a k
ka b u l ed ild i.

Ar a şt ır m a cı ve sor gu la yıcı b ir gözle oku n m a sı ge r e k e n İH

b ir ilk kit a p ...
1 •
|l
ALFA Basım Yay ım Dağ ıtım Ltd.
Tic are th an e So k a k N o : 53
3 4 4 1 0 C ağ al o ğ l u ­ İstan b u l
Tel : + 9 0 ( 2 1 2 ) 51 1 5 3 0 3
• 90 ( 2 1 2 ) 5 1 3 87 51

ALFA
Fax : + 90 ( 2 1 2 ) 5 1 9 3 3 0 0
w w w .alf akitap .c o m İH
e ­ m ai l : info @ alfakitap .co m
H AL » A

ı J
A YTUN Ç A LTIN D A L'IN TÜ M K İTA PLA RI

Uyuşturucu Maddeler Sorunu (To plu Çalışma), Hastürk Yay. (Tükend i)

Partizan (Şiirler), Yücel Yay., 1975 (Yasakland ı)
Türkiye'de Kadın, Birlik Yay.,1975 (8. Baskı)
Dinmeyen (Şiirler), 1. Baskı Paris, 2. Baskı Havass Yay.,1978 (Yasakland ı)
Haşhaş ve Emperyalizm, Havass Yay., 1979 (3. Baskı)
Siyasal Kültür ve Yöntem, Havass Yay.,1982
Anılan (Şiirler), Hav ass Yay., 1982 (Yasakland ı)
Niçin Eşit İşe Eşit Ücret Değil? , Süreç Yay., 1984 ÜÇ İSA
İhanet Şiirleri, Süreç Yay., 1984
Laiklik; Enigmaya Dönüşen Paradizma, Yeni A vrasya Yay., 1986 (4. Baskı)
Elvedasız, Kendi Sesinden Şiirler, 1992, İsviçre
Three Faces of Jesus, Sussex, 1992
Türkiye ve Ortodokslar, A nahtar Kitapları, 1995 (4. Baskı)
Elvedasız, Sarmal Yay., 1996 (3. Baskı)
Bilinmeyen Hitler, Yeni A vrasya Yay., 2000 (11. Baskı) Aytunç Altındal
Gül ve Haç Kardeşliği, Yeni A vrasya Yay., 2003 (2. Baskı)
Vatikan ve Tapmak Şövalyeleri, Yeni A vrasya Yay., 2002 (6. Baskı)
Üç İsa, Yeni A vrasya Yay., 2002 (6. Baskı)

ÇEV İRİLER

Çinli Papağan, E.S. Gard ner, A kba Yay., 1972 (Tükend i)

Parababaları, Ferd inand Lund berg, E Yay., 1973 (2 Cilt) (Tükend i)
Kertenkele, Mo ris W est, E Yay., 1974 (8. Baskı)
Kapitalizmden Sosyalizme Geçiş Süreci Üzerine, P. Sw eezy­C. Bettelheim,
May Yay., 1974 (Beraat etti)
Ermiş, Halil Cibran, E Yay., 1974 (14. Baskı)
Gece Ana, Kurt Vo nnegut Jr., E Yay., 1975 (3. Baskı)
Savaş ve İşçiler, Lenin, Yücel Yay., 1976 (Yasakland ı)
Barbarlık Kıyısı, N o rman Mailer, Hav ass Yay., 1980 (3. Baskı)
Sözler, Halil Cibran, Süreç Yay.,1984 (7. Baskı)
 İÇ İN D EKİLER
Alfa Yayınları 1519
Aytunç Altındal Kitapları 3

ÜÇ İSA
Three Faces of Jesus

A ytunç A ltındal Üçüncü Baskıya Önsöz ix

İngilizce Aslından Çeviren Sibel Özbudun
Türkçe Baskı İçin Önsöz xiii

Giriş 1

Birinci Bölüm
İSA : SEKÜLER M USEV İ

1 ­ 5. Basım : 2002 (Yeni A vrasya) 1.1. İnsancıl Olan Biziz, Çünkü Biz Romalıyız 11
6. Basım : Eylül 2004
7. Basım : Aralık 2004 1.2. Seçkin ve Kutsal Olan Biziz, Çünkü Biz Museviyiz 15
ISBN : 975­297­537­2 1.3. 'Ve Onun Adını Immanuel Koyacaklar' 26
1.4. Benzerlik Yasası Gereğince 31
Yayıncı ve Genel Yayın Yönetmeni M. Faruk Bayrak
İkinci Bölüm
Yayın Koordinatörü ve Editör Rana Gürturıa
Pazarlama ve Satış Müdürü Vedat Bayrak İSA : " TA N RI BİZ İM LE" M İ?
Kapak Tasarımı Utku Lomlu
2.1. İsa'nın Öne Sürdüğü Dışsal, Seküler İddialar 43
© 2004, ALFA Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.
2.2. Günahın Organik Siyasası •
' 48
2.3. Siraç'ın Oğlu İsa'dan Nasıralı İsa'ya 58
Kitabın tüm yayın hakları Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.'ne aittir. 2.4. Yasa İnsanlar İçindir 62
Yayınevinden yazılı izin alınmadan kısmen ya da tamamen alıntı
yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. Üçüncü Bölüm
İSA : " BEN N E O LA CA KSA M O 'YUM "
A lfa Basım Yayım D ağıtım Ltd. Şti.
Ticarethane Sokak No: 53 Cağaloğlu 34410 İstanbul, Turkey 3.1. 'Günaha Giren Ruh, Ölecek Olan Ruhtur' 71
Tel: (212) 511 53 03 ­ 513 87 51 ­ 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00 3.2. İman Siyaseti 84
www.alfakitap.com 3.3. İsa'ya Ne Oldu? 92
info@alfakitap.com
3.4. Bireyin Kimliğini Olumlayan, Onun Farklılığıdır 107

Baskı ve Cilt Sonsöz

M elisa M atbaacılık Notlar 125
Çiftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaşa ­ İstanbul Dizin I3 7
Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29
v
 Kitabın İngilizce orijinalindeki/ Deuterokanonik* Kitap­
lar/ Apokrifa dışında Kutsal Kitap'tan yapılan bütün aktarma­
lar, Holy Bible, New International Version, (On ikinci basım, Ey­
lül 1988, Hodder and Stoughton, Londra)'dan alınmıştır. Apok­
rifa, Sriach (ecclesiasticus), 1. Makabeler, 2. Makabeler'den yapı­
lan aktarmalar ise, Good Neıvs Bible, (The Bible Society/ Collins,
Katolik baskı, B. Britanya, 1979)'dan yapılmıştır. Ayrıca Nouve­,
au Commentaire Biblicjue, publie sous la direction de D. Guthrie,
J.A. Motyer, A.M. Stibbs, D.J. VViseman; Editions Emmaüs (Sa­
int­Legier, 1987)'le karşılaştırılmıştır.

Türkçe çevirideki Kutsal Kitap aktarmaları, Kitab­ı Mukaddes,

Eski ve Yeni Ahid (Tevrat ve İncil), (Kitab­ı Mukaddes Şirketi, İs­
tanbul, 1958)'den yapılmıştır.

* Deuterokanonik: Kilisece sonradan veya ikinci dereceden muteber sayılan

mukaddes kitaplara ait.
 X xi
Hıristiyan ilahiyatım kavrayabilmek çok güç bir eğitim­
dir. Hele başka bir dinin verileriyle yetiştirilmiş kişiler için
bu zo rluk daha da fazladır. Örneğin Türkiye'de ilahiyat diye
tanımlanan eğitimin Batı'daki karşılığı gerçekle 'Divinity'dir.
Batı'da 'Theo lo gy' diye tanımlanan disiplin ise, kanımca
Tann­Bilim ' olarak Türkçeleştirilmelidir. Batı'nm klasik eği­
timinde Theology ve Divinity arasında önemli farklılıklar
vardır, bunlar birbirlerine tam olarak tekabül etmezler. Üç
İsa işte 'Tann­Bilim' eğitimi ve perspektifiyle hazırlanmış bir
tezin anahatlarını içermektedir. Tezimin tamamını ortaya ko­
yabilmek için hazırladığım diğer iki kitap ö nümüzdeki yıl­
larda yayınlanacaklardır.
Uç Isa yayınlandığı zaman benim de tahmin etmediğim
bir ilgi gördü. 1993'te Makedo nca'ya da çevrildi ve yayınlan­
dı. Ortodoks İlahiyat Fakültesi öğrencileri için yardımcı ders
kitabı oldu. Exeter Üniversitesi'nden Sandy Martin, Doktora
Tezi'nd e (Phd) bu kitapta açıklanan bakış açısını değerlen­
dirdi. A merikalı ünlü sosyal bilimci Prof. Bernard Mo rris be­
ni çok yüreklendiren bir mektup yazarak kitabın teziyle ilgi­
li olumlu görüşler taşıdığını belirtti. Benzer şekilde A meri­
ka'nın en ünlü şair ve düşünürü Prof. Robert Pinsky de çok
cesaretlendirici bir mektup yazdı. Bunları kitabın EK bö lü­
münd e bulacaksınız. Başkaları gibi 'kendini pazarlamaktan'
hoşlanmadığım için kısa kesiyo rum. Kitabın Tezi (İsa'nın Se­
küler Yaşamının Diyalektiği) Boston Üniversitesi Theo lo gy
Bö lümü'nd e Teoloji öğrencileri için ko dekslenmiştir. Kitap
ingiltere'd e yayınlanmış o lmasına rağmen halen sad ece
A merika'da Daniel Liebert ve A libris yayınevlerinin aracılı­
ğıyla ve üst fiyatından çok daha fazla bir fiyatla temin edile­
bilmektedir.
Böylelikle ilk kez bir Müslüman araştırmacı tarafından
Hıristiyanlık üzerine yazılmış fakat İslami bakış açısını değil
doğrudan doğruya Hıristiyan Teo lo jisi'ni içinden irdeleyen
bir kitap literatüre girmiş oldu. Bu zo r İLKİ başarmış o lmak
Aytunç Altındal
benim için bir mutluluktur ve evlatlarıma ve yurduma bıra­
kabilecek tek mirastır.
* * *
Üç İsa'nın Türkçe çevirisini okurken çok zorlanacaksınız.
Pes etmeyin. Ko nu zaten alışılmadık tarzda 'YENİ'd ir. Her
yeni gibi kabulü zor, reddi kolaydır. Bu kitapta yeni fikirler
var. Yeni bir İsa değerlendirmesi var. Katolik Kilisesi'nin de­
ğil, Kutsal Metinler'in (Scriptures) betimlediği bir İsa'nın
'Misyo nuna' Dışsal / Seküler/ Dünyevi bir bakış var. Sö z ko­
nusu Kutsal Metinler'd eki Teolojik İsa ile Katolik Kilise'nin
Teleolojik (Mekân ve Z aman'a uyarlamak) İsa'sı hiçbir suret­
te bağdaşmaz ­ bazı temel olguların dışında. Bugünkü Kato­
lisizm'de yer alan başta Easter (Yortu) o lmak üzere, Noel
(Christmas), Pazar Tatili, A li So uls Day, Epiphany, Babtism
of Our Lord Fest, Mo ther of God, Octave of Christmas, So­
lemnity of Mary, Mark Evangelist Fest, Day of Immaculate
Co nceptio n vd. birço k 'Kutsal Gün' bu kutsal metinlerde yer
almamıştır ve yo ktur. Bunların tamamı Teo lo jik değil Tele­
olojik bakış açısıyla so nradan uydurulmuşlardır. İsa'nın
bunların hiçbirinden haberi ve bilgisi yo ktu. Hatta Katolik
Kilisesi'nin başlattığı PA Z A R TA TİLİ'ni duysaydı belki de,
"Ben bö yle bir Tanrı­Buyruğundan söz etmemiştim, bu sah­
tekârlığı kim yap tı?" diye sorardı. Çünkü İsa, kendisinin Oğ­
lu o ld uğunu ö ne sürdüğü Tanrı­Babası'nın Kutsal Metinler­
'd e tatil olarak haftanın 1. Gününü (Pazar) değil 7. Gününü
(Cumartesi) tatil yaptığını biliyordu. Pazar SUN­DA Y, Pa­
ganların Güneş'e Tapınma günüydü. Bunun Tek­Tanncılıkla
hiçbir ilgisi ve kutsiyet itibariyle de bağlantısı yoktu. Benzer
şekilde İsa, Kutsal Metinler'e göre Babası Tanrı tarafından
kendisine verilmiş olan Takvim'in de 360 günden oluştuğu­
nu biliyo rdu. Baba­Tanrı'nın bu Takvimi'ni değiştirerek onu
kendi isteğine gö re 365 güne çıkartan Katolik Kilisesi olmuş­
tu. Diğer bir anlatımla Katolik Kilisesi Baba Tanrı'nm buy­
xii

TÜRKÇ E BA SKI İÇİN Ö N SÖ Z

ruklarını ve Tanrı'dan geldiğine İMA N edilen metinleri, ken­
di egemenliğini pekiştirebilmek ve sürdürebilmek uğruna
dilediği gibi değiştirmiştir.

* * *

Uç isa'nın bu üçüncü baskısını bu bakış açısıyla okursa­

nız bu zor okuma parçasını daha bir kolaylarsınız sanıyo­
rum. Kitabı bu yeni baskısına hazırlayan Yeni A vrasya Ya­
yınlarının yöneticisine teşekkür ediyorum. "Tele­Yozlaş­
mamın doruk noktasında olduğu şu günlerde Türkiye'de
"Kirletilen Kültüre" değil, bilimsel çalışmalara destek olduk­
ları için de kendilerini ayrıca kutluyorum.

Aytunç Altındal
İspilandit / 10 Haziran 2001

Önsö z'de şu hususları vurgulamak istiyorum: Üç İsa'yı

okurken özel bir çaba gösterilmesi gerekiyor; araştırıcı ve
sorgulayıcı olmak gerekiyor.
Bunun gerekçelerini açıklayayım.
Birincisi bu kitabın teziyle ilgilidir. Tezi itibariyle Üç İsa,
Seküler değerler sistematiğini yansıtıyor. Bu­Dünyalılığı,
yeryüzüne ait oluşu, cismaniliği işliyor. Türkçe'ye eksik ve
yetersiz olarak Laiklik ya da Çağdaşlaşma diye çevrilen Se­
külerleşme o lgusunu anlatıyo r. Seküler anlayışın, A te­
izm'den, Laiklik'ten ve Çağdaşlaşmacılık'tan farklı olan bo­
yutlarını gösteriyor. Üç İsa'da ele alınan İsa, Musevi olması­
na rağmen bu kapalı­devre işleyen ve bir din olmaktan çok,
bir "Varo luş­Tarzı" sayılabilecek olan yapıya getirdiği Sekü­
ler yeniliklerle tanımlanıyor. Bu nedenledir ki, belirli Musevi
ve Hıristiyan çevrelerinde bu kitabın tezi özgün bir bakış açı­
sı olarak değerlendirilmiştir. Kitapta, kendi cemaatinin dog­
matikleşmiş değerlerinin dışına çıkarak Sekülerleşmiş bir

xiii

xiv
Musevi olan İsa anlatılıyor. Musevi Şeriatı'nın öngördüğü
kul değil, Tanrı'nın isteğine uygun birey olabilmek hakkını
kendinde toplamış ve bu uğurda canını vermekten kaçınma­
mış bir İsa bu kitabın öznesidir.
İkincisi bu kitapta kullanılan Dil'le ilgilidir.
Hıristiyanlığı kendi diliyle anlatmak gerekiyor. Ve ne ya­
zık ki bu Dil'i tam Türkçe karşılıklarıyla verebilmek olası de­
ğildir. Hatta bazı durumlarda Türkçe karşılıklar kullanılsalar
bile anlam kaymaları oluyor. Bir örneğini kitabın hemen ba­
şında bulacaksınız. İnsancıl Olan Biziz, Çünkü Biz Romalıyız
denilen bölümde Romalı olmak, kültürel bağlamda, Roma
kentinde oturuyor olmak değil, doğrudan doğruya Helen ol­
mamak anlamına geliyor. Kısacası biz Helen uygarlığından
değil, Roma İmparatorluğu'nun uygarlığındanız denmek is­
teniyor. İnsancıl­olmak deyimi de öyle. Sadece İnsan­sever
ya da beşeri olmalığı değil, İnsan'ı ve onunla ilgili tüm olay­
ları duyuş, düşünüş ve davranış alanlarının kaynağı, odak
noktası olarak görmek ve algılamak demektir. Diğer bir de­
yişle hayata İnsan'ın prizmasından bakmak demektir. Haya­
ta doğrudan doğruya "Kent"in penceresinden bakan ve Ön­
ce Kent Sonra İnsan diyen Helen'den ayrı olarak Önce İnsan
diyen Romalı olabilmektir.
iki örnek daha yazayım: Hıristiyanlığın temel kavramla­
rından olan Ekümenik kavramının A rapça karşılığı Darü'l İs­
lam olmuştur. Doğaldır ki, Hıristiyanların yaşadıkları top­
raklarda onları ilgilendiren hizmetler, işler anlamına gelen
Ekümenik kavramıyla, Müslümanların yaşadıkları topraklar
anlamına gelen Darü'l İslam birbirlerinin inkârı durumunda
olan kavramlar olmalarına rağmen toplumsal, cemaatsel
fonksiyonları itibariyle anlamdaştırlar. Eklesiastik ile Türkçe
Diyanet de böyledir. Biri Kilise'yi ilgilendiren işler vb. anla­
mına gelirken, diğeri Cami'yi ilgilendiren işler vb. anlamına
gelir. Kavramlar­arası bir correlation vardır.
Üçüncüsü bizzat Din olgusuyla ilgilidir.
XV
Aytunç Altındal
Eleştirel ilahiyat açısından değerlendirildiğinde Hıristi­
yanlık ­başta da Kato liklik­ tanımsal olarak bir DİN değil bir
KÜLT'tür. Üç İsa'da işte bu yapısal farklılık çıkış noktası ola­
rak benimsenmiştir.
Musevilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet'i karşılaştırmalı İla­
hiyat açısından incelersek, sadece Hıristiyanlık'ta var olan
bir olgu bu sistematiğin diğer ikisinden özde ayrıldığını ka­
nıtlar. Bu temel ayrılık noktası şudur: Hıristiyanlık'ta birey,
Tanrı karşısında kendi yetkisini kullanarak KA RA R VER­
MEK zorunda bırakılmıştır. Çünkü bu sistematikte, İsa'nın
Tanrı'nın Oğlu mu, değil mi sorusuna muhatap olan bi­
rey'dir. Neye inanacağına KA RA R VERMESİ gereken de
odur. Diğer bir deyişle, Birey, İsa'nın Tanrı olduğuna İNA N­
MA K isterse İsa'yı Tanrı yapar ve böylece aldığı KA RA R ge­
reğince kabul eder. İstemese de durum değişmez. Bu kez de
İsa'nın İnsan olduğuna KA RA R verir. Karar'm niteliği değiş­
se de, KA RA R'ı alan değişmez. Çünkü İsa'yı Tanrı ya da
O'nun Oğlu ya da İnsan yapıp yapmamak Birey'in alacağı
KA RA Rİa gerçekleşir ­ v e tabiidir ki­ sadece neye inanmak
ihtiyacını duyuyorsa ona inanmaya KA RA R vermiş olan Bi­
rey için bir Gerçeklik taşır bu KA RA R, o kadar. Hıristiyan­
lık'ta İMA N etmeye karar vermek de, İMA N'dan KUŞKU
(şüphe) duymak da İNSA N'a ait bir haktır.
Bu ne demektir?
En kısa deyişle eğer Birey, İsa'nın İnsan olduğuna, Tanrı
olmadığına KA RA R vermişse, belki de gerçekten Tanrı olan
İsa'yı insanlaştırmış olmaktadır. Yani Birey, Tanrı'yı İnsan­
laştırma hakkını ve yetkisini kendisinde toplayabilmiş de­
mektir. Hayır, eğer Birey İsa'yı Tanrı olarak kabul etmeye
KA RA R vermişse, bu kez de belki de gerçekten İnsan olan
İsa'yı Tanrılaştırmış olmaktadır. Yani İnsan'ı Tanrısallaştır­
mak hakkını ve yetkisini kendisinde toplayabilmiş demektir.
Kısacası, Hıristiyanlık'ta İsa'nın, Tanrı mı, İnsan mı,Tan­
rı'nın Oğlu mu ya da tümü mü değil mi olduğu konusunda
xvi Gül ve Haç Kardeşliği xvii
Aytunç Altındal

KA RA RI VEREN DE KUŞKU DUYA N DA BİZ Z A T BİREY­ bu önsözü kaleme alırken o meşum haber ulaştı. Dost Uğur
DİR/ İNSA NDIR. Musevilik'te ve İslamiyet'te İnsan'ı Tanrı Mumcu kalleşçe planlanmış bir suikastta, adını ve düşünce­
yapmak, ya da Tanrı'yı İnsan yapmak diye bir olgudan ve lerini değil, ama fiziksel varlığını yitirmişti... Benim tanıdı­
kuşkudan söz edilmez. Bu iki sistematikte insanın böylesi bir ğım Uğur Mumcu dürüst ve haksever bir insandı. Türki­
KA RA RI alabilmeye ya da kuşku duyabilmeye yetkisi yok­ ye'd e yıllarca sadece kalemiyle bir "Med eni Cesaret" timsali
tur. Çünkü bu iki sistematikte insanoğlu kendisini ve tüm olarak doğru bildiği görüşleri savundu. Bu nedenle Üç
evreni Yoktan Var Ettiğine inandığı Yaratıcısını, yani Tan­ İsa'nın Türkçe baskısını O o nurlu, O yürekli, O güler yüzlü
rı'sını bizzat kendi kararıyla kendisi Yaratamaz. En kısa söy­ Kuvay­ı Milliyeci'ye adamaktan onur d uyuyo rum.
leyişle Hıristiyanlığı benimsemek isteyen Birey, kendisi için Aytunç Altındal
ö nce bir Tanrı (İsa) yaratmak zorundadır. Bu tür yaratım fa­
Z ürih / 24 Ocak 1993
aliyeti sadece Kültler için geçerlidir. A ncak bir Kült'te Birey
kendisi için bir İnanç ve o nu temsilen bir Tanrı yaratabilir.
Musevilik'te ve İslamiyet'te birey'e bö yle bir otorite verilme­
miştir. Bu Otorite­tipi, Tek­Tanrılılığa İsa ile girmiştir.
İsa ve Hıristiyanlık alanında yabancı bir dilde ve yabancı
bir terminolojiyi kullanarak inceleme yazan ilk Türk o lmanın
bütün güçlüklerini yaşadım. Bunların üstesinden gelebilmek
için ço k çalıştım. A macıma nereye kadar ulaşabildim, henüz
bilemiyo rum, zaman gösterecektir. Batı'yı Batı yapan değer­
lerin başında gelen Hıristiyanlık o lgusunu "içind en" tanıta­
bilmek istedim. Özellikle de., İslami çevreler bu dünyada bir­
likte yaşamak ve var olmak zo runda oldukları Hıristiyanlığı
tanımak mecburiyetindedirler. Günümüze kadar gelmiş olan
basmakalıp eleştirilerle yetinmemelid irler kanısınd ayım.
Çünkü üstün Batı teknolojisini ortaya çıkaran Dinsel­Kültü­
rel öğeler vardır. Üç İsa, kendi alanında bir Türk yazarı tara­
fından yazılmış ilk kitaptır. Umarım başkaları da ko nuyla il­
gilenirler.
Terzi kendi söküğünü d ikemezmiş derler, do ğru. Ben d e
kendi yazdığım kitabı Türkçe'ye çeviremedim! Bu zo r ve
zahmetli görevi Sibel Özbud un yüklendi. Kendisine ne ka­
dar teşekkür etsem azdır.
Sonsöz: Bu kitabın İngilizce orijinali "Med eni Cesaret"
kavramına ithaf edilmiştir. Türkçe baskısı için hazırladığım
 G İRİŞ

Dünyevi, d ünyevilik ve d ünyevileştirme (secular, secu­

larism, secularizatio n) birbirine bağlı terimler o lmasına
karşın, her birinin anlamınd a kuşkular vard ır. Onyıllar
bo yunca so syo lo ji ve ilgili bilim dallarının d eğişik eko l ve
eğilimlerine ait çeşitli yazarlar, d ünyeviliğin d eğişik ta­
nımlarını yapmışlard ır. Med hurst ve Mo yser'in çalışmala­
rınd a işaret ettikleri gibi "d ünyev ileştirme" yo ğun tartış­
ma yaratmıştır ve terimin anlamı hakkınd a kuşkular bu­
lunmaktadır.1
Dünyevileştirme: Ço k Bo yutlu Kav ram'd a Karel Do b­
belaere, d ünyevileştirme ve/ veya laikleştirme 2 ile ilgili çe­
şitli tanım ve teo rileri incelemiştir. David Martin, Genel
Dünyevileştirme Teo risi'nd e, A v rup a'd aki end üstri ülke­
lerind e d ünyevileşmenin gelişimini irdelemiştir.3
102
G. J. Ho lyo ake, İngiltere'd e ilk radikal d ünyevi eğitim
p ro gramını ö nerd i; E. Renan ve E. Durkheim, Fransa'd aki
d ünyev ileştirme sürecine ö nemli katkılarda bulund ular.
VVeber, Parso n ve Bellah, To nnies, Tro etsch, Pflautz, Ber­
ger, Yinger, Shiner, Luckman ve diğerleri gibi seçkin aka­
d emisyenler ve so syo lo glar, teorileri farklı o lmasına kar­
şın, d ünyev i amaçtan yana o lmuşlard ır. Öte yand an kilise
ve bazı teo lo glar ise, Dünyev i'yi anlama ve yo rumlamala­
rını bir o rand a d üzelterek geliştirmişlerdir.
Bö ylece iki ayrı eğilim o rtaya çıktı. Bunlard an bir tane­
si N ijk/ Do bbelaere tarafınd an ö zetlenen, d ünyeviyi din­
sel o land an ayıran bilimsel­.l kademik yaklaşımd ır. 'Dün­
yevilik' d üşüncesi yüzyıllard an beri yalnızca d ünyev iyi
kutsal o land an ayırmak için değil, fakat ö zellikle ilkinin
ikincisine gö re daha gerid e, o na bağımlı o ld uğunu gö ster­
mek için kullanılmıştır. "'Düny ev ilik' kipinin 'kutsal'a zıt
o larak kullanıldığı ve türevlerinin inanca az ço k açık fakat
genellikle kapalı o ld uğu kilise ve dinsel kültürel ö zgürleş­
meyi akla getirdiği açıktır." 4 İkinci eğilim bö yle bir çelişki
gö rmeyen teo lo gların gö rüşlerini içerir: "...(b u) d ünyev i­
leştirme ö ncelikle 'Hıristiyan' bir feno mend ir. Bazı teo lo g­
lar Hıristiyanlık ve d ünyevilik arasınd aki belirli uy um
üzerind e d urarak, d ünyevileştirmeyi dinin bir gereği o la­
rak açıklamakta kullanmışlard ır. Buna yö nelik bir şeyler
y ap ılmış ancak hep si açıklanm am ıştır." 5 M artin E.
Marty'ye gö re, " 'd ünyev ileşme' 'inancı kap alı' anlamına
gelir ve 'inanca açık' o lan 'd ünyevilik'ten ayırt edilir, an­
cak 'kazanımlara bakıncaya d ek' so nuçları kend ine sakla­
yan bir d ikkatle ö zeleştirel (bütünsel o lmayan) tarafsızlığı
d estekler." 6
VVilliam A . Christian'ın Vatikan İkinci Ko nsey i'nin
(1962­1965) belgelerini inceled ikten so nra gö sterd iği gibi,
"... d ünyevi gerçekler kilisenin ö ğretileriyle çelişmez." 7
Aytunç Altındal 3)1
Ve ekler: "Gerçekte, teo rik v e pratik d ünyev i araştırmalar­
la ilgilenmek yalnız d o ğru değil, zo runlud ur da. Dünyevi
bilim dallarındaki rekabet, Hıristiyanlığın gerçek ve Tan­
rı'nın krallığının yayılmasına, şimd iki d üzenin yenilen­
mesine (773) ve yaratma eyleminin mükemmelleştirilme­
sine katkıda bulunur (961). O hald e, bö ylesi iyi so nuçlara
ulaşmak için bulunabilir araçlar kullanmak gerekiyo rsa,
d ünyevi araştırmalara girmek zo runlu gö rünmekted ir." 8
Kilise Hakkınd a Do gmatik A nayasa'd a Vatikan II, insan­
ların d ünyevi bilim d allarınd a yer almalarını teşvik etme­
yi ö nüne ko yuyo r. "O hald e, d ünyev i bilim d allarınd aki
rekabetleri ve çalışmalarıyla, iyiliğin içlerind en yükselme­
siyle, içtenlikle çalışarak insan emeğiyle iyilikler yaratma­
larına izin verin; teknik ustalık ve bireysel kültür, yaratıcı­
nın planına gö re v e o nun sö zünün ışığınd a, tüm insanla­
rın yararına hizmet ed ebilir (Par. 36, s. 393)." 9 Papalık Kral­
lığı adlı kitabında Pao lo Pro di, Papalık sisteminin d o ğası­
na yeni bir ışık tutar. Pro d i'y e gö re, Papalık 'ikili bağlılığı'
dile getirir. Pap alar kutsal ped erlerd ir ve aynı zamand a
Papalığa ait d evletlerin d ünyev i krallarıdır. Pro d i'y e gö re,
Refo rmasyo n sırasınd a ve so nrasınd a, "Pap alık d aha faz­
la d ünyevileşti, d evlet d aha d inselleşti v e yalnızca güç ve
ideo lo jiyi değil, ö nced en kiliseye ait o lan birço k işlevi d e
kend i bünyesine aldı." 10 Ve Peter L. Berger'in belirttiğine
gö re; Yahud i­Hıristiyan geleneğind e, "Burad a d in ile
d ünyevileştirme arasınd aki ilişkide büyük bir tarihsel iro­
ninin bulund uğunu ö ne sürebiliriz. Bu iro ni en açık o larak
şö yle sö ylenerek o rtaya ko nabilir; tarihsel o larak Hıristi­
yanlık kend i kend isinin mezar kazıcısıdır." 11
Harv ey Co x, "Düny ev i Kentteki D in" adlı araştırma­
sınd a, geleneksel dinin yenid en o rtaya çıkışını incelemiş
v e p o stmo d ern bir teo lo ji ö ne sürmüştür.12 David L. Mil­
ler, Tek ­ Tanrıcılık yerine, yeni Ço k ­ Tanrıcılığı ö ne sür­
102
müştür (tanrıların ve tanrıçaların yenid en doğuşu).13 A te­
izm ve inanç sahibi o lmak, A lasd air Macintyre ve Paul Ri­
co eur tarafından Ateizmin Dinsel Anlamı14 adlı kitapta
inand ırıcı bir şekilde tartışılmıştır. Kısacası, her yıl d ünye­
vilikle ilgili d aha fazla çalışma yapılmaktad ır ve katalo g­
lara girmekted ir.
Dünyeviliğin bugün ço ğunlukla kilise ve devlet arasın­
daki ayrımı gö sterdiği kabul edilir. Eğer d ünyevilik kilise
ile d evletin ayrılmasıysa, o hald e laiklik de bence, dinin
po litikad an farklılaştırılması (ayrılması zo runlu o lmasa
d a) sürecidir.
Bununla birlikte, bu kitapta 'd üny ev i', sö zgelişi 'bu
d üny ay a ait' ve 'ne d in tarafınd an açıklanan kutsallık
(Ho ly), ne d e dini işlerd en ayrı o land ır (Pro fane). 'Dün­
y ev i' burad a, kutsal karşıtını değil15 fakat d aha ziyad e
to p lumsal ve kültürel o lanı anlatmaktad ır. Öte y and an
'kutsal' ise, bana, kend isini d o ğrulayan her kanıttan ve
gö steren her d üşünced en d aha geniş ve büy ük o lan, id e­
alize ed ilmiş kurallara bağlı bir kav ram gibi g ö rünmek­
tedir.16
Dünyev i, bu d ünyaya ait o larak anlaşıld ığınd a, d ünye­
vi d eğişimlerd en ve kıtaların hareketind en veya piyasa fi­
yatlarınd an veya esas o larak tekno lo jiyi ve end üstriyle il­
gili d ünyev i bilimsel çalışmalard an veya d ünyev i şiirden
vb. söz ed ebilmemiz mümkün o lur. 'Dünyev i hümaniz m'
ve katı bütünsel 'devlet d estekli d ünyevilik' d enilen bi­
çimler de keza mo d ern d ünyeviliğin çağd aş şekilleridir.
A ncak, bu kitabın kapsamı ned eniyle yazar, A ziz Paul
so nrası o rtaya çıkan bu gelişmeleri d ikkate almamıştır.
Dünyeviliğin tarihsel v e so syal­ahlaki kö kleri, 13. yüz­
yılda Gerçekçilerle A d cılar (No minalist) arasınd aki tartış­
malard a yatar. Kilise tarafınd an bugün 'A d cı Hıristiyan­
lık' o larak ad land ırılan, aslınd a Dünyev i Hıristiyanlık'tır.
4)1
Aytunç Altındal
1920'lerd en başlayarak d ünyevilik, po litik­id eo lo jik he­
saplaşmaların kurbanı o lmuş ve bazen A teizm'le birleşti­
rilmiştir. Dünyevilik ana kilisenin en büyük d üşmanların­
dan birisi o larak gö rülmüş, so syalistler ve d iğer sö zd e 'yı­
kıcı' grupların açık bir fesat planı o larak gö sterilmiştir. Ki­
lise liderleri suçlamalarınd a v e güç po litikalarınd a, kilise­
deki 'd ünyevilik' izlerind en sö z etmekten d ikkatlice ka­
çınmışlardır.17 Onlar ö rneğin 'Hıristiyan so syalizmi' ola­
rak gö rülen d ünyeviliğin İngiliz Kilisesi'ne ait biçimini18
ve 20. yüzyılın başlarınd a A v rup a'd aki po litik o rtamı sü­
rükleyen ve Latin A merika'd aki 'kurtuluş teo lo jisi'nd e ha­
len etkili olan Kato lik So syalizmi'ni tamamen gö rmezd en
gelmişlerd ir.
Yv es Co ngar'ın 1976'd a yayınlanan Kilisede Kriz' inde19
o lan, geçmişte Kilise'ye ait bunalımlar, Mgr. Duches­
ne'nin Toplu Yapıtlar' ında20 zaman sırasıyla izlenebilir. Bu
gibi 'krizleri' sırasında Kilise, d ünyeviliğin, gerçek d ışın­
d an gerçeğin ayrılmasını gö zleyen bo şluk o ld uğunu sö y­
lemekten geri d urmamıştır. Kilise'd e ne zaman kriz o lur­
sa, ö nd erler inananların d ikkatini d erhal d ünyevilik tara­
fınd an yaratılmış zararlar d iye ad land ırd ıklarına çekerler.
Eğer d ünyev i sistem Kilise hiyerarşisi tarafınd an kararlaş­
tırılmış standartlara gö re çalışıyo rsa o nu takd ir ed erler,
yo ksa d ünyeviliği lanetlerler.
Dünyev iliğin yaygın o lan biçimlerine karşı Kilise,
1980'lerd e 'Hıristiyanlık yö netimi'ni21 yenid en kurd u ve
Birleşik A v rup a'ya tek seçenek o larak ö nerd i. No stalji ve
üto p ya niced ir fed eratif bir birlik anlayışınd aki A v rup a
uluslarının günd emine yenid en girdi. 1990'lard a Sürgün
Kiliseleri22 o larak ad land ırılanlar, Ro ma'd aki Papa 2. Jean
Paul tarafınd an g ünd eme getirilen Kato liklik amacını
kuv v etle d estekled iler. Vatikan tarafınd an yö netilen İn­
cil'i yenid en ö ğrenme pro gramı, d ünyev i Birleşik A v ru­
 13
Aytunç Altındal
6

ama isa'yı, Hıristiyanların Tanrı'smı anlayabilmek husu­

p a'y a karşı ilerlemekted ir. Birleşik A v rup a'yı yenid en Hı­
sund aki çabamın yetersizliğind en değildir.
ristiyanlaştırmakta (yenid en Kato likleştirme o lmazsa), ki­
lise yö netimi, amaçlarına ulaşmak için, kendisi de d ünye­ Aytunç Altındal
vi bir belge o lan İnsan Hakları Deklarasyo nu'nu sıkça kul­ Z ürih, 1992
lanmaktadır.23 Bu kö ktenci rad ikalizmin Kato liklikle sınır­
lı o lmad ığını ve Musevilikle, d ikkate d eğer o rand a İs­
lam'd a da bulund uğunu belirtelim.
20. yüzyılın so n on yılınd a 'ruhani âlem'd e gerçekleşen
bu kö ktenci d eğişimler, gerçekte saçmalık ve sıkıcı ko nuş­
maların ö tesine geçmekte v e bireyin d ünyevi ö zel yaşamı
için tehlike işaretleri vermekted ir. 19. yüzyıl so ftacılığınm
mo d ern 'maskesi' o lan bu yeni dini tutuculuk, Kilise­d ev­
let ayrılığının temel d estekleyicisi olan muhafazakâr po li­
tikanın yerini almaya ad ayd ır.
Bu tehlikeli d urum, bu kitabın yazılmasının ard ınd aki
itici güçtür. Temel fikrini, "Tarih, insan d enetimind eki
güçlerle, o lmayanların çatıştığı ve işbirliği yaptığı bir sah­
nedir," 24 d iyen R. H. Taw ney 'd en almıştır.
Hıristiyan d eğilim ve hiç o lmad ım. Yetişmem ve ö ğre­
nimimi tamamlamam d ünyev i bir sistemd e o lmasına kar­
şın, kö klerim İslami gelenekted ir. Birço k kez misyo ner 'ci­
hat'çılar tarafınd an, A v rup a'd a veya başka yerd e yaşa­
makta o lan Hıristiyan o lmayan entelektüellere yö neltilen
so ruyla karşılaştım: "İsa size neyi ifade ed iy o r?" Bu kita­
bın üçlü adı, benim İsa'yı g ö zümd e canland ırmamın v e
ö ğretisi karşısında ed ind iğim izlenimlerin tanığıdır. A lın­
tı yapılan yazarlar ve o nların kullanılan d eğerli malzeme­
si, belirtmek bile gerekmez ki, kişisel yo rumlarımın so­
rumlusu değildir.
Bu kitapta sö zü edilen veya alıntı yapılan çalışmalar,
hiçbir şekilde bu kitabın içeriğine paralel bir d üşünceyi
gö stermez, ima etmez veya içermezler. Eğer çalışmam ku­
rald ışı bulunursa, bu, bilginin sınırlılığından d o layıd ır,
 İSA : S EK Ü LER M Ü S EV İ

Açılmayacak örtü ve bilinmeyecek gizli şey yoktur.

İsa, M atta 10:26

1.1. İnsancıl* O lan Biziz, Çünkü Biz Romalıyız**

Ro ma İmp arato rluğu'nun egemenliği altınd aki to prak­

larda kırsal ve kentsel hayatı yö nlend irenler Onla/dı.
To p rak sahipleri, kö le­sahipleri, idareci, asker, subay ve
buyurucu o lan, Onlar'dı. Kararları Onlar verirler; Sekü­
ler/ d ünyevi ilahileri Onlar bestelerd i; spo r yarışmaları
d üzenler, şamp iyo nlar yaratırlard ı. Kentlerini tiyatro larla,
geniş meyd anlarla, yüksek sütunlarla ve bahçelerle güzel­
leştirmiş o lanlar Onlar' dı. Üzerleri kemerli yo llar ve geçit­
ler yap mayı, kentlerd e kişiye ö zel ya da kamuya açık ha­
mamlar inşa etmeyi ilk kez tasarlamış ve gerçekleştirmiş
o lanlar Onlar' dı. Ro ma İmp arato rluğu'nd a yaşayan civili­
an (barbar o lmayan) ve Yerleşik Düzen'i benimsemiş yurt­
taşlar Onlar' dı.
Günd elik hayatlarınd a, gerekli gö rd ükçe, bağlılık d uy­
d ukları inanç sistemlerine ö zgü vecibeleri, Ro ma İmpara­

* İnsancıl: Buradaki kullanımı itibariyle 'Humane'. Beşeri olmak; İnsani olmak;

İnsanlığı esas kabul etmek; İnsan'ı hayatın merkezinde görmek anlamında­
dır. Daha sonraki yüzyıllarda ortaya çıkan 'Hümanizm' akımı Roma'daki bu
düşünceden kaynaklanmıştır (y.n.)
" Romalı: Buradaki kullanımı itibariyle 'Roman'. Sadece Roma şehirlerinde ya­
şayan anlamında değil; Roma İmparatorluğu'nun özgür yurttaşı olabilmek
onuruna ulaşılmışlığı ve Helen­olmamayı simgeler. Dünyanın neresinde
olursa olsun Romalılığı ve ona özgü davranış, duyuş ve düşünüş bütünlü­
ğünü ifade eder (y.n.).

11
12
to rluğu'nun ko yd uğu ve ö zenle gö zetim ve güvence altın­
da tuttuğu religio* d iye tanımlanmış olan bir usule uygun
o larak yerine getirirlerdi. Bu ned enled ir ki, Ro ma İmpara­
to rluğu'nun yurttaşları gerçekte 'kült vecibelerine' bağlıyd ı­
lar; günümüzd e kullanılan sö zcük anlamıyla tam 'd ind ar'
değillerdi. Dileyen dilediği kad ar külte bağlı o labiliyo r ve
o nların ö ngö rd üğü vecibeleri uyguluyo rd u. Do layısıyla­
dır ki, aralarında Panteistler, Po lyteistler, Heno teistler ve
Katheno teistler** ço ğ unluktay d ı. Buna rağ men uçsal
(marjinal) kabul edilen bazı cemaatlerd e Tek­Tanrıcılığa
yakın syncretism'e*** dayalı inanç­vecibeleri de uygulan­
maktayd ı.
Günd elik hayatı yapan yazılı ve sözlü iletişimd e inanç
sapkını, Heretik kavramını karşılayan bir d eyim yo ktu;
çünkü, d ümd üz ve yekpare (teksesli) o lmayan manevi de­
ğerleri arasında ortodoks (tek gerçeklilik) varsayımlara an­
cak asgari d üzeyd e yer verilmişti. N e o ld ukları bilinme­
yen o laylar karşısında d uyulan ilkel ko rku anlamına gelen
supertitio kavramı, to plumun alt tabakalarınd a etkili bir
rol o ynasa da gerçekte, İmparato rluğun religio 'su to plum­
sal katmanlar ve sınıflar arasınd a d aha güçlü bir d üzenle­
yici ve birleştiriciydi.
Yurttaşların benimsemiş o ld ukları d üzinelerle tanrı,
tanrıça ve o nlara ilişkin kültler vard ı. Tanrıları hizmet
gö rmek için onlara hizmet veriyo rlard ı. Yine de günün bi­
rind e bir tanrıyı yetersiz bularak kaid esind en alaşağı edi­
vermek ya da bereketsiz bir tanrıçayı d aha etkili o lacağı
* Religio: Roma İmparatorluğu'nda religio kavramı, bireylerle tanrılar arasında
var olan ve resmen kabul edilmiş, yerleşik düşünce sistematiği çerçevesinde
rasyonel (akli temelleri) olan 'Bağlar/İlişkiler' manzumesi (bütünü) demektir.
» » Panteist: Canlılık­merkezli Tanrıcılık; Polyteist: Çok­Tanncılık; Heteroteist:
Bir grup Tanrı'ya bağlılık, Katenoteist: Bir donem için belirli bir Tanrı'ya,
başka dönemde başka Tanrı'ya bağlılık, (y.n.)
*** Syncretism: Eş zamanlı bağlılık, eş­uyum bağlılığı, (y.n.)
Aytunç Altındal 13
varsayılan bir başkasıyla d eğiştirmek, rastlanılmayacak
o laylard an değildi. Seküler ve Manev i/ Ruhban taraflar
arasınd aki Ro ma modus vivendi' si* o lası çatışkı ve gerilim­
leri ö nlemek üzere kurulmuştu ve 'Tek­Tanrı­merkeziyetçi­
liği' nden kaynaklanan ho şgö rüsüzlüğü d ışlamaktayd ı. İn­
sanlar d üzenlenen festivallerd e, sirklerd e v e eğlencelerd e
kehanetler d inlemeye ve yo rumlar yap maya ço k d üşkün­
d üler ama bugünkü anlamıyla bağlılık­yeminleri (Cred o )
ve yakarış duaları Onlar' a uygun değildi. Genel anlamd a
tanrılarını, tanrıçalarını ve tapınaklarını seviyo r, o nlarla
yaşamaktan mutluluk d uyuyo r, hatta belki d e o nlara tapı­
nıyo rlard ı, ama hiçbir Ro malı kendi yazgısını so nsuza dek
Tek­Tanrı'ya bağlamayı d üşünmüyo rd u. İnsan'ın mı tan­
rıları yo ksa Tanrı(lar)'ın mı İnsan'ı yarattığı şeklind eki so­
ru, küçük bir azınlığı o luşturan bazı d ed iğim­d ed ikçi ay­
d ınların meselesiyd i: İmparato rluğu o luşturan tüm res
publica' nın (kamu) bö yle bir so runsalı yo ktu. Bö ylesi spe­
külatif ko nular Onlar'm ünlü d üsturunu da d eğiştirmiyo r­
d u: İnsancıl Olan Biziz; Çünkü Biz Romalıyız.
Felsefed e Gno stiklerin, Skeptiklerin (kuşkuculuk), Epi­
kürcülerin (d o yumculuk) ve Plato cuların izleyicileriyd i­
ler. Gö rüşlerini açıklarken d o ktriner ya da d ed iğim­d e­
d ikçi o lmamaya ö zen gö sterirler, d aima akli olan çö züme
ulaşmayı yeğlerlerd i. Kurtuluş/ Selamet (Salvatio n) kav­
ramının muhtemeld i ki, bireysel ve mad d i bir anlamı var­
dı ama kesinlikle dinsel değildi. Bir Kurtarıcı'ya gereksi­
nimleri yo ktu; zaten varsayımsal Kurtarıcı(lar) o larak ka­
bul ed ilenler Onlar' dı.
Siyaset alanınd a sınıfsal bilince ulaşmış insanlard ı. Uç­
suz­bucaksız, yaygın ve güçlü bir imparato rluğun ö nd e
Modüs Vivendi: Yaşam tarzı. Diplomaside yaşam tarzına müdahale edilme­
yeceğini gösteren belge, (y.n.)
30
Üç İsa Aytunç Altındal 15

gelenleri ve so yları­tescilli mirasçılarıyd ılar. Kendileri ve yaptığı için Hero d 'a d üşmanlık gö sterseler de o nun gün­
egemenlikleri altındaki halklar için yasa­yapıcılık gö revi­ delik siyasete getird iği yö ntemlere ve p ragmatizmine
ni üstlenmiş o lanlar Onlar' dı. Hayattan ne istediklerini bi­ hayranlık d uymad an da ed emiyo rlard ı!
len, yurttaşlık bilincine ulaşabilmiş insanlardı. İster Sekü­
ler o lsun ister manevi, tüm ko nulard a yö netimi ellerind e
tutanlar ve son sö zü sö yleyenler Onlar'dı. So nraki yüzyıl­ 1.2. Seçkin ve Kutsal O lan Biziz, Çünkü Biz
larda Onlar'a Pagani (paganlar) 1 d enild i ve g ünümüze dek M useviyiz
kend ilerine takılmış o lan bu adla tanındılar. Çağd aş A v­
İsrail Tanrısı, Kadir­i Mutlak; her zaman ve her yerd e
rupa uygarlığının temellerini atanlar, Onlar' dı.
var o lan, tüm­güçlerin­sahibi, eril Tanrı'yd ı. Yaratan ve
Paganlar birço k ülkeyi ve ulusu yö netiyo rlard ı. Sö mür­
ulaşılamaz olan Tanrı'yd ı. Gö kleri ve yeryüzünü ve me­
geleştird ikleri ülke ve uluslara kend i yaşam tarzlarını ve
kân içind e yer tutan her şeyi Kutsal Kitap İncil'in Eski
stand artlarını d ayatıyo rlard ı. Bir yand an yeni alışkanlık­
A hit bö lümünd e anlamını bulan 'Altı İncil Günü' içind e
ları, gö renek ve uygulamaları, d iğer yand an da yeni dü­
yaratmıştı. (Halk inancasınd a bir İncil günü 144.000 dün­
zenlemeleri, yasaları ve yasakları yerleştiriyo rlard ı. Pa­
ya yılma d enktir, ama hiç kuşkusuz, ö lümlü o lan insano ğ­
ganlara ö zgü yaşama ve yö netme tarzının tüm ulusları ve
lu, Kutsal Kitap İncil'in bir gününün gerçekte ne kad ar ol­
cemaatleri ho şnut ettiği sö ylenemezd i. Nitekim, ho şnut
d uğunu, tam süresini kesin o larak hesaplayamaz.) Tabi­
o lmayan to pluluklar arasınd a Kud üs'ün ve Filistin'in Mu­
idir ki, Tanrı'nm Kend isi kend i yarattığı ' Başlangıç' ta yer
sevileri başı çekiyo rlardı.
almamıştı. Yarattığı her şey gibi So nlu (Ölümlü) değildi.
Ro malıların Kud üs'ü işgallerind en so nra Filistin, Ro ma
Tanrı yaratılmamıştı, d o layısıyla da kend ine ö zgü Z a­
tarafınd an atanmış krallarca yö netilir o lmuştu. Filistin'in
man'ı ve M ekân'ı vard ı.
'Büyük Kralı' diye tanınan Hero d , işte bu 'atanmış' krallar­
Kutsal Kitap 'm yed inci tekvin (d o ğuş) gününd e Tanrı,
dan biriyd i. Do ğuş­hakkı itibariyle Semit (Ebo nit) ve
planı uyarınca Kend isini Yaratılış'tan ayrıştırdı ve gö r­
VV.H.C. Frend 'in tanımıyla2 N o minal o larak Musev i o lma­
kemli yaratıcı faaliyetini no ktalad ı. Yedinci günü (Sebt)
sına rağmen, Musev iler İsrail'in Tanrısı'nm Yasası'na
kutsayıp d inlenmeye çekildi. Tanrı'nm suretind en yaratı­
(Musevi Şeriatı) uygun o larak 'Onaylanmış' bir kral d eğil
lan İnsan (A d em) ilk mübarek kılman ve Sebt d e ilk takd is
d e, işbirlikçi bir kral o ld uğu için, Filistin'in gerçek yö neti­
ed ilen idi.
cileri olan Ro malı Paganlard an ço k Hero d 'd an nefret ed i­
A ncak kendi tasarımına gö re Tanrı'nm yeryüzünd eki
yo rlard ı. Museviler için Hero d , 'peygamberce yöneticilik'
gö revi d ev am ed iyo rd u. Çünkü O'nun yarattığı her şey
(uhrevi) geleneğine tümüyle yabancı, Musevilik­d ışı Se­
iyiyd i, ama mükemmel değildi.3 Yaratılış v e insanlığın
kliler (cismani) bir gücün Musev ilerin başına yerleştird iği
mükemmelliğ e ulaşma çabası O'nun 'eserleri' arasınd ay­
bir kraldı. Bir diğer d eyişle Hero d , Musev iler için 'Tanrı­
% dı, ama misyo nerlik hizmetleri ve Tanrı'nm 'uluslar'a ait
tarafından­gönderilmiş' d eğil, 'insan tarafından­yaratılmış' o lan gö revleri ço ğunlukla O 'nun Ruh'u v e melekleri tara­
kral'ı simgeliyo rd u. Buna rağmen, Ro malılarla işbirliği
 102
fından yürütülmekteyd i. Tanrı'nın tasarımına gö re insan­
lığın kö tü işleri ­ ki insanların tasavvurları gençliklerind en
başlayarak kö tülüğe eğilimliyd i (Tekvin, 8:21)­ O'nun
Ruh'u ve melekleri tarafınd an arındırılacaktı. So nrad an
Şeytan'a d ö nüşen Lüsifer bile, başlangıçta Tanrı'nın bir
meleğ iy d i. Lüsifer Tanrı'y a başkald ırısınd an d o layı
O'nun İnayeti'nd en uzaklaşmıştı.
İsrail'in Rab'binin kararlı ve buyurgan bir d o ğası vardı.
Yahud iler için Tanrı, (İbranice El) Kend ini Elo him/ Elaah,
el Shad d ai, Yahve/ Sabao th (Yeho v a/ RA B), A d o no i ve
Kabbalistik anlamınd a da Şekina gibi kimi adlarla o rtaya
ko yuyo rd u. A d 'ını o luşturan dö rt İbranice harf in (ya da
ses) Tetragrammato n'u*, dile getirilmez, telaffuz edile­
mezd i. Bu harfler tümüyle gizli bir adın işaretleriydiler.
Yasa­Yapıcı Musa Tanrı'ya A d 'ını so rmaya cesaret ettiğin­
d e şu yanıtı almıştı: "BEN BEN O LA N IM . İsrailo ğulla­
rı'na bö yle d iyeceksin: Beni size BEN 'im gö nd erd i. Ebedi­
yen ad ım bu ve d evird en d evire anılmam bud ur." (Çıkış
3:12­15) Gerçekten d e bö ylesi mütevazı ama o denli de
açıklanamaz bir ad ve bağlamsal işlevleri o lan Bir ve Tek
Tanrı O'y d u! Bir Olan, Tek BEN 'im o lan ve Bir ve Tek
BEN O LA CA ĞIM o lan. Hep si bu! İbranilere On Emri'nd e
Tanrı A d ı'nın kö tülenmesini (Levililer, 19:12 ve 22:31) ve
bo ş yere ağza alınmasını (Çıkış, 20:7) kesinlikle yasakla­
mıştı. İsrailo ğullarının sad ece O 'nun A d ı'nı o kuyup so nra
da isteyerek unutmalarına izin vard ı. (Tanrı'nın A d ı'nı ce­
maat ö nünd e anan Musev i kend ini kâfir ko numuna d üşü­
rüp d o ğuştan gelme haklarını yitirir ve so nund a da kend i­
ni Tanrı'nın Tekv in'ind en ve Musev iler'in Çıkış'md an**
* Tetragrammaton: Dört harften oluşan sözcük; özellikle İbranice'deki. telaffuz
edilemez sayılan ve Tanrı'nın A dı'nın gizemli simgesi addedilen YHWH ya
da JHVH harfleri.
" Türkçe'ye " Çıkış" diye çevrilen " Exodus" Yahudiler'in Mısır'dan çıkarak Ke­
nan iline gelişleri demektir, (y.n.)
Aytunç Altındal 17)1
dıştalar. Bu ned enle gizli adı güvenlikte tutulmalıd ır.)
Musa'nın sö ylediği gibi İsrailo ğulları kend ilerini bildiği
günd en beri Tanrı'ya karşı asi o lmalarına rağmen (Tesni­
ye, 9:24), İsrailo ğulları arasınd a bir tek Başrahip'in Tan­
rı'nın o naylanmış sö zcüsü o larak, telaffuz ed ilemez ve
'Esrarengiz' A d 'ının 'Batıni anlamını' ö ğrenmeye hakkı
vard ı. Diğer Yahud ilere 'pek ço k harikayı ve gizi' 4 barın­
dıran bu adı hecelemesi d ahi ö ğretilemezd i.
İsrail'in Tanrısı tüm kulları İsrailo ğullarma (Levililer,
25:42) ve ö zel kulları Peygamberleri'ne bild ird iği gibi, son
d erece kıskanç (Tekvin, 34:14) ve d ehşet veren (Levililer,
26:16) bir Tanrı'd ır. Bertrand Russell'm tanımıyla, "Tanrı
kavrayışının tümü kad im Do ğu d esp o tluğund an türetil­
miş bir kavrayıştır." 5 İsrail'in Tanrısı başka ilahlara (Çıkış,
20:23) ve kend ininkilerd en başka gelenek ve âd etlere ta­
hammül ed emiyo rd u. Birço k kez 'bütün uluslar'ın Bir ve
Tek Tanrısı o ld uğunu açıkça belirtmişti. Pagan tanrılarını
v e tanrıçalarını, sunaklarını ve tapınaklarını aşağılıyo r ve
gö rmezd en geliyo rd u. Ko mşu ülkelerd e so ykırımlar ya­
pılmasını isteyip İsrailo ğullarmı bu kirli işi gö rmeye zo r­
lard ı. Pagan ilahlarını 'Tanrı­Olmayan Tanrılar' o larak ni­
teliyo rd u. Bu da İsrail Tanrısı'na gö re bu tanrıların sad ece
ilahlar o larak var o ld uğuna işaret etmekteyd i.6 Ve o nların
lanetlenmesi gerekiyo rd u: Putları ve simgeleri 'sapkın
yo lların' nişanlarıyd ı. İlahi o lana değil, 'Kö tülükler ülke­
si'ne aittiler.
İsrailo ğulları, kend i tanrıları tarafınd an seçilmişlerd i.
Tanrı'nın Kend isi kutsal o ld uğu için o nlar da kutsald ılar
(Levililer, 20:7­8); Tanrı, İbranileri birço k kavim arasınd an
seçmişti (Levililer, 20:26); kutsal bir kavim o lmak için ço k
küçük v e güçsüz o lmalarına karşın (Çıkış, 19:16)... İsrail'in
Tanrısı .tümüyle ayrıştırıcı ­başlang ıçta ışığı karanlıktan,
suyu karad an ve günd üzü geced en ay ırmıştı­ v e farklılaş­
 102
tırıcı bir Tanrı'd ır. Ve Mircea Eliad e'ın da belirttiği gibi,
Yahve, d iğer tanrılardan farklı o larak kend ini ko zmik za­
man çevrimi içind e değil, mutlak bir başlangıcı ve so nu
o lan tarihsel zaman süreci içinde ifade etmiştir.7
Bu ned enle Yahud i'nin günd elik yaşamı Tanrı tarafın­
dan kesin o larak iki alana ayrılmıştır: İlahi alan ve haram
alan. İsrail'in Tanrısı, Musev i yaşamının, tarihinin ve siya­
setinin tek yapımcısı ve tasarımcısıydı. Bunlara ilişkin her
türlü insan­yapısı karar ve hüküm, Tanrı'nm Yasası'yla
çelişmese dahi, bazen kaçınılmaz o larak O'na ters d üşebi­
lirdi. Bunlar dışsal ve Seküler gö rüşler sayılırlardı. Bu Se­
küler gö rüşler Kültür,8 Uygarlık, Felsefe ve Sanat gibi top­
lumsal­tarihsel katego rileri içeriyo rlardı. Örneğin Kültür
Musev i'y e Bilgi A ğacı'nı anımsatmaktayd ı. İsaiah Pey­
gamber'in de sö ylediği gibi. "V e o nd an artakalanı bir ilah,
kend ine o yma bir put yapar; ve ö nünd e yere kap anır ve
tap ınır" (İsaiah, 44:17). Musev i zo runlu o larak Tanrısı'na
Tap mma'y a değil, O 'na sad ık kalmaya alışkınd ı. Öte yan­
dan Kültür, d o ğası itibariyle insanı 'güzel'e Tap ınma'y a
çağırıyo rd u. İsrail Evi'nin çatısı altında teo lo jik ve pratik
anlamıyla Kültür'e ve başka ilişkin kavramlara yer yo ktu.
İsrailo ğulları kendi A hit(ler)ince kutsanmışlard ı, Seküler,
insan yapısı fikir ve id ealleştirmelere gereksinimleri yo k­
tu. Çünkü Musevilerin Yasası'na gö re, "Var o lan eskid en­
dir; ve o lacak olan eskid en o lmuştur; ve A llah geçmiş ola­
nı yine arıyo r" (Vaiz, 3:15) d enmekteyd i. Geleceği araştır­
maya ve şimd iki zamana bo yun eğmeye ya da geçmişe
hayıflanmaya gerek yo ktu. Her şey gibi, bunlar da anlam­
sızdı! Çünkü Tanrı'nm yaptıklarına herhangi bir şey ekle­
nemez ve o nd an bir şey eksiltilemezd i (Vaiz, 3:14). Muse­
vilere gö re insanın yeryüzünd eki gö revi Kud üslü Kral
Davud 'un oğlu Vaiz'in sö zlerind e ö zetlenmişti. "İşin so nu
şud ur; her şey işitildi: A llah'tan ko rk ve O 'nun emirlerini
Aytunç Altındal 19)1
tut; çünkü insanın bütün vazifesi bud ur" (Vaiz, 12:13). İs­
railo ğulları'nd an sad ece "her şeyi yapan A llah'ın işini bil­
meleri" (Vaiz, 12:13) isteniyo rd u, O'nun işlerini yo rumla­
maları değil. Tanrı'nm işlerini yo rumlamak, "Tabir A l­
lah'a mahsus o ld uğ und an" (Tekvin, 40:8) fesat sayılmak­
taydı. Ve bö ylesi fesatlar Musevilerle Tanrı arasına nifak
so kard ı (İsaiah, 59:2). Çünkü Tanrı, Peygamber Mika'ya
"Yatakları üzerind e fesat d üzenlerin (...) v ay başına!" (Mi­
ka, 2:1) demişti. Yo rumcu d enenlerd en ço ğu Musevilerce
sahte p eygamber ya da kâhin sayılıyo rlard ı, çünkü yo­
rumları mecazi o larak gerçekleşiyo r ve Tanrı'nm İnaye­
ti'ni içermiyo rd u.9 Geleneğe gö re, her 'yeni' Tanrı'nm bir
sunusu o lmalıyd ı, insanlığın kültürünün ya da putların
değil. Çünkü 'her şeyin bir zamanı v ard ı' ve bizzat Tanrı,
"Sana şimd id en yeni şeyler, bilmed iğin, gizli şeyler işittir­
d im ," (İsaiah, 48:6) d iyo rd u.
Oysa Pagan yaşam tarzı aşikârd ır ki, sınırları kesin ola­
rak belirlenmiş bö lümlemeler, so nsuza dek bağlayıcı ke­
hanetler, buyrultular v e sö zd e gö ksel d üzenlemelerin bo ­
yund uruğu altında sürd ürülmüyo rd u. Örneğin A nad o ­
lu'd aki Helenistik geleneğe gö re, ilahilik insanlara değil,
ö zel yerlere ve hakkaniyet sembo lü bir ilaha10 yakıştırılan
bir ö zellikti. Greko ­Ro menlerin Theios aner, Kutsal İnsan11
kav ramı, fikir, id eal ve d üşüncelerind e 'karizmatik o lgun­
luğa' erişmiş insana ö zgüyd ü. Bö ylesi bir kişi Evren­
sel/ Tümel İnsan, Bütün(sel), (Kâmil)­İnsan o larak tanım­
lanıyo rd u. A ma bö ylesi bir kişi bir Kad ir­i Mutlak Tanrı
tarafınd an kutsanmış d eğild i; kendi aşılmaz nitelikleri, er­
d emleri v e zekâsıyla kend i karizmasını 'insanlar arasında
v e insanlarla birlikte' yaratıyo rd u. Onların gö zlerind e ya­
şayan bir ilah o larak kültürel statüsüne kend i erişmişti.
Theios aner Tanrı­yapısı ya da Tanrı­tarafınd an­gö nd eril­
miş­irtibat­insanı değil, içgö rü ve vargıları, resmen tanın­
 102
mış filo zo flarınkinden daha derin olan bilgileriyle kendini
yetiştirmiş bir bilge kişiydi. Theios aner bir bakıma Empe­
d o cles ya da "Ruhun ö lümsüzlüğünün ö lümsüzlere ben­
zerliğind en kaynakland ığını ve bu benzerliğin güneş, ay,
yıld ızlar ve tüm gö k­kubbe hiçbir zaman d evinimsiz ola­
rak algılanmad ığı için, tanrılarla o rtak o larak sergilend iği
kesintisiz hareketten o luştuğunu" 12 ö ğreten Cro to nlu A lk­
meo n gibiydi. A ncak po püler kültür o nlara kehanetler ve
mucizeli eylemler yakıştırıyo rd u. Olasılıkla 'kehanetleri'
gerçekte 'verili vahiylere' değil, bilgi ve bilgeliğe d ayalı
teşhis ve ö ngö rülerd i. Greko ­Ro men gelenekte Theios aner
Gizemler'e tabi değildi; aksine Gizem denilen o lgular,
Theios aner'e tabiydi ve ancak No o lo jik* birimler o larak ge­
çerliydi.
Paganların d üşünce tarzına gö re her yurttaşın yaşamı
Musevilikte o lduğu gibi gö ze gö rülmeyen ve adı anılma­
yan bir Deus Absconditus (gizli Tanrı) tarafından yö nlend i­
rilmiş değildi. Pagan, tanrıların tam o rtasınd a, o nlarla iç
içe yaşıyo rd u, o ysa Musevi sad ece kend i tek Tanrısı'yla
birlikte yaşamak üzere seçilmişti. Devlet tarafınd an seçil­
miş ayrıcalıklı bir kişiliği olan Paganın tersine, Musev i
kendi to praklarında sıradan bir insan o lmaya mahkûmd u.
Yurttaşların manevi istemlerine hizmet ed en Pagan tanrı­
ların tersine, İsrail'in Tek Tanrısı dilediği an Musevilerin
yaşamının en mahrem alanlarına bile, hükmed ebiliyo r ve
nüfuz ed ebiliyo rd u.
Pagan tanrıları insan­yapısı imge ve ido ller, Musevile­
rin taktığı adla, 'kö tülük simgeleri'yd iler. İsrailliler için
Tanrı, insan yapısı değil, kend ini yaratmış Yaşayan Hü­
kümran Tanrı'yd ı. Musevi kend ini (kişisel) yaşayan Tan­
rı' yla bağlantıland ırırken, Pagan kend ini sahip o ld uğu Se­
* Noolojik: Sadece akü yoluyla bulunmuş, akılda var olan bilgi, (y.n.)
Aytunç Altındal 20) 1
küler güçle ö zd eşleştirmekteyd i. Pagan, her şeyin üzerin­
de, Ro ma İmp arato rluğu'nun sivil yurttaşıyd ı. Kült inan­
cıyla değil, Devletine v e İmparato rluğa o lan bağlılığıyla
tanımlanmaktayd ı. Pagan, yalnızca İmp arato r'a tabiydi.
Musevi ise adını ve cemaat kimliğini Tanrı'yla bağlaşıklı­
ğı içinde ed inebilmekteyd i. Kimliği ­y ani atavistik ve d o ­
ğuş alanına gö re biçimlend irilmiş tap ınak­ Devlet­ulusal­
cılığı­İmparato r'u Po ntifex Maximus o larak hiyerarşinin
d o ruğuna yerleştirmiş olan insan­yapısı Seküler mekaniz­
ma tarafından değil, Tanrı tarafınd an verilmişti.
Musevi her nasılsa Tanrı RA B tarafından kıskıvrak ya­
kalanmıştı. Bu ned enle kend isind en O 'na inanç ya da
iman değil, A d 'ına bağlılık ve Yasası'na sad akat beklen­
mekteyd i. Pagan, tanrılarla ilişkilerinde kend ini ö zgür ve
serbest hissed erd i; bir Tanrı tarafından bağlanmış ya da
tutsak kılınmış d eğild i. Musev i RA B'binin hizmetkârıyd ı;
Pagan ise d ünyanın efend isi o lmak üzere d o ğmuştu. Pa­
ganlar uluslarını uygarlık d ünyasına iletmekle yüküm­
lüyd üler; gö klerin ö tesind e bir yerlerd e tahtında o turan
gö rünmez bir Tanrı'nın d izlerinin hizasına değil.
Paganlar, büyük­to prak­sahipleriyd i. Oysa to prak, İs­
rail'in Yasası'na gö re RA B'be aitti (Levililer, 25:23). A tala­
rının kabul ettiği A hit ned eniyle Musevi, 'Vaad ed ilmış'
To p raklar'd a Rab bin sö zleşmeli işçisi gibiydi. İsrail Tan­
rısı'nm Yasası'na gö re Eski A hit'in on iki kabilesi bizzat
Rab tarafınd an bir araya getirilmişti. 'Birlikte ama yalnız'
ilkesiyle bir araya getirilmiş o lmalarına karşın, bu birlikte­
lik, paganların birliğind en farklıydı. Pagan birliğinin te­
melleri Tanrı­tarafmd an­yap ılmış yeryüzünd eki değil, ik­
tisadi, siyasal, tarihsel ve to plumsal bağıntılarla kurul­
muştu. Paganlar yeryüzünd eki servetleri ve buna d enk
d üşen seküler iktidarlarıyla birleşmişlerd i. Bu ned enle d e
ö nyargısızd ılar ve tüm zenginlik ve kud ret sahiplerine,

102
inanç ve geleneklerine bakmaksızın kucak açıyo rlard ı (I.
Mac. 8:1­32).
Paganlar yabancı ülkeleri, ulusları ve tanrılarını bazen
sav aşarak, bazen de d ip lo matik tavizler yo luyla egemen­
likleri altına alıp sö mürgeleştirirken, Musev iler Tanrıla­
rı'nd an bir parça to prak ed inebilmek için 'Do ğru Yo l'a,
yani Teşuv a'ya d ö nüp O'nunla d aha ağır hükümler içe­
ren yeni akitler yap mak zo rund ayd ılar. Ve Tanrı to prağı
elind en çıkarttığınd a, bu her zaman için d aha ağır yaptı­
rımları ö ngö rür ­ö rneğ in Tanrı bakire İsrail'in ko cası o la­
rak tanınmayı şart ko şm uştu­ ve baskı altınd a gerçekle­
şirdi.
israil'in Tanrısı'nın Yasası'nd a Musev i'nin religio ile
d eğil, Tanrı'yla bağlantılı o lması istenirdi. Musev i'nin
Ruh'a ya da geneld e herhangi bir şeye inanması gerekmi­
yo rd u, çünkü o, 'kend isi inançtı'.13 Musev i'nin RA B'la
bağlaşıklığı hiçbir zaman tapınmaya gö re d üzenlenmiş bir
ö zd eşleşme so runu sayılmıyo rdu.14 Musev i'nin kend ini
RA B'biyle ö zd eşleştirmesine izin yo ktu. Bu da o na tüm
yeteneklerini ve zekâsını kend ini RA B Tanrı'ya karşı sa­
vunmad a harekete geçirme o lanağını veriyo rd u. Gerçekte
sıradan Musev i'yle RA B arasınd aki ilişki, keskin bir ni­
şancıyla hareket halindeki hed efi arasınd aki ilişkiyi and ır­
maktayd ı. Musevi bir anad an d o ğmuş o lmakla Musev i,
ço k ko lay ö fkelenen ve anınd a yıkıcı o labilen RA B'bin hu­
zurund a ve tapmağınd a tüm insanlığın keskin zekâlı avu­
katı ro lünü o ynamakla o nurland ırılmıştı. Do layısıyla sa­
dık Musevi, salt insan aklı ve stand artlarının tasavvur
ed emeyeceği kad ar yüce bir güçle mücad ele ettiği için,
­Yaku b g ibi­ Paganların Hercules'ind en d aha güçlü bir
kahraman o lmak zo rund ayd ı. Gö rev i her insanınkind en
d aha seçkin ve derinlikliydi. RA B'be karşı ö nce d irenecek
ve bund a başarılı o lmad ığ ı takd ird e, d erhal uz laşıp
Aytunç Altındal 23)1
O'nunla pazarlığa o turabilecek ko numd a o lan, yalnızca
o ydu. Çünkü bu d ünyad a barışı sağlamak uğruna bu son­
suz tartışmayı sürd ürebilsin d iye o lağanüstü kurnazlık ve
bilgelik ile d o natılmış o lan tek varlık o yd u! Z aten İbrani­
ce İsrael adı, 'Tanrı'yla mücad ele ed en' anlamına gelmek­
teydi. (Bu lakap, Kad ir­i Mutlak Tanrı'yla gece bo yunca
tartışan Yakub Peygamber'e bizzat Tanrı tarafınd an veril­
mişti.)
Musevi, ruhani ö nd erlerince itaatiyle (teslimiyetiyle
değil) ve Hikmet'iyle, yani Logos'la RA B'bini ho şnut edip
O 'nd an bağışlanma eld e etmeye ikna edilmişti. İsrail'in
Yasası'na gö re ancak Tanrı 'haksızlık, ihlal ve günahları'
bağışlayabilird i (Çıkış, 34:7/ Yerema, 31:34/ Daniel 9:9).
İnsan bunu yap amazd ı. Bu ned enle RA B'bin kud ret yeti­
sini ve po tansiyel yüceliğini kavrayabilmesi için Muse­
vi'nin yüreğinin ko rkuyla d o lu o lması gerekiyo rd u. Onu
Tanrı'nm huzuruna yaklaştıracak olan bir tek BU KO RKU
v e BU KA VRA YIŞ'tı. Musev i kitabını ibad et etmek için
değil, kavrayabilmek ve inceleyebilmek için o kuyo rd u.
Oysa Paganlar için Zeitgeist'ı, yani zamanın ruhunu ve ze­
kâsını kavrayabilmek, ö zel bir ö nem taşımaktayd ı. N e ki,
İsrailo ğulları için RA B, her­yerd e­mev cut'tu, her şey O'na
aitti ve kendileri yalnızca Hikmet anlamınd a Logos' la do­
natılmışlard ı. Do layısıyla Musev i'nin kültürel, felsefi, sa­
natsal ya da kültik bilgiye gereksinimi yo ktu. Çünkü Tan­
rı'nm kud reti/ gücü, insanlığın So p hia'smm (Bilgi) çok
ö tesind e, o nun ulaşabilirliğinin çok uzağmd ayd ı.
N e ki, İsrail'in Tanrısı aynı zamand a iyicildi ve seçtiği
cemaatiyle ilgilenird i de. Musevi anlayışına gö re, tüm
ulusların atası sayılan İbrahim Peygamber'd en bu yana,
İnsano ğlu'yla Tanrı RA B arasında bir d iyalo g sürmektey­
di. İbrahim zaman zaman RA B'bi kend i gö rüşlerine ikna
ed ebilmişti. Musa bund an da fazlasını yap mış ve Tanrı'ya

102
rakiplerinin kendisi hakkınd a sö ylediklerini 'kabul etme­
mesini' telkine cesaret edebilmişti (Sayılar, 16:15). Pagan­
lar için bö ylesi bir d iyalo g anlaşılmaz bir bağdı. Tanrılara
talimat vermek, ya da Tek Tanrı tarafından d ayatılmış bir
'A hit işareti' (Sünnet) temelind e sürekli bir d iyalo ğu sür­
d ürmek, kendi hayat tarzları içinde o nlar için bild ik bir
ko nu d eğild i.
Musevi, yeryüzünd e hayatta kalabilmek için
Operandi' sinin (çalışma tarzı) d enetimini Tanrı'ya sunuyo r
ve karşılığınd a O'nd an bir anlaşmanın kazançlarını, bir
to prak ve ko runma vaadini alıyo rd u. O and an itibaren
Musev i'nin hayat tarzı, Yüce Efend i'ye ait bir hanenin bir
hizmetkârı ya da mensubu gibi Tanrı'ya ait o lmaktayd ı.
Çünkü İsrail Evi'nd eki tarzlar Devlet ya da büyük mey­
danlı, her yurttaşın fikrini sö yleyebild iği site ya da polis' le­
rin Seküler kültürlerince değil, Tanrı/ RA B'bin 'başlangıç­
ta' yarattığı 'aile ilişkileri'yle biçimlenmekteyd i.
Pagan yaşam tarzı ve o nlara bağlı Musevi yaşam tarzı­
nın o rtak payd aları yo ktu. Musev i'nin pagan yö netiminin
Zeitgeist' ı karşısındaki direnişi geneld e Musevi tarikatları
ve ö zeld e radikal refo rmcu Z ealo tlarla, pasifik­kaçkmcı
Esseneler* gibi kesimler arasında geleneksel (ancak mutla­
ka Kabbalistik o lması gerekmeyen) Peygamber Yö neticili­
ğini canland ırmanın gerekliliğini bir kez daha vurgula­
maktayd ı. Essenelere gö re, Zeitgeist gerçekte
Geist, yani A d alet/ Hakkaniyet Ruhu'nd an Yo ksun Z a­
manlar'd an başka bir şeyi simgelemiyo rd u. Essenelerin
eleştirel hükümleri yalnızca Paganları mahkûm etmekle
kalmıyo r, aynı zamand a Ferisiler, Kâtipler ve Sad d ukiler
gibi yerleşik Musevi tarikatları arasında egemen o lan son
* Esseneler: Çö ld e yaşayan, aralarına kad ın almayan ço k bağnaz bir Yahud i ta­
rikatı (ç.n.).
Aytunç Altındal 25)1
d erece yo zlaşmış uygulamalara da yö neliyo rd u. Essene­
lerin Dini Bütünlük'e ve Hakkaniyet'e yö nelişi Musevi ta­
rikatları arasında iç çatışmaları kışkırtarak siyasal radikal
Yahud ilik'in (Jud aism) Peygamberce Yö netimcilik'i (Hü­
kümet Etme) üzerind e belirli bir ağırlık kazand ığı bir fela­
ketle so nuçland ı. Yenilen, Peygamberlere bağlı yö neticilik
o ld u, bunun yerine Rabbilere (Öğretmen) bağlı yö neticilik
Modus o rtaya çıktı.
Pagan ve Musevi tartışmalarınd a, geneld e karşıtlıklar
iki farklı kimliğin kesin d üsturları arasında saflaşmıştı: İn­
sancıl Olan Biziz; Çünkü Biz Ro malıyız ve Seçkin ve Kut­
sal Olan Biziz; Çünkü Biz Musev i'yiz. Bu çatışkı, d üşman­
lık ve kıskançlıklar sır o lmamakla birlikte, her iki tarafça
da d iplo matça bir anlayışla gö rmezd en gelinip gizleniyo r­
du. N e ki, her iki 'ulus' da yeni taraftarlar kazanmak için
var güçleriyle uğraşmaktayd ılar. Ve Ortad o ğu'd a Pagan­
lar ve Gentileler* ile Musev iler arasınd aki bu d iplo matlık­
la gizlenmiş d üşmanlık ve şiddet süregid erken, so nrad an
Bakire Do ğ umu o larak ad land ırılacak o lay gerçekleşti. Bu,
Büyük Kral Hero d 'un o tuz üç yıllık yö netiminin 'so nd an
ikinci' yılınd a o ld u. Isaac Nevvton'un da gö zlemled iği gi­
bi, matematikçiler, gelenekte hiçbir temele d ayanmaksızın
'Bakire Do ğ umu'nu İ.Ö. 6 ya da 4 yılının 25 A ralık'ma15 ta­
rihlend ird iler. Ve tarihçilerle Kilise Babaları so nrad an bu
Zeit­Ohne­ o layı No el o larak belirlediler. A . Po w ell Davies'in belirtti­
ği gibi, " ... Hıristiyanlık Pagan d ünyaya Kurtarıcı Tanrı
o larak İsa'nın çıkageld iği fikrini yayd ığınd a, bu fikir daha
ö nced en var o lanlara, ö zellikle de Mithra Dini'ne d ayan­
maktayd ı. Pagan Hıristiyanlar, İsa'nın d o ğum günü ola­
rak Mithra'nm d o ğum günü olan 25 A ralık'ı (kış günd ö ­
nümü) d evralmışlard ı." 16
Gentile: Ro malı v e/ v eya A nad o lu'd a yaşayan Helen kö kenli kişiler (ç.n.)
 102
Oluşund an o nlarca yıl so nra çeşitli kaynaklard an der­
lenerek anılaştırılan bu olay, gelecek kuşaklara şö yle akta­
rılacaktı:
1.3. 'V e O nun A dını Immanuel Koyacaklar'
Yo ahim ve Hanna'nın 17 kızı Meryem, Nasıra Kasaba­
sı'nda18 bir marango z olan Yakub'un o ğlu Yusuf'la1'' nişan­
lıydı. A ncak birleşmelerind en ö nce 'gebe o ld uğu anlaşıld ı'
(Matta, 1:18). Yusuf "salih bir ad am o lup onu âleme rüsva
etmek istemeyerek, gizlice bo şanmak niyetind e id i" (Mat­
ta, 1:19). RA B müd ahale ed erek meleklerind en birine d ü­
şünd e Yusuf'a gö rünmesini buyurd u. Melek dedi ki: "Sen
Davud o ğlu Yusuf, Meryem'i kend ine karı o larak almak­
tan ko rkma; çünkü kend isine d o ğmuş olan Ruhülku­
d üs'd end ir. Ve bir o ğul d o ğuracaktır; ve o nun ad ını İsa
ko yacaksın; çünkü kavmini günahlarınd an kurtaracak
olan o d ur" (Matta, 1:20­21). Yusuf itaatkâr bir ad amd ı,
kend ine sö yleneni yaptı: Meryem'i karı o larak evine aldı
ama bir o ğul d o ğurana d ek o nunla cinsel ilişkiden sakın­
dı. 'Ve ço cuğun adını İsa ko yd u' (Matta, 1:25). Bö ylelikle
Isaiah Peygamber'in kehaneti yerine gelmiş o luyo rd u
(Matta, 1:23). Ve Meryem'in o ğlu gelecek yüzyıllard a da
bu adla tanınacaktı.
A ncak, kehanetin yalnızca yarısının gerçekleştiği anla­
şılmaktadır, çünkü Isaiah Peygamber'in Tanrısı, bakire­
den d o ğacak ço cuğa başka bir ad vaat etmişti. Bu ad , Im­
manuel'd i. Okuyalım: "Bunun için Rab kendisi size bir
alamet verecek; işte kız gebe kalacak ve bir o ğul d o ğura­
cak, ve o nun adını Immanuel ko y acak" (İsaiah, 7:14). Tan­
rı'nın başlangıçtaki tasarımını ned en d eğiştirip bebeğe ye­
ni bir adı, İsa'yı20 vaat ettiği Yeni A hit'te yazılı d eğild ir.
Garip gö rülebilir ya da gö rülmeyebilir, ancak so nuçta
Aytunç Altındal 27)1
Mery em'd en d o ğan ço cuğun adı 'Tanrı­Bizimle' (yani,
Immanuel) değil, 'YHVH Selamettir' (yani, İsa) o ldu.
Sekizinci gün, A nne M ery em'le üv ey baba Yusuf, Şeri­
at'a gö re bebeği sünnet ettirmek için Tap mağa gö türd üler.
İsa Tap mak'ta sünnet edildi. Bö ylelikle Tanrı'nm Babil
Talmud u'na gö re ilk muhted i o lan İbrahim'le yaptığı 'ah­
din işaretini' (Tekvin, 17:11) ed inmiş oldu.21 Sekiz günlük
bebek İsa, bö ylelikle ad anmış da o luyo rd u: "V e Rab Mu­
sa'ya sö yleyip dedi: Bütün ilk d o ğanları, İsrailo ğulları ara­
sında, insand a ve hayv and a bütün rahmi açanları benim
için takd is et, o benimd ir" (Çıkış, 13:1). Bö ylelikle Mer­
yem'in o ğlu, İsrailo ğulları'nın RA B'bine ait o lmuştu.
Meryem'in kız kard eşi ya da kız kard eşlerinin ve do la­
yısıyla da altı ya da yed i yeğeninin o lup o lmad ığı Yeni
A hit'te yazılı d eğild ir. (Klo p as'm karısı M ery em'in ­ Yu ­
hanna 19:25­ Meryem'in gerçek kard eşi o lup o lmad ığı be­
lirlenememiştir.) Yusuf'un d aha ö nceki evliliğind en en az
altı ya da yed i evlat sahibi o lmuş yaşlı bir ad am o lup ol­
mad ığı da kayıtlı d eğild ir. Bu iki o lasılık Yeni A hit'te be­
lirtilmez, ama İsa'nın dö rt erkek kard eşinin adı verilir.
İsa'nın ayrıca en az iki ya da üç de kız kard eşi bulunmak­
taydı. İncil­d erleyicisi Marko s'd an o kuyalım: "M ery em'in
o ğlu ve Yakub'un, Yo sef'in, Yahud a'nm ve Simun'un kar­
deşi, d ülger, bu d eğil mi? Kız kardeşleri burad a bizimle
değil mi?" (Marko s, 6:3) Dö rt İncil yazarınd an ikincisi,
Marko s'a gö re bunlar, İsa'nın gerçek erkek v e kız kard eş­
leriydi, d ö rd üncüsü Yuhanna'ya gö reyse İsa'nın kuzenle­
riyd iler (Yuhanna, 19:25). Eğer Yuhanna'nm ö ne sürd üğü
gibi İsa'nın kuzenleriyseler, o zaman Mery em yaşamının
so nuna d ek bakire ve Tanrı'nın bakire gelini o larak kalmış
d emektir.
Muhtemeld ir ki, Meryem'in kız ya da erkek kardeşi
yo ktu, ama Elisabeth ad ınd a bir kuzeni o lduğu kosiıuliı
 102 28)1

Aytunç Altındal

Meryem'in ö zellikle gebelik d ö nemind e o nunla ço k yakın

rünmeye alışkındı. N e ki, bakireye gö rünüp 'müjd eyi ver­
o ld uğu bize bild irilmekted ir. Elisabeth'in bakire Mer­
mek', Melek Cebrail için alışılmad ık bir d urumd u. Belki
yem'in gebeliğini kendi ailesinden ilk ö ğrenen kişi o ld uğu
Melek Cebrail bu ned enle 'müjd eyi' v ermed en ö nce 'Baki­
da yazılıdır.
re Meryem'e ko rkmamasını sö ylemiştir!
Elisabeth kırk yaşlarınd a o lmalıyd ı ve Z ekeriya adlı bir
Elisabeth'e d ö nelim! Z ekeriya'ya bild irilen tarihte, o ğ­
kâhinle evliydi (Luka, 1:5). Elisabeth 'kısır id i' (Luka, 1:7).
lu d o ğd u. Ona Z ekeriya'nın akrabaları arasınd a bu adı ta­
Sara, Raşel, Rebeka ve Hanna'd an sonra Kutsal Kitap'ta
şıyan kimse o lmamasına karşın (Luka, 1:61) Yahya adını
adı geçen beşinci, Yeni A hit'teki ilk kısır kad ın Elisa­
verdiler, çünkü Z ekeriya A biya ruhban so yunun mensu­
beth'd ir. Daha ö nceki bütün kısır kadınlar ve ko caları gibi
buyd u ve Elisabeth de, M ery em'in tersine, Harun'un so­
Elisabeth ve ko cası da 'A llah ind ind e salih' idiler (Luka,
yund and ı (Luka, 1:5). Yahya büyüd ü, ruhça kuvvetlend i;
1:6). Bu ned enle, Z ekeriya bir gün Rab'bin tap mağmd ay­
ve İsrail'e gö rüneceği güne kad ar çö llerd e kald ı (Luka,
ken Melek Cebrail o na gö ründ ü ve dedi ki: "Ko rkma Z e­
1:80). Do ğru, Marko s'a gö re Yahya kehanet uyarınca hiç
keriya; çünkü d uan işitildi, karın Elisabeth sana bir o ğul
mayalı içki içmed i. Yalnızca bitki ve yaban balı yedi. Hiç
d o ğuracak, o nun ad ını Yahya ko yacaksın. (...) Çünkü
tıraş o lmad ı ve d ev etüyünd en bir harmani giyip beline bir
Rabbin gö zünd e büyük o lacak, şarap ve içki içmeyecek ve
deri kuşak taktı (Marko s, 1:6). Yahya atalarının geleneği
d aha anasının karnınd an Ruhülkud üs'le d o lu o lacak. İsra­
ned eniyle Peygamber ya da Mesih (Christ) o lmaya layık
ilo ğullarınd an birço ğunu o nların A llah'ı Rabbe d ö nd üre­
d eğild i, ama aynı gelenek uyarınca bir Rahip­Yö netici ola­
cek. Babaların yüreklerini o ğullara, asileri salihlerin hik­
bilird i... Yahya bunları d enemed i; o nların yerine yaşamı­
metine çevirmek ve Rabbe amad e bir kavim hazırlamak
nı bir başka seçeneğe ad ad ı.
üzere İlya'nın ruhu ve kud retiyle o nun ö nünd e yürüye­
Gerçekte kend isind en altı ay küçük kuzeni olan ve da­
cektir (Luka, 1:13­17)."
ha so nra Tanrı'nm Oğlu d iye anılan İsa'nın gelişini bildi­
İsrail'in Tanrısı d aima Meleği Cebrail aracılığıyla ko ­
ren ilk Vaftizci o ld u. Yeni bir İstiğfar ahdinin yeni işareti
nuşurd u. Tanrı her zaman ö nce ko calara 'ko rkmamaları­
o larak suyla Vaftiz'i başlattı. Kend ind en so nra Kehanet'e
nı' sö yler, ard ınd an o nlara her birinin ayrıcalıklı anlamı
gö re, insanları selametleri için suyla değil, Ruhülkud üs ve
olan bir 'ad ' ve bir 'o ğul' müjd elerd i. Burad aki tek ilginç
ateşle vaftiz ed ecek olan İsa'nın gerçek vaftizci o lacağını
husus, Melek Cebrail'in Z ekeriya'ya, d üşünd e değil, tapı­
bild ird i. Kilise, so nraları 24 Haziran gününü Vaftizci Yah­
nağın loş ışıkları arasınd a tütsü yaktığı sırada ko nuşmuş
ya Günü ilan etti. Vaftizci Yahya Günü'nün arifesind e
o lmasıd ır. Yeni A hit'te anlatılanlara gö re altı ay so nra
tüm d ünya Hıristiyanlarının kentlerd en çıkıp evlerind eki
Meryem'i de ziyaret ed en işte yine bu Melek Cebrail'd i.
kö tü ruhları ko valayacak şifalı sarı kantaro n o tunu (St.
Bu Cebrail'in bir bakireye yaptığı varsayılan kayıtlara geç­
Jo hn's w o rt) to plamaları istendi. (A nlamlı bir Pagan uy­
miş ilk ve son ziyaretidir. İnsanlara Tanrı'nm sö zünü ilet­
gulamasıd ır bu.)
mek Melek Cebrail için o lağan bir o laydı. A ma Cebrail, ta­
Bö ylelikle, Yeni A hit'in başlarınd a, bizlere iki o ğul su­
bii RA B'bin talimatları üzerine, ö nce sıkıntılı ko calara gö ­
nulmuştur. Biri Yahya (İbranice biçimiyle Jo hanna 'JA H­
 30 Üç İsa
VEH esirgeyicid ir' anlamına gelir), diğeri d e İsa, 'JA H­
VEH selamet'd ir. Jahv eh Esirgeyicidir, Jahv eh Selamet­
tir'in yo lunu açmıştır. Her iki o ğul da ilk d o ğan Yahud i
bebeklerd ir ve d o layısıyla, Yasa'ya gö re her ikisi d e ebe­
veynlerinin Tanrısı'na ad anmışlard ır.
isa'nın annesi Meryem, imana gö re ya bakired ir, ya da
bir partheno s, yani yine bakire, ancak 'tertip ed ilmiş bir
evliliğe rıza gö stermeyip kend i eşini seçen kad ın'd ır. (Ba­
kire) kö tü ya da hafifmeşrep bir kadın o ld uğund an değil,
'kend i hakkının bilincind e bir kişi' o lduğu için 'evlenme­
den anne o lmuştur'.22 İsa'nın Plato ncu Celsus'un İ.S.
170'te ileri sürd üğü gibi,23 büyüsünü Mısır'd a ö ğrenmiş
küstah bir şarlatan o lup o lmad ığı çok ö nemli d eğild ir. Di­
ğer bir anlatımla Meryem'in Bakire o lup o lmad ığı, ya da
İsa'nın gö z bo yayıcı o lup o lmad ığı ko numuz itibariyle bu
incelemed e üzerind e d urulmayacak hususlard ır. Çünkü;
en kestirme deyişle 'Bakire A nnelik' yakıştırması Hıristi­
yanlık'tan ço k ö nce, tüm Hind istan, Mezo p o tamya ve Or­
tad o ğu'd a bilinen bir o lguyd u. Örneğin; Bud a, So krates,
Eflatun ve Büyük İskend er d e halk sö ylencesine gö re 'Ba­
kire A nne'd en d o ğmuşlard ı!
Benzer şekild e, tarihsel İsa d enilen de fazla ö nemli de­
ğild ir. Tarihsel İsa ilahiyatçı ve tarihçiler için bir çeşit 'in­
celenecek v ak'a' iken mito lo jik İsa, kend ine inananlar
için nihai gerçeklik o larak kalmıştır. N esnel bir inceleme
için, tanımlarımıza p ersp ektif kazand ırabilecek tek İsa
po rtresi, Yeni A hit'teki Mesih'tir. Bu p o rtrenin tarihi ger­
çekliğinin o lup o lm am ası bizi ilg ilend irm em ekted ir.
Çünkü, Hıristiyan d ünyası sad ece ve sad ece Yeni A hit'te
o kud uğ u M esih'e bağlılık d uymaktad ır. Tarihsel M e­
sih'e d eğil.
Geleceğin Mesih ve Tanrısı'nm yeryüzünd eki yaşamı
işte bö yle başladı. Ve d iğer iki İncil yazarının, İnd ilerind e
Aytunç Altındal 31
bu büyüleyici 'bakire d o ğumu' 24 o layına ned en d eğinme
gereksinimi d uymad ıkları da daima bir sır o larak kaldı.
1.4. Benzerlik Yasası G ereğince
Matta, kendi İncil'ind e, İsa'nın so y kütüğünü İbrahim
Peygamber'le başlatıp 'Mesih d enilen' İsa'yla bitirir (Mat­
ta, 1:16). Matta İbrahim'd en İsa'ya kırk iki kuşak saymak­
tadır. Onun so yağacmd a üv ey baba Yusuf 'Meryem'in ko­
cası' o larak verilip İsa babasının so y hattıyla değil, anası­
nın adıyla kayd ed ilmiştir. Bu, geleneksel İbrani so yağacı
kurgusunu bo zd uğu için alışılmad ık bir işlemd ir. Her iki
ebeveynin, Meryem ve Yusuf'un Matta yo rumund a birer
kuşak işgal etmeleri d e alışılagelmiş bir uygulama değil­
dir. Matta bu kırk iki kuşağı, her biri on d ö rd er kuşak içe­
ren üç başlık halind e to plamıştır. Matta, Mery em ve Yu­
suf'u d ahil etmekle on d ö rd üncü kuşağı İsa'ya yakıştır­
mıştı. Öte yand an, Luka İsa'nın so yağacını A d em'e ve
O 'nd an da tabii Tanrı'y a iletmişti. Luka İncili'nd e
Tanrı'd an İsa'ya yetmiş yed i kuşak sayılmıştı (gerçekte bu
birkaç bin yıld an fazla tutmamaktad ır).
Matta İbrahim Peygamber'd en Davut Pey g amber'e on
dö rt kuşak saymıştı. Ve Luka, Tanrı'd an İsa'ya yetmiş ye­
di kuşak saymaktayd ı. Cemaatin başınd aki yö neticilere
iletilen mesaj, Dav ut Peygamber'in adının sayısal değeri­
nin İsa'nın kuşak d eğeriyle ö zd eşleştirilmesiyd i. Matta ve
Luka, İsa'yı o n d ö rd üncü kuşağa yerleştirmekle, bilgelere
ve söz sahibi d iğer cemaat yö neticilerine sırad an bilginin
ö tesind e malzeme sağlamaktayd ılar. Yetmiş yedi, yedi ar­
tı yed iye bö lünd üğünd e, on d ö rd e eşitlenir v e kırk iki ku­
şak üç kez o n dö rt başlık altında (3x14) to pland ığınd a Da­
vut Peygamber'in adının sayısal d eğerine g ö nd erme yap­
 32
maktadır, bö ylelikle Mesih d enen İsa'yı gizlice o nun so yu­
na bağlar. Bu so yağacı aktarımı, geleceğin tanrısını aynı
zamand a Yahud i Peygamberi İsaiah'nm kehanetine d e
bağlamaktayd ı. Her iki İncil yazarının attığı ilk ad ımlar,
bu kehanetin gerçekleştirilmesi bağlamınd a zo runluyd u.
Uvey baba Yusuf'un Luka yo rumund a bağımsız bir kuşak
sayılmayıp d ıştalanması da kayd a değer. Matta yo rumun­
da bu kuşak bo şluğunu, inanca gö re İsa üzerind e hiçbir
'emeği' o lmayan Yusuf'u ayrı bir kuşak o larak saptarken,
elinde yeterli sayıda kuşak bulunan Luka'nm o na hiç ge­
reksinimi o lmamıştı.
Sayısal d eğerlere ilişkin ko nular, so nraki yüzyıllard a
Gno stik tarikatlar, gizli ya da Rafızi d enen d ernekler,
Okültistler ve Ezo teristlerce Operasyo nel ve Spekülatif
o larak kullanılagelecektir. Bu d eğerler karmaşık cin ko v­
ma dualarının çeşitli biçimlerini ifad elend irmenin yanı sı­
ra, simgeciliğin tılsım gizemlerine ve karmaşıklığına içkin
bir sayısal nitelik kazand ırmad a da temel kabul ed ilecek­
ti. Şu ünlü 'kutsal' on d ö rt sayısı için bu kad ar yeter sanı­
rım!
Isa Mesih'in ço cukluğuna d air ayrıntılı bilgi yo ktur.
A ncak ilginç bir o lay aktarılmıştır (Luka, 2:41­51):
İsa on iki yaşınd ayken, ailesiyle birlikte her yıl Yeruşa­
lim'd e (Kud üs) kutlanan Fısıh bayramınd an eve d ö nüşte
üç gün kaybo lmuştu. Yusuf'la Meryem onu her yerd e ara­
mışlar, ama bulamamışlard ı. Üç gün so nra, Tap mağın av­
lusunda, yaşlılarla ko nuşurken gö rd üler o nu. Luka bu
yaşlı Yahud i muallimlerin (Hahamlar) on iki yaşınd aki
ço cuk isa'nın so rd uğu so rular ve verdiği yanıtlard an ço k
etkilendiklerini belirtmekted ir. Bu muallimlerin gerçekten
etkilendikleri mi, yo ksa tedirgin mi o ld ukları, İsa ile anne­
si Meryem arasınd aki şu ko nuşmad an izlenebilir. Luka
şö yle yazıyo r: "Onu gö rd ükleri zaman, şaştılar ve anası
Aytunç Altmdal
o na dedi: Ey o ğul, ned en bize bö yle ettin? İşte babanla ben
yüreğimiz çok sıkılarak seni arad ık. Onlara dedi: Neden
beni arad ınız? Bilmiyo r mu id iniz ki, benim için Babamın
evind e bulunmak gerekti? Onlar ise kend ilerine sö ylediği
sö zü anlamad ılar." (Luka, 2:48­50)
Eğer, İsa bu ö ğretmenlerle annesiyle ko nuştuğu tarzda
ko nuştuysa, bu anlatım tarzı hazır bulunanları etkilemek­
ten ço k tedirgin etmiştir. Çünkü Tanrı'nın tekil o larak 'Ba­
bam ' biçimind e nitelend irilmesi Museviler arasınd a alışıl­
mad ık bir uygulama idi; Baba figürü o larak tanrı gelenek­
sel o larak 'Babam' biçimind e değil, 'Babamız' o larak ta­
nımlanırd ı. Yine geleneksel o larak Tapınak RA B'bin ika­
met ettiği yerdi. RA B, 'Babamın evind e' o turmuyo rd u.
Eğer bu o lay Luka'nm uyd urd uğu bir ekleme d eğilse, o
zaman taşıdığı anlam, ö nemlid ir. Bö ylesi bir niteleme da­
ha on iki yaşınd ayken "Hep imizin babası bir d eğil mi? Bi­
zi bir A llah yaratmad ı mı?" (Mal. 2:10) d iyen gelenekten
açıkça ko p muş bir İsa'ya işaret etmekted ir. Daha so nrala­
rı, bilind iği gibi, İsa o tuz yaşlarına geld iğind e d e, Yahud i­
lerin 'Tanrımız' nitelemesi geleneğini yad sıyarak Tanrı'yı
'Tanrım' o larak ad land ıracaktır. Kimi d urumlard a bazı
p eygamberlerin Habakkuk'ta yapıld ığı üzere (3:18­19)
Tanrı'yı 'Kurtarıcım' ya da 'Yeho va, Rab, benim kuvve­
timd ir' şeklind e nitelemelerine cevaz olsa d a, 'Tanrımız'm
'Tanrım' biçimind e tekilleştirilmesi, Tanrı'nın İnsan­Ben­
liği'nd e ö zelleştirilmesi sayılmaktayd ı ve kesin o larak ya­
saklanmıştı. Çünkü Musevi peygamberi M ika'nm da be­
lirttiği gibi, "Çünkü bütün kavimler, her biri kendi i lalı ı­
mn ismiyle yürüyo r; biz d e d aima ve ebed iyen A llahımız
RA BBİN ismiyle y ürürüz " (Mika, 4:5) d enmişti. Tanrılar
ve Ruhlar arasınd a yaşayan ve bazen o nlar tarafından yar­
d ıma ç'ağrılan Paganın tersine, Yargıç Tanrı RA B, Musevi­
lerin arasınd a yaşayan İlahi Güçtü. ("Çünkü ben A llahım
 102
ve insan değilim; senin o rtand a olan Kud d üsüm") (Ho şea,
11:9). Yaşayan Yargıç­Tanrı, İsrail'in RA B'bi bütün Muse­
vilerin arasınd ayd ı, hiçbir Musev i'nin ö zel mülkiyeti al­
tında ya da evind e değildi.
Tanrı, Yeni A hit bo yunca, Eski A hit'in tersine yalnızca
bir kez ko nuşur. Bu da İsa'nın kuzeni Yahya tarafından
vaftiz edilişi sırasında gerçekleşir. İncil yazarı Yuhan­
na'nın sö ylediği gibi Vaftizci Yahya'nın mı o nu herkes gi­
bi vaftiz o lmaya çağırdığı, yo ksa Matta, Luka ve Mar­
ko s'ta gö sterd iği üzere İsa'nın mı kendini Yahya tarafın­
dan vaftiz ed ilmeye d avet ettiği açık d eğild ir. Matta,
İsa'nın vaftizini şö yle betimler: "Ve İsa vaftiz o lup hemen
sudan çıktı; ve işte, gö kler açıldı, ve A llahın ruhunun gü­
vercin gibi inip üzerine geld iğini gö rd ü; ve işte, gö klerd en
bir ses d ed i: Sevgili Oğlum bud ur, o nd an razıy ım" (Mat­
ta, 3:16­17). Tanrı bund an so nra İsa dahil kimseyle ko nuş­
mad ı ve İsa ve havarileri ibad et etmek üzere d ağa çıktık­
larında bir buluttan gelen 'ses'in aynı mesajı tekrar etme­
si dışında hiç emir ya da talimat vermed i. İsa bu ned enle
"A llah Ruhtur ve ona tapmanlarm ruhta ve hakikatte ta­
pınmaları gerekir" d emiştir (Yuhanna, 4:24).
A nlaşıld ığı kadarıyla İsa sırad an bir Musevi gibi gelip
vaftiz o lmuştur. Yahya: "Ben onu bilmez d im" d er (Yu­
hanna, 1:31). Ve İsa, vaftiz ed ild iği sahild en, so nrad an
Yahya'nın d o ğrulayacağı üzere mecazi anlamd a tüm in­
sanlar ve ö zeld e tüm Musev iler için kullanılan bir unvan
olan Tanrı'nm Oğlu o lmak sıfatını alarak ayrılmıştır (Yu­
hanna, 1:34). Tekv in'd e şö yle d enilir: "Ve vaki o ld u ki,
to prağın yüzü üzerind e ad amlar ço ğalmaya başlad ı ve
o nların kızları d o ğd uğu zaman A llah'ın o ğulları insanın
kızlarının güzel o ld uklarını gö rd üler ve seçtiklerind en
kendilerine karılar ald ılar" (Tekvin, 6:1­3). Do layısıyla bir
Musevi erkeği o larak İsa da bir Tanrı O ğ lu'y d u ama bu
34)1
Aytunç Altındal
o nu Mesih yap maya yetmiyo rd u. Bu ned enled ir ki so nra­
dan, başı kesilmek üzere Hero d tarafından kapatıld ığı ha­
pishaned en Yahya kend ini beklenen Mesih o larak gö rüp
gö rmed iğini anlamak üzere o na haberciler gö nd erecektir.
İsa bu hayati so ruyu son d erece belirsizce yanıtlar. Ger­
çekte İsa, Musevi cemaatini yö neten ve yö nlend iren sö z
sahibi kişiler tarafınd an çağrılmış ve o naylanmış değildi
(hatta­ç.) o nlar tarafınd an yetersiz bulunmuştu!
İsa'nın nasıl d o ğd uğu ya da Tanrı'nm beklenen Mesih'i
o larak nasıl o nayland ığının üzerind e çok fazla d urmaya
d eğmez. Kuşkusuz Nasıralı İsa, Musevilerin bekled iği bir
ve tek Mesih değildi. Çünkü Mesih ideali İsa'd an o nlarca
yıl ö nce Essene Kümran tarikatının biçimlend ird iği esra­
rengiz bir Hak Belleticisi'ne (imgesi­ç.) d aha fazla uymak­
tadır.25
İsa'nın yaptığı sö ylenen mucizeler de fazla ö nemli de­
ğildir. Yeni A hit d erleyicilerinin kend isine yakıştırd ığı
tüm o mucize ve işaretleri gerçekten yarattığı ko nusund a
kesinleşmiş hiçbir kanıt yo ktur. Do ğru o ld uklarına inanıl­
salar bile, bu o laylar Eklesiastikus kitabınd a insana kalan
tek ö nemli şeyin 'Bütünsel Gö rev 'i o ld uğunu açıkça belir­
ten ruhani ö nd erin termino lo jisiyle sö ylersek, ö nemsiz ve
'anlamsız'd ır. İsa'nın 'Bütünsel Gö rev ' karşısınd aki tefsiri
ko numu İsa'nın misyo nunun so mut d o ğasını belirlemek­
tedir. İsa, cemaate açıkça ilan ettiği içindir ki, 'Bütünsel
Gö rev i'nin ne o ld uğu bilinmekted ir. İsa gö revi itibariyle
Yasa ve p eygamberleri ilga etmek için değil, tamamlamak
için geld iğini sö ylemiştir (Matta, 5:17). A ma İsa'nın ko nu­
mu ned ir? İsa'nın tefsiri ko numu parametrik o larak İncil
yazarlarının nihai gerçeklik kabul edip so nraki kuşaklara
aktard ıklarınd an değil, tersine Musevilerin d üşmanca sa­
yıp ret Ve inkâr ettiklerind en çıkarsanabilir.
Bu yaklaşım İsa'nın çabalarmd aki entelektüel ko numu­
 30
Üç İsa
nu ayd ınlatmaktad ır. Başv urd uğ u yö ntem, y etke'v e ö ğre­
tisi entelektüel ko numunu sap tamanın ilk üç p arametresi­
ni verirken kuşağının tutumund an da d ö rd üncüy ü sapta­
mak, o lasıd ır.
Kuşkusuz ki M usev i yaşlıları meclisi Sanhed rin, yö ne­
timini ve yetkesini red d etmiş ve sınama so nucund a ö ğre­
tisini zararlı bulmuştur. V e kend i kuşağının yaptığı çağrı
karşısınd aki tutumu da o lumsuzd ur. Do layısıyla, d ö rt te­
mel d eğişmez üzerind e kend i halkı tarafınd an hemen tü­
müy le red d ed ilen bir İsa/ Mesih, kend isini red d ed enlerin
Yasası'nı icaplarını yerine getirmek id d iasıyla o rtaya çık­
maktayd ı. Ve İncil yazarlarının sö zünü ettiği sö z ümo na
binlerce izleyici, so n anlarınd a yanınd a d eğillerd i. Ve
mahkûmiyetinin arifesind e yalnızca Yahud a d eğil, kend i­
sinin M esih o ld uğunu ilk sö yleyen Şimun Petrus da o nu
inkâr etmiştir. İsa'nın başına gelen, "Pey g amberler ne ka­
d ar o nları çağırd ılarsa o nlard an o kad ar uzağa g ittiler"
(Ho şea, 11:2) d iyen Tanrı'nın da başına gelend ir.
isa'nın id d ialarının ne o ld uğu da iyi bilinmekted ir:
a) İsa o naylanmış Mesih'tir.
b) Isa Tanrı'nın bir v e tek O ğ lud ur ve bununla bağ lan­
tılı o larak d a, Tanrı'd ır.
c) Tanrı Ruh'tur.
Bu alışılmad ık id d ialar bir araya getirild iklerind e, aynı
and a Mesih İsa, Tanrı ve Ruh'u v ermekted ir. Bu d urum­
d an kaynaklanan so run yalnızca o nun gerçekten Tanrı
o lup o lmad ığı d eğild ir; so run İsa'nın insanın suretind e
yaratılmış o lmasıd ır (Pav lus'un Filip inlere M ektubu, 2:2­
11.) Bu, Tanrı'nın Kend i'ni insanın suretind e yarattığı an­
lamına gelir. Oysa Yasa'y a gö re 'İnsan Tanrı'nın suretind e
yaratılmıştır'. İsa'nın sürekli­kılınmış ko numu bu ikilem­
d e yatar. İnsan o larak İsa 'Tanrı'nın suretind e yaratılmış­
37
Aytunç Altındal
tır' (so yağacı hatırlanmalıd ır); ama Tanrı v e Ruh o larak
İsa Mesih 'İnsanın suretind e yaratılmıştır'. Her iki d urum­
d a da İsa'nın yaratılışı Benzerlik Yasası'na tabi kılınmıştır.
Bu, bir gizd en ço k, mantıksal yanılgıd ır.
Ö lümlü v e M usev ilere gö re sırad an bir insanın Yaratı­
cı'yla bö y lesine bağ lantıland ırılması, Pag an­Helenistik
'İnsan­benz erliğ ind e y aratılm ış Ruh' id ealiz asy o nunu
tam bir biçimd e y ansıtmaktad ır. Bu p arad igma Pagan re­
ligio 'suna ve tanrıların M o d us O p erand i'sine (işleyiş tar­
zı) gayet iyi uy makla birlikte, M usev i Şeriatı'na yabancı,
seküler bir id d iad ır. Ko num u, İsa'yı d o ğal o larak Pagan­
lar v e Gentileler için (Ko lo selilere Mektup , 2:9'd a betim­
lend iği üzere) ço k kabul ed ilebilir bir 'insan bed enind e ya­
şayan İlah', yap mıştır. A ncak, ko numsal id d iaları o nu
Musev ilerin g ö z ünd e bir Sebt­bo zg uncusu* v e bir kâfir
haline getirmiştir.
'Tanrı suretind e y aratılmış' İnsan o larak İsa, (kend i d a­
hil) birey o larak M usev i'y i İsrail Hanesi'nd en farklılaştır­
makla, ko num unu Sekülerleştirmiştir. Ve 'İnsan suretind e
y aratılmış' Tanrı o larak İsa, yetkeyi (o to riteyi) Yasa'd an
ayırarak Bütünsel Gö rev 'ini (Misyo n) kutsal kılmıştır.
İsa'nın tefsiri ko num u Bütünsel Gö rev i'ni belirlemek­
ted ir. İncil'd e anlatılan ko num u (Po sitio n) Benzerlik Yasa­
sı uyarınca o nu Sekülerleşmiş bir Musev i haline getirmiş­
tir. Bir M usev i o larak İsa, İncil'e gö re ilahi v e kutsanmış­
tır. İlahiliği so nrad arfg amanı d eğiştirilerek g ö rev ine (mis­
y o n) eklem lenm iş ve 'İnsan suretind e y aratılm ış'
Ruhülkud üs o larak o nu id ealize ettirmiştir.
İsa'nın gö rev i karşısınd aki ko numu, Tanrı'nın kendi
g ö rev i yaratıcılık karşısınd aki ko numuna fazlasıyla ben­
zer. Z aten insanlar Yaratıcılık (gö revi) sayesind e Tanrı'nın
* Sebt: Yahudiler için kutsal gün. Yahudi Şeriatı'nın en önemli yasaklar günü.
(y.n.)
38
farkına varmışlard ır. Ve Tanrı dahi, insan tarafınd an red­
d ed ilmiştir. A d em'in Tanrı'nm ilk buyruğuna bo yun eğ­
meyi reddettiği ve kend isini kutsamasına karşın o na şük­
ran sunmad ığı anımsanmalıd ır. İsrail'in Tanrısı da, seçtiği
halk tarafından birkaç kez red d ed ilmiştir.
İsa 'Bab/ Kap ı' o ld uğunu sö ylemişti. Evet, bir 'birim'
o larak tekilleşmiş­Tanrı birimind eki çağd aş (Seküler) Pa­
gan ideo lo ji kavramı d ine bu Kap ı'd an girmiştir. Ve Mu­
sevi 'Tek Tanrı altında Tek sınıflı to plum' üto pyası da ay­
nı kapıd an dışarı çıkmış ve ö bür ço k­sınıflı d evlet to plum­
larının tarihine karışarak, felsefi Hıristiyanlık Tanrısı kav­
ramının yapılanışında işte bu 'yeni gelen'le (id eo lo ji) bağ­
lantılanmıştır.26 Museviliğe bö ylece giren bu id eo lo jik un­
sur, so nrad an Hahamların yö neticiliğini yaptığı Musevi­
lik o larak adlandırılacaktır.27 İdeo lo jinin sınıfland ırma te­
melind e ve Devletçe temsil ed ilerek içselleştirilmesi, ya­
bancı bir unsur o lmakla birlikte peygamberlerin egemen­
liğini kö ktenci bir biçimd e so na erd irmiş ve po litik şahsi­
yetlere ve Hahamlara yo lu açmıştır. A dlarıyla belgelenen
ilk hahamların Yahud ilerin günd elik hayatına girişlerinin
İsa'nın çarmıha gerilişini izleyen o nyıllara d enk d üşmesi,
bir rastlantı değildir.28
İsa ne yazık ki Yahveh tarafından ö lümsüzleştirilmiş
değildir; ama so nraki kuşakların belleğind e 'İnsan benze­
rind e yaratılmış Ruh' o larak kendi kend ini ö lümsüzleştir­
miştir. Özsaygısı ve ö zelleştiriciliği olan d ürüst ve titiz bir
genç ad am olan İsa, kuşkusuz takd ire d eğer bir bireycilik
ö ncüsü ve bir med eni cesaret simgesid ir. Bir Musev i So c­
ratesi'nd en çok daha fazlad ır. Bütünsel Gö rev i'ni (mis­
yo n) yerine getirmek için çarmıha gerilişi ve unutulmaz
ıstırapları insanları fazlasıyla etkilemiştir ve o nu her za­
man var olan kurumsallaşmış Zeitgeisfm ö rnek bir simge­
si mertebesine yükseltmiştir. Daha so nra, Tanrı'd an ko r­
Aytunç Altındal
kan Pagan ve Gentileler kend ilerini bu parad igmatik 'İn­
san benzerind e yaratılmış Ruh'ta yenid en yaratabilmişler­
dir. Z amanla İsa'nın ad ı A cı­Çeken İnsan'la anlamd aş ha­
le gelmiş ve giderek sınıfsal ve ulusal ayrım ve engelleri
aşarak nihai bağışlanma ve bireysel selametle ö zd eşleşme
zeminini o luşturmuştur.
Musevilik gibi, so n d erece kend ine­yeterli v e kend ine­
işleyen, içe­kapanık bir ulusa çağd aş ve evrensel unsurla­
rı, stand artları ve d eğerleri kabul ettirme yo lund aki art ni­
yetsiz, ad anmış çabaları günübirlik yaşayan İnsan'a karşı
İdeal İnsan tipi o larak o rtaya çıkarmış ve bu simgeyi Z a­
manın Ruhu o larak tescil ettirerek anısını o günd en bugü­
ne taşımıştır.
İsa yaratıcı d üşünebilen bir insandı, güncel siyasayı ve
ona ilişkin fikirleri biliyo rd u. 'Entelektüel yanıyla Seküler­
leşmiş' Musev i o larak Tek­Tanrıcılıkta liberal bakışın ön­
cüsü o lmuştu. Ve gö revi sırasınd a ve sağlığınd a şakirtleri
tarafınd an kutsal kabul edilen ilk Musev i'yd i. Seküler
kutsallık çağının o nunla başlamasına şaşmamak gerek.
Haham Ignaz M ay baum'un işaret ettiği gibi: "A ntikite se­
küler bir yaşamı tanıma'zdı. Onu yaratan Hıristiyan inan­
cı o ldu." 29 Evet, Seküler yaşam Hıristiyanlık'la değil, biz­
zat İsa'yla birlikte başlamıştır. İsa ilk Sekülerleşmiş Muse­
vi'd ir. Sp ino za'd an ö nce, İsa vardır. Batı uygarlığını sekü­
lere açan kapının anahtarı bud ur. Ho lland alı ilahiyatçı
A rend T. Van Leeuvven, seküler hayatı 'tebd il­kıyafet Hı­
ristiyanlık' 30 o larak nitelend irmişti. Simgesel sö ylemd e,
eğer İsa'nın sağ elind e 'Kutsal' var idiyse, 'Seküler' de sol
elind eyd i, denilebilir.
Ro land v e Pury, Kierkegaard , Kari Barth, Emil Brunner
vd. ünlü ilahiyatçılarca eleştirilen Sekülerleştirme süreci­
31
. nin kö kleri, o n sekizinci yüzyılın Devlet­d estekli ve Kilise­
o naylı sekülerizmind e yatmaktad ır. Yine de, tuhaftır ki,
40

Hıristiyanlık alanınd aki, dinsel ya da Kilise kutsallık

yaratıcılarının ço ğu, gerçekte seküler d ind arlard ı. Bu
uzun liste Havariler, Kilise Babaları ve ö ğretmenlerle baş­
layarak "Les rares po ints lumineux du Mo yen A ge ema­
nant de laics* (Pierre W ald o , Franço is d 'A ssisi.. .)"32 ile Or­
taçağ'a ulaşır. Calvin, Farel, Th. De Beze, Z inzend o rf, Ge­
o rge Fo x, VVilliam Bo o th, Geo rge VVilliams, C. Finney, D.L.
Mo o d y, Hud so n Taylo r, VVilliam Carey, A . Jud so n, Sad ­
ho u Sund ar Sigh, Dr. P. De Benö it, Rees Havell33 ve Opus İkinci Bölüm
Dei gibi 'Seküler/ Laik' ö rgütler bir yana, yüzlerce papaz,
papa ve azizle son bulur. A ziz Ignatius Lo yo la'nm (ö.
1556) bir İspanyo l askeri o ld uğunu ve Cizvit tarikatını
İSA: " TA N RI ­ BİZİM LE" M İ?
kurd uğunu belirtelim. Laik­seküler 'kutsayıcılar' ve Evan­
jelistler hep vardır ve halen d e vard ırlar. Seküler unsurla­
rın kutsal'a (alanına­ç.) katkıları o lmasayd ı, Hıristiyanlı­
ğın Ekümenik** perspektifleri ve misyo nları çökerdi.34 Gü­
nümüzd e Kato lik Kilisesi'nin çift yö nlü Bütünsel Gö re­
vi'nin (Misyo n) Hıristiyan o lmayan halkların İncil'e kaza­
nılması ile bir zamanlar Hıristiyanlaştırılmış ama günü­
müzd e yenid en Paganlaşmış o lan A v rup a'nın bu, 'so y­
suzlaşmad an' kurtarılması için yenid en İncil'e d ö nd ürül­
mesi faaliyetleriyle ö zd eşleştirilmiş o lması rastlantı değil­
dir.

* Ortaçağ'ın laiklerden kaynaklanan ender aydınlık noktaları (ç n.).

** Ekümenik: Evrensel anlama gelen Katolik kavramından farklı olarak, Hıris­
tiyanların Evrenselliği demektir. Hıristiyanların yaşadıkları her yer anlamı­
na da gelir (y.n.).
 İSA : " T A N R I Bİ Z İ M LE" M İ?

" Sana söyleyen ben, oyum" .

İsa ­ Y uha nna , 4:26

2.1. İsa'nın Ö ne Sürdüğü D ışsal, Seküler İddialar

İyi ama, dışsal, Seküler iddia ne d emektir? VVilliam A.

Christian, Doctrines ofReligious Communities'de (A Philosop­
hical Study) 'Seküler id d ianın, başarının herhangi bir din­
sel cemaatin ayırt edici stand artlarına gö re ö lçümlenmed i­
ği bir so ruşturma sırasınd a günd eme gelen bir iddia1 ol­
d uğunu gö zlemlemiştir. Dışsal iddia ko nusund aysa, 'her­
hangi bir dinsel cemaatin ayırt edici ö ğretilerine d ayan­
mayan, yabancı bir iddia, bu d urumd a Seküler, dışsal bir
iddia sayılır' 2 d emekteyd i.
Bunun so nucu o larak, burad a ve bu kitap bo yunca 'se­
küler id d ia' d eyimini şö yle yo rumluyo rum: Seküler bir id­
dia, doğası itibariyle dışsal olup, herhangi bir verili dine göre
kendini örgütlemiş bir Cemaatin 'Ruhani Yönetiminin' dogma­
tikleşmiş veçhelerini ortadan kaldırmak amacıyla konulmuş bi­
reysel şerh(­ler)dir.
Bu tanıma uygun o larak, İsa'nın sıra dışı tarzda seçilip
yenid en d üzenlenmiş (4x6) başlık halind e grupland ırılan
yabancı Seküler id d iaları aşağıd a sıralanmıştır. Bu ö rnek­
ler bir ö nceki kesimd e (1.4) betimlend iği şekliyle İsa'yı
kavramsallaştıran gö stergeler o larak sunulmaktad ırlar.
Sayıları ço k daha fazla o lmakla birlikte, bu seçme iddialar

43
30 Üç İsa Aytunç Altındal 44

Yahud i Cemaati'nin ayırt edici standartlarına gö re kabul nim sö zümü tutarsa, ebed iyen ö lümü tatmayacaktır, di­
ed ilmesi mümkün o lmayan 'dışsal şerh' ve 'yo llar'd an ba­ yo rsun. Yo ksa sen babamız İbrahim'd en büyük müsün? O
zılarıdır. ö ldü; peygamberler d e ö ld üler; sen kend ini kim sayıyo r­
sun?
I. İsa'nın kullandığı yöntem'e dair İsa cevap verdi: Eğer ben kend imi taziz ed ersem, be­
nim izzetim hiçtir; beni taziz ed en Babam'd ır; siz O A l­
a) İsa dedi: Yo l ve hakikat ve hayat benim; ben vasıta
lah'imizd ir d ersiniz ve o nu bilmezsiniz; fakat ben onu. bi­
o lmad ıkça Baba'ya kimse gelmez. (Yuhanna, 14:6)
lirim ve sö zünü tutarım. Babanız İbrahim benim günümü
b) Isa dedi: Siz beni seçmed iniz, ben sizi seçtim. (Yu­
gö receği için mesrur o ld u; gö rd ü ve sevindi.
hanna, 15:16)
Bunun için Yahud iler o na dediler: Henüz elli yaşında
c) Filipus dedi: Ya Rab, Baba'yı bize gö ster v e bize o
d eğilsin, İbrahim'i d e gö rd ün mü?
yeter. İsa ona dedi: Bu kad ar zaman sizin ile berabe­
İsa o nlara dedi: Do ğrusu ve d o ğrusu size d erim; İbra­
rim de beni tanımad ın mı ey Filipus? Beni gö rmüş
him o lmad an ö nce ben varım.
o lan Baba'yı gö rmüş o lur; sen nasıl Baba'yı bize gö s­
O zaman üzerine atmak için taşlar kald ırd ılar, fakat İsa
ter d iyo rsun? İman etmiyo r musun ki, ben Baha'd a­
gizlend i ve mabetten çıktı. (Yuhanna, 8:47­59)
yım, Baba da bend ed ir? (Yuhanna, 14:8­10)
d) Isa cevap verip o na dedi: Kim beni severse sö zümü
II. Uyguladığı yetkeye dair
tutar. (Yuhanna, 14:23)
e) Isa dedi: Çünkü d ünyaya hükmetmeye gelmed im, a) İsa bu şeyleri sö yled i ve gö zlerini gö ğe kald ırıp de­
ama d ünyayı kurtarmaya geld im. (Yuhanna, 12:47) di: Ey Baba, saat geldi; Oğlunu taziz eyle ki, Oğul se­
f) İsa dedi: A llah'tan o lan, A llah'ın sö zlerini dinler; ni taziz etsin; nitekim o na bütün beşer üzerine hâki­
o nun için siz d inlemiyo rsunuz, çünkü A llah'tan de­ miyet verd in, ta ki, o na verdiğin kimselerin hepsine
ğilsiniz. ebed i hayat versin. Ebedi hayat da şu ki, seni, yalnız
gerçek A llah'ı ve gö nd erd iğin İsa Mesih'i bilsinler.
Yahud iler cevap verip o na d ed iler: Sen Samiriyelisin ve
Yap mak üzere bana verd iğin işi başarıp seni yer
send e cin var, d ed iğimiz d o ğru değil mi?
üzerind e taziz ettim. Ve ey Baba, d ünya o lmad an
İsa cevap verd i: Bend e cin yo ktur; fakat Baba'ma hür­
ö nce senin nezd ind e bend e olan izzetle beni nezdin­
met ederim ve siz beni tahkir ed iyo rsunuz. Fakat ben ken­
d e taziz eyle (Yuhanna, 17:1­5).
di izzetimi aramıyo rum; arayan ve hükmed en biri vardır.
b) İsa dedi: Ey adil Baba, d ünya seni bilmed i, ben ise
Do ğrusu ve d o ğrusu size d erim: Eğer bir kimse benim sö­
seni bild im; bunlar da beni sen gö nd erd iğini bildi
zümü tutarsa ebed iyen ö lüm gö rmeyecektir.
ler. Bana olan sevgin o nlard a o lsun, ben d e o nlard an
Yahud iler o na dediler: Şimd i bild ik ki send e cin vard ır;
o layım d iye senin ismini onlara bild ird im ve bildin­
ibrahim ö ldü, peygamberler d e ve sen: Eğer bir kimse be­
ceğim (Yuhanna, 17:25­26).

30 Üç İsa
c) Isa o na dedi: Kıymet ve hayat benim; bana iman
eden ö lmüş olsa da, yaşar; v e kim yaşar ve bana
iman ederse, ebed iyen ö lmez (Yuhanna, 11:25­26).
d ) İsa dedi: Bunun için Baba beni sever; çünkü ben ca­
nımı veririm, ta ki, o nu tekrar alayım. Onu bend en
kimse almaz; fakat o nu kend iliğimd en veririm. Onu
v ermeye kud retim var; ve o nu yine almaya kud re­
tim vard ır (Yuhanna, 10:17­18).
e) Fakat İsa o nlara cevap verdi: Babam şimd iye kad ar
işlemekted ir; ben de işliyo rum, imdi bund an do layı
Yahud iler onu ö ld ürmeye d aha ziyad e çalışıyo rlar­
dı, çünkü yalnız Sebt gününü bo zmakla kalmad ı, fa­
kat A llah kendi Babası idiğini sö yleyerek kend isini
A llah'a müsavi kıldı (Yuhanna, 5:17­18).
f) Onların imanını gö rerek İsa: Ey ad am, günahların
sana bağışland ı, dedi. Yazıcılar ve Ferisiler: Küfür
sö yleyen bu ad am kimd ir? A llah'tan başka kim gü­
nahları bağışlayabilir, d iye d üşünmeye başlad ılar
(İsa Ferisilere:) Fakat İnsano ğlu'nun yeryüzünd e
günahları bağışlamaya yetkili o ld uğunu bilesiniz
(Luka, 5:20­24).
. Öğretilerine d air
a) Isa dedi: Ve size d iyo rum: Kim beni insanların
ö nünd e ikrar ed erse, İnsano ğlu da o nu A llah'ın me­
lekleri ö nünd e ikrar ed ecektir (Luka, 12:8).
b) İsa d ed i: Dünyaya selamet getirmeye mi geld im sa­
nıyo rsunuz? Size d erim ki: Hayır! Fakat d aha d o ğ­
rusu ayrılık getirmeye geld im; çünkü bund an so n­
ra bir ev d e beş kişi o lacak, üçü ikiye, ikisi üçe kar­
şı ayrılacaklar. Baba o ğula karşı, o ğul babaya karşı;
ana kıza karşı, kız anasına karşı; kaynana geline
31
Aytunç Altındal
karşı, gelin kay nanasına karşı o lacaklar (Luka,
12:51­53).
c) Kıy amet y o ktur d iyen Sad ukiler o gün İsa'ya gelip
bir so ru so rd ular. Fakat İsa cev ap v erip o nlara de­
di: Siz kitapları ve A llah'ın kud retini bilmed iğiniz­
d en sap tırıyo rsunuz; zira kıyamette o nlar ne evle­
nirler ne d e ko caya verilirler, ancak gö kte o lan me­
lekler gibid irler. Fakat ö lülerd en kıy am hakkınd a
A llah tarafınd an size: 'Ben İbrahim'in A llah'ı, İs­
hak'm A llah'ı ve Yakub'un A llah'ıy ım' d iye sö yle­
nen sö zü o kumad ınız mı? A llah ö lülerin A llah'ı d e­
ğil, ancak yaşayanların A llah'ıd ır. Ve halk bunu işi­
tince, o nun ö ğretişine ço k şaştılar (Matta, 22:23­33).
d ) İsa o nlara dedi: Do ğrusu size d erim; Vergi mülte­
zimleri v e fahişeler A llah'ın melekûtuna sizd en ö n­
ce giriyo rlar (Matta, 21:31).
e) İsa d ed i: Bund an d o layı size d erim, A llah'ın mele­
kûtu sizd en alınacak ve o nun meyvelerini yetiştire­
cek bir millete verilecektir (Matta, 21:43).
f) O zaman İsa halka ve şakirtlerine sö yleyip dedi: Ya­
zıcılar v e Ferisiler M usa'nın kürsüsünd e o tururlar;
bund an d o layı size sö yled ikleri bütün şeyleri yapın
ve tutun; fakat o nların işlerine gö re yap mayın; çün­
kü sö ylerler ve y ap maz lar... Bunun için işte, size
p eygamberler, hikmetli ad amlar ve yazıcılar gö nd e­
riyo rum (Matta 23:1­3, 34).
IV . Kuşağa (N esil) dair:
a) İsa d ed i ki: Ki salih o lan Habil'in kanınd an, mabetle
mezbah arasınd a ö ld ürd üğünüz Barahiya o ğlu Z e­
keriya'nm kanma kad ar, yeryüzünd e d ö külen her
salih kan, üzerinize gelsin. Do ğrusu size d erim: Bü­
 48 Uç İsa
tün bu şeyler bu neslin üzerine gelecektir (Matta,
23:35­36).
b) O vakit İsa o nlara: Öyle ise Kayser'in şeylerini Kay­
ser'e ve A llah'ın şeylerini A llah'a ö d eyin, d ed i. Ve
bunu işittikleri zaman, şaştılar ve İsa'yı bırakıp gitti­
ler (Matta, 22:21).
c) İsa onlara dedi: Yüreklerinizin katılığınd an ö türü
karılarınızı bo şamanıza Musa müsaad e etti; fakat
başlangıçta bö yle o lmamıştır. Ve ben size d erim: Ki­
mi zinad an ö türü o lmayıp karısını bo şar ve başkası
ile evlenirse zina ed er (Matta, 19:8­9).
d ) Isa dedi: Do ğrusu size d erim; bütün bu şeyler yeri­
ne gelinceye kad ar, bu nesil geçmeyecektir. Gö k ve
yer geçecek; fakat benim sö zlerim geçmeyecektir
(Luka, 21:32­33).
e) Ve onlara dedi: İnsan Sebt günü için değil, Sebt gü­
nü insan için o ldu. Bö ylece İnsano ğlu Sebt gününün
de rabbidir (Marko s, 2:27­28).
f) Ve onlara dedi: Bütün d ünyaya gidin İncil'i* bütün
hilkate vazed in. İman ed ip vaftiz o lunan kurtula­
caktır; fakat iman etmeyen mahkûm o lacaktır... Z i­
ra bize karşı o lmayan bizim tarafımızd and ır (Mar­
ko s, 16:15, 9:40).
2.2. G ünahın O rganik Siyasası
Tabii Seküler id d ialard a bulunmak kişiyi bir and a Se­
küler ya da Sekülerist yapmaz 3. Tıpkı bazı insan grupla­
rınca mutlak ve tek ö ğreti ya da kutsal sayılan yazılard an
çıkarsanan İman'ı sav unmanın kişiyi bir and a 'ilahi' ya da
kutlu kılamayacağı gibi. Bunun yetkin bir ö rneği, A ziz
* 'incil', iyi haber, müjde anlamına gelmektedir (ç.n.).
Aytunç Altındal
A mbro se'd ur. Latin Hıristiy anlığ ının en ö nemli dö rt Din
Do kto rund an biriyd i, A mbro se. Hıristiyanlığı saran ve
Heretik sayılan A rianizm'in zo rlu günlerind e A mbro se
Hıristiyan değil, Pagan bir vali o lmasına karşın alelacele
pisko po s yapılmıştı. Kend i irad esine karşın gö rev e çağrıl­
mıştı ve vaftiz o lması için de kend isine yalvarmışlard ı.
A mbro se, Kilise'd e pisko po sluğa atanan Sekülerlerin ne
ilki ne d e so nuncusud ur. Bir başka temsilci, çağd aş kano ­
nistleri tarafınd an geleneksel o larak İbrahim Pey g amber'e
eşd eğerd e bulunan ve Militan Kilise'nin Tanrısı sayılan
A v igno nlu Papa VI. Clement'd ır. Bu papa da ilahiyatçı ve
tarihçilerce 'savurgan bir Seküler prens gibi yaşayan' 4 tüm
papaların en hümanisti addedilirdi. VI. Clement, Kilise­
'd eki yaptırımlarını d o ğrud an Tanrı'yla d engelemiş ve 'in
media' (araya) İsa'yı yerleştirmiştir. Kiliseye ilişkin ko nu­
larda Tanrı kad ar güçlü sayılmasına karşın adı Azizler Ki­
tabı' na alınmamıştır. Musevilerin ko vuşturulması sırasın­
da işlenen suçlara ilişkin o larak kayırmacılığı ve çifte stan­
d artlılığıyla tanınmıştır. Museviler 1348/ 49'd a Strasburg
ve başka yerlerd e tüm Hıristiyan d ünyasını yo k etmek
amacıyla Kara Veba salgını başlatmak ve Müslüman Sul­
tanlara casusluk yap makla suçlanmışlardı.5
Seküler id d ialard a bulunmak kişinin fikir ve d üşünce­
lerini bir and a Sekülerleştirebilir ya da Sekülerleştirmeye­
bilir, ne ki, gerçekleşme sürecind e bö ylesi id d iaları ileri
sürenlere Seküler ko num kazand ırmad a yard ımcı o ld uğu,
açıktır.
İsa ko numu itibariyle Seküler (d ünyevi) idi; yani hiçbir
mezhep , tarikat ya da kültün üyesi değildi. Eğitim gö rmüş
bir insand ı, ama 'yarı­gizli' bir Musevi Tarikatı'na men­
sup d eğild i. Musev ilik'in içsel, gizli ö ğretisi kend isine öğ­
retilmiş d eğild i. Bu ned enle de Dışsal'd ı. Karanlık bir Es­
sene Cemaati'ne üye o ld uğu yo lund aki iddiaların ise ka­
 104
nıtı yo ktur. (Bu cemaatin mensubu olsa dahi, Esseneler
to plumd ışı sayıld ığınd an, bu o nun ko numund a bir deği­
şiklik yaratmayacaktı.) İsa bu d ünyad a ( saeculum) yaşa­
mıştı (ya da İnanca gö re yaşamak için gö nd erilmişti). Tan­
rı ­ y a da Tanrı'nm o ğ lu­ o larak İsa'nın yeryüzünd eki im­
ge ve ko numu tümüyle Seküler (d ünyevi) idi.
Seküler ko numund a İsa dö rtlü bir d eğişim başlatmıştı.
İlkin 'Tek Ulusun Tek Tanrısı'nın yetkesini ( otoritesini)
ad em­i merkezileştirmiş ve ulusu, ırkı, statüsü ya da kö ­
keni ne o lursa o lsun, her bireye ö lümd en so nra d irilme
vaat ed erek, bu Yüce Güç'e katılma o lanağı sağlamıştı.
İkinci o larak, vaad in d o ğasını d eğişikliğe uğratmıştı. İbra­
him Peygamber'e Özgür kadın Sara'd an bir o ğul vaat
edilmişti. Kutsal olan, akit(­ler) değil, bu vaad in kend isiy­
di. Gerçekte, Yahud iler bu vaatten do layı Tanrıları tarafın­
dan seçilip kutsanmışlard ı. Havari Pav lus'un haklı o larak
belirttiği gibi, Yahud iler kö le kad ın Hacer'in o ğlu İsma­
il'in değil, ö zgür kad ının o ğlu olan İshak'm so yund an gel­
mekteyd iler. (Haceriler muhtemelen İslam'ın ö ncüleri ola­
rak 7. yüzyıld a bir kez d aha su y üzüne çıkmışlardır.) 6 Do ­
layısıyla, Benzerlik Yasası'na gö re İsrail'in Tanrısı gibi İsa
da misyo nu sırasında kutsal bir vaatte bulunmuştu. Bir
ulusa bir Yurt yerine, İsa 'çağrılan'(­lar)a 'bireysel diri­
liş/ kıyam' vaat etmekteyd i.
İsa'nın günd eme getird iği üçüncü d eğişiklik, İsrail
Tanrısı'nın Ruh o larak tümelleştirilmesiyd i. Bö ylelikle
Tanrı'nm Ruhu bizzat Tanrı'yla ö zd eşleştirilmiş o luyo r­
d u. Ve bu ö zdeşliği (id entificatio n) mantıksal so nucuna
kad ar gö türecek d ö rd üncü d eğişikliği o luşturmuş ve bu
Ruh'd aki (Tanrı) selameti bireyd e tekilleştirmişti.
Sekülerlerle din gö revlileri/ papazlar (regulars: N iza­
miler) arasındaki din­içi ilişkiler Kilise tarihi bo yunca sü­
rekli bir çelişki ve gerilim kaynağı o lagelmiştir. Hıristi­
Aytunç Altındal 105
yanlık'ta gö reli yeni unsurlar sayılan nizamiler tarihsel
o larak Çö l Babaları'nd an ve ö zellikle d e Karanisli A ziz
A nto ny'd en (Mısır) esinlenmişlerd i. Sekülerler ise Tarikat
mensubiyetine d aha az ilgi gö stermekle, Kilise'd eki Ko­
numcular (Po sitio nist) sayılabilirler. Onlar için geneld e
Kilise v e o nun sürekliliğinin ö nceliği vardır. Nizamiler
Misyo n kavramını (Bütünsel Gö rev ) sav unmaya d aha yat­
kındılar. Nizamiler arasınd a en bağlayıcı o lan Cizvitlerd i
ve halen de ö yled ir; en ünlenmiş sekülerlerse A pellant­
lar'd ı (17. yüzyıl İngiltere'si).7
1990'lard a Opus Dei, Ro ma Kato lik Kilisesi'nd e seküler
ko numu temsil etmekted ir. Sekülerler geleneksel o larak
pisko po sları (papaları) eleştirmed e daha gö nüllü davra­
nırken, Nizamiler sıkı Papacı ve her zaman mutlaka şahıs
o larak Pap a'nm o lmasa bile, Papalığın ateşli savunucula­
rıdır.
Fleuryli A ziz A bbo 'y a gö re, 'Sekülerin ko numu iyi, pa­
pazmki daha iyi, ama keşişinki en iyisidir'.8 A ma Do mini­
ken keşişi Hugo vo n Flav ingny'ye (ö. 1153) gö re, liste bi­
raz d aha uzund ur: 'Petrus, Pavlus, Havariler, Münzeviler,
Keşişler, Pisko po slar, Sekülerler ve Kad ınlar' 9. A ziz A bbo
(d. 945) Do miniken Tarikatı'mn refo rmcusu ve Cluny pra­
tiği d iye tanınan yeni bir uygulamayı günd eme getiren ki­
şiydi. Keşişlerin savunucusu o lmasına karşın Kilise'd e
birlikte refo rm yap maya çalıştığı keşişler tarafından vah­
şice ö ld ürülmüştü (1004). A ziz A bbo d ö neminin en büyük
alimlerind en biriyd i ve Seküler ko nulard a Fransa Kr.ı
lı'yla Papa arasınd a aracılık yapard ı. Genel anlamd a Se­
külerler, Kilise içind e kurumsallaşmalarınd an bu yaıı.ı,
inatçı d o ktrinerler o lan Nizamilerd en ço k daha liberal ve
ho şgö rülüyd üler. Seküler için esas olan Kato lik Kilise
si'nin manev i bağımsızlığıyd ı; Papalığın d ünyevi r^c
menliği ikincil, kimi zaman da üçüncül ö nem taşıyordu
104
Paganlar için ise merkezd eki fikir, kahramanlaşmaya
gö re biçimlend irilmiş İnsanlık idi. Paganlar kahraman­
merkezcilik anlamınd a hümanist idiler. İsrail Tanrısı'nın
da belirttiği gibi Pagan tanrıları kad im kahramanlar, yani
insanlard ı. Gentileler (Helenist kö kenliler) için merkezd e­
ki fikir, Ruhlarının ko rud uğu Kent'ti. Kent/ Po lis yaşamı
Ruhlarca yö nlend irilmekteyd i. Museviler içinse merkez­
deki tema, to prak vaad ind e bulunan Tanrı'yd ı; İnsan ve
Po lis'i daha az ö nemliyd i. İsa'nın kehanetine gö re her kö­
şesi ruhlarla dolu olan kentin No minal insanı Tek Tan­
rı'nm Krallığı'na ulaşabilmek için ö lümd en kurtarılacak
yeni d o ğ muş birey haline gelmişti. Vaat fikri Musev i­
lerd en çıkarsanmıştı, o to ritenin ad em­i merkezileştirilme­
si fikri pagan kö kenliydi ve Ruh'un Tanrı'yla ö zd eşleşti­
rilmesi fikri de dışsal biçimiyle Helenistik, içsel/ Batıni
o larak da Z erd üşt'çeyd i.
Siyaset hiç kuşkusuz Seküler bir o lgud ur ve sivil kültür
alanına dahildir. Siyaset hiçbir zaman per se (tıpatıp) din
d eğild ir, o lamaz da. A ncak Durham Pisko po su David Jen­
kins'in haklı olarak belirttiği gibi 'Siyaset d ind en, Hıristi­
yanlık'tan ayrılamaz'.10 Gerçekten de bu seküler unsuru
d ind en so yutlamak mümkün d eğild ir. Siyaset ö rgütlü di­
nin kurucularınd an biri ve sine qua non' udur.* Musa bir
Ulus­ve­Yasa­Yapıcı sayılan siyasal bir kişilikti, yalnızca
Tanrı'yla birlikte yürüyen bir İbrani değildi. Hıristiyanlık
d ışınd aki her öğretiyi ve dini Tanrı'nın İnayeti'nd en dışta­
layan öğreti İsa'nın 'Tanrı­bizimle' o ld uğunu vazed er. Bu
ö nermenin kendisi siyasetin bir gö rünümüd ür; d o ktriner
'Tanrı­bizimle' ö nermesi Hıristiyan geleneğine d eğil, Ya­
hudi kehanetler veresesine, ö zellikle de İsaiah Peygam­
ber'e aittir. Kendisi de bu anlayışa karşı mücad ele ed en
* (Lat.) Olmazsa olmaz (ç n.).
Aytunç Altındal 105
bir Yahud i o lmasına rağmen İsa hiçbir zaman 'Tanrı­bi­
zimle' d ememiştir. Kuşkusuz İsa, kendi çerçevesind e bi­
reyciyd i. Bireyci seçeneği sav unuyo rd u. İsa'nın ö ğretisi­
nin erim ve kapsamı 'Tanrının Selametine Bana İman Aracı­
lığıyla Ulaşacaksınız' dı. 'Bize ve biz' adılları İsa'nın sıkça
kulland ığı nitelikler d eğild iler. 'Tanrı­bizimle' d emek ve
'biz'i 'ben'd e tekilleştirmek birbirine taban tabana zıt iddi­
alard ır. To p arlayacak o lursak, M usev ice kullanımıyla
'Tanrı­bizimle' (İbranice Immanuel, bakired en d o ğacak ço­
cuğa verilecek ad ) 'İçimd eki/ Bend eki Tanrı' ö zdeşleştir­
mesini dıştalar. Musev iler için 'Tanrı­bizimle' ö nermesi
kuşkusuz 'A ramızd aki Tanrı' anlamına gelmekted ir. 'Tek
İnsand aki Tanrı' değil. 'İçimd eki/ Bend eki (İnsan) Ruh' İs­
rail'in kıskanç Tanrısı tarafınd an kabul edilebilir bir duy­
guyd u v e kentlerd e, 'ruhların arasınd a' yaşayan Gentile­
lerin d e bildikleri bir deyişti. Bir ideo lo ji o larak Kato liklik
'Tanrı­bizimle' kavramını Eski A hit'ten d evrald ı v e onu
İsevi İnd ilerle karıştırarak kend i amaçlarına uygun bir
d o gma haline getirdi. Bö ylesi bir eylem, gerçekte bir şa­
şırtma ve siyasal­kültürel aşınmad ır ve ulvi amaçlara yö ­
nelik kutsiyetle hiçbir ilişkisi yo ktur.
Dav id Jenkins bir d e şunları yazmıştır: 'İlkin Hıristi­
yanlık bu­d ünyayla ilgili bir din değildir. Öte­d ünyayla il­
gili d inler arasınd a en bu­d üny ay a­d eğ g in o lanıd ır,"
İsa'nın ö ğretileri d aha yakınd an incelend iğind e, en bu­
d ünyayla ilgililiğin karakteristik gerçekliği gerçekten d e
o rtaya çıkar. A lan W . VVatts'ın bir yazısınd a belirttiği gibi,
Resmi Hıristiyan ö ğretisi şid d etle kınad ığı Sekülerlik ol­
gusunun ve içi bo ş rö lativizmin bizatihi nedenidir.12
Gerçekten d e birer 'iz m' o larak siyasal partilerin siya­
sal kald ıracı sayılan Sekülerizm, Ro ma Kilisesi'nin ö rgüt­
led iği resmi Hıristiyanlık'tan kaynaklanır. A ncak hem Se­
küler, yani d ünyevi o lma hali, hem d e Sekülerlik, yani di­
 Üç İsa
Aytunç Altındal 55

ne açık o lma hali, resmi Devlet­d estekli Sekülerizmi ö nce­

lamete eriştirmek için bir ve tek Oğ lu'nu o nların arasına
ler. Resmi biçimlenişi içind eki Sekülerizm sivil değil, ko n­
vansiyo nel siyasal ö rgütlenmenin rad ikalleşmesinin bir gö nd ermesine gerek d e kalmayacaktı.
unsurud ur, o kadar. İsa seküler d üzenin bu­d ünyahlığını anlatmak husu­
sunda hiçbir fırsatı harcamamıştı. Tek ö rnek yeterli o lur
Isa, Cemaatine yabancılaşmış bir Yahudi, bir aydın ve
sanırım. İsa'nın ö ne sürd üğü tipik bir bu­d ünya iddiası
bir ö nd erd i. Siyaset alanında bilinçli ve kararlı bir ö zerklik­
İsa'nın şakirtlerini ö ğretisini yaymak üzere kentlere gön­
çiydi (otonomist). Bu tabii onu hiçbir biçimd e d evrimci
d ermed en ö nce verd iği, Luka 22:36'd a aktarılan şu ö ğütte
yapmaz fakat bir radikal refo rmcu olarak ortaya koyar. İsa
ifadesini bulmaktad ır: "Fakat şimdi kesesi o lan o nu alsın
o yıllardaki mevcut siyasal ö rgütlerden hiçbirine mensup
ve to rbası olan da alsın; ve o lmayan esvabını satsın, ve kı­
değildi. Pragmatik ya da d emo kratik bir siyasete bağlılığı
lıç satın alsın."
o lmayan kendi geliştirdiği bir çeşit o rganik siyaseti savun­
maktayd ı. Ve kesin olarak ideolojik siyasanın uzağınd ayd ı. Bence o rganik siyaset parça ile bütün arasınd aki cema­
at­içi ilişkilerle biçimlenen siyasetin tarzıdır. Organik si­
'Günah ve So nsuz Hayat' gibi asli kavramlar İsa'nın or­
yaset parti siyaseti değil, geneld e kutsal o to rite (bütün) ile
ganik siyasasında ö nemli bir rol o ynamaktayd ılar. İsa'nın
o nun altınd aki bireysel Ruh'un (parça) işlevsel ve ö rgütsel
ö ğretisind e bu d ünyad aki günahın kö keni, ikna edici bir
ö zerkliğini ö ngö ren ö zerk ve entelektüel hareketlerin ta­
biçimd e sad ece kö tü d avranışlara bağlanmıştı. İsa'nın
mamıd ır. Bu entelektüel akımın içind e o rganik siyaset öy­
esas o larak eleştirdiği yaygın ve günaha ned en o lan cema­
le gö rünse bile 'yıkıcı' değil, 'ho şgö rülü'd ür.
at­içi so runlard ı. Hiçbir şekild e, rejimin Seküler kimliğini
Ko nv ansiyo nel (mevcut, yerleşik) siyasal ö rgütlenme­
d eğiştirmek niyetind e d eğild i. Tersine, sistemi birço k
nin aksine, o rganik siyaset rasyo nel açıklamalara gereksi­
aland a d estekliyo rd u. Haram o lanla Seküler o lanı birbi­
nim d uymaz. Dinamikleri pragmatik o lmaktan ço k, duy­
rind en ayırıyo rd u (ö rneğin bkz. Matta 5­6­7). İsa'nın yo ru­
gusald ı. Çağd aş so runların keskin çelişkilerini gö zler ö nü­
mund a Sekülerlik, kend isine imanın başlıca ro lü o ynad ığı
ne serecek fikirler sunmayabilir. Organik siyaset mevcut
ve Yasa­kurbanı Musev i'nin kurtuluşa ulaşabileceği ilahi
to plumsal ve bireysel so runları ülküselleştirebilir ya da
bir sığmak o larak bir üçüncü olan haline gelmişti. İsa in­
bunlara d uygusal çö zümler ö nerebilir. A şağıd a aktarılan
sanlığın bu 'd ünyalılığı'nı değil, 'ten'in günahlarını suçla­
ö nermeleriyle İsa o rganik siyasetinin insanlığın d ünyevi
maktayd ı (Matta, 6:32). Yo ksa, kend isi gereksizleşecek, bir
işleriyle çalıştığını açıkça o rtaya ko ymuştur.
ııon sequitor* haline gelecekti. İsa'nın d üşünce sistemind e,
İsa d emişti ki: "Eğ er elin sürçmene sebep o luyo rsa onu
insanlığın bu­d ünyalılığı kend isi aracılığıyla Tanrı'nm
kes; senin için hayata ço lak o larak girmek iki elin o larak
Sevgi ve İnayeti'ne erişebilmenin zo runlu bir evresiyd i.
cehenneme, sö nmez ateşe atılmaktan iyid ir... Eğer gö zün
Şö yle ki, eğer bu­d ünyalılığı suretiyle insan mev cut o lma­
sürçmene sebep o luyo rsa onu çıkar." (Marko s 9:43­47)
sa, günah da o lmayacaktı; d o layısıyla Tanrı'nm o nları se­
İsa kend isine 'İyi Muallim' d iyen genç zenginle şö yle
ko nuşmuştu: "N için bana iyi d iyo rsun? Birden başka kim­
* non secfuitor. Dışta kalması gereken, gerekliliği kabul edilmeyen.
se iyi d eğild ir, o da A llah'tır... Bir şeyin eksik; git nen var­
 104
sa satıp fakirlere ver, gö kte hazinen o lacaktır; ve gel be­
nim ard ımca y ürü." (Marko s, 10:17­23) (Tabii bu zengin
genç ad am kend isine sö yleneni yapamad ı. Marko s o nun
sahip o ld uğu her şeyi satamayacak kad ar zengin o ld uğu­
nu sö yler.)
"A d ama karısını bo şamak caiz m i?" so rusuyla kend ini
sınamaya gelen Ferisilere şu yanıtı vermişti:
"M usa size ne emretti? Onlar da dediler: Musa bo ş bir
kâğıd ı yazmaya ve kadını bo şamaya müsaad e etmiştir.
Fakat İsa o nlara dedi: Yüreklerinizin katılığınd an do layı
size bu emri yazdı. Fakat hilkatin başlangıcınd an A llah
o nları erkek ve dişi yarattı... Şö yle ki o nlar artık iki değil,
fakat bir bed end irler. İmdi, A llah'ın birleştird iğini insan
ayırmasın." (Marko s, 10:2­9)
İsa'nın havarilerini ataması da o rganik siyasanın bir ör­
neğid ir, çünkü Yahud iler arasında d aha ö nce bö ylesi bir
'gö rev ' yo ktu ve gerekli de değildi. Kend i cemaatini ör­
gütleyip kendi ö ğretisini yaygınlaştırabilmek için bö ylesi
bir kurumu ö ngö rmüş değillerdi. Do layısıyla Musev iler
açısınd an Havarilik insan­yapısı bir kurumd u ve bu ne­
d enle de geçiciydi. Havarilik Tanrı­yapısı değildi, çünkü
Tanrı Museviler arasından Harun so yunu rahipler, Levili­
leri de hizmetkârlar o larak tescil etmişti. Bunu uzun za­
man ö nce gerçekleştirmişti. Havariliğin kend isi, İsa'nın
ö ğretilerinin Seküler siyasal yö nünü temsil eder. İsa zo ­
runlu o larak d o ğası itibariyle dışsal olan bir şerh ve bir yo ­
rum yaratmış ve bunu Musev i cemaatind eki alışılagelmiş
p eygamberce yö neticiliğin d o gmatize o lmuş kalıplarını
kırmak üzere ö ne sürmüştü.
İsa'nın havari yaptığı o n iki şakirdi şunlard ı: '(Petrus
adını verd iği) Simun ve kard eşi A nd reas, Yakub v e Yu­
hanna, Filipus ve Barto lo meus, Matta ve To mas, A lfe­
us'un o ğlu Yakub ve Gayur d enilen Simun, Yakub'un o ğ­
Aytunç Altındal 105
lu Yahud a ve hain o lan Yahud a İskaryo t' (Luka, 6:14­16).
Bunların ço ğu eğitimsiz ve yo ksul, bu d ünyad an insanlar
idi. İsa Havarilerini kutsad ıktan sonra o nlara d ed i ki: "N e
mutlu size, fakirler; çünkü A llah'ın melekûtu sizind ir...
Fakat v ay size, ey zenginler! Çünkü siz tesellinizi almışsı­
nız." (Luka, 7:20­24) İsa'nın d üşünceleri, kutsamaları ve
vaatleri ço ğu zaman insanlığı bu d ünyad aki ko şulları dik­
kate alınarak başlayıp ö te­d ünyad aki (Tanrı'nın Melekû­
tu/ Krallığı) ö d üle d o ğru uzanmaktayd ı.
İsa'nın Pagan yüzbaşıyla ko nuşması da o rganik siyase­
tinin bir başka yö nünü vermekted ir. İsa'ya gö re yüzbaşı,
Seküler o to rite altında Yahud i­o lmayan bir yö netici o lma­
sına karşın, İsrailo ğullarmd an d aha imanlıyd ı. Çünkü İsa
kend isini izleyen kalabalığa yüzbaşıyı gö stererek şö yle
d emişti: "Size d iyo rum; İsrail'd en bile bu kad ar büyük
iman bulmad ım." (Luka, 7:9)
İsa'nın Ferisi N iko d imus'la karşılaşması da 'bildiği ko ­
nud a ko nuşan' bir entelektüelin ko numuna işaret etmek­
tedir. İsa, N iko d imus'a d emişti ki: "Do ğ rusu ve d o ğrusu
sana d erim: Bild iğimizi sö ylüyo ruz, gö rd üğümüze şaha­
det ed iyo ruz; ve bizim şahad etimizi kabul etmiyo rsunuz.
Eğer size d ünya işleri sö yled iğim zaman iman etmezseniz,
gö k işleri sö ylersem nasıl iman ed eceksiniz?" (Yuhanna,
3:10­12) Kuşkusuz İsa'nın yola çıktığı ve ko naklad ığı du­
rak insanlığın en 'bu d ünyad an' işleriydi. Samarityalı ka­
dınla da ö yle o lmuştu. İsa demişti ki: "Siz bilmed iğinize
tapmıyo rsunuz, biz bild iğimize tapmıyo ruz; zira kurtuluş
Yahud ilerd end ir..." (Yuhanna, 4:21­22)
Ten'e ilişkin 'günahkârlık' so runu İsa'nın kuşağı için
yeni bir o lgu d eğild i. Bunlar Musa'nın On Emri'nd en bu
yana vard ılar. To p lumsal yo zlaşma da ö yle. Eski A hit ki­
tapları v e A p o krifa'nın (İncil­Dışı Kutsal sayılmayan ki­
taplar) merkezi temasını 'yo zlaşmış İsrailo ğulları', o nların
104
başlarına gelen kö tülükler ve o nların d ünyad a ned en ol­
d ukları kö tülükler o luşturur. İsa tüm bunları biliyo rd u.
A ncak muallimler (hahamlar) gibi bunları tekrar etmekle
yetinmed i, d aha ileri gid erek bu kö tü alışkanlıkları d eğiş­
tirmeye çalıştı. Yasa ve Peygamberler'in (buyruklarını) ye­
rine getirecek yerd e d eğiştirmeye kalkıştığı için, ister iste­
mez (Şeriat'ta) Yasa'd a bir bo şluk yarattı. İsa ne inançsız
(cansız) ne de ilahi (seçilmiş) olan yeni bir bo yutu, ancak
o rganik siyasetin terim ve kavramları çerçevesind e tanım­
lanabilecek bir yaşam alanını vazed iyo rd u. Bu ned enled ir
ki İsa'yla birlikte ilk kez İnsan Haklan Din alanına d ahil
o ld u. Onunla birlikte Bireyselleşmiş insanın hakları, Ya­
sa'nın (şeriat) ö ngö rd üğü haklarla değil ama Tanrı'nm
haklarıyla d engelend i.
İsa kend i yarattığı bo şluğu, eklektik biçimd e kend i
elind e to pladığı ö z­o to riteyle yine kend i d o ld urd u. İsa bu
girişimiyle İnsan o larak Musev i'nin 'hakları'nı güv enceye
ve selamete çağırıyo rd u. İsa'yla birlikte Musevi yaşamına
ilk kez Seküler, bu­d ünyayla ilgili siyaset dahil o ld u. Se­
küler iktisat, Seküler siyaset ve Seküler kültür İsa'nın or­
ganik siyaseti aracılığıyla kanallar bularak ve o nun aracı­
lığıyla tek tanrıcılığa sızdılar. Nasıra lı İsa'yla birlikte Mu­
sevi Tek­Tanrıcılığı, Seküler cismaniyet üzerine temelle­
nen ve manevi olanla taçland ırılan yeni bir d ine d ö nüşme­
ye başladı. Siyaset bö ylelikle dinin ayrılmaz bir sabiti (de­
ğer­ç.) haline geldi. Bir başka d eyişle, İsa'yla birlikte bu
d ünyad aki o rganik günahın siyasası, 'ö te­d ünya'd aki se­
lamet 'yo lu'nu belirleyen, onu o luşturan ö ğe haline geldi.
2.3. Siraç'ın O ğlu İsa'dan N asıralı İsa'ya
Isa (Jahveh Selamettir) Musev iler için bir bakıma Sama­
rityalılara benziyo rd u, ama Gentile ya da Pagan gibi de­
Aytunç Altındal 105
ğildi. Öğretisinin kimi ilkeleri analitik felsefe ya da Ro ma
religio 'sunun stand artlarına gö re Paganca ya da Helenis­
tik­Sto acı o lsalar dahi, o nlarla bir tutulmamıştı. Örneğin
Sebt gününe uy mamak bir Gentile uygulamasıyd ı ve 137
yılınd a (İÖ 175) Pagan (vali) A ntio chus tarafınd an ko nul­
muştu. Ve Tanrı'nmkilerin yanı sıra Sezar'm 'haklarını'
kabul etmek de kesinlikle Seküler ve ö zd e Pagan bir iddi­
ayd ı ve Ro ma'd aki Yasal v e N izami kavrayışa uygund u.
İsrael'in eski kitaplarınd an I. ve II. M akabe'd e Yahud i­
lerin kimi zaman kend i istekleri, kimi zaman d a zo rla akit­
lerind en ayrılıp Pagan ve Gentilelerin 'yo llarına' d ö nd ük­
leri anlatılır, I. M akabe'd e şö yle yazar: "O zamanlar (İÖ
175) İsrail ülkesind e Yasa'ya hiç kulak asmayan ve kavmi­
mizin bir bö lümünü kö tü biçimd e etkileyen bir grup hain
Yahud i o rtaya çıktı. 'Gentilelerle uzlaşalım' d ed iler, 'şim­
d iye kad arki uzlaşmazlıklarımız bize d ertten başka şey
getirmed i.' Bu teklif pek ço k kişiye çekici geld i, ve hatta
bazıları o kad ar heyecanland ılar ki işi kralın huzuruna çı­
kıp o nd an Gentile âd etlerini benimseme izni almaya ka­
d ar vard ırd ılar. Yeruşalim'd e Grek sitelerind eki gibi bir
stad yum inşa ettiler. Sünnetlerini gizlemek için ameliyat
o ld ular, kutsal ahitten ayrıldılar, Gentilelerle iş yap maya
başlad ılar ve d aha birço k kö tü iş yap tılar." (Mak. 1:11­15)
Bunlar 'ülkeye yabancı âd etlerd i' (I. Mak. 1:44), ama bazı
Yahud iler bunları uygulamaya başlamışlard ı bile. Dahası,
II. M akabe'd e Yahud ilerin nasıl 'Grek yaşam tarzını be­
nimsemey e' zo rland ıkları anlatılır (II. Mak. 6). Yahud iler
için bunlar, Tanrı'nm kend ilerini cezaland ırmasıyd ı. "Bu­
nun RA B'bin halkını imha etmek değil, cezaland ırmak
için yaptığını d üşün." (II. Mak. 6:12) Gerçekte bu tip dö­
neklikler Tanrı'nm Yahud ilere bir uyarısı ve lütfuyd u. (II.
Mak. 6:13) Musev i bunlara bakıp asıl yo lund an sap maya­
caktı.
 60
İsa'nın Gentile ya da Pagan d amgasını yemeyişinin ne­
deni muhtemeld ir ki etik ve ahlaki şerhleriyle kend isin­
den ö nceki İsa'nın bilgeliği arasınd a o luşturd uğu ko şut­
luktur. Siraç'm oğlu ve Ecclesiasticus kitabının yazarı ö nce­
ki İsa, selamet ve Tanrı'nm d üşlenemez kud reti (Sir.
39:18); ikiyüzlülüğün kö tü so nuçları (Sir. 28:22); tö vbe
(Sir. 40 ve 40:18) ve Yahud i yaşamınd a anlamı ve yeri olan
hemen her şey hakkınd a fazlasıyla yazmıştı. So nraki
İsa'nın ö ncekinin bilgeliğini kendi reto riğine başlarıyla
uyd urd uğu anlaşılmaktad ır. İki İsa'nın bilgelikleri arasın­
daki benzerlikler ilk bakışta so n d erece senkro nik gö zük­
mekted ir. N e ki, İsa Mesih'in benzerliklerd en kend ine öz­
gü yeni bir sentaks (bileşke) kurd uğu anlaşılmaktad ır. Ör­
neğin Yahud iliğin üç kutsal direği (Vaat, Peygamber, Ke­
hanet), İsa'nın 'Yo l'und a Musevi Yasası'nın kurumsallaş­
mış yo rumund an radikal o larak farklı çağd aş bir yo rum
ed inmiştir. Jahv eh'nin tersine İsa yeryüzünd e to prak vaat
etmeyip Tanrı'nm gö kyüzünd eki Krallığı'nd a so nsuz ya­
şam ya da ö lümd en so nra yaşam vaat etmiştir. İsa, içine
d o ğd uğu kehaneti tekrarlamamış ama, kend ini kehanetle
ö zdeşleştirmiştir. (Bir bakımd an insan bilimleri ve ilişkin
to plumbilimleri alanınd a belgelenmiş ilk kurban, ilk insan
d emektir İsa.) İsa, peygamberleri izlememiş, ama o nları,
kend ini izleyecekleri d üzeylere indirmiştir.
Ecclesiasticus Kitabı'nın yazarı İsa'nın, ibad et anlayışı
(mantic) esas o larak Helenistik diyalektiğin Eristik* biçim­
leriyle temellenmekteyd i. Ve ".. .Her insan, tıpkı Â d em gi­
bi to praktan yapılmıştır. A ncak Rab bilgeliği içind e o nları
birbirind en farklı kılıp her birine farklı gö revler y ükled i...
İyi kö tünün zıddı, hayat ö lümün zıd d ı ve günah Rab'be
ad anmışlığm zıddıdır. Şunu d üşün: Ey Yüce her şeyi çift
* Eristik: Yüzeysel, görüntüyü gerçekten ayırmadan yapılan tartışma tarzı
(y.n.).
Üç İsa Aylıınç Altındal (.1
o larak yarattı, her şey ö tekinin tersid ir" (Sir. 33:10­11 ve
14­15) gibi ö nermeler İsa Mesih tarafınd an da kullanılmış­
lardır. Yeminler ve karar v erme ko nusund a iyi bilinen sa­
vında İsa; "A ncak sö zümüz: Evet, Evet; Hayır, Hayır ol­
sun; bund an ziyad esi şerird end ir", (Matta 5:37) d iyo rd u.
A risto cu kıyas­'katego rileştirme' erken Musevi­Hıristiyan
yaşam tarzına bö ylelikle d ahil o lmuştur. 'Ev et' ve 'Hayır'
İsa için zıtlardı, ancak Baba'nm Lütuf ve İnayeti'yle birleş­
mişlerd i. Siraç'd a yazıld ığı ve mesel ve vaazlarınd a İsa ta­
rafınd an da o rtaya ko nuld uğu gibi, "Kimse şeylerin ne­
d en ö yle o ld uklarını merak etmemeli, yaratılan her şeyin
bir amacı v ard ır." (Sir. 39:21) İsa da Siraç'm o ğlu İsa gibi
bu düsturla hareket etmişti.
Şeriat'ta (Yasa) bu anlayışla yapılan meto d o lo jik yakla­
şım Museviler için yeni değildi. Mısır Museviliği Helenis­
tik ibadet anlayışını Yahud i Tevrat' ıyla (yol, ö ğreti, yö n;
Yasa o larak da çevrilir) kaynaştırmak için bu yö nd e kimi
ad ımlar atmıştı. İsa için Tekv in'd eki temel amaç, imand ı.
Ve bunu kazanmanın tek ölçütü de vazettiği imana kesin
bir evet ya da hayır'la yanıt verebilmekti. Çünkü Evet ya
da Hayır diyen dil, Baba'nm yarattığı aynı kişiye aitti.
A ncak İsa'nın entelektüel ko numuyla I. Makabeler'd e
sö zü edilen 'hain Yahud iler'inki arasında esas benzerlik,
İsa'nın Kilisesi'ni Kaya* üzerine inşa etmeye karar verme­
siyle başlar. İsa'nın inşa etmeyi tasarladığı kilise, ö ncelik­
le ko numu ned eniyle Yahud i Tap mağı'nm inkârıyd ı. İlk
Hıristiyanların ev­kiliseleri kuşkusuz İsrail'in Tanrısı'nm
ikametten ho şlanabileceği kutsal yerler d eğild iler. Öte
yand an Musev i inanç sistemind e Tap mağın yaratıcısı biz­
zat Tanrı'yd ı. Kilise'nin işareti (Kaya) Tanrı'nm­gö nd erd i­
ği­Mesih ve 'insan­suretind e­yaratılmış' Tanrı'nm bir ve
* Kaya: Rock. Hıristiyanlıkta iman demektir. Pier/ Petro/ Petrus/ Peter, Kaya=
iman demektir (y.n.).
 62
tek Oğlu olan İsa'ya imand ı. İlk Hıristiyanların kurd ukla­
rı bu ev­kiliseler Yahud ilerin gö zünd e Gentile stad yumla­
rı ya da pagan gymnasiumları'nd an daha değerli değiller­
di.
İsa so nund a hunhar bir biçimd e ö ld ürüld ü. A ncak M u­
sevi Haggad ah'sınd a (fo lklo r) RA B Tanrı bile kend ini bir
kez ço k güçlü bir rakip karşısınd a güçsüz hissetmişti. Mu­
sevi kad ın Peygamber Debo rah'm şarkısında d ed iği gibi:
"RA BBİN meleği dedi: Mero z'a lanet edin, Onun halkına
ağır lanetle lanet edin, çünkü RA BBİN yard ımına, yiğitle­
re karşı RA BBİN yard ımına gelmed iler" (Hâkimler, 5:23).
İnanca gö re Tanrı (Rab) kabul edilen İsa da güçlü Yaş­
lılar Meclisi Sanhed rin karşısınd a kend ini bir kez güçsüz
hissetti. Ve İsa'nın yard ımına da kimse gelmed i ama Se­
küler Hane'nin en güçlü temsilcisi Pilatus o nun yanınd a
saf tuttu!
incil yazarı Yuhanna'nın Musevilerin ağzına yerleştir­
diği sö zlerd en anlaşıldığı kad arıyla o güne d ek hiç kimse
Isa kad ar cesaretle ve d uyulmad ık sö zlerle ko nuşmamıştı
(Yuhanna, 7:46).
2.4. Yasa İnsanlar İçindir
İsa kuşkusuz bireye Yasa ve kurumlard an d aha fazla
üstünlük ve ö ncelik tanıyo rd u. Musevilerin ö ne sürd üğü
ve suçladığı üzere bir Sebt­bo zucusu değildi. İsrail Tanrı­
sı'nın kutsal günü Sebt'i ilga etmiş d eğild i, yalnızca o nu
bireyselleşmiş insana tabi kılmıştı. Onun yaptığı, so n tah­
lilde Jo hn Devvey'in Reconstructions in Philosophy'de açık­
ladığı sisteme benzemekted ir. "To p lumsal d üzenlemele­
rin, yasa ve kurumların insan için o ld uğu d o ğrud ur, insan
bunlar için değildir; bunlar insanların refah ve ilerlemesi­
Aytunç Altındal
nin araç ve gereçlerid irler. A ncak bireyler için bir şeyler
­hatta mutluluk­ eld e etmenin araçları değildirler. Bunlar
bireyleri yaratmanın araçlarıd ırlar." Ve bireysellik "inisi­
yatif, yaratıcılık, çeşitlilik, inanç ve d avranış tarzını seçme­
d e so rumluluk alabilme" anlamına gelmekted ir. "Bunlar
yetenek değil, başarıd ır. Ve birer başarı o larak mutlak de­
ğil, kullanımlarına bağımlıd ırlar. Ve bu kullanım, çevrey­
le birlikte d eğişkenlik gösterir.13
Oysa Musev iler 'ahit için' yaratıld ıklarına inanıyo rlar­
dı; çünkü Yeremy a'nm sö yled iği gibi Rab Yasası'nı o nla­
rın yüreklerine yazmıştı (Yeremya, 31:33­34), d o layısıyla
ahd in kendileri için yapıld ığını kabul etmiyo rlard ı. Çün­
kü Tanrı ilkin Kend isi'yle N uh arasında bir ahit yapmıştı.
A rd ınd an Kend isi'yle İbrahim Peygamber arasınd a bir
ahit o luşturmuştu. Tanrı demişti ki: "V e sana ve send en
so nra zürriyetine A llah o lmak için seninle ve send en so n­
ra zürriyetin benim aramd a ahd imi, nesillerince ebed i ahit
o larak sabit kılacağım." (Tekvin, 17:7­10)
Besbelli ki ahd in yaratıcısı Tanrı'yd ı, ama ahit İbrahim
tarafınd an tutulmak üzere yapılmıştı. Tanrı İbrahim'e 'tu­
tacağınız' ahit bu, d emişti. İbrahim ahit için 'yaratılmış'
d eğild i. Öyle o lsayd ı, Tanrı'nın bir ahit o luşturmasına ge­
rek kalmazd ı. Yo ksa Tanrı neden sad ece kend i tutacağı bir
ahit yapsın ki? A hit Tanrı ile İbrahim arasınd a bir tanıktan
ibaretti (ya da Tekv in 31:44'te betimlend iği üzere Laban
ve Yakub arasınd aki tanık gibi). İbrahim'in ahd e gereksi­
nimi vard ı, ancak Tanrı'nın tanığa gereksinimi yo ktu.
Tanrı A hd i'yle insan için bir tanık o luşturmuştu ­ o ve ge­
lecek kuşaklar için Bir ve Tek Tanrı o ld uğuna dair tanık­
lık bu ahitle mebd e bağlanmıştı. Çünkü 'başlangıçta' ahit
yo ktu, yalnızca Tanrı'nın Planı* ve Tanrı'nın emirleri var­
* Tanrı'nın Planı: Hıristiyan ilahiyatında 'plan' Tanrı'nın tasarımları demektir
(y.n.).
 64
Aytunç Altındal

dı. insan Tanrı'nm planı uyarınca yaratılmıştı, tanık ola­

o ld uğunu sö y lüy o rd u­ 'İman A lanı'nı kurmuş ve ö zellik­
rak ahd in mad d eleri uyarınca değil.
lerinden so yutlanmış Yahud i'yi yeni bir kimlik kazanmak
Do layısıyla ahit kuruluşu itibariyle açıklayıcıyd ı ve üzere buraya çağırmıştır. Do layısıyla İsa kutsal ve cisma­
kapsayacağı anlamının alanı d eğişime açıktı. Girişimini
ni alanlara o güne d ek bilinmeyen iki mekânsal bo yut da­
geliştirebilmek için İsa'nın bu kapsayıcı alanı d eğiştirmesi
ha eklemişti: N o minal bireyin yaşad ığı Varlık A lanı ve Ba­
gerekiyo rd u. Bunu Yahud ilerin günd elik yaşamına yeni
ba'nın hüküm sürd üğü İman A lanı. Ve tüm varlıklar için
bir termino lo ji so karak gerçekleşird i. Eski A hit'te pey­
iki alan arasınd a bir kapı o larak kend isini ko ymuştur.
gamber ve muallimlerin yaptığı gibi onlara ço ğul o larak
So nsuza d ek bağlayıcı o lan bir Şeriat'ın bo yund uruğu
seslenecek yerd e, bunu tekilleşmiş, bireyselleşmiş 'sen'
(bö ylelikle­ç.) nihayet bireyin o muzlarınd an kaldırılmış­
adıyla gerçekleştirdi. A lfred Kuen, Je batimi mon Eglise'de
tır. Birey geleneksel o larak belirlenmiş, tanımlanmış ve sı­
bu sesleniş tarzının İnd ilerd e 200, Yeni A hit'in geri kalan
nırland ırılmış o lan ko numund an kurtulmuş ve iki alan
bö lümlerind eyse 500 kez o lmak üzere to plam 700 kez kul­
arasınd a seçimini yap makta ö zgür kılınmıştır. Varlık A la­
lanıld ığını saptamıştır.14 Bireyselleşmiş, tekil 'sen', 'O'ki,
nı 'hayatın Sekülerliğini' temsil ed erken, İman A lanı 'ha­
ya da 'Ben...im ' biçimleri pek ço k ilahiyatçının d o ğru ola­
yatın manevi y anma' tekabül etmekted ir. İki alan da insa­
rak gö zlemled iği gibi, Yeni A hit'in Eski A hit'ten farklı dü­
nın seçimlerine tabi kılınmıştır. A ma İsa tercihinin ikinci­
şünüş tarzını sergileyen en belirgin kelimelerd ir.
si yö nünd e yapılmasının yararlı o ld uğunu vurgulamıştır.
'Yasa insan içind ir' ile 'insan yasa içind ir' ö nermeleri
So nuç o larak İsa için Yasa insan, insansa Tanrı Baba için
karşısınd a takınılacak tutum İsa Mesih'e inanacaklar ara­
yaratılmıştır d enilebilir.
sında temel bir tercih so runuyd u. Çünkü İsa, kişinin ken­
Musev iler bir Cemaatin eşit haklara sahip mensupla­
dini zo rlayarak 'Yasa'ya gö re hakkaniyetli' d av ranması
rıydılar. Eşitlik fikri, atalarının Tanrı'yla yaptıkları ahd e
gerektiği fikrini açıkça red d ed iyo rd u. İsa'ya gö re bu fikir,
eşit katılımları üzerind e temellenmekteyd i. Bir başka de­
Yahud iler arasında bir yo zlaşma ve sapma kaynağıyd ı. Bi­
yişle, Patriyarkların İsrail Tanrısı'yla yaptıkları ahd e gö re
rey'in bu tür bir Do ğruluğa zo rlanması, İsa için Ferisi ya­
eşitlenmişlerd i. İsa'nın ö ğretisind e ise, herkes Tanrı'nm
salcılığmd an başka bir şey d eğild i ve d üp ed üz ikiyüzlü­
Krallığı'na girişte eşitlenmişti. Havari Pavlus ise birey(­
lüktü.
ler)i ilk günahta eşitlemişti. Pavlus'a gö re insanlar ilk gü­
İsa bir çift yeni 'alan' vazetmişti: Kutsal ve cismani ara­
nahtan d o ğma eşitlerdi. Pavlus'a gö re insanlar hep o aynı
sınd aki geleneksel (klasik değil) Yahud i ayrımı İsa'nın yo ­
günahı işleyerek d ünyaya geliyo rlard ı. İsa'ya gö re, özel­
rumund a beklenmed ik bir yansıma bulmuştu. Bireye ö n­
liklerind en so yutlanmış Yahud i kurulu bir ahdin eşit bir
celik vermekle İsa, Yahud i'yi Seçilmiş­İnsan­Olmak ö zel­
üyesi ya da katılımcısı değil, Tanrı'nm Krallığı'na ad ay
liğinden ko partmış ve o nu İsrail Hanesi'nd en ayırmıştır.
eşit bir mümind ir.
Yahud i bu şekilde No minalleşerek İsa'nın ö ğretisind e ye­
Gentileler, ö zellikle d e A tinalılar için teori (bilme) ve
ni bir Varlık A lanı ed inmiştir. Ve Tanrı Baba'ya birey kar­
praksis (yapma) to plumsal rol paylaşımınd a kesin o larak
şısında üstünlük tanıyarak ­ İsa Baba'nın Oğ ul'd an üstün
farklılaşmış alanlard ı. Tıpkı insan ve gö revinin ayrıldığı
 66
gibi. Eylemler (yapma) mülksüz sınıf ve grupların edimi,
riyken 'bilme' efend ilere ait sayılmaktayd ı. Paganlııı İt,İm
bu ikisi bir arad ayd ılar ve respııblica (kamu) ile Devlel m
refahının hizmetind eyd iler. İsa bu iki temel eğilimi tel­ .11
reçte to plamıştır. İsa için Teo ri (ö ğreti) tüm insanlar İçindi
ve insanın faaliyetlerinin (praksis) tümü de Tanrı için o l*
I |V\ r.ımber Tanrı'yla yo la çıkmıştı, Tanrı'nm arkad aşı ol­
çaktı.
İsa Musevi seçkinciliğind en kaçınmış ­ y a da ondrtlı
muhtemeld ir ki v az g eçmiş­ ama Bireyselliğe sarılını­,İn
Musev iler için seçkinlik (ilahilik, seçilmişlik vd .) genel dıı
rumlard an her zaman üstün d eğilseler de, ö ncelikliyılıleı
İsa için birey/ tekil ö zel karşısınd a ö ncelikliydi. Ve tümul
(evrensel) ko şulsuz o larak Birey'in imanının içindeyi İl
Tekil insan imanı aracılığıyla Sev gi'ye ve Tanrı'nm İ n . ı y e
ti'ne ulaşabilirdi. İsa tüm insanlığın günahları için acı çek
miş ve gerçek İman'm 'bed ensel biçimi'yd i. Musev iler için
tüm insanların günahları için bir kez acı çeken tek iıiNrtiı,
Tev rat'ın ö zünün tümd en inkârı anlamına gelmekted lı
Helenleşmiş Musevi ve bir zamanların ko yu Ferisi noI
tası, Hıristiyanların Cellad ı Pavlus* 'eğitim gö rmemiş, »1
rad an insanlar' olan Mesih ­ yapıcı Simun Petrus ve I in
vari Yuhanna'nm (Resullerin İşleri 4:13) tersine ayrıc.ılıl. Iı
bir Yahud i ailesinin eğitim gö rmüş bir üyesiyd i; Pavlıı*
(Saul) d o ğumu itibariyle Yahud i, yasal yurttaşlık statÜMI
itibariyle de Ro ma yurttaşıyd ı.
Pavlus, İsa'nın tebliğ ettiği mesajd aki ö zgün yanı kav
ramıştı. A po kaliptik** eğilimleri15 ile, bu mesajı yalnız» .1
Yahud ilere bir çağrı o larak değil, her şeyi kapsayan Ya i n
tılış (Tekvin) o lgusunun bir katalizö rü o larak gö rüyo rd u
* Havari Pavlus: Gerçekte A nadolulu (Tarsuslu) bir Musevi'ydi. Asıl adı Nmil
idi. Grekçe biliyordu ve Helenist kültür içinde yetişmişti. Havari olıtUMİmı
önce ilk Hıristiyanlara işkence etmişti (y.n.).
Apokaliptik: Kıyamet'e inanmak; yakın Kıyamet belirtilerine inanmak (y ıı I
Ayfıııi! \llunliil 67
1 ıiııkll Yuhanna'nm d ed iği gibi, İsa, Tanrı'ya imanı tam
1. ııi Mİ etmekteydi. Bu ned enle 'in principlo' ilkesel o larak
I , I ,ok<>s o larak tam imand ı (Yuhanna, 1:1). Pavlus kısa
|,ıı leıeddütten so nra kend i 'yo l'unu kend ini 'İsa'd a' çar­
iHiliıi (­ererek kurmaya karar verd i. Mad emki İbrahim
il 11, mademki İsa Mesih kend isini Baba Tanrı'nm 'için­
.1, bulmuş ve Onun Oğlu o lmuştu, ö yleyse Pavlus da
İmi ylıi birlikte yola çıkacaktı. Pavlus kehanetin Benzerliği
. , I'ii'nı izleyerek, hiç gö rmemiş, şakirtlik etmemiş, çar­
ıniliii (gerilişine tanık o lmamış o lmasına rağmen kend ini
I ,1 nın içine' so kmakta tered d üt etmed i.
I'.ıvlus, Kud üs'teki Musev ilerin Tanrı tarafınd an d aya­
iılıni',. 'ftlanları'ndan ho şnut o ld uklarını gayet iyi biliyo r­
ılu ı )nlıirın başka bir alana kesinlikle gereksinimleri yo k­
lu Anı ıik Tanrı'd an­ko rkan Paganlarla muhted i Gentile­
l, I kcıuli bağlamlarınd a ö zelliklerind en so yutlanmış bi­
li yleıdi 'İman A lanı'nın İncil'ine yeryüzünd eki bütün ce­
,,,, illerden daha fazla gereksinim d uyacaklard ı ­ ya da
1 ,1 İn­, böyle d üşünüyo rd u. Bu d üşünceyle yo la çıkan Ha­
111 I 'ıivlus kendini 'İman A lanı'nın en yüksek yetkili elçi­
•11 n l. ı ı . ı k d o natıp yeni yaşamınd a yeni bir dava ed ind i ve
lııın < .enetile günahkârlarını Kurtuluş'a çağırmak amacıy­
1,11MIİtiI İM yaşadıkları Polis'e d o ğru yo la çıktı.
I'ıivlııs, Tek ­ Tanrıcı bir dinin ilk o tantik siyaseti o lan
1 1 lir. 11ıristiyanlığmı Kud üs'ün kırsal kö kenli kö ylerin­
,1ı , I, f­.ıl sivil kentli Gentilelerin ko zmo po lit vicd anlarınd a
,,in hu maya ko yuld u.
W IIX'. Frend 'in anıtsal yapıtı The Rise of Christianity' de
, ,lıc,ı gibi, Pavlus "enerjik, d o ğrud an, kend ine güvenli,
I inil / .aman da kibirli ve ben merkezci bir ad amd ı. Tarih­
1, ,lıu­,el d âhi' nitelemesini hak eden birkaç bireyd en bi­
1 ly,İl Yine d e güvenilir bir insan değildi. A p ansız ihtidası
68 Üç İsa

başlangıçta pek anlaşılamad ı; so nraları Gentileleri kaza­

nabilmek için Musevi mirasınd an fazlasıyla taviz verdi­
ğind en kuşkulanıld ı." 16 Ve Frend 'in belirttiği gibi Pav­
lus'un ellerinde "Rab Mesih, imanla tanınacak Tanrı­in­
san, şakirtlerinin tanıdığı ve anımsad ığı Nasıralı Peygam­
ber'in yerini aldı."17
Pavlus gerçekten de İsa'nın mesajını kend i istediği
tarzd a anlayıp yo rumlamıştır. Pavlus'un Teo ri ve Prati­
ğ i'nd e iman, günah, acı, kıyam, çarmıh ve selamet anahtar
terimler haline gelmişlerdir. 'Bilme' (Teori) İsa'yla anlam­
Üçüncü Bölüm
d aşlık kazanan İman A lanı'nı bilme anlamına gelmekte­
dir. 'Yap ma' (Pratik) ise İsa'nın Bed eni'ni 'günahkârları' İSA: " BEN NE OLA CA KSA M
kend ilerini bekleyen Kıyamet'ten kurtaracak olan Kilise
biçimind e yeniden yaratmak o larak yo rumlamıştı.18 Pav­
O 'YUM "
lus amaçlarına erişebilmek için A hit işareti Yahud i sünne­
tini, Hezekiel Peygamber'in 'Kanınızd a yaşayın' buyru­
ğunu terk etmekte ya da Yasa'yı eskimiş ve yararsızlaşmış
o larak red d ed ip yeni Tekvin için yeni bir ahit ö ne sürmek­
te d e tered d üt gö stermemiştir. İncilci Yahya gibi Pavlus
da Çarmıh'taki İsa'yı Tanrı'nm Logos'Una yerleştirmiş
ve19 so nrad an O'nu her şeyin yaratılışmd aki bir ve tek
A racı ilan etmiştir.
Pav lus'un 'günah' kav ramınd an ne anlad ığı açıklana­
bilirse o nun kendi kavrayışı çerçevesind e o luşturd uğu bir
siyaseti aracı yaparak 'yeni' bir d ünya dini kurma yo lun­
da sergilediği so nsuz hırsı d aha iyi anlaşılabilir sanıyo ­
rum.
 İ S A: BE N N E O L A C A K S A M O ' YU M

Çünkü ben resullerin en küçüğüyüm,

Ben ki resul çağrılmaya layık değilim,
çünkü Allah'ın kilisesine eza ettim.

(Pav lus'tan Ko rinto slulara 1,15:9)

3.1. 'G ünaha G iren Ruh, Ö lecek O lan Ruhtur'

İsa d ünyayı kurtarmaya geld iğini sö ylüyo rd u. Yuhan­

na, "Babanın o ğlunu Dünya'nın Kurtarıcısı o larak gö n­
d erd iğ ine" tanıklık ed iyo rd u (Yuhanna 1:29). Matta d iyo r­
d u ki: "V e o nun ad ını İsa ko yacaksın; çünkü kavmini gü­
nahlarınd an kurtaracak o lan o d ur" (Matta, 1:21). Luka ise:
"Çünkü İnsano ğlu kaybo lmuş o lanı aramaya ve kurtar­
maya g eld i" d emekteyd i (Luka, 19:10). Pavlus, I. Timo te­
o s'ta "Mesih İsa günahkârları kurtarmak için d ünyaya
geld i, sö zü sad ıktır ve her veçhile kabule layıktır" (I. Ti­
mo teo s 1:15) d iyo rd u.
İsa Yuhanna'nm tanıklık ettiği gibi d ünyayı kurtaracak
bir Kurtarıcı o larak mı gelmişti, Matta'nm yazd ığı gibi
kav mini günahlard an kurtarmaya mı, Luka'nm ö ne sür­
d üğ ü gibi kaybo lanları arayıp kurtarmaya mı, yo ksa Pav­
lus'un inand ığı gibi 'tüm' günahkârları kurtarmaya mı?
Bu so rular Pav lus'un ö zelliklerind en so yutlanmış (mutla­
ka y abancılaşm ış say ılmasa d a) Yahud ice d üşünüş
tavrının nasıl işlediğini anlamaya yard ımcı o labilir.
Kuşkusuz 'başlangıçta' g ünah yo ktu. Tanrı'nın yaratı­
cılığının, bir parçası o larak günah altı Kutsal Kitap gü­

71
72
nünd e o rtaya çıkmamıştı. İlahiyat açısınd an bakıld ığınd a
Tanrı o günlerd e günahı yaratmamıştı, çünkü ilkin Tanrı
günah işleyemezd i; ikinci o larak Tanrı dini yaratmamış­
tı. Do layısıyla Tanrı yaratmamış o ld uğu bir işlevi d evir
ed emezd i. A d em (Z eker) v e Hav v a (Negebhah) 'iyi ile
kö tü'yü bilip, bilgelik kazanarak 'Tanrı gibi o lmak' (Tek­
vin, 3:4­8) amacıyla meyv eyi yed iler. Tanrı hiçbir z aman
o nlara günah işled iklerini sö ylemed i ya da o nları günah­
kâr o larak nitelend irmed i. A ksine RA B d ed i ki: "İşte
ad am iyiyi ve kö tüyü bilmekle bizd en biri gibi o ld u"
(Tekvin, 3:22). Do layısıyla Tanrı'nm ilk buy ruğ una itaat
etmemek A d em'i günahkâr d eğil, 'iyi ile kö tü'nün bilici­
si' yap mıştır.
Kurumsallaşmış ve kabul ed ilmiş tefsirlerin tersine,
Eleştirel İlahiyatçılık açısınd an A d em ve Havva Tanrı'nm
huzurund an işledikleri bir günah ned eniyle değil, üreme­
yi ö ğrend ikleri için ko vulmuşlard ır. Mecazi o larak yılan,
hayvanlar âlemini, meyve ise sevgiyi değil, üremeyi tem­
sil ed er. Yaptıkları Tanrı sevgisi o lmaksızın üremed ir.
Çünkü Tanrı onları yarattıktan so nra kutsamış, ama hiçbir
z am an birbirlerini sev melerini emretmemiştir. Eski
A hit'te tüm âlemlerin kuruld uğu o ilk altı günd e Tanrı in­
sanlara birbirlerini sevmek zo rund a o ld uklarını sö yleme­
miştir. Şurası kesindir ki Hav v a fiziksel/ cinsel içgüd üsel
o larak tüm yaratıklar gibi bir ço cuk d o ğurmaya yö nelmiş­
tir. Kutsal Kitap'ta yer aldığı şekliyle Tanrının planı bu de­
ğildi. Kuşkusuz A d em ve Hav v a ço cuk sahibi o lacaklard ı,
ama hayvanlar gibi içgüd üsel d ürtülerle d eğil. Çünkü
Tanrı o nlara verimli o lmalarını sö ylemişti. Belli ki, Tan­
rı'nm planına gö re A d em ile Hav v a'nın üremesinin d o ğal
yo lu (Tanrı'nm Oğlu İsa'd a tezahür ettiği gibi), bakire d o ­
ğumuyd u. Fiziksel birleşme yo luyla d eğil, Hav v a'nın
Ruhsal­bakire gebeliği aracılığıyla üreme. Do layısıyla
Aytunç Altındal 73
A d em ve Havva Kutsal Kitap'a gö re Tanrı'nm planında
o lmayan bir iş yapmışlard ı. Havva dinsel klişe ya da do g­
ma yapıldığı şekliyle günahkâr değil, bir kişilik­verici ve
kimlik alıcısıydı. (Havva, A d em gibi to praktan değil,
A d em'd en ­ insan­ yaratılmıştır. A d em'in o luşmuş kimli­
ğind en yaratılmıştır. Şahsiyet ­ Perso na­ İnsan' ın o ynaya­
cağı ro lü simgeleyen maske d emektir.)
Tekvin'd e günahın temeld e bir kimlik so runu olarak de­
ğil, bir kişilik (perso na) so runu o larak biçimlendiği vurgu­
lanmalıdır.
Tanrı'nm planına gö re İnsan 'cinslerine gö re canlı mah­
lûklar' (Tekvin, 1:24) gibi yaratılmış d eğild i. İnsan 'tekil'
o larak ve "d enizin balıklarına, ve gö klerin kuşlarına, ve sı­
ğırlarına, bütün yeryüzüne, ve yerd e sürünen her şeye hâ­
kim o lsun" (Tekvin, 1:26) d iye yaratılmıştı. Ve Tanrı ona
"Semereli o lun ve ço ğalın, ve yeryüzünü d o ld urun, ve
o nu tabi kılın" (Tekvin, 1:28) demişti. Ve yed inci gün,
Tanrı'nm "yaptığı işi bitird iği" (Tekvin, 2:2) Sebt günü
gelmişti. Ve "to p rağı işlemek için ad am y o ktu" (Tekvin,
2:6), "V e RA B A llah yerin to prağınd an ad amı yaptı, ve
o nun burnuna hayat nefesi üfledi; ve ad am yaşayan can
o ld u" (Tekvin, 2:7). A d em kimliğini, yani bireyselliğini
'seçim' yaptığı an ed inmişti. Yaptığı seçim o na bireyselli­
ğini kazand ırmıştı. A d em yalnızd ı ve Tanrı "kend isine
uygun bir yard ımcı y ap acağ ım" dedi. RA B Tanrı tıpkı
A d am gibi hayvanları da to praktan yarattı ve her birine
ad vermesi için o nları ad ama getirdi ve "v e ad am her biri­
nin ad ını ne ko yd u ise canlı mahlûkun adı o o ld u". Ve
ad am bütün sığırlara ve gö klerin kuşlarına ve her kır hay­
vanına ad ko y d u". "Eski A hit'ten anlaşıldığı kadarıyla
Hav v a ve Bilgi Meyv esi'nin o rtaya çıkışınd an ö nce A dam
(A d em) dilediği gibi ad verebiliyo rd u. A d lar vererek
A d am kend i tekil ­y ap ay alnız d ı­ kimliğini yaratmıştı.
74
A d em'in kimliği kend isiyle hayvanlar arasındaki farklılık
üzerine temelleniyo rd u. Çünkü o nların arasında 'kend isi­
ne uygun bir yard ımcı' da yo ktu. A ma A d am'm bireysel
kimliğini kend ine hayvanlard an (şahsiyeti) farklılaştıra­
rak o luşturmuştu. Bu fark o nun kimliğiydi. RA B Tanrı
bund an so nra A d am'ı derin bir uykuya daldırıp o nd an
kadını yarattı v e 'o nu ad ama getird i'.
Hav v a (N egebhah) ile birlikte A d em kişiliği (şahsiye­
ti) o larak 'ro l eylemi'ni ed ind i. A d am'ın kişiliği ve o yna­
maya yazılı o ld uğu ro l, hayatta kalabilmek için Hav­
v a'yla giriştiği birbirini tamamlayıcı birliğe uygun o larak
biçimlenmişti. Do layısıyla, ad amın/ insanın kişiliği kim­
liğin 'fark'ı üzerine d eğil, 'ayrışma/ çelişki' üzerine te­
mellenmişti. Çünkü Hav v a, A d am'ın kend ini farklılaştır­
d ığı hayv anlar gibi to praktan d eğil, ama A d am 'd an yara­
tılmıştı. A d am Kad m'ı g ö rd üğ ünd e d ed i ki: "Şimd i bu
benim kemiklerimd en kemik, etimd en ettir." Bu ned enle­
dir ki "A d am anasını ve babasını bırakacak v e karısına
yap ışacaktır ve bir bed en o lacaktır." Bu asli 'çelişki'
A d am'ı bir aland an ayırıp so nra o nu bir başkasıyla bir­
leştirmekted ir. Kimlik A d am'ı hayv anlard an farklılaştır­
mış ve A d em şahsiyetini kend i karşıtı o lan Kad ın'd a bul­
muştur. Diğer bir anlatımla, Eski A hit yo rumlanınca Er­
kek'in Kimliği'nin (Id entity) Tanrı'd an aldığı v e/ fakat
şahsiyetini (Perso nality) Kad ın sayesind e ed ind iği anla­
şılmaktad ır.
Kişilik varo luşun içerik ve biçimi arasınd aki çelişkiyle
şekillenirken, kimlik, ö zü (to prak) gö rünüşten (Tanrı
Benzeri o larak yaratılmış İnsan) ayrıştıran farkın tezahü­
rüd ür. İnsanın kimliği o nun 'yo ld an çıkmasına' izin verir,
yani kimliği so nsal fark o larak 'seçim'e gerçeklik kazan­
dırır. İnsan yo ld an çıkabilir, o nun Tanrı ind ind e hatalı
ad d ed ilme hakkı vardır.1 A ma insan günahı kişiliğind e
Aytunç Altmdal 75
işler. İnsan 'bir bed en' o ld uğ und a, 'bilme'y e başlar. (Ya­
hud i geleneğind e de 'bilme'nin cinsel ilişki ve ro llerle
ilintili o luşu rastlantı d eğild ir.) Kimlik algılar ve d uyum­
sar, ama kişilik akıl y ürütür ve algılananı bilir. İnsan gü­
nah işled iğind e, ne yap tığını bilmekted ir. Kutsal Kitap 'ta­
ki İnsanlık tarihi, Yahud i alimlerce haklı o larak gö zlem­
lend iği gibi, İnsan'ın utancı bilmesiyle başlar.2 A d am ve
karısı başlangıçta bir utanç hissetmezken, iyiyle kö tüyü
ö ğrend ikten so nra o nu 'bild iler'. İnsan bilmed en günah
işleyemez, yalnızca yo ld an çıkar. Yo lunu şaşıran İnsan
her zaman Do ğru Yo l'a ve d aha ö nceki günahsız d uru­
muna yenid en d ö nebilir. (Buna İbranice'd e Teshuv a de­
nir. Do ğru o lana geri d ö nüş, rucû d emektir.) A ma günah­
tan kurtulma Tanrı'nm bağışlamasını gerektirmekted ir.
A d em günah işlememiş, yalnızca yo ld an çıkmıştır; o ysa
Kabil günah işlemiştir. Öfkesi kimliğine değil, kişiliğine
ilişkind ir, çünkü her iki kard eş d e Hav v a'nın sö yled iği
gibi, 'RA B'bin y ard ımıy la' d o ğmuşlard ır (Tekvin, 4:1).
Kabil Tanrı'nm kard eşinin sunusunu seçtiğini gö rd üğün­
d e suratını asmıştır. RA B Kabil'e so rmuştu: "N için ö fke­
lend in? Ve niçin çehreni astın? Eğer iyi d av ranırsan o
yükseltilmeyecek mi? Ve eğer iyi d av ranmazsan, günah
kap ıd a pusuya yatmıştır; ve o nun isted iği sensin; fakat
sen o na üstün o l" (Tekvin, 4:6­7).
Kabil günaha üstün o lamad ı. Kard eşi Habil'i ö ld ürd ü.
Sinsi planını kurd u, kard eşini kand ırd ı ve o nu so ğukkan­
lıca katletti. Bu, yo ld an çıkma değil, günahtı. Bu yo ldan
çıkma hakkını kullanma d eğild i. Çünkü İnsan yo ld an çık­
ma d urum ya da sürecind e ilkel masumiyetini yitirmeye­
bilir. Günah bilinçli o larak gerçekleştirilen bir eylemd ir.
Masumiyetle bir ­ilgisi yo ktur. Kişi Tanrı'nm Yasası ö nün­
d e aynı and a hem masum hem günahkâr o lamaz!
A d em kend i­bilincind eliği, kimliğinin parçası olan se­
30
Üç İsa
çimd en aldı; Hav v a'yla birleşmesind en so nra iyi ile kö tü­
yü bildi, do layısıyla kişiliğini kavrayarak bu no ktad an iti­
baren kend ini gerçekleştirebild i. Kimlik bir kendi­bilin­
cind e o lma sürecid ir, kişilikse kend ini­gerçekleştirme sü­
recind e gelişir. Kabil'in günahınd an so nra "A d em karısını
tekrar bild i; ve bir o ğul d o ğurd u ve o nun ismini Şit ko y­
d u." Kabil so nsal günahkârı temsil ed iyo rd u. Çünkü
"Şit'in de bir oğlu d o ğd u ve o nun adını Eno ş ko yd u. RA B­
BİN ismini o zaman çağırmaya başlad ılar" (Tekvin, 4:25­
26). İnsan aynı zamand a hem Tanrı'nın ad ını çağırıp hem
d e günah işleyemez. Yo ksa bu "Ya RA B'bim, bana sana
karşı günah işlememd e yard ımcı o l!" d emeye d enktir.
Şit­Eno ş'un ard ınd an iyi ve iyilik ilahi ve kutsal o lanın
kaynağı ve o nlara gid en yo l o lurken kötü ve kö tülük,
mutlaka dinsizin d eğil ama, günahın kaynağı haline geldi.
Yahud ilik'te İnançsızlık ya da Haram kavrayışı Tap mağın
Kapısı ö nünd e yatan,3 'Ruhsuz v e Cansız'ı temsil eder.
İnançsızlık mutlaka günahkârlık ya da kö tülük d eğild ir.
Günah insan­yapısıyken inançsızlık insand a bağımsız,
RA B tarafından henüz kutsanmamış o landır.
İnsan hatası Musevilerin günd elik yaşamınd a genel
o larak inanıland an d aha ö nemsiz bir rol o ynamış ve d aha
az etkili o lmuştur. A mittay'm o ğlu Yunus'un ö yküsü bu­
nu sergiler. Yunus RA B'bin "Kalk N inev e'ye, o büy ük
şehre git, ve o na karşı çağır; çünkü o nların kö tülüğü be­
nim ö nüme kad ar çıktı" (Yunus, 1:1­2) sö zlerini işittiğind e
RA B'd an kaçmaya yeltenmiş ve Tarşiş'e yö nelmiştir (Yu­
nus, 1:4). RA B emre itaat etmeyen Yunus'u 'günahkâr'
o larak nitelememiştir. Eyüp 'le de aynı d urum söz ko nusu­
dur. Bu 'en büyük ad am' (Eyüp, 1:3) Tanrı'yı hata işle­
mekle suçlamıştı, ama Kutsal Kitap'ta yazıld ığı gibi, "bu
işin hepsind e Eyüp suç işlemed i ve A llah'a uygunsuzluk
y üklemed i" (Eyüp, 1:22).
46
Aytunç Altındal
Musevi Yasası ve Haggad ah'd a günah ö zel bir olgu­
dur. Daima günah işleyen ö zel bir ülke (Hezekiel, 14:12­
13), günahkâr bir krallık (A mo s, 9:8), So d o m ve Go mo re
gibi ö zel kentler (Tekvin, 18:20), İsrail'd e o ld uğu gibi gü­
nahkâr bir ulus (A mo s, 3:2) ya da 'günaha giren' ö zel bir
ruh (Hezekiel, 18:3) vard ır. Çünkü İsrail Tanrısı'nın emir­
leri ö zd e İbraniler için olan ö zel d üzenlemelerd ir. RA B in­
san ruhu için d üzenlemeler getirmemiştir. Do layısıyla gü­
nah Yahud iler için ö zel, yapısal ve yasal bir ko nud ur, ma­
nevi değil. Polis' te yaşayan Yahud i Hıristiyan gibi bir bi­
rey değil, ö zel ko numu, ahit ve bir anayasayla (On Emir)
kesin o larak belirlenmiş ö zel bir insan tipidir. A hd e gö re
Musev i'nin hatasını d o ğrud an RA B'le tartışma hakkı var­
dır. Tanrı'ya ulaşmak için aracıya ya da papaza gereksini­
mi yo ktur. Ve kimse kend i yaşamını başkalarının günahı­
nın bed eli o larak teklif ed emez. İbrahim Peygamber Tan­
rı'nın d o stuyd u (Tekvin, 18:22­23). Do layısıyla Tanrı tara­
fından gö rüşlerini ifad elend irmesine izin verilmişti, bu
d urum, İbrani için d e geçerlidir. A d em'e seçme ö zgürlüğü
tanınmıştı; Musevi bunu kullanır. Kutsal Kitap'taki Tek­
v in'in tarihin başı o larak kurulmasınd an bu yana, Yahud i
Tanrı ö nünd e haklarını ­ v e olası hatalarını­ bilmekted ir.
Musev i tarihsel o larak 'hatalarının bilincind e', 'günahının
bilincind e' o lmaya ko şullanmıştır. Çünkü yukarıd a da be­
lirtildiği gibi, Tanrı bu Yasa'yı o nun yüreğine yazmıştır ve
"herkes(­in) kend i ko mşusuna ve herkes(­in) kend i karde­
şine RA BBİ bilin d iye ö ğretmesine" (Yeremya, 31:34) artık
gerek kalmamıştır. Musev i'nin günd elik hayatınd a gü­
nahtan ço k Ko rku ve A nlayış rol o ynar. Günah Muse­
vi'nin bireyselliğine ve kimliğine eklemlenmiş değildir.
Musev i'nin ö zel statüsü kendi Tanrısı tarafınd an seçilmiş
o lmasınd ad ır, kimliğiyle aynı Tanrı tarafınd an ilahi kılın­
mıştır.
104
Pavlus Hıristiyanlığı'nda durum böyle değildir. Tü­
mel/ evrensel Kurtuluş her Hıristiyan'ın kendisinde Birey­
selleştirilmiştir. Günahın tümelliği de bireyselleştirilmiştir.
Bireyin günahı olmaksızın bireyin selameti de olamaz. Gü­
nahın tekil doğası ve anlamları Hıristiyanlık'ta (Yahudi
günlük yaşamında olduğu üzere) daha az cemaate ve din
adamlarına ilişkin, ama daha kentsel ve sivildir. Yahudi
geleneğinde günah işleyen ruh, kendi cezasını kendi çeker,
tüm insanlığın adına ceza çekemez. Hıristiyan Do gması'na
göre İsa kendi Bireyselliğinde, günahsızdır. Tanrı olarak
İsa günahı yaratamazdı; tüm insanların işlediği günahları
toplayarak bu günahlar için acı çekmişti ve bedelini yaşa­
mıyla ödemişti. İsa için günah bir kimlik değil, bir kişilik
ko nusuydu. A ncak Pavlus bu noktayı gözden kaçırarak
günahı kimliğin bir alamet­i farikası ilan etti. Pavlus'a gö­
re insanlar başlangıçta A d em ile Havva'nın işledikleri var­
sayılan günahtan ötürü, doğuştan günahkâr oldukları için
eşit ve özdeştiler. Bu ilk günah, ister Yahudi, ister Gentile,
ister Pagan olsun, fark etmiyo rdu. Dolayısıyla Pavlus, tüm
Gentileleri günahkâr ilan etmekte duraksamamıştı. Pavlus
günahı insanlığın benliğinde, hatta d o ğmamış kuşaklarda
başlatıyordu. A ncak orada kalmıyordu. Pavlus'a göre İsa
Meryem'in rahminde bedenselleşmiş olmakla kalmamıştı,
aynı zamanda Go lgo tha'd aki çarmıhta günahlaştırılmıştı.4
Pavlus Korintoslulara şöyle yazıyo rdu: "Günahı bilmeyeni
bizim için günah yaptı, ta ki biz kendinde A llah'ın salâhı
o lalım" (II. Korintoslulara, 5:21).
İsa'nın misyo nu sırasında Gentile vicdan yasası kent­
lerdeki egemen ahlak yasasıydı. Ned ir ki bu yasa Yahud i­
ler arasında geçerli değildi. Kentsel­sivil değerlerce prag­
matik olarak şekillenmiş o lan Gentile vicdan yasası kim­
seyi günahkâr olarak d amgalamamaktayd ı. Hıristiyanlık
l'avlus'la başlayarak tümel günahın Bireye ind irgenmiş
Aytunç Altındal 105
şeklini sivil/ kentli Gentile'in vicdanına yerleştirdi. Dola­
yısıyla günah insanın tüm eylem, d uygulanım ve düşün­
cesini belirleyen ortak 'birim' haline geldi. Gentile Pav­
lus'un belirlediği standartlar uyarınca kendini 'doğuştan
günahkâr' gö rmeye başladı. Vicdanın temizliği Pavlus
için yeterli değildi: 'Bu insanı masum kılmıyo rd u' (I. Kor,
4:4). Pavlus diyo rdu ki: "Niçin benim hürriyetime başka
vicdanla hükmo lunuyo r?" (I. Kor, 10:29) Dolayısıyla Pa­
gan ve Gentilelerin selamete ulaşmak için günaha ihtiyaç­
ları vardı. Bu nedenledir ki Pavlus'un ö ğretisinde Genti­
le'den yeni bir hayata vaftiz olması ve Çarmıh'taki İsa gi­
bi acı çekmesi isteniyo rdu.
Musevi için günahın yalnızca iki so nucu vardı. Ya RA B
tarafından cezalandırılıyo r ya da bağışlanıyo rdu. Üçüncü
bir yol yo ktu. Pavlus, Musevi geleneğinin dışında, üçüncü
bir seçeneği açıklayıp sistemleştirdi: Istırap çekmek. Mu­
sevi, yaşam ve geleneğinde hayatta kalma isteği ile varlı­
ğını sürdürebilme güdüsü, ıstırabı ve kişinin başkalarının
günahlarından ötürü suçlu olmasını dıştalamaktaydı. Baş­
kalarının günahları için acı çekme Museviler için bir lüks­
tü ve halen de öyledir. Hezekiel bunu açıkça ortaya koy­
maktadır: "Suç işleyen can, ölecek olan odur; babanın fe­
sadını oğul taşımaz ve oğlun fesadını baba taşımaz." (He­
zekiel, 18:20) Günahkâr bir babanın oğlu, babasının gü­
nahları yüzünd en acı çekmez. Tabiidir ki ö ldürülemez de.
Musevilikteki günah ve kutsanmışlığın yapısı, Gentile
Hıristiyanlığının yayılışıyla birlikte dramatik bir değişi­
me uğradı. Pavlus'un İbranilere Mektubu'nd a belirtildiği
gibi: "Çünkü kehanet değişince, şeriatın da değişilmesi
icap ed er" (İbranilere, 7:12). A rtık Melkisedek* tarikatının
* Melkişedek: Eski A hit'te söz edilen kral. İbrahim Peygamber'in yardımcı ol
duğu kral. Melkisedek, İbrahim Peygamber'i 1 utsamıştır. Eski A hit'te kim
olduğu anlaşılamayan esrarengiz bir kraldır bu (y.n.).

80
yeni Yüce Rabbi İsa Mesih idi ve bu yüzd en, "Çünkü za­
yıflığı ve faidesizliği sebebi ile evvelce olan bu emrin ipta­
li (çünkü şeriat hiçbir şeyi kemale erd irmed i), ve o nun ye­
rine vasıtası ile A llah'a yaklaştığımız daha iyi bir ümid in
ithali o luy o r"d u (İbranilere, 7­18,19). Ve İsa'nın "her gün
başkâhinler gibi ö nce kend i günahları için ve o nd an so nra
kavminin günahları için kurbanlar takdim etmeye mecbu­
riyeti yo ktur; çünkü kend i kend ini takdim ettiği zaman
bunu bir kered e y ap tı" d eniliyo rd u (İbranilere, 7:27). Do ­
layısıyla İsa, Musa'd an d aha büyüktü (İbranilere, 3) ve
"insan tarafından değil, Rab tarafından kurulan hakiki ça­
dırın"' hizmetçisi (İbranilere, 8:2) idi. "Ve bu sebepten ye­
ni ahd in yayancısıd ır, ta ki, birinci ahd in altında olan suç­
ların fidyesi için ö lüm vuku bulmuş o larak, d avet edilen­
ler ebed i miras vaad ini alsınlar" (İbranilere, 9:15). İsa
"ikinciyi sabit kılmak için birinciyi kaldırıyo r. İsa Mesih'in
bed eninin bir kered e takd im o lunması ile o irad e d e tak­
d is" (İbranilere, 10:9­10) o lunuyo rd u.
İsa, besbelli ki, Matta'nm haklı o larak gö sterd iği gibi,
'kavmini günahlarınd an kurtarmak için' yeryüzüne gel­
mişti. İsa'nın yaşam­bo yu yo ld aşı ve kan kard eşi Yakub
şö yle yazıyo rd u: "Eğ er günahlar işlemişse, kend isine ba­
ğışlanacaktır" (Yakub'un Mektubu, 5:15). İsa ancak birin­
ci ahitle bağlı o lup 'günah' işleyenleri kurtaracaktı, Pav­
lus'un belirttiği gibi tüm kaybo lmuş o lanları ya da bütün
'günahkârları' değil. Çünkü günah işleyebilmek için, ö nce
A hit'e taraf o lmak gerekiyo rd u. Gentileler A hit'e bağlı ol­
mad ığı için vaat edilen mirası alabilmek için günaha gir­
meye hakları yo ktu. Çünkü Yakub'un d ed iği gibi günah
'Eğer' işlenmişse bağışlanacaktı.
* Tabarııaki. Çadır. Musevilik'te Tanrı'nın kurduğu ve bulunmaktan hoşlandı­
ğı yer (y.n.).
Aytunç Altmdal Kİ
Üç İsa
Yani A hit'te günah 'Yasa'yı çiğnemek' (Yuhanna), 'o to ­
riyete başkald ırmak' (Yahud a) ve 'o to riteyi küçümsemek'
(Peter) o larak betimlenmiştir. Pagan ve Gentilelerin yasa­
yı ve o to riteyi belirleyen kend i ahlaki ve manev i yö netme­
likleri vard ı. 'A hit işaretini' taşımıyo rlard ı ve yürekleri
sünnet* ed ilmemişti. 'Bu­d ünyalı' bir vicd an yasasıyla yö ­
netiliyo rlard ı.
Bu so run Pav lus'un aklını fazlasıyla meşgul etmiştir.
Bunu Muhted ilerle ve d o stlarıyla birço k kez tartışmıştır.
Kulland ığı tartışma yö ntemi hiçbir şekild e Musev i gelene­
ğine uygun değildi, ama Helen d iyalektiğe uygund u. So ­
nund a Siraç'm kitabınd a o ld uğu gibi 'günah'ı Hav v a'ya
dek taşıyıp tümelleştirmeye karar vermiştir. Burad a da bir
çıkış yo lu bulmuştur. A ncak küçük bir so run çıkmıştı kar­
şısına: İyi de, Tanrı kimlerin Tanrısı o lacaktı? Pavlus
O 'nun yalnızca Yahud ilerin değil, Gentilelerin de Tanrısı
o ld uğuna hükmetti. Kaba bir senkretizmle so runu çö züm­
leyiverd i. Kimse tam d o ğrucu d eğild i ve insanın bu ilk
günah karşısınd a mazur gö rülebilir bir yanı yo ktu. Bu gü­
nah geçmişte ve gelecekte tüm insanlığın tek o rtak payd a­
sı haline geliyo rd u. Günah'ı tümelleştird ikten (Pavlus'un
Galatyalılara Mektubu, 3:22) so nraki adım bunu her Gen­
tilenin vicd anının d erinliklerine yerleştirebilmekti. Pavlus
çapınd a biri için bunun so run o lmaması gerekiyo rd u ama
so run haline geldi.
Paganlar gibi Gentile d e sınıf­bilinci o lan insanlard ı.
Z enginlerin yo ksul ve sıradan insanlarla aynı ilk günahı
paylaşmaları, Yazgı (Fo rtuna) kavramına ters d üştüğü
için rahatsızlık yaratıyo rd u. A risto teles bile kimilerinin
kö le, kimilerinin d e efendi o larak d o ğd uklarına inanıyo r­
d u. Gentileler ve Paganlar için tanrılar değil, mito lo jik bo ­
Yüreğin Sünnet Edilmesi, Musevilik'ten geçme bir deyiştir. Birey'in Tanrı'nın
Mutlak Tebliği'ne kesin inanç duyması keyfiyetidir (y.n.).
104
yutları içind eki Yaratılış Efsanesi büyük ö nem taşıyo rdu.
Ve supertitio (Batıl) gibi iman da bilginin alt bir d erecesi
sayılıp eğitimsiz sınıflara terk edilmişti. Gentileler arasın­
da geçerli inanca gö re tanrılar dahi Yazgı'ya tabiydiler.
Tüm varlıkların o rtak payd ası günah değil, Yazgı'yd ı.
Pavlus Yazgı'nın gücünü kırabilmek ya da zayıflatabil­
mek için, geçmişte ed ind iği bilgilerine d ö nd ü. Tartışmala­
rınd a araç o larak hileli mantık o yunlarını kullanmaya baş­
ladı. İsa'nın Ferisilerin sahtekârlığını nasıl eleştirdiğinin
Pavlus için hiçbir ö nemi yo ktu. Tıpkı İsa'nın nasıl d o ğd u­
ğunun ya da nasıl vaftiz ed ild iğinin de bir ö nemi o lmad ı­
ğı gibi. (Pavlus "bu iki mucizevi o layd an hiç söz etmemiş­
tir. Onları gö rmezd en gelmiştir yalnızca.) Pavlus hileli
mantık yard ımıyla Tek­Tanrıcılık tarihind eki ilk kayıtlı
çifte stand artçılığın yaratıcısı o ld u.
Örneğin Pavlus için insanın masum sayılabilmesi için
vicd anen temiz o lması yeterli d eğild i, ama gerektiğind e,
masumiyetini gö sterebilmek için kend ini vicd anen ger­
çekten temiz d ind ar bir ad am o larak gö stermekten utanç
d uymuyo rd u. Peter, Barabbas ya da Silas'ı suçlarken, ken­
dini hileli ko nuşmalard an tenzih etmekte de d uraksamı­
yo rd u. Ko rinto slulara Mektubu o nun çifte stand artlarını
etkili bir biçimd e sergiler. Pav lus şö yle yazıyo rd u: "V e Ya­
hudileri kazanayım d iye Yahud ilere Yahud i gibi d avran­
dım; kend im şeriat altında o lmad ığım halde, şeriat altında
o lanları kazanayım d iye şeriat altınd a o lanlara şeriat altın­
da gibi d avrand ım. A llah'a karşı şeriatı o lmayanlard an
değil, ancak Mesih'in şeriatı altınd a o larak şeriat altında
o lmayanları kazanayım d iye şeriat altında o lanlara şeriat
altında gibi d av rand ım... her suretle bazılarını kurtara­
yım d iye herkese her şey o ld um " (I. Ko rinto slulara, 9:20­
22). A nakro nik bir çağrışımla Pavlus günümüzün bukale­
munvari ilkesiz po litikacılarına benzetilebilir. M aky a­
105
Aytunç Altındal
v el'd en ö nce Pavlus vard ı! Tek ve Mutlak gerçeklik saydı­
ğı gö rüşlerini kabul ettirebilmek için bir Gentile'nin kendi
yo luna ihtida etmesini ko laylaştırabilecek her sö zcük, her
d avranış ve her eylemi gayet d ikkatlice kullanmıştı. Üst
sınıfın hanımları ve hizmetçileri arasınd a, Yazgı'ya inanan
Gentile erkeklerind en d aha fazla başarı kazanmış o lması­
na şaşmamalı!
Pavlus kendi kuşağı karşısınd a muhtemeld ir ki İsa'd an
d aha yaratıcı ve d aha ho şgö rülüyd ü. Pavlus şunları yaz­
mıştı: "Şö yle ki biz bund an bö yle bed ene gö re kimseyi ta­
nımayız; ve Mesih'i bed ene gö re tanıdıksa d a, artık şimd i
ö ylece tanımıyo ruz. Şö yle ki eğer bir kimse Mesih'te ise,
yeni hilkattir; eski şeyler geçtiler; işte, yeni o ld ular" (II.
Ko rinto slulara, 5:16­17). Pavlus inanmak isted iğine niçin
inand ığını da şö yle açıklamıştı: "Yazılıd ır ki: İman ettim,
bunun için sö y ley eceğ im" (Mezmurlar, 116:10). Ve ekli­
yo rd u: "Çünkü gö ze gö rünen geçici, ama gö ze gö rünme­
yen ebed id ir." Do layısıyla gö zleri gö rülenler üzerind e sa­
bitleşmiş d eğild i. Pavlus gizli ve utanç verici yo llard an
vazgeçtiğini bild iriyo rd u. Şö yle d iyo rd u: "Fakat kurnaz­
lık ile yürümeyerek, A llah'ın kelamını tağşiş etmeyerek,
ancak hakikatin izharı ile kend imizi A llah'ın huzurund a
her insanın vicd anına tavsiye ed erek, utancın gizli şeyleri­
ni red d ettik" (II. Ko rinto slulara, 4:2).
Pav lus için İsa'nın, sö zünü ettiği Patriarklarm Tanrısı
gibi sad ece canlıların Tanrısı o lması yeterli d eğild i; ö nce­
den d eğişimsiz o lan Tanrı kelamını çarpıtmamakla birlik­
te, gö zd en geçirmiş ve İsa'yı hem 'Dirilerin hem d e tüm
Ölülerin Tanrısı' (Ro malılara Mektup, 14:7­9) yap ıv ermiş­
ti. Ve Timo teo s'un kitabınd a da Pavlus İsa'yı Tanrı ile İn­
san arasınd aki 'Bir ve Tek aracı' ilan etmekteyd i (Timo te­
o s, 1:2­5).
İsa'nın sö zlerinin tersine 'insan­benzerind e yaratılmış'
 104
Tanrı Oğlu imgesi, Pav lus'un ellerinde bir 'A racı­Tanrı' ve
ko zmo po lit bir 'İnsan benzerind e yaratılmış Ruh'a d ö nüş­
müştü'.
3.2. İman Siyaseti
Pavlus, misyo nund a pragmatik ve gerçekçiyd i. Hiçbir
şeyi rastlantıya bırakmamaya çalışıyo rdu. Usta bir ö rgüt­
çüyd ü. Tüm Ro ma yurttaşları gibi o da kend isine intikal
etmiş olan Seküler kud retin gayet iyi bilincind eyd i. Tehli­
keye d üştüğünd e, kend ini ko ruyabilmek için miras aldığı
Seküler unvan ve standartları ö ne sürüyo r ve esas ilgi ve
inançlarını d ikkatlice gizliyo rd u. Yaşamınd aki bö ylesi kri­
tik anlarda karşısmd akileri Ruhsal beyin­yıkamalarla hu­
zursuz etmemeye özen gö steriyo rd u.
Pav lus'un kend isini tutuklamaya gelen ko mutanın,
Ro ma yurttaşı o lup o lmad ığını so rması üzerine, "Evet.
Ben Ro malı d o ğ d um " (Resullerin İşleri, 22:22­29) deyişi,
ya da yo lunu kesen askerlere "Ben Kilikya'd an Tarsuslu
bir Yahud i, ehemmiyetsiz o lmayan bir şehrin ahalisind e­
nim " (Resullerin İşleri, 21:37­39) d eyişiyle o ld uğu gibi.
'Ehemmiyetsiz o lmayan bir şehrin ahalisind en o lmak'
Pavlus için ço ğu zaman İsa'nın havarisi o lmaktan d aha
ö nemliyd i.
Pavlus'un misyo nunu anlamak, o nun siyasete bakışını
anlamaktır. Diğer havarilerle karşılaştırıld ığınd a Pavlus
bir havarid en çok bir ideo lo g o larak o rtaya çıkmaktad ır.
Teleo lo jisi ve kend ini gerçekleştirmesi (kend i­pratiği) ge­
nellikle imanını aşıyo rd u. Pavlus bir Fideist, bir gö rev ve
işlevlerin ad amıyd ı. Kuşkusuz kimi yazarların ö ne sür­
dükleri gibi, bir Ro ma ajanı ya da muhbir değildi.5
* Sen kendi yolunda git, âlem ne derse desin (ç.n.).
105
Aytunç Altındal
Siyasal kariyerind eki iki ilginç manev ra, Pav lus'u ra­
hatlıkla d ö neminin en ünlü taktikçi ve stratejistlerinin sı­
raland ıkları sütunların üzerine yerleştirmekted ir.
İlk o larak Rab'bi Mesih İsa'nın peşi sıra, Pavlus da oto­
riteyi Musa Yasası'nd akind en farklılaştırmıştır. A ncak
İsa'nın tersine, Pavlus bunu yapmasına rağmen canını
uzunca bir süre ko rumayı başarabilmiştir.
Pav lus'un Musevilerle arasınd aki tartışma Seküler de­
ğil, dinsel bir ko nuyd u. Bir Yahud i ve bir Ferisiler Ferisi'si
o larak Sanhed rinlerin Yasa'ya uygun çö züm kararınd a ıs­
rarlı o lması gerekird i. Oysa, bunun kend isi için yarataca­
ğı so nuçları bild iğind en, bunu red d etmiştir. Ro ma yurt­
taşlığı kisvesine bürünerek ve tüm suçlayıcılarını şaşırta­
rak adil bir karar için Seküler merciye, bizzat Sezar'a baş­
v urmuştur (Resullerin İşleri, 25:8). Ve Seküler o to rite tara­
fından masumiyetinin o naylanmış o lması, şaşırtıcı değil­
dir. Seküler merci, kö kenind e tam anlamıyla Yahud ice
o lan dinsel bir ko nu için Pav lus'u ö lüme mahkûm etmeyi
gerekli bulmamıştır.
İkinci o larak, o to riteyi, ilginçtir ki, yo ld aşı havarilerin
savund ukları Musev i Yasası'yla değil, Kilise'yle ö zd eşleş­
tirmiştir. Ve o nları ikna etmeyi, ve d ahası Gentilelere iliş­
kin tüm ko nulard a ipleri ele geçirmeyi başarmıştır.
Pavlus, Musevi­Hıristiyanlarla* arasınd a sünnet ve he­
lal/ murd ar meselesiyle ilgili çatışma patlak verd iğind e,
İsa'nın kan kard eşi ve Kud üs Kilisesi'nin saygıd eğer başı
Yakub'a başv urup o nu kend i safına çekmeyi başarmıştı.
Pavlus Gentilelerin sünnet o lmasının zo runlu o lmad ığını
v e bu ned enle d e Musa Yasası'nın kimi mad d elerine uy­
maları gerekmed iğini ö ne sürüyo rd u. Kilise tam zıddı te­
* Musevi Hıristiyanlar: 1. yüzyılda başlayan ve İsa'nın beklenen Musevi Me­
sih'i'olduğuna iman eden Museviler. Bunlar hâlâ Musevi geleneğine bağlı
ancak Hıristiyanlaşmış Yahudilerdir.
 Üç İsa 87
Aytunç Altındal

zi savunmasına rağmen kendi başına yetkin bir gö vd e

Christie Murray'in belirttiği gibi, "İsa'nın içine d o ğd uğu
gösterisi d üzenleyen Pavlus, Yakub'un o nayını alıvermiş­
Yahud ilik'te tüm yo rum ayrıntılarıyla Yasa, mümin Yahu­
ti. Başlangıçta yanınd a hiç kimse yo kken, so nund a kaza­
d i'yi tıpkı ö rümcek ağma yakalanmış sinek gibi hareketsiz
nan tek kişi o o lmuştur.
kılmaktayd ı. Pav lus'un tanıdığı haliyle Hıristiyan Ruh'un
A rtık eline geçirdiği yetkiyle günah ve acı kavramları­
Özgürlüğü ö ğretisi, bunun antiteziyd i." 6 Pav lus'un bu tu­
nı tasarlayıp Gentile adına karar verecek olan bir başına
tumu ö zd e Helenistik idi ve Kralcı yö netim tarzlarını çağ­
o yd u. isa'nın kendi canı pahasına yarattığı o rijinal girişi­
rıştıran ö zellikleriyle bir bakıma Hero d 'un ko numuna ya­
mi Pav lus'un ellerinde ö nemli bir siyasal araca d ö nüş­
kındı. Yine de Pav lus'un bu tutumuna d ind arlık, seçkinci­
müştü. Pavlus zo rd a kalınca, ko numunu d erhal Seküler­
lik ve Tanrı buyruklarının yabancı, seküler iktidar üzerin­
leştiriyo r, ancak 'bütünsel gö revi'ni kutsallaştırıyo rd u.
d e üstünlüğünü inatla savunan kendi cemaati, varlığı iti­
Örneğin, Sad d ukiler kıyama, meleklere ve ruhlara inan­
bariyle gerçekte 'Dünyev i' o lan Ferisiler grubu itiraz et­
mamaktayd ılar (Resullerin İşleri, 23). Sad d ukiler, Musevi­
miştir en ço k.
ler arasınd a 'bu­d ünyalılık' ilkesine bağlı bir kesimd i.
Pavlus Ro malılara mektubund a nasıl bir Devlet anlayı­
Pavlus Sad d ukilerin 'bu d ünyalılığı'na karşı çıkan Ferisi
şı taşıdığını ço k açık bir biçimd e o rtaya ko ymuştur. "Her­
gö rüşü savunarak iki grup arasınd a, Seküler mahkemenin
kes üzerind e o lan hükümetlere tabi o lsun; çünkü A llah ta­
huzurund a so n bulacak şiddetli bir tartışmaya yo l açtı.
rafınd an o lmayan hükümet yo ktur. Bunun için yalnız ga­
Pav lus'un pro vo kasyo nu Musevileri gafil avlad ı ve so ­
zaptan ö türü değil, fakat vicd and an ö türü d e tabi o lmak
nund a kend ilerini, kendi yasa ve geleneklerine ilişkin bir
lazımd ır. Çünkü hükümetler A llah'ın hizmetçisid irler.
so run hakkınd a çok nefret ettikleri seküler mercilere baş­
Vergi hakkı o lana vergiyi, gümrük hakkı o lana gümrüğü,
v urmuş o larak buld ular!
ko rku hakkı o lana ko rkuyu, hürmet hakkı o lana hürmeti,
Pavlus mevcut Gentile siyasasına gö re; o luşturd uğu cümleye haklarını eda ed in." (Ro malılara, 13) (A yrıca bkz.
hem Seküler hem d e ruhani bileşenleri olan bir dinin ku­ Petrus'un I. Mektubu, 13­17)
rucusu ve temellendiricisi o lmuştur denilebilir. Pav lus'un
Pav lus'un siyaset alanınd a uygulad ığı manevralar so n­
misyo nu şö ylece ö zetlenebilir: " Bu dünyaya ait siyasi konu­
rad an, ö zellikle ilk 200 yıl içind e kilise yö neticileri tarafın­
larda Seküler, öte­diinyaya ait iş ve çabalarınızda ruhani olun."
d an taklit ed ilmiştir. Kilise yö neticileri Seküler iktidarla
Pavlus için bu d ünyaya ait ko nulard a son o to rite, ayrıntı­
çelişiyo r o lmalarına karşın dinsel anlaşmazlıklarını Sekü­
larıyla açıkland ığı üzere, Seküler iktid ard ı, Musa Yasası
ler yö neticilerin mahkemelerine gö türmekten kaçınma­
ya da o nun yo rumları d eğil. Gerçekte Pavlus bu yasa ve
mışlard ır. Hıristiyan adının ilk kullanıldığı kent olan An­
bağlayıcı yükümlülüklerini Musevileri Tanrı'ya yaklaş­ takya Pisko po su, bunlard an biridir. Muhtemelen o sıralar
maktan alıko yan engeller o larak gö rmekteyd i. David (İS 272) İtalya ve Ro ma'd aki egemen Sekülerist akımların
I
etkisi altında o lan Pisko po s Pavlus, İsa'nın Tanrı değil, İn
* Pavlus ilk Kiliseleri, Musevi Sinago glarınd a başlatmış, sonra onları evlere
tnşıtmıştı (y.n.). san o ld uğunu ilan etti. Muarızları o nu d erhal afo ro z elli
** Üç İsa, 1989­1990'da yazılmıştır (ç.n.). ler, ancak bo yun eğmed i. A rd ınd an da adil bir hüküm için
 8H
imparato r A urelius'a başvurd u. Fo x'un belirttiği gibi, Se­
küler imparato r için "bu talep kend isine ulaşan birço k ta­
lepten sad ece biriyd i." 7 Bu din­içi so runu A ntakya Pisko ­
po su Pavlus lehine çö zümleyen, Seküler iktidarın son ka­
rarı o ld u.
Havari Pavlus, Mesih ve Rab o larak İsa'ya imanını ken­
d ine sermaye yaparak o nu bir Tanrı o larak Gentilelere
sund u. Frend 'in sö ylediği gibi, "Dav ut Mesihçiliği ve Tan­
rı Kelamı ya da Bilgeliği'nd e (Hikmet) kişiselleşen ilahi
yaratıcı kudret, bir yüzyılı aşkın bir süred ir Musev ilerd e
ko şut bir akım izlemişti. Musev i Tek­Tanrıcılığım ihlal et­
med en bir araya gelmeleri mümkün değildi, gelememiş­
lerdir de. Pav lus'un 'Tanrı'nın Oğ lu' kavrayışı Musevi
Mesihçiliği'nin sınırlarını aşar... A nlaşmazlığın to humları
atılmıştı. So nraki kuşaklard a Hıristiyanlar M esih'e 'bir
Tanrı' o larak tapınacaklard ı." 8
Sırad an insanlar olan d iğer havari ve şakirtlerin elinde
isa'nın ö ğretileri tutarlı, kend ine yeterli bir siyasetten yo k­
sund u. Pavlus d âhiyane bir biçimd e bunu keşfed ip yeni
dinin kirişlerini çattı. Bunu sad ece bu hırslı politicon ve
Helenistik po lemik sanatı ustası gerçekleştirebilird i ve ye­
ni dinin siyasal gö vd esini (Eklesiyo lo ji) ifad elend irme yo ­
lundaki bitmez tükenmez çabalarıyla, bunu başard ı. Ga­
latyalılara seslenen ünlü mahkûm­ed ici mektubu, Pav­
lus'un kendi İncil yo rumunu ve Kilise­kurma siyasasını
tekelleştirme yo lund aki kararlılığını açıkça sergilemekte­
dir. İbranilerin Yasa­Yapıcısı Musa gibi, Pavlus, po lis'in
to plumsal­tarihsel, iktisadi ve kültür stand artları uyarınca
Yahud ilik' in Yasa­Bo zucusu ve Gentilelerin İman­Yap ıcı­
sı o ldu.
Pavlus Yazgı'ya ilişkin mev cut fikirleri d e d eğiştird i.
* Henüz 3. yüzyılda yaklaşık 4600 elyazması İncil vardı. Bunlardan hiçbiri ke­
limesi kelimesine diğerinin aynı değildi (y.n.).
Üç İsa Aytunç Altındal
Pagan­Helenistik Yazgı kavrayışının yerine mutlak arın­
ma anlamınd a İsa'ya imanı yerleştirmeye çalıştı. Tan­
rı'd an ko rkan, Muhted i kimi cemaatlerin d ışınd a, Gentile­
ler arasında Yazgı'nm kud ret ve hükmü ö ylesine kaçınıl­
mazd ı ki, verili anlayışa gö re tanrılar dahi Yazgı'nın gücü­
ne tabiydiler. Gentilelerin Yazgısı'nm mutlak iman ve Rab
o larak İsa adlı yeni bir Tanrı'yı gö steren Pavlus tarafından
kurtarılmak o lması, belki de tarihin garip bir cilvesidir!
Pavlus religiocrat, yani din büro kratları d iye adlandıra­
bileceğimiz sacerdotalistler' in, Gentile Kilisesi'nd eki bu ta­
viz vermeyen büro kratik ko ruyucuların ve bekçilerinin
kurucusuyd u. Pav lus'un geleceğin kilisesi v e sacerd o ta­
lism (Kilise Büro krasisi) ko nusund a fo rmülasyo nu, tek
gö vd e/ ço ğul parçalar ilkesi üzerind e temellenmekteyd i.
Bu, ö ncelikle ve ö zellikle İsa'nın o rganik siyasetind en
Pav lus'un cemaat için siyasal iktidar tezine geçişi belirler.
Pavlus d emişti ki: "İmd i, siz Mesih'in bed eni, ve ayrı ayrı
azasısınız. Ve A llah kilised e bazıları, ö nce resuller; ikinci
peygamberler; üçüncü muallimler, so nra kud retli işler,
so nra şifa mevhibeleri, yard ımlar, idareler, dillerin cinsle­
rini ko y d u" (I. Ko rinto slulara, 12:27­28).
İsa için Kilise kend ine inananlar to pluluğuyd u. Diyo r­
d u ki: "İki veya üç kişi nered e benim ismimle to planmış
o lurlarsa, ben o rad a, o nların o rtasınd ayım" (Matta, 18:20).
Do layısıyla iki ya da üç kişinin o ld uğu yerd e, Kilise de
vard ı. Pav lus'un yo rumund a Kilise, mezhep ve o to rite bö ­
lüşümü gereğince Hıristiyanların yaşam ko şullarını yö n­
lend iren ve gid erek taahhüt ed en nihai o to rite merciine
d ö nüştü.
Yeni A hit'te Mesih'ten so nra Pavlus, baş o yuncud ur.
Yeni A hit'te herkesten fazla yer tutar. Fikirleri ve işleri İn
cilcilerinkind en d aha fazla sayfa kapsamaktad ır. Pavlus
hizmetlerini v e 'kentlerd e kurd uğu kiliseleri'ni anlatırken

30
Üç İsa
ne denli gayret sarf ettiğini ö vünerek anlatmıştır: "Onların
hepsind en ziyad e çalıştım" (I. Ko rinto slulara, 15:10).
Pav lus'un ektiği to hum, No rmatif d eğerlere sahip bir
siyaset ve günahta ve ıstırapta tasarruf kuramıd ır. Kend i
yazd ığı gibi Pavlus altı­yedi kişiden fazlasını vaftiz etmiş
değildir. Yine de, Gentile cemaatlerd e yeni dinin kural ve
d üzenlemelerini kend i to plumsal­siyasal anlayış ve stan­
dartları uyarınca kurmuştur. Do layısıyla Gentile Hıristi­
yanlarınd an Pavluslaştırılmış Hıristiyanlar o larak söz et­
mek, yanıltıcı o lmayacaktır.
Kurucu babaları Pavlus'tan aldıkları d erslerin yö nlen­
d iriciliğind e religocrat' lar, tarih bo yunca uzun, ince, ihti­
yatlı bir yo lda yürüyerek Musevilerin Muallim d ed ikleri
İsa'yı Gentile­tarzı kurulmuş Kilise'd e Tanrı yap arak te­
kellerine almışlardır. Öğretmen İsa'yı kendi tekeline alan
Pavlus Kilisesi, bund an so nra onu inanılmaz tanımlar la­
birentine so karak so nsuza dek sürecek bir sürgüne gö n­
d ermişlerd ir.
Religiocrat' larm eline d üşen İsa, iman ve günahtan kur­
tuluşun Bir ve Tek kaynağı ve güvencesi İsa o lmaktan çık­
tı. Bu misyo nu Kilise yüklend i. 'Yahveh Selamettir' başa­
rılı bir biçimd e, 'Kilise Selamettir'e d ö nüştürüld ü. 'Gerçek
Isa, zamanla yerini Din Büro kratlarının istediği İsa'ya bı­
raktı.
Şurası kesind ir ki, Pavlus da bu kad arını herhald e bek­
lememiştir. A ma o ld u! Pav lus'un tartışmalarınd a izlediği
siyasal strateji, İsa'nın 'bize karşı o lmayan, bizimled ir' gi­
bi Seküler iddialarının arrivistçe* ve bu ned enle d e esnek­
çe uygulamaları üzerine zekice o turtulmuştu. Bu d urum­
da dahi, izleyicileri Kilise tarihi bo yunca zaman zaman
İsa'nın bir başka deyişini istismar hakkını kend ilerind e
A rrivizm: İkbal avcılığı, fırsatçılık, (y.n.)
53
Aytunç Altındal
buld ular: "Benimle beraber o lmayan, bana karşıd ır, ve be­
nimle beraber d ev şirmeyen, dağıtır. Bunun için size diyo ­
rum: Her günah ve küfür insanlara bağışlanacaktır; fakat
Ruh'a karşı küfür bağışlanmayacaktır" (Matta, 12:30­31).
Fo x, K.T. W are'e d ayanarak şunları yazmaktan kendini
alamamıştı: "Z ulüm Hıristiyan tarihinin kalıcı bir gerçeği
o lagelmiştir; 1918­1948 arasınd aki o tuz'yıld a,'İsa'nın Çar­
mıha Gerilişi'nd en so nraki ilk 300 yıld akind en fazla Hıris­
tiyan'ın ö lmüş o lması, rastlantı d eğild ir. Hıristiy anlığ ın
ilk d ö nemlerind e, Ko nstantin d evrind e d e (zulmün) so nu
gelmed i: Hıristiyanlar hemen kendi d ind aşlarını zulme
uğratmaya ko yuld ular." 9 Ve Bertrand Russell'ın dikkati
çektiği gibi: "İsp anyo llar Meksika ve Peru'd aki bebekleri
ö nce vaftiz edip, hemen ard ınd an beyinlerini d ağıtıyo rlar­
dı: Bö ylelikle bu bebeklerin Cennet'e gitmesini güvenceye
almış o luyo rlard ı... Ko nstantin çağınd an 17. yüzyıl so nu­
na kad ar Hıristiyanlar her zaman Hıristiyanları Ro ma im­
parato rlarınd an d aha şiddetli bir zulme uğrattılar. Hıristi­
yanlığın d o ğuşund an ö nce, bu mezalim, Yahud iler dışın­
daki kad im d ünya tarafınd an bilinmemekteyd i." 10 Pav­
lusçu religiocrat'larm yükselişiyle, Gentile iyimserliği gi­
d erek daha yo ğun saldırılara uğrad ı. Yerine Kültürel­
Dinsel Karamsarlık Çağı yerleşti.
Kend ine inananların varsayılan Tanrısı, imana gö re
Tanrı'nm d ünyayı ve 'kav mini' günahlarınd an kurtarmak
üzere yeryüzüne gö nd erilmiş oğlu İsa Mesih, Pav lus'un
izleyicilerinin elind e Çarmıh üzerind e vahşice ö ld ürül­
müş yakışıklı bir genç ad ama ind irgenmişti. Bund an so n­
raysa mucizeli bir şekild e diriltilip gerid e tazmin ed ilme­
miş acılar bırakarak Babası'nın yanınd a y aşamak üzere
gö klere çekilmişti.
Günahkârların selamete erd irilmesinin so rumluluğu­
nu, bund an bö yle iman bekçileri d evralıyo rd u. Bu, bir ke­
 104
resind e İsa'ya da o lmuştu; o n iki y ıld ir kanama çeken bir
kadın kend isine yanaşıp iznini almadan harmanisine d o ­
kunmuştu. Marko s'un aktardığına gö re kanama o an ke­
silmiş, ancak İsa 'nefsind e olan kuvvetin kend isind en çık­
tığını bilmişti' (Marko s, 5:25­30). Belki d e rastlantı eseri,
bu kadın geleceğin bir religiocrat' inin, geleceğin Kilise­
si'nin kudret­tacirleri arasınd a ünlenmeyi ümit ed en Pav­
lus'un müstakbel bir şakird inin anasıydı.
Şu sö zler kime aitse, o rtaçağd a religio crat'larm İsa adı­
na nasıl bir güç gö sterisind e bulund uklarının d aha iyi an­
laşılmasına katkısı o lur sanırım.
'Timeo non Petrum, sed secretarium ciııs.'
(Petrus'tan ko rkmuyo rum, beni ko rkutan, sekreteri.)"
Diğer bir deyişle, "Hav ari'd en ko rkmuyo rum, beni ko rku­
tan o nun vekili olan Pap a'd ır."
3.3. İsa'ya N e O ldu?
Musevi gö revliler tarafınd an tutukland ıktan so nra (Yu­
hanna, 18:21), kısa bir so rgulamanın ard ınd an İsa, Musev i
cemaatinin o to krat ihtiyarlarınd an o luşan bir kurul, San­
hed rin tarafından ö lüme mahkûm edilip, ertesi gün Vali
Pilatus'a teslim edildi (Matta, 27:2). İsa, Tanrı'nm ad ını le­
kelemekle Küfr'e Delalet'le suçlanıyo rd u. Bö ylesi temel ve
din­içi bir ko nud a, Sanhed rin'in İsa'yı Yasa'ya gö re Sekü­
ler o to riteye teslim etmesi gerekmiyo rd u: So nrad an İste­
p an'a yaptıkları gibi taşlayarak yaşamına son verebilirler­
di. Bir Musevi'nin cezaland ırılması için Seküler o to riteye
başvurma girişimi, d inseld en çok siyasal ned enlere d aya­
nıyo rdu. Kend isinin d e belirttiği gibi İsa, Dev let'e ya da
Sezar'a karşı bir başkald ırının ö nderi değildi. Frend 'in d e
belirttiği gibi, mevcut to plumsal d üzeni ve d ünyayı (sa­
Aytunç Altındal 105
eculum) yıkıp d eğerlerini baştan aşağı d eğiştirmeyi açıkça
hed efleyen ilk Hıristiyan grup, İS 340'ta aşırı bir Donatist
fraksiyo nu olan Circumcellio nlard ı. Ve Circumcellio nlar,
İsa'd an değil, İS 66'd aki Gayur ayaklanmasınd an esinlen­
mişlerdi.12 A ncak Barrabas bir ayaklanmaya katılan ünlü
bir asiydi (Marko s, 15:7). Sanhed rin, Vali Pilatus'un tutuk­
lattığı Barrabas'm hayatını kurtarmaya kararlıyd ı. San­
hed rin'in Barrabas'ı İsa'ya tercih edişi muhtemeld ir ki, si­
yasal kaygılar ned eniyle o nun kendileri için, yanlış an­
lamlar temelind e ko p uk bir d iyalo g sürd ürebild ikleri ya­
bancılaşmış Musev i İsa'd an d aha fazla ö nem taşıması ne­
d eniyled ir. (Öz. Bkz. Yuhanna, 7 ve 8:12­47) Z aten Barra­
bas 'Babalarının Oğ lu'y d u. (Barrabas: A ramice Bar­abba
[Baba'nın o ğlu] d emektir.)
Sanhed rin tarafınd an Küfr'e Delalet'le suçlanmasına
karşın ­ ö z ü itibariyle büyük bir dinsel suçtu­ İsa, Vali Pi­
latus'un huzuruna bir cani gibi çıkartıldı: "Eğ er bu ad am
kö tülük ed en o lmasayd ı, o nu sana v ermez d ik" (Yuhanna,
18:303). A ncak Pilatus kestirme bir tepkid en sakınarak Ya­
hud ilere İsa'yı kend i yasalarına gö re yargılamalarını sö y­
ledi: "O nu siz alın ve şeriatınıza gö re o na hükmed in." Ya­
hud iler Pilatus'a d ed iler: "Bize kimseyi ö ld ürmek caiz de­
ğild ir" (Yuhanna, 18:31). Pilatus kend i gö rüşünü açıkladı:
"O nu siz alıp haça g erin" (Yuhanna, 19:6). Bö ylelikle Mu­
sevilere İsa'yı çarmıha çektirme izni verilmiş ya da bö yle
buyrulmuştu, ama Musev iler infazı gerçekleştirmeyi red­
dettiler. Çünkü bunu yap acak o lurlarsa Barrabas'm yaşa­
mını Pilatus'un elind en kurtaramayacaklard ı. Bunun yeri ­
ne, d insel bir so runu siyasal bir gö vd e gö sterisine d ö nüş ­
türd üler. Bö ylelikle Pilatus kararını geri almak zo rund a
kaldı. Pilatus ve Musev iler arasında sö yleşi, bu siyasal mi
sillemenin d o ğasını açıkça o rtaya ko ymaktad ır:
"Yahud iler o na cevap verdiler: Bizim bir şeriatımı/ .
 94
vardır, o şeriata gö re o nun ö lmesi gerektir; çünkü kend isi­
ni A llah'ın o ğlu ilan etti. İmdi, Pilatus bu sö zü işittiği za­
man, d aha çok ko rktu; ve yine hükümet ko nağına girip
isa'ya d ed i: Sen nered ensin? Fakat İsa ona cevap vermed i.
Pilatus da ona dedi: Bana sö ylemez misin? Biliyo r musun
ki seni salıvermeye kud retim var, ve seni haça germeye d e
kud retim vard ır? İsa o na cevap verdi: Eğer sana yukarı­
d an verilmemiş o lsaydı, benim üzerime senin hiç kud retin
o lmazd ı. Bunun için beni eline verenin günahı d aha bü­
yüktür. Bunun için Pilatus o nu salıvermeye çalışıyo rd u,
fakat­ Yahud iler bağırıp dediler: Eğer bunu salıverirsen
Kayser'in do stu d eğilsin; kim kend ini kral ed erse, Kay­
ser'e karşı ko r... Ve (Pilatus) Yahud ilere d ed i: İşte Kralı­
nız! Fakat o nlar: Kald ır, kald ır, o nu haça ger; d iye bağırd ı­
lar. Pilatus o nlara dedi: Kralınızı haça gereyim mi? Başkâ­
hiıüer cevap verdiler: Kayser'd en başka kralımız y o ktur"
(Yuhanna, 19:7­15).
isa'nın Seküler yetki o rganı tarafından masum bulun­
masınd a şaşılacak bir şey yo ktu. Pilatus 'başkâhinlerin
kıskançlıktan do layı (İsa'yı) ele vermiş o ld uklarını' (Mar­
ko s, 15:10) biliyo rd u. Gerek Pilatus, gerekse karısı, İsa'nın
hayatını kurtarmak için ellerind en geleni yaptılar.
Pilatus'un Musevilere yö nelttiği ısrarlı so rular, ikilemi­
ni ve vicd ani hesaplaşmalarını gö stermekted ir: "Pilatus
o nlara: Öyleyse Mesih denilen İsa'yı ne yap ayım, d ed i.
Onların hepsi: Haça gerilsin, d ed iler. Ve Pilatus: Ya ne kö ­
tülük yaptı, dedi. Fakat o nlar: Haça gerilsin, d iye ço k ba­
ğırd ılar" (Matta, 27:22­23)
Bu sıra dışı ve alışılmad ık d avanın tuhaf d o ğası, so nra­
d an, tarihe son derece ö nemli bir katkı yapacaktır.
Seküler iktidarın temsilcisi Pilatus kuşkusuz İsa'nın
Tanrı'nm Oğlu, hatta ilahi o ld uğuna dahi inanmıyo rd u.
Yine d e misyo nunun (bütünsel gö rev) kutsal o ld uğunu
'Aytunç Altındal
o naylad ığı ve kabul ettiği, belliyd i. So nund a İsa'yı, arala­
rında bir tartışma geçmiş o lan A tanmış­Kral Hero d 'a tes­
lim etti. Hero d , İsa'd an ho şnuttu. O da İsa'yı suçlamak
için bir ned en gö rmüyo rd u; kend ind en menkul kralı ala­
ya almak için renkli bir tunik giyd irip Pilatus'a geri gö n­
d erd i: Do layısıyla İsa ilkin Seküler o to rite, ard ınd an da
Yahud ilerin atanmış kralı tarafınd an suçsuz bulunmuş
o luyo rd u. Tutuklama v e ö lüme mahkûmiyet, Paganların
Seküler iktidarının ya da Musevilerin kararıyd ı. Pilatus
çaresizlik içinde so n sö zlerini sö yleyip bir çanak suyla ka­
labalığın ö nünd e ellerini yıkad ı: "Ben bu salih ad amın ka­
nınd an biriyim, bunu siz d üşünün." Bütün kavim cevap
verd i: "O nun kanı bizim üzerimize ve ço cuklarımızın üze­
rine o lsun!" (Matta, 27:24­25)
A ma sarsıcı so nd an ö nce Pilatus beklenmed ik bir ham­
leyle Musevilere bir o ld ubitti yaptı. Museviler dinsel suç­
lamayı siyasal bir so run halind e çarpıtmışlard ı. Sivil ve
d ünyev i fikirleri o lan Pagan Vali Pilatus o nu geriye, ait ol­
d uğu alana gö nd erd i. İsa'nın Musevilerin kralı o lma iddi­
asını sö zcüğün gerçek anlamıyla o naylayarak askerlerine
bir d uyuru yazıp çarmıhın üzerine asmalarını sö yledi.
'MUSEVİLERİN KRA LI, N A SIRA LI İSA ' d enmekteyd i
d uyurud a. İsa'nın Çarmıha gerildiği yer kentin yakınla­
rınd a o ld uğund an v e d uyuru A ramice, Latince ve Grekçe
o larak yazıldığı için pek ço k Musevi bunu o kud u. Muse­
vilerin ö nd e gelen rahipleri Pilatus'a karşı çıktılar: "Yahu­
d ilerin Kralı değil, fakat bu ad am: Ben Yahud ilerin Kralı­
yım d ed i, d iye yaz. Pilatus cevap verd i: N e yazd ımsa yaz­
d ım " (Yuhanna, 19:19­22).
Pilatus'un bu d ava bo yunca sergilediği siyasal deha
so nrad an Musevilerin karşısına çok yö nlü so runlar çık.ıı
dı. İlkin, Musevilerin hükmü uyarınca çarmıha geriloıı
Nasıralı İsa, Pagan yö neticisi tarafından Musevilerin Kı .ı
 % ÜÇ İsa
lı ilan ed ilmekteyd i. Pilatus'un o ldubittisi, İsa'ya iman
ed enler için prima facie* bir delil o luşturuyo r v e Sanhed rin
üyelerini ilk elden Şeriat'ın (Musa'nın Yasası) ihlalcileri
d urumuna d üşürüyo rd u. Çünkü kâfirlere uygulanacak
ceza, Musa Yasası'nd a açıkça belirtilmişti: "Ona uymaya­
caksın, ve o nu d inlemeyeceksin; ve gö zün o na acımaya­
cak, ve esirgemeyeceksin, ve o nu gizlemeyeceksin; fakat
onu mutlaka ö ld üreceksin; o nu ö ld ürmek için ö nce senin
elin, ve so nra bütün kavmin eli o nun üzerine o lacak. Ve
ö lsün d iye o nu taşla taşlayacaksın, çünkü seni Mısır diya­
rından, kö lelik evind en çıkaran A llah'ın RA B'd en seni
çekmeye çalışmıştır. Ve bütün İsrail işitip ko rkacaklar, ve
bir d aha aranızd a bunun gibi kö tü bir şey yapmayacaklar­
d ır" (Tensiye, 13:8­11). İsa'yı Yasa uyarınca taşlayarak öl­
d ürme yerine, Museviler Yasa'd an ayrılarak o nu bir cani
gibi Çarmıh'a gerdiler. Eğer sanık İsa, yasaları çiğneyen
biriyse, o zaman ­Pilatus'a g ö re­ Museviler ve Sanhed rin
d e ö yle o lmalıyd ı.
Pilatus İsa'nın Misyo nu'nu meşrulaştırmıştı. Hero d 'un
yapacağı hamleyi gö zled ikten so nra, İsa'nın itirafını dik­
kate alarak o nu tanımsal o larak Musevilerin Kralı ve Me­
sih ilan etti. Bö ylelikle halka Seküler iktidarın İsa'nın ilahi
misyo nuna (gö rev) karşı bir itirazı o lmad ığını gö stermeyi
hed efliyo rd u. Musevi­o lmayan nüfusun gö zünd e, bö yle­
likle Seküler iktidarın suçsuz, ya da kutsal ya da ho ş gö r­
d üğü bir d avranış tarzı (Misyo nerlik) seçkin Musev iler ve
Sanhed rin tarafından canice, dehri ve kabul ed ilmez bu­
lunmaktayd ı. Eğer bir ruhban­o lmayan (layman) o larak
İsa Sekülerleşmiş Musevilerin ilkiyse, o zaman besbelli ki
Pilatus bu kutsanmış gö rev mo d elinin kırsal (Musev i) ve
kentsel (Gentile) günd elik yaşamına yö n veren d ine­d aya­
Prima Facie (Lat.): Karşıtı kanıtlanana dek geçerli olan delil ve iddia (ç.n.).
97
Aytunç Altındal
lı­siyaset sistemind e yarı­yasal bir uygulama haline gel­
mesini sağlayan ilk Pagand ır.
Belli ki İsa, bö lged e belli başlı siyasal fraksiyo nlar ara­
sınd aki siyasal güç gö sterilerinin kurbanı o lmuştur. Ken­
disini o rtadan kald ırmak için tasarlanmış bir ko mplo ya
kurban gitmed iği açıktır. Z aten tüm o laylar İsa'nın kendi­
sini ö zd eşleştird iği kehanete uygun o larak gerçekleşmiş­
tir: "V e günahkârlarla sayıld ı" (İsaiah, 53:12). İsa Çar­
mıh'ta şö yle seslenmişti: "E/ o/ , Eloi lama sabachthani? " (A l­
lahım, A llahım niçin beni bıraktın?) (Marko s, 15:34) Çar­
mıha gerilen İsa, kend i sö zleriyle, bir zamanlar Peygam­
ber Yeşu aracılığıyla İsrailo ğulları'na şu vaatte bulunan
Tanrı tarafından terk ed ilmişti: "Nasıl Musa ile beraber ol­
d umsa, seninle de ö yle beraber o lacağım; seni bo şa çıkar­
mam ve seni bırakmam. Kuvvetli ol ve yürekli ol. Kulum
Musa'nın sana emrettiği bütün şeriata gö re yap maya dik­
kat etmek için kuvvetli o l, ve ço k yürekli ol; yürüyeceğin
her yerd e muvaffak o lasın d iye, o nd an sağa yahut sola
sap m a" (Yeşu, 1:5­7).
Eğer Tanrı'nın kelamına inanmak gerekiyo rsa, İsa ne­
den terk edilmiştir? Düz ve Do ğru 'Yo l'd an sapıp Sağa ve
So la d ö nd üğü için mi? İsa'ya gö re tüm İsrail'd en daha
imanlı o lan (so ldaki) yüzbaşıyla (centurio n) sağd aki Sa­
marityalılarla gö rüştüğü akılda tutulmalıd ır.*
Musev i Kralı Gid eo n bir keresind e Rab'be bir sunak in­
şa etmiş ve ad ına 'Yeho v a­Şalo m' (Yeho va Barıştır) de­
mişti (Hâkimler, 6:24). Oysa İsa barış d eğil ayrılık ve ça­
tışma getirmek için geld iğini sö ylüyo rd u. İsa gerçekten
d e kend i getird iği ayrılığın kurbanı o lmuştu, bir Musevi
ko mp lo sunun d eğil. Çünkü ko mp lo kuramı Hıristiyan
yo rumcuların 'kend ini­gerçekleştiren kehanet' d iye for
* Musevilerin kendilerinden olmayanlarla dini konulan görüşmeleri, konııv
malan, yemek yemeleri vb. yasaktı.
98 Üç Isa
müle ettikleri tezlerine d e ters d üşmekte ve o nları çarpıt­
maktad ır.
Yeni A hit'teki kurguya gö re İsa her şeyi biliyo rd u ve
kend i so nunu ö ngö rmüştü. Ko mp lo kuramı d o kuya ek­
lemlenmiş başka bir yabancı Seküler­kültürel unsurd ur,
çünkü ko mp lo kuramları üzerine temellenmiş kehanetler­
de bulunmak, büyük Musevi peygamberlerinin âdeti de­
ğildi. Sanhed rin başınd an beri İsa'yı dinliyo r ve gö zlüyo r­
d u. Yahüd a sad ece bir muhbird i, o kadar. Musevilere
İsa'nın bulund uğu yeri ihbar etmişti. Öte yand an Başra­
hip Kiyafas'ın Musevilerin bir kurban vermesi gerektiği
şeklind eki ö ğüd ü, 'bir kişinin ö lümü'ne ilişkin o lup ö zel
o larak İsa'yı işaret etmemekteyd i.
İsa ne yaptığını biliyo rd u. So nuçlarını da. Kehanetleri­
nin gerçekleşmesi için ko mplo ya gereksinimi yo ktu. Ken­
di kaçınılmaz So nu kehanete içkindi. So nuç o larak İsa
kend i kend isinin karar­merciiyd i. Gaipten haber veren şa­
hısların ö ngö rüleri bir ko mp lo yu ö nced en bild irebilir,
ama Büyük Musevi* peygamberlerinin kutsal kehanetleri
ko mp lo üzerine kurulmazlar. Yeni A hit d erleyicileri
İsa'nın ne denli masum o ld uğunu gö stermek için ko mp lo
kuramını eklemişlerd ir. Her d urumd a, Tanrı'nın Bir ve
Tek Oğlu'na, do layısıyla da bizzat Tanrı'nm kend isine
karşı insan­yapısı bir ko mplo hazırlaması d üşünülemeye­
ceği için, bu kuram kend ilerinin İsa'yı kavrayış tarzlarıyla
da çelişmekted ir.
Bunun tersi daha da o lanaksızd ır: Tanrı'nın Bir ve Tek
Oğlu'na karşı Tanrı­yapısı bir ko mp lo d üzenlemesi, Pe­
ter'in ikinci mektubund a belirttiği üzere, "Ö nce bunu bil­
melisiniz ki, kitabın hiçbir peygamberliği hususi tefsird en
değildir. Çünkü peygamberlik asla insanın irad esiyle gel­
Büyük Musevi Peygamberler ayrımı Musevilik'te önemli rol oynar. İsa'nın
Kendi'ni özdeşleştirdiği kehanet Büyük Peygamber Kehaneti'dir (y.n.).
Aytunç Altındal
memiştir, fakat insanlar Ruhülkud üs tarafınd an sevk olıı
narak A llah'tan sö yled iler" (I. Petrus, 1:20­21). Kend ine ya
da bizzat kendi o ğluna karşı bir ko mp lo ya ilişkin bir ke­
haneti açıklayan Tanrı kelamını bir tez o larak kurgusallaş­
tırmak şizo frenik d eğilse eğer, kesinlikle Scio lastik* bir ya­
kıştırmad ır.
Eğer İsa Musevilerin d ed ikleri gibi beklenen Mesih de­
ğil de, sıradan bir İnsan'sa, o zaman 'sırad an bir insan'
misyo nund a bö lgenin en yüksek Pagan Seküler iktidarı
tarafından o naylanmış kral ve Musevilerin Mesih'i o larak
tanınmış ve kabul ed ilmiş o luyo rd u; ama eğer İncil yazar­
larının inand ığı üzere, Tanrı'ysa, o zaman, insan yapısı bir
'Ko mp lo ya' kurban o lması o lası değildi. Ortad a bir Muse­
vi ko mp lo sunun bulunamayacağı açıktır. Çünkü, İsa gö ­
revine başlad ığı and an itibaren insanlara ne vazettiğini
açıkça sö ylemiştir. En iyi bild iği şeyi v azetmek İsa'nın
hakkıysa, ö ğretilerini red d etmek de Musevilerin yasal
hakkıyd ı. Musevilerin İsa'yı sö ylemed iği sö zlerle iftiraya
kurban etmeye gereksinimleri yo ktu. İsa kend isine hiçbir
yetki verilmed iği hald e tam yetkili o ld uğunu, beklenen
Mesih o ld uğunu sö ylemişti, o lanaksız o lmasına karşın
Tanrı'nın Bir ve Tek Oğlu o ld uğunu iddia etmişti, yap ma­
ması gerekirken İsrail'in Tanrısı'nı ö zelleştirmişti... Muse­
viler açısınd an, sıradan bir Musev i o larak İsa tıpkı tüm İs­
railo ğulları gibi Tanrı tarafınd an kutsanmıştı, ama 'bütün­
sel gö rev i' (Misyo nu) kâfirce ve d ehrice bulunmuştu. Se­
küler açıd ansa, İsa kutsal değildi, ama 'bütünsel gö revi'
kutsal bulunmuştu. '
Tanımsal anlamıyla, İsa yaşamınd aki 'benzerlikler'in
kurbanı o lmuştu denilebilir. Kehanet'te sözü edilen ben
zerliğe uygun o larak d o ğd uğu sö ylenmişti. İsrail Y.ıs.ı
* Sciolastic: Kelime ve kavramları kendi istemleri yö nünde kullannıacılık
 102
tan on ikisi, yaklaşık yirmi bin Hıristiyan'la birlikte şehit
edilmişlerdi.
Azizler Kitabı' nda on bind en fazla ad vardır. A d ları anı­
lanlar birkaç yüz aziz, şehit edilmiştir. Ve A zizler Kita­
bı'nd a anılan azizlerin büyük bö lümü, aristo kratik ya da
varlıklı ailelerden gelmekted ir. Pek çok kral, birkaç krali­
çe ve akrabaları putperestlere, kâfirlere, sapkınlara ve
A teistlere karşı Kato lik İmanı'nı savund ukları gerekçesiy­
le aziz(e) ilan ed ilmişlerd ir. Co nstantin'in sö zd e ihtidası
d an so nra ­g erçekten ihtida ettiği tartışmalıd ır­ A teizm
bu kez papalar ve sacerdotalistler tarafından kend ilerind en
o lmayanlara karşı kullanılır o lmuştur. Ve bu azizlerd en
bazıları, gerçekte kimi cinayetlerin so rumlusud ur. Bunun
canlı bir ö rneği, İspanya Kraliçesi Isabel'dir. 1991'd e Papa
II. Jean Paul, Kraliçe'yi müstakbel azize ilan etmiştir.
(1992'ye gö re sırada yaklaşık iki bin azizlik ad ayı vard ır.)
Kato lik iman ve d o gmasını savunmad aki ad anmışlığı ne­
d eniyle azizeliğe layık gö rülmüştür bu kraliçe. Oysa 15.
yüzyıld a ülkesind eki sayısız cinayet ve işkenced en ve ni­
hayet on binlerce Yahud i'nin sürgün ed ilmesind en kişisel
o larak so rumlu olan o yd u. Kend i Mutlak Tanrı fikrini da­
yatma uğruna kullanılan balta, tarih bo yunca hiç kö relme­
miştir; geçen her yüzyıl, yeni bir d ramın tanığı o lmuştur.
isa'nın Misyo nu d ö nemind e tam o larak ö rgütlenmiş,
Sinago g'd an tam ayrılmış bir Kilise mevcut değildi. Pav­
lus'un günlerind eyse gevşek biçimd e ö rgütlenmiş* yedi
kilise bulunuyo rd u. Galup Kamuo y u A raştırması'na (A I­
PO) gö re 1980 yılında ­y alnız ca A BD ' d e­ %55'i Pro testan,
%30'u Kato lik o lmak üzere 225 milyo n Hıristiyan yaşa­
maktayd ı. Lamant'a gö re, Pro testan mezheplerinin en ge­
nişi, Güney Baptist Ko nferansı 14.6 milyo n kişiyi, 36 bin
Pavlus ilk Kiliseleri, Musevi Sinago glarınd a başlatmış, sonra onları evlere
taşıtmıştı (y.n.).
Aytunç Altındal 11)1
kiliseyi, 3 bin misyo nu ve 11 bin Bağımsız Baptist Cema­
ati temsil ediyordu.18
21. yüzyıla yaklaşırken* 810.464.000 Kato lik, d ünya nü­
fusunun %18.4'ünü o luşturmaktad ır. Bu insanlar 359 bin
kilise mıntıkası ve 2.456 d iyaseste to planmışlard ır ve yak­
laşık bir milyo n rahibe ile 154.148 papazları vardır.19
Christian Buckley, yeryüzünd eki A teist sayısını iki yüz
milyo n o larak hesaplamıştır.20 Yeryüzünd e Tek­Tanrıcılığı
kabul etmeyen üç milyar insan vardır. Ve ellerind ekind en
so n d erece ho şnut gö rünmekted irler. Muhtemeld ir ki
Tek­Tanrı'ya gereksinimleri yo ktur. Örneğin Hint Klasik
kültürünün mistik bo yutund a her yerd e milyo nlarca ­ g e­
leneksel o larak 330 m ily o n­ tanrı vardır.21
Peter Hebblethw aite, bir uzman, gazeteci ve sırdaş bir
gö zlemci o larak Vatikan hakkınd a şunları yazmaktad ır:
"Kilise Kıyamet'i bekleyerek şurad a yatan eski kemikler
üzerind e yükselmekted ir. So nrad an bu temel üzerind e
d evasa bir kuram ve ilahiyat v e kurgu ve iman ve bo ş inan
v e d evlet siyasası üstyapısı yükseltilmiştir." 22
İsa vaat ettiği üzere bu d ünyaya d ö necek o lsa, bu gün­
lerd e bir kez daha çiled en çıkacak ve o lasılıkla yeni 'ben­
zerlik' suçlamalarına muhatap o lacaktır. El çabukluğuyla
çağımızın delilerine ya da sapkınlarına benzerliği ö ne çı­
karılacak ve religiocratlar kilisesi ya da TV Dind arları tara­
fınd an aşağılanacak, belki d e afo ro z edilecektir. Günü­
müz d e kurumsallaşmış dinsel d o ğmayı yö nlend irenlerin
artık kişi o larak İsa'ya gereksinimleri kalmamıştır.
Evet, d o ğumund an iki bin yıl so nra, İsa'ya ne o ld u?
Bugün her mümin, bu so ruya kendi imanını canlı tutabi
lecek bir yanıtı taşımaktad ır. İnancı­bütün Hıristiyanlar
d an bazıları İsa'nın (Tanrı) Kilise'd en sürüld üğünü, kimi
* Üç İsa, 1989­1990'da yazılmıştır (ç.n.).
 104
leriyse günahkârlar tarafınd an suiistimal edildiğini sö yle­
mektedirler. Durum ne o lursa o lsun, şurası açıktır: İsa
kendi adına d ikilmiş kiliselerd en hiçbirine kişi o larak gir­
miş d eğild ir. Kimi kilise, tarikat, mezhep ve kültler o nun
sad ece adını ve yeryüzünd eki yaşamını d evralıp tekelleş­
tirmişlerdir. İsa'nın yeryüzünd eki adı ve imgesi gerçek
imanın kaleleri o ld uğunu ö ne süren partiler için değerli
bir sermaye o lmuştur. Onlar da bu ad d an kendi amaçlan
için yararlanmazlık etmemişlerd ir. Kiliseler gibi siyasal
partiler de hamlelerini 'Tanrı ad ına' gerçekleştirip 23 tıpkı
bir zamanlar İsrail'in Tanrısı'na yapıldığı gibi, İsa'yı sö­
mürüp kendilerini İsa'ya ilişkin kend ind en­menkul haki­
katlerle yenid en vaftiz ed erek suçlarını ve banka cüzd an­
larını şişirmişlerdir.
Gerçekte İsa'nın aleyhind e o ld uğu varsayılan 'ko mp lo '
halkın içind e yaşad ığı d ö nemlerd e değil, so nrad an, kend i
adına hareket ed enlerce tasarlanmıştır, d enilebilir. Din
büro kratları, İsa'yı, eğer evind e (Kilise) gö zaltına almad ı­
larsa, mutlaka so nsuz bir suskunluğa mahkûm etmişler­
dir. Çileci A belard gibi, gerçek İsa da terk ed ilmiş ve sad e­
ce ad ıyla ve Kilise'nin kend isine yaptığı günd elik atıflarla
anımsanmaya yazgılı kılınmıştır.
Kend isine iman edilen İsa eğer McDovvell ve Larso n'un
ö nerd iği üzere, geçmişte ve günümüzd e İsrail'in yaşayan
Tanrısı Yahveh ise,24 o zaman, halkının arasında yaşama­
sına izin verilmeyen bir Tanrı o ld uğu kesind ir!
Isa bund an iki bin yıl ö nce d o ğd u. Dünya üzerind eki
misyo nuna başlamasının üzerind en yaklaşık 1970 yıl geç­
ti. Kaçınılmaz so ru, hâlâ o rtad ad ır: "İsa'ya ve ö ğretisine
ne o ld u?" Herhangi bir mümin, sui generis İsa'yı şu yüz
bin Kilise'd e ya da sayısız sahte kilisede, sahte İncil'lerd e*
* Henüz 3. yüzyılda yaklaşık 4600 elyazması İncil vardı. Bunlardan hiçbiri ke­
limesi kelimesine diğerinin aynı değildi (y.n.).
Aytunç Altındal 105
veya papalık tebliğlerind e v d .'d en hangisind e bulabile­
cektir?
İsa ö rneğin:
Kend isini Mesih ilan ed ip ö ğretileri üzerind e tek yetki­
li o lmak iddiasında bulunan Havarisi Petrus'u;
Kend isini siyasete tabi kılan Havari Pav lus'u;
"Kad ınların kiliseye girerken başlarını ö rtmelerini" 25
buyuran ikinci Papa Linus'u;
'Dinsel gö revlere ayrılan nesnelere ancak din gö revlile­
rinin d o kunabileceğini' buyuran sekizinci Papa Xystus'u;26
İmparato r Co nstantine'i İsa adına vaftiz ettikten so nra
'din ad amı o lmayanların, din gö revlilerini herhangi bir
suçlu suçlayamayacağını' 27 ilan eden o tuz d ö rd üncü Papa
Silvester'i;
'Geleneğe aykırı o larak Ro ma Kilisesi'nin arcarius'u
o lup hazinenin işleriyle bizzat ilgilenen, nomenclator' dan
kend i ad ıyla makbuz kesen' 28 seksen birinci Papa A gat­
ho 'yu;
Sad aka vermeyi bir çeşit ticari işlem, 'bu güvenliksiz
d ünyad an ö bürünün güvenliğine sermaye aktarımı' 29 ola­
rak gö ren ve 'ho şgö rü kenti'ni, 'Şeytan'ın kenti' o larak
mahkûm ed en A ziz A ugustine'i (ö. 430);
Siyasal d üşmanını (Malatesta) iman d üşmanı ilan ed ip
o nd an kurtulmak için elindeki tüm o lanakları seferber
eden,30 v e dinsel gö revleri İsa adma satışa çıkartan geçmiş
papaların en seküleri II. Pius'u;
1302 tarihli bull'u (Ferman) unam sanctum' da 'Seküler
kılıcın Petrus'un ihd asınd a o ld uğ unu inkâr ed enler,
Rab'bin kelamını anlamayanlard ır,' 3' d iye ilan eden Papa
VIII. Bo niface'yi;
1614'te kend isinin Tanrı Kelamı'nın bed enleşmiş biçi
mi, Yüce Prens Mikael o ld uğunu ö ne süren Ezekiel
Meth'i;32

104
Papaları, yapılan sahtekârlıkları o rtaya çıkartanlara ve
diğer sö zümo na yıkıcı unsurlara karşı ko ruyan Papaların
Yanılmazlığı (1870) d o gmasını;
isa'nın vazettiği Kurtuluş'a erişebilmek için eski Muse­
vi Yasası'nı kesinlikle izlemek gerektiğini ö ne süren Ye­
dinci Gün Kilisesi'ni, ya da iman adına serbest aşkı uygu­
layan Oneid a Cemaati'ni ya da Yeho va Şehitleri'ni veya
A hir Z aman A zizleri'ni ya da Mo o ny Cemiyeti'ni; o nayla­
yabilir miyd i?
Sezar'a ait o lanın Sezar'a, Tanrı'ya ait o lanınsa Tanrı'ya
verilmesini vazed en İsa, pisko po slarının Po ntifex Maxi­
mus unvanıyla praeceptum imperetoris (İmparato rluk Yö ne­
timi) üzerind e mandatum dei (Tanrı Yasası) uygulad ıkları­
nı gö rseyd i kuşkusuz yine çiled en çıkardı. Yine papalık el­
çisi (nuncio ), dinsel mahkeme (rota), pro pagand a, araf,
Curia (Din Büro kratlarının to pland ıkları meclis) gibi hiç
d uymad ığı ya da d üşünemeyeceği sö zcükler, aklını karış­
tırırdı. Kend i saf Misyo nu'nun çağlar bo yunca birileri ta­
rafınd an Teo krasi ve Caesaro ­p ap ism gibi, id eo lo jik bi­
çimlere büründ ürüld üğünü gö rse, kuşkusuz yine şaşkın­
lıktan şaşkınlığa sürüklenirdi.
Kend ine sevebileceği bir baba arayan Nasıralı, d üş kı­
rıklıklarıyla yo ğrulmuş bu hüzünlü genç ad am, Vati­
kan'd aki yeryüzü tahtına d ö necek olsa, şunları sö yleyece­
ğini gö rür gibiyim: "Çünkü ben, RA B, ben d eğ işmem...
Bana dö nün, ben de size d ö nerim... Ve siz: N e ile d ö nelim,
diyo rsunuz. İnsan A llah'ı so yar mı? Siz beni so ymaktası­
nız. Ve: Ned en seni so yd uk, d iyo rsunuz." (Malaki, 3:6­7)
Eğer İsrail Tanrısı'nın adı gerçekten de BEN BEN O LA ­
NIM ise, Nasıralı İsa için d e benzeri bir ad d üşlüyo rum:
"BEN N E O LA CA KSA M O ' YUM ."
Nasıralı İsa bu dünyada, varlığına inandığı Öteki Dün­
ya'd a olmak istediğini olabilmek için yaşadı ve ıstırap çekti.
105
Aytunç Altındal
3.4. Bireyin Kimliğini O lumlayan O nun
Farklılığıdır
Deutzlu Rup ert'e gö re (12. yüzyıl, geleneksel manastır
zühd ünün temsilcisi), Tanrı Baba'nm ö zel gö revi 'nesnele­
rin d o ğasını' kurmaktı.33 Tanrı bunu altı Kutsal Kitap Gü­
nü'nd e gerçekleştirip ö zel gö revini tamamlamıştı. Do layı­
sıyla Tanrı Yaratımı'yla (Tekvin) her şeyin Başlangıcı'nı
belirleyen d o ğaüstü unsur (Kişi) o larak gö rülmekted ir.
İnanca gö re bund an so nra Kutsal Ruh'un ö zel gö revi baş­
lamıştır. Kutsal Ruh'un ö zel gö revi, d o ğayı Tanrı'nın ö n­
gö rd üğü mükemmelliğe ulaştırmaktır. Hıristiyanlığın Ki­
liseleri'nin bağlı o ld uğu d o ğmaya gö re, Kutsal Ruh'un
ö zel gö revi bitmemiştir ve hâlâ işlemekted ir. Eğer Tanrı
Baba'nın Özel Gö rev'i, var olan her nesne için, kend i do­
ğasına uygun olan bir başlangıç o luşturmaksa, o zaman
Kutsal Ruh'un ö zel gö revi d e her nesne için, kend i d o ğa­
sına uygun olan Uygun bir So n o luşturmak idi ve halen de
ö yled ir. Çünkü Başlangıcı olan hçr nesnenin kaçınılmaz
o larak bir d e so nu vard ır. Tanrı ile Kutsal Ruh arasınd a
A racı o larak İsa bulunmaktad ır. Yalnızca İnsan ya da in­
sanlık değil, 'bütün yarad ılış' Başlangıç'tan So n'a, zo run­
lu o larak o nunla birlikte yaşar. Do layısıyla İsa Gö ksel an­
lamıyla Başlangıç'ı ya da So n'u değil, gö kyüzünün altın­
d aki Hayat'ı başlangıçtan so na d o ğru yö nlend iren ara­
cı/ arad aki YEN İ'y i (Vahiy, 21:5­6) temsil etmekted ir. İsa
d ünyanın A lfa ve Omega'sıyd ı. İsa'nın kend isinin Ezeli ve
Ebed i o luşunun ned eni bud ur: Lo go s o larak Baba'yla bir­
likte Yaratılış'm bizatihi içind e değil, Tanrı'ya ait o lan
Mutlak M ekân'd a yer almaktad ır. Do layısıyla da, 'Bütün
sel Gö rev 'i Tanrı'ya imanı sağlamak ve Uygun So n'a gö ­
türen uygun yo lu ö ğretmektir.
Başlangıç ile So n arasınd a yer alan zaman süresi, Tarih
 108
Aytıınç Altındal 109

sel zaman olan saeculum (çağ) değil, dinamik, her an mev­

rafınd an yanma alınan Eno ş gibi geld iği yere d ö nmüş
cut Yeni'nin sürecidir. Do layısıyla İsa'nın temsil ettiği yer­
o lur.
yüzü Hayat'ı kavrayışınd a mutlak, saptanmış bir geçmiş
Tanrı'nm Hıristiyan Gno sis'ind eki teslis işlevselliği te­
ya da mutlak, tespit ed ilmiş bir şimdiki zaman yo ktur. Bu
meld e Helenistik d iyalektiğin bir yansımasıd ır. Mutlak te­
ned enled ir ki İsa'yı alego rik o larak değil, sö zcüğün gerçek
kil olan Tanrı ve Tümel olan Kutsal Ruh vard ır. İkisinin
anlamıyla 'BEN N E O LA CA KSA M O 'YUM ' d iye tanımla­
arasınd a ikili d o ğasıyla İsa yer alır. İsa hem ö zeli hem de
d ım. Başlangıç'tan So n'a d ek yaratılmış o lan her nesne be­
geneli simgeler. İçerik ve Biçim'd ir (genel). Mekân ve Z a­
lirli bir 'OLACAK' lık sürecind ed ir. Hiçbir nesne 'OLA ­
man içind e Başlangıç ve So n'un ö zel İçeriği'yle genel Bi­
C A K' halind en kurtulamaz . Hiçbir nesne bu 'O LA ­
çim'in temsil eder; Kutsal Ruh ise Tekil Tanrı'nın tümel te­
CA K'lık halinin dışında değildir. OLA CA K'lık hali temsi­
zahürü'd ür (gö rünüşü). Hıristiyanlığın TekTanrıcı ilahi­
li o larak d ünyevi yaşamın rastlantılarını yö nlend iren sü­
yatınd a Tanrı tekil, o nun tezahürü olan Kutsal Ruh ise tü­
rekliliği ve d eğişimin her yerd e mevcud iyetini belirlemek­
meld ir.
tedir. Tanrı ­ y a da Tanrı'nın o ğ lu­ o larak İsa aşkın (trans­
İsa Tanrı'nm 'insan benzerind e yaratılmış' Bir ve Tek
cend ental) değil, Yarad ılış'tan ve So n'd an kaçınabilen tri­
Oğlu o larak kavranıld ığı takd ird e ö zel içeriği, 'Tanrı ben­
ad quid'diT*
zerind e yaratılmış' İnsan o larak ise genel biçimi vermek­
İsa, Iman'a gö re, Tanrı'nm Lo go s'u ve mutlak zaman
tedir. Hıristiyan d o gmasınd a mekân v e zaman birliği ale­
içind e Yarad ılış'ın aktif­başlangıcıd ır. 'Ölümlü Olan Her
go rik o larak ikili d o ğasıyla İsa tarafınd an temsil edilir.
Musev i'nin Kendi İçind e Ezeli ve Ebedi O ld uğ u'nu d o ğ­
Mekânın (içerik) ve zamanın (biçim) kişileştirilmesi o larak
rulayan substance premiere** o lmak üzere gö nd erilmiştir.
kavranıld ığınd a İsa çelişkiyi bir anlamsızlık ya da d üşü­
(Vahiy, 22:12 "İşte tez geliyo rum; v e herkese kend i işinin
nülmez (bir o lgu ­ ç .) o larak dıştalar. Hem Tanrı hem İn­
o ld uğuna gö re mükâfatım elimd ed ir.")
san o lma çelişkisi İsa mekân ve zaman içind e Tekil Tan­
Hıristiyanlık inancına gö re İsa, Tanrı'nın uygun gö rd ü­ rı'nın içerik ve biçimi, 'BEN ' ve 'İM' (o lmak) o larak algı­
ğü So n'a açılan Bir ve Tek Do ğru, A d il, Yasal, Tanrı tara­ land ığınd a, silinmekted ir. (İnsanın Tanrısallaştırılması ve­
fından gö revlend irilmiş Geçit, Yap ı'd ır (Çıkış). Birey bu ya Tanrı'nm İnsanlaştırılması A ntik Mısır'd a, Greklerd e
kapıd an yalnız başına geçer. Birey bu uygun kapıyı seç­ ve Ro ma'd a bilinen bir uygulamayd ı.)
mesi halind e uygun So n'a ulaşır. Kutsal Ruh'un temsil et­
Mekân ve Z aman kişileştirilmesind e İsa, Tanrı tarafın­
tiği bu uygun son bireyi Tanrı'ya ulaştırır; çünkü Kutsal
d an d iğer bütün insanlar gibi yaratılmış d eğild ir. Tanrı
Ruh bireyin selamete erişmesi için vardır. Kutsal Ruh, bi­
kend ini Kend i Benzerind e ­y ani İnsan (İsa) o larak­ yarat­
reyi yakıp tüketen Had es d eğild ir. A ksine, Tanrı'nm ö d ü­
mıştır. Do layısıyla, Tanrı tarafından Kad er'i çizilmiş değil
lünü, So nsuz Hayat'ı eld e eder. Ve bö ylelikle birey (İnsan)
ama, Lo go s'un kend isi olan İsa, İnsan'm 'içind e' o lmak
Eski A hit'te izi bulunamad an o rtad an kaybo lup Tanrı ta­
üzere gö nd erilmiştir. Çünkü İsa 'Tanrı' içind eki Tanrı'd ır.
* Tricıd quid: Bir mebde bağlı kalmak zo runluluğu olmayan üçüncü terim. V e Tek bir insan kavminin değil, tüm saeculum'a gö re ya­
** Substance premiere (Fr.): İlk töz (ç.n.).
şayan herkesin içind e o lmak üzere gö nd erilmiştir.
no ÜÇ İsa
Kutsal Kitap metinlerind eki kairos (genellikle Z aman
o larak anlaşılan Grekçe sö zcük) kavramı, kutsal yazılar­
daki khronos' dan (genelde zaman için kullanılan Grekçe
sö zcük) ayırt edilmelidir.34 Jo hn A ustin Baker, kairos' u
'Do ğru Z aman' o larak o kumaktad ır. Bence kairos' u Tanrı
planına gö re 'Olacak Z aman'md a o ld uğu şekliyle, yani
'gerçekleşmesi umulan zaman' o larak anlamak d aha do ğ­
ru o lacaktır. Vahiy, l:17­19'd aki "Ko rkma, birinci ve so n,
ve Diri o lan benim; ve ö lü idim, ve işte, ebetler ebed ince
d iriyim, ve ö lümün ve ö lüler d iyarının anahtarları bend e­
dir. İmd i gö rd üğüm şeyleri, ve olan şeyleri ve bund an
so nra vaki o lacak şeyleri... y az ," bö lümü, ö nerime güçlü
bir ö rnek sağlamaktad ır. Kairos 'şimd i o lan'ı gö sterirken,
kend i içind e 'so nra o lacak o lan'ı da taşır. Kairos salt Do ğ­
ru Z aman'a değil, belirsiz bir sürece işaret etmekted ir. Va­
hiy'in üç buçuk günü Danyal'in anlattığı 'zaman, zaman­
lar ve yarı­zamanı'd ır (7:25). Ve ilk Musevi­Hıristiyan bel­
gelerind en biri olan Tibertine Sibyl'ind e de sö zü ed ilmek­
tedir.35 'Z aman, zamanlar v e y arı­z aman' Olacak­Z a­
man'd ır ve ö lçülebilir Z aman (vakit) khronos' dan ayırt
ed ilmelid ir. Ölüm ve Had es'in anahtarını elind e tutan,
Olacak­Z aman'la (birlikte) o rad ad ır ve Olacak­Z aman'ı
temsil ed en bu şahıs tüm Yarad ılış'm o rtak so rumlusud ur.
'Diğer Kral' 'zaman ve yasaların kuruluşunu d eğiştirme­
ye kalkışacak o lan' tek kişidir. 'Z amanın ve yasaların ku­
ruluşu' Tanrı aleyhine söz sö yleyen ve azizlerine acı çek­
tiren Kral'ın elinde d eğişime tabi o lacaktır. Değiştirilebile­
cek olan, 'zaman kuruluşu' ö lçülebilir zaman/ v akit'tir
(khro no s), ama 'Diğer Kral' kairos' u tezahür ettiren Tan­
rı'nm katalizö rü ya da aracı o larak bulunmaktad ır. Tan­
rı'nm planı uyarınca Kral'd a kişileşmiş kairos (Olacak Z a­
man), khronos'da var o lan 'zaman ve yasaların kuruluşu­
nu' değiştirir. İngilizce Church (Kilise) ve A lmanca eşan­
Aytıınç Altındal 111
lamlısı Kirche sö zcüklerinin khronos' un türevleri o lması
rastlantı değildir. Church/ Kirche, d eğişime tabi d ünyevi
kurum o lan khronos' u 'zaman ve yasaların kuruluşu'nu
temsil eder. Fransızca Eglise sö zcüğü ise Ecclesia'den36 gel­
mekted ir ve Papa VI. Clement'a gö re Kilise, (Ecclesia)
iman ko nusund a d eğiştirilmez ve yanılmazdı.37
Öte yand an saeculum hem kairos hem d e khronos' u ba­
rınd ırmaktad ır. Yani eğer kairos A lfa ise, o zaman khronos
O meg a'd ır ­ ama her ikisi d e saeculum'a gö re tanımlanmış
o lmak kayd ıyla. Kairos açıkça, 'Benzerliğe' ko şuttur. İN­
SA N 'a değil. Khronos Yarad ılış'taki İN SA N 'd an yo la çıkar,
İnsan'm Tanrısal benzerliğind en değil. İN SA N 'm Tanrısal
Benzerliği değil bizzat kend isi ö lümlülüğe, bir başka de­
yişle ö lüm ve Had es'e tabi kılınmıştır. 'Do ğru Z aman' ola­
rak kavranan kairos' dan kaynaklanan fikir pırıltıları ka­
nımca geçersizd ir; kairos insanlar için belirli değil, belirsiz
bir datum' dur. İlahiyat açısınd an kendi kairos'unu yalnızca
Tanrı bilir. İnsanlar tarihleri ancak khronos' un alanınd a
tespit ed ebilirler, kairos' un alanınd a değil. Bunun so nucu
o larak da, hiçbir ö lümlü kairos' un tarih ya da d o ğasını
d o ğru o larak ö ne süremez. Tanımsal anlamıyla, khro­
nos' un bilgisi Bilgi A ğacı alanına aittir, ama kairos'un bil­
gisi, Tanrı'nm kairos' un bulund uğu Hayat A ğacı'nm ö nü­
ne saplad ığı kılıçla ko runmaktad ır.
Kanımca Kutsal Kitap bağlamınd a kairos zamanın içeri­
ğine, khronos ise biçimine d enk d üşmekted ir. İsa, Tanrı­ya­
p ısı­İnsan'm khronos' a gö re biçimlend irilmiş kairos' unu
yansıtmaktad ır.
Ezeli­Ebed i Hayat'ın temsilcisi o larak İsa, Tanrı'nm Bi­
çim'ine (Z aman), ezeli­ebed i hayatın bir ve tek Çıkış'ı
(Bab) o larak kavranılan İsa ise İçerik'ine (Mekân) tekabül
ed er. A ncak ezeli­ebed i hayata sahip insan fikri, Yahud i­
lik arasınd a yabancı ve d ışsal bir iddiadır. Oysa Greko ­
 112 Üç İsa
Ro men kuram anlayışı açısınd an bu, tümüyle o lasıdır. Bu
Greko ­Ro men kuram, d aha so nra Hıristiyanlık'ta d o gma
halini almıştır.
Bağlamsal o larak İsa, 'Değişim daimidir' 38 ilkesine tabi
o lan saeculum' u temsil eder. İsa'nın Musevi günd elik yaşa­
mına getird iği yenilik bud ur. Ferisiler, Musev i fraksiyo n­
ları arasınd a yasacı o lanlardı. Yasalara gö re eksiksiz ve le­
kesiz o ld uklarını ö ne sürmekteyd iler. Oysa kend i içind e
her bakımd an yasal ve eksiksiz olan sad ece Tekil Tanrı Ba­
ha'yd ı. İsa'nın Ferisilerle tartışmaları bu karmaşık so run
çev resind e d ö nmekted ir. İsa için tek do ğru, eksiksiz, bü­
tün o lan yasa, Tanrı Yasası'yd ı; Ferisilerin d o kunulmaz
o ld uğunu ö ne sürd ükleri kend i anlayışlarına gö re biçim­
lenmiş o lan yasa değil. Do layısıyla Ferisilerin meşruiyetçi
iddia ve d üzenlemelerine gö re yeryüzünd e Nizamilik id­
d iasınd a bulunmak, o lası değildi. Bu yasa, insan­yapısıy­
dı. M usa tarafınd an vazed ilmişti ve tıpkı Büyük Tapı­
nak'm insanlar tarafınd an yapıld ığı gibi, Tanrı Yasası uya­
rınca d eğişime tabiydi. İsa gö zü pekçe bu büyük Tap mağı
bo zup birkaç gün içind e yenid en inşa ed ebileceğini sö yle­
mişti.
İsa d üzenleyici değil, kurucuyd u. Ebedi hayatı yap an
esaslard an söz ed iyo rd u. Bu d ünyad a her şeyin geçici ol­
d uğunu, ama kendi sö zlerinin so nsuza d ek yaşayacağını
sö ylemişti. Saeculum' un esas ilkesi de her şeyin d eğişimin
her yerd e mevcud iyetine tabi o ld uğud ur ­ yaratılmış şey­
ler kend i içlerinde eksiksiz değildirler. Bu d ünyad a {saecu­
lum) hiçbir şey d üzenli (tam) o lamaz. İsa Tanrı'd an başka,
kendisi dahil hiç kimsenin iyi o lmad ığını sö ylüyo rd u.
Do gmaya gö re İsa bu ned enle yeryüzüne gö nd erilmiş­
ti. Bireylere Do ğru Yo l'u gö stermek için. Onlara eksiklik­
lerini gid ererek, Tanrı ind ind e uygun kılma o lanağını ver­
mek için. Bu nasıl o lacaktı? Eğer her şey saeculum' da d eği­
113
Aytunç Altındal
şimin kalıcılığı ve sürekliliği ilkesine tabiyse, o zaman bi­
reyler 'yenid en d o ğmuşluk'a kav uşabilmek için vaftiz ol­
mak d urumund ayd ılar. İsa gö zü pekçe çağd aş dinsel o to ­
ritenin kurd uğu d üzenleri, stand artlaştırmaları (Musa Ya­
sası) Sekülerleştird i. (Özellikle temiz/ murd ar yiyecekler
ve el yıkama ko nularınd a; İsa tüm yiyecekleri helal ilan et­
ti.) Günd elik yaşama, seküler yaşamd a o lagelen to plum­
sal ve siyasal d eğişimlere uygun d eğişimler d ahil etti.
İsa kend ini aşkmlaştırmış d eğild ir, onu aşkmlaştıran
kehanetti. Saeculum'da Eskato lo jik bir ko numu yo k, ama
etten, kemikten bir varo luşu (mekân) vard ı. Vazettiği sela­
met, Musev i kralın bo yund uruğund an kurtuluşa sınırlan­
d ıran selamete benzemiyo rd u. İsa'ya gö re selamet, Tanrı
ind ind e nizami, tam v e eksiksiz o labilmek için saecu­
lum' un yo zlaştırıcı bağlarınd an kurtuluştu. Musev i saecu­
lum'undan kurtulmayı değil, saeculum' da Tanrı tarafınd an
ayrıcalıklı kılınıp korunmayı istiyo rd u. Musevi gerçekçiliği
v e varlığını sürd ürebilme mücad elesi saeculum'dan kur­
tulma fikrini d ışlamaktayd ı. Bö ylesi bir fikir Musev i'y e
verilmiş o lan bilgelikle çelişmekteyd i. Musev i yeryüzün­
d e yaşamaya yazgılı o ld uğunun bilincind e o lmak zo run­
d ayd ı. Onun esas kaygısı, saeculum'un d ışınd a değil, tam
tersine yeryüzünün neresind e ve nasıl yaşayacağıd ır. Mu­
sevi'nin bu d ünyad a 'ö bür d ünyad aki' gibi yaşamak d iye
bir kaygısı ve bo ş hayali yo ktur.
İsa Babası tarafınd an saeculum' un nihai ve ideal temsil­
cisi o lmak üzere ete kemiğe bürünmüş o larak gö nd erild i­
ği için saeculum' dan selameti vazetmekteyd i. Do layısıyla
N ihai v e Do ğru Çıkış 'Yo l'unu bir tek o biliyo rd u. Değişi­
min her yerd e mev cud iyetine tabi yaratıklara, Uy g un'a
'Çıkış' yo lunu bir tek o gö sterebilirdi.
Kutsal Ruh'un temsil ettiği Uygun So n, ruhun ö lüp da­
ğılması değil, Diriliş'tir (Kıyam). Do ğru Kap ı'd an (İsa) iç­

104
tenlikle ve içind e hiçbir ukd e o lmaksızın geçen birey, öl­
d üğü an, bir ço cuk masumiyetiyle yenid en d o ğacaktır. İsa
o lmaksızın Diriliş o lamaz, ve diriliş o lmaksızın ezeli ebe­
di yaşam o lmaz. Diriliş Tanrı tarafından belirlenmiş Ka­
p ı'd an (İsa) geçenler İçin. ko nulmuştur. Bu ned enled ir ki,
Hıristiyan d o gmasına gö re bireyin seçme ö zgürlüğü İsa'y­
la sınırland ırılmıştır. Do gma açısından ö lüm, mutlak so n
d eğild ir; ö nünd e Diriliş uzanmaktad ır. Ve İsa'ya iman
ed en herkes için'd ir (geçerli ­ç.). Z aten, Tanrı kend ini yal­
nızca İbrahim'e bild irmiştir, ama kö le­kadın (cariye) Ha­
cer, o nu gö ren ilk insan o lmuştur: "V e Hacer kend isine
sö yleyen RA BBİN ismini, Sen, ya A llah, beni gö rüyo rsun
d iye çağırd ı; çünkü dedi: Burada da mı beni gö reni gö r­
d ün?" (Tekvin, 16:13) Ve Tanrıları Yakub tarafınd an çalı­
nan İbrani­o lmayan Laban (Tekvin, 31:30), ibad et aracılı­
ğıyla eğitilen ilk şahıstır (Tekvin, 31:29).
isa'nın Tanrısı (Elo him) tüm insanların sevecen v e mer­
hametli Babası'yd ı. Tümelliği içind e BİR'd ir. A ma İsrail'in
Tanrısı (Yahveh) 'Bizim Tanrımız'd ı. Tikelliği (ö zel) içind e
BİR'd i. "Dinle, ey İsrail: A llahımız olan RA B bir olan RA B­
DİR." (Tesniye, 6:4) İsa kuşkusuz Tanrı o larak Elo him'i
(Theos) kasted iyo rd u; İsrail'in kıskanç yö netici ve yargıcı
Yahv eh'i {kyrios) değil.39 Hakkaniyet kavramı d a, İsa'nın
Tanrısı'yla Musevilerin RA B'bi arasınd aki kavramsallaş­
tırma farklılıklarını anlamad a ö nemli bir ro l o y nar.
RA B'bin başka ulusların to praklarına el ko yup Yahud ile­
re vermesinin ned eni İsrail'in hakkaniyeti d eğild ir. Do la­
yısıyla RA B to prakları İsrail'd eki hakkaniyetten ö türü bir
ö dül o larak vermemiştir. RA B İsrailo ğullarma to prağı İb­
rahim, Ishak ve Yakub'a verd iği sö zü yerine getirmek
amacıyla vermiştir. Ve RA B karşılığınd a kuşkusuz İsra­
il'den hakkaniyet beklemiyo rd u. İsrail'in RA B'bi seçtiği
halkını gayet iyi tanımaktayd ı. Çünkü yazılıd ır ki: "A d am
105
Aytunç Altındal
kend ini yaratand an d aha tahir o lur m u?" (Eyüp, 4:17)
Oysa hakkaniyet İsa için anahtar kav ramd ı. Gerçekte
mevcut yasalar uyarınca Tanrı'nın ö d ülüne mazhar o lmak
için bir zo runluluk o larak hakkaniyete bağlı kalmaları is­
tenmemiş olan Musevileri İsa, selamete ulaşabilmeleri için
hakkaniyetli o lmaya çağırmıştı. Muhtemeld ir ki çağrısına
o lumlu yanıt v erm ek istemed iklerind en d eğil, ama
gelenekleri çiğ nenemey ecek kad ar güçlü o ld uğu için
o lumlu yanıt verememişlerd ir. Çünkü İsa'nın vaat ettiği
selamete erişmek için hakkaniyetli o lmanın o nlar için bir
anlamı yo ktu. İsa'nın vazettiği selamet o nların tasarımla­
rına uyan ya da beklentileri o lan selamet değildi, ikinci
o larak ise, selamete erişmek için mutlaka İsa'nın ö ngö rd ü­
ğü hakkaniyete d ayalı bir yasaya tabi değillerdi.40 Musevi­
ler zaten kend i Tanrıları tarafınd an ö zgürleştirilmişlerd i.
Musev iler Ro malıların ö zgür tebasıydı, kö le değillerdi.
Musevilerin hakkaniyet so runu karşısınd aki tutumları iki
farklı selamet kavrayışının varlığını d o ğrulamaktad ır.
Mad d ileşmiş selamet, kurtuluş kavrayışı ve idealleştiril­
miş selamet kavrayışı. Musev iler yalnızca Tanrıları tara­
fınd an seçilip ilahileştirilmiş değillerdi, ayrıca O'nun tara­
fınd an kurtarılıp ö zgürleştirilmişlerd i de. Museviler için
selamet d ünyevi ko şullara ilişkin mad d i bir ko nuyd u. İsa
içinse selamet id ealize bir fo rmd u ve gö kseld i ve gelecek­
te bekliyo rd u. İsa hayatını bu selamet tanımı için bir bed el
o larak ö d ed i. Titus'un kitabınd a belirtild iği gibi, "Hep imi­
zi tüm kö tülüklerd en kurtarmak ve kend isi için kendisi­
nin o lan, iyiyi yap maya istekli bir halkı arınd ırmak için
kend ini v erd i" (Titus, 2:14).
Bu ned enled ir ki, Museviler ve İsa için selamet kavra­
mı iki zıt anlama işaret etmekted ir. Musev iler selametten
ö zgürlüğü ­herhang i yabancı bir gücün kö lesi o lmama­
y ı­ , İsa ise kend isinin o lacak bir halkı günahlarınd an arın­
116

d ırmayı anlıyo rd u. Kutsal Kitap'ta yazıldığı gibi RA B'bin

yaptığını İsa da yapmıştı. RA B bir ulusu seçmiş, o nu arın­
dırıp yalnızca kendisi için kutsamıştı. İsa ise, bir halkı kur­
tarıp selamete erd irmek, 'kendisinin kılmak' için kendi
hayatını o rtaya ko ymuştu. Bö ylesi bir iddia kuşkusuz Mu­
sa'nın Şeriatı'na ve Musevi anlayış tarzına Seküler, dışsal
bir id d iayd ı. Gerçekte iddianın da ö tesinde, RA B'bin Kud ­
ret v e Hâkimiyet'ine d o ğrud an bir meyd an o kumayd ı.
Musevilerin gö zünd e sırad an bir insan olan İsa, Tan­
SONSOZ,
rı'nın kud retind en ko rkmuyo r ve O'na ö zenerek, O'na,
RA B'be meyd an o kuyo rd u. İsa, Musevi yaşam tarzına NOTLA R,
'Fark'ı getirmişti. Ve yarattığı bu 'Fark' o nun Kimliği'nin
o lumlanması o ld u. DİZİN
 SONSOZ

İsa kendisini yeryüzüne gö nd eren (Yuhanna, 17:18) ve

adını açıklad ığı (Yuhanna, 17:6) Tanrı'nın selamete erişti­
ren tek yol o ld uğunu kanıtlamak için ö ld ü. Mesih İsa'ya
o lanlar dinsel yo rumlara ko nulmuş 'Öbür Dünya'd a de­
ğil, bu mad d i d ünyad a, İsrail'in hâlâ so runlu to prakların­
da gerçekleşti.
Seküler iddialarıyla İsa, kend isini red d ed enlerce kıs­
kançlıkla ko runan Yasa'ya ters d üşmüştü. A ncak Cemaat
Yö neticileri'nin bild iklerini altüst ettiği ve Tanrı gibi, dün­
yad aki bud alaca şeylerle bilgileri mahcup ettiği, güçlüle­
rin karşısına zayıfları ko yd uğu (I. Ko r. 1:19­27) kesindir.
A lime, bilgeye ya da filo zo fa aptalca ya da kabul ed ilmez
gelen şeyler, Pav lus'a gö re müminle mümin­o lmayanı
ayırt etmeyi sağlayan, Uhrevi A klın tezahürleriyd i.
Günümüzd e, yirmi birinci yüzyılın eşiğind e, İsa Sekii­ ,
ler Zeitgeist'in vazgeçilmez bir temsilcisi o larak bizimle

119
 120
birlikte varlığını sürd ürmekted ir. Kilise­dışı(lay) mümin
hâlâ Kutsal Yazılar'd aki talimatlara inanmaktad ır. Ve mü­
mini o lmayan hâlâ Kutsal Kitap'ta peri masalı ya da kıssa
o larak gö rd üğüyle eğlenmekted ir. A ncak d o ğa­üstü varo ­
luşunu inkâr etmek için İsa'ya (Tanrı) en fazla gereksinim
d uyan, A teisttir. A teistlerin İsa'yı inkâr etmek için İsa'yı
inkârı, merkezin nered e o ld uğunu bilmeyen ama merkez­
ci o ld uğunu savlayanlara benzetilebilir. İsa elind en alındı­
ğınd a A teist, çö zülür. Tıpkı Şeytan'ın Kilise'nin elinden
alınd ığınd a d o gmanın buharlaşıp yo k o lacağı gibi. A te­
ist'in Tanrı'nın varlığını red d ed ebileceğini kend ine kanıt­
lamak için İsa'ya gereksinimi vardır. Ve Kilise d e d o gma­
sını sürd ürebilmek için Şeytan'a d iğer tüm to plumsal ku­
rumlard an daha fazla gereksinim d uymaktad ır. Günü­
müzd e Kilise'nin deccal, Şeytan ro lünü o ynamak üzere
A teiste her zamankind en fazla ihtiyacı vardır; A teist d e
inkârını ko ruyabilmek üzere Kilise'nin varlığına gereksi­
nim duyar.
Kilise ile A teistin arasınd a gerçekte ne Tanrı ne d e Şey­
tan'a değil sad ece 'Belgelere ve Kayıtlara' gereksinim du­
yan bilim ad amları yer almaktad ır. Bilim ad amı günü­
müzd e nered eyse bir metinler jand arması ro lünü üstlen­
miştir ve kutsal yazmalar ve rulo lar ko nusund aki o to rite­
sini sürd ürebilmek için p arşö menler d o lusu kanıtı gerek­
sinir. İncelemelerind e İsa, Tanrı o larak ya da İnsan o larak
ya da her ikisi o larak bilim ad amının dışında kimsenin
erişemeyeceği, zor seçilebilir bir Kara Delik'e d ö nüşmüş­
tür. Bu ned enled ir ki Gö klere çıkartılan bo l satışlı kitapla­
rında A ziz Pavlus'un Ro ma istihbarat servislerinin Kim
Philby'si ve ilk Hıristiyan cemaatlerinin de bir çeşit LSD
Çılgınları Çetesi o luşturmak üzere bir araya gelmiş kend i
kendisinin gö zünü bo yayan uyuşturucu satıcıları o larak
sunulmalarına şaşılmamalıd ır.
121
Aytunç Altındal
Günümüz Seküleristi, A teist ya da şö hret kazanmak
için her an rezalet ve sansasyo n peşind e ko şan başarısız
bilgiçlerd en değildir. Bilinçli Sekülerist, kuşkusuz religi­
oöcraf'larm icat ettikleri sahte dini verileri sacerd o talismi
ve bağnazlığı sürekli so rgular v e insan yaşamını etkileyen
seküler d eğişimleri d o gmatize etmeye, d o ktrinleştirmeye,
yasakçılığa ya da stand artlaştırmaya kalkışanların ö nün­
de bir engel o luşturur. Sekülarist Değişim'in her yerd e­
mevcut, 'Fark'mı her nesne üzerind e etkin o ld uğunu ga­
yet iyi bilmekted ir. Do layısıyla d eğişimin her yerd e var
olan mevcud iyetind en kaçabilecek herhangi bir d o gma,
farklılıkların her nesneye içkinliğini d ıştalayabilecek bir
ö ğreti yo ktur. Seküleristin 'bütünsel gö revi'ni yö nlend i­
ren, ko rku değil, bilinçtir. Ve çağımız Seküleristini bireyin
seçim ö zgürlüğü hakkının uzlaşmaz savunucusu kılan da
bu anlayıştır.
Nasıralı İsa kuşkusuz İsrail Tanrısı'nm Onaylanmış el­
çisi d eğild i. İsa Hav ari ve Şakirtleri tarafından o naylanmış
o lan Mesih'ti. Bu, geleceğin Tanrısı için d aha farklı bir
kavrarrisallaştırma gerektird iğind en, ilginçtir. Yani: A pri­
ori İsa, kurulu bir TekTanrılı dinin Tanrısı (ya da peygam­
beri) değil, saeculum'\ır\ gö revlend irilmiş/ atanmış (insan­
yapısı) Mesih'iyd i. İsa'nın ö ğretisind e 'yeni' olan 'Oto rite­
Yetki'yd i. Musevi geleneğind e Tanrı Mutlak Egemenliğin
sahibiyd i ve d ünyev i o to rite Tanrı tarafınd an Musevilere
verilmişti. Ve İsa'nın zamanınd a Sanhed rin tarafınd an
temsil ed ilmekteyd i. Tanrı'nın Egemenliği mutlak, ama
Sanhed rin'in yetkisi gö reliyd i. Yetki, ko lektif bir so rumlu­
luk v e ed inimd ir, ve İsrail'in Yargıç Tanrısı'nm ko yd uğu
kural v e stand artlar uyarınca kullanılmaktayd ı. İsa tüm
İbrani­Musev i tarih içind e kend i yaşamı v e faaliyetleri
üzerind e bireysel o to rite iddiasında bulunmuş ilk insan­
d ır. İsa'yla birlikte birey yaşamına ilişkin ko nulard a ­tıp ­
 104
kı Isa g ibi­ kendi otoritesini ele geçirmiştir. Birey, Musevi
geleneğinde ilk kez kendini yönetebileceği yasal bir temel
bulmuştur. Bu anlamda 'Birey', 'yeni d o ğmuş' kuşaktır.
Bu dünyevi bir Diriliş, kendini­yö neten bir otoriteyi elin­
de tutabilen bireyin uyanışıdır.
Isa aradaki Sanhedrin'in temsil ettiği ö rgütlenmiş oto­
riteyi ustaca devre dışı bırakarak Tanrı'nm Egemenliği'yle
uyumlu İnsan'm kişisel otoritesini günd eme getirmiştir.
Bu İnsan'la kişisel Tanrısı arasında yapılmış 'yeni' bir
A hit'ti. İnsana verilen otorite, Tanrı'nm Egemenliği'nin
üzerinde olamazdı, ama Yaşlılar Heyeti'nin temsil ettiği,
kimi zaman da saptırdığı Yerleşik Şeriat uyarınca düzen­
lenmiş de değildi.
Tabii insanın (sivil) ö zgürlükler(in)den yo ksun bir oto­
rite tam bir otorite sayılmazdı. İsa, bunu bildiğinden, be­
şeri özgürlüklerin ö nünü açabilmek için haram/ helal yi­
yecekler ve vergilendirme so runlarına ilişkin yerleşik ya­
sal kural ve düzenlemeleri geçersiz saymakta d uraksama­
mıştır. İsa'nın halkı için va'zettiği Kurtuluş'a, Ferisi, Sad­
duki ve Kâtibi fraksiyonlarının dayattığı tüm dünyevi sı­
nır, kurumsallaştırılmış âdet, alışkanlık ve kuralların bo­
yund uruğund an da selameti içeriyordu. Bu yeni selamet
kavramı, tekil insanın, hemcinsleriyle birlikte ya da yalnız
başına, bulunduğu yerd e ö zgür ve özerk o labilmesinin
rasyonellerinin temellerini atmış o luyo rdu.
Bunun sonucunda, o rganik siyaseti uyarınca İsa bir ye­
nıleştiriciydi. Tek­Tanrıcılığa üç yeni kavram getirmişti:
Birey özgürdü, kendi iman ve inancına ilişkin ko nularda
kendi otoritesini kullanma hakkına sahipti; birey kendi
toplumunda özerkti; ve bireyin kendi seçimini yapma
hakkı vardı.
Bu 'yeni' unsurlar (ve özellikle birey lehine ho şgö rü so­
runu) İsa'nın öğretileri arasında gö rünüşte en zayıf, ve
105
Aytunç Altındal
kuşkusuz en kabul ed ilmez önerilerdi. Kilise Babaları'nın,
özellikle de A ziz A ugustinus'un kurumsallaştırdığı Kato­
lik Do ktrini zamanla bu zayıf hususları silerek İsa'nın öğ­
retilerini Evrensel Kilise'nin iradesine uyd urd u. Kilise'nin
Oto ritesini kurumsallaştırabilmek için A ziz A ugusti­
nus'un ifadesi kullanılmıştı: " Deus homo factus es, et homo
deus fieret" (Tanrı insanı ilahileştirmek için kendini in­
san(i)leştirdi). Geleceğin relıgıocrat'lan o rdusu ellerindeki
bu yo rumla ilahi ko nularda En Yüce Oto rite makamı kis­
v esine bürünerek ve y ery üz ünd e Kend ini­Kutsamış
Kent'te (ya da Kentler) Egemen Tanrı'nm Bir ve Tek Kut­
sal (yarı­tanrı) Vekilleri olarak hareket etmemek için bir
neden gö rmemişlerdi. İsa'nın o luşturmaya çalıştığı hoşgö­
rüye­mazhar bireyinin Kilise içinde yeni ö zgürlükleriyle
ço k kısa bir ö mrü o ldu; ve kısa zamanda unutuluverdi.
Bunun yerine, religiocrat' lar İsa'yı esas alan bilim üzerine
değil, kendi tasarladıkları Mesih'i esas alan bilim üzerine
temellenen, efsane ve sırlarla do lu yeni bir İsa imgesi oluş­
turdular. Sekülerleşmiş Musevi, ho şgö rüye­mazhar bire­
yin Seküler ve do ğal haklarını arayıp savunan Nasıralı İn­
san İsa'yı gö zlerden saklayan, Kilise­Yapısı­İsa'nm bu ha­
yalet imgesi o ld u...
Eski A hit'te Tanrı, insanlar arasında kayırmacılığı ya­
saklamaktaydı. Ko rumacılığı ve Kayırmacılığı sadece ken­
disine saklamıştı. Örneğin Nuh (ve ondan sonra başkala­
rı) dürüstlüklerinden ö türü Tanrı tarafından kayrılmalar­
dı. Eski A hit'in Tanrı tarafından gözetilen Musevi'si, ö zde
İsa'nın ho şgö rüye mazhar bireyini önceler. Yine de çağd aş
Hıristiyanlaşmış sınıflı ulus­devletleri ve to plumlarına
yö n veren Sekülerleşmiş yurttaşın öncüsü, İsa'nın ho şgö ­
rüye­mazhar bireyi o lmuştur. Burada ö nerildiği üzere,
eğer İsa kendi zamanınd a ö zgürleşmiş bireyin haklarının
peşind e idiyse o zaman günümüzd eki mümin Hıristiyan
 124

N O T LA R
da İsa'nın ho şgö rüye­mazharşahi yönetici kültün kurum­
sallaştırdığı yasa ve düzenlemelerin bo yund uruğund an
ve köleliğinden ö zgürleşmiş ö zerk 'BEN'İM'd ir.
Kilise­Yapısı­Tanrı yo rumuyla Nasıralı İsa, kurumsal­
laştırm ış bir Tanrı'd ır ve gerçek anlamıyla, bir zamanla­
G iriş
rın güçlü Kent­Devleti, Papalık Devleti'nin Tanrısı olarak
Bir ve Tek 'Sözel İmge'yi temsil eder. Ve yirminci yüzyılın 1) Kenneth N . M ed hu rst v e G eo rg e H . M o y se,
başından beri bu 'sözel imge' on do kuzuncu yüzyıl pa­ Church and Politics in a Secular Age
(O xfo rd : Clarend o n Pres, 1988), s. 18.
paz­aleyhtarlığmın şu Tanrı­karşıtı vaazını izleyen çağdaş
2) Karel D o bbelaere,
kiniklerin* ve A teistlerin şu meş'um reddiyesiyle karşı
Secularization: A Mıılti­Dimensional Concept,
karşıya kalmıştır: Homo homini deus est (İnsan insanın Tan­ Current So cio lo g y , Cilt 29, Say ı: 2, Yaz 81.
rısı'dır). Sag e Yay . ' Kav ram (Sekülerleşm e/ d üny ev ileşm e) ilk o larak
İşte bu bakış açısıyla A teistlerin eleştirdikleri İsa ger­ 1648'd e W estp halia Barışı' na y o l açan g ö rü şm eler sırasınd a

çekte religiocrat' ların d enetimind eki Kilise'nin o nların Fransız Lo ng uev ille tarafınd an kullanılmıştır, (s. 8)
3) D av id M artin,
ö nüne ko yduğu, Kilise'nin kendi çıkarlarına uygun olarak
A General Theory of Secularization,
kurgusal planda yeniden inşa ettiği, bir gö lge­o yununun Exp lo ratio ns in interp retativ e So cio lo g y ,
baş aktörü yapılmış olan İsa'd an başkası değildir. (O xfo rd : Basil Blackvvell, 1978).
4) A lıntılar D o b b elaere' d en, a.g.y., s. 9,
M arty ' nin, Varieties of Unbellef ind en,
( N ew Yo rk, H o lt Rinehart, 1964), s. 145
5) M artin, a.g.y. s. 9.
6) D o b b elaere, ay nı cilt, s. 9.
7) W illiam A . Christian, Sr.,
Doctrines of Religious Communities
(A Philo so p hical Stu d y ,
N e w H av en: Yale Univ ersity Press, 1987), s. 211.
8) Christian Sr., a.g.y., s. 212.
9) Christian Sr., a.g.y., s. 210.
10) Pao lo Pro d i,
The Papal Prince,
( C am b rid g e: C am b rid g e Univ ersity Pres, 1987
Çev iren: Su san H askins), s. 162.
11) D o b b elaere, a.g.y., s. 25. k

12) H arv ey Co x,
Religion in the Secular City
Cynics: Tüm değerlerin önemsiz ve geçersiz olduğunu, bunları umursama­
mak gerektiğini öne süren doktrin, (y.n.)
125
104
Aytunç Altındal 105

(Nevv Yo rk: Sim o n and Schuster, 1984). 18) İng iltere'd eki 'H ıristiy an So sy aliz m i' için bkz . Fabian Bild irileri,
13) D av id L. M iller ö z ellikle no . 42. Christian Socialism, Rev . Stew art D. H ead lam 'in
The Neıv Polytheism bir ko nuşm ası, bir Fabian D erneğ i y ay ını (Lo nd ra, 1894).
as, Texas: Sp ring Publicatio ns, 1981). Rev . H ead lam ' a g ö re M esih. 'O seküler, sosyalist görevleri küçük
A y rıca bkz . H enry Cö rbin'in ö nsö z m ektubu v e Jam es Hill­ ölçekte Filistin'de gerçekleştirmiştir' (s. 6­7).
m an' ın eki. A BD ' d e The Christian Socialist, C hic ag o 'd a ay d a iki kez y ay ınla­
14) A lasd air M ac : N ty re v e Paul Rico eur, nan sekiz say falık g az ete.
The Religioııs Significance of Atheism, Ö z ellikle bkz . The Socialism of Jesus,
(Co lo m b ia Univ ersity Pres, 1969) Rufus W . VVeeks, g ru b u n y ay ınlad ığ ı bir kitap çık. A lm any a için
15) A nd rew M . Greeley , ö z ellikle bkz . Der rote Pfarrer G eo rg Fritz e (1874­1939), H ans
Religion/A. Secular Theory, Pro ling heuer (Kö ln: Pahl­Rug enstein 1989), 'Relig iö ser So z ialis­
( N ew Yo rk: Free Pres, 1982) m u s und Katho liz ism u s' ko nu su nd a ilg inç belg eler su nm akta­
Greeley Seküler'i Kutsal'ın d eğ il, D insel'in karşısına ko y m akta­ d ır (s. 204­210). İsv içre için ö rneğ in bkz . Rev . H erm ann Kut­
d ır. "Teo rim , 'Seküler' bir teo rid ir. Bund an bir 'Sekülerleştirm e' ter'in kitabı They must or God and Social Democracy, C hic ag o 1908.
kuram ını ­ d inin g eçm işte g enellikle belirsiz bırakılan bir z a­ Kilise'nin İkinci D ü ny a Sav aşı sırasınd a A BD ' d e ki anti­so sy alist
m and a o ld u ğ u nd an d aha ö nem siz o ld u ğ u nu ö ne süren bir ku­ faaliy etleri için Bkz . Paul Blanshard 'ın American Freedom and
ram ı­kast etm iy o rum . Teo rim , ay rıca ilahi v e d üny ev i birbirin­ Catholic Poıver (Bo sto n: The Beaco n Pres, 1949).
d en kesin hatlarla ay rılm ış iki alanm ış gibi, 'Seküler'i 'Kutsal'ın 19) Yv es Co ng ar, La Crise dans l'Eglise et Mgr Levebvre (Paris: O erf;
karşısına d a ko y m am aktad ır. Tersine, Seküler ile Kutsal'ın b ir 1976).
b iç im d e ay rı o lm akla birlikte, ikisi arasınd aki sınırın belirsiz v e 20) Ç ekişm e, b u hran v e g erilim d en ari bir Kilise, Pav lu s'su z bir Ye­
g eçirg en o ld uğ u kanısınd ay ım . Sekü ler her g ün Kutsal'a m ü d a­ ni A hit' e benz er! Ro m a v e Biz ans Kiliseleri içind eki v e bunlar
hale ed erken, Kutsal d a Sekü ler'e m ü d ahale ed er. Ben, Seküler'i arasınd aki çekişm eler halen sürm ekted ir. Ö z ellikle bkz . L. D uc­
Eklesiy astik'in karşısına ko y m ay ı y eğ liy o ru m " (s. 1). hesne'in L'Eglise au VI em e Siecle (Paris: A nc ienne Librairie
16) Bkz . Eu g en Biser'in Argumente Für Go ff'd aki Tanrı tanımı. (A l­ Fo ntemo i/ ıg, 1925) v e Les Premiers temps de l'Etat Pontifical (Pa­
m any a, H erd erbücherel, 1987): 'Go tt ist nicht nu r g ro sser als je­ ris: Fo ntem o ing , 1911).
d er Beg riff v o n ihm , er ist auch g ro sser als jed er Bew eis'. (Tanrı 21) Jud ith H errio n, The Formation of Christendom' da
y alnız ca o nunla ilgili her d ü şü nc ed en d eğ il, her kanıttan d a d a­ (Lo nd ra: Fo ntana Pres, 1989),
ha b üy üktür.) 'H ıristiy anlık âlem i' terimini inceler. H errio n'u n işaret ettiği gi­
(G. Krau s'u n makalesi, s. 71). bi, b u terim ilkin A ng lo ­ Sakso n İng iltere'd e kay ıtlara g eçm iştir
17) Bunu g ö sterm ek için iki ö rnek y etecektir. Pap a XII. Pius, 'Provi­ v e ö nceleri H ıristiy an bağ lılığ ını b elirlem ed e kullanılan Latince
da Mater Ecclesia'yı 2 Şubat 1947 tarihind e y ay ınlad ı. Kilise ka­ G rekç e Christianitas y a d a oikumene sö z cükleriy le arasınd a tam
no nisti Bernhard Pu sc hm ann'a g ö re bu A nay asa Sekü ler bir bel­ bir ko şutluk y o ktur (s. 8).
g ey d i. A lm any a 1948'd e kend i 'erstes d eutsches Sekülarinsti­ 22) 'Sü rg ü n kiliseleri' eski­so sy alist ülkelerd e bir z am anlar y asaklı
tut'u, M arien Kard eşler Birliğ i/ Enstitüsü'nü kurd u. A y nı yıl, 20 o lan kiliseleri tanım lam ak için kullanılır. H ild esheim Pisko p o su
M ay ıs g ü nü Trier Pisko p o su kano nik Marienschzvestern kuru­ Jo sef H o m ey er' e g ö re p ek ço k kilise, kend i to p raklarınd a tutsak
m u nd an resm en Seküler Enstitü o larak sö z etti. Bkz . H u b eri d u ru m d ay d ı. Bkz . 24­27 Ekim 1991 tarihlerind e Hanno v er"He
M o hr' u n Das Katholische Apostolat/Zur Strategle und Taktik de s po­
to p lanan ' A v ru p a' y ı D üşlem ek­Birleşik A v ru p a' d a Hıristiy anlı­
litischerı Katholizismus,
ğın Gelec eğ i' başlıklı Uluslararası Ko nferans'ın y ay ınlanm am ış
(Berlin: Rutten und Lo ening , 1962), s. 138­139. z abıtları. Ö z ellikle bkz : Janu sz N ag o rny 'nin (Ly ubliy ana) ko ­
128 Aytıınç Altındal 129

nuşm ası. (Bu m etinler Fo rschung institut für Philo so p hie, H an­ 6) Ro lf Rend to rff,
no v er' d en sağ lanabilir.) Tü m A v ru p a' d an 137 Kato lik rahip , Israels Glaube in der Geschichte,
A v ru p a' nın Yenid en İncil'e D ö nm esi çağ rısını y inelem ek için (Die Jud en, G ü ter Stem b erg er H rsg .)
Ro m a' d a to p land ı (25 Kasım ­ 14 A ralık 1991). Bir İsv içre g az e­ (M ünih: V erlag C. H . Beck, 1990), s. 28.
tesinin bild ird iğ ine g ö re, A v ru p a' nın y enid en İncil'e D ö nd ü rü l­ 7) M ircea Eliad e,
m esi y alnız ca eski­ko m ünist ülkelerle sınırlı o lm ay ıp , '(so nd ern Das Heilige und das Profane,
au c h) Sakularisierte VVesteuro p a'yı (ö z ellikle) d üny ev i/ Seküler (Suhrkam p , 1990), s. 97.
Batı A v ru p a' y ı d a kap sıy o rd u. (Bu so nraki bir g elişm ed ir. N o m inal o larak H int v e Grek mistik
(Tag es A nz eig er/ M ic hael M eier, 18.12.1991), s. 8. felsefe unsurlarının M u sev i ö ğ retisine d ahil o lm asıy la başlam ış­
23) Kilise'nin İnsan H akları'na ilişkin tutum u için bkz . Die Kirche tır.)
und die Menshenrechte ( D o ku m ente 5, herausg eg eben v o n d er 8) Ig naz M ay b au m ,
Pap stlichen Ko m m issio n (Justitia e Pax, 1976) Pap a XXIII. Jean Trialogııe Betıveen Jeıv, Christian and Müslim,
Pau l' u n ko nuy a ilişkin, Pacem in tenis, s. 7'd eki y o rum u. (Lo nd ra: Ro u tled g e and Keg an Paul, 1973), s. 143.
24) R.H . Taw ney , "Ku tsal Kitap İbranice'sind e b ö y le bir sö z c ük (kültür) y o ktur.
Religion and the Rise of Capitalism, İsrail ib ranic e'sind e kültür'ü karşılay an sö z c ük ise elektrik'i
(Pelican Bo o k, 1975), s. 274. karşılay an sö z cük kad ar y enid ir."
9) Pey g am berlerin m ecaz i d ili v e bunların y o ru m u Sir Isaac N ew ­
to n'un Observations Upon the Prophecies of Daniel, and Apocalypse
Birinci Bölüm
of St. John' unda tartışılmıştır. (Lo nd ra: J. D arb y and T. Brovvne,
1) Ro bin Lane Fo x, 1733. Tıp kı basım , Z ürih, A . A ltınd al & Co ., ' M o d u s V iv end i',
Pagans and Christians, 1985). Pey g am b er (­si) d il (­i) için bkz . ikinci Bö lüm .
(Peng uin Bo o ks, 1988), s. 30. Sir Isaac N ew to n, a.g.y., s. 145 (d iğ er tartışm alar için bkz . bö lü­
'A d larını ilkin H ıristiy anlar v erm iştir, Pag ani.' m ü n b ütünü).
Sap kınlık, O rto d o kslu k v e ho m o d o xy için bkz . s. 31. 10) Fo x, a.g.y., s. 33.
Religio ve supertitio için, b kz . s. 32. ' A nad o lu ' d a halk Kutsal v e A d il bir İlah'a şeref su nard ı...' Kut­
2) VV.H.C. Frend , sal ateş için bkz . Levvis M u m f o rd ,
The Rise of Christianity, The City in History,
(D arto n, Lo ng m an and To d d , 1984), s. 21. (Peng uin, 1979), ss. 150,182; Kutsal Yo llar için bkz . s. 161.
3) Benz eri bir ö nerm e için bkz . Tho m as M erto n, 11) Theio s aner kav ram ının farklı bir y o ru m u için bkz . M o rto n
No Man is an Island, Sm ith'in m akalesi: On the History of the 'Divine Man', (Pag anis­
( N ew Yo rk: Dell Pub. C o „ 1957), s. 39. m e, Ju d aism e, Christianism e/ Influences et A ffro ntem ents d ans
'H er şey ay nı and a hem iyi hem d e kusurlud ur.' le M o nd e A ntiq u e/ M elang es o fferts a M arc es Sim o n.
4) A d in Steinsaltz , Paris: Ed itio ns E. D e Bo ccard , 1978), ss. 335­345.
The Essential Talmud, 12) Theo d o r G o m p erz ,
(Bantam Bo o ks, 1977, ss. 214­215; İbranice'd en çev iren: C hay a The Greek Thinkers,
Gala i). (Lo nd ra: Jo hn M u rray , 8. b asım , 1969).
5) Bertrand Russell, Cilt I, s. 150.
W hy I am not a Christian, 13) Franz Ro senz w eig ,
(Lo nd ra: Unw in H u m an Ltd ., 1989), s. 26. The Star of Redemption,
130 Üç İsa Aytunç Altındal 131

A ktaran M ay b au m , a.g.y., s. 59. Jero m e' a (yakl. 341­420) d ay anm aktad ır. A z iz Jero m e' a g ö re,
'M u sev i herhang i bir şey e inanm az , o , inancın kend isid ir.' (s. M ery em ' in annesi H annah kısırd ı v e ko casıy la g eb e kalm ad an
342) y irm i yıl y aşam ıştı.
14) Franz Ro senz w eig , 25) Esseneler v e H akkaniy et Belleticisi iç in bkz . İskend eriy eli Phi­
"Tanrı' y la birlikte, am a 'd in'siz y ü rü y o ru z ." lo .
A ktaran M ay b au m , a.g.y., ss. 81 v e 168. Quod Omnis Probus Liber,

15) Sir Isaac N ew to n, a.g.y., s. 145. Yaşlı Plinius,

(D iğ er tartışm alar için bkz . Bö lü m ü n bütünü). Historica Naturalis,

16) A Po w ell D av ies, V. Kitap , Bö lü m 17 v e

The Meaning of the Dead Sea Scrolls, Josephus, W ars of the Jeıvs

(Sig net Key Bo o k, 1956), s. 90 Kitap XVIII, i. 5 v e Kitap XV , x, 5. çev iriler D av ies'd en, a.g.y., Ek.

17) O nları Yo ahim v e H annah o larak tanım lay an İnd iler d eğ il, 'g e­ 26) "H ıristiy an felsefi tarihi bir H ıristiy an'la d eğ il, am a bir M u se­

lenek'tir (H annah lütuf anlam ına gelir). A z iz H annah cultus'u

v i'y le, İskend eriy eli Philo 'y la b aşlam aktad ır", 'Philo ', s. 137, H.
Chad v v ick'd en aktaran Frend , a.g.y., s. 50.
14. y üz y ıld a kabul ed ilmiştir. Bkz . Book of Saints.
27) H aham M ay b au m ' u n d a belirttiğ i gibi, 'Kutsal Kitap p ey g am ­
18) Bö y lesi bir kentin v ar o lu p o lm ad ığ ı çağ d aş tarihçiler v e ilahi­
berlerine her z am an y akın o lan M usev iliğ in ku ram sallaşm ış bir
y atçılarca tartışılmaktad ır. A lan VVatts'a g ö re, 'N asıra' d al anla­
d in haline g elm esine g erek y o ktu ... M usev ilik ku ru m sallaşm ış
m ına g elirken A z iz Bernard b u nu 'çiçek' o larak y o ru m lam akta­
bir d ind en ço k, p ey g am b ersi bir harekettir.' a.g.y., s. 168.
d ır. A lan YVatts.
28) Bkz . Steinsaltz , a.g.y., ss. 24­25­26.
Myth and Ritual in Christianity,
29) M ay b au m , a.g.y., s. 167.
(Lo nd ra: Tham es and H u d so n, 1983), s. 116.
30) M ay b au m , a.g.y., a.y.
19) Pap a IX. Pius Yu su f'u resm en ev rensel kilisenin ko ru y u c u azizi
31) A lfred Kuen
ilan etm iştir. A y rıca çalışanların ko ru y u c u az iz i say ılır v e 1 M a­
Je Batirai Mon Eglise,
yıs g ü nü o na hasred ilmiştir. Bkz . Book of Saints, a.g.y., s. 320.
(V ev ey : Ed itio ns Em m aü s, 1967), ss. 296­297.
M atta'y a g ö re Yusuf Yaku b ' u n o ğ lu, (M atta, 1:16) Luka'y a
32) Kuen, a.g.y., s. 273.
g ö rey se (Luka 3:23).
33) Ku en, a.g.y., s. 274.
20) "Bu , İbranice Jeho shu ah, Jo shu s y a d a Jeshua'nın G rekç e biçim i­
34) Çeşitli y az arlar H ıristiy an M anev iy atçılığ ı'nd aki huz ursuz luk
d ir. O rijinal G rekç e IH C O YC o larak y az ılır v e H ıristiy an sim g e­
v e belirsiz likleri ird eley ip belg elend irm işlerd ir. Bunlard an üçü­
ciliğ ind e IC.IH C. ya d a IH S o larak kısaltılır."
nü anacağ ım :
21) Sukka 49 b.
H ub ertus M y narek,
Der Babylonische Talmud,
Religiös ohne Gott,
(M ünih: VVilhelm G o ld m ann V erlag . A usgev v ahit, übersetz t
(G o ld m an V erlag , 1987);
und erklart v o n reinho ld M ay er, 1965), s. 101.
Les Sects et l'Eglise Catholicıue,
22) A lan W atts,
Le D o c u m ent Ro m ain/ Intro d uctio n d e Jean V ernette d eleg ue
Nature, Man and W oman,
d e l'Ep isco p at/ Presentatio n d e 200 g ro u p es relig ieux (Paris,
( N ew Yo rk: V intag e Bo o ks, 1970), s. 168.
Cerf, 1986);
23) Frend , a.g.y., s. 177.
M ax Bo ud erliq ue,
24) 'Bakire D o ğ u m u ' g enellikle M ery em ' in El D eğ m em iş Gebeli­
Sectes
ğ i'y le karıştırılır. Bu ikincisi, 19. y üz y ıld a bir İm an İlkesi haline Les m anip ulatio ns m entales,
g etirilmişti. Bu fikir, Kato lik d o g m anın sav u nu c u larınd an A z iz (Ly o n: Chro niq ue, 1990).
104 Aytunç Altındal 105

İkinci Bölüm 13) Jo hn D ew ey ,

Reconstruction in Philosophy,
1) VVilliam A . Christian Sr., a.g.y., s. 73. (N ew Yo rk: M ento r, 1950), ss. 152­153.
2) Christian Sr., a.g.y., s. 80. 14) Kuen, a.g.y., s. 57.
3) Sekülerist d ey im i G eo rg e Jac o b H o ly o ake tarafınd an icat ed il­ 15) Frend , a.g.y., ss. 97­98.
miştir. H o ly o ake kend ini ateist d enen kişilerd en ay ırt ed ebil­ 16) Frend , a.g.y., ss. 91­97.
m ek için, 1892'd e A v am Kam arası'na kabul ed ild iğ ind e Kutsal 17) Frend a.g.y., s. 93.
Kitap üz erine y em in etmiştir. H o ly o ake İng iltere'd e A teiz m v e 18) Levvis M u m f o rd The City in History'de şö y le y az ar:
küfür suçlam asıy la hap se m ahkû m ed ilen so n kişiy d i. Bkz . M ic­ " N e ki hay at bir kez , tanrıların benz eri o larak, b ö y lesine kutsal­
hael J. Buckley . ca kav ram ld ığ m d a, kad im kentin kend isi bir cennet­benz eri ha­
At the Origins of Modern Atheism, line g elip Ro m a d ö nem ine d ek bö y le kald ı.", a.g.y., s. 86.
(Yale Univ ersity Pres, 1987), ss. 10­11. Pav lus o lasılıkla bu benz erlikten (sim ulacrum ) kend i Gentile
4) Bkz . D iana VVood, Kilisesi'ni b iç im lend irm ed e y ararlanm ıştır.
Clement Vl/Pontifieate and Ideas of an Avignon Pope, 19) Kad im G rek Lo g o s kav ram ı, g erçekte d ışsal, Seküler bir 'Keli­
(Cam brid g e: C am b rid g e Univ ersity Press, 1989), s. 1 v e 204. m e ' v e/ v ey a 'İlke'y d i v e M u sev i 'Yo l' v e d iline kesin bir ihtiy at
5) Christo p h Güntert, Ludvvig Sc hm u g g e, A y tunç A ltınd al (H rsg ) kay d ıy la, so nraları d ahled ilm işti. O lasılıkla Philo 'nu n Lo g o s' u
Strassburg und die Judenverfolgung 1348/49, kav ray ış tarzı ned eniy le ilkin (A racı o larak) İsa'd a kişileştiril­
(Z ürih: A . A ltınd al & Co ., ' M o d u s V iv end i', 1991). İlk kez bu ki­ m iş, so nra Kutsal Ru h'la ö z d eşleştirilmiş v e en so nu nd a Tes­
tabın y az arı tarafınd an A v ru p a' nın g ü nd em ine g etirilen b u lis'in ikinci kişisi kılınmıştı. V e usul uy arınca, Lo g o s so nund a
" Unutturulmuş" katliam , A BD ' li Yahu d i eğ itimci So nia Lev itin (İsa o larak) Kilise'y e hasred ilmişti. Giz em li v e/ v ey a sap kın
tarafınd an ro m anlaştırılm ıştır. Bkz : The Cure, N Y. 1999. (H eretical) b iç im lerind e Lo g o s 'v ar o lan' (insanların g ö z lem le­
6) Patricia C ro ne­M ic hael C o o k, y ebileceğ i) ile 'v ar o lan­üstü' (Tanrı) arasınd a nihai d üz enley ici
Hagarism/The Making of the Islatnic W orld, kuv v etin nişanesine ind irg enebilir. Lo g o s­İsa­Kilise v e 'v ar o ­
(Cam brid g e: C am b rid g e Univ ersity Press, 1977). lan­üstü' için bkz . Rud o lf Steiner,
7) 'A p p elantlar' 1600 y ılınd a Ro m a' d a o rtay a çıkan bir g ru p sekü­ Le Christianisme et les Mysteres Antiques,
ler d in g ö rev lisid ir. Bkz . Ed w ard N o rm an, (Cenev re: Ed itio ns A nthro p o so p hiq u es Ro m and es, 1985), ss.
Roman Catholicism in England from the Elizabethan Settlement to the 149­151 v e 154.
Second Vatican Council,
(O xfo rd : O xfo rd Univ ersity Press, 1985), s. 43 v e s. 55.
Üçüncü Bölüm
8) A ug ust M . Kno ll,
Katholische Kirche und seholastisehes Naturrecht, 1) V ikto r Frankl,
(N euw ied : Luc hterhand , 1968), s. 34. The W ill to Meaning, aktaran, M o she Ko hn, 'M an: Partner in Cre­
9) Kno ll, a.g.y., ay nı y erd e. tio n' başlıklı m akalesind e.
10) Dav id E. Jenkins, D u rham Pisko p o su, 2) Bkz . M o she Ko hn' u n m akalesi
God, Politics and Future, 'Shame proves us human, keeps us humble',
(Lo nd ra: SC M Pres Ltd ., 1988), XII­XIII. (The Jerusalem Po st, 14 Ey lül 1991).
11) Jenkins, a.g.y., s. 46. 3) M ay b au m , a.g.y., s. 167.
12) VVatts, 4) Jq hn R. W . Sco tt,
Nature, Man and W oman Basic Christianity,
a.g.y., ss. 161­162. (İng iltere: Inter­V arsity Pres, 1983), s. 92.
 Aytunç Altındal 105
104

20) Buckley , a.g.y., s. 27.

5) M ic hael Baig ent, Richard Leig h,
21) N inian Sm art,
Verschluss­Sache Jesus,
The W orld Religions,
(M ünih: D ro em er Knaur, 1991),
(Cam brid g e: Univ ersity Press, 1989), s. 47.
Paulus, rö m esc her A g ent o d er Info rm ant?,
22) Hebblethv v aite, a.g.y., s. 10.
ss. 275­279. Ölü D eniz Yaz m aları' na ilişkin d aha eski bir tartış­
23) Bkz . Ö z ellikle D av id Yallo p ' u n,
ma için bkz . Philip E. Ro ss' u n m akalesi.
In God's Name/An Investigation into the murder of Pope John Paul I,
Overvieıv: Dead Sea Scrolls,
(Co rg i Bo o ks, 1989).
(Scientific A m erican, Kasım 1990).
24) Jo sep h M c D o w ell­Bart Larso n,
Po lem ikler için bkz .
Jesus, A Biblical Defense of his Delty,
Ed m u n VVilson'un
(Califo rnia: C am p u s C ru sad e fo r Christ, 1983), ss. 21­24.
The Dead Sea Scrools 1947­1969,
25) Liber Po ntificalis, a.g.y., s. 2
( N ew Yo rk: O xfo rd Univ ersity Press, 1989), ss. 16.
26) Liber Po ntificalis, a.g.y., s. 4.
6) D av id ­Christie M urray ,
27) Liber Po ntificalis, a.g.y., s. 14.
A Hıstory of Heresy, (O xfo rd : O xfo rd Univ ersity Press, 1989), s.
28) Liber Po ntificalis, a.g.y., s. 74.
16.
29) Frend , a.g.y., s. 596.
7) Fo x, a.g.y., s. 513.
30) Pao lo Pro d i,
8) Frend , a.g.y., s. 102.
The Papal Prince, a.g.y., s. 121.
9) Fo x, a.g.y., s. 419.
31) Lam o nt, a.g.y., s. 18.
10) Russell, a.g.y., ss. 34­35. Luther d ahi, 'Kim se d ü ny anın kansız
32) H .C. Erik M id elfo rt,
y ö netilebileceğ ini sanm asın. Siv il kılıç kızıl v e kanlı o lm alıd ır,'
Insanity and Cııltııre/Understanding Popular Culture,
d em ekten kend ini alam am ıştı.
Stev en L. Kap lan (Yay .)
Bkz . Taw ney , a.g.y., s. 110.
(M o uto n Publishers, 1984), s. 138.
11) Peter Hebblethv v aite,
33) Giles Co nstable,
bı the Vatican,
Renezval and Reform in Religious Life.
(Lo nd ra: Sid g w ick and Jackso n, 1986), s. 53.
Renaissanc e and Renew al in the Tvvelfth C entu ry 'd e,
12) Frend i a.g.y., ss. 573­574.
Benso n L. Ro bert­Co nstable Giles (Yay.),
13) Buckley , a.g.y., ss. 38­39.
(O xfo rd : Clarend o n Press, 1985), s. 47.
14) Buckley , a.g.y., s. 363.
D eutz lu Rup ert için ay rıca bkz. Jean Leclercq'in The Renezval of
15) Buckley , a.g.y., s. 2.
Theology başlıklı m akalesi, a.g.y., ss. 69, 77.
16) Buckley , a.g.y., ay nı y erd e.
34) Bkz . Jo hn A ustin Baker'in m akalesi
17) The Book of Pontiffs,
The Right Time, Fem inine in the Chu rc h'd e,
(Liber Po ntificalis) Çev iren v e ö nsö z : Ray m o nd Dav is (Transla­
Yay ınlay an: M o nic a Furlo ng ,
ted Texts fo r H isto rian/ Latin Series V. Liv erp o o l Univ ersity
(Lo nd ra: SPC K; 1984), ss. 163­177.
Press, 1989), ss. 1­3.
35) D av id Flusser,
18) Stew art Lam o nt,
An Early Jezvish­Christiân Document in the Tiburtine Sybil,
Church and State/Uneasy Alliances,
Pag anism e, Ju d aism e, Christianism e'd e,
(Lo nd ra: The Bo d ley H ead , 1989), s. 71.
a.g.y., ss. 153­183 v e ay rıca
19) Osservatore Romano, İng iliz ce, 29 Ekim 1984, aktarın H ebbletth­
Flusser'in Jesus'u (H am b u rg , Rovvohlt, 1968).
vvaite, a.g.y., s. 54
136 Üç İsa

dizin
36) Kuen, a.g.y., s. 42.
37) W o o d , a.g.y., s. 35.
38) Dew ey , a.g.y., s. 67.
39) Yahv eh (Kyrio s) v e Elo him (Theo s) için bkz. Frend , a.g.y., s. 214.
40) "İbraniler arasınd a her yeni tarihsel felaket, seçilmiş halkın ken­
d ini kaptırıp ko yv erd iği g ünah âlemlerind en ö fkeye kapılan
Yahv eh'in bir cezası o larak g ö rülürd ü... Onların gö zlerini haki­
ki 'Tanrı'ya çev irerek d o ğ ru yo la d ö nd üren tek etken, tarihsel
felaketlerd i." Bkz. M. Eliad e'nin The Myth ofEternal Return'ü,
(Büyük Britanya: A RKA N A , 1989), ss. 102­103.
A yrıca bkz.,
I. Samuel 12:10,15.

A ç
A d cılar, 4 çifte stand artçılık, 49, 82
A p ellantlar, 51
arcarius, 105
D
Deus­A bsco nd itus, 20,
B
d ışsal id d ia, 43
Birleşik A v rup a, 5 Do ğu d esp o tluğu, 17
Bütünsel Gö rev , 35, 37, 38, 40, 51

E
c
eklesio lo ji, 88
Cebrail, 28 El, 16
Circumcellio nlar, 93 esirgeyici, 30
Cizv itler, 51
 138 Üç İsa Aytıınç Altındal

F M teleo lo ji, 84 Y
teşuv a, 22
fed eratif birlik, 5 m and atu m d ei, 106 Yahud i­H ıristiy an g eleneğ i, 3
Tev rat, 61
fid eist, 84 militan kilise, 49 y az g ı, 82
theio s aner, 120
y enid en Kato likleştirm e, 6
theo s, 114
G N triad q uid , 108

g erçekçiler, 4 no m enclato r, 105

z
no n sequito r, 54 ü Z eitg eist, 23­24
z eit­o nhe­g eistk, 24
H u nam sanc tum , 105
O
H ag g ad ah, 62, 77
H ıristiy anlık, 2, 5, 25, 30, 32, 40, o to rite (ad em ­i m erkez i), 52
50, 52, 53, 7 8 , 1 0 8 , 1 1 2 , 1 2 7

P
i
Pap alık Dev leti, 124
id eal insan tip i, 39 p ap az aley htarlığ ı, 124
in p rincip o , 67 Praec ep tu m im p ereto ris, 106
insan hakları, 6, 58
iy imserlik, 91
R
relig io crat, 89­92, 103,123­ 124
K
kairo s, 110­111
S
karşıtlık, 25
kateg o rileştirm e, 61 sacerd o talist, 89, 102
Katheno teistler, 12 seküler id d ia, 43, 48­49, 90, 119
kay ırmacılık, 49, 123 so y ağ acı, 31­32, 37
kehanet, 13, 19­20, 26, 29, 32, 52, so y utlanm a, 65, 67, 71
60, 79, 97­ 100,113 sö z el im g e, 124
khro no s, 110, 111 substance p rem iere, 108
kö ktencilik, 6, 38 sürg ün kiliseleri, 5
ky rio s, 114

T
L Tanrı'nın inay eti, 19
laikleştirme, 1 tap ınm a, 18, 22, 34, 101
Liber Po ntificalis, 111 tefsir­i ko nu m , 35, 37
Tek­Tanrıcılık, 13
 105
Aytunç Altındal
104

USA
BOST ON COLLEGE Sep tember 24,1992
CH EST N U T HILL, M A SSA C H U SE T T S 02167­ 3006

D EP A RT M EN T O F T H EO L O G Y
( 617) 5 5 2 ­ 3 8 8 0
Dear A ytun,

Thank yo u immensely fo r y o ur bo o k, vvhich d elights me, as

Octo ber 9,1992 vvell as instructing me, as I kno w it w ill go on d o ing. Yo u hav e
a great gift fo r clarity, fo r p resenting vvithout red ucing, and in
Dr. A ytunç A ltınd al
this are give me many fo rmulatio ns to po nd er, in a strange
M o d us Viv end i
Limmatquai 80 w ay, yo ur co ncep tio n o f Jesus as secular Jew remind s me o f
CH­8001 Z ürich Jo hn Michael Cud d ihy 's vvriting abo ut nineteenth century
Sw itzerland Euro p e, in his chap ter o n Freud {The Ordeal of Civility).

Dear A y tun, Yo urs is a bo o k I w ill be pleased to read ö ver and ö ver.

Thanks so much fo r the bo o k, vvhich I have fo und quite
stimulating. I hav e enclo sed a co p y of the M LA style sheet fo r
yo u, but yo ur p ap er is alread y in that fo rm. If yo u w ant
exp and yo ur p ap er at ali o r make any o ther changes, p lease
hav e everything to me by N o v ember 15,1992. The p ap er can
be 10 pages, includ ing fo o tno tes, d o uble­sp aced .
Lo o king forvvard to meeting yo u again, p erhap s in Graz.
(I'm go ing to enclo se, as further ev id ence o f my d evo tio n to
certain kind s o f cultural mixing, a p o em called "Ginza Sam ba",
vvhich co mes partly o ut o f my exp eriences as a saxo p ho ne
player.)
I am very pleased to kno w yo u, and ho p e w e can meet
again.

Best w ishes,
Sincerely,

Ro bert Pinsky

Do nald J. Dietrich
Chair, Dep artment o f Theo lo gy
142

March 4,1993

O. A ytun A ltind al
M O D US VIVEN DI
8000, Z ürich, Limmatquai 80

Dear A ytun A ltind al,

This is to co nv ey my belated thanks fo r y o ur TH REE

FA CES O F JESUS w hich I read w hile recuperating fro m a her­
nia o p eratio n. I am pleased to repo rt that I have survived bo th
w itho ut ili effect. Serio usly, I w as intrigued by the thesis and
o ften fo und myself smiling at so me of the jabs. Scho larly, but
no t the co nv entio nal style.
W ith best w ishes, sincerely,

Bernard S. Mo rris