Ćwiczenie 8.

OBWODY TRÓJFAZOWE
Laboratorium Teorii obwodów, kierunek Elektrotechnika

Cel ćwiczenia
Celem ćwiczenia jest obserwacja zachowania obwodów trójfazowych przy róŜnych obciąŜeniach.

1. Podstawowe pojęcia i analiza układów.

Obwodem wielofazowym nazywany jest zbiór obwodów elektrycznych, w których działają napięcia
źródłowe sinusoidalne o jednakowej częstotliwości, przesunięte względem siebie w fazie i wytwarzane
przewaŜnie w jednym źródle energii zwanym generatorem wielofazowym. Podstawowym układem
wykorzystywanym w systemach elektroenergetycznych jest układ trójfazowy. W układzie trójfazowym
poszczególne obwody generatora lub odbiornika to obwody fazowe lub fazy, oznaczane literami A, B, C
lub a, b, c lub R, S, T lub l1, l2, l3.
W przypadku gdy poszczególne fazy układu wielofazowego nie są ze sobą połączone galwanicznie
obwód jest nieskojarzony. Gdy takie połączenie występuje obwód jest skojarzony, rys. 1.

IA IA
a) b)
EA Z
EA Z
Z
Z IB Z
IB Z EC EB
EC EB
IC IC
Rys.1. Układy trójfazowe: a) nieskojarzony; b) skojarzony.

W praktyce najbardziej rozpowszechnił się układ skojarzony ze względu na mniejszą liczbę

przewodów niezbędnych do połączenia układu i mniejsze straty przesyłu. Liczba faz wynika z tego, Ŝe
układ trójfazowy ma zalety układu wielofazowego przy najmniejszej liczbie faz. Gdy układ jest
symetryczny suma prądów trzech faz równa jest 0.
Symetria generatora wielofazowego zachodzi gdy napięcia źródłowe we wszystkich fazach są
przesunięte względem siebie w fazie o kąt α = q 2nπ (n – liczba faz, q = 0...n − 1 ) oraz gdy mają równe
wartości skuteczne (i maksymalne).
Układ trójfazowy otrzymuje się przy n = 3 . Dla takiego przypadku współczynnik q moŜe przyjąć trzy
wartości: 0, 1 i 2:
- gdy q = 0 układ napięć (lub prądów) generatora nazywany jest układem symetrycznym zerowym
a poszczególne napięcia nie są względem siebie przesunięte w fazie (kąt α = 0) i mogą być zapisane
odpowiednio (rys.2.):
EC
jϕ EB
eA = Em sin(ωt + ϕ ) , EA = E ⋅ e (1)
EA
jϕ
eB = Em sin(ωt + ϕ ) , EB = E ⋅ e (2)
eC = Em sin(ωt + ϕ ) , EC = E ⋅ e jϕ (3)
Rys.2. Układ zerowy napięć trójfazowych.

Nie buduje się generatorów o zerowym układzie napięć jednak stanowi on tzw. składową zerową
(obok składowej zgodnej i przeciwnej) w metodzie składowych symetrycznych wykorzystywanej
do analizy obwodów trójfazowych.
 - gdy q = 1 układ napięć generatora nazywany jest układem symetrycznym zgodnym, poszczególne
fazy są przesunięte względem siebie o kąt α = 23 π i mogą być zapisane odpowiednio (rys.3.):
EC
jϕ 2π
eA = Em sin(ωt + ϕ ) EA = E ⋅ e (4)
3
 2π 
2π  jϕ − 
 2π
e B = E m sin  ωt + ϕ −  EB = E ⋅e  3  (5) EA
 3  3
 2π 
2π  jϕ + 
 2π
eC = Em sin  ωt + ϕ +  EC = E ⋅e  3  (6)
 3 
EB
3

Rys.3. Układ symetryczny zgodny.

- gdy q = 2 układ napięć generatora nazywany jest układem symetrycznym przeciwnym, poszcze-
gólne fazy są przesunięte względem siebie o kąt α = 42 π i mogą być zapisane odpowiednio (rys.4.):
EB
jϕ 2π
eA = Em sin(ωt + ϕ ) EA = E ⋅ e (7) 3
 4π   2π 
4π  jϕ −  j ϕ + 
 2π
eB = Em sin  ωt + ϕ −
EA
 EB = E ⋅e  3  = E ⋅e  3  (8) 3
 3 
 4π   2π  2π
4π  j ϕ +  j ϕ − 

eC = Em sin  ωt + ϕ +  EC = E ⋅e  3  = E ⋅e  3  (9) 3
 3  EC
Rys.4. Układ symetryczny
przeciwny
Układy symetryczne: zgodny i przeciwny spełniają bardzo waŜny warunek:
E A + EB + EC = 0 (10)
Warunku tego nie spełnia układ zerowy.
Jeśli napięcia źródłowe tworzą układ symetryczny, a impedancje obciąŜenia faz są takie same, to układ
wielofazowy jest symetryczny. JeŜeli układ nie spełnia choćby jednego z powyŜszych warunków to jest
układem niesymetrycznym.
Zarówno elementy odbiornika jak i generatora mogą być łączone w dwojaki sposób: jako układ
gwiazdowy lub jako układ trójkątowy. W przypadku połączenia gwiazda – gwiazda moŜna połączyć
przewodem punkty wspólne generatora i odbiornika otrzymując układ trójfazowy czteroprzewodowy.
Przewód ten nazywany przewodem zerowym lub neutralnym. RozróŜnia się więc, w zaleŜności od
sposobu połączenia odbiornika i źródła, pięć zasadniczych układów trójfazowych (rys. 5).
IA IA
a) b)
EA UCA UAB EA
UA ZA ZA
IN
EB UC ZB EB ZB
EC ZC EC ZC
IB UB IB
UBC IC IC

IA IA A
c) d)
ICA IAB
ZA EA
EC EA ZCA ZAB
ZB EB
ZC EC IBC ZBC
C IB IB C B
EB
IC IC

e) A IA A
ICA IAB Rys.5. Układy trójfazowe:
UAB
EC EA ZCA ZAB a) gwiazda-gwiazda czteroprzewodowy;
UCA b) gwiazda-gwiazda trójprzewodowy;
ZBC
C B
IB C IBC B c) trójkąt-gwiazda;
EB
UBC d) gwiazda-trójkąt;
IC e) trójkąt-trójkąt.
2
1.1. Układ gwiazda-gwiazda czteroprzewodowy
Na rysunku 6. przedstawiono układ gwiazdowy czteroprzewodowy (oznaczany Y-Y 4p).

IA

UAB
EA UCA UN UA ZA
IN
EB ZN U C ZB
EC ZC
IB UB
UBC IC

Rys.6. Układ gwiazdowy czteroprzewodowy.

Analizę obwodu, czyli wyznaczenie wartości prądów i rozkładu napięć przy danym zasilaniu EA,
EB i EC i impedancjach ZA, ZB i ZC najprościej przeprowadza się metodą węzłową. PoniewaŜ obwód ma
dwa węzły potrzebne jest tylko jedno równanie. Metoda prądów oczkowych wymagałaby trzech równań
z trzema niewiadomymi. Punktem wyjścia jest obliczenie napięcia między punktami wspólnymi
generatora i odbiornika:
∑ EkYk E Y + E Y + E Y
UN = k = A A B B C C
, k = A,B,C. (11)
YN + ∑ Yk YN + YA + YB + YC
k
gdzie Y A = 1
ZA YB = 1
ZB YC = 1
ZC są admitancjami elementów odbiornika.

Napięcia fazowe na podstawie II prawa Kirchhoffa oblicza się z zaleŜności

U A = EA − U N
U B = EB − U N (12)
U C = EC − U N
JeŜeli impedancja Z N = 0 ( YN → ∞ ) czyli między punktami wspólnymi jest zwarcie lub jeŜeli
generator i odbiornik są symetryczne to napięcie UN = 0. Wtedy napięcia faz odbiornika równe są siłom
elektromotorycznym źródła (przy załoŜeniu pomijalnie małej impedancji wewnętrznej generatora):
U A = EA , U B = EB , U C = EC (13)
W układzie gwiazdowym prądy fazowe równe prądom przewodowym, oblicza się ze wzorów:
I A = YAU A , I B = YBU B I C = YCU C I N = YN U N (14)
Prądu I N nie oblicza się z I prawa Kirchhoffa; prawo to pozostawia się do sprawdzenia obliczeń,
czyli sprawdzenia czy obliczone wartości spełniają równanie:
I A + I B + IC − I N = 0 (15)
Przykładowe wykresy wektorowe prądów i napięć z zaznaczonymi kątami impedancji fazowych
ϕ A , ϕ B , ϕC pokazano na rys.7.
U C = EC a)
UC b)
EC

IC
IC

U A = EA EA

IB ϕA UA
IN UN ϕA
IA
ϕB
IA
ϕB
IB
EB
U B = EB
UB

Rys.7. Przykładowe wykresy wektorowe układu czteroprzewodowego: a) ZN = 0; b) ZN ≠ 0.

3
1.2. Układ gwiazda-gwiazda bez przewodu zerowego
Na rysunku 8. przedstawiono układ gwiazda-gwiazda trójprzewodowy (oznaczany Y-Y 3p).

IA

EA ZA
UN
EB ZB
EC ZC
IB
IC

Rys.8. Układ gwiazda-gwiazda trójprzewodowy.

Podobnie jak w układzie Y-Y 4p, napięcie między punktami wspólnymi oblicza się korzystając
z metody potencjałów węzłowych:
∑ EkYk E Y + E Y + E Y
UN = k = A A B B C C
, k = A, B, C (16)
YN + ∑ Yk YA + YB + YC
k
W stosunku do wzoru (12) róŜnica polega na tym, Ŝe ZN = ∞, czyli YN = 0, więc w mianowniku nie ma
tego składnika, są tylko admitancje fazowe. W układzie symetrycznym UN = 0. Napięcia fazowe i prądy
oblicza się podobnie jak poprzednio:
U A = EA − U N , U B = EB − U N , U C = EC − U N , (17)

I A = YAU A , I B = YBU B , I C = YCU C . (18)

Sprawdzeniem obliczeń moŜe być równanie wynikające z I prawa Kirchhoffa:
I A + I B + IC = 0 (19)
1.3. Układ trójfazowy o odbiorniku połączonym w trójkąt
Na rysunku 10. przedstawiono dwie wersje układu trójfazowego z odbiornikiem połączonym
w układzie trójkątowym (układ ∆-∆ oraz układ Y-∆).

A IA A A IA A
ICA IAB ICA IAB
ECA EAB UAB EA UAB
ZCA ZAB ZCA ZAB
UCA EC EB UCA
ZBC ZBC
C B B C IBC B
IB C IBC B IB
EBC EBC UBC
UBC
IC IC
Rys.10. Układy trójfazowe z odbiornikiem połączonym w układzie trójkątowym.

Przy załoŜeniu pomijalnie małej impedancji wewnętrznej generatora i linii dla generatora
trójkątowego:
U AB = E AB , U BC = E BC , U CA = ECA , (20)
natomiast dla generatora gwiazdowego:
U AB = E A − EB , U BC = EB − EC , U CA = EC − E A , (21)
Tak więc, bez względu na sposób połączenia elementów generatora, dane są napięcia międzyprzewodowe
będące jednocześnie napięciami na elementach odbiornika. Prądy fazowe odbiornika wynoszą:
U U U
I AB = AB , I BC = BC , I CA = CA . (22)
Z AB Z BC Z CA
4
 Rys.11. przedstawia dwie wersje wykresu wektorowego prądów i napięć w przypadku gdy
ϕ AB > 0 , ϕ BC < 0 , ϕCA > 0 . W przypadku gdy wektory prądów fazowych IAB, IBC i ICA skupione są
w jednym punkcie (rys. 11.b)) wektory prądów przewodowych IA, IB i IC tworzą trójkąt rozpięty między
grotami wektorów prądów fazowych.
a) b) UAB
ICA A
ϕCA IA IAB
UAB IB
IC
IAB ICA IBC
UC UBC
IBC
A
ϕ AB
ϕ BC
C UCA
UBC B

Rys.11. Dwie wersje wykresu wektorowego układu trójfazowego o odbiorniku trójkątowym.

Na podstawie I prawa Kirchhoffa dla trzech węzłów odbiornika oblicza się prądy przewodowe
I A = I AB − ICA
I B = I BC − I AB (23)
I C = ICA − I BC
Ze wzorów (23) wynika, Ŝe prądy przewodowe tworzą trójkąt, ich suma równa jest zero:
I A + I B + IC = 0 , (24)
co wynika bezpośrednio z I prawa Kirchhoffa.
Przykład 1
Symetryczny generator trójfazowy o napięciu fazowym 230V obciąŜono niesymetrycznym
odbiornikiem połączonym w gwiazdę. Impedancje faz odbiornika wynoszą Z A = (2 + j 7 )Ω ,
Z B = (1 − j )Ω , Z C = (3 − j 2 )Ω . Obliczyć prądy oraz narysować wykres wektorowy.
IA

EA ZA
IN
EB ZB
EC ZC
IB
IC

Rys.12. Schemat do przykładu 1.

Rozwiązanie.
Ze względu na zwarcie czwartym przewodem U N = 0 , napięcia na UC
elementach odbiornika równe są siłom elektromotorycznym źródeł.
I A = A = (8,7 − j 39,4 )A
E
IC UA
ZA

I B = B = (42,5 − j157,5)A
E IA
ZB UB

I C = C = (− 57,3 + j 28,5) A
E
ZC
I N = I A + I B + I C = (− 6,1 − j168,4 )A IN
IB

Na rys. 13. przedstawiono wykres wektorowy napięć i prądów.

Rys.13. Wykres wektorowy do przykładu 1.
5
Przykład 2
Symetryczny generator trójfazowy o napięciu fazowym 200V obciąŜono w układzie
trójprzewodowym niesymetrycznym odbiornikiem połączonym w gwiazdę (rys.14.). Impedancje faz
odbiornika wynoszą Z A = (3 − j 4)Ω , Z B = (3 + j 4)Ω , Z C = 10Ω .
Obliczyć prądy i narysować wykres wektorowy prądów i napięć.
IA

EA ZA

EB ZB
EC ZC
IB
IC

Rys.14. Schemat do przykładu 2.

Rozwiązanie.
Napięcia fazowe generatora w postaci zespolonej wynoszą:
2 2
−j π j π
E A = 200V EB = 200e 3 = (−100 − j173)V EC = 200e 3 = (−100 + j173)V
Napięcie między punktem zerowym generatora a punktem zerowym odbiornika wynosi:
E Y + E BYB + ECYC
UN = A A =
YA + YB + YC
200 ⋅ (0,12 + j 0,16 ) + (− 100 − j173)(0,12 − j 0,16 ) + (− 100 + j173) ⋅ 0,1
= = −75,6 + j131[V ]
0,12 + j 0,16 + 0,12 − j 0,16 + 0,1
gdzie:
1 3 + j4
YA = = S EC U C
ZA 25 IC IA
1 3 − j4
YA = = S UN
ZB 25 IB UA
1 1
YA = = S EA
Z C 10
I A = YA (E A − U N ) = (54 + j 28,3)A UB
I B = YB (EB − U N ) = (− 51,6 − j 32,6 ) A
EB

I C = YC (EC − U N ) = (− 2,5 + j 4,2 ) A Rys.15. Wykres wektorowy do przykładu 2.

Wykres wektorowy przedstawiono na rys.15.

2. Analiza układów trójfazowych metodą składowych symetrycznych

W rozdziale 1. stwierdzono, Ŝe istnieją trzy układy napięć trójfazowych symetrycznych: zerowy,

zgodny i przeciwny. MoŜna opisać te obwody uŜywając kątowych operatorów obrotu w i w2,
określonych wzorami:
2π
−j 2π 2π 1 3
w=e 3 = cos + j sin =− − j , (25)
3 3 2 2
4π 2π
−j j 4π 4π 1 3
w =e
2 3 =e 3 = cos + j sin =− + j , (26)
3 3 2 2
spełniających zaleŜności: w3 = w ⋅ w2 = 1 , w + w2 + 1 = 0 : (27)

- układ zgodny U A1 U B1 = wU A1 U C1 = w2U A1 (28)

- układ przeciwny U A2 U B 2 = w2U A2 U C 2 = wU A2 (29)
- układ zerowy U A0 U B 0 = U A0 U C 0 = U A0 (30)
6
U podstaw metody składowych symetrycznych leŜy twierdzenie o rozkładzie:
KaŜdy niesymetryczny trójfazowy układ wielkości fazowych, np. UA, UB, UC lub IA, IB, IC; moŜna
rozłoŜyć na trzy symetryczne układy napięć lub prądów trójfazowych: zerowej, zgodnej i przeciwnej
kolejności faz.
W rezultacie podczas analizy np. niesymetrycznego źródła zasilania ale symetrycznego odbiornika
otrzymuje się trzy symetryczne źródła. Układ taki analizuje się stosując zasadę superpozycji poprzez
obliczenie rozpływu prądów dla kaŜdego otrzymanego symetrycznego układu.
Układy zerowej, zgodnej i przeciwnej kolejności faz zostaną omówione na przykładzie napięć
fazowych. Przy układzie niesymetrycznym złoŜonym z trzech napięć UA, UB, UC i przyjmując fazę A
jako fazę odniesienia kaŜde napięcie moŜna zapisać w postaci:
U A = U A0 + U A1 + U A2 = U 0 + U1 + U 2 (31)
U B = U B 0 + U B1 + U B 2 = U 0 + wU1 + w U 2
2
(32)
U C = U C 0 + U C1 + U C 2 = U 0 + w U1 + wU 2
2
(33)
gdzie wektory nazywane są odpowiednio:
- U 0 składową symetryczną zerową
- U1 składową symetryczną zgodną
- U 2 składową symetryczną przeciwną

W postaci macierzowej:
U A  1 1 1  U 0 
U  = 1 w w2  U  .

(34)
 B   1
U C  1 w2 w  U 2 
 
Oznaczając kwadratową macierz przekształcenia (tzw. macierz Fouriera):
1 1 1
 
F = 1 w w2  (35)
1 w2 w 
 
oraz wektory napięć fazowych przez Uf i symetrycznych przez US moŜna równanie zapisać w postaci
skrótowej
U f = F ⋅ US (36)
Aby wyznaczyć składowe symetryczne dysponując składowymi fazowymi (np. napięciami UA, UB, UC)
wykorzystuje się macierz odwrotną do macierzy F:
1 1 1
1  
F −1 = 1 w2 w  (37)
3 2
1 w w 
Po pomnoŜeniu równania (34) lewostronnie przez F-1 otrzymuje się
U 0  1 1 1  U A 
−1
US = F U f , czyli U  = 1 1 w2 
w  U B  (38)
 1 3
U 2   
1 w w2  U C 
lub po rozpisaniu
1
U 0 = (U A + U B + U C ) (39)
3
1
U1 = (U A + w2U B + wU C ) (40)
3
1
U 2 = (U A + wU B + w2U C ) (41)
3

7
 Z zapisu trzech ostatnich równań moŜna rozpoznać fazę odniesienia po tym, Ŝe napięcie fazy
odniesienia nie jest mnoŜone ani przez w , ani przez w2 .
Z równania (39) wynika natomiast waŜny wniosek: jeŜeli suma wektorów tworzących
niesymetryczny układ wielkości fazowych jest równa zeru, wówczas nie występuje składowa zerowa.

Dla dowolnego odbiornika zaleŜność między napięciami i prądami fazowymi w układzie

trójfazowym moŜna w ogólny sposób przedstawić za pomocą równania:
U = ZI (42)
przy czym:
U A  IA 
U = U B  , I =  I B 
  (43)
U C   I C 
są macierzami kolumnowymi (wektorami) napięć i prądów, natomiast
 Z AA Z AB Z AC 
Z =  Z BA Z BB Z BC  (44)
 Z CA ZCB Z CC 
jest macierzą impedancji układu.
Aby równanie (42) przenieść do dziedziny składowych symetrycznych trzeba je lewostronnie
pomnoŜyć przez F-1 oraz prądy fazowe wyrazić za pomocą składowych symetrycznych I f = FI S
(analogicznie jak w przypadku napięć, formuła (36)). Otrzymuje się:
F −1U = F −1ZFI S (45)
równanie to moŜna przedstawić w postaci
U S = ZS I S (47)
Zgodnie z ogólnym wzorem (38)
U 0   I0 
U S = U1  = F −1U , I S =  I1  = F −1I (48)
U 2   I 2 
są macierzami (wektorami) składowych symetrycznych napięć i prądów trójfazowych, natomiast macierz
impedancji dla składowych symetrycznych określona jest zaleŜnością:
Z S = F −1ZF . (49)
Macierz ZS jest kwadratowa i przedstawia się ją w postaci ogólnej
 Z 00 Z 01 Z 02 
Z S =  Z10 Z11 Z12  (50)
 Z 20 Z 21 Z 22 
Dla trójfazowych układów symetrycznych impedancyjnie przekształcenie (49) diagonalizuje
macierz impedancji Z. Tak na przykład dla macierzy symetrycznej o postaci
 Z p Zm Zm 
 
Z =  Zm Z p Zm  (51)
 Zm Zm Z p 
 
gdzie Zp to impedancje własne faz a Zm to impedancje wzajemne, po zastosowaniu wzoru (49) otrzymuje
się macierz diagonalną:
 Z p + 2Z m 0 0 
 
ZS =  0 Z p − Zm 0  (52)
 0 0 Z p − Z m 

Wielkości umieszczone na przekątnej Z 0 = Z p + 2 Z m , Z1 = Z p − Z m , Z 2 = Z p − Z m noszą odpowiednio
nazwę impedancji dla składowych: zerowej, zgodnej i przeciwnej.
8
Przykład 3. IA Z
Dla symetrycznego układu przedstawionego na rys. 16., A
UA
Z
po uwzględnieniu, Ŝe I N = I A + I B + I C , otrzymuje się: B
IB
UB
U A = ZI A + Z N I N = ( Z + Z N ) I A + Z N I B + Z N I C IC Z
C N'
U B = ZI B + Z N I N = Z N I A + ( Z + Z N ) I B + Z N I C
UC
IN ZN
N
U C = ZI C + Z N I N = Z N I A + Z N I + ( Z + Z N ) I C UN
Rys.16. Układ symetryczny Y-Y 4p.

W tym przypadku macierz impedancyjna ma postać zgodną z (51) przy czym Z p = Z + Z N , Z m = Z N .

Zgodnie ze wzorem (52) otrzymuje się:
 Z + 3Z N 0 0 
Z S =  0 Z 0 

 0 0 Z 
Dla układu symetrycznego impedancyjnie składowe symetryczne są rozdzielone, tzn. KaŜda
składowa napięcia zaleŜy jedynie od swojej składowej prądu.

Dla układu niesymetrycznego ( Z A ≠ Z B lub/i Z A ≠ Z C lub/i Z B ≠ Z C ) bez powiązań między

fazami (bez wspólnego przewodu oraz bez sprzęŜeń), równania dla wielkości fazowych mają postać:
U A   Z A 0 0  IA  U A = Z AI A
U  =  0 Z  
0  IB   lub U B = Z B I B (53)
 B  B
U C   0 0 Z C   I C  U C = ZC IC
czyli macierz Z f jest diagonalna. Po wykonaniu obliczeń zgodnie ze wzorem (49) otrzymuje się:
Z A 0 0  γ 0 γ 2 γ1 
−1 
ZS = F  0 ZB 0  F =  γ 1
 γ 0 γ 2  (54)
 0 0 ZC  γ 2 γ 1 γ 0 
Uzyskana macierz Z S nie jest diagonalna, jest cykliczna (tzw. macierz Toeplitz’a), gdzie:
1
γ 0 = ( Z A + Z B + ZC )
3
1
γ 1 = ( Z A + w2 Z B + wZ C ) (55)
3
1
γ 2 = ( Z A + wZ B + w2 ZC )
3
Mimo podobieństwa, wzory (55) nie stanowią rozkładu na składowe symetryczne, poniewaŜ
γ 0 , γ 1 , γ 2 nie tworzą macierzy kolumnowej tylko wypełniają w sposób cykliczny 9-elementową macierz
kwadratową.
Rezultat uzyskany we wzorze (54) pokazuje, Ŝe ten najprostszy rodzaj asymetrii o diagonalnej
macierzy Z f , czyli z opisem układu trzema niezaleŜnymi równaniami (53), prowadzi do równania dla
składowych symetrycznych z niediagonalną macierzą Z S
U 0  γ 0 γ 2 γ1   I0 
U  =  γ γ 0 γ 2   I1  . (56)
 1  1
U 2  γ 2 γ 1 γ 0   I 2 

Oznacza to, Ŝe w przypadku braku symetrii impedancji, nawet bez sprzęŜeń, kaŜda składowa
symetryczna napięcia zaleŜy od wszystkich składowych symetrycznych prądów, czyli składowe
symetryczne nie są rozdzielone.

9
Przykład 4
Stosując metod składowych symetrycznych obliczyć prądy przewodowe układu trójfazowego
trójprzewodowego, w którym generator połączono w gwiazdę o napięciach fazowych wynoszących:
U A = 240V

( )
2
−j π
UB = 240e 3 = − 120 − j 3 ⋅ 120 V
π
U C = 240e
−j
3 (
= 120 − j 3 ⋅ 120 V )
a odbiornik jest symetryczną gwiazdą o rezystancji kaŜdej fazy R = 20Ω.

Rozwiązanie.
Obliczenie składowych symetrycznych napięć fazowych źródła
U0 = 1
3
(U A + U B + U C ) = 13 (240 − 120 − j ) (
3 ⋅ 120 + 120 − j 3 ⋅ 120 = 80 − j 3 ⋅ 80 V )
 π 
( )
2 2 2
−j π j π −j −j π
1  = 80V
U1 = U A + w U B + wU C =
1 2
3
240 + 240 ⋅ e 3 ⋅e 3 + 240 ⋅ e 3 ⋅e 3
3 
 
 π
j π
( ) ( )
2 2 2
−j π −j π −j
U 2 = 13 U A + wU B + w2U C = 13  240 + 240 ⋅ e 3 ⋅ e 3 + 240 ⋅ e 3 ⋅ e 3  = 80 + j 3 ⋅ 80 V
 
 
Rysunek 17. przedstawia wykresy wektorowe składowych symetrycznych, zgodnej i przeciwnej.
Im IA2
Im
IC1

Re Re
IB2 IA1

IB1

IC2

Rys.17. Wykres składowych symetrycznych do przykładu 4.

PoniewaŜ odbiornik jest symetryczny impedancyjnie, składowe symetryczne są rozdzielone więc

składowe symetryczne prądów moŜna obliczać oddzielnie.

Składowa zgodna prądu w fazach A, B, C

U1 80 − j 23 π j 23 π
I A1 = = = 4A I B1 = wI A1 = 4 ⋅ e A I C1 = w2 I A1 = 4 ⋅ e A
R 20
Składowa przeciwna prądu w fazach A, B, C
U 2 80 + j 3 ⋅ 80 jπ − j π3
I A2 = = = 8e 3 A I B 2 = w2 I A2 = 8e jπ A I C 2 = wI A2 = 8e A
R 20
Poszukiwane prądy w fazach A, B, C wynoszą:
I A = I A1 + I A2 = 4 + 8e
j π3
(
= 8+ j 3⋅4 A ) I A = 10,5 A
I B = I B1 + I B 2 = 4e
− j 23 π
(
+ 8e jπ = − 10 − j 3 ⋅ 2 A ) I B = 10,5 A
= (2 − j )
j 23 π − j π3
I C = I C1 + I C 2 = 4e + 8e 3 ⋅2 A IC = 4 A

Łatwo sprawdzić, Ŝe I A + I B + IC = 0

10
3. PROGRAM ĆWICZENIA

Ćwiczenie polega na obserwacji i rejestracji wyników i wykresów wektorowych uzyskiwanych

dla rzeczywistego układu pracującego w róŜnych konfiguracjach.
Stanowisko pomiarowe składa się z obwodu trójfazowego, z miernika parametrów sieci (MPS)
realizującego pomiar napięć i prądów na zasadzie zbierania próbek oraz z komputera PC ze specjalnie
przygotowanym programem realizującym obliczenia i prezentującym wyniki. Uzyskane wyniki i wykresy
wektorowe moŜna „drukować” do plików pdf.

UWAGA !
1. Wszelkie zmiany konfiguracji układu mogą być dokonywane po odłączeniu zasilania (sterownikiem
manewrowym).
2. Przed rozpoczęciem pomiarów naleŜy uruchomić program w komputerze PC oraz włączyć MPS.
3. W trakcie pomiarów na wyświetlaczu MPS-a powinny być widoczne wartości prądów (wybór
odpowiedniej opcji na płycie czołowej MPS-a).
4. Wartości skuteczne prądów nie powinny przekraczać 0,7A. Nie wolno przekraczać wartości 1A.
5. Dla kaŜdej konfiguracji obwodu w programie naleŜy wybrać odpowiednią opcję w menu „wybór układu” na
„układ gwiazdowy trójprzewodowy”, „układ gwiazdowy czteroprzewodowy” lub „układ trójkątowy”.
6. Wykonując wydruki (do plików pdf):
- na ekranie naleŜy wyświetlać składowe symetryczne prądów,
- w katalogu C/students/nazwa_grupy załoŜyć katalog o nazwie zawierającej nazwiska
wykonujących ćwiczenie;
- plikom naleŜy nadawać nazwy znaczące (np. rodzaj układu, rodzaj odbiornika itp.),
- dla układów gwiazdowych potrzebne będą pary wydruków róŜniące się jedynie obecnością lub
brakiem przewodu zerowego (z odpowiednią zmianą opcji programu).

N
L3
0 A B C ZA
L2 MPS
Tr A
L1
IL1 IL2 IL3
* * *

Tr B ZB

Tr C

ZC

źródlo
trójfazowe

Rys.18. Schemat pomiarowy układu trójfazowego z odbiornikiem połączonym w gwiazdę.

1. Symetryzacja napięć układu zasilania.

Układ pomiarowy przedstawiony jest na rys.18. Przewody do pomiaru napięć (L1, L2 i L3) mają być
dołączone do sterownika manewrowego od strony transformatorów oraz zacisk N do punktu neutralnego
odbiornika.
Regulując autotransformatorami TrA, TrB oraz TrC naleŜy ustawić we wszystkich fazach takie same
wskazania na wyświetlaczu MPS-a o wartości zbliŜonej do wartości podanej przez prowadzącego. Do końca
pomiarów naleŜy nie zmieniać nastaw autotransformatorów.

11
2. Badanie układu z odbiornikiem połączonym w gwiazdę (układ pomiarowy, rys.18.).
Układ trójprzewodowy uzyskuje się odłączając przewód neutralny między punktem wspólnym zasilania
a zaciskiem na sterowniku manewrowym (i opcja programu „układ gwiazdowy trójprzewodowy”).
Dokonać pomiaru i obserwować wykresy wektorowe, składowe symetryczne oraz przebiegi czasowe
napięć i prądów za kaŜdym razem w układzie trójprzewodowym i czteroprzewodowym:
a) dla odbiornika symetrycznego;
Symetrię odbiornika, przy symetrycznym zasilaniu, uzyskuje się regulując w układzie czteroprzewodowym
rezystorami tak aby doprowadzić do równości prądów w poszczególnych fazach (wyświetlanych na MPS-ie);
• zwrócić uwagę na wartość prądu IN w układzie 4p;
• porównać wygląd wykresów wektorowych oraz wartości skuteczne prądów w układzie 4p i 3p;
b) po zmianie wartości jednego z rezystorów odbiornika;
NaleŜy stopniowo zmieniać rezystancję jednego z elementów odbiornika i jednocześnie uruchamiać
„pomiar” w aplikacji na komputerze. Badania przeprowadzić zwiększając i zmniejszając rezystancję
w stosunku do wartości pozostałych rezystorów;
• zaobserwować wpływ na kształt wykresów wektorowych;
• zaobserwować wpływ na wartości składowych symetrycznych napięć i prądów;
• obserwacji dokonać w układzie trójprzewodowym oraz czteroprzewodowym;
c) po włączeniu cewki indukcyjnej zamiast rezystora w jednej fazie (odbiornik RRL);
• przeprowadzić obserwacje w układzie trójprzewodowym oraz czteroprzewodowym;
• zwrócić uwagę na rozkład napięć fazowych odbiornika;
• przeanalizować składowe symetryczne napięć i prądów (sprawdzić które są obecne i która dominuje);
• oszacować przesunięcie fazowe między napięciem a prądem cewki (odejmując fazy początkowe
napięcia i prądu na cewce);
d) po włączeniu kondensatora w miejsce cewki indukcyjnej (odbiornik RRC);
• przeprowadzić obserwacje w układzie trójprzewodowym oraz czteroprzewodowym;
• zwrócić uwagę na rozkład napięć fazowych odbiornika;
• przeanalizować składowe symetryczne napięć i prądów;
• oszacować przesunięcie fazowe między napięciem a prądem kondensatora;
e) po włączeniu cewki indukcyjnej zamiast rezystora innej fazy (odbiornik RLC);
• przeprowadzić obserwacje w układzie trójprzewodowym oraz czteroprzewodowym;
• zwrócić uwagę na rozkład napięć fazowych odbiornika oraz prądów;
• przeanalizować wartości składowych symetrycznych;
• zamienić miejscami cewkę i kondensator i powtórzyć badania (odbiornik RCL)
• wydrukować (do pdf-a) wyniki pomiarów dla obydwu wariantów układu RLC i RCL
trójprzewodowego oraz czteroprzewodowego (razem 4 wydruki).

0 A B C L3
Tr A L2 MPS
L1
IL1 IL2 IL3
N * * *

Tr B
ZAB

Tr C
ZBC

źródlo ZCA
trójfazowe

Rys.19. Schemat pomiarowy układu trójfazowego z odbiornikiem połączonym w trójkąt.

12
 3. Badanie układu trójfazowego z odbiornikiem połączonym w trójkąt (układ rys.19.).
Przeprowadzić obserwacje i pomiary prądów i napięć:
a) dla odbiornika symetrycznego;
Symetrię odbiornika uzyskuje się regulując rezystorami tak aby doprowadzić do równości prądów
w poszczególnych fazach odbiornika (na wyświetlaczu MPS-a);
• zwrócić uwagę na wykres wektorowy prądów fazowych i przewodowych.
b) po zmianie rezystancji w jednej fazie;
NaleŜy stopniowo zmieniać rezystancję jednego z elementów odbiornika i jednocześnie uruchamiać
„pomiar” w aplikacji na komputerze. Badania przeprowadzić zwiększając i zmniejszając rezystancję
w stosunku do wartości pozostałych rezystorów;
• zaobserwować wpływ na kształt wykresów wektorowych prądów (które prądy fazowe i które prądy
przewodowe ulegają zmianie);
• zaobserwować wpływ na wartości składowych symetrycznych prądów;
c) po włączeniu cewki indukcyjnej zamiast rezystora w jednej fazie (odbiornik RRL);
• zwrócić uwagę na kształt wykresów wektorowych prądów;
• przeanalizować wartości składowych symetrycznych napięć i prądów;
d) po włączeniu kondensatora w miejsce cewki indukcyjnej (odbiornik RRC);
• przeprowadzić analizy jak wyŜej;
f) po włączeniu cewki indukcyjnej zamiast rezystora innej fazy (odbiornik RLC);
• przeprowadzić analizy jak wyŜej;
• wydrukować (do pdf-a) wyniki pomiarów dla układu RLC;

4. OPRACOWANIE WYNIKÓW
Uwaga!
Wykonując obliczenia warto zwrócić uwagę, Ŝe fazy początkowe na wydruku wyraŜone są w stopniach.

1) Dla układu gwiazdowego dla pary wydruków dla jednego z układów badanych w punkcie 2.e) sprawdzić
wyniki pomiarów dokonując obliczeń wartości skutecznych zespolonych prądów w następujący sposób:
I
wyznaczyć admitancje elementów odbiornika ( YA = UA , YB = UB , YC = UC );
I I
•
A B C

Warto skorzystać ze wzorów, np. dla fazy A: YA =

IA
UA
(cos(ϕ IA − ϕUA ) + j sin (ϕ IA − ϕUA ))
• dla układu trójprzewodowego obliczyć wartość napięcia U N na podstawie wzoru (11) w oparciu
o wyznaczone admitancje i wartości E A , EB , EC odczytane z wydruku;
Składniki licznika UN warto obliczać ze wzorów, np. dla fazy A:
E AYA =
EA I A
UA
(cos(ϕ EA + ϕ IA − ϕUA ) + j sin (ϕ EA + ϕ IA − ϕUA ))
• uzyskaną wartość U N porównać z wartością U 0 z wydruku (umieścić porównywane wartości obok siebie,
moŜna w tabeli, i skomentować czy są równe, zbliŜone, czy róŜne); UWAGA ! Zbyt duŜa róŜnica wartości
U N i U 0 oznacza błąd w obliczeniach. NaleŜy wtedy poprawić obliczenia;
• dla układu trójprzewodowego, wykorzystując odczytane z wydruku wartości E A , EB , EC oraz obliczoną
wcześniej wartość napięcia U N i wyznaczone admitancje obliczyć prądy fazowe I A , I B , I C ;
• porównać uzyskane wartości prądów z wynikami pomiarów odczytanych z wydruku;
• dla układu trójprzewodowego oraz czteroprzewodowego obliczyć składowe symetryczne prądów;
• porównać uzyskane wartości z wartościami na wydruku;

2) Dla układu trójkątowego RLC (pomiar p.3.f)) :

• obliczyć prądy przewodowe I A , I B , I C na podstawie prądów fazowych I AB , I BC , I CA i oszacować ich
zgodność z wykresem wektorowym;
• obliczyć składowe symetryczne prądów przewodowych i fazowych;
• składowe symetryczne prądów fazowych porównać z wartościami na wydruku;

3) Wnioski.

13
 5. PRZYKŁADOWE PYTANIA SPRAWDZAJĄCE

Zakładając symetrię zasilania narysować wykres wektorowy napięć i prądów w układzie

czteroprzewodowym (dotyczy gwiazdy) i trójprzewodowym, jeŜeli odbiornik ma postać (przykładowo):

R R R R

R R R R

2R 0,5R L C

R R R

2R 0,5R L

R R R

14