Hayat■n Taklidi Dünyan■n Derdi Film

Çal■■malar■nda Güncel Yakla■■mlar

1st Edition Nejat Ulusay
Visit to download the full and correct content document:
https://ebookstep.com/product/hayatin-taklidi-dunyanin-derdi-film-calismalarinda-gunc
el-yaklasimlar-1st-edition-nejat-ulusay/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant
download maybe you interests ...

Ba■ka Bir Dünyadan ■ark■lar Sinema ve Türkiye

Sosyolojisi 1st Edition Nejat Ulusay Umut Tümay Arslan
Ali Karado■an Pembe Behçeto■ullar■

https://ebookstep.com/product/baska-bir-dunyadan-sarkilar-sinema-
ve-turkiye-sosyolojisi-1st-edition-nejat-ulusay-umut-tumay-
arslan-ali-karadogan-pembe-behcetogullari/

Hayat Popüler Kültür ve Hayat Mecmuas■ 2nd Edition

Burcu Sabuncuo■lu

https://ebookstep.com/product/hayat-populer-kultur-ve-hayat-
mecmuasi-2nd-edition-burcu-sabuncuoglu/

Storia d Italia in 15 film 3rd Edition Alberto Crespi

https://ebookstep.com/product/storia-d-italia-in-15-film-3rd-
edition-alberto-crespi/

G O D S 02 Spanish version 1st Edition Jonathan

Hickman

https://ebookstep.com/product/g-o-d-s-02-spanish-version-1st-
edition-jonathan-hickman/
G O D S 01 Spanish version 1st Edition Jonathan
Hickman

https://ebookstep.com/product/g-o-d-s-01-spanish-version-1st-
edition-jonathan-hickman/

Levayih i Hayat Hayattan Sahneler 2nd Edition Fatma

Aliye

https://ebookstep.com/product/levayih-i-hayat-hayattan-
sahneler-2nd-edition-fatma-aliye/

Ciencia e Ingeniería de Materiales 9th Edition

Callister William D Rethwisch David G

https://ebookstep.com/product/ciencia-e-ingenieria-de-
materiales-9th-edition-callister-william-d-rethwisch-david-g/

Pratique Grammaire B1 1st Edition Evelyne Sirejols

https://ebookstep.com/product/pratique-grammaire-b1-1st-edition-
evelyne-sirejols/

Orta Ça■ Avrupas■ Sosyal Kültürel Ve Ekonomik Hayat 1st

Edition Özlem Genç

https://ebookstep.com/product/orta-cag-avrupasi-sosyal-kulturel-
ve-ekonomik-hayat-1st-edition-ozlem-genc/
 Derleyenler

Nejat Ulusay - Umut Tümay Arslan

Ali Karadoğan - Pembe Behçetoğulları

HAYATIN TAKLİDİ DÜNYANIN DERDİ

Film Çalışmalarında Güncel Yaklaşımlar

*dipnot yayınları
Hayabn Taklidi Dünyanın Derdi: Film Çalışmalannda Güncel Yaklaşımlar
©Dipnot Yayınlan, 2022

DipnotYayınlan: 378
ISBN: 97�5-73576-0-1
SertifikaNo: 48147
1. Baskı: 2022/ Ankara

Editör: Emir Ali Türkmen

Derleyenler: Nejat Ulusay, Umut Tümay Arslan, Ali Karadoğan, Pembe Behçetoğullan
Düz.elti: Ümit ÖZger
Kapak Tasanmı: Duysal Tuncer
Kapak Fotoğrafı: Agnes Varda'run Biri Şarkı Söylüyor, Diğeri Söylemiyor
(L'une chante, l'autre pas, 1977) adlı filminden.

Baskı öncesi Hazırlık: Dipnot Bas. Yay. Ltd. Şti.

Baskı: Sözkesen Matbaaalık (Sertifika No: 46586)
İvedik O. S. B. 1518. Sok Mat-Sit İş Merkezi No: 2/40 Yenimahalle/ANKARA
Tel: (0312) 3952110

Dipnot Yayınlan
Selanik Cad. No. 82/24 Kızılay/Ankara
Tel: (0312) 4192932/Faks: (0312) 4192532
e-posta:dipnotkitabevi@yahoo. com
www . dipnotkitap. com
 NİLGÜN ABİSEL'E ARMAGAN

Derleyen/er
Nejat Ulusay - Umut Tümay Arslan
Ali Karadoğan - Pembe Behçetoğulları

• •

HAYATIN TAKLiDi
•• •

DUNYANIN DERDi
Film Çalışmalarında Güncel Yaklaşımlar

*dipnot yayınları
 İÇİNDEKİLER

Sunuş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

SİNEMA, BEDENLER, DUYGULAR

lşığına Tavşan Olduğum Filmler 13
Murathan Mungan
'Arzunun Kanunu' 29
Fatih Özgüven
Dünyanın Sonundan Şarkılar 33
Neveser Köker
Sinema Sevgisi, Kökler, Kanatlar 41
Umut Tümay Arslan
Üç Tanı(ş)ma: Abisel'den Filmlere, Filmlerden BTS'e. 49
Nur Betül Çelik
Duruşun Farklılığı 69
Eser Köker
Kubrick'in Mandalası ya da Stanley Hotel: The Shining
Üzerine Bir Aşırı-Yorum Denemesi 85
Emrah öztürk
lssız, Zorba, Toksik Olmayan Mümkün
ve Muhtemel Erkeklik: Colln Firth 95
Zehra Çelenk
 SİNEMA VE SOSYAL TEORİ
Lazlo Moholy-Nagy ve Büyühşehrin Dinamiği:
Bir Tipofoto-Film Senaryosu Üzerine .............................. 105
Aykut Çelebi
Hollywood'un Gözüyle 1950'lerde Lizbon ve İstanbul 153
Nejat Ulusay
Sessizliğe Yolculuk: Metalin Sesi'nde
Varoluşsal Duygular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Adrian Ada Ossmann
Hayatın Taklidi, Dünyanın Derdi.. .................................. 235
Meral ôzbek
SİNEMA VE POLİTİKA
Popüler Amerikan Sinemasında
Irk Ayrımcılığı ve Yeni Irkçılık ....................................... 295
ülkü Doğanay
Sınıfsal Karşılaşma Mekanı Olarak Ev:
Seremoni ve Parazit Filmleri Üzerine Bir Değerlendirme.331
Aksu Bora
Barış Sineması Üzerine Düşünceler. . ..........................345
Sevilay Çelenk
Savaşı Renklendirmek:
Kolektif Belleğin İmgeleri ve Temsilin Etiği...................363
Tuğba Taş - Burcu Sümer
Katharina Blum'un Çiğnenen Onuru Üzerine:
Devletin ve Basının Çifte Şiddeti ....................................389
Oğuzhan Taş
Öyküler Anlatan Mucize Marta Meszaros ile Söyleşi......401
Sevgi Can Yağcı Aksel
 SUNUŞ

ayatın Taklidi Dünyanın Derdi: Film Çalışmalannda Güncel Yak­

Hlaşımlar,
İkin
iki kitaptan oluşan bir film çalışmaları derlemesinin
ilk kitabı. cisi, Başka Bir Dünyadan Şarkılar: Sinema ve Türkiye
Sosyolojisi başlığını taşıyor. Bu iki kitap bir armağan kitap olarak
tasarlandı. Doktora tezi, verdiği dersler, kitap, makale ve çevirile­
riyle film çalışmalarının ve akademik sinema eğitiminin Türkiye
üniversitelerindeki öncü ismi Nilgün Abisel'e armağan ettiğimiz
bu kitapların ortaya çıkmasının vesilesi, Abisel'in kendisi.
Armağan kitap, Birinci Dünya Savaşı'ndan önce Avrupa'da
başlatılan bir gelenek. Daha sonra Nazi rejiminin zulmünden ka­
çan bilim insanları tarafından ABD'ye taşıruyor ve 20. yüzyılın
ikinci yansından itibaren uluslararası bir düzlemde benimseniyor.
Akademide armağan kitap kavramı, onurlandırılan öğretim üye­
sinin meslektaşları, eski doktora öğrencileri ve dostlarırun katkıla­
rının yer aldığı çalışmalara karşılık olarak kullanılıyor. Nilgün

Abisel'e sunulan armağan kitaplarda da onun dostlannın, meslek­

taşlarının, öğrencilerinin ve henüz kariyerlerinin başındaki genç
akademisyenlerin yazılan yer alıyor. Bu yazılarda, anekdotlar ya
da eserlerine yapılan atıflar aracılığıyla, doğrudan ya da dolaylı
biçimde Abisel'e selam gönderiliyor . .Kitaplarda, bir akademisyen
olarak hem kamusal hem de özel alanında Nilgün Abisel'i kendisi
8 I HAYATI N TAKLİ D İ D Ü N YAN I N D E R D İ
yapan, onu biricik kılan düşünceleri, yaklaşımları, tercihleri, eser­
leri ve ilgileri üzerinden inşa edilen ve bir anlamda Abisel'in mer­
kezinde yer aldığı, içinden geçtiği çalışmalar var.
Heri iki kitapta, çoğunluğu iletişim bilimlerinden olmak üzere
farklı disiplin ve alanlardan toplam 31 katılımcının yazdığı 29 yazı
yer alıyor. Konulan ve biçimsel özellikleriyle akademik metinler­
den deneme ve söyleşiye, zengin bir çeşitlilik içeren bu yazıların
farklı bir okuma deneyimine kapı açtıkları söylenebilir. Kitaplar,
sinema ve filmlerle kişisel olarak kurduğumuz ilişkiden yönetmen
ve oyunculara dair değerlendirmelere, akademik sinema eğitimi
üzerine yorum ve önerilerden sinema tarihi odaklı inceleme ve
tartışmalara, melodramdan'sanat filmi' ne, sınıfsal eşitsizliklerden
toplumsal cinsiyet olgusuna ve yaşlılığa, ırkçılık ve ayrımcılıktan
ekolojik sorunlara, etik meselelerden varoluşçuluğa, sinema ve şe­
hir ilişkisinden barış ve demokrasi tartışmasına, film müziğinden
sinemada ses kullanımına, geniş bir konu yelpazesine sahip. Yazı­
lardaki değerlendirme ve analizler filmlerle sınırlı kalmıyor, dizi
ve video (müzik ve hayran videoları) örnekleri de bu derlemeye
dahil oluyor.
Hayatın Taklidi Dünyanın Derdi ile Başka Bir Dünyadan Şarkılar,
aynı zamanda birer'Ankara kitabı'. Bir kere, Nilgün Abise! klasik
bir söyleyişle ifade edecek olursak, "doğma büyüme Ankaralı."
Ankara' dan, burslu olarak ya da ders vermek üzere farklı dönem­
lerde belli süreler için ayrıldı. Uzun yıllar Bahçelievler' de oturduk­
tan sonra, Ankara' da başka bir semte taşındı ve halen orada yaşı­
yor. Kitapları yayına hazırlayanlardan ve yazılarıyla katkıda bu­
lunan dostlarımızdan 13 isim Ankara' da ikamet ediyor. Geriye ka­
lanların neredeyse hemen hepsi, geçmişte uzun yıllar Ankara' da
yaşamış kişiler. Ankara'run, onların anılarında önemli bir yeri ol­
malı. Dipnot da Ankaralı bir yayınevi . . . Bu vesileyle, şu notu da
düşmek isteriz: Armağan kitap projeleri, Türkiye'de yayıncıların,
okur ilgisinin yetersizliği gerekçesiyle genellikle uzak durdukları
 SUNUŞ 1 9

bir kategori. Bunun bizim için elbette anlaşılır bir yam var. Tür­
kiye'de üniversiteler geçtiğimiz on yıllar içinde bu kadar kan kay­
bebneseydi, belki üniversite yayıncılığı da işlevsel bir hale gelebi­
lirdi. Bu çerçevede, mesleğine yıllarca emek vermiş bir akademis­
yene adanmış bu kitapları okura ulaştırabilmek için, yayıncılığa
kaçınılmaz olarak ticari bir perspektiften yaklaşan özel yayıncılara
değil, akademik bir kurumun olanaklarına başvurabilirdik. Bu ne­
denle, hacimli bir çalışmanın yayımının riskli bir girişime dönüş­
tüğü bir zamanda, Dipnot Yayınları'nın kitabın okurla buluşma­
sını sağlayarak, bu projeye verdiği desteğin önemini vurgulamak
gerekiyor.
Değerli çalışmalarıyla kitaplara katkıda bulunan bütün dostla­
rımıza, bu iki kitaplı derlemenin yayımı ve basımında emeği ge­

çen, başta Emir Ali Türkmen olmak üzere Dipnot çalışanlarına

müteşekkiriz. Bizlere hem insani hem de akademik anlamda çok
şey kazandırdığı ve bu proje sayesinde bir kez daha ortak bir ça­
lışmada bir araya gelmemize vesile olduğu için sevgili Nilgün
Abisel' e de teşekkürlerimizi sunuyoruz.

Nejat Ulusay, Umut Tümay Arslan,

Ali Karadoğan, Pembe Behçetoğulları
SİNEMA. BEDENLER. DUYGULAR
 I Ş I G I N A TAVŞAN O L D U G U M F İ L M L E R

Mu r a tha n Mu n g a n

azı televizyon kanalları arasında gezerken birden tanıdık, bil­

B dik bir filme rastgeldiğimizde ekran karşısında kalakalırız.
Daha önce birkaç kez seyrettiğimiz halde neresinden yakalamış
olursak olalım sonuna kadar seyretmekten kendimizi alamayız.
Bana bu yazı için esin veren şey, seyirciliğin işte bu "ışığa tutuldu­
ğunda kımıldayamayan tavşan hali" oldu.
Ülkede sınırlı sayıda televizyon kanalının bulunduğu, İnternet
siteleri, özel sinema kanalları gibi olanakların seyir seçeneklerini
bu denli çoğaltmamış olduğu dönemde, vizyona çıkbğında izledi­
ğiniz ağzınızda tadı kalmış bir filmi bir daha ne zaman yakalaya­
cağımız da belirsizdi. Böylelikle etkisi albnda kaldığınız filmler
sizde bir süre sonra uzak bir hatıra sisine bürünerek yaşardı. Bu
durumu sinema üstüne yazdıklarımı topladığım Kullanılmış Bilet­
ler• kitabımda yer alan "Kare As" başlıklı yazımda şöyle anlatırım:
Video kaset, VCD, DVD öncesinde, filmler, şimdiki kadar elimizin
alhnda değillerdi. Bu nedenle aklımızda kaldıkları halleriyle hahr­
lardık onlan. Ancak, kim bilir ne zaman sonra, bir ölü sezon göste­
riminde ya da yazlık açık hava sinemasında çıktıklarında, yeniden
izleme olanağı bulur, hafıza tazelerdik. Dolayısıyla o filmler bizde
daha çok bir hahra olarak yaşar; bizdeki büyülerini de bu nedenle
daha uzun süre koruyabilirlerdi (s. 143-144).

• Murathan Mungan, Kullanılmış Biletler, İstanbul: Metis, 2007.

14 I H AYAT I N TAKLi D İ D ÜN YA N I N D E R D İ
Bu yazının konusu nedeniyle anacağım, ışığına hıhılduğu­
nuzda tavşan olduğunuz filmlerin ille de yüksek sanat değerine
sahip olmaları gerekmez. Filmin bizde iz bırakmış sahnelerinden,
belleğimize kazınmış bazı diyaloglarından, oyuncuların güçlü
performanslarından hıtun da hikayesinin bize değdiği, dokun­
duğu, içimizde bir yerleri harekete geçirdiği yanlarına varana dek
kişiden kişiye değişen pek çok nedeni olabilir bunun. Örneğin,
meraklarımıza, ilgi alanlarımıza, takıntılarımıza sesleniyor, hıtku­
larımızı kışkırtıyor, heyecan duyma ihtiyacımızı karşılıyor, çağrı­
şımlarımızı tetikliyor, hatıralarımızı canlandırıyor, sinema zevki­
mize hitap ediyor olabilir.
Bu filmler daha çok bizim dünyayı keşfetmeye, hayatı anla­
maya çalıştığımız yeniyetmelik, gençlik yıllarımıza ait taze heye­
canlan, ilk izlenimleri bize yeniden yaşatan, anılarımız ı canlandı­
ran güçlü etkileriyle de belleğimizde köklü biçimde yer eder. Gene
Kullanılmış Biletler kitabımda yer alan "Seyretmenin Hatırası" baş­
lıklı yazıda bu konuda da şunları söylerim:
Filmler kadar onları izlediğimiz sinemalar da anılarımızda derin
izler bırakır; bazı filmler nedenleri, niyeleri olmaksızın belleği­
mizde onları izlediğimiz sinemalarla birlikte yer eder, öylece kalır.
Günün saati, havanın yağmuru, oturduğumuz koltuk ya da yanı­
mızda kim olduğu belleğimizde capcanlı durur. Habrlamanın şid­
detini yaratan, bizde ne bırakbğını hiçbir zaman bilemediğimiz bir
güçtür. Yalnızca seyrettiğimiz filmden değil, içinde yaşanılan an­
dan da güç alarak benliğimize kazınan bu görüntüler, yıllar geçse
de bizde solmayan bir dirilikle yaşar. Gördüğümüz filmlere ve si­
nemalara ilişkin ammsadıklanmızın çoğunun çocukluk ve gençlik
dönemlerine ilişkin olması boşuna değildir. Yalnızca belleğimizin
değil, hayallerimizin ve ümitlerimizin de taptaze zamanlarıdır; ha­
yahmız seyrettiğimiz filmler gibi olsun isteriz. Seyrettiklerimizden
öğrendiklerimizle içimiz belirsiz bir geleceğe kamaşır. Onlar yal­
nızca birer film değil, ümit etmenin de hatırasıdır.
Bu nedenle yalnızca o filmleri değil, gençliğimizi de özleriz (s. 1 15-
1 16).
 IŞIGINA TAVŞAN O L D U G U M FiLMLER l 15
Kendi payıma söyleyecek olursam, rastladığımda karşısında
kalakaldığım filmlerin bir bölümü merak, gerilim, gizem unsuru
taşıyan, dolayısıyla bende heyecan uyandıran, politik gönderme­
ler, casusluk hikayeleri, bilimkurgusal ya da fantastik öğeler içe­
ren, genelde olaylar zinciri birbirini izleyen maceralar üstüne ku­
rulu filmlerdir. Neredeyse her sahnesini bildiğim bu filmleri tek­
rar izlemekten bıkmam. Three Days of the Condor (Akbabanın Üç
Günü, Sydney Pollack, 1975), Marathon Man (Vahşi Koşu; John
Schlesinger, 1976), Scorpio (Akrep, Michael Winner, 1973), All The
President's Men (Başkanın Bütün Adamları, Alan J. Pakula, 1976),
Chinatown (Çin Mahallesi, Roman Polanski, 1974), The French Con­
nection (Kanunun Kuvveti, William Friedkin, 1971), 1974), JFK (Ka­
panmayan Dosya, Oliver Stone, 1991), L.A. Confidential (Los Ange­
les Sırlan, Curtis Hanson, 1997), The Usual Suspects (Olağan Şüp­
heliler, Bryan Singer, 1995), Reserooir Dogs (Rezervuar Köpekleri,
Quentin Tarantino 1992), The Grifters (Stephan Frears, 1990), The
Silence of the Lambs (Kuzuların Sessizliği, Jonathan Lemme, 1991),
Total Recall (Gerçeğe Çağrı, Paul Verhoeven, 1990), Matrix (Lana
Wachowski, Lily Wachowski, 1999), Minorty Report (Azınlık Ra­
poru, Steven Spielberg, 2002) gibi filmlerle Tarkovski'nin Solaris
(1972), Stalker (İz Sürücü, 1979) filmlerini bunların başında sayabi­
lirim.
Her kesimden seyirci için hep ilgi çekici olmuş politika, ero­
tizm ve suçun iç içe geçtiği filmler benim için de cazibesini koru­
muştur. Hayat mücadelesinin yıprattığı yorgun, kulağı kesik ada­
let ve hakikat savaşçısı tipleri, sinema tarihi terminolojisinde "Pri­
vate eyes" diye tabir edilen hırpani, serseri tipli özel detektifleri ya
da polisleri merkezde konumlayan filmler de öyle... Bu nedenle
listemdekilerin bir bölümü de devletin çeşitli katmanlarındaki
yozlaşmaları, kendi departmanı içindeki yolsuzlukların kökünü
kazımayı kafaya koymuş başına buyruk polisleri ve onun kirli po­
lislerle olan savaşını ya da mafya hesaplaşmalarını anlatan film­
lerdir: Serpico (Sidney Lumet, 1973), The Godftaher (Baba, Francis
16 I H AYAT I N TAKLİ D İ D ÜNYAN I N D E R D İ
Ford Coppola, 1972), Once Upon a Time in America (Bir Z.amanlar
Amerika, Sergio Leone, 1984), Prizzi's Honor (Prizzi'lerin Onuru,
John Huston 1985) filmleriyle Brian De Palma'run yönettiği Scar­
face (Yaralı Yüz, 1983), Untouchables (Dokunulmazlar, 1987) ve se­
yirciye hem Antonioni'nin Blow Up'mı (Cinayeti Gördüm, 1966)
hem Francis Ford Coppola'run The Conversation'mı (Konuşma,
1974) habrlatan yanlanyla Blow Out' u (Patlama, 1981) bunlara ör­
nek olarak sayabilirim. Benim bu çeşit filmlere özel ilgi duymamın
bir nedeni de çocukluğumdan beri güçlü bir adalet duygusuna sa­
hip oluşum, haksızlıklara karşı duyarlılığım, gerçeklere, olaylann
ve insanlann içyüzüne olan dinmez merakım ve hakikati bilme ve
dillendirme gereksinimim olabilir. Yani aslında beni "yazar" ya­
pan şeyler okumalarımı, seyretrnelerirni, yönelişlerirni de belirle­
miştir. Benliğimde köklenmiş bu merak, hak, hukuk ve adalet ara­
yışı, gerçeklerle yüzleşme ve kötülüklerle ödeşme ihtiyacı mah­
keme filmlerine de özel bir ilgi duymama, bazılarını defalarca sey­
retmeme neden olmuştur. /udgement at Nuremberg (Nürenberg
Duruşması, Stanley Kramer, 1961), Anatomy ofa Murder (Bir Cina­
yetin Tahlili, Otto Prerninger, 1959), And fustice for Ali (Herkes için
Adalet, Norrnan Jewison, 1979) Suspect (Şüphe, Peter Yates, 1987),
The Accused (Sanık, Jonathan Kaplan, 1998) ile Sidney Lumet'nin yö­
nettiği 12 Angry Men (12 Öfkeli Adam, 1957) ve The Verdict (Karar,
1982) gibi mahkemelerde geçen ya da bolca mahkeme sahnesi
olan, sanıkların, kurbanların, tanıkların, jüri üyelerinin hikayesini
barındıran filmler de bir yerlerde yakaladığımda mutlaka yeniden
takıldığım filmlerdir. Gene aynı merak, gizem ve gerçeği aramak
temasının izini sürecek olursam, Alfred Hitchcock'un Rear Win­
daw'u (Arka Pencere, 1954), Irwin Kershner'in Eyes of Laura Mars'ı
(Gözler, 1978), gibi gözetleme filmleri ya da Billy Wilder'ın, kara
filmlerin muhteşem oyuncusu Barbara Stanwyck'li Double Indem­
nity (Çifte Tazminat, 1944), Stanley Kubrick'in The Killing (Son
 I Ş I G I NA TAVŞAN O L D U G U M FİLMLER l 17
Darbe, 1956) ve Dick Richards'ın benim iki gözde oyuncum Char­
lotte Rampling ve Robert Mitchum'lu Farewell, My Lovely (Elveda
Sevgilim, 1975) gibi kara film örnekleri de bu listeye girer.
Listemde farklı türlerde çekilmiş filmler de vardır kuşkusuz.
Örneğin, François Ozon'un 8 Femmes (8 Kadın, 2002), Nora Eph­
ron'un /ulie and /ulia (2009), Pedro Almodovar'ın Mujeres al borde
de un ataque de nervios (Sinir Krizinin Eşiğindeki Kadınlar, 1988),
Robert Altmann'ın Short Cuts'ı (Sosyeteden İnsan Manzaraları,
1993), Herbert Ross'un Steel Magnolias (Çelik Manolyalar, 1989)
gibi eğlenceli bulduğum filmleriyle, David Lean'ın Ryan's Daugh­
ter (İrlandalı Kız, David Lean, 1970), Stephan Frears'ın Dangerous
Liasions (Tehlikeli İlişkiler, 1988), Violette Noziere (Zehirli Çiçek,
Claude Chabrol, 1978) gibi dönem filmleri, Woody Allen'in pek
çok filmi ve The Postman Always Rings Twice (Postaa Kapıyı İki
Kere Çalar, Bob Rafelson, 1981), Thelma and Louise (Ridley Scott,
1991), Taxi Driver (Taksi Şoförü, Martin Scoı-sese, 1976), 'The Deer
Hunter (Ava, Michael Cimino, 1978), Tess (Roman Polanski, 1979),
Paris Texas (Wim Wenders, 1984) ve Bemardo Bertolucci'nin ll
Conformista (Konformist, 1979), Novecento (1900, 1976) gibi farklı
türlerdeki filmler listemi çeşitlendirerek uzatır.
Dünyada "auteur" sineması diye nitelendirilen, yönetmenin
özel dünyasıru ve imzasıru taşıyan filmler de vardır elbet karşı­
sında kalakalıp tavşanı olduğum filmler arasında. Bunlara örnek
olarak Fellini'den Otta e mezzo (Sekiz Buçuk, 1963), Amarcord
(1973), Visconti'den Rocco e suoi Fratelli (Rocco ve Kardeşleri, 1960),
ll Gattopardo (Leopar, 1963), Stanley Kubrick'ten Shining (Cinnet,
1980), 2001: A Space Odyssey (2001: Uzay Yolu Macerası, 1968), Tar­
kovski'den Andrey Rublev (1966), Stalker (İz Sürücü,1979), Wim
Wenders'ten Der Himmel über Berlin (Berlin Üzerinde Gökyüzü,
1987) gibi filmleri sayabilirim.
Ben sinema salonları devrinin çocuğuyum. Bazen gişe önünde
uzayan bilet kuyruğunda sıra beklenen günlerin, dolu salonlarda
18 I HAYATI N TAKLi D İ D Ü NYAN I N D E R D İ
insanlarla birlikte film seyretmenin, duyduğun heyecanı sıcağı sı­
cağına yanındakiyle paylaşmanın apayrı bir tadı olduğu dönem­
lerin seyircisiyim. Hem Yaz Sinemalan hem Kullanılmış Biletler ki­
taplarımda andığım çocukluğumun Mardin'indeki "Lale", "Me­
lek" ve "İstiklal" sinemaları benim ilk sinema okullarım sayılır.
Ortaokulun ilk ve ikinci sınıflarını okuduğum, her yıl yaz tatilleri­
nin bir bölümünü orada geçirdiğim Ankara'nın o yıllardaki bazı
sinemaları da öyle... Kurtuluş'a varmadan Kolej Durağı'nın he­
men arkasına düşen Konak Sineması, yüksek tavanı, geniş koltuk­
ları, tavan süsleri ve film başlarken yavaş yavaş açılan görkemli
perdesiyle daha çok bir opera binasını hatırlatan Demirtepe'deki
Gölbaşı Sineması, Maltepe'de, Nokta Durağı'nda "ismiyle mü­
semma" avuç içi kadar Mini Sinema, anılarımda nedense Ieri Oggi
Domani (Dün Bugün Yarın, Vittorio de Sica,1963) ve bende Lino
Ventura hayranlığına yol açan Les Aventuriers (Macera Peşinde,
Robert Enrico, 1967) filmleriyle hafızamda yer etmiş Kızılay'da pa­
saj içindeki Büyük Sinema, gene anılarımda Stanley Kubrick'in
2001: A Space Odyssey ve David Lean'ın Ryan's Daughter gibi gös­
terişli geniş ekran filmlerle yaşayan Akay'daki Dedeman Sine­
ması, belleğime Agnes Var-da'run Le bohneur (Mutluluk, 1965) fil­
miyle kazınmış Maltepe'de Alemdar Sineması, Küçükesat'taki
Karınca Sineması, Necatibey'deki Derya Sineması, Cebeci'de Hu­
kuk Fakültesi'nin hemen yanındaki Site Sineması, Kızılay'daki
Nergiz Sineması ve Ankara'da o yıllarda kurulan Sinematek'in ilk
gösterilerinin gerçekleştiği Menekşe Sineması, başta Mekanik Bir
Piyano için Bitmemiş Sonat, Aşk Esiresi ve Aleksandr Volodin'in
oyunundan uyarladığı Beş Akşam filmleriyle tanıdığım Nikita
Mikhalkov'un filmleri olmak üzere pek çok Sovyet sineması veba­
zılarında efsanevi dansçı Maya Plisetskaya'run yer aldığı bale
filmleri örnekleriyle taruşbğım Çağdaş Sahne ve açıldığında bü­
yüklüğüyle Başkent'te çok ses getirdiğine tanık olduğum Akün Si­
neması...
 IŞI GINA TAVŞAN O L D U G U M F İ LMLER l 19
Istanbul yıllarımdaysa Beyoğlu'ndaki Emek, Atlas, Fitaş, El­
hamra, Lale, Pangalb' daki İnci, Şişli' deki Kent, Osmanbey'deki
Site, Gazi sinemaları başta olmak üzere her biri anılarımda yerini
çoktan aldı.
Bu dökümle birlikte sözü sinema salonlarının kendi ışığına ge­
tirmeye çalışıyorum aslında. Işıkların usulca kararmasıyla perde­
nin aydınlanması arasında bir hayattan diğerine geçiyor gibiydik.
Eski sinema salonlarının perdesinden koltuklarına duvarlarından
tavanına değişen özellikleriyle sahiden kendilerine özgü bir ışığı,
bir atmosferi, bir büyüsü vardı. Özellikle bazılarında film izlemek
apayrı bir keyifti. Hatta görmek istediğimiz film aynı hafta farklı
sinemalarda birden gösteriliyorsa, oturduğumuz semte daha uzak
olduğu halde gider daha çok beğendiğimiz o sinemada seyreder­
dik. Film başlamadan önce çalan gong, salonun duvarlarındaki
apliklerin ardına gömülmüş ışıkların usul usul kararması bile bir
ritüel özelliği taşırdı. Şimdinin AVM içlerine, alışveriş merkezle­
rine yuvalanmış, kendine özgü hiçbir özelliği olmayan birbirinin
aynı zincirleme salonlarında değil, çoğu belli bir mimari üsluba
sahip, baştan sinema salonu olarak tasarlanıp inşa edilmiş bina­
larda içinde yer aldığımız mekfuun bize zevk veren yapı özellikle­
riyle de kuşatılarak ayrı bir keyifle izlerdik filmleri. Söz konusu bu
sinema salonlarının bazıları salon, balkon diye ikiye ayrılırdı. İçle­
rinde localı olanları bile vardı. Ankara' da Sus, Cebeci, Melek, An­
kara, İnci, Karınca, Talip, Kavaklıdere, Cep, Eti sinemaları hemen
her kuşaktan Ankaralının habrında, habralarındadır. Elbette bir
kitabıma ad olarak verdiğim "yaz sinemalan"ru, yalnızca Ankara,
Istanbul gibi büyük kentlerde değil yurdun hemen her yerinde
yaz mevsimini güzelleştiren açık hava sinemalarını, "bahçe sine­
maları"ru da unutmamak gerek.
Sinemaların bir bir kapandığı önce BETA, ardından VHS video
kasetlerin ortalığı pıtrak gibi sardığı dönemlerde izlediğimiz film­
ler anılarımızda ev içlerine, gündelik ev hayatına ilişkin çağrışım-
20 1 HAYATI N TAKLİ D İ D ÜN YAN i N D E R D İ
larla yer etmiştir. Özellikle uzun kış akşamlarının önemli bir eğ­
lencesi olarak yeni bir oyuncağa kavuşmuş çocuk sevinciyle be­
nim kuşağımdan kim bilir kaç insanın video karşısında geçirdiği
o upuzun saatlerin habrası vardır.
Video göstericilerin yavaş yavaş her yere girmeye başladığı
ama her evde bulunmadığı dönemde arkadaşım Mernet Bay­
dur'un evinde seyrettiğim, yurtdışından getirdiği, Türkiye'de hiç
vizyona girmemiş ya da henüz gösterilmemiş eski ya da yeni ta­
rihli filmler bende o günlerin anılarıyla birlikte yaşar. Ingrnar
Bergrnan'ın Höstsonaten (Güz Sonatı, 1978), Michael Cirnino'nun
The Deer Hunter, Francis Ford Coppola'run The Conversation, Yıl­
maz Güney'in Duvar (1983), Marcel Carne'nin Les enfants du para­
dis (Cennetin Çocukları, 1945), Roman Polanski'nin Repulsion (fik­
sinti, 1965) ve Le locataire (Kiraa, 1976) ve Wirn Wenders'in hay­
ranı olduğu yönetmen Nicholas Ray üzerine onunla birlikte çek­
tiği, "Nick'in Filmi"' diye de bilinen Lightning Over Water (1980)
filmleri bunlardan birkaçıdır. Donald Carnrnell ile birlikte yönet­
tiği Peifonnance'da (1979) Mick Jager, The Man Who Fell to Earth 'te
(Dünyaya Düşen Adam, 1976) David Bowie, Bad Tim ing'de (Kötü
Zamanlama, 1980) Art Garfunkel gibi ünlü müzisyenleri filmle­
rinde oynatma merakıyla bilinen Nicholas Roeg'un en sevdiğim
Don 't wok Now (Karanlığın Gölgesi, 1973) filmi de bende o videolu
günlerin habrasıyla saklıdır.
Ankara, Bahçelievler'de yaşadığım yıllarda sevgili arkadaşım
Nilgün Abisel ile komşuyduk, evlerimiz arasında üç-dört apart­
man vardı. Videocu dükkanlarından kiralanmış, ya da tanıdığı­
mız birilerinden bulup buluşturduğumuz filmleri sabahlara kadar

art arda kıtlıktan çıkmış gibi seyrederdik. Aslında bir tür kıtlıktan
çıkmak sayılırdı elbet. Hatta adımız iyice deliye çıkmasın diye bir
gece içinde seyrettiğimiz filmlerin sayısını başkalarına eksik söy­
lerdik. Ticari şansı olmadığı düşünülerek ithal edilmemiş, dolayı­
sıyla gösterime girmediği için izleme şansımız olmamış eski-yeni
pek çok film sayesinde yeni yönetmenler, yeni oyuncular keşfedi­
yor, bilmediğimiz ülke sinemalarıyla tanışıyorduk. Bazılarında
 IŞIG INA TAVŞAN O L D U G U M FİLMLER 1 21
hayal kırıklığına uğrasak da çoğunlukla bizim için önemli keşif­
lerde bulunuyor, ekran başında kapıldığımız hız yarışında adeta
dünya seyircisiyle aramızdaki mesafeyi kapatmaya çalışıyorduk.
Kendi payıma Oaude Goretta'yı, izlerken adeta çarpıldığım La
Dentelliere (Dantelci Kız, 1977) filmiyle tanımıştım. Nagisha
ÔShima'nın, içerdiği cüretli sevişme sahneleri nedeniyle asla sine­
malarda göremeyeceğimizi bildiğim Duyular İmparatorluğu (1976),
Duygu İmparatorluğu (1978), Yasujirô Ozu'nun Tokyo Hikfiyesi
(1953) gibi Uzakdoğu sinemasından örneklerini izleyebilmemizi
de videonun o altın çağına borçluyuz. Hiç unutmam, bir gece Abi­
se!'in evinde Akira Kurosawa'nın üç saat süren o görkemli Kage­
musha (1980) filmini seyrederek büyülendikten sonra kaseti başa
sarıp tekrar izlemiştim. Türkiye'de gösterime girmeyeceğini bildi­
ğimiz Fassbinder'in Jean Genet romanı uyarlaması Querelle (1982)
filmini de video çağının o altın günlerine borçluyuz, Querelle'i yıl­
lar sonra Sinema Günleri nedeniyle bu kez Emek Sineması'nın ge­
niş perdesinde tekrar seyretmek fırsatı bulmuştuk. Terrence Ma­
lick'in Badlands (Kanlı Toprak, 1973) ve Days of Heaven (Cennet
Günleri, 1978), Mike Newell'ın Dance with a Stranger (Bir Yaban­
cryla Dans, 1985), Jean Becker'nin L'ete meurtrier (Öldüren Yaz,
1983) filmleriyle Wim Wenders'in, Patricia Highsmith'in Rip­
ley'nin Oyunu romanından uyarladığı, Amerikalı yönetmen Nic­
holas Ray' in küçük bir rolde göründüğü Der amerikanische Freund
(Amerikalı Arkadaş, 1977) filmi Bahçelievler'deki o evin anıların­
dan bende kalanlar arasındadır.
Video öncesi dönemde bir kaynağımız da yabana elçiliklerin
himayesindeki kültür demekleriydi. Gençlik yıllarımda An­
kara'da yoğun düzeyde etkinliklere ev sahipliği yapan Fransız,
İtalyan, Alman kültür derneklerinin şehirdeki öneminden bize, si­
nema kültürümüze kazandırdıklarından Kullanılmış Biletler adlı
kitabımda yer alan 2005 tarihli "Seyretmenin Hatırası" başlıklı ya­
zımda şöyle söz ederim:
22 I H AYATI N TAK L İ D İ D ÜN YA N I N D ER D İ
Tek kelime Fransızca bilmediğim halde, üniversite yıllarımda An­
kara, Kızılay' daki Fransız Kültür Derneği' nin film gösterimlerinin
neredeyse hiçbirini kaçırmaz, başta Jean Renoir, Marcel Came,
Jacques Becker filmleri olmak üzere Fransız Sineması'nın klasikle­
rini, çok sevdiğim Jeanne Moreau, Simone Signoret, Jean Gabin,
Annie Girardot, Alain Delon, Catherine Deneuve, Lino Ventura
gibi oyuncuların eski yeni bütün filmlerini, bizde gösterime girme
şansı olmayan sıradışı yapımları, ticari sinema dışındaki örnekleri,
çıkış yapan genç Fransız yönetmenlerinin filmlerini izlemeye özen
gösterirdim. Örneğin, o zamanların genç yönetmenleri Bertrand
Blier'nin, Claude Miller'ın ilk filmlerini orada seyrettim. Belçika
asıllı Andre Delvaux gibi bazı yönetmenleri orada keşfettim. Ünlü
İngiliz tiyatro yönetmeni Peter Brook'un Marguerite Duras'ın ro­
manından uyarladığı, 1960 yapımı Moderato Cantabile'yi hem
Brook' a, hem Duras' a olan özel ilgimden ötürü ayn bir merakla
orada izledim. Dönemin en önemli tiyatro yönetmenlerinden biri
sayılan, grubu ile yapbğı uzun, zahmetli prova süreçleri ve sert ça­
lışma yöntemiyle bir efsaneye dönüşen Arieane Mnouchkine'in o
destansı filmlerini, 1974 yapımı 1789'u ile 1978 yapımı Molerie'ini
orada seyrettim. Andre Delvaux'nun Bray'de Randevu' su (1971) ile
Claude Miller'ın En İyi Yürüme Tarzı (1976) adlı filmini nasıl bir he­
yecanla seyrettiğimin anıları hala capcanlı duruyor bende (s. 113).
O yıllarda bir yandan İtalyan Kültür' de İtalyanca kurslarına
kablıyor, demekte gösterilen hemen her filmi hem İtalyancamı
ilerletmeme hem sinema kültürüme katkısı olsun diye seyrediyor­
dum. Aynı yazıda şöyle sürdürüyorum:
Kültür derneklerindeki bu çeşit etkinliklerin, o günlerin yoksun or­
tamında bir sinema kültürü ve zevki edinmek konusunda nasıl bir
katkı sağladığının bilincinde olmalıyım ki, o sıralar 7 Gün dergi­
sinde yayımlanan yazılarımdan biri "Dillinger'ın Ölümü ve Kültür
Dernekleri" başlığını taşır. Başrolünde Michel Piccoli'nin oynadığı,
Marco Ferreri'nin 1969 yapımı olan Dillinger'ın Ölümü filminin İtal­
yan Kültür Derneği'ndeki gösteriminden yola çıkarak, o yıllarda
ticari sinema gösterimleri dışındaki filmlerin varlığından haberdar
olabildiğimiz neredeyse tek yer olan elçiliklerin kültür demekle-
 IŞI GINA TAVŞAN O L O UG U M F İ LMLER 1 23
rine teşekkür ediyordum. O yılların önemli bir sorunu olarak san­
sür engeline takılıp yurdumuzda gösterime giremeyen yasaklı
filmleri seyredebileceğimiz tek yer, gene kültür derneklerinin si­
nema salonlanydı. Nitekim sansür engelini aşamamış Fellini'nin
Roma (1972) ve Satyricon (1%9) filmlerinin yanı sıra, Vittorio de
Sica'mn ülkemizde Ayakkabı Boyacılan diye bilinen Sciuscia'sını
(1946), Visconti'nin Postacı Kapıyı İki Kere Çalar uyarlaması olan Os­
sessione' sini (1943), İtalyan yeni gerçekçiliğinin klasiği sayılan Ro­
berto Rosselini'nin Roma, citta aperta'sını (1945) İtalyan Kültür Der­
neği'nin o küçücük salonunda tıkış tepiş seyretmiştik. Belki de yok­
sunluğun daha da güzelleştirdiği seyirlerdi onlar. Her seyrin, her
öğrenmenin, her zenginleşmenin bugünlere göre çok daha fazla
özveriyle edinilebildiği, olanakları kıt günlerin gençlik sevinçle­
riydi (s. 115).
Yabana film gösteren sinemaları elinde tutan dağıtım şirketle­
rinin, çoğu piyasa isteklerine göre yapılmış ticari filmler olmak
üzere çok sayıda Amerikan, az sayıda Avrupa filmini dolaşımda
tuttuğu yıllarda sinema zevkimizi, seyir ölçütlerimizi başta
Hollywod yapımları olmak üzere Bah sineması formatlarına, gra­
merine göre biçimlendirilmiş filmler belirliyordu. Dolayısıyla di­
ğer ülkelerin sinemasından, deneysel yapımlardan, bağımsız si­
nema örneklerinden ve "auteur" yönetmenlerin pek çoğunun
filmlerinden habersizdik. Örneğin, o yıllarda "demir perde" diye
tabir edilen Doğu Avrupa ülkelerinin yanı sıra, Uzak Doğu ya da
Latin Amerika sineması hakkında da pek bilgi sahibi değildik.
Gene o yıllarda sansürün geniş kitlelere ulaşma şansı en yüksek
sanat olan sinema üzerindeki ezici baskısını da hahrda tutmak ge­
rekir. Geçtim Anadolu seyircisinden büyük kentlerdeki seyircile­
rin bile bu filmleri Sinematek gibi kuruluşların, yabana elçiliklere
bağlı kültür derneklerinin programları ya da bir nedenle yapılan
özel gösterimler dışında izleyebilme şansı yoktu. Bu durum, yazı­
nın girişinde yer alan daha çok yeniyetmelik ve gençlik hahrala­

rına yaslanan listemde Amerikan filmlerinin ağırlıklı olmasını bir

parça açıklar sanırım .

24 1 HAYAT I N TAKLİ D İ D Ü NYAN I N D E R D İ
"İstanbul Sinema Günleri" ardından "İstanbul Film Festivali",
Anadolu kentlerinde ardı ardına düzenlenmeye başlayan çeşitli
festivaller seyircinin dünya sineması örnekleriyle tanışma şansını;
sinema görgüsünü, bilgisini artırdı, film yelpazesini ve ufkunu ge­
nişletti. İKSV'nin (İstanbul Kültür Sanat Vakfı) başlangıçta "Si­
nema Günleri" adıyla düzenlediği festival sinema seyircisinin ye­
tişmesinde başlı başına bir okul işlevi gördü.
Henüz sinema zevkimizin gelişmediği çocukluk yıllannuzdan,
kafamızın karışık olduğu yeniyetmelik zamanlarının ardından
sonra hayat bilgisi, sinema görgüsü edindikçe gözümüzü de eği­
tir, bakmayı, görmeyi, gördüğümüzü anlamlandırmayı öğreniriz.
Çünkü yalnızca gözlerimizle değil, yavaş yavaş edinmeye başla­
dığımız hayat bilgisiyle de seyretmeye başlamışızdır filmleri...
Yeniyetmelik zamanlarınızda yaşınız gereği pek anlamadan
seyrettiğiniz ama ad veremediğiniz biçimde büyüsüne kapıldığı­
nız sanat değeri taşıyan usta işi filmler vardır. Bu filmlerle kurdu­

ğunuz ilişki aslında ileride nasıl bir seyirci olabileceğinizin de ilk

işaretlerini taşır. Nice sonra filmin son sahnesinin ardından başla­
yan yazıları sonuna kadar izlemeden sinema salonunu terk etme­
yen seyirciler de sizin gibi zamanında bu büyüye kapılanlar ara­
sından çıkar. Bu kez de bir yönetmenin ışığına tutulmuşsunuzdur.
Bu ışığın derinliklerinde önceden tanımadığınız bir güç sezersiniz,
dünyaya başka türlü bakmanın, farklı olmanın ışığıdır bu, onun
düşürdüğü ışığın ardına takılırsınız, çünkü o başka türlü görüyor,
gösteriyor, başka türlü anlabyordur. O güne dek izlediğiniz film­
lerdeki verili kalıpların dışında bir anlabmdır bu. Farkında olma­
sanız da size yeni bir görme biçimi kazandırıyor, başka yollarla
görmeyi öğretiyordur. Çoğunlukla sinemada kendi imzasını ve
kişisel dünyasını oluşturmuş "auter'' yönetmenlerin filmleridir
bunlar. Fransız sinema kuramcısı Andre Bazin'in temellerini atbğı
1
1 auter yönetmen" kavr amını 1962'de Amerika' ya tanıtan Andrew

Sarris'in tanımlamasıyla teknik ve artistik ustalığı, kişisel tarzı,

kendine has temalarıyla diğerlerinden ayrılan özellikler gösteren
yönetmenlere /1auter'' denmeye başlamıştır arbk.
 IŞI GI NA TAVŞAN O L D UG U M FİLMLER 1 25
Yeniyetmelik ve gençlik yıllarımda Fellini, Bergman ve Anto­
nioni filmlerinin üzerimde böyle bir etkisi olmuştur. O dönemler
herhalde Antonioni yönettiği için değil, Alain Delon, Jeanne Mo­
reau, Marcello Mastroianni, Monica Yitti gibi dönemin ünlü oyun­
cuları oynadığı için ithal edilmiş filmler arasında La Notte (Gece,
1961), L'eclisse (Batan Güneş, 1962), 11 Deserto Rosso (Kızıl Çöl, 1964)
bana bilmediğim seyir kapılan açmışb. O kapılardan süzülen ışık
Blow-Up'tan (Cinayeti Gördüm, 1966), Professione: Reporter'a
(Yoku, 1975) Antonioni izleyicisini ardı sıra sürüklemeyi bildi.
Gene aynı biçimde Bergman'ın Det Sjunde Inseglet (Yedinci Mü­
hür, 1957), Tystnaden (Sessizlik, 1963), Persona (1966) filmleri saye­
sinde Bergman ışığıyla tanışbm ve sonraki her Bergman filminde
o ışığı takip ettim. Zamanla Angelopulos'tan, Tarkovski'den And­
rey Zvyagintsev'e, Yorgos Lanthimos'a pek çok "auteur" yönet­
menin ışığının takipçisi, dünyasının izleyicisi oldum. Benim gibi
çoğu kişi "Sinema Günleri"nde keşfettiği o kendine özgü dili, dün­
yası, meselesi olan "auteur'' yönetmenlerin sonradan sıkı takipçisi
olmuştur.
Önce video kasetlerin, ardından DVD'lerin hayabmıza girmesi
evlerimizde kendi arşivimizi oluşturmanın, sevdiğimiz filmleri is­
tediğimiz zaman bir kez daha izlemenin, beğendiğimiz yönet­
menlerin filmlerinden kendi koleksiyonumuzu oluşturmanın
önünü açmışb. Kimilerimiz yeni keşfettiği yönetmenlerin ya da
farklı ülke sinemalarının, vazgeçemeyeceğini bildiği filmlerin ko­
leksiyonunu yapmaya başladı. Her yıl hem keşiflerimiz artıyordu
hem dünya seyircisiyle aramızdaki mesafe kapanıyordu. Bir sefe­
rinde Viyana'daki Satürn Film Welt'ten Fassbinder'in bulabildi­
ğim sekiz filminin VHS kasetlerini toplayıp getirmiştim. Kısa sü­
rede Sergei Parajanov'un tüm filmlerini topladım. Wong Kar­
Wai'i Chunking Ekspresi'yle (1994) keşfettikten sonra hemen Happy
Together (Mutlu Beraberlik, 1997), Do lik tin si (Düşkün Melekler,
1995) gibi diğer filmlerini almışbm. Hong-Kong'lu yönetmen
Stanley Kwan'ın "Center Stage" adıyla da bilinen Yıldız'mı (1992)
uzun aramalardan sonra Hollanda'da zar zor bulmuştum. Nasıl
26 I HAYATI N TAKLi D i D O N YAN I N D E R Di
olsa Türkiye'de gösterilmez diye bir yurtdışı gezim sırasında Pa­
solini'nin Salo o le 120 giornate di Sodama (Sodom'un 120 Günü,
1975) filmini arşivime katmıştım. Gene festivalde izleyip çok be­
ğendiğim Todd Solontz'un Happines (1998) filmiyle Pedro Alıno­
dovar'ın başta La lei del deseo (Arzunun Kanunu, 1987) olmak üzere
pek çok filmi kaset koleksiyonum raflarına dizildi. DVD döne­
miyse başka tür bir koleksiyona yol açtı. Ne bulduysam aldığım
Beta ve VHS kasetler dönemi iştahımızı biraz olsun doyurduğu
için bu dönemde yalnızca vazgeçemeyeceğim filmleri arşivlemeye
başladım. Bu arşiv içinde Peter Greenaway'in erken dönem kısa
filmleri, Cabaret (Elveda Bertin, Bob Fosse, 1972), The Rocky Horror
Picture Show Gim Sharman, 1975) ve Chicago (Rob Marshall, 2002)
gibi müzikal yapımlar, başta Asghar Fahradi, Abbas Kiyarüstemi
filmleri olmak üzere İran Sineması örnekleri, Kurosawa'run, Yasu­
jiro Ozu'nun ve Michael Haneke'nin tüm filmleri, Ang Lee'nin,
Kieslowski'nin, Polanski'nin bazı filmlerinin yanı sıra Stephen
Daldry'nin Billy Elliot (2000), The Hours (Saatler, 2002) David
Lynch'in The Straight Story (1999), Mulholland Dr. (Mulholland
Çıkmazı, 2001), Peeping Tom (Kadın Katili, Michael Powell, 1960),
Vera Drake (Hemşire, Mike Leigh, 2004), Das Leben Der Anderen
(Başkalarının Hayalı, Florian Henckel von Donnersmack, 2006),
lstvan Szabo'nun Taking Sides (Taraf Tutmak, 2001), Alice Doesn'te
Live Here Anymore (Alice Arlık Burada Oturmuyor, Martin Scor­
sese, 1974), The Magdalene Sisters (Günahkar Rahibeler, Peter Mul­
lan, 2002), The Virgin Suiddes (Masumiyetin İntihan, Softa Cop­
pola, 1999), Memento (Akıl Defteri, Christopher Nolan, 2000), Mic­
hel Gondry'nin Eternal Sunshine of the Spotless Mind (Sil Baştan,
2004) ve John Huston'ın James Joyce uyarlaması olan The Dead
(Ölüler, 1987) gibi filmler bu arşivin demirbaşları arasında yerle­
rini aldı. Raflardaki Nathanel Kahn'ın My Architect - A Son's /our­
ney (Mimar Babam-Bir Oğulun Yolculuğu, 2003) gibi belgesel film­
leri saymıyorum bile. Bu arada müziklerini beğendiğim filmlerin
"sound-track"lerinden oluşan zengince sayılabilecek bir CD ko­
leksiyonu yapmayı becerdiğimi de söylemeliyim.
 IŞI GI NA TAVŞAN O L D UG U M FiLMLER 1 27
Günümüzde intemetteki pek çok film sitesi, çeşitli sinema ka­
nalları, dijital platformlar ve tabii ki Netflix filmleri bugünün se­
yircisi için çok çabuk ulaşılabilir ve paylaşılabilir hale getirdi. He­
men her şey elimizin albnda bugün, birkaç tuşa dokunmaya bakı­
yor; teknolojiye bağlı olarak her şey hızla değişiyor ve bugün bam­
başka bir seyir alışkanlığı içinde yaşıyoruz. Özel koleksiyonerler
ve meraklıları dışında Beta, VHS kasetler, DVD'ler kimselerin pek
ilgisini çekmiyor olmalı. Belki kara plakların yeniden moda olması
gibi bunlar da günün birinde yeniden değer kazanır.
İnsanın gözlerini, algısını, içini eğitmesi, zevkini inceltmesiyle
birlikte seyircilik de zamanla geliştirilecek bir şeydir elbet. Seyirci
olarak sinemaya kavramsal bir bakışla yaklaşma özelliğini iyi
filmler izledikçe ediniriz. Bu tür filmler bize yalnızca çerçeveleyip
kadraja aldıklarını göstermekle yetinmez, kadrajın dışında neler
yaşanmış olabileceğini de düşündürür, algımızı derinleştirir.
Dünya sinemasının çeşitli örneklerini, farklı ülkelerden yarahcı
yönetmenlerin filmlerini izledikçe piyasa taleplerini belirleyen
egemen sinema anlayışlarının, tecimsel sinema şablonlarının, ge­
lenekselleşmiş klişelerin dışında yapılan filmlerin de tadına var­
mayı, onlardan da keyif almayı öğrenir, zenginleşmiş bir iç dün­
yayla sadece filmlere değil, hayata da çoğulcu bir bakış açısı kaza­
nırız. Böyle filmler bize sadece estetik bir haz ve keyif vermekle

kalmaz, aynı zamanda gündelik yaşamda önceden göremedikle­

rimizi görme konusunda da eğitir; farkındalık kazandım, varolu­
şumuzu renklendirir. Çünkü sinemanın gündeliği şekillendirici
etkisi azımsanamayacak ölçüde güçlüdür. Sağlam kurulmuş film­
lerde dramatik olayların gözeneklerine yakın dikkat gösterme ge­
reği bizi hayattaki çeşitli karşılaşmalara da hazırlar. Ne de olsa sa­
nat ile hayat arasında karşılıklı ve kesintisiz bir akış vardır.
Saydığım ve sayamadığım pek çok şey içinde bence en önem­
lisi insanın kendi ışığını kaybetmemesidir. Çünkü adeta bir evren
yasası olarak inandığım odur ki, ışık ışığı çeker.
 'ARZUNUN KANUNU'

Fatih özgüven

u film neden beni çok uğraşbrıyor?

B
Neden bu filmdeki yazar ve tiyatro yönetmeni adamı garip bi­
çimde anlıyorum? Tanıyorum hatta.

Neden son sahnesinde hep gözlerim doluyor? Sadece arzusunun

mantıkdışı - deli - gücünü bir tür zayıflık haline getirecek kadar
her şeyi göze almış ('seninle sadece bir saat istiyorum} bu aşığı nere­
den biliyorum? Ama sadece onu değil. Onun arzusu karşısında bir
- ya da birden fazla - damla gözyaşı döküp sakat ayağına rağmen
- ya da o yüzden - hiç sevmeyeceğini sandığı - bu delinin omuzuna
hıhınan, kendini onun tarafından kucaklanıp yatağa götürülmeye
bırakan yazan da. Nereden biliyorum, nereden.

Kördü, soma gözleri açıldı: ...çünkü köıiim, sen ise görüyorsun/

'

tamamen kör oldum ben/ ne olur geçip gitme yanımdan' Filmde

de öyle oluyor. Bir kaza oluyor. Gözler açılınca ve aynı anda da
kapanınca ... ya da tersi. Kazalar filmlerde hep bir dramatik yük­
selişe ve bir barajın duvarlarının yıkılıp da suların boşalması gibi
bir şeye yol açar. Sadece kahraman açısından değil, seyreden açı­
sından da. Filmleri sadece kahramanlarına 'bakarak' seyretmeyiz,
30 1 H AYATI N TAKLİ D İ D ÜNYAN I N D E R D i
kahramanlara yapışarak da seyrederiz. Burnumuzu cama yapış­
tırmış gibi. Bazen orada burnumuzun ucunun izi kalır .

Herkes çok aşın ama her an da değil. Belki İspanyolcadan. Belki

Almodovar'ın en iyi filmlerindeki komik hımturaklılıktandır.
Anne rolünde bir travesti oyuncu. Bir kadın oyuncu da anneden
daha anne bir travesti anne yansım oynuyor. Yanlış anlamalar, te­
sadüfler, nefes nefese konuşmalar. Anlamlı yer değiştirmeler, nu­
maralar ama 'manalı' ya da 'manidar' olmuyorlar. Yoksa yan
yolda gülerdim.

Neden bu filmin adı, Arzunun Kanunu, aklıma hemen bu filmle

hemen hemen hiç alakası olmayan Aşkın Kanunu şarkısını getiri­
yor da ama ikisi tam da üstüste oturmuyor ama niye birbirlerine
bu kadar yakın olsun iki şey, iki fikir? 'Aşkın Kanunu yazsam ye­
niden/ Kimi ümitleri yel alır gider' . . . . Benziyor ama o şarkı değil.

Bu filmde filmi anlatan başka şarkılar var zaten. 'Şüphedeyim,

şüphedeyim, şüphedeyim/ beni sevmeyeceksin/ seni sevdiğim
gibi/ ama bende bulduğun saf aşkı/ inan bulamayacaksın/ bin­
lerce maceran olacak, aşksız/ sonu hep hüsran/ hazdan kendin­
den geçeceksin/ ama sana hissettirdiğim saf hayali/ sanmam, bu­
lamayacaksın'

Off.

Yazar neden daktiloyu balkondan aşağı abyor da - o daktiloda

sevdiği başka birine, onun mektuplarını kusursuz bulmadığı için
mektuplar yazıp imzasız olarak yolluyordu da ondan onları imza­
l�yıp kendisine geri yollamasını istiyordu - tanıyorum bunu da -
yazarca bir oyun muydu - kontrol düşkünlüğü mü -

Ne saçma işler yapıyoruz.

 'ARZUNUN KAN U N U ' ! 31

Filmin sonunda yazar dünyanın kaç bucak olduğunu görüyor de­

mek geliyor içimden. Diyorum da. Ama öyle diyebilir miyim, ta­
mamen inanarak, 'saf bir kalple? Ben o seyirci miyim? Ama niye
olmayayım: 'oh olsun', 'oynar mısın aşkla'. Dedim işte. Bu arada,
deli aşık başka birisini de öldürmemiş miydi? Öbür çocuğu. Yok,
aslında yazar çok önceden öldürmüştü öbür çocuğu. Hayalinde.
Ya da sevmediği için. Yeterince sevmediği, kendi oyunlarını daha
çok sevdiği için çocuk ölmüştü. 'Ölür kuyuya düşen çocuk/ çocu­
ğun mercan saati çatlar mutlaka'

Ama sonunda anladı. Desem? Ama neden kendisi ölmedi ki . . . Bu

hikayeyi anlatacak biri mi kalmalı geride, yaralanmış ve . . .. daktilo
kullanmayı (!)bilen. Ha-ha. Hadi ya. Boşversene.

Ama yani neden 'aşkında yalansız olanlar' geride kalmıyor da

onlar anlatmıyor hikayeleri gerçekten. Bir sır. Saf bir aşka mı asıl
ihtiyacımız, yoksa onun hikayesine mi? Elde tutulamayışının
hikayesine mi. Elle tutulamayışının. Ancak o zaman mı anlıyoruz
dünyayı?

'Niçin niçin niçin/ kuyuya düşen çocuk neden ölmesin?'

Gerçekten de, yoksa nerden bileceğiz bütün bunları, nasıl.

Ama ölmesin çocuk.

İkisi de ölüyor. Yazar kalıyor.

Böyle işte.

('Arzunun Kanunu'nu bu kimbilir kaçına seyredişimde ya­

nıms ırazıplaya zıplaya Leonard Cohen, Mehmet Erbulan, Los
Dudos, İsmet Özel ve -yanılmıyorsam- Sezen Aksu geçip gittiler. )
 O Ü N YAN I N S O N U N D A N ŞAR K I L A R

Neve s e r K ö k e r

zun 19. yüzyıl boyunca hayali atlerin oluşumu ve geli­

U
cema

şimi için romanlar hangi işlevi gördüyse, uzun yirminci yüz­

yıl boyunca da sinema benzer bir işlev görmüştür.1 Bu bağlamda
film müzikleri de bir yandan eşlik ettiği görüntülerin anlamını et­
kilerken, bir yandan da kolektif hafızalarımızda yer etmiş şarkı­
lara yeni anlamlar yükleyebiliyor. Film izleme ve müzik dinleme
alışkanlıklarımız 21. yüzyılın ilk iki on yılı içinde önemli ölçüde
değiştiyse de görüntülere eşlik eden ses ve müziklerin sinema sa­
natındaki ve bu sanatın toplumsal hayata yansıma biçimlerindeki
etkisini yadsımak mümkün gözükmüyor (Wojcik ve Robertson,
2014).
Mart 2020' den bu yana dünyanın her yerinde "bildiğimiz dün­
yanın sonu"ndan bahsediliyor. Bu yazıda, bildiğimiz dünyanın
yıkıntıları arasında tutunmaya çalışmayı hikayeleştiren üç farklı

1 Roman ve filmlerin bireysel ve kolektif duygularunızı oluşturma, düşünme ve

anlatmakta oynadığı rol hakkında kuir perspektiften bir makale için bkz. (Berlant,
2015). International ]ournal of Politics, Culture, and Sodety dergisinin ayru sayısında,
Berlant'ın "düz(leştirilmiş) duygu" kavramını eleştirel bir perspektiften uygula­
maya koyan bir makale için bkz. (Stacey, 2015).
Another random document with
no related content on Scribd:
 Elle sortit précipitamment, dit à Josette de faire chauffer de l’eau
pour un bain de pieds, et revint près de sa maîtresse.
—N’effrayez pas monsieur, ne lui dites rien, Martha, s’écria
madame Claës. Pauvres chères filles, ajouta-t-elle, en pressant sur
son cœur Marguerite et Félicie par un mouvement désespéré, je
voudrais pouvoir vivre assez de temps pour vous voir heureuses et
mariées. Martha, reprit-elle, dites à Lemulquinier d’aller chez
monsieur de Solis, pour le prier de ma part de passer ici.
Ce coup de foudre se répercuta nécessairement jusque dans la
cuisine. Josette et Martha, toutes deux dévouées à madame Claës
et à ses filles, furent frappées dans la seule affection qu’elles
eussent. Ces terribles mots:—Madame se meurt, monsieur l’aura
tuée, faites vite un bain de pieds à la moutarde! avaient arraché
plusieurs phrases interjectives à Josette qui en accablait
Lemulquinier. Lemulquinier, froid et insensible, mangeait assis au
coin de la table, devant une des fenêtres par lesquelles le jour venait
de la cour dans la cuisine, où tout était propre comme dans le
boudoir d’une petite maîtresse.
—Ça devait finir par là, disait Josette, en regardant le valet de
chambre et montant sur un tabouret pour prendre sur une tablette un
chaudron qui reluisait comme de l’or. Il n’y a pas de mère qui puisse
voir de sang-froid un père s’amuser à fricasser une fortune comme
celle de monsieur, pour en faire des os de boudin.
Josette, dont la tête coiffée d’un bonnet rond à ruches
ressemblait à celle d’un casse-noisette allemand, jeta sur
Lemulquinier un regard aigre que la couleur verte de ses petits yeux
éraillés rendait presque venimeux. Le vieux valet de chambre
haussa les épaules par un mouvement digne de Mirabeau
impatienté, puis il enfourna dans sa grande bouche une tartine de
beurre sur laquelle étaient semés des appétits.
—Au lieu de tracasser monsieur, madame devrait lui donner de
l’argent, nous serions bientôt tous riches à nager dans l’or! Il ne s’en
faut pas de l’épaisseur d’un liard que nous ne trouvions...
 —Hé! bien, vous qui avez vingt mille francs de placés, pourquoi
ne les offrez-vous pas à monsieur? C’est votre maître! Et puisque
vous êtes si sûr de ses faits et gestes...
—Vous ne connaissez rien à cela, Josette, faites chauffer votre
eau, répondit le Flamand en interrompant la cuisinière.
—Je m’y connais assez pour savoir qu’il y avait ici mille marcs
d’argenterie, que vous et votre maître vous les avez fondus, et que,
si on vous laisse aller votre train, vous ferez si bien de cinq sous six
blancs, qu’il n’y aura bientôt plus rien.
—Et monsieur, dit Martha survenant, tuera madame pour se
débarrasser d’une femme qui le retient, et l’empêche de tout avaler.
Il est possédé du démon, cela se voit! Le moins que vous risquiez en
l’aidant, Mulquinier, c’est votre âme, si vous en avez une, car vous
êtes là comme un morceau de glace, pendant que tout est ici dans la
désolation. Ces demoiselles pleurent comme des Madeleines.
Courez donc chercher monsieur l’abbé de Solis.
—J’ai affaire pour monsieur, à ranger la laboratoire, dit le valet de
chambre. Il y a trop loin d’ici le quartier d’Esquerchin. Allez-y vous-
même.
—Voyez-vous ce monstre-là? dit Martha. Qui donnera le bain de
pieds à madame? la voulez-vous laisser mourir? Elle a le sang à la
tête.
—Mulquinier, dit Marguerite en arrivant dans la salle qui
précédait la cuisine, en revenant de chez monsieur de Solis, vous
prierez monsieur Pierquin le médecin de venir promptement ici.
—Hein! vous irez, dit Josette.
—Mademoiselle, monsieur m’a dit de ranger son laboratoire,
répondit Lemulquinier en se retournant vers les deux femmes qu’il
regarda d’un air despotique.
—Mon père, dit Marguerite à monsieur Claës qui descendait en
ce moment, ne pourrais-tu pas nous laisser Mulquinier pour
l’envoyer en ville?
 —Tu iras, vilain chinois, dit Martha en entendant monsieur Claës
mettre Lemulquinier aux ordres de sa fille.
Le peu de dévouement du valet de chambre pour la maison était
le grand sujet de querelle entre ces deux femmes et Lemulquinier,
dont la froideur avait eu pour résultat d’exalter l’attachement de
Josette et de la duègne. Cette lutte si mesquine en apparence influa
beaucoup sur l’avenir de cette famille, quand, plus tard, elle eut
besoin de secours contre le malheur. Balthazar redevint si distrait,
qu’il ne s’aperçut pas de l’état maladif dans lequel était Joséphine. Il
prit Jean sur ses genoux, et le fit sauter machinalement, en pensant
au problème qu’il avait dès lors la possibilité de résoudre. Il vit
apporter le bain de pieds à sa femme qui, n’ayant pas eu la force de
se lever de la bergère où elle gisait, était restée dans le parloir. Il
regarda même ses deux filles s’occupant de leur mère, sans
chercher la cause de leurs soins empressés. Quand Marguerite ou
Jean voulaient parler, madame Claës réclamait le silence en leur
montrant Balthazar. Une scène semblable était de nature à faire
penser Marguerite, qui placée entre son père et sa mère, se trouvait
assez âgée, assez raisonnable déjà pour en apprécier la conduite. Il
arrive un moment dans la vie intérieure des familles, où les enfants
deviennent, soit volontairement, soit involontairement, les juges de
leurs parents. Madame Claës avait compris le danger de cette
situation. Par amour pour Balthazar, elle s’efforçait de justifier aux
yeux de Marguerite ce qui, dans l’esprit juste d’une fille de seize ans,
pouvait paraître des fautes chez un père. Aussi le profond respect
qu’en cette circonstance madame Claës témoignait pour Balthazar,
en s’effaçant devant lui, pour ne pas en troubler la méditation,
imprimait-il à ses enfants une sorte de terreur pour la majesté
paternelle. Mais ce dévouement, quelque contagieux qu’il fût,
augmentait encore l’admiration que Marguerite avait pour sa mère à
laquelle l’unissaient plus particulièrement les accidents journaliers de
la vie. Ce sentiment était fondé sur une sorte de divination de
souffrances dont la cause devait naturellement préoccuper une
jeune fille. Aucune puissance humaine ne pouvait empêcher que
parfois un mot échappé soit à Martha, soit à Josette, ne révélât à
Marguerite l’origine de la situation dans laquelle la maison se
trouvait depuis quatre ans. Malgré la discrétion de madame Claës,
sa fille découvrait donc insensiblement, lentement, fil à fil, la trame
mystérieuse de ce drame domestique. Marguerite allait être, dans un
temps donné, la confidente active de sa mère, et serait au
dénoûment le plus redoutable des juges. Aussi tous les soins de
madame Claës se portaient-ils sur Marguerite à laquelle elle tâchait
de communiquer son dévouement pour Balthazar. La fermeté, la
raison qu’elle rencontrait chez sa fille la faisaient frémir à l’idée d’une
lutte possible entre Marguerite et Balthazar, quand, après sa mort,
elle serait remplacée par elle dans la conduite intérieure de la
maison. Cette pauvre femme en était donc arrivée à plus trembler
des suites de sa mort que de sa mort même. Sa sollicitude pour
Balthazar éclatait dans la résolution qu’elle venait de prendre. En
libérant les biens de son mari, elle en assurait l’indépendance, et
prévenait toute discussion en séparant ses intérêts de ceux de ses
enfants; elle espérait le voir heureux jusqu’au moment où elle
fermerait les yeux; puis elle comptait transmettre les délicatesses de
son cœur à Marguerite, qui continuerait à jouer auprès de lui le rôle
d’un ange d’amour, en exerçant sur la famille une autorité tutélaire et
conservatrice. N’était-ce pas faire luire encore du fond de sa tombe
son amour sur ceux qui lui étaient chers? Néanmoins elle ne voulut
pas déconsidérer le père aux yeux de la fille en l’initiant avant le
temps aux terreurs que lui inspirait la passion scientifique de
Balthazar; elle étudiait l’âme et le caractère de Marguerite pour
savoir si cette jeune fille deviendrait par elle-même une mère pour
ses frères et sa sœur, pour son père une femme douce et tendre.
Ainsi les derniers jours de madame Claës étaient empoisonnés par
des calculs et par des craintes qu’elle n’osait confier à personne. En
se sentant atteinte dans sa vie même par cette dernière scène, elle
jetait ses regards jusque dans l’avenir; tandis que Balthazar,
désormais inhabile à tout ce qui liait économie, fortune, sentiments
domestiques, pensait à trouver l’Absolu. Le profond silence qui
régnait an parloir n’était interrompu que par le mouvement monotone
du pied de Claës qui continuait à le mouvoir sans s’apercevoir que
Jean en était descendu. Assise près de sa mère de qui elle
contemplait le visage pâle et décomposé, Marguerite se tournait de
moments en moments vers son père, en s’étonnant de son
insensibilité. Bientôt la porte de la rue retentit en se fermant, et la
famille vit l’abbé de Solis appuyé sur son neveu, qui tous deux
traversaient lentement la cour.
—Ah! voici monsieur Emmanuel, dit Félicie.
—Le bon jeune homme! dit madame Claës en apercevant
Emmanuel de Solis, j’ai du plaisir à le revoir.
Marguerite rougit en entendant l’éloge qui échappait à sa mère.
Depuis deux jours, l’aspect de ce jeune homme avait éveillé dans
son cœur des sentiments inconnus, et dégourdi dans son
intelligence des pensées jusqu’alors inertes. Pendant la visite faite
par le confesseur à sa pénitente, il s’était passé de ces
imperceptibles événements qui tiennent beaucoup de place dans la
vie, et dont les résultats furent assez importants pour exiger ici la
peinture des deux nouveaux personnages introduits au sein de la
famille. Madame Claës avait eu pour principe d’accomplir en secret
ses pratiques de dévotion. Son directeur, presque inconnu chez elle,
se montrait pour la seconde fois dans sa maison; mais là, comme
ailleurs, on devait être saisi par une sorte d’attendrissement et
d’admiration à l’aspect de l’oncle et du neveu. L’abbé de Solis,
vieillard octogénaire à chevelure d’argent, montrait un visage
décrépit, où la vie semblait s’être retirée dans les yeux. Il marchait
difficilement, car, de ses deux jambes menues, l’une se terminait par
un pied horriblement déformé, contenu dans une espèce de sac de
velours qui l’obligeait à se servir d’une béquille quand il n’avait pas le
bras de son neveu. Son dos voûté, son corps desséché offraient le
spectacle d’une nature souffrante et frêle, dominée par une volonté
de fer et par un chaste esprit religieux qui l’avait conservée. Ce
prêtre espagnol, remarquable par un vaste savoir, par une piété
vraie, par des connaissances très-étendues, avait été
successivement dominicain, grand-pénitencier de Tolède, et vicaire-
général de l’archevêché de Malines. Sans la révolution française, la
protection des Casa-Réal l’eût porté aux plus hautes dignités de
l’Église; mais le chagrin que lui causa la mort du jeune duc, son
élève, le dégoûta d’une vie active, et il se consacra tout entier à
l’éducation de son neveu, devenu de très-bonne heure orphelin. Lors
de la conquête de la Belgique, il s’était fixé près de madame de
Claës. Dès sa jeunesse, l’abbé de Solis avait professé pour sainte
Thérèse un enthousiasme qui le conduisit autant que la pente de
son esprit vers la partie mystique du christianisme. En trouvant, en
Flandre, où mademoiselle Bourignon, ainsi que les écrivains
illuminés et quiétistes firent le plus de prosélytes, un troupeau de
catholiques adonnés à ses croyances, il y resta d’autant plus
volontiers qu’il y fut considéré comme un patriarche par cette
Communion particulière où l’on continue à suivre les doctrines des
Mystiques, malgré les censures qui frappèrent Fénelon et madame
Guyon. Ses mœurs étaient rigides, sa vie était exemplaire, et il
passait pour avoir des extases. Malgré le détachement qu’un
religieux si sévère devait pratiquer pour les choses de ce monde,
l’affection qu’il portait à son neveu le rendait soigneux de ses
intérêts. Quand il s’agissait d’une œuvre de charité, le vieillard
mettait à contribution les fidèles de son église avant d’avoir recours
à sa propre fortune, et son autorité patriarcale était si bien reconnue,
ses intentions étaient si pures, sa perspicacité si rarement en défaut
que chacun faisait honneur à ses demandes. Pour avoir une idée du
contraste qui existait entre l’oncle et le neveu, il faudrait comparer le
vieillard à l’un de ces saules creux qui végètent au bord des eaux, et
le jeune homme à l’églantier chargé de roses dont la tige élégante et
droite s’élance du sein de l’arbre moussu, qu’il semble vouloir
redresser.
Sévèrement élevé par son oncle, qui le gardait près de lui
comme une matrone garde une vierge, Emmanuel était plein de
cette chatouilleuse sensibilité, de cette candeur à demi rêveuse,
fleurs passagères de toutes les jeunesses, mais vivaces dans les
âmes nourries de religieux principes. Le vieux prêtre avait comprimé
l’expression des sentiments voluptueux chez son élève, en le
préparant aux souffrances de la vie par des travaux continus, par
une discipline presque claustrale. Cette éducation, qui devait livrer
Emmanuel tout neuf au monde, et le rendre heureux s’il rencontrait
bien dans ses premières affections, l’avait revêtu d’une angélique
pureté qui communiquait à sa personne le charme dont sont
investies les jeunes filles. Ses yeux timides, mais doublés d’une âme
forte et courageuse, jetaient une lumière qui vibrait dans l’âme
comme le son du cristal épand ses ondulations dans l’ouïe. Sa figure
expressive, quoique régulière, se recommandait par une grande
précision dans les contours, par l’heureuse disposition des lignes, et
par le calme profond que donne la paix du cœur. Tout y était
harmonieux. Ses cheveux noirs, ses yeux et ses sourcils bruns
rehaussaient encore un teint blanc et de vives couleurs. Sa voix était
celle qu’on attendait d’un si beau visage. Ses mouvements féminins
s’accordaient avec la mélodie de sa voix, avec les tendres clartés de
son regard. Il semblait ignorer l’attrait qu’excitaient la réserve à demi
mélancolique de son attitude, la retenue de ses paroles, et les soins
respectueux qu’il prodiguait à son oncle. A le voir étudiant la marche
tortueuse du vieil abbé pour se prêter à ses douloureuses déviations
de manière à ne pas les contrarier, regardant au loin ce qui pouvait
lui blesser les pieds et le conduisant dans le meilleur chemin, il était
impossible de ne pas reconnaître chez Emmanuel les sentiments
généreux qui font de l’homme une sublime créature. Il paraissait si
grand, en aimant son oncle sans le juger, en lui obéissant sans
jamais discuter ses ordres, que chacun voulait voir une
prédestination dans le nom suave que lui avait donné sa marraine.
Quand, soit chez lui, soit chez les autres, le vieillard exerçait son
despotisme de dominicain, Emmanuel relevait parfois la tête si
noblement, comme pour protester de sa force s’il se trouvait aux
prises avec un autre homme, que les personnes de cœur étaient
émues, comme le sont les artistes à l’aspect d’une grande œuvre,
car les beaux sentiments ne sonnent pas moins fort dans l’âme par
les conceptions vivantes que par les réalisations de l’art.
Emmanuel avait accompagné son oncle quand il était venu chez
sa pénitente, pour examiner les tableaux de la maison Claës. En
apprenant par Martha que l’abbé de Solis était dans la galerie,
Marguerite, qui désirait voir cet homme célèbre, avait cherché
quelque prétexte menteur pour rejoindre sa mère, afin de satisfaire
sa curiosité. Entrée assez étourdiment, en affectant la légèreté sous
laquelle les jeunes filles cachent si bien leurs désirs, elle avait
rencontré près du vieillard vêtu de noir, courbé, déjeté, cadavéreux,
la fraîche, la délicieuse figure d’Emmanuel. Les regards également
jeunes, également naïfs de ces deux êtres avaient exprimé le même
étonnement. Emmanuel et Marguerite s’étaient sans doute déjà vus
l’un et l’autre dans leurs rêves. Tous deux baissèrent leurs yeux et
les relevèrent ensuite par un même mouvement, en laissant
échapper un même aveu. Marguerite prit le bras de sa mère, lui
parla tout bas par maintien, et s’abrita pour ainsi dire sous l’aile
maternelle, en tendant le cou par un mouvement de cygne, pour
revoir Emmanuel qui, de son côté, restait attaché au bras de son
oncle. Quoique habilement distribué pour faire valoir chaque toile, le
jour faible de la galerie favorisa ces coups d’œil furtifs qui sont la joie
des gens timides. Sans doute chacun d’eux n’alla pas, même en
pensée, jusqu’au si par lequel commencent les passions; mais tous
deux ils sentirent ce trouble profond qui remue le cœur, et sur
lesquels au jeune âge on se garde à soi-même le secret, par
friandise ou par pudeur. La première impression qui détermine les
débordements d’une sensibilité long-temps contenue, est suivie chez
tous les jeunes gens de l’étonnement à demi stupide que causent
aux enfants les premières sonneries de la musique. Parmi les
enfants, les uns rient et pensent, d’autres ne rient qu’après avoir
pensé; mais ceux dont l’âme est appelée à vivre de poésie ou
d’amour écoutent long-temps et redemandent la mélodie par un
regard où s’allume déjà le plaisir, où poind la curiosité de l’infini. Si
nous aimons irrésistiblement les lieux où nous avons été, dans notre
enfance, initiés aux beautés de l’harmonie, si nous nous souvenons
avec délices et du musicien et même de l’instrument, comment se
défendre d’aimer l’être qui, le premier, nous révèle les musiques de
la vie? Le premier cœur où nous avons aspiré l’amour n’est-il pas
comme une patrie? Emmanuel et Marguerite furent l’un pour l’autre
cette Voix musicale qui réveille un sens, cette Main qui relève des
voiles nuageux et montre les rives baignées par les feux du midi.
Quand madame Claës arrêta le vieillard devant un tableau de Guide
qui représentait un ange, Marguerite avança la tête pour voir quelle
serait l’impression d’Emmanuel, et le jeune homme chercha
Marguerite pour comparer la muette pensée de la toile à la vivante
pensée de la créature. Cette involontaire et ravissante flatterie fut
comprise et savourée. Le vieil abbé louait gravement cette belle
composition, et madame Claës lui répondait; mais les deux enfants
étaient silencieux. Telle fut leur rencontre. Le jour mystérieux de la
galerie, la paix de la maison, la présence des parents, tout
contribuait à graver plus avant dans le cœur les traits délicats de ce
vaporeux mirage. Les mille pensées confuses qui venaient de
pleuvoir chez Marguerite se calmèrent, firent dans son âme comme
une étendue limpide et se teignirent d’un rayon lumineux, quand
Emmanuel balbutia quelques phrases en prenant congé de madame
Claës. Cette voix, dont le timbre frais et velouté répandait au cœur
des enchantements inouïs, compléta la révélation soudaine
qu’Emmanuel avait causée et qu’il devait féconder à son profit; car
l’homme dont se sert le destin pour éveiller l’amour au cœur d’une
jeune fille, ignore souvent son œuvre et la laisse alors inachevée.
Marguerite s’inclina tout interdite, et mit ses adieux dans un regard
où semblait se peindre le regret de perdre cette pure et charmante
vision. Comme l’enfant, elle voulait encore sa mélodie. Cet adieu fut
fait au bas du vieil escalier, devant la porte du parloir; et, quand elle
y entra, elle regarda l’oncle et le neveu jusqu’à ce que la porte de la
rue se fût fermée. Madame Claës avait été trop occupée des sujets
graves, agités dans sa conférence avec son directeur, pour avoir pu
examiner la physionomie de sa fille. Au moment où monsieur de
Solis et son neveu apparaissaient pour la seconde fois, elle était
encore trop violemment troublée pour apercevoir la rougeur qui
colora le visage de Marguerite en révélant les fermentations du
premier plaisir reçu dans un cœur vierge. Quand le vieil abbé fut
annoncé, Marguerite avait repris son ouvrage, et parut y prêter une
si grande attention qu’elle salua l’oncle et le neveu sans les
regarder. Monsieur Claës rendit machinalement le salut que lui fit
l’abbé de Solis, et sortit du parloir comme un homme emporté par
ses occupations. Le pieux dominicain s’assit près de sa pénitente en
lui jetant un de ces regards profonds par lesquels il sondait les
âmes, il lui avait suffi de voir monsieur Claës et sa femme pour
deviner une catastrophe.
—Mes enfants, dit la mère, allez dans le jardin. Marguerite,
montrez à Emmanuel les tulipes de votre père.
Marguerite, à demi honteuse, prit le bras de Félicie, regarda le
jeune homme qui rougit et qui sortit du parloir en saisissant Jean par
contenance. Quand ils furent tous les quatre dans le jardin, Félicie et
Jean allèrent de leur côté, quittèrent Marguerite, qui, restée presque
seule avec le jeune de Solis, le mena devant le buisson de tulipes
invariablement arrangé de la même façon, chaque année, par
Lemulquinier.
—Aimez-vous les tulipes? demanda Marguerite après être
demeurée pendant un moment dans le plus profond silence sans
qu’Emmanuel parût vouloir le rompre.
—Mademoiselle, c’est de belles fleurs, mais pour les aimer, il faut
sans doute en avoir le goût, savoir en apprécier les beautés. Ces
fleurs m’éblouissent. L’habitude du travail, dans la sombre petite
chambre où je demeure, près de mon oncle, me fait sans doute
préférer ce qui est doux à la vue.
En disant ces derniers mots, il contempla Marguerite, mais sans
que ce regard plein de confus désirs contînt aucune allusion à la
blancheur mate, au calme, aux couleurs tendres qui faisaient de ce
visage une fleur.
—Vous travaillez donc beaucoup? reprit Marguerite en
conduisant Emmanuel sur un banc de bois à dossier peint en vert.
D’ici, dit-elle en continuant, vous ne verrez pas les tulipes de si près,
elle vous fatigueront moins les yeux. Vous avez raison, ces couleurs
papillotent et font mal.
—A quoi je travaille? répondit le jeune homme après un moment
de silence pendant lequel il avait égalisé sous son pied le sable de
l’allée. Je travaille à toutes sortes de choses. Mon oncle voulait me
faire prêtre...
—Oh! fit naïvement Marguerite.
—J’ai résisté, je ne me sentais pas de vocation. Mais il m’a fallu
beaucoup de courage pour contrarier les désirs de mon oncle. Il est
si bon, il m’aime tant! il m’a dernièrement acheté un homme pour me
sauver de la conscription, moi, pauvre orphelin.
—A quoi vous destinez-vous donc? demanda Marguerite qui
parut vouloir reprendre sa phrase en laissant échapper un geste et
qui ajouta:—Pardon, monsieur, vous devez me trouver bien
curieuse.
 —Oh! mademoiselle, dit Emmanuel en la regardant avec autant
d’admiration que de tendresse, personne, excepté mon oncle, ne
m’a encore fait cette question. J’étudie pour être professeur. Que
voulez vous? je ne suis pas riche. Si je puis devenir principal d’un
collége en Flandre, j’aurai de quoi vivre modestement, et j’épouserai
quelque femme simple que j’aimerai bien. Telle est la vie que j’ai en
perspective. Peut-être est-ce pour cela que je préfère une
paquerette sur laquelle tout le monde passe, dans la plaine
d’Orchies, à ces belles tulipes pleines d’or, de pourpre, de saphirs,
d’émeraudes qui représentent une vie fastueuse, de même que la
paquerette représente une vie douce et patriarcale, la vie d’un
pauvre professeur que je serai.
—J’avais toujours appelé, jusqu’à présent, les paquerettes des
marguerites, dit-elle.
Emmanuel de Solis rougit excessivement, et chercha une
réponse en tourmentant le sable avec ses pieds. Embarrassé de
choisir entre toutes les idées qui lui venaient et qu’il trouvait sottes,
puis décontenancé par le retard qu’il mettait à répondre, il dit:—Je
n’osais prononcer votre nom... Et n’acheva pas.
—Professeur! reprit-elle.
—Oh! mademoiselle, je serai professeur pour avoir un état, mais
j’entreprendrai des ouvrages qui pourront me rendre plus
grandement utile. J’ai beaucoup de goût pour les travaux
historiques.
—Ah!
Ce ah! plein de pensées secrètes, rendit le jeune homme encore
plus honteux, et il se mit à rire niaisement en disant:—Vous me
faites parler de moi, mademoiselle, quand je devrais ne vous parler
que de vous.
—Ma mère et votre oncle ont terminé, je crois, leur conversation,
dit-elle en regardant à travers les fenêtres dans le parloir.
—J’ai trouvé madame votre mère bien changée.
 —Elle souffre, sans vouloir nous dire le sujet de ses souffrances,
et nous ne pouvons que pâtir de ses douleurs.
Madame Claës venait de terminer en effet une consultation
délicate, dans laquelle il s’agissait d’un cas de conscience, que
l’abbé de Solis pouvait seul décider. Prévoyant une ruine complète,
elle voulait retenir, à l’insu de Balthazar, qui se souciait peu de ses
affaires, une somme considérable sur le prix des tableaux que
monsieur de Solis se chargeait de vendre en Hollande, afin de la
cacher et de la réserver pour le moment où la misère pèserait sur sa
famille. Après une mûre délibération et après avoir apprécié les
circonstances dans lesquelles se trouvait sa pénitente, le vieux
dominicain avait approuvé cet acte de prudence. Il s’en alla pour
s’occuper de cette vente qui devait se faire secrètement, afin de ne
point trop nuire à la considération de monsieur Claës. Le vieillard
envoya son neveu, muni d’une lettre de recommandation, à
Amsterdam, où le jeune homme enchanté de rendre service à la
maison Claës réussit à vendre les tableaux de la galerie aux
célèbres banquiers Happe et Duncker, pour une somme ostensible
de quatre-vingt-cinq mille ducats de Hollande, et une somme de
quinze mille autres qui serait secrètement donnée à madame Claës.
Les tableaux étaient si bien connus, qu’il suffisait pour accomplir le
marché de la réponse de Balthazar à la lettre que la maison Happe
et Duncker lui écrivit. Emmanuel de Solis fut chargé par Claës de
recevoir le prix des tableaux qu’il lui expédia secrètement afin de
dérober à la ville de Douai la connaissance de cette vente. Vers la
fin de septembre, Balthazar remboursa les sommes qui lui avaient
été prêtées, dégagea ses biens et reprit ses travaux; mais la maison
Claës s’était dépouillée de son plus bel ornement. Aveuglé par sa
passion, il ne témoigna pas un regret, il se croyait si certain de
pouvoir promptement réparer cette perte qu’il avait fait faire cette
vente à réméré. Cent toiles peintes n’étaient rien aux yeux de
Joséphine auprès du bonheur domestique et de la satisfaction de
son mari; elle fit d’ailleurs remplir la galerie avec les tableaux qui
meublaient les appartements de réception, et pour dissimuler le vide
qu’ils laissaient dans la maison de devant, elle en changea les
ameublements. Ses dettes payées, Balthazar eut environ deux cent
mille francs à sa disposition pour recommencer ses expériences.
Monsieur l’abbé de Solis et son neveu furent les dépositaires des
quinze mille ducats réservés par madame Claës. Pour grossir cette
somme, l’abbé vendit les ducats auxquels les événements de la
guerre continentale avaient donné de la valeur. Cent soixante-six
mille francs en écus furent enterrés dans la cave de la maison
habitée par l’abbé de Solis. Madame Claës eut le triste bonheur de
voir son mari constamment occupé pendant près de huit mois.
Néanmoins trop rudement atteinte par le coup qu’il lui avait porté,
elle tomba dans une maladie de langueur qui devait nécessairement
empirer. La Science dévora si complétement Balthazar, que ni les
revers éprouvés par la France, ni la première chute de Napoléon, ni
le retour des Bourbons ne le tirèrent de ses occupations; il n’était ni
mari, ni père, ni citoyen, il fut chimiste. Vers la fin de l’année 1814,
madame Claës était arrivée à un degré de consomption qui ne lui
permettait plus de quitter le lit. Ne voulant pas végéter dans sa
chambre, où elle avait vécu heureuse, où les souvenirs de son
bonheur évanoui lui auraient inspiré d’involontaires comparaisons
avec le présent qui l’eussent accablée, elle demeurait dans le parloir.
Les médecins avaient favorisé le vœu de son cœur en trouvant cette
pièce plus aérée, plus gaie, et plus convenable à sa situation que sa
chambre. Le lit où cette malheureuse femme achevait de vivre, fut
dressé entre la cheminée et la fenêtre qui donnait sur le jardin. Elle
passa là ses derniers jours saintement occupée à perfectionner
l’âme de ses deux filles sur lesquelles elle se plut à laisser rayonner
le feu de la sienne. Affaibli dans ses manifestations, l’amour conjugal
permit à l’amour maternel de se déployer. La mère se montra
d’autant plus charmante qu’elle avait tardé d’être ainsi. Comme
toutes les personnes généreuses, elle éprouvait de sublimes
délicatesses de sentiment qu’elle prenait pour des remords. En
croyant avoir ravi quelques tendresses dues à ses enfants, elle
cherchait à racheter ses torts imaginaires, et avait pour eux des
attentions, des soins qui la leur rendaient délicieuse; elle voulait en
quelque sorte les faire vivre à même son cœur, les couvrir de ses
ailes défaillantes et les aimer en un jour pour tous ceux pendant
lesquels elle les avait négligés. Les souffrances donnaient à ses
caresses, à ses paroles, une onctueuse tiédeur qui s’exhalait de son
âme. Ses yeux caressaient ses enfants avant que sa voix ne les
émût par des intonations pleines de bons vouloirs, et sa main
semblait toujours verser sur eux des bénédictions.
Si après avoir repris ses habitudes de luxe, la maison Claës ne
reçut bientôt plus personne, si son isolement redevint plus complet,
si Balthazar ne donna plus de fête à l’anniversaire de son mariage,
la ville de Douai n’en fut pas surprise. D’abord la maladie de
madame Claës parut une raison suffisante de ce changement, puis
le paiement des dettes arrêta le cours des médisances, enfin les
vicissitudes politiques auxquelles la Flandre fut soumise, la guerre
des Cent Jours, l’occupation étrangère firent complétement oublier le
chimiste. Pendant ces deux années, la ville fut si souvent sur le point
d’être prise, si consécutivement occupée soit par les Français, soit
par les ennemis; il y vint tant d’étrangers, il s’y réfugia tant de
campagnards, il y eut tant d’intérêts soulevés, tant d’existences
mises en question, tant de mouvements et de malheurs, que chacun
ne pouvait penser qu’à soi. L’abbé de Solis et son neveu, les deux
frères Pierquin étaient les seules personnes qui vinssent visiter
madame Claës, l’hiver de 1814 à 1815 fut pour elle la plus
douloureuse des agonies. Son mari venait rarement la voir, il restait
bien après le dîner pendant quelques heures près d’elle, mais
comme elle n’avait plus la force de soutenir une longue
conversation, il disait une ou deux phrases éternellement
semblables, s’asseyait, se taisait et laissait régner au parloir un
épouvantable silence. Cette monotonie était diversifiée les jours où
l’abbé de Solis et son neveu passaient la soirée à la maison Claës.
Pendant que le vieil abbé jouait au trictrac avec Balthazar,
Marguerite causait avec Emmanuel, près du lit de sa mère qui
souriait à leurs innocentes joies sans faire apercevoir combien était
à la fois douloureuse et bonne sur son âme meurtrie, la brise fraîche
de ces virginales amours débordant par vagues et paroles à paroles.
L’inflexion de voix qui charmait ces deux enfants lui brisait le cœur,
un coup d’œil d’intelligence surpris entre eux la jetait, elle quasi
morte, en des souvenirs de ses heures jeunes et heureuses qui
rendaient au présent toute son amertume. Emmanuel et Marguerite
avaient une délicatesse qui leur faisait réprimer les délicieux
enfantillages de l’amour pour n’en pas offenser une femme endolorie
dont les blessures étaient instinctivement devinées par eux.
Personne encore n’a remarqué que les sentiments ont une vie qui
leur est propre, une nature qui procède des circonstances au milieu
desquelles ils sont nés; ils gardent et la physionomie des lieux où ils
ont grandi et l’empreinte des idées qui ont influé sur leurs
développements. Il est des passions ardemment conçues qui restent
ardentes comme celle de madame Claës pour son mari; puis il est
des sentiments auxquels tout a souri, qui conservent une allégresse
matinale, leurs moissons de joie ne vont jamais sans des rires et des
fêtes; mais il se rencontre aussi des amours fatalement encadrés de
mélancolie ou cerclés par le malheur, dont les plaisirs sont pénibles,
coûteux, chargés de craintes, empoisonnés par des remords ou
pleins de désespérance. L’amour enseveli dans le cœur
d’Emmanuel et de Marguerite sans que ni l’un ni l’autre ne
comprissent encore qu’il s’en allait de l’amour, ce sentiment éclos
sous la voûte sombre de la galerie Claës, devant un vieil abbé
sévère, dans un moment de silence et de calme; cet amour grave et
discret, mais fertile en nuances douces, en voluptés secrètes,
savourées comme des grappes volées au coin d’une vigne, subissait
la couleur brune, les teintes grises qui le décorèrent à ses premières
heures. En n’osant se livrer à aucune démonstration vive devant ce
lit de douleur, ces deux enfants agrandissaient leurs jouissances à
leur insu par une concentration qui les imprimait au fond de leur
cœur. C’était des soins donnés à la malade, et auxquels aimait à
participer Emmanuel, heureux de pouvoir s’unir à Marguerite en se
faisant par avance le fils de cette mère. Un remercîment
mélancolique remplaçait sur les lèvres de la jeune fille le mielleux
langage des amants. Les soupirs de leurs cœurs, remplis de joie par
quelque regard échangé, se distinguaient peu des soupirs arrachés
par le spectacle de la douleur maternelle. Leurs bons petits
moments d’aveux indirects, de promesses inachevées,
d’épanouissements comprimés pouvaient se comparer à ces
allégories peintes par Raphaël sur des fonds noirs. Ils avaient l’un et
l’autre une certitude qu’ils ne s’avouaient pas; ils savaient le soleil
au-dessus d’eux, mais ils ignoraient quel vent chasserait les gros
nuages noirs amoncelés sur leurs têtes; ils doutaient de l’avenir, et
craignant d’être toujours escortés par des souffrances, ils restaient
timidement dans les ombres de ce crépuscule, sans oser se dire:
Achèverons-nous ensemble la journée? Néanmoins la tendresse
que madame Claës témoignait à ses enfants cachait noblement tout
ce qu’elle se taisait à elle-même. Ses enfants ne lui causaient ni
tressaillement ni terreur, ils étaient sa consolation, mais ils n’étaient
pas sa vie; elle vivait par eux, elle mourait pour Balthazar. Quelque
pénible que fût pour elle la présence de son mari pensif durant des
heures entières, et qui lui jetait de temps en temps un regard
monotone, elle n’oubliait ses douleurs que pendant ces cruels
instants. L’indifférence de Balthazar pour cette femme mourante eût
semblé criminelle à quelque étranger qui en aurait été le témoin;
mais madame Claës et ses filles s’y étaient accoutumées, elles
connaissaient le cœur de cet homme, et l’absolvaient. Si, pendant la
journée, madame Claës subissait quelque crise dangereuse, si elle
se trouvait plus mal, si elle paraissait près d’expirer, Claës était le
seul dans la maison et dans la ville qui l’ignorât; Lemulquinier, son
valet de chambre, le savait: mais ni ses filles auxquelles leur mère
imposait silence, ni sa femme ne lui apprenaient les dangers que
courait une créature jadis si ardemment aimée. Quand son pas
retentissait dans la galerie au moment où il venait dîner, madame
Claës était heureuse, elle allait le voir, elle rassemblait ses forces
pour goûter cette joie. A l’instant où il entrait, cette femme pâle et
demi-morte se colorait vivement, reprenait un semblant de santé, le
savant arrivait auprès du lit, lui prenait la main, et la voyait sous une
fausse apparence; pour lui seul, elle était bien. Quand il lui
demandait: «Ma chère femme, comment vous trouvez-vous
aujourd’hui?» elle lui répondait: «Mieux, mon ami!» et faisait croire à
cet homme distrait que le lendemain elle serait levée, rétablie. La
préoccupation de Balthazar était si grande qu’il acceptait la maladie
dont mourait sa femme, comme une simple indisposition. Moribonde
pour tout le monde, elle était vivante pour lui. Une séparation
complète entre ces époux fut le résultat de cette année. Claës
couchait loin de sa femme, se levait dès le matin, et s’enfermait dans
son laboratoire ou dans son cabinet; en ne la voyant plus qu’en
présence de ses filles ou des deux ou trois amis qui venaient la
visiter, il se déshabitua d’elle. Ces deux êtres, jadis accoutumés à
penser ensemble, n’eurent plus, que de loin en loin, ces moments de
communication, d’abandon, d’épanchement qui constituent la vie du
cœur, et il vint un moment où ces rares voluptés cessèrent. Les
souffrances physiques vinrent au secours de cette pauvre femme, et
l’aidèrent à supporter un vide, une séparation qui l’eût tuée, si elle
avait été vivante. Elle éprouva de si vives douleurs que, parfois, elle
fut heureuse de ne pas en rendre témoin celui qu’elle aimait
toujours. Elle contemplait Balthazar pendant une partie de la soirée,
et le sachant heureux comme il voulait l’être, elle épousait ce
bonheur qu’elle lui avait procuré. Cette frêle jouissance lui suffisait,
elle ne se demandait plus si elle était aimée, elle s’efforçait de le
croire, et glissait sur cette couche de glace sans oser appuyer,
craignant de la rompre et de noyer son cœur dans un affreux néant.
Comme nul événement ne troublait ce calme, et que la maladie qui
dévorait lentement madame Claës contribuait à cette paix intérieure,
en maintenant l’affection conjugale à un état passif, il fut facile
d’atteindre dans ce morne état les premiers jours de l’année 1816.
 Vers la fin du mois de février, Pierquin le notaire porta le coup qui
devait précipiter dans la tombe une femme angélique dont l’âme,
disait l’abbé de Solis, était presque sans péché.
—Madame, lui dit-il à l’oreille en saisissant un moment où ses
filles ne pouvaient pas entendre leur conversation, monsieur Claës
m’a chargé d’emprunter trois cent mille francs sur ses propriétés,
prenez des précautions pour la fortune de vos enfants.
Madame Claës joignit les mains, leva les yeux au plafond, et
remercia le notaire par une inclination de tête bienveillante et par un
sourire triste dont il fut ému. Cette phrase fut un coup de poignard
qui tua Pépita. Dans cette journée elle s’était livrée à des réflexions
tristes qui lui avaient gonflé le cœur, et se trouvait dans une de ces
situations où le voyageur, n’ayant plus son équilibre, roule poussé
par un léger caillou jusqu’au fond du précipice qu’il a longtemps et
courageusement côtoyé. Quand le notaire fut parti, madame Claës
se fit donner par Marguerite tout ce qui lui était nécessaire pour
écrire, rassembla ses forces et s’occupa pendant quelques instants
d’un écrit testamentaire. Elle s’arrêta plusieurs fois pour contempler
sa fille. L’heure des aveux était venu. En conduisant la maison
depuis la maladie de sa mère, Marguerite avait si bien réalisé les
espérances de la mourante que madame Claës jeta sur l’avenir de
sa famille un coup d’œil sans désespoir, en se voyant revivre dans
cet ange aimant et fort. Sans doute ces deux femmes pressentaient
de mutuelles et tristes confidences à se faire, la fille regardait sa
mère aussitôt que sa mère la regardait, et toutes deux roulaient des
larmes dans leurs yeux. Plusieurs fois, Marguerite, au moment où
madame Claës se reposait, disait:—Ma mère? comme pour parler;
puis, elle s’arrêtait, comme suffoquée, sans que sa mère trop
occupée par ses dernières pensées lui demandât compte de cette
interrogation. Enfin, madame Claës voulut cacheter sa lettre;
Marguerite, qui lui tenait une bougie, se retira par discrétion pour ne
pas voir la suscription.
—Tu peux lire, mon enfant! lui dit sa mère d’un ton déchirant.
Marguerite vit sa mère traçant ces mots: A ma fille Marguerite.
 —Nous causerons quand je me serai reposée, ajouta-t-elle en
mettant la lettre sous son chevet.
Puis elle tomba sur son oreiller comme épuisée par l’effort qu’elle
venait de faire et dormit durant quelques heures. Quand elle
s’éveilla, ses deux filles, ses deux fils étaient à genoux devant son
lit, et priaient avec ferveur. Ce jour était un jeudi. Gabriel et Jean
venaient d’arriver du collége, amenés par Emmanuel de Solis,
nommé depuis six mois professeur d’histoire et de philosophie.
—Chers enfants, il faut nous dire adieu, s’écria-t-elle. Vous ne
m’abandonnez pas, vous! et celui que...
Elle n’acheva pas.
—Monsieur Emmanuel, dit Marguerite en voyant pâlir sa mère,
allez dire à mon père que maman se trouve plus mal.
Le jeune Solis monta jusqu’au laboratoire, et après avoir obtenu
de Lemulquinier que Balthazar vînt lui parler, celui-ci répondit à la
demande pressante du jeune homme:—J’y vais.
—Mon ami, dit madame Claës à Emmanuel quand il fut de retour,
emmenez mes deux fils et allez chercher votre oncle. Il est
nécessaire, je crois, de me donner les derniers sacrements, je
voudrais les recevoir de sa main.
Quand elle se trouva seule avec ses deux filles, elle fit un signe à
Marguerite qui, comprenant sa mère, renvoya Félicie.
—J’avais à vous parler aussi, ma chère maman, dit Marguerite
qui ne croyant pas sa mère aussi mal qu’elle l’était, agrandit la
blessure faite par Pierquin. Depuis dix jours, je n’ai plus d’argent
pour les dépenses de la maison, et je dois aux domestiques six mois
de gages. J’ai voulu déjà deux fois demander de l’argent à mon
père, et je ne l’ai pas osé. Vous ne savez pas! les tableaux de la
galerie et la cave ont été vendus.
—Il ne m’a pas dit un mot de tout cela, s’écria madame Claës. O
mon Dieu! vous me rappelez à temps vers vous. Mes pauvres
enfants, que deviendrez-vous? Elle fit une prière ardente qui lui
teignit les yeux des feux du repentir.—Marguerite, reprit-elle en tirant
la lettre de dessous son chevet, voici un écrit que vous n’ouvrirez et
ne lirez qu’au moment où, après ma mort, vous serez dans la plus
grande détresse, c’est-à-dire si vous manquiez de pain ici. Ma chère
Marguerite, aime bien ton père, mais aie soin de ta sœur et de tes
frères. Dans quelques jours, dans quelques heures peut-être! tu vas
être à la tête de la maison. Sois économe. Si tu te trouvais opposée
aux volontés de ton père, et le cas pourrait arriver, puisqu’il a
dépensé de grandes sommes à chercher un secret dont la
découverte doit être l’objet d’une gloire et d’une fortune immense, il
aura sans doute besoin d’argent, peut-être t’en demandera-t-il,
déploie alors toute la tendresse d’une fille, et sache concilier les
intérêts dont tu seras la seule protectrice avec ce que tu dois à un
père, à un grand homme qui sacrifie son bonheur, sa vie, à
l’illustration de sa famille; il ne pourrait avoir tort que dans la forme,
ses intentions seront toujours nobles, il est si excellent, son cœur est
plein d’amour; vous le reverrez bon et affectueux, vous! J’ai dû te
dire ces paroles sur le bord de la tombe, Marguerite. Si tu veux
adoucir les douleurs de ma mort, tu me promettras, mon enfant, de
me remplacer près de ton père, de ne lui point causer de chagrin; ne
lui reproche rien, ne le juge pas! Enfin, sois une médiatrice douce et
complaisante jusqu’à ce que, son œuvre terminée, il redevienne le
chef de sa famille.
—Je vous comprends, ma mère chérie, dit Marguerite en baisant
les yeux enflammés de la mourante, et je ferai comme il vous plaît.
—Ne te marie, mon ange, reprit madame Claës, qu’au moment
où Gabriel pourra te succéder dans le gouvernement des affaires et
de la maison. Ton mari, si tu te mariais, ne partagerait peut-être pas
tes sentiments, jetterait le trouble dans la famille et tourmenterait ton
père.
Marguerite regarda sa mère et lui dit:—N’avez-vous aucune autre
recommandation à me faire sur mon mariage?
—Hésiterais-tu, ma chère enfant? dit la mourante d’effroi.
—Non, répondit-elle, je vous promets de vous obéir.