EXPLAIN THE IMPACT OF NATIONALIZATION AND PRIVATIZATION OF

BANK

50 वर्षांपूर्वी, भारतीय वित्तीय क्षेत्रामध्ये टेक्टोनिक बदल झाला, जेव्हा इंदिरा गांधी सरकारने 1969 मध्ये 14 सर्वात मोठ्या व्यावसायिक
बँकांचे राष्ट्रीयीकरण के ले. अनेक अर्थशास्त्रज्ञांच्या मते, 1947 नंतर कोणत्याही सरकारने घेतलेला बँकांचे राष्ट्रीयीकरण हा एकमेव-सर्वात
महत्त्वाचा आर्थिक धोरण निर्णय होता. या निर्णयाचा परिणाम 1991 च्या आर्थिक सुधारणांपेक्षाही अधिक असल्याचे काहींच्या मते आहेत.

त्या काळात अनेक आशियाई देश अधिक बाजारपेठाभिमुख धोरणांकडे वळत होते, तर दुसरीकडे भारताने समाजवादी धोरणांना पाठिंबा दिला.

तथापि, सध्याच्या काळात बँकिं ग संकट वाढत असताना, बँकांच्या खाजगीकरणाबाबत वादविवाद सुरू झाले आहेत. त्यामुळे बँके चे राष्ट्रीयीकरण
हे प्रथमतः योग्य पाऊल होते की नाही, असा प्रश्न निर्माण होतो.

बँकांचे राष्ट्रीयीकरण म्हणजे काय?

 बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणामुळे भारताच्या बँकिं ग प्रणालीचा इतिहास बदलला.

 भारताच्या स्वातंत्र्याच्या वेळी, देशातील सर्व प्रमुख बँकांचे नेतृत्व खाजगीरित्या होते, जे चिंतेचे कारण होते कारण ग्रामीण भागातील
लोक अजूनही आर्थिक मदतीसाठी सावकारांवर अवलंबून होते.
 हा प्रश्न सोडवण्यासाठी तत्कालीन सरकारने बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्याचा निर्णय घेतला. या बँकांचे राष्ट्रीयीकरण
करण्यासाठी 1949 चा बँकिं ग रेग्युलेशन कायदा वापरण्यात आला.
 दुसरीकडे भारतीय रिझर्व्ह बँके चे 1949 मध्ये राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले.
 1955 मध्ये स्टेट बँक ऑफ इंडियाच्या स्थापनेनंतर, 1969 ते 1991 दरम्यान आणखी 14 बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात
आले . ५० कोटींहून अधिक राष्ट्रीय ठेवी असलेल्या या बँका होत्या.
 तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी 1969 मध्ये 14 सर्वात मोठ्या व्यावसायिक बँकांचे राष्ट्रीयीकरण के ले होते.
 1980 मध्ये आणखी सहा बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले आणि त्यांची एकू ण संख्या वीस झाली.
 वर नमूद के लेल्या 20 बँकांव्यतिरिक्त, 1959 मध्ये सात SBI उपकं पन्यांचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले.
 सरकारने 1993 मध्ये पंजाब नॅशनल बँक आणि न्यू बँक ऑफ इंडियाचे विलीनीकरण के ले . राष्ट्रीयीकृ त बँकांमधील हे एकमेव
विलीनीकरण होते, ज्याने राष्ट्रीयीकृ त बँकांची संख्या 20 वरून 19 पर्यंत कमी के ली.

बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणाची कारणे

 खाजगी क्षेत्रांना चालना देण्यासाठी - बँका चिंताजनक दराने कोसळत होत्या - 1947 ते 1955 दरम्यान 361 बँका अयशस्वी
झाल्या, दरवर्षी अंदाजे 40 बँका! ग्राहकांच्या ठेवी जप्त झाल्या होत्या, त्या वसूल करण्याचा कोणताही मार्ग नव्हता.
 कृ षी क्षेत्राला मदत करण्यासाठी - बँकांनी ग्रामीण क्षेत्राकडे दुर्लक्ष करून मोठ्या उद्योग आणि व्यवसायांना अनुकू लता दर्शवली.
राष्ट्रीयीकरणासोबत कृ षी क्षेत्राला पाठिंबा देण्याचे आश्वासन देण्यात आले.
 भारताचे बँकिं ग नेटवर्क वाढवण्यासाठी - राष्ट्रीयीकरणामुळे नवीन शाखांची स्थापना करणे सुलभ झाले, ज्यामुळे बँकांचे देशभरात
चांगले प्रतिनिधित्व होते.
 वैयक्तिक बचत एकत्रित करण्यासाठी - बँकांचे राष्ट्रीयीकरण के ल्याने लोकांना बँकांमध्ये अधिक प्रवेश मिळेल आणि त्यांना बचत
करण्यास प्रोत्साहन मिळेल, ज्यामुळे रोखीने अडचणीत असलेल्या अर्थव्यवस्थेला अधिक महसूल मिळेल.
 आर्थिक आणि राजकीय घटक - 1962 आणि 1965 मधील दोन युद्धांनी अर्थव्यवस्थेवर हाहाकार माजवला होता. भारतीय
बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणामुळे ठेवी वाढू न अर्थव्यवस्थेला चालना मिळेल.

बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणास जबाबदार असलेली इतर कारणे होती-

o सामाजिक कल्याण
o खाजगी मक्ते दारी नियंत्रित करणे
o ग्रामीण भागात बँकिं गचा विस्तार
 o शहरी-ग्रामीण विभाजनाला आळा घालण्यासाठी प्रादेशिक असमतोल कमी करणे
o प्राधान्य क्षेत्र कर्ज: भारतात, कृ षी क्षेत्र आणि त्याच्याशी संलग्न क्रियाकलापांचा राष्ट्रीय उत्पन्नात सर्वात मोठा वाटा
होता.
o बचतीचे एकत्रीकरण: राष्ट्रीयीकरणाचा उद्देश लोकांच्या बचतीला जास्तीत जास्त प्रमाणात एकत्रित करणे आणि त्यांचा
उत्पादक हेतूंसाठी वापर करणे.
बँकांचे राष्ट्रीयीकरण – ्त्वहम

 नवीन शाखा उघडल्यामुळे बचतीत लक्षणीय वाढ झाली . 1970 च्या दशकात राष्ट्रीय उत्पन्न वाढल्याने एकू ण देशांतर्गत बचत
जवळपास दुप्पट झाली.
 उत्तरदायित्व वाढल्यामुळे बँकांची कार्यक्षमता वाढली . त्यामुळे जनतेचा विश्वासही वाढला.
 लघुउद्योगांना (SSIs) चालना देण्यात आली, परिणामी अर्थव्यवस्थेत प्रमाणबद्ध सुधारणा झाली.
 1969 ते 1991 दरम्यान बँकिं ग क्षेत्र आणि भारतीय अर्थव्यवस्थेची एकू ण आकडेवारी लक्षणीयरीत्या सुधारली.
o हे GDP मध्ये बँक ठेवींचा वाटा, सकल बचत दर, DGP मधील ऍडव्हान्सचा वाटा आणि सकल गुंतवणूक दर
यासारख्या बाबींवर प्रतिबिंबित होते.
 बँका आता फक्त महानगरांपुरत्या मर्यादित नव्हत्या. देशाच्या दूरवरच्या भागात शाखा लावल्या गेल्या .
 बँकांच्या विस्तारित पोहोचामुळे लहान व्यवसाय, कृ षी आणि निर्यात क्षेत्राच्या वाढीस मदत झाली. या विस्तारासोबत सार्वजनिक
ठेवींच्या प्रमाणात वाढ झाली.
 सरकारच्या सर्वोच्च प्राधान्यांपैकी एक असलेल्या हरित क्रांतीला नवीन राष्ट्रीयीकृ त बँकांनी कृ षी क्षेत्राला दिलेल्या मदतीमुळे प्रोत्साहन
मिळाले.

बँकांचे राष्ट्रीयीकरण – टीका

 सामाजिक-आर्थिक आव्हाने : दारिद्र्य निर्मूलनासाठी किं वा समाजाच्या तळागाळातील स्तरांना वित्तपुरवठा करण्यासाठी बँका पुरेसा
पाठिंबा देऊ शकल्या नाहीत. हे विशेषतः ग्रामीण भारतात लक्षणीय होते.
 खाजगी बँकांची स्पर्धा : सरकारी समर्थन आणि वाढीव ठेवींमुळे वाढलेली प्रेरणा असूनही, सार्वजनिक क्षेत्रातील बँका कामगिरीच्या
बाबतीत खाजगी बँकांना मागे टाकू शकल्या नाहीत.
 वित्तीय समावेशन साध्य करण्यात अयशस्वी : वित्तीय समावेशन हे बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्याचे प्राथमिक उद्दिष्ट असूनही, ते पुरेसे
सक्षम के ले गेले नाही.
o जन धन योजना म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या सरकारी मोहिमेचा शुभारंभ झाल्यानंतर ते मर्यादित प्रमाणात पूर्ण झाले .

राष्ट्रीयीकरणाचे काय फायदे झाले?

 बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणानंतर, सार्वजनिक क्षेत्रातील बँक इंडियाच्या शाखांमध्ये सुमारे 800% ठेवी वाढल्या आणि ॲडव्हान्सने
11,000% ने मोठी उडी घेतली.
 सरकारी मालकीच्या बँकिं गमुळे जनतेला बँकांच्या शाश्वततेबद्दल अस्पष्ट विश्वास आणि प्रचंड आत्मविश्वास मिळाला.
 भारतात बँका आता फक्त महानगर किं वा कॉस्मोपॉलिटनपुरत्या मर्यादित नव्हत्या. खरं तर, भारतीय बँकिं ग व्यवस्था अगदी देशाच्या
कानाकोपऱ्यापर्यंत पोहोचली आहे.
o भारताच्या विकास प्रक्रियेचे हे एक मुख्य कारण आहे, विशेषतः हरित क्रांतीमध्ये.
o राष्ट्रीयीकरणाचा उद्देश कृ षी, लघुउद्योग आणि निर्यातीत जलद वाढ, नवउद्योजकांना प्रोत्साहन देणे आणि सर्व मागास भागांचा
विकास करणे हा आहे.
 बँके तील सार्वजनिक ठेवी एवढ्या वाढल्या आहेत की त्या पूर्णपणे खाजगी क्षेत्राकडे सोडणे आव्हान ठरू शकते.
o बँकांनी सट्टेबाजांना आणि प्राधान्य नसलेल्या क्षेत्रांना कर्जे देऊन अर्थव्यवस्थेत कहर के ला आहे.
1991 च्या बॅलन्स ऑफ पेमेंट क्रायसिसने उदारीकरण, खाजगीकरण आणि जागतिकीकरणाचे युग सुरू के ले. तथापि, 1991 च्या
सुधारणांनंतरही बँक कर्जावरील राजकीय नियंत्रण चालूच होते जे आज बुडीत कर्ज किं वा नॉन परफॉर्मिंग ॲसेट्स संकटात पराभूत झाले आहे
ज्यामुळे भारताच्या विकासाचा मार्ग मंदावला आहे.

बँकांचे राष्ट्रीयीकरण योग्य पाऊल होते का?

 2012 पासूनचे NPA संकट किमान अंशतः बँकांवरील सरकारच्या नियंत्रणातून बाहेर पडलेल्या राजकीय आश्रयाखाली वाढलेल्या
क्रे डिट बबलद्वारे स्पष्ट के ले आहे.
 बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणामुळे व्याजदराची रचना आश्चर्यकारकपणे गुंतागुंतीची होती.
o वेगवेगळ्या प्रकारच्या कर्जासाठी वेगवेगळे व्याजदर होते. भारतीय मध्यवर्ती बँके ने अखेरीस शेकडो व्याजदरांचे व्यवस्थापन के ले.
o यामुळे राष्ट्रीयीकरणाचा उद्देश फसला, कारण गुंतागुंतीच्या रचनेमुळे गरजूंपर्यंत कर्ज कधीच पोहोचत नाही.
 बँकिं ग हा एक अत्यंत स्पर्धात्मक उपक्रम आहे जो नफ्यावर काम करतो, बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणामुळे सार्वजनिक क्षेत्रातील आणि खाजगी
क्षेत्रातील बँकांमधील स्पर्धा कमी झाली आहे.
o त्यामुळे बँकिं ग व्यवस्थेच्या कामकाजात नोकरशाहीची वृत्ती निर्माण झाली आहे.
o जबाबदारी आणि पुढाकाराचा अभाव, लालबुंदपणा, अवाजवी विलंब ही राष्ट्रीयीकृ त बँकांची सामान्य वैशिष्ट्ये आहेत.
 ग्रामीण समाजातील दुर्बल घटकांना आर्थिक सहाय्य देण्यासाठी उदार पत धोरण आवश्यक असले तरी, असे धोरण बँकिं ग व्यवस्थेच्या
स्थिरतेसाठी हानिकारक ठरू शकते.
o राष्ट्रीयीकृ त बँकांच्या अनुभवावरून असे दिसून आले आहे की या बँका आता थकीत कर्जे आणि आर्थिकदृष्ट्या अव्यवहार्य
शाखांच्या समस्यांना तोंड देत आहेत.
o शेती आणि लघुउद्योगांना कर्जे देणे धोकादायक आणि कमी मोबदला देणारे आहे. अशी कर्जे सुदृढ बँकिं ग नियमांच्या विरुद्ध
आहेत आणि त्यामुळे या संस्थांची आर्थिक व्यवहार्यता कमकु वत होऊ शकते.
 बँकांच्या परफॉर्मन्स ऑडिटच्या कमतरतेमुळे, सार्वजनिक संस्थांकडू न मिळणारा वित्त हा किं बहुना मोठ्या सार्वजनिक हितासाठी
उत्पादक उपयोगासाठी जात आहे याची खात्री करण्यात धोरण ठरवण्यात अपयश आले.
राष्ट्राच्या वाढीच्या कथेतील दोलायमान बँकिं ग प्रणालीचे महत्त्व लक्षात घेता, बँकांचे खाजगीकरण प्रस्तावित आहे. मात्र, बँकांचे खाजगीकरण हा
रामबाण उपाय नाही. भारताने बँकांच्या खाजगीकरणाची घाई करू नये, उलट सर्वसमावेशक प्रशासकीय सुधारणा, एनपीएचे निराकरण आणि
मुक्त बाजारपेठ निर्माण करण्यावर लक्ष कें द्रित के ले पाहिजे जेणेकरून गुंतवणुकीला चालना मिळू शके ल आणि अर्थव्यवस्थेची चाके पुन्हा रुळावर
येऊ शकतील.

बँकांचे राष्ट्रीयीकरण
सध्या, भारतीय बँकिं ग प्रणाली व्यावसायिक बँका, सहकारी बँका, प्रादेशिक बँका इत्यादींमध्ये विभागली गेली आहे. व्यापारी बँकांमध्ये, बँका,
सार्वजनिक बँका आणि खाजगी बँका असे दोन प्रकार आहेत. भारतीय बँकांच्या इतिहासातील महत्त्वाची घटना म्हणजे बँकांचे राष्ट्रीयीकरण. त्यामुळे
भारताला जगातील आघाडीची अर्थव्यवस्था होण्याचा मार्ग मोकळा झाला.

बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणामुळे अनेक फायदे झाले आहेत. सर्वात लक्षणीय फायदा म्हणजे जीवनमान वाढवणे. बँका, राष्ट्रीयीकरण झाल्यानंतर,
पोलाद, कोळसा आणि कृ षी यासारख्या महत्त्वाच्या क्षेत्रांसाठी निधी उपलब्ध करून देऊ शकल्या. यामुळे देशाच्या आर्थिक स्थितीत एकं दरीत
सुधारणा झाली. शिवाय, बँकिं ग सेवा अशा क्षेत्रांपर्यंत पोहोचल्या ज्यांची पूर्वी सेवा नव्हती, त्यामुळे शहरी आणि ग्रामीण बँकिं गमधील अंतर कमी
झाले.

राष्ट्रीयीकरणामुळे देशात आर्थिक स्थिरता आली कारण या बँकांना मिळणारा नफा सरकार विविध आर्थिक धोरणांच्या अंमलबजावणीसाठी वापरत
होता. आणखी एक फायदा म्हणजे बँक कर्मचाऱ्यांच्या कामाच्या परिस्थितीत सुधारणा. महत्त्वाचे म्हणजे, राष्ट्रीयीकरणाने बँकिं ग क्षेत्रात मक्ते दारी
निर्माण होण्यापासून रोखले की के वळ काही विशेषाधिकारप्राप्त लोकांऐवजी सर्वांसाठी पत उपलब्ध आहे.
भारतातील बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणाचा इतिहास
स्वातंत्र्यानंतर त्या काळात अनेक बँका सुरू झाल्या. बँक ऑफ इंडिया, अलाहाबाद बँक आणि पंजाब नॅशनल बँक यासारख्या बँका आजही
कार्यरत आहेत. हा कालावधी अनेक बँकांसह एकत्रित विलीनीकरणाचा कालावधी असल्याचे नोंदवले गेले.
बँक ऑफ बंगाल, बँक ऑफ मद्रास आणि बँक ऑफ बॉम्बे यांचे विलीनीकरण झाल्यामुळे इम्पीरियल बँक हे एक उल्लेखनीय उदाहरण आहे, जे
नंतर भारतीय रिझर्व्ह बँक बनले.

2 रा टप्पा 1947 आणि 1991 मध्ये सुरू झाला, मुख्यतः भारतीय बँकांसाठी राष्ट्रीयीकरण कालावधी म्हणून संबोधले जाते. इंदिरा गांधींनी
कें द्र सरकारला पाठिंबा देणारी योजना आणली. त्यानंतर काही काळानंतर, भारत सरकारने 1969 मध्ये बँके चा अध्यादेश देण्यास सुरुवात
के ली. तसेच समस्या नियमनाच्या दोन आठवड्यांनंतर, संसदेने बँक (ॲक्विझिशन अँड ट्रान्सफर ऑफ अंडरटेकिं ग्ज) कं पनी कायदा लागू
के ला.
याचा परिणाम म्हणून, बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले, जसे- बँक ऑफ इंडिया, अलाहाबाद बँक, युनियन बँक ऑफ इंडिया, बँक ऑफ
इंडिया, यूको बँक, बँक ऑफ महाराष्ट्र, पंजाब नॅशनल बँक आणि कॅ नरा बँक.

1980 मध्ये, आणखी सहा बँका, ओरिएंटल बँक ऑफ कॉमर्स, विजया बँक, पंजाब आणि सिंध बँक, न्यू बँक ऑफ इंडिया, कॉर्पोरेशन बँक,
आंध्र बँक यांचे राष्ट्रीयीकरण झाल्यावर राष्ट्रीयीकरणाची दुसरी फे री सुरू झाली. भारत सरकारला कर्ज वितरण हे महत्त्वाचे कारण होते.
राष्ट्रीयीकरणाच्या दुसऱ्या फे रीसह, सरकारने देशातील अंदाजे ९१ टक्के बँकिं गचे नियमन के ले.
तिसरा टप्पा 1991 मध्ये सुरू झाला. तो आजपर्यंत चालू आहे. या कालावधीत उदारीकरण धोरणाचे पालन के ले गेले आणि त्याचा परिणाम
म्हणून काही बँकांना अधिकृ तता मिळाली. त्यांना नवीन पिढीच्या बँका म्हणून संबोधले गेले. या बँका टेक-सॅव्ही देखील आहेत, ज्या भारतीय
बँकांच्या नावांसह एकत्रित के ल्या आहेत. UTI बँक, HDFC बँक, ओरिएंटल बँक ऑफ बिझनेस, ICICI बँक आणि IndusInd बँक.
बँकांच्या तीन क्षेत्रांनी, म्हणजे खाजगी, सरकारी आणि विदेशी, देशाच्या अर्थव्यवस्थेला प्रगती करण्यासाठी त्यांचे सर्वोत्तम प्रदान के ले. भारतीय
बँकांच्या उदारीकरणाचा परिणाम म्हणून, अनेक खाजगी बँका दिसू लागल्या.

भारतातील राष्ट्रीयीकरणाची आवश्यकता

बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणाच्या गरजा अनेक कारणांमुळे निर्माण झाल्या. हे मोठ्या व्यवसायाच्या आणि मोठ्या बाजारपेठांच्या गरजा हाताळत होते.
शिवाय, निर्यात, शेती आणि लघुउद्योग मागे पडले. तथापि, बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणादरम्यान या सर्वांचा विचार के ला गेला.
नंतर, परदेशी व्यापार, रिअल इस्टेट आणि शेती यासारख्या क्षेत्रांच्या सर्वसमावेशक मागण्या पूर्ण झाल्या, ज्या नाबार्ड, एनएचबी, सिडबी आणि
एक्झिम स्थापन करून पूर्ण के ल्या गेल्या.
निष्कर्ष
बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणामुळे भारतातील आर्थिक व्यवस्थेला चालना मिळाली. ज्याने सार्वजनिक क्षेत्रातील बँकांचाही आत्मविश्वास वाढवला.
छोट्या बाजारपेठा आणि शेतीसारख्या मागे पडलेल्या क्षेत्रांना चालना मिळाली. यामुळे निधीत वाढ झाली आणि त्यामुळे भारताच्या आर्थिक
विकासात वाढ झाली.
बँकांचे वर्चस्वही कमी झाले. त्यांची मक्ते दारी कमी झाली. बँकांच्या राष्ट्रीयीकरणामुळे बँकांच्या प्रवेशामध्येही वाढ झाली, जी सामान्यतः भारताच्या
ग्रामीण भागात दिसून आली.