Quyén II Y KIEN VA NIEM TIN CUA DAM DONGChuong [ NHUNG NHAN TO XA ANH HUONG TOI NIEM TIN VA Y KIEN CUA DAM DONG Nhén t6' chudn bi cho niém tin cua dim dong. - Sw nay nd nhieng niém tin ctia dam dong la két qua cua viéc chudn bi tie triesc. — Nghién cteu nhitng nhan to khac nhau cia niém tin nay. 1 - Chung toc. - Anh hung wu tréi ma né tac dng. — N6 biéu thi nhitng goiy cua to tién. 2 - Truyén théng. — No la téng hop cua tim hon chung téc. - Tam quan trony xa h6i cua truyén thong. - Sau khi da thanh thiét yéu, truyén thong tro nén co hai nhw thé’ nao. - Dam dong 1a ke bao thi dai dang nhat ctia nhieng tie tedng truyén thong. 3- Thdi gian. - Né lién tid chudn bi thiét lap niém tin roi pha huy ching. - Nhé cé thoi gian ma trat tue cé thé di ra tie hon mang. 4 - Nhiing thiét ché chinh tri xa hdi. - Tw teong sai lm vé vai tro cia ching. - Anh hwéng ciia 121TAM Li HOC DAM DONG ching v6 cing yéu bt. - Ching la hau qua che khong phai nguyén nhan. - Cac dan téc sé khéng biét chon nhieng thiét ché nao cé vé la t6t nhat cho minh. — Thiét ché' la cac nhan hiéu ma dudi cing mét tén hiéu an chita nhiéu diéu khac nhau nhat. - Cac thé ché'c6 thé duoc tao sinh nhue thé nao. - Nhieng thiét ché tdi té vé mat li thuyét, chang han nhw tap trung hod, lai can thiét déi vdi mét vai dan téc. 5 ~ Giao duGng va gido duc. - Sai lam cia te twong hién thoi vé anh huong cia gido duéng voi dam déng. - Nhieng chi s6’ thong ké. — Vai tro lam bai hoai dao dec cua nén gido duc Latin. - Anh huéng ma gido duc cé thé tac ding. - Nhieng vi du tie nhiéu dan téc khac nhau. Chung ta vira nghién ctu cau tao tinh than cua dam déng. Chung ta da biét cach cam nhan, suy nghi, suy luan cua no, Bay gid ta hay xem xét nhirng y kién va niém tin cua dam déng sinh ra va duge xac lap nhu thé nao. Nhiing nhan té quyét dinh y kién va niém tin ay thudc vé hai loai - nhing nhan té xa va nhitng nhan té truc tiép. Nhitng nhan t6 xa khién dam déng co thé chap nhan mét sé niém tin va khong cé kha nang dé nhitng niém tin khac x4m nhap vao. Ching chuan bi dat dai, noi ta thay dét nhién nay mam 122Nhieng nhan té xa... nhitng tu tuong mdi ma strc manh va két qua cua chung lam ta ngac nhién, nhung chung chi cd vé tu phat bé ngoai. Su bing né va viéc van dung m6t vai tu twéng & dam déng déi khi dién ra bat ngo nhu sét danh. Do chi 1a hiéu qua bé mat, dang sau né ta phai tim ra mét né luc chuan bj dai lau tir trude. Nhitng nhan té truc tiép la nhitng nhan to chéng lén né luc dai lau nay, khong cé né nhizng nhan té truc tiép ay sé khdng cd hiéu qua, chung gay ra niém tin manh mé @ dam dong, nghia la lam cho tu tuong co hinh thttc va thao xich cho tu tuong cling voi tat ca nhitng hau qua cua no. Qua cac nhan té truc tiép nay, nhing quyét tam nay sinh, ching dét nhién thuc day cac tap thé néi day; nhd cé ching, mét cudc néi loan né bing, nho co ching nhitng dam dong khong 16 dua mot nguoi lén nam quyén hay lat dé mét chinh phu. Trong moi bién cd 1én lao cua lich st, ta nhan thay tac déng néi tiép cha hai loai nhan té nay. Ta hay chi lay mét trong nhitng vi dy néi bat nhat nhu cudc Cach mang Phap. Nhitng nhan td xa cla cudc cach mang nay la tac pham cua cac nha triét hoc, nhieng vu lam thu cua giai cap quy toc, nhirng tién bé cia tu tuwong khoa hoc. Tam hén dam dong, vay la da duge chuan bi, sau dé 123TAM Li HOC DAM DONG dé dang néi day nho nhitng nhan té truc tiép, nhu bai dién thuyét cua cdc nha hing bién, va su bao thu cua triéu dinh vé nhitng cai cach khéng dang ké. Trong nhing nhan td xa, cé nhing nhan t6 chung mi ta thay 6 nén tang cua moi niém tin va y kién dam déng. D6 la: ching téc, truyén théng, thdi gian, nhing thiét ché, giao duc. Chung ta sé nghién cttu vai tro cua cac nhan td khac nhau nay. 1- Chung toc Nhan t& chung téc phai duge dua lén hang dau. Boi vi riéng né cd tém quan trong hon rat nhiéu so vdi nhieng nhan té khac. Chung tdi da nghién ctru van dé nay kha day du trong mét cuén sach khac nén khéng can tré lai ntva. Trong dé, chung tdi da dién giai mét chung téc lich sv 1a gi, va khi nhitng tinh cach cua chung téc da hinh thanh thi quy luat di truyén khién né cd mét sttc manh dén muc niém tin, thiét ché, nghé thuat cua nd, ndi tém lai tat ca nhieng thanh té cua nén van minh, chi la su biéu hién bén ngoai cua tam hén chung tdc ay. Ching tdi da chteng minh rang sic manh cua chung téc manh mé dén mitc khéng m6t yéu td nao cé thé chuyén tir dan téc nay sang dan tdc khac ma lai khéng chiu nhing bién déi 124Nhieng nhan t6 xa... sau sac nhat*!. Méi truong, hoan canh, nhitng bién cé déu biéu thi nhiing goi y xa hdi ngay lic do. Chung cé thé cd mét anh hudng to Ién, nhung anh hudng do luén nhat thoi néu nhu n6é trai ngugc voi nhiing goi y cua chung tdc, nghia la cua tat ca té tién. Trong nhiéu chuong cua cuén sach nay, téi sé con cé dip quay tré lai van dé anh huéng cua chung téc, va ching minh rang anh huong nay lén dén ndi né théng tri nhimng tinh cach riéng biét cua tam hn dam dong, tir dé dé ching minh rang dam déng cua cdc nude khdc nhau, trong niém tir va hanh xt cua ho, biéu hién nhirng khac biét rat dang ké, va khéng thé bj anh hudong theo ciing mét cach giéng nhau. 2-Truyén thong Truyén théng biéu thi tu tuong, nhu cau, tinh cam cla qua khit. No la cai tong hop cla chung toc va dé lén chung ta voi tat ca strc nang cua no. “! Ménh dé nay con rat mdi, va lich str sé hoan toan khéng thé hiéu dugc néu thiéu né, tdi da danh nhiéu chuong trong cuén Quy ludt tam li vé sie phat trién cua cdc dan téc (Les loi psychologies de I’évolution des peuples) dé ching minh no. Trong cudn sach d6, ban doc sé thay rang di: bé ngoai rat dé danh lira nhung ngén ngit, ton gido, nghé thuat, tom lai tat ca nhimg yéu t6 cia nén van minh, déu khéng thé chuyén nguyén ven tir dan téc nay sang dan téc khac. 125TAM Li HOC DAM DONG Khoa sinh vat hoc da bi bién chuyén tir khi khoa phéi hoc chi ra anh huong rong l6n cua cai da qua trong su tién hoa cua sinh vat; va cac khoa hoc lich str citing bi bién chuyén khéng it khi quan niém nay tro nén phé bién hon. Song quan niém nay con chua du phé bién, va rat nhiéu chinh khach van con nan na voi nhikng tu tuong cua cac nha li thuyét thudc thé ki trudc, ho tudéng rang mét x4 hdi cé thé dirt bd voi qua khir cua minh va cé thé dugc tai tao tir nhiing manh vun bang cach chi can dén anh sang cua li tri lam nguoi dan duong. Mét dan téc 1a mét sinh thé hitu co dugc tao ra béi qua khtr va cing nhu moi sinh thé hitu co, no chi tu bién thai do sy tich luy cham chap cua di truyén. Cai da dan dat con ngwoi, nhat 1a khi ho hop thanh dam déng, do 1a truyén théng; va nhu tdi da nhac lai rat nhiéu 1an, truyén théng chi dé dang thay ddi tén goi, hinh thitc bén ngoai ma thdi. Ciing chang dang tiée khi né da nhw vay. Khéng co truyén théng, sé khéng cé hén nude, cing khéng thé cé van minh. Vay nén cé hai cong viéc lén cua con ngudi tr khi no tén tai, dé 1a tao ra m6t mang ludi nhitng truyén théng, réi ra strc pha huy chung khi hiéu qua tét dep cia ching bi mon ci. Khéng cé truyén théng, thi sé khéng cd 126Nhieng nhan té xa... van minh; khéng cé su thu tiéu ti tt nhing truyén thong ay, thi sé khéng cé sy tién b6. Khé khan 1a tim ra duoc su can bang dung dan giita tinh 6n dinh va tinh bién déi; va khé khan ay that la to lon. Khi mét dan téc dé cho nhing tap quan dong chét qua viing qua nhiéu thé hé, dan téc ay khong thé thay déi dugc nia, va gidng nhu Trung Hoa, tro nén khéng cé kha nang hoan thién. Nhiing cudéc cach mang bao liét cing chang thé lam gi duge o day; boi vi luc do sé dién ra, hoac 1a nhiing mau dit gay cla chudi xich ty han gan lai voi nhau, va qua khit trod lai thau tom quyén luc cua no ma khong thay déi gi, hoac la nhirng mau doan nam tan mat moi phia, va thoi ki suy déi nhanh chong néi tiép thdi ki vé chinh phu. Vay nén, li tuéng cho m6t dan téc la giik lai nhitng thiét ché cua qua khu, bang cach chi bién déi chung ti tir, va tirng it mét. Li tong nay that kho dat tdi. Thoi c6 dai cd ngudi La Ma, thoi hién dai cé nguoi Anh, hau nhu chi hai dan téc ay thuc hién duoc diéu nay. Ké bao thu dai dang nhat cua nhiing tu tudng truyén théng va chéng déi ngoan cé nhat voi su thay d6i cua chung lai chinh la dam dong, va dac biét la nhimng loai dam déng cau thanh dang cap. T6éi da nhan manh tinh than bao thu cua dam déng, va chi ra rang nhimg cudc néi loan bao liét nhat chi dan téi mot su thay déi vé ngén te. 0 127TAM Li HOC DAM DONG cudi théki trudc, trudc nhizng ngéi nha tho bj pha huy, trudc nhitng thay tu bi truc xuat hay bij dua lén may chén, trudc sy truy sat toan thé déi voi su tha phung Céng giao, ta cd thé twéng rang nhing tu tudng ton gido xua cit da mat hét quyén nang, tuy nhién vai nam vira mdi qua di, trudéc nhitng doi hoi cua toan thé moi ngwoi, thi nguoi ta lai phuc hdi thdi quen tho phung da bi bai bd*". Bi xod bd mét thoi gian, nhiing truyén théng ca da lay lai dugc thé luc cua minh. Chang cé vi du nao chitng to tét hon site manh cua truyén théng déi vdi tam hén dam déng. Do khong phai la nhing than tugng dang sq nhat cu ngu trong cdc ngéi dén, cting khéng phai la nhitng bao chia chuyén ché nhat trong cac lau dai; than tugng va bao chia cd thé bi dap tan “! Taine da trich dan ban bdo cao cua éng Fourcroy, nguyén dai biéu Hdi nghi Quéc ude, thé hién rat 15 rang diém nay: “Nhing gi ma ngudi ta trong thay khap noi o nghi 1é ngay chu nhat, su nang lui tdi nha thd ching td quan chung Phap quay tro lai nhimg tuc lé ci, va khong con 1a thdi chéng lai ci thién huéng quéc gia nay nita... Dai chung la nhing con ngudi can dén tén gido, sy tho phung va cdc thay tu. Dé la mét sai lim cua mét so nha triét hoc hién dai, ban than ti ciing bi I6i kéo vio sai lam ay, khi tin vao kha nang mt nén gido duc phé cap cé thé pha huy nhig thanh kiéh tén gido. Déi vdi sd déng nhimg ngudi bat hanh, ching 1a mét nguén an ui... Vay phai giao lai cho quan ching nhan dan cdc thay tu, ban thé va tén gido cua ho”. 128Nhéeng nhén té xa... trong phut chéc; con cac 6ng chu v6 hinh théng tri tam hn chung ta thi thoat khéi moi cd gang n6i loan, va chi chiu thua sy mon moi cham chap cua nhiéu théki. 3 - Thoi gian Trong cac van dé xa hdi cing nhu sinh hoc, mét trong nhirng nhan té giau sinh hyc nhat 1a thoi gian. No la nguoi sang tao dich thuc duy nhat, va la ké pha huy vi dai duy nhat. Chinh no da tao nén nhitng qua nui tir vé van hat cat, va da nang nhiing té bao tam tdi tir thoi hong hoang lén thanh pham gid con ngudi. Muén bién déi mét hién tuong nao dé, phai cn nhiéu thé ki can thiép. Nguoi ta cé li khi ndi rang cho mét con kién du thoi gian no sé cd thé san bang dinh Blanc!. Mét con ngudi néu cd quyén nang than diéu lam thay déi thoi gian theo y muGn sé cé strc manh ma nhitng tin dé gan cho Thuong dé. Nhung © day chung ta chi quan tam tdi anh huong cua thdi gian trong sy ra doi nhiing y kién cua dam dong. O khia canh nay, tac dong cla nd van con rong Ion. N6 bat nhiéu luc lugng lon phu thudc vao minh, nhu chung téc khéng thé hinh thanh ma khéng cé no. Thdi gian lam cho moi niém tin nay sinh, lén lén, chét di, chinh nho thoi 1 Dinh Blanc: dinh nui cao nhat Tay Au, cao 4.807 m, nim trén day Alpes. 9- TLHDD 129TAM Li HQC DAM DONG gian, nhirng niém tin dat dugc strc manh va cing qua no nhitng niém tin mat di strc manh. Chinh thoi gian chudn bi cho y kién va niém tin cua dam d6ng, nghia 1a chuadn bi manh dat cho nhitng thir dé nay mam. Va chinh vi vay mét sé tu tudng cd thé duoc thuc thi & mét thoi dai nay lai khong thé thuc thi trong mét thoi dai khac. Chinh thoi gian da tich tu v6 van manh vun cua niém tin, y tuong, trén do nay sinh tu tong cua mét thoi dai. Chung khéng béng dung nay mam nhti hoa; nhiing chiéc ré cua mdi tu tudng déu cém sau vao mét qua khit dai lau. Khi ching dom hoa, thoi gian da chuan bi san cho mila nd; va bao gid cing phai di nguroc vé qua khir dé hiéu duge sy ra doi cua chung. Chung la con dé cua qua kht, la me cua tuong lai, va bao gid cing 1a né |é cua thoi gian. Vay thoi gian la 6ng chu dich thuc cua chung ta, chi can dé cho né tac d6ng, ta sé thay moi su vat bién déi. Ngay nay, chung ta rat lo ngai nhing khat vong day de doa cua dam ding, lo ngai nhing tan pha, nhitng dao lon ma ching bao trudc. Chi riéng thoi gian sé chiu trach nhiém lap lai can bang. Ong Lavisse! da viét rat dung: 1 Ernest Lavisse (1842 - 1922): nha str hgc Phap, thanh vién cua Vién Han lam Phap nam 1892, hiéu trudng trudng Dai hoc Su pham nam 1904. Cac tac pham chinh: Nghién ciru lich stv née Phd (1879), Lich ste nude Phap tie cdi nguén dén Cach mang (1901). 130Nhieng nhan té xa... “Khong mét ché dé nao dugc xay dung trong ngay mét ngay hai. Cac t6 chire chinh tri va xa hdi déu 1a nhiing cong trinh doi hoi nhiéu thé ki; ché’d6 phong kién da t6n tai khong ra hinh thi gi va hén loan trong nhiéu thé ki trréc khi tim ra nhitng quy tac cla n6, ché dé quan chu chuyén ché cing tén tai trong nhiéu thé ki trudéc khi tim ra nhitng phuong cach hop thttc dé cai tri, va da c6é nhiéu bién loan lon trong thdi gian chd doi”. 4 - Nhitng thiét ché chinh tri va x4 hoi Y tudng cho rang thiét ché cd thé chira khoi nhitng khuyét tat cua xa hdi, tién bd cla cdc dan tdc la két qua cia su hoan thién thé ché va chinh phu, va nhitng thay déi x4 hdi cd thé tién hanh bang cdc sac lénh; téi cho rang y tuong dé con phé bién khap noi. Cach mang Phap dung y tuong do lam diém xuat phat va nhiing li thuyét x4 hdi hién thoi ding no lam diém tua. Nhing kinh nghiém lau doi nhat cing chua thé lam lung lay dang ké cai ao tuéng dang sg nay. Cac nha triét hoc va str hoc that uéng cong khi the chung minh su phi li cua no. Tuy nhién, chang cé gi khé véi ho khi chi ra rang nhiing thiét ché la con dé cla tu tung, tinh cam va tap tuc, va rang ngudi ta khéng sta chiva lai tu twong, tinh cam va tap tuc bang cach chia lai cac dao luat. Mét dan téc khéng dugc tuy y chon 131TAM Li HOC DAM DONG nhitng thiét ché, cing nhu no khéng chen duge mau mat hay mau téc cua minh. Cac thé ché’ va nhirng chinh phu 1a san phdém cua chung téc. Con lau chung mdi la ngwoi sang tao ra mét thoi dai, chung la tao pham cua né ma thdi. Nhing dan téc khéng duce cai tri do y thich that thuong nhat thoi cua né muén thé, ma do tinh cach cua nhitng dan téc doi hoi nhu thé. Phai can nhiéu thé ki dé hinh thanh mét ché d6 chinh tri, va nhiéu thé ki dé thay déi no. Nhitng thiét ché khéng hé cé mét hiéu luc ndi tai nao; ban than ching khéng tét cing chang x4u. Thiét ché nao tét 6 mOt thoi diém nhat dinh cho mét dan tdc nhat dinh, co thé la dang ghét déi voi mét dan téc khac. Vay nén mét dan téc khéng hé co kha nang thay déi thuc sy nhimg thiét ché cia minh. Né chic chan cé thé, bang cai gid cua nhirng cudc cach mang bao luc, thay déi tén goi cua nhitng thé ché ay, nhung néi dung khéng thay déi. Nhimg cdi tén chi la nhan hiéu hao huyén ma nha sur hgc nao hiéu can ké ban chat cua sw vat sé khong quan tam dén. Chink vi thé’nén chang han nuwéc Anh 1a mét dat nuéc dan chu nhat trén thé gidi*!, tuy séng *! Ngay ca & Hoa Ky, dé la diéu ma nhing ngudi cong hoa tién tién nhat cing céng nhan. Ta bao My Forum mdi day bay to y kigh dirt khoat nay bang nhimg 1di 1é ma tdi trich lai day theo Review of Reviews thang Muvdi Hai nam 1894: 132Nhieng nhan té' xa... dudi ché d6 quan chu; trong khi dé nhiing dat nude ma ché dd chuyén ché con hoanh hanh nang né nhat lai Ja nhitng nude cong hoa My - Latin, mac di thé ché’ cong hoa cai tri nhimng nude ay. Tinh cach cua cac dan téc chtt khéng phai chinh phu dan dat so phan cua ching. Do la mét quan diém ma t6i da thir xac lap trong mét cudn sach trudéc, dua trén cac vi du tiéu biéu. Vay do la mét céng viéc rat tré con, mdt tht bai tap v6 ich cua nha hing bién khoa truong, khong biét rang chi phi thoi gian dé ché tao ra toan nhitng thé ché. Su can thiét va thoi gian sé dam nhiém viéc xay dung nén ching, khi chung ta du khén ngoan dé cho hai nhan té ay hanh dong. Chinh nguoi Anglo - Saxon da tién hanh nhu vay, va do la diéu nha str hoc vi dai cla ho, Macaulay! ndi voi ching ta trong mét doan van ma cac nha chinh tri cua moi quéc gia Latin phai doc thudc long. Sau khi da chi ra moi cai tét ma luat phap da co thé lam, dung vé mat li tri thudn tuy nhiing dao luat ay cé vé nhu mét hén dén “Ching ta, ngay ca nhiing ké thi nhiét tam nhat chong lai chinh thé quy téc, cing khéng bao gid dugc quén rang ngay nay nudc Anh Ja mét dat nudc dan chu nhat hoan cau, 1a noi cdc quyén cua ca nhan dugc tén trong nhat, va la noi ca nhan dugc tu do nhat”. 1 Thomas Babington Macaulay (1880 - 1859): chinh khach, nha tho, nha tiéu luan va str gia ndi tigéng 6 Anh voi tac pham Lich ste nwéc Anh (1849 - 1861). 133TAM Li HOC DAM DONG cua nhirng diéu phi li va nhizng mau thu4n, ong so sanh hang ta thé ché dang chét trong nhitng con bién déng cua cac dan téc Latin thudc chau Au va chau My voi thé ché cia nude Anh, éng cho ta thay rang thé ché cua nuéc Anh chi duoc thay d6i rat cham, ting phan, dudi anh hudng cua nhitng can thiét tirc thoi chtr khéng bao gio du6di anh huong cua nhitng suy luan tu bién. “Ding lo lang dén tinh cdn déi, ma hay lo lang nhiéu dén tinh loi ich; dirng bao gid vitt bo cai di thuong chi vi no 1a mét cai dj thuong; ding bao gid déi mdi néu khéng phai 1a khi cam thay co su bat 6n nao dé, va luc dé déi mdi dung vita du dé loai bd cai bat dn; dieng bao gid thiét 14p mét dé nghi réng hon trudng hgp dc biét ma ta muén stra chira; dé la nhing quy tac tir thoi John dén thoi Victoria, chung néi chung da huong dan cho cdc cuéc thao luan cua 250 nghi vién cua chung ta”. Ta phai xem xét lan luot tirng dao luat mét va timg thiét ché’ mét cua mdi dan téc, dé chang to chung la biéu hién nhitng nhu cau cua chung téc dén thé nao, va khéng thé vi li do nay ma chung bi bién déi mdt cach dir déi. Thi du ngudi ta cd thé bién luan mét cach triét hoc vé nhitng thudn loi va bat cap cua sy tap trung hoa, nhung khi chung ta nhin thay mét dan téc gom nhiéu ching téc rat khac nhau, da phai 134Nhieng nhan té xa... danh mét nghin nam cé gang mdi din dan dat toi su tap trung nay; khi ching ta thay rang mét cudc céch mang Ié6n cé muc tiéu 1a dap tan moi thé ché cua qua khtr, da budc phai chang nhitng tén trong sy tap trung hod nay ma con phai phong dai no lén, thi ta cd thé ndi nd 1a con dé cua nhting diéu can thiét cdp bach, tham chi la m6t diéu kién sinh t6n, va ta cd thé phan nan vé tam véc tinh than yéu kém cua nhitng nha chinh tri chi noi dén chuyén pha huy no di. Néu nhu ngau nhién ho thanh cong trong chuyén do, thi gio phut thanh céng sé ngay lap tt la tin hiéu cua mét cudc ndi chién khung khiép*', va lai cudc ni chién ay lai lap tic dan tdi mét su tap trung mdi con nang né hon nhiéu so voi sy tap trung cu. “1 Néu ta so sanh nhitng bat dong ton gido va chinh trj sdu sac da chia ré nhiéu b6 phan cla nude Phap va chu yéu la van dé chung téc, la nhiing khuynh hudng phan ly dirgc biéu 16 & thdi cach mang lai bat dau xudt hién vao cudi cudc chién tranh Phap-Diuc, ta sé thay nhiing chung tdc khac nhau s6ng trén dat nudc ta [nude Phap] con lau mdi hop nhat. Su tap trung cao dé cua Cach mang va viéc tao ra nhing quan huyén cé tinh gia tao nham trén ln cac tinh li ci chdc chan 1a céng trinh cd ich nhat cua Cach mang. Ngay nay nhiing ngudi khéng lo xa hay noi tdi viée giai tap trung. Néu sy giai tap trung cé thé xay ra, né sé nhanh chong dan dén nhing chia ré dim mau nhat. Cin phai hoan toan quén lich str cla chting ta mdi khéng biét dén diéu do. 135TAM Lf HOC DAM DONG Ta két luan nhiing diéu ndi trén rang khong nén tim cach tac d6ng sau vao tam hén dam déng nho nhitng thiét ché; va khi ta thay mét vai nudc, nhu Hoa Ki, da thinh dat & mirc d6 cao voi nhing thiét ché’ dan chu, trong khi nhieng nude khac, nhu nhing nuéc cong hoa My - Latin, dang s6ng trong su v6 chinh phi am dam nhat mac di co nhitng thiét ché tuyét ddi gidng; thi ta cd thé noi rang nhiing thiét ché ay xa la voi su lon lao cua dan téc nay cing nhu xa la vdi su suy déi cua dan téc kia. Cac dan téc déu bi tinh cach cua chinh ho thong tri; va tat ca nhimng thiét ché nao khéng dugc duc khuén vita van voi tinh cach ay sé chi la thir quan 4o vay mugn, mét thir gia trang tam thoi. Chac han, nhiéu cudc chién tranh dam méau, nhiéu cudc cach mang bao luc da xay ra, va con sé xay ra, dé dp dat cho nhitng thiét ché’ ma nguoi ta gan cho chung, nhu ting gan cho nhiing di vat cua cdc vi thanh, cdi kha nang siéu pham tao ra hanh phuc. Vay, theo mét nghia nao d6, c6 thé ndi rang nhitng thiét ché tac dong lén tam hén dam déng bdi vi ching gay nén nhing bigén dong nhu thé. Nhung trong thuc té, khéng phai chinh nhitng thiét ché tac déng nhw thé, boi ta biét rang di thing hay bai, ban than ching khdng hé cé mot hiéu luc nao ca. Cai da tac dong lén tam hén dam déng chinh la nhitng ao tuong va ng6n tir. Dac biét la ngén ti, nhing tir ngir 136Nhieng nhan to xa... vira day do tudng vira manh mé nay sé duoc chung téi chi ra anh hudng la ling cua chung. 5 - Giao dung va giao duc Dung dau nhitng tu tuong thing tri ndi trén cua mét thoi dai, ma chung téi da luu y 6 mdt ché khac vé sé luong it di va strc manh cua ching, di’ ddi khi chung la nhirng ao tuong thuan tuy, ngay nay, do la tu tuong sau day: dao tao co kha nang thay déi con ngudi mét cach dang ké, va co két qua chac chan Ia cai tao duge con ngudi, tham chi lam cho con ngwoi binh dang. Chi bang viéc nhac di nhac lai, diéu khang dinh nay cudi cing da tro thanh mét trong nhiing tin diéu khé lay chuyén nhat trong ché dé dan chu. Ngay nay, khé dung cham toi diéu do, cing nhu thoi xua khé dung cham toi nhitng tin diéu cua nha tho. Nhung 6 diém nay, cing nhu 0 nhiéu diém khac, nhitng tu tudng dan chu déu da bat dong sau sac voi cac dit kién cua tam li hoc va kinh nghiém. Nhiéu triét gia ndi tiéng, trong do cd Herbert Spencer, dé dang chi ra rang giao duc chang lam cho con ngudi dao dic hon, sung sudng hon, rang no khéng thay déi dugc ban nang va dam mé mang tinh di truyén cua con nguwdi; ddi khi, chi dao kém mét chut, giao duc sé cé hai nhiéu hon cé ich. Nhitng nha thong ké 137TAM Lf HOC DAM DONG cing xdc nhan quan niém nay khi noi voi ta rang toi pham tang lén cling voi sy phd cap gido duc, hay it ra la phd cép mét su giao duc nao dé, rang, nhitng ké thi té nhat cua xa hdi, nhiing ké vé chinh phu, thudong dugc tuyén lua trong dam hoc tro duoc giai thuong cua cac truong; va trong m6ét céng trinh moi day, éng Adolphe Guillot, mét quan toa uu tu nhan xét rang ngay nay ngudi ta dém dugc ctr 3.000 tdi pham co hoc thi chi cd 1.000 t6i pham v6 hoe, va rang trong 50 nam, tinh trang pham tdi da vuot con sé ttr 227 lén dén 552 trén 400.000 dan, tue la tang 133%. Ong ta cing ghi nhan cing cac déng sw rang tinh trang pham tdi gia tang dac biét 6 nhiing ngudi tré tudi ma, nhu ta da biét, [6 nudc Phap], viéc dén trudng khéng mat tién va bat budc da thay thé’ co ché hoc viéc noi ong chu. Chac khéng phai 1a, va cing chang ai ung hd diéu nay bao gid, su dao tao duoc chi dao tét lai khéng thé cho nhitng két qua thuc té rat cd ich, néu khéng nang cao dugc dao dtc thi it nhat cing phat trién dugc kha nang nghé nghiép. Khén thay nhing dan téc Latin, nhat la tir hai muoi lam nam nay, da dat co so cho hé thong gido duc trén nhiing nguyén li rat sai lam, va mac cho nhing con ngwdi 16i lac nhat phé phan, ho van khang khang giir nhing sai lam tham hai. 138Nhieng nhan té'xa... Ban than tdi, trong nhiéu cuén sach khac nhau*!, cing da chi ra rang nén giao duc hién nay cua chung ta da bién phan lon nhitng ngudi dugc tiép nhan gido duc thanh ké thi cua xa hdi, va tuyén lua déng dao mén dé cho nhitng hinh thitc té hai nhat cua chu nghia xa hdi. Cai tao ra méi hiém nguy dau tién cha nén giao duc nay - rat xtrng danh 1a nén giao duc Latin ~ chinh 1a diva trén sai lm tm li hoc co ban: ngwoi ta phat trién dugc tri tué bang cach hoc thudc long sach gido khoa. Tir dé ngudi ta co gang hoc thudc cang nhiéu cang tét, va tl tiéu hoc dén cap tién si hay thac si, nguoi tré tudi chi lam céng viéc hoc thudc long sch vo, ma kha nang phan dodn va 6c sang kién cla anh ta khéng bao gid dugc su dung. Gido duc d6i voi anh ta 1a doc thudc long va vang ldi. Ong Jules Simon cyu bé trudng gido duc da viét: “Hoc nhitng bai hoc, thudc long cu6én ngir phap hodc m6t quyén sdch gian yéu, nhac lai dung, bat chutéc gidi, dé la thir giao duc buén cudi, o dé moi cd gang 1a ching to long tin trudc tinh bat kha sai lam cua ng thay, nén giao duc ay chi dan “I Xem: - Tam li hoc vé chit nghia xd hdi (Psychologie du socialisme, xuat ban lan ther 3). - Tam li hgc gito duc (Psychologie de \’éducation, xuat ban lan thir 5). 139TAM Li HOC DAM DONG dén viéc ha thap gia tri cua chung ta va khién chung ta bat luc”. Néu nén gido duc nay chi la vd ich thi ching ta cé thé dirng lai 6 viéc thuong x6t nhing dita tré khén khé, bdi lé ra c6 nhiéu diéu can thiét dé day o truong tiéu hoc, ngudi ta lai thich day cho chung pha hé cua con cai nha vua Clotaire’, nhitng cudéc chién giita vwong triéu Neustrie va vuong triéu Austrasie?, hay phan loai dong vat; nhung nén gido duc 4y con biéu thi mdt mdi hiém nguy nghiém trong hon nhiéu. Né lam cho nguoi tiép nhan chan gheét cling cuc cdi than phan ma anh ta dugce sinh ra, va uwéc ao manh liét dugc thoat khdi than phan ay. Nguoi cdng nhan khéng muén lam céng nhan nita, ngudi néng dan khong muén lam nong dan nira, va nha tu san cudi cling chi thay nghé nghiép kha di nhat cho con cdi minh chang gi khdc hon 1a lam céng chttc an luong Nha nuoéc. Thay vi chuan bi cho nguéi ta vao doi, trudng hoc lai chi chuan bi cho ho tré thanh céng chic, ngwdi ta cd thé thanh céng ma kh6éng can phai tu dinh 1 Clotaire: ten dong vua Phap, g6m bon triéu vua, tén tai tir thé’ki V dén thé’ki VIII. ? Neustrie va Austrasie: hai trong b6n vuong triéu thudc dong Mérovée (Clotaire). Neustrie nam 6 phia Tay, Austrasie nam o phia Déng xtr Gaule & thé ki VI, VII va VIII. Hai vuong quéc nay lién tuc gay chién tranh. 140Nhieng nhan té'xa... huodng cho minh, cing khéng phai bdc 16 mét chut sang kién nao. O nac thang duéi, nén gido duc ay tao ra nhieng dao quan vé san bat man véi sé phan minh va luén san sang néi loan; 6 trén, tang lép tu san phi phiém cua chung ta, vua hoai nghi vira ca tin, cé long tin mu quang vao Nha nudc - nguodi che chd, tuy ho khéng ngimg céng kich no, luén dé trach nhiém cho chinh phu nhimng sai lam cua chinh minh va khéng cé kha nang thuc hién mot diéu gi ma kh6ng co su can thiép cia quyén luc. Nhd vao sach giao khoa, Nha nuéc tao ra tat ca nhitng con ngwai cé bang cap ay, chi cd thé six dung m6ét s6 it, va di nhién phai dé nhirng ngudi con lai that nghiép. Vay Nha nude phai danh chju nudéi séng nhom thir nhat va cé ke thi la nhém thi hai. Ti trén cao xuéng dudi thap cua thép x4 hdi, tir thay ki gian di dén gido su va dén vi tinh truong, dam ngwoi dang dao cé bang cap hién chiém hét nhitng vi tri nghé nghiép. Trong khi mét nha kinh doanh khé khan lam mdi tim ra mét nhan vién lam dai dién cho minh 6 thudc dia, thi cé hang ngan wng vién xin xd nhimg ché lam nha nwoéc tém thudng nhat. Chi riéng quan Seine da cé 20.000 giao vién nam nit that nghiép, ho khinh thuong ruéng déng va xuong may va tim téi Nha nudc dé kiém séng. SO ngudi may man thi it, sé nguoi bat man tat 141TAM Lf HOC DAM DONG nhién rat nhiéu. Nhing ngwdi sau san sang ung hé moi cudéc cach mang, di thu linh 1a ai va muc dich ma cac cudc cach mang theo dudi la gi. So hitu kién thivc ma khdéng thé tim dugc viéc lam la mét phuong cach chac chan dé bién con ngudi ta thanh mot ké néi loan*'. R6 rang da qua cham dé di ngugc lai mét trao luu nhu vay. Chi co kinh nghiém, nguwoi thay vi dai cua cac dan téc, sé chju trach nhiém chi ra cho chung ta sai lam cua minh. Chi co kinh nghiém méi du strc manh dé ching to sy can thiét phai thay thé nhitng cuén giao khoa té “IVa lai dé khong phai la mét hién tugng riéng cua cdc dan téc Latin; ngudi ta nhan thay diéu nay ca 6 nudéc Trung Hoa, mét dat nuée cing do thur bac ving chac cua cdc quan lai dan dat, va o day cling giéng nudéc ta, quan chirc duge tuyén lua bang cac ki thi ma su thwr thach thi cur chi 1a dgc thudc long khéng suy suyén nhirng sdch gido khoa day. Ddi quan cé hoc that nghiép 6 Trung Hoa ngay nay dugc coi 1a mét quéc nan that sy. O An DO cing nhu thé, tu khi ngudi Anh mo truong hoc & day, khong phai dé gido duc nhu & bén Anh da lam, ma don thuan chi dé day dé nhing ngudi ban xt, da hinh thanh mét tang lop ngudi c6 hoe goi 1a nhieng Babou, khi khéng cd viéc lam, ho tra thanh nhirng ke thi khéng thé hoa giai cua Anh quéc hing cuong. O moi ngudi Babou cé hay khéng co viéc lam, hiéu qua dau tién cua gido duc 1a ha thap v6 cling trinh dé dao dire cua ho. Dé 1a mét sy thyc ma téi da dai dong nhan manh trong cudn sach Nhieng nén vin minh An Dé (Les Civilisations de I’Inde), va nhiéu tac gia di tham ban dao lén nay cing nhan thay thé. 142Nhitng nhan t6 xa... hai cua ching ta, nhiing ki thi dang thuong cua chung ta bang mét nén gido duc day nghé, cd kha nang dan thanh thiéu nién dén voi ruéng déng, xudng may, nhitng céng trinh thudc dia, ma hém nay ho dang bang moi gia tim cach trén chay. Nén giao duc day nghé ma gid day nhimg con ngudi sang sudt déu doi hdi 1a nén gido duc xua kia cha 6ng ta da dugc nhan, va la cai ma cac dan téc ngay nay dang théng tri thé gidi nho y chi, sang kién, tinh than dam nghi dam lam da biét bao tén. Trong cac trang viét dic sac, ma réi sau ti sé tr! ch lai nhimg phan chu yéu nhat, mét nha tu tudng lén, 6ng Taine, da chi ra r6 rang rang nén gido duc cua chung ta xua kia cing gan giéng nhu nén gido duc Anh hay My ngay nay, va trong mét doan déi chiéu dac sac gitta hé théng gido duc Latin véi hé théng Anglo-Saxon, 6ng da cho thay rd nhitng két qua cua hai phuong phap. Cé lé cing 1am, ngwoi ta ciing danh bang long, chap nhan moi tht bat cap cua nén gido duc kinh vién cia ching ta, ngay ca du rang no chi tao ra nhitng ké v6 tich su va nhimg ké bat man, néu nhuw viéc so hiru hoi hot nhiéu kién thtrc dén thé, viéc doc thuéc long hoan hao nhiéu sach giao khoa dén thé’ da nang cao duoc trinh dé tri tué. 143TAM Li HOC DAM DONG Nhung thuc su nd cd nang cao duoc tri tué khéng? Khéng, that buén thay! Chinh su xét doan, kinh nghiém, sang kién, tinh cach mdi 1a nhitng diéu kién thanh céng 6 doi, con sdch vo khéng cho nhitng diéu do. Sach la nhitng cuén tir dién cd ich dé tra ctru, nhung hoan toan v6 ich khi cé nhizng doan van dai trong dau. Gido duc day nghé cé thé phat trién tri tué thé nao trong chtrng muc no hoan toan thoat ra khoi 16i dao tao kinh vién, dé 1a diéu Taine chi ra kha r6. “Nhiing tu tuwong chi hinh thanh trong mdi truong tu nhién va binh thuong cua ching. Cai lam cho mam méng tu tuong sinh trong, do la mu6n van nhitng an tugng nhay cam ma thanh nién nhan dugc hang ngay 0 xuong may, trong ham m6, 6 toa an, trong nghién cttu, trén cong truong, 6 bénh vién, trong canh tuong cua nhitng dung cu, nhing vat liéu va nhitng hoat déng, ddi dién voi khach hang, vdi céng nhan, voi lao déng, voi san phdm lam tét hay xau, ton kém hay cé loi; day la nhing tri gidc dac biét cua mat, cia tai, cha tay va ca cla khitu gidc, dugc thu nhan khéng cé y va duge ché bién 4m tham; ching ty t6 chirc trong anh ta, dé rdi som hay mu6n goi y cho anh ta sy t6 hop mdi, su don gian hod, su tiét kiém, sy hoan thién hay 144Nhieng nhan té' xa... sang ché nao do. Thanh nién Phap bj tude di moi tiép xuc quy bau, moi yéu td co thé déng hoa va can thiét dé, va dung vao luc ¢ cai tudi phong pha; suét bay hay tam nam, ho bi nhét trong m6t truong hoc, cach xa kinh nghiém tric tiép va ca nhan, diéu sé cho ho khai niém chinh xac va séng déng vé su vat, con ngwoi va nhiéu cach khac nhau dé str dung chung”. “... ft ra chin phan mudi trong sé ho da mat thoi gian va céng strc, mat nhiéu nam cua cudc doi va nhitng nam thang hiéu qua, quan trong hay tham chi quyét dinh cua minh: dau tién hay tinh mot nwa hay hai phan ba nhitng nguwoi di thi, tdi muén ni 1a bi trugt - sau dé, trong s6 nhitng ngudi trung tuyén, dugc thang bac, cap chitng chi, bang cap, thi mét niva hay hai phan ba niva t6i muén ndi la da bi qua site. Nguoi ta da doi hoi ho qua nhiéu bang cach yéu cau ho ngay nao dé phai ngéi ghé hay dimg trudc bang suét hai gio lién, va déi voi mét nhém cac khoa hoe, ho phai la nhitng cdi kho tu liéu séng cua tat ca khién thc nhan loai; qua thuc, ngay hém ay suét hai gio lién, ho da, hay gan nhw 1a cai kho tu liéu song réi. Nhung mét thang sau ho khéng nhu thé nita; ho khéng thé chiu néi cudc kiém tra lai mét lan nita; nhitng diéu ho so hitu dugc qua nhiéu, va qua nang né, ching khéng ngirng trugt ra 10- TLHOB 145