‫دافغانستان اسالمي امارت‬

‫لوړو ذده کړو وزارت‬

‫پکتیا پوهنتون‬
‫حقوقو او سیاسی علوموپوهنځی‬
‫د ادارې او ديپلوماسی څانګه‬
‫د ليسانس دورې پايليک‬

‫د اسالمي دولت د رئيس د ټاکلو الرې چارې‬

‫څېړونکی‪ :‬نورولي جان «کاروان»‬

‫الرښود استاد ‪ :‬پوهنمل سليمان «بشرمل»‬

‫کال‪۱۴۰۱........................................................................................................................‬ه ش‬
‫تقریز‬

‫ا‬

‫ب‬
‫لن ‪11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111‬ډیز‬
‫لکه څرنګه چې ټاکنې په اسالم کې حیاتي اهمیت لري نو اسالم هم د دولت درئیس د ټاکلو د الرو چارو پ‪11‬ه‬
‫اړه چوپتیا ن‪11‬ه ده غ‪11‬وره ک‪11‬ړي بلکې د دې پ‪11‬ه اړه یې بیال بیلي ط‪11‬ریقې او الرې چ‪11‬ارې چې ک‪11‬ومې ص‪11‬حابه‬
‫کرامو رضی هللا تعالی عنه په کار اچولي‪ ،‬هغه یې مسلمه امت ته په اختیار کې ورکړي‪ ،‬تر هغه چې داسې‬
‫شخص خپل امیر وټاکي تر څو د دنیا او آخرت د پرمختګ او نیکبختي المل وګرځي‪ ،‬نو بنًا په دې څېړن‪11‬ه‬
‫کې د دولت د رئیس پېژندنه او هغه صفات او شرایط ک‪11‬وم چې د د دولت د رئیس لپ‪11‬اره تعین ش‪11‬وي دي او‬
‫ورسره سم شورا کوم چې د اسالمي دولت رئیس د ټاکلو صالحیت لر ي پېژن‪11‬دل ش‪11‬وي ده او ورس‪11‬ره س‪11‬م‬
‫هغه الرې چارې کوم چې د دولت درئيس لپاره اسالم د وخت او حالتو سره مناسبې او پر ځای بللي‪ ،‬لکه د‬
‫هغې څخه یې لومړی انتسابي طریقه د دولت درئیس ټاکل دي په دې طریقه کې لومړی د امت مش‪1‬ران اه‪1‬ل‬
‫الحل والعقد یو شخص غوره کوي لومړی خپله ورسره بیعت وکړي او بیایې عامو خلکو ت‪11‬ه وړان‪11‬دې ک‪11‬وي‬
‫ترڅوعام خلک هم ورسره بیعت وکړي چي په دې ډول ټاکنه کې ه‪11‬ر ش‪11‬خص ک‪11‬ولی ش‪11‬ي خپل‪11‬ه آزاده رای‪11‬ه‬
‫وکاروي ځکه چې اسالم هغه چاته د مشري اجازه ورکوي ترڅو د دولت د مشر د صفتونو تر څن‪11‬ګ د ملت‬
‫ورباندې رضا هم وي‪ ،‬همدارنګه په دوهمه طریقه کې یې بیا د دولت رئیس بیا خپل ولیعهد ټاکې مګر ځنې‬
‫شرایط چې ورت‪11‬ه ایښ‪11‬ودل ش‪11‬وي دي‪ ،‬او دریم د دولت درئیس د ټ‪11‬اکلو طریق‪11‬ه هغ‪11‬ه هم د ش‪11‬ورا لخ‪11‬وا ټاک‪11‬ل‬
‫کېږي‪ ،‬چې شورا خپله د اسالمي حکومت او اسالمي نظام له عمده او اساسي اصولو څخه شمیرل ک‪11‬ېږي‬
‫نو دا داسې طریقه ده چې د وخت د دولت رئیس(خلیفه) د مشری حق په هغه جماعت او ټولي پورې محدود‬
‫کړي په کوم کې چې د مشری ص‪11‬فتونه موج‪1‬ود وي او پ‪1‬ه هم‪1‬دې ټ‪1‬ولي کې مش‪1‬خص ش‪1‬خص ون‪1‬ه ټ‪1‬اکي او‬
‫مسلمانانو ته دا واضحه کړي‪ ،‬چې د دې ټولي څخه هر یو دولت مشر جوړ شی هغ‪11‬ه ب‪11‬ه د دولت رئیس وي‬
‫همدارنګه اسالم چې یوې بلي طریقې ت‪11‬ه هم پ‪11‬ه خاص‪11‬و مص‪11‬لحتونو پ‪11‬ر اس‪11‬اس چې د مس‪11‬لمانانو وی‪11‬نې ون‪11‬ه‬
‫بهیږي او عامه نظم ګډوډ نه شي او د مسلمانانو ترمنځ د جګړو مخه ونیول س‪11‬ي د دې س‪11‬ړي اط‪11‬اعت ک‪11‬ول‬
‫ضروري دي که څ‪11‬ه هم دا طریق‪11‬ه د اس‪11‬المي دولت درئیس د ټ‪11‬اکلو ن‪11‬ه ده‪ ،‬ن‪11‬و ددې څخ‪11‬ه معلوم‪11‬ېږي چې‬
‫اسالم یو بشپړ او او هر اړخیز نظام دی‪ ،‬او د ژوند هرې ب‪11‬رخې ت‪11‬ه ش‪11‬امل او پ‪11‬ه ه‪11‬ره برخ‪11‬ه کې ځ‪11‬انګړې‬
‫الرښونې لري‪ ،‬یو هم د هغې څخه د ټاکنو برخه ده چې اسالم ورته ځانګړې توجو کړې ده او د هغې لپ‪11‬اره‬
‫یې اصول وضع کړي دي‪.‬‬

‫ج‬
 ‫څرګند تیا(‪)Declaration‬‬
‫زه نور ولي جان (کاروان) د موسی جان زوی د پکتیا د پوهنت‪11‬ون د حقوق‪11‬و او س‪11‬یايس علوم‪11‬و پ‪11‬وهنځي د‬
‫اداره او دیپلوماسۍ څانګې محصل یم دا ژمنه کوم چې دغه څیړنه زما د ځانګړو هڅو او کوښښ‪11‬ونو نبیج‪11‬ه‬
‫ده‪ ،‬ما د دې څېړنې په لیکنه کې د زیات شمیر علمي اثارو څخه ګټه اخیستې ده‪ ،‬خو د مختلفو آث‪11‬ارو څخ‪11‬ه‬
‫د ګټې اخیستنې پرمهال مې هیڅ لیکنه او اخیستنه د هغې د نامه د ذکر کولو څخ‪11‬ه بغ‪11‬یر پ‪11‬ه دې څېړن‪11‬ه کې‬
‫ندي ځای پر ځای کړي‪ ،‬بنًا په پوره ډاډ سره ویالی شم چې په دې څېړنیزه لیکن‪11‬ه کې مې د علمي او من‪11‬ل‬
‫شوو اصولو له مخې وړاندې تګ کړی‪.‬‬
‫په درنښت‬
‫نورولي جان «کاروان»‬

‫د‬
 ‫مننلیک‬
‫له هر څه مخکې د الیزال رب له ستر دربار څخه شکر ادا کوم چې زه یې کامل او روغ پیدا کړی یم س‪11‬الم‬
‫عقل یې را کړی او د فکر په خاوندانو کې یې حساب کړی یم او ما ناتوانه بنده ته یې زم‪11‬ا د علمي س‪11‬فر پ‪11‬ه‬
‫لړ کې د بریاوو سره مل دڅلورکلنې تحصيلي دورې د بشپړولو توان را کړ‪.‬‬
‫په دوهم ق‪11‬دم کې پ‪11‬ه ډی‪11‬ر ادب او اح‪11‬ترام د خپ‪11‬ل محب‪11‬وب او ق‪11‬درمن پالر او خپلې زړه س‪11‬واندې مورج‪11‬انې‪،‬‬
‫وروڼو خویندو څخه نړی مننه کوم او د دوی پ‪11‬ه ح‪11‬ق او درن‪11‬اوی کې د رب الع‪11‬المین ذات ل‪11‬ه درب‪11‬اره څخ‪11‬ه‬
‫ورته د اوږد‪ ،‬صحت مند او خوشحاله ژوند السونه لپه کوم‪ ،‬چې د تحصیل او تعلیم زمینه یې را ت‪11‬ه براب‪11‬ره‬
‫کړه‪ ،‬او زما هر ډول ستونزې ته یې پ‪11‬ه ه‪11‬ر وخت کې اوږه ورک‪11‬ړي‪ ،‬ورپس‪11‬ې د حقوق‪11‬و او س‪11‬یايس علوم‪11‬و‬
‫پوهنځی له ټولو قدر وړ استادانو څخه په ځانګړي ډول د منګراف د ترتیب او تنظیم او الر ښونې په برخ‪11‬ه‬
‫کې د خپل الرښود استاد ښاغلي پوهنمل سليمان «بشرمل» صاحب څخه په ډېره ادب او احترام زیات‪11‬ه منن‪11‬ه‬
‫کوم او کور وداين وایم چې ماته یې په ورین تندي س‪11‬رته حوص‪11‬له من‪11‬دی س‪11‬ره یې د دې لیک‪11‬نې د ت‪11‬رتیب او‬
‫تنظیم په برخه کې علمي او مس‪11‬لکي مش‪11‬ورې او الرښ‪11‬ونې راک‪11‬ړي‪ ،‬او همدارنګ‪11‬ه د ټول‪11‬و ښ‪11‬ونکو او ټول‪11‬و‬
‫مخلصوملګرو څخه منندوی یم‪ ،‬چې دهیواد په هر ډول شرایطو کې یې زما مالتړ کړی دئ‪.‬‬
‫په درنښت‪:‬‬
‫نورولي جان «کاروان»‬

‫ه‬
 ‫ډالۍ‬
‫خپل دغه لومړی اثر(منګراف) په لمړي قدم کې تر خپل ځان ګران‪ ،‬مهرب‪11‬ان او زړه س‪11‬واندې م‪11‬ور او پالر‬
‫او خپلو مهربانه او خوږو وروڼ‪1‬و او خوین‪1‬دو ت‪1‬ه ځک‪1‬ه هم‪1‬دا د دوی ب‪1‬رکت دی چې زه یې د ژون‪1‬د پ‪1‬ه ټول‪1‬و‬
‫چارو کې حمایت کړی یم او نن دادی تر دې ځایه را رسیدلی یم‪ ،‬او همدارنګه ډالۍ کوم یې و خپل الرښ‪11‬ود‬
‫استاد محترم پوهنمل سليمان «بشرمل» ص‪11‬احب ت‪11‬ه چې د منګ‪11‬راف پ‪11‬ه ت‪11‬رتیب کې یې زی‪11‬اتې هڅې راس‪11‬ره‬
‫ک‪1‬ړي دي‪ ،‬او پ‪1‬ه پ‪1‬ای کې یې ټول‪1‬و هغ‪1‬ه مخلص‪1‬و ملګ‪1‬رو او هغ‪1‬ه کس‪1‬انو ت‪1‬ه یې ډالۍ ک‪1‬وم چې پ‪1‬ه علم او د‬
‫افغانستان د پرمختګ او سرلوړي لپاره تل خدمت کوي او په دې برخه کې هیڅ راز هڅه نه س‪11‬پموي او ت‪11‬ل‬
‫په زیار کې دي‪.‬‬
‫په درنښت‪:‬‬
‫نورولي جان «کاروان»‬

‫و‬
 ‫فهرست‬
‫موضوعات‬
‫صفح‬
‫ه‬
‫سریزه ‪................................................................................................................................................‬ز‬
‫لومړی برخه ‪........................................................................................................................................‬ح‬
‫د څیړنې موخې او اهداف ‪..........................................................................................................................‬ح‬
‫‪ .۲ ،۱‬د څېړنې ستونزې ‪..........................................................................................................................‬ح‬
‫‪ .۳ ،۱‬د څېړنې اهمیت ‪............................................................................................................................‬ح‬
‫‪ .۴ ،۱‬د څېړنې پوښتنې ‪...........................................................................................................................‬ح‬
‫اصلي پوښتنه ‪........................................................................................................................................‬ح‬
‫فرعي پوښتنه ‪........................................................................................................................................‬ط‬
‫‪ .۱ ،۵‬د څېړنې فرضیې ‪..........................................................................................................................‬ط‬
‫اصلي فرضیه ‪.......................................................................................................................................‬ط‬
‫فرعي فرضیه ‪.......................................................................................................................................‬ط‬
‫‪ .۲‬دویمه برخه ‪......................................................................................................................................‬ط‬
‫‪ .۱ ،۲‬د څېړنې اړونده پخوانیو اثارو ته کتنه ‪...................................................................................................‬ط‬
‫‪ .۳‬برخه ‪.............................................................................................................................................‬ي‬
‫‪ .۱ ،۳‬څېړنې میتودلوژې ‪.........................................................................................................................‬ي‬
‫څلورمه برخه ‪۱.......................................................................................................................................‬‬
‫لومړی فصل عمومیات ‪۱.............................................................................................................................‬‬
‫لومړی مبحث‪ :‬د اسالم سیاسي نظام مفهوم پیژندل ‪۱...............................................................................................‬‬
‫لومړی مطلب‪ :‬اسالم سیاسي نظام تعریف ‪۱........................................................................................................‬‬
‫لومړی جز‪ :‬د ترکیب له مخې د اسالم سیاسي نظام تعریف ‪۱.....................................................................................‬‬
‫لومړی پراګراف‪ :‬اسالم ‪۲............................................................................................................................‬‬
‫دوهم پراګراف‪ :‬سیاست ‪۲............................................................................................................................‬‬
‫لومړی د مسلمانانو د سیاسي پوهانو له نظره‪۲.................................................................................................... :‬‬
‫دوهم د فقهي پوهانو له نظره‪۳...................................................................................................................... :‬‬
‫دریم د نوي عصر د پوهانو له نظره‪۳............................................................................................................. :‬‬
‫دریم پراګراف‪ :‬نظام ‪۴................................................................................................................................‬‬
‫دوهم جز‌ء‪ :‬د اسمي اړخه د اسالم سیاسي تعریف ‪۴................................................................................................‬‬

‫دوهم مبحث‪ :‬اسالمي دولت ‪۴........................................................................................................................‬‬

‫لومړی مطلب‪ :‬دولت مفهوم ‪۵........................................................................................................................‬‬
‫دوهم مطلب‪ :‬د د اسالمي دولت اړونده اصطالحات ‪۵..............................................................................................‬‬
‫اول جزء‪ :‬خالفت ‪۵...................................................................................................................................‬‬
‫دوهم جزء‪ :‬امامت پېژنده ‪۶.........................................................................................................................‬‬
‫دوهم جزء‪ :‬امارت په لغت ‪۶.........................................................................................................................‬‬
‫دریم مطلب‪ :‬اسالمي دولت پيدایښت ‪۶...............................................................................................................‬‬
‫څلورم مطلب‪ :‬د اسالمي دولت عناصر ‪۷...........................................................................................................‬‬
‫اول جزء‪ :‬ټولنه ‪۷.....................................................................................................................................‬‬
‫دوهم جزء‪ :‬قلمرو ‪۷...................................................................................................................................‬‬
‫دریم جزء‪ :‬قانون ‪۷....................................................................................................................................‬‬
‫څلروم جزء‪ :‬قاید او رهبر ‪۷..........................................................................................................................‬‬
‫پنځم جزء‪ :‬معنوي نفوذ ‪۸.............................................................................................................................‬‬
‫پنځم مطلب‪ :‬د اسالمي دولت درګونې قواوې ‪۸.....................................................................................................‬‬
‫لومړی جزء‪ :‬اجرائیه قوه ‪۸..........................................................................................................................‬‬
‫دوهم جزء‪ :‬مقننه قوه ‪۹...............................................................................................................................‬‬
‫دریم جزء‪ :‬قضائیه قوه ‪۹.............................................................................................................................‬‬
‫دریم مبحث‪ :‬اسالمي دولت رئیس ( خلیفه) ‪۹.......................................................................................................‬‬
‫لومړی مطلب‪ :‬دولت رئیس (خلیفه) پېژندنه ‪۹.....................................................................................................‬‬
‫دوهم مطلب‪ :‬د دولت د رئیس صفات او شرطونه ‪۱۰..............................................................................................‬‬
‫دریم مطلب‪ :‬د دو لت د رئیس نمونه ‪۱۴.............................................................................................................‬‬
‫لومړي جز‪ :‬خلیفه ‪۱۴.................................................................................................................................‬‬
‫دوهم جز‪ :‬امیرالمؤمنین ‪۱۵...........................................................................................................................‬‬
‫دریم جز‪ :‬امام ‪۱۵.....................................................................................................................................‬‬
‫څلورم مطلب‪ :‬د اسالمي دولت د رئیس ټاکل د قرآن او حدیث په رڼاکې ‪۱۶.....................................................................‬‬
‫لومړی جز‪ :‬د اسالمي دولت د رئیس ټاکنه د قرآن په رڼا کې ‪۱۶.................................................................................‬‬
‫دوهم جز‪ :‬د اسالمي دولت د رئیس ټاکنه د احادیثوپه رڼاکې ‪۱۸..................................................................................‬‬
‫پنځم مطلب‪ :‬د دولت د رئیس مسولیتونه او وجایب ‪۱۸.............................................................................................‬‬
‫شپږم مطلب‪ :‬د دولت د رئیس حقوق په رعیت باندې ‪۱۹..........................................................................................‬‬
‫اووم مطلب‪ :‬د رعیت حقوق د دولت په رئیس باندې ‪۲۰...........................................................................................‬‬
‫آتم مطلب‪ :‬دولت رئیس عزل کېدل ‪۲۱.............................................................................................................‬‬
‫لومړی جز‪ :‬د عزل اسباب ‪۲۲.......................................................................................................................‬‬
‫دوهم فصل ‪۲۴.........................................................................................................................................‬‬
‫د اسالمي دولت رئیس (خلیفه) د ټاکلو الرې چارې ‪۲۴............................................................................................‬‬
‫لومړی مبحث‪ :‬انتسابي یا د بیعت په طریقه د خلیفه ټاکل ‪۲۵......................................................................................‬‬
‫لمړی مطلب‪ :‬بیعت پېژندنه ‪۲۶.....................................................................................................................‬‬
‫دوهم مطلب‪ :‬بیعت سیاسي مفهوم ‪۲۷................................................................................................................‬‬
‫دریم مطلب‪ :‬د بیعت ضرورت ‪۲۷...................................................................................................................‬‬
‫څلورم مطلب‪ :‬د بیعت دالیل‪۲۷......................................................................................................................‬‬
‫پېنځم مطلب‪ :‬دبیعت د کولو طریقي ‪۲۸............................................................................................................‬‬
‫شپږم مطلب‪ :‬د بیعت اسباب او ډولونه ‪۲۹..........................................................................................................‬‬
‫لمړی جز‪ :‬د بیعت اسباب ‪۲۹.........................................................................................................................‬‬
‫دوهم جز‪ :‬د بیعت ډولونه ‪۳۰.........................................................................................................................‬‬
‫اووم مطلب‪ :‬د حضرت ابوبکر صدیق (‪ )‬سره بیعت او د ده ټاکنه ‪۳۰...........................................................................‬‬
‫دوهم مبحث‪ :‬د خلیفه لخوا د یو شخص نامزادګۍ(ولیعهد) ‪۳۱.....................................................................................‬‬
‫لومړی مطلب‪ :‬ولیعهد پېژندل ‪۳۲...................................................................................................................‬‬
‫دوهم مطلب‪ :‬د ولیعهد کېدلود انعقاد شرطونه ‪۳۲..................................................................................................‬‬
‫دریم مطلب‪:‬د امیر المؤمنین عمر (‪ )‬ټاکنه ‪۳۳.....................................................................................................‬‬
‫څلورم مطلب ‪ :‬داستخالف او ولی عهدی نتیجې ‪۳۴................................................................................................‬‬
‫پنځم مطلب ‪ :‬د خپل جانشین ټاکنه او د حکومتی جانشینی ترمنځ فرق‪۳۴........................................................................‬‬
‫شپږم مطلب ‪ :‬د اسالم په رڼاکې میراثی حکومت ‪۳۵...............................................................................................‬‬
‫دریم مبحث ‪ :‬انتخابي يا د شورا په طريقه د خليفه ټاکل ‪۳۵........................................................................................‬‬
‫لمری مطلب ‪ :‬شوری ‪۳۶.............................................................................................................................‬‬
‫لومړی جز ‪ :‬د شورا پېژندنه ‪۳۶....................................................................................................................‬‬
‫لومړی پراگراف ‪ :‬د شورا لغوي پېژندنه ‪۳۷......................................................................................................‬‬
‫دوهم پراگراف ‪ :‬د شورا اصطالحي پېژندنه ‪۳۷..................................................................................................‬‬
‫دوهم جز ‪ :‬شورا حکم ‪۳۷............................................................................................................................‬‬
‫دریم جز ‪ :‬په اسالم کې د شورا اهمیت ‪۳۷..........................................................................................................‬‬
‫لمړی پراگراف ‪ :‬د شورا ارزښت د قرآن کريم په رڼاکې‪۳۸......................................................................................‬‬
‫دوهم پراگراف ‪ :‬د آحادیثو په رڼا کې ‪۳۸...........................................................................................................‬‬
‫څلورم جز ‪ :‬د شورا غړي ‪۳۹.......................................................................................................................‬‬
‫پنځم جز ‪ :‬د شورا د غړو صالحیتونه ‪۳۹...........................................................................................................‬‬
‫پنځم جز ‪ :‬د شورا د غړو صالحتونه ‪۴۰............................................................................................................‬‬
‫شپږم جز ‪ :‬د شورا د غړو نومونه ‪۴۲...............................................................................................................‬‬
‫اووم جز ‪ :‬د شورا د غړو شرطونه ‪۴۲..............................................................................................................‬‬
‫آتم جز ‪ :‬د شورا گټې ‪۴۳.............................................................................................................................‬‬
‫دوهم مطلب ‪ :‬حضرت عثمان رضی هللا عنه بیعت او انتخاب‪۴۴................................................................................‬‬
‫دریم مطلب ‪ :‬به زور سره واک ته رسېدل ‪۴۴.................................................................................................‬‬
‫پایله ( ‪۴۵................................................................................................................................ ) conclusion‬‬
‫د موضوع په اړه ځانگړی وړاندیز ‪۴۶..............................................................................................................‬‬
‫ماخذونه ‪۴۷............................................................................................................................................‬‬
 ‫سریزه‬
‫الحمد هلل رب الع‪1‬المین والعاقب‪1‬ة للمتقین و الص‪11‬لوة والس‪1‬الم علی رس‪1‬وله محم‪1‬د وعلی ال‪1‬ه واص‪11‬حابه اجمعین‬
‫وبعد‪:‬‬
‫لکه څرګنه چې د پیریانو نه وروسته هللا تعالی (‪ )‬د ځمکي خالفت حضرت ادم (‪ )‬ته ورکړ او همدارنګ‪11‬ه‬
‫د حضرت ادم (‪ )‬نه وروسته ه‪1‬ر ن‪1‬بي یې د ځمکي مخ ت‪1‬ه د خلیف‪1‬ه پ‪1‬ه توګ‪1‬ه رال‪1‬یږلی ت‪1‬ر څ‪1‬و د ځمکي پ‪1‬ه‬
‫ابادولو‪ ،‬سیاست د خلکو د نفسونو د تکمیل او پاکوالی او د خلکو تر منځ د هللا تعالی (‪ )‬حکمونه نافذ ک‪11‬ړي‬
‫او خلګ د بدي په ځای نیکي او سمي الري ت‪11‬ه رهنم‪11‬ایې ک‪11‬ړي‪ .‬د هللا تع‪11‬الی (‪ )‬حکمون‪11‬ه او ق‪11‬وانین د ک‪11‬وم‬
‫خاص فرد او یا ځانګړي ډلي او قوم غوښتنو تابع نه دي بلکي د ټول بشریت د مصلیت او ښیګڼو پ‪11‬ه بنس‪11‬ټ‬
‫والړ دی‪ .‬د دنیوي او اخروي ژونددانه ښېګنې د الهي نظام په پیروی پوري تړلي دي ځک‪11‬ه ګې دا د ژون‪11‬د‬
‫یوه نړواله او هر اړخیزه تګالره ده‪ .‬لکه څرنګه چې اسالم یو بشپړ او هر اړخیز نظام دی‪ .‬او د ژوند هرې‬
‫برخي ته شامل او په هر برخه کې ځانګړې الرښونې لري‪ ،‬یو هم د هغي څخه د ټاکنو برخ‪11‬ه ده چې اس‪11‬الم‬
‫ورته ځانګړې توه کړې ده او د هغې لپاره یې اصول وض‪11‬ع ک‪11‬ړي دي‪ .‬اس‪11‬الم نظ‪11‬ام ش‪11‬ورایې حک‪11‬ومت دی‬
‫چې د پرېکړو واک د هللا (‪ )‬د خپل سپڅلي اسماني قانون (قرانک‪11‬ریم) ت‪11‬ه س‪11‬پارلي خ‪11‬و دا واک د ش‪11‬ورا ل‪11‬ه‬
‫الري اداره کیږي‪ ،‬ن‪11‬و د هم‪11‬دې امل‪11‬ه حک‪11‬ومت الهي ام‪11‬انت دی هغ‪11‬ه څ‪11‬وک ب‪11‬ه یې پ‪11‬ر مخ بیا یې چې ولس‬
‫انتخاب کړی وي‪ ،‬په اسالم کې د حکومت هدف د هللا په ځمکه کې عدل او انصاف ټینګ‪11‬ول دي او د ظلم او‬
‫زور مخه نیول دي‪ ،‬اسالم سیاسي نظ‪1‬ام کې د قائ‪1‬د او ی‪1‬ا هم دولت رئیس ټاک‪1‬ل پ‪1‬ه اس‪1‬المي امت واجب او د‬
‫ډير اهمیت څخ‪1‬ه برخ‪1‬ور داره دي ت‪1‬ر څ‪1‬و دا واک او مس‪1‬ؤلیت داس‪1‬ي چات‪1‬ه وس‪1‬پارل ش‪1‬ي چې د هللا تع‪1‬الی‬
‫اسماني قانون نافذ او د هللا تعالی اوامر او احکامو ته غاړه ایښودونکي وه و اوسي او د ملس‪11‬مه امت د نیوي‬
‫او اخروي چارې په ښه ډول سره رهبري کړي‪ ،‬دا چې په قرانکریم او احادیثو کې د دولت د رئیس د ټاکلو‬
‫کوم رویش نه دی بیان شوی بلکي خلفاء راشیدین او یا هم یې د وخت مسلمه امت ته یې سپارلي دي‪.‬‬
‫دا چې یو شخص د اسالمي دولت په مشرۍ په صفاتو باندي هم متصف وي خو بیا هم تر هغي ج‪11‬ایز خلیف‪11‬ه‬
‫نشي جوړیدلۍ تر څو دده ټاکنه په جایزه طریقه سره نوي شوي‪ ،‬نو ددې څخ‪11‬ه معلوم‪11‬یږي چې دا موض‪11‬وع‬
‫ډیره اهمه ده نو ما هم دا ښه وبلله چې د اسالمي دولت د رئیس ټاکلو الرو چارو په اړه څيړن‪11‬ه وک‪11‬ړم‪ ،‬زم‪11‬ا‬
‫دا څیړنه په دوو فصلونو باندي مشتمله ده چې په لومړی فصل کې تر ډیره عمومیات دي او په دوهم فص‪11‬ل‬
‫کې بیا اص‪11‬لي موض‪11‬وع چې د اس‪11‬المي دولت د ټ‪11‬اکلو الرو چ‪11‬ارو بحث ش‪11‬وي‪ ،‬چې ت‪11‬ر ډی‪11‬ره پ‪11‬ه بیعت‪،‬‬
‫استخالف اسلامي شورا باندې تمرکز صورت موم‬

‫ز‬
 ‫لومړی برخه‬
‫د څیړنې موخې او اهداف‬
‫د اسالم سیاسي نظام کې د دولت د رئیس د ټاکلو الرو چارو د مفاهیمو واضیح کول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د اسالمي دولت د رئیس په ټاکلو کې د اسالمي شریعت دریځ واضیح کول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د اسالمي دولت د رئیس د ټاکلو مراجع پېژندل‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ .۲ ،۱‬د څېړنې ستونزې‬

‫د اسالمي دولت د ټاکلو الرو چارو په برخه کې تر اوسه په پښتو ژبه کوم کتاب نه دی لیکل شوی‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫لکه څرنګه چې تاس‪1‬ې ت‪1‬ه به‪1‬تره معلوم‪1‬ه ده چې د اس‪1‬الم سیاس‪1‬ي اړخ پ‪1‬ه ن‪1‬ړۍ کې نن ورځ زی‪1‬ات‬ ‫‪‬‬
‫کمزوری دی‪ ،‬اسالم په فردي شکل څه نا څه عملي کېږي خو په ټولنیز شکل چې په حقیقت کې د‬
‫اسالم سیاسي برخه نه عملي کیږي او نه تطبیق کیږي چې دا حالت څه کم دا ده ی‪11‬وه پ‪11‬ېړي پ‪11‬ه ب‪11‬ر‬
‫کي نسي‪ ،‬ځکه نو زموږ څخه د اسالم سیاسي برخه اړخ هغ‪11‬ه اص‪11‬طالحات او مف‪11‬اهیم چې د اس‪11‬الم‬
‫سیاسي نظام د دولت د رئیس د ټاکلو الرو چارو لپاره په کار ک‪11‬یږي ت‪11‬ر ډې‪11‬ره چې اک‪11‬ثریت راڅخ‪11‬ه‬
‫ورک او ور باندي نه پوهیږو‪ ،‬نو ځک‪11‬ه م‪11‬ا وغوښ‪11‬تل چې د اس‪11‬المي نظ‪11‬ام د دولت د رئیس د ټ‪11‬اکلو‬
‫لپاره کومي الرې چارې په کار وړل کېږي‪ ،‬تر څو روښانه او واضح کړم‪.‬‬
‫د حقوقو او سیاسي علومو په پوهنځي کې په دي هکله ډېر کم موارد تدریس کیږي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ .۳ ،۱‬د څېړنې اهمیت‬

‫لکه څرنګ‪11‬ه چې اس‪11‬المي ش‪11‬ریعت پ‪11‬ه ه‪11‬ره برخ‪11‬ه کې اس‪11‬المي دولت ت‪11‬ه اص‪11‬ول او طرزالعملون‪11‬ه ل‪11‬ري ن‪11‬و‬
‫همدارنګه د ټاکنو د الرو چارو په برخ‪11‬ه کې یې هم مس‪11‬لمه امت ت‪11‬ه واض‪11‬ح پیغ‪11‬ام وړان‪11‬دي ک‪11‬ړی ت‪11‬ر څ‪11‬و د‬
‫مس‪11‬لمانانو د مص‪11‬لحت‪ ،‬ی‪11‬والي ت‪11‬ر څن‪11‬ګ اط‪11‬اعت‪ ،‬مس‪11‬ؤلیت او دنیوي او اخ‪11‬روي چ‪11‬ارو کې ص‪11‬الح قیادت‬
‫صورت ونیسي‪ ،‬نو اسالم همداسي مشرۍ ته مشروعیت ن‪11‬ه ورک‪11‬وي چې هغ‪11‬ه پ‪11‬ه زور او ج‪11‬بر س‪11‬ره خپ‪11‬ل‬
‫قدرت ته رسیدلی وي تر څو د مسلمانانو تر منځ اختالفات او فتنې را منځته کړي‪.‬‬

‫‪ .۴ ،۱‬د څېړنې پوښتنې‬

‫اصلي پوښتنه‬
‫په اسالم کې د دولت رئیس د ټاکلو لپاره کومي الري چارې وړاندي سوي دي‬ ‫‪‬‬

‫ح‬
 ‫فرعي پوښتنه‬
‫په اسالم کې د واکمن د ټاکلو د چا لپاره خاص دی؟‬ ‫‪‬‬
‫آیا په اسالمي شریعت کې خلک د آزادو رایو پر بنسټ د خپل زعیم ټاکلو صالحیت لري؟‬ ‫‪‬‬
‫آیا په اسالمي شریعت کې د واکمن د خپل ځای ناستي د ټاکلو صالحیت لري؟‬ ‫‪‬‬

‫‪ .۱ ،۵‬د څېړنې فرضیې‬

‫اصلي فرضیه‬
‫داسي څرګندیږي‪ ،‬چې په اسالم کې د دولت د رئیس ټاکلو الري چاري شتون لري‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫فرعي فرضیه‬
‫داسي څرګندیږي‪ ،‬چې شورا په اسالم کې د واکمن د ټاکلو یوه مرجع ده‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫داسي څرګندیږي چې په اسالمي ش‪11‬ریعت کې خل‪11‬ک د آزادو رای‪11‬و پ‪11‬ر بنس‪11‬ټ د خپ‪11‬ل زعیم د ټ‪11‬اکلو‬ ‫‪‬‬
‫صالحیت لري‪.‬‬
‫داسي څرګندیږي چې په اسالمي شریعت کې د واکمن د خپل ځای ناستي د ټاکلو صالحیت لري‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ .۲‬دویمه برخه‬
‫‪ .۱ ،۲‬د څېړنې اړونده پخوانیو اثارو ته کتنه‬
‫موالنا عبدالباقي حقاني په خپل کتاب کې د اسالم سیاسي او اداري نظام اول جلد چې پ‪11‬ه پښ‪11‬تو ژب‪11‬ه‬ ‫‪‬‬
‫ترجم‪1‬ه دی پ‪1‬ه دوهم فص‪1‬ل کې (‪ )۲۳۲‬ص‪1‬فحه کې وایې‪ :‬چي ی‪1‬و ش‪1‬خص س‪1‬ره دین‪1‬ه چې ش‪1‬رایط د‬
‫خالفت موجود وي خو بیا هم تر هغې جایز خلیفه نشي جوړیدلی تر څو دده ټاکنه په جایزي طریقي‬
‫سره نه وي شوي‪.‬‬
‫همدارنګه پوهندوی مولوي محمد شریف رحماني په خپل کتاب کې د اسالم سیاس‪11‬ت پوهن‪11‬ه (‪)۲۲۱‬‬ ‫‪‬‬
‫صفحه کې وایي‪ :‬لکه څرنګه چې په قرانکریم او نبوي س‪11‬نتو کې د دولت د رئیس د ټ‪11‬اکنې څرګن‪11‬ده‬
‫طریقه نه دي ښودل شوي نو د خلیفه په عملي انتخاب کې م‪11‬وږ د اص‪11‬حابو کرام‪11‬و ځالن‪11‬ده روښ‪11‬انه‬
‫دور ته مراجعه کوو کوم چې د قرانکریم د عامو څرګند احکامو تر څنګ عملي او اتف‪11‬اقي ک‪11‬ړنالره‬
‫ده او د ټول امت مجتهیدین امامان او اسالمي علما پرې متفق دي‬

‫ط‬
‫او همدارنګه مفتي محمد تقي عثماني پ‪11‬ه خپ‪11‬ل کت‪11‬اب کې اس‪11‬الم سیاس‪11‬ي اندون‪11‬ه (‪ )۲۶۳‬ص‪11‬فحه کې‬ ‫‪‬‬
‫وایې‪ :‬د اهلیت د صفتونو تر څن‪1‬ګ د اس‪1‬الم حکم دادی چې د اس‪1‬المي دولت رئیس بای‪1‬د د ش‪1‬ورا ل‪1‬ه‬
‫الري انتخاب شي‪ ،‬ددې ټاکنو اصول دوه برخي لري لومړی مسلمانان باید پر ځان یو امیر و ټ‪11‬اکي‬
‫او په دوهم قدم کې باید دا ټاکنه د شورا لخوا صورت ونسي‪.‬‬

‫‪ .۳‬برخه‬
‫‪ .۱ ،۳‬څېړنې میتودلوژې‬
‫ددې څیړني په تر سره کولو کښي مې د کتابتوني څېړني څخه کار اخیستی او د معتبرو او معتمدو کتابونو‬
‫څخه مي د خپلې موضوع اړوند معلومات را غونډ کړي دي‪ ،‬او د معلوماتو په تنظیم کې مې د خپل الرښود‬
‫استاد څخه نظر اخیستی‪.‬‬

‫ي‬
 ‫څلورمه برخه‬
‫لومړی فصل عمومیات‬
‫لومړی مبحث‪ :‬د اسالم سیاسي نظام مفهوم پیژندل‬
‫د اسالم مبارک دین الهي‪ ،‬بشپړ او نه بدلېدونکی دین دئ‪ .‬د انسان د ژوند ټولو برخو ته شامل دی‪ ،‬څه چې‬
‫وایې هغه حقیقت دي‪ ،‬په څه باندي چې د کولو امر کوي د هغه شي په کولو کې د انسان دنیوي او اخ‪11‬روي‬
‫ګټه ده‪ ،‬او څه نه چې انسان منعه کوي د هغه په کول‪1‬و کې د انس‪1‬ان دنیوي او اخ‪1‬روي زی‪1‬ان دئ‪ ،‬اس‪1‬الم پ‪1‬ه‬
‫سمه توګه ژوند کې تطبیقولو په بدل کې هللا (‪ )‬مسلمانانو ته په دنیا کې عزت او لوړ والی او په اخ‪11‬رت کې‬
‫جنت ورکوي‪ ،‬خو که څوک د اسالم د احکامو او اصولو څخه واړوي په دنیا کې به ذلیل او پ‪11‬ه اخ‪11‬رت کې‬
‫به یې ځای جهنم وي اسالم ټول بشریت او انسانیت ته راغلی‪ ،‬د قیامت تر قیام پوري د هیڅ زماني او وخت‬
‫سره په ټکر کې نه دی او نه منسوخ کیږي‪ .‬ددې لپاره چې د اسالم په سیاسي نظام په مفهوم پوه شو نو ددې‬
‫لپاره باید د اسالم سیاسي نظام نظام په تعریف باندي لږ رڼا اچوو ‪.1‬‬

‫لومړی مطلب‪ :‬اسالم سیاسي نظام تعریف‬

‫اسالم سیاسي نظام دوه ډوله تعریف لري‪ ،‬چې یو یې ترکیبي تعریف دی‪ ،‬او بل یې اس‪11‬مي تعری‪11‬ف‪ ،‬ل‪11‬ومړی‬
‫اسالم سیاسي نظام د ترکیب لمخې او بیا وروسته د اسمي پلوه تعریفوو‪.‬‬

‫لومړی جز‪ :‬د ترکیب له مخې د اسالم سیاسي نظام تعریف‬

‫د ترکیب له مخي اسالم سیاسي نظام د دریو اصطالحاتو څخ‪11‬ه ج‪11‬وړ ش‪11‬وي دي‪ ،‬چې ل‪11‬ه اس‪11‬الم‪ ،‬سیاس‪11‬ت او‬
‫نظام څخه عبارت دی‪ ،‬چې په ترکیب سره یې په الندې ډول تعریفوو‪.‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫‪1‬ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم (‪۱۳۹۹‬ه ش) اسالم سیاسي نظام‪ ،‬ص‪۱ :‬‬

‫‪۱‬‬
 ‫لومړی پراګراف‪ :‬اسالم‬
‫اسالم په لغت کې تسلیمېدو ته او غاړه ایښودلو ته ویل کیږي‪ .‬او په اصطالح کې اسالم ټولو هغ‪11‬و احک‪11‬امو‬
‫غاړه ایښودل او پوره توګه منل دي‪ ،‬چې رسول (‪ )‬موږ ته زموږ د هدایت لپاره راوړي وي‪.‬‬
‫دوهم پراګراف‪ :‬سیاست‬
‫د سیاست د کلمي لغوي معنی‪ ،‬سیاست د امارت په وزن د َس اَس َیُس وُس څخ‪11‬ه د َق ال یُق وُل پ‪11‬ه وزن س‪11‬ره د‬
‫مصدر صیغه ده‪ ،‬ددي فعل مصدر سوس قول په وزن هم راتالی شي‪ ،‬نو د سیاست او س‪11‬وس اص‪11‬لي مع‪11‬نی‬
‫داده اصالح کول او ښایسته کول او د همدي لغوي معنی په اساس دا دواړه کلیمي د ریاس‪11‬ت‪ ،‬حک‪11‬ومت او د‬
‫هیواد د چارو دسمبالولو په ځای استعمالیږي ځکه چې د ریاست هدف او مرام هم د خلکو د ح‪11‬الت اص‪11‬الح‬
‫او بهتر والی دی‪.‬‬
‫ًا‬
‫سوس په منظمه توګه د حکومت او ریاست پر مخ یو ولو ته وایي‪ ،‬د ساسوهم سوسوهم سوس‪ 1‬معن‪1‬ا ده هغ‪1‬ه‬
‫په خلکو حکومت کړي‪ ،‬کله چې خلک ک‪11‬وم ش‪11‬خص خپ‪11‬ل س‪11‬ردار او قای‪11‬د وټ‪11‬اکې ن‪11‬و هغ‪11‬ه ت‪11‬ه وی‪11‬ل ک‪11‬یږي‪،‬‬
‫تسوسوه و اساسه (هغوی خپل مشر وه ټاکه) سست الرعیه د سیاست معنا ده‪ :‬زه د خپ‪11‬ل رعیت نظم و نس‪11‬ق‬
‫چلوم او په هغوی حکمراني کوم‪ ،‬سوس فالن امر ب‪1‬ني فالن مع‪1‬نی ده‪ :‬هغ‪1‬ه ش‪1‬خص د هغ‪1‬ه قبلي د معمالت‪1‬و‬
‫مسئول و ګرځول شو‪ .2‬نو ددې لپاره چې په سیاست باندې ښه پوه شو نو لومړي د مسلمانانو سیاسي پوهانو‬
‫له نظره او دوهم د فقهي پوهانو له نظره او دریم د نوي عصر پوهانو له نظره په لنډه توګه در پېژنو‪.‬‬

‫لومړی د مسلمانانو د سیاسي پوهانو له نظره‪:‬‬

‫عالمه ابن خلدون (‪ )‬په ‪ ۸۰۸‬هجري کال کې وفات شوی دی د سیاست په هکله داسي لیکي‪:‬‬
‫سیاست او حکومت د بنده ګانو د ساتني او د هغوی د ګټو د ساتني او کفالت په بش‪11‬ري ټولن‪11‬ه کې د هللا (‪ )‬د‬
‫احکامو د تطبیق لپاره د هللا (‪ )‬نیابت او استازيتوب دی‪.‬‬
‫ابن منظور افریقي (‪ )‬په ‪ ۷۱۱‬هجري کال کې وفات شوی په دې هکله داسي لیکي‪:‬‬
‫د یوه شي د اصالح لپاره د مال تړلو او کلکو ودرېدلو ته سیاست وایې چې د یوه مدبر او الرښ‪11‬ود ک‪11‬ار دی‪،‬‬
‫نو هغه څوک چې د قوم د سردارانو او الرښونکو له ‌ډلي څخه وي هغه ته سائس وايي‪.‬‬

‫____________________‬
‫‪2‬‬
‫موالنا ګوهر ‪ ،‬رحمن‪ ،‬اسالمي سیاست ص‪.۱۸ :‬‬

‫‪۲‬‬
‫امام غزالي (‪ )‬په خپل مشهور تألیف (احیاء العلوم) کې د سیاست پېژندني پ‪11‬ه هکل‪11‬ه وایي‪( :‬سیاس‪11‬ت هغ‪11‬ه‬
‫زریعه ده چې د هللا (‪ )‬د مخلوق اص‪11‬الح او هغي الرې ت‪11‬ه الرښ‪11‬وونه چې د دنیا او اخ‪11‬رت د ع‪11‬ذاب او ن‪11‬ا‬
‫مطلوبیت څخه د خالصون سبب وګرڅي‪.‬‬

‫دوهم د فقهي پوهانو له نظره‪:‬‬

‫د فقهي پوه‪11‬انو د سیاس‪11‬ت ع‪11‬ام مفه‪11‬وم پ‪11‬ه دې ډول بیان ک‪11‬ړی دی د اص‪11‬الحي ت‪11‬دبیرونو اختیارول او او د‬
‫حکومت نظم ونسق پر مخ بوتللو ته سیاست ویل کیږي یا سیاست هغه ت‪1‬دبیرونو ت‪1‬ه وی‪1‬ل ک‪1‬یږي چې د هغي‬
‫په واسطه د ټولنیزو ګټو او مصالحو ساتنه وشي‪.‬‬

‫دریم د نوي عصر د پوهانو له نظره‪:‬‬

‫د عربي ژبي د سیاست کلیمه د انګلسي ژبي د (‪ )politics‬د کلیمي سره هم مع‪11‬نی ده د ع‪11‬ربي ژبي د سیاس‪11‬ت‬
‫کلیمه هر اړخیزه مفهوم لري لکه د نفس اصالح کول‪ ،‬کورنی سیاست‪ ،‬تعزیري سیاس‪11‬ت او ټ‪11‬ول اص‪11‬الحي‬
‫کارونه د همدې کلیمي په مفهوم کې شامل دي خو د انګلیس‪11‬ي ژبي (‪ )politics‬کلیم‪11‬ه ی‪11‬وازي د ملکي‪ ،‬ملي او‬
‫حکومتي سیاست لپاره استعمالیږي چې په عربي ژبه کې یې مرادف کلیمه السیاسة المدینه ده‪.3‬‬
‫(‪ )politics‬پولیټکس یوه یوناني کلیمه ده د پولیس نه اخیس‪11‬تل ش‪11‬وي او مع‪11‬نی یې ښ‪11‬اري حک‪11‬ومت دی چې دا‬
‫لفظ په یوناني معناګانو سره دیارلسمي پیړۍ په پیل کې پ‪11‬ه فرانس‪11‬وي ژب‪11‬ه کې هم اس‪11‬تعمال ش‪11‬وي وه او پ‪11‬ه‬
‫هغې وخت کې د سیاست تعریف داسي کیده د سیاست معنی ده ښاري حکومت پوه او فن حاصلول‪ ،‬خ‪11‬و دې‬
‫عمومي مفهوم په لحاظ ټولو هغه فنون ته وایي چې د انساني ټولني لپاره د اهمیت وړ دي‪.‬‬
‫د اوسني عصر سیاست پوه بلنچلي لیکلي دي‪ :‬چې سیاست هغه پوه ده چې د بحث او م‪11‬ذاکري موض‪11‬وع یې‬
‫سلطنت وي‪.‬‬
‫ایډورډجیمز د سیاست تعریف په دې ټول کړی دی‪ :‬د حکومت د فرائضو اجراء کول او هغه خل‪11‬ک پ‪11‬ه نظم‬
‫و ضبط کې ساتل چې د یوي ټولني په شکل کې را ټول شوي وي‪.4‬‬
‫__________________________‬
‫‪3‬‬
‫پوهندوی مولو ي محمد شریف رحماني‪ ،‬اسالمي سیاست پوهنه‪۱۲ ،‬‬

‫‪4‬‬
‫موالنا ګوهر رحمن‪ ،‬اسالمي سیاست ص‪.۲۹ :‬‬

‫‪۳‬‬
 ‫دریم پراګراف‪ :‬نظام‬
‫نظام مصدر دی چې د نظم له کلیمي څخه اخیستل ش‪11‬وي دي او نظم ی‪11‬وه ع‪11‬ربي کلیم‪11‬ه ده چې پ‪11‬ه ت‪11‬ار کې د‬
‫ملغلرو د پییلو‪ ،‬برابرولو‪ ،‬همدارنګه د طریقي‪ ،‬الرې او عادت په معنی هم راغلي چې په پښ‪11‬تو کې د ژون‪11‬د‬
‫الرې او په فارسې کې د لښکر او یا نظامې قوې په معنا سره اس‪1‬تعمالیږي‪ ،‬او غ‪1‬وره معن‪1‬ا یې لک‪1‬ه څرنګ‪1‬ه‬
‫چې یې له نوم څخه هم څرګندیږې ترتیبول او تنظیمول دې نو د ذکر ش‪1‬ویو مان‪1‬اوو پ‪1‬ه رڼ‪1‬ا کې ک‪1‬والی ش‪1‬و‬
‫چې نظام داسي تعریف کړو‪ :‬د کارونو یا امورو برابرول او په مختلفو ډګرونو کې په یو واحد شکل س‪11‬ره د‬
‫هغوی ترتیبول او تنظیمول د نظام په نوم یادیږي‪ .5‬لکه څرنګه چې په ش‪11‬عر کې الف‪11‬اظ او مف‪11‬اهیم د وزن پ‪11‬ه‬
‫برابرولو او د قافیې په ټاکلو سره تنظمیږي او بیا وروسته ورته د نظم کالم وی‪11‬ل ک‪11‬یږي پ‪11‬ه داس‪11‬ي ح‪11‬ال کې‬
‫چې که چیرته کلمات ترتیب او تنظیم نه شې نو هغه ته بیا نظم نه بلکه نثري کالم ویل کیږي‪.‬‬

‫دوهم جز‌ء‪ :‬د اسمي اړخه د اسالم سیاسي تعریف‬

‫اسالم سیاسي نظام د هغو الهي قوانینو او قواعدو مجموعې ته وی‪1‬ل ک‪1‬یږي‪ ،‬چې د دولت پ‪1‬ه کچ‪1‬ه د انس‪1‬انانو‬
‫څخه په دنیوي او اخروي چارو کې ضررونه دفعه ک‪11‬وي او مص‪11‬لحتونه او من‪11‬افع جلب‪11‬وي‪ ،‬او ی‪11‬ا هم پ‪11‬ه ب‪11‬ل‬
‫عبارت اسالم سیاسي نظام د هغو الهي قوانینو او قواعدو مجموعې ته ویل ک‪11‬یږي‪ ،‬چې د دولت او نظ‪11‬ام پ‪11‬ه‬
‫کچه د انسانانو دنیوي او اخروي اصالح تر سره کوي‪.6‬‬

‫دوهم مبحث‪ :‬اسالمي دولت‬

‫دولت یوه عربي کلیمه ده‪ ،‬چې د بدلیدو او اوښتو را واښتلو‪ ،‬غلبي او واک په معن‪11‬ا دی‪ ،‬پ‪11‬ه اص‪11‬طالح کې د‬
‫خلکو د منځ څخه یوه خاصه ډله ده چې دحق د اقامه کولو او عدل د قائمولو ضمانت وکړي او عام‪11‬ه خلک‪11‬و‬
‫ته د اسانه‪ ،‬هوسا او خوشحاله ژوند الرې چارې او اسباب برابر کړي‪ ،‬تر څو د خلک‪11‬و لپ‪11‬اره د خوش‪11‬الۍ او‬
‫سالمتیا س‪11‬بب وګ‪11‬رځي‪ .7‬پ‪11‬ه دغ‪11‬ه مبحث کې ب‪11‬ه د دولت مفه‪11‬وم‪ ،‬د اس‪11‬المي دولت پیدایښ‪11‬ت‪ ،‬اس‪11‬المي دولت‬
‫اړونده اصطالحات‪ ،‬اسالمي دولت عناصر او اسالمي دولت دری ګونې قواوي بیان کړو‪.‬‬

‫__________________‬
‫‪5‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪.۵‬‬
‫‪6‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) اسالمي سیاسي نظام‪ ،‬ص‪۵‬‬
‫‪7‬‬
‫اسالم سیاسي او اداري نظام‪ :‬ج‪ ۱‬ص ‪.۳۸۵‬‬

‫‪۴‬‬
 ‫لومړی مطلب‪ :‬دولت مفهوم‬
‫د علم سیاست په تعریف کې د دولت مفهوم اساسي توجه محور دی‪ ،‬سیاست علم د دولت علم ی‪11‬ا د هغ‪11‬ه علم‬
‫څخه عبارت دی چې د دولت د داخلي او خارجي ټولو امورو سره تعلق لري‪.‬‬

‫دوهم مطلب‪ :‬د د اسالمي دولت اړونده اصطالحات‬

‫همدارنګه که موږ په اسالمي فقه کې وګورو‪ ،‬د اسالمي دولت لپ‪1‬اره پ‪1‬ه مخکینیو کت‪1‬ابونو کې کل‪1‬ه – کل‪1‬ه د‬
‫خالفت کله – کله د امارت او کله – کله بیا د امامت نومونه ک‪11‬ار ش‪11‬وي دي‪ ،‬چې عالم‪11‬ه س‪11‬ید وجیل (‪ )‬یې‬
‫تقریًبا دا ټول یو شی او مترادف بولي‪ .8‬همدارنګه د کتور وهبه زحیلي هم‪1‬دا نومون‪1‬ه ټ‪1‬ول ی‪1‬و ش‪1‬ی ب‪1‬ولي او‬
‫وایې چې له ده څخه مراد او مقصد د حکومت او دولت واک دی‪ ،‬نو موږ غواړو چې په لنډ ډول یې یادون‪11‬ه‬
‫وکړو‪.‬‬

‫اول جزء‪ :‬خالفت‬

‫خالفت د خا په زیر (کسره) سره امارت ته وی‪11‬ل ک‪11‬یږي‪ ،‬ام‪11‬ام راغب اص‪11‬فهاني (‪ )‬بیا خالفت داس‪11‬ي معن‪11‬ا‬
‫کوي‪ :‬خالفت د بل چا نیابت کول دي د هغه د غیاب په صورت کې او یا د هغه د مړیني په ص‪11‬ورت کې او‬
‫یا د هغه د عجز په صورت کې او یا د خلیفه ت‪11‬ه د مش‪11‬رۍ د ش‪11‬رافت وربښ‪11‬لو پ‪11‬ه اس‪11‬اس‪ .‬د آخ‪11‬ري علت پ‪11‬ه‬
‫اساس هللا تعالی خپل دوستان په مخ د ځمکه خپل خلیفه ګان ګرځولي دي‪ .‬او په اصطالح کې امامت ک‪11‬برای‬
‫ته خالفت ویل کیږي او یا هم خالفت د دین په اقامه او عامه مصلحتونو په ساتنه کې د رسول (‪ )‬نیابت ت‪11‬ه‬
‫خالفت وایې‪.9‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪8‬‬
‫اسالم سیاسي او اداري نظام ج ‪ ۱‬ص ‪.۱۴‬‬

‫‪9‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪۵‬‬

‫‪۵‬‬
 ‫دوهم جزء‪ :‬امامت پېژنده‬
‫امامت په لغت کې د مسلمانانو ریاست‪ ،‬مش‪1‬رۍ او د ام‪1‬ام منص‪1‬ب ت‪1‬ه وی‪1‬ل ک‪1‬یږي او پ‪1‬ه اص‪1‬طالح کې ام‪1‬ام‬
‫ماوردي (‪ )‬داسې تعریفوي‪ :‬د دنیوي سیاست او دین په س‪11‬اتنه کې د رس‪11‬وال هللا (‪ )‬نیابت ت‪11‬ه ام‪11‬امت وی‪11‬ل‬
‫کیږي‪.10‬‬

‫دوهم جزء‪ :‬امارت په لغت‬

‫کې د آمر منصب او مقام ته ویل کیږي او یا هغه مځکي ته ویل ک‪1‬یږي چې د ام‪1‬ر حکم پ‪1‬رې چل‪1‬یږي او پ‪1‬ه‬
‫اصطالح کې امارت په ځمکه باندي د خلکو په عمومي چارو کې امر کولو ته ویل کیږي‪.11‬‬

‫دریم مطلب‪ :‬اسالمي دولت پيدایښت‬

‫کله چې نبي (‪ )‬د مدیني په پاکه خاوره باندي پل کېښوود‪ ،‬نو سمدستي یې د اسالمي دولت په کارونو پ‪11‬ه‬
‫تنظیم باندې الس پورې کړ او د اسالمي دولت داخلي او باندني فالسي اعالن ک‪11‬ړه‪ ،‬او پ‪11‬ه داخلي س‪11‬طحه یې‬
‫چې بیالبېلو قبایلو او دینونو خلکو ژوند کاوه‪ ،‬د دغو قب‪1‬ایلو پ‪1‬ر وړان‪1‬دي یې پ‪1‬ه مدین‪1‬ه من‪1‬وره کې ی‪1‬و دف‪11‬تر‬
‫پرانستي چې د مدیني خلک منظم او د هري ډلي حقوق او مسئولیتونه پکي په ښه ډول م‪11‬راعت ش‪11‬ي‪ ،‬او پ‪11‬ه‬
‫خارجي برخه کې یې د مکي پر قریشو ټ‪1‬ولې ارتب‪1‬اطي الرې وت‪1‬ړلي او د م‪1‬دیني پ‪1‬ر اوس‪1‬یدونکو بان‪1‬دې یې‬
‫بندیز ولګاوه چې هیڅوک حق نه ل‪1‬ري چې د قریش‪1‬و مش‪1‬ریکینو ت‪1‬ه پن‪1‬اه ورک‪1‬ړي‪ ،‬او همدارنګ‪1‬ه جوماتون‪1‬ه‬
‫جوړ شول‪ ،‬او دا جوماتونه جوړول پ‪11‬ه اس‪11‬الم کې اساس‪11‬ي رول ل‪11‬ري‪ ،‬دا د اس‪11‬المي دولت ل‪11‬ومړی ک‪11‬ار دی‬
‫ځکه دا د مسلمانانو د ترتیب زانګو (مدرسه‪ ،‬پوهنتون‪ ،‬د عدل او انصاف محکمه‪ ،‬د اسالم د فاتیحو لښ‪11‬کرو‬
‫د لېږ مرکز‪ ،‬د شورا د غونډو ځای) بلل کیږي‪ ،‬له دې امله نبي (‪ )‬لومړی مس‪11‬جد قب‪11‬ا او بیا مس‪11‬جد نب‪11‬وي‬
‫جوړ کړ‪ ،‬ن‪1‬و پ‪1‬ه دې وخت د اس‪1‬المي دولت ټ‪1‬ول هغ‪1‬ه اساس‪1‬ي عناص‪11‬ر پ‪1‬وره ش‪1‬ول د کوم‪1‬و وج‪1‬ود ت‪1‬ه چې‬
‫اسالمي دولت ته ضرورت وو چې هغه وطن (قلمر) اوسیدونکي (نفوس) تنظیم او حکومت دی‪ ،‬وطن هغه‬
‫ځمکه ده چې په هغه کې دولت قائمیږي او د دولت نظام تابع وي‪ ،‬او اوسیدونکي هغه کسان دي چې پ‪11‬ه دې‬
‫وطن کې ژوند کوي‪ ،‬په دوی باندي هغه نظام تطبیق کیږي کوم چې په دولت باندې تطبیق دي د حجرت پ‪11‬ه‬
‫پنځمه میاشت کې رسول هللا (‪ )‬د اس‪11‬المي قیومیت او دی‪11‬ني ورور ولۍ د ټينګې‪11‬دو پ‪11‬ه خ‪11‬اطر د اقتص‪11‬ادي‬
‫حالت د ښه کیدو له پاره ډير مهم انقالبي ګام واخیست‪،‬‬

‫_____________________________‬
‫‪10‬‬
‫پورتنۍ مرجع ص‪.۵۳ :‬‬

‫‪11‬‬
‫پورتنۍ مرجع ص‪.۵۳ :‬‬

‫‪۶‬‬
‫چې دیت‪11‬ه پ‪11‬ه اح‪11‬ادیثو کې د انص‪11‬ارو او مه‪11‬اجرینو ت‪11‬ر منځ د ورور ولۍ ت‪11‬ړن ( مواخ‪11‬ات بین المه‪11‬اجرین‬
‫وانصار) ویل سوي‪ .‬دغه تړون په حقیقت کې د یوه او بل سره د کومک او حق باندي والړ وو نو وروس‪11‬ته‬
‫په مدینه منوره کې ساسي تولنه ش‪11‬روع س‪11‬وه چې ورځ پ‪11‬ه ورځ یې ت‪11‬رقي کول‪11‬ه او د اس‪11‬المي دولت د ټول‪11‬و‬
‫لوازمو او سیاسي بنیادونو سره وشو‪.12‬‬

‫څلورم مطلب‪ :‬د اسالمي دولت عناصر‬

‫‪13‬‬
‫د اسالمي دولت عناصر د پورتنې تعریف په اساس پنځه دي ‪.‬‬

‫اول جزء‪ :‬ټولنه‬

‫ټولنه د خلکو یوه مجموعه چې په دایمې توګه د ځمکي په یوه برخه کې ژوند تر سره کوي عبارت له ټولنې‬
‫څخه ده‪.‬‬

‫دوهم جزء‪ :‬قلمرو‬

‫قلمرو د ځمکي له یوې برخې څخه عبارت دی چې د خلکو مجموعه په کې ژوند کوي‪ ،‬ی‪11‬واځي د ټول‪11‬نې او‬
‫حاکم موجودیت کفایت نه کوي بلکې د قلمرو موجودیت هم ورته ضروري دي‪.‬‬

‫دریم جزء‪ :‬قانون‬

‫د نظام او ټاکلي قانون له وجود پرته ټولنیز ژوند نشي رامنځته کې‪11‬دي او ن‪11‬ه پرمخت‪11‬ګ ک‪11‬ولی ش‪11‬ي‪ ،‬بلکې د‬
‫قانون وجود په دولت کې یو مهم عنصر دی‪.‬‬

‫څلروم جزء‪ :‬قاید او رهبر‬

‫که چیري د ځمکي په یوه برخه کې چې خلک په کې ټولینز ژوند وکړي مګر د ژوندانه پ‪11‬ه ‌ډګ‪11‬ر یې واکمن‬
‫ځواک وجود ونه لري‪ ،‬چې اوامر صادر ک‪11‬ړي‪ ،‬دیت‪11‬ه م‪11‬وږ خپل‪11‬واک دولت چې سیاس‪11‬ي وج‪11‬ود ول‪11‬ري نش‪11‬و‬
‫ویلي‪.‬‬

‫_________________________‬
‫‪12‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪.۴۴ -۴۳‬‬

‫‪13‬‬
‫محمد شریف رحماني (‪۱۳۹۳‬هـ ش) اسالمي سیاست پوهنه ص‪۱۴ :‬‬

‫‪۷‬‬
 ‫پنځم جزء‪ :‬معنوي نفوذ‬
‫د دولت قانوني نظام او رهبر چې د خلکو په زړونو کې محبوبیت ونه لري‪ ،‬کامیاب دولت نه بلل کیږي‪.‬‬

‫پنځم مطلب‪ :‬د اسالمي دولت درګونې قواوې‬

‫په موجوده سیاسي نظامونو کې دولت خپلي پولې چارې د دریو قواوو پ‪11‬ه وس‪11‬یله س‪11‬رته رس‪11‬یږي‪ ،‬ه‪11‬ره ق‪11‬وه‬
‫خپل ځانته کاري ساحه‪ ،‬دندي‪ ،‬صالحتونه او مسولیتونه دي‪ ،‬دغه درې قوي عب‪11‬ارت دی ل‪11‬ه‪ :‬اجرائیه ق‪11‬وه‪،‬‬
‫قضائیه قوه او مقننه قوه څخه‪ ،‬مخکې له دې څخه چې په دغه مسلمه بان‪11‬دې بحث وک‪11‬ړو اول هغ‪11‬ه اساس‪11‬اتو‬
‫څخه یادونه کوو چې د اس‪1‬المي دولت د تأس‪1‬یس پ‪1‬ر مه‪1‬ال یې مراع‪1‬اتول الزم دي ځک‪1‬ه چې دغ‪1‬ه اص‪1‬ول د‬
‫قران او نبوي سنتو څخه اخیستل شوي دي‪.14‬‬
‫د تشریح او قانون سرچینه قرانکریم او احادیث تشکیلوي هېڅ یو حاکم‪ ،‬مقننه او قض‪11‬ائیه ق‪11‬وه ح‪11‬ق‬ ‫‪.1‬‬
‫نه لري له شریعت نه پ‪11‬ه آزادې ق‪11‬انون ج‪11‬وړونې الس پ‪11‬ورې ک‪11‬ړي البت‪11‬ه پ‪11‬ه هغ‪11‬و چ‪11‬ارو کې چې د‬
‫شریعت له خوا په څرګنده حکم موجود نه وي د هیواد مقننه قوه د شریعت د مختصصینو په وس‪11‬یله‬
‫په اجتهاد الس پورې کړي البته هغه مسایل چې شریعت پورې اختصاص ونه لري لکه سوداګري‪،‬‬
‫کرهڼه‪ ،‬طب‪ ،‬صنعت او داسې نور په دې کې د همدغو مسلو متخصص پوهان ګډون کوي‪.‬‬
‫د وخت حاکم د هیواد والو د مصالحو خدمت او د ګټو ساتنه ک‪11‬وي چې دا ټ‪11‬ول د ش‪11‬ریعت پ‪11‬ه ح‪11‬دود‬ ‫‪.2‬‬
‫کې وي او له بلې خوا د وخت حاکم د ملت د نایت حیثیت لري نه د مطلق واکمن‪.‬‬
‫دولتي مادي او معنوي شتمني د حاکم شخصي ملکیت نه بلکې د خلکو حقوق دي او حاکم د امن پ‪11‬ه‬ ‫‪.3‬‬
‫توګه ګډون کوي دی به د قانون او شورا په چوګاټ کې په لګښت الس پوري کوي‪.‬‬
‫هغه څه چې د وخت حاکم او یا هغه څوک چې دولتي دنده پر مخ بیایې د تنخ‪11‬وا پ‪11‬ه توګ‪11‬ه ت‪11‬ر الس‪11‬ه‬ ‫‪.4‬‬
‫کوي دغه یې روا حق ګڼل کیږي‪ ،‬اوس ددې اصولو په رڼا کې هر ډول یې په لنډ ټول سره بیانوو‪.‬‬

‫لومړی جزء‪ :‬اجرائیه قوه‬

‫اجرائیه قوه په معاصر وخت کې په دولت کې یوه مهم‪11‬ه ق‪11‬وه ده چې د قوانین‪11‬و تنفیذول‪ ،‬د اداري چ‪11‬ارو ت‪11‬ر‬
‫س‪11‬ره ک‪11‬ول‪ ،‬د عام‪11‬ه ګټ‪11‬و براب‪11‬رول او س‪11‬مبالول یې عم‪11‬ومي وظیف‪11‬ه ده‪ .‬دا ق‪11‬وه پ‪11‬ه دولت کې د ټول‪11‬و دول‪11‬تي‬
‫مسئولینو لکه د دولت مشر‪ ،‬وزیران‪ ،‬والیان او نورو څخه جوړیږي‬
‫___________________________‬
‫‪14‬‬
‫محمد شریف رحماني (‪۱۳۹۳‬هـ ش) اسالمي سیاست پوهنه ص‪۱۳۱:‬‬

‫‪۸‬‬
‫چې پ‪11‬ه اوس‪11‬نۍ اص‪11‬طالح دا ق‪11‬وه د دولت رئیس‪ ،‬رئیس ال‪11‬وزراء‪ ،‬وزیران‪11‬و‪ ،‬د وزارتون‪11‬و مؤفین‪11‬و او ن‪11‬ورو‬
‫کارمندانو تر منځ مشترکه ده او د دولت رئیس د تنفیزي او تشریعي ق‪11‬واوو ت‪11‬ر منځ وص‪11‬لونکی دی‪ ،‬پ‪11‬ه دې‬
‫معنی چې د ټولو ش‪11‬ریعي احک‪11‬امو تط‪11‬بیق‪ ،‬د ح‪11‬دودو او تعزیرات‪11‬و اقام‪11‬ه ک‪11‬ول او داس‪11‬ې ن‪11‬ورې ددې ارګ‪11‬ان‬
‫وظیفې دي‪.‬‬

‫دوهم جزء‪ :‬مقننه قوه‬

‫د دولت د درې ګونو قواوو له مجموعې څخه دوهمه قوه مقننه ده‪ ،‬چې د غیر منصوصې مس‪11‬ئلو او احک‪11‬امو‬
‫تفصیل‪ ،‬تفسیر او تطبیق په اړه بیال بیل اصول او قواعد وضعه کوي‪ ،‬په لوی‪11‬و او مهم‪11‬و چ‪11‬ارو کې ام‪11‬ام ت‪11‬ه‬
‫مشورې ور کوي چې دې ته تشریعي سلطه هم وایې‪ ،‬د مقننه ق‪11‬وې ټ‪11‬ولې چ‪11‬ارې او واک ش‪11‬ورا ت‪11‬ه س‪11‬پارل‬
‫شوي‪.‬‬

‫دریم جزء‪ :‬قضائیه قوه‬

‫د اسالمي دولت درېمه قوه قضائیه قوه ده‪ ،‬چې د اسالمي شریعت د احکامو په رڼا کې شخړې او النجې حل‬
‫او فصل کوي‪ ،‬د هیواد د عامو خلکو او دولت تر منځ کومي ستونزې او شخړې پیښیږي ن‪11‬و قض‪11‬ائیه ق‪11‬وه د‬
‫اسالمي شریعت او نافذه قوانینو په رڼا کې ددې شخړې حل او فصل بیانوي حق حقدرا ته س‪11‬پاري او مج‪11‬رم‬
‫او ظالم ته ددې قوانینو په رڼا کې سزا ورکوي‪.‬‬

‫دریم مبحث‪ :‬اسالمي دولت رئیس ( خلیفه)‬

‫لکه څرنګه چې په هر عصر کې مسلمانان بغیر د مشر څخه نه د پاته شوي ن‪11‬و پ‪11‬ه ه‪11‬ر عص‪11‬ر کې د خلیف‪11‬ه‬
‫شتون‪ ،‬په دې باندې داللت کوي چې ټاکل یې واجب دي‪ ،‬نو په دې مبحث کې به موږ دولت رئیس (خلیفه)‪،‬‬
‫دولت رئیس ص‪11‬فات‪ ،‬ش‪11‬رطونه‪ ،‬دولت رئیس نمون‪11‬ه‪ ،‬دولت رئیس ټاک‪11‬ل‪ ،‬د دولت رئیس حق‪11‬وق پ‪11‬ه رعیت‬
‫باندې‪ ،‬د رعیت حقوق په دولت رئیس باندې او د دولت رئیس د عزل کیدو سببونه وپېژنو‪.‬‬

‫لومړی مطلب‪ :‬دولت رئیس (خلیفه) پېژندنه‬

‫په لغوي لحاظ د خلیفه کلیمه د خلف څخه اخستل شوي‪ ،‬چې ورستني اوبیا راتل‪1‬ونکي نس‪1‬ل دی څ‪1‬وک چې د‬
‫درجې او رتبې په لحاظ وروسته وي هغه ته هم خلف ویل کیږي ‪ . 15‬او په اصالح کې یې ځیني علماء داسي‬
‫تعریفوي‬
‫_________________________________‬
‫‪15‬‬
‫مولنا ګوهر رحمن ‪ ،‬اسالمي سیاست ‪ ،‬ص‪.۱۰۵‬‬

‫‪۹‬‬
‫د هندوستان مشهور سیاسي عالم موالنا محمد اسحق صدیقي (‪ )‬لیکلي دي‪ :‬خلیفه د مسلمانانو هغ‪11‬ه‬ ‫‪‬‬
‫عمومي رئیس او مشر دی‪ ،‬چې هغه د ن‪1‬بي ک‪1‬ریم () د ن‪1‬ایب پ‪1‬ه حیث د اس‪1‬المي ذرایع‪1‬و پ‪1‬ه توس‪1‬ط‬
‫اسالمي نظام حیات رایج او قایموي‪ ،‬اسالمي قوانین نافذوي او د دین امامت او د اسالمي قوانینو په‬
‫مخ کې چې کوم موانع وي هغه لري کوي او دفع کوي‪.‬‬
‫حضرت سلمان فارسي (‪ )‬بیا وایې‪ :‬خلیفه هغه انسان دی‪ ،‬چې د هللا تعالی په کتاب فیصلي کوي او‬ ‫‪‬‬
‫په خپل رعیت د خپلو بچو په شان شفقت کوي‪.‬‬

‫دوهم مطلب‪ :‬د دولت د رئیس صفات او شرطونه‬

‫لکه څرنګه چې د اسالمي دولت ریاست ډیر درند او لوی ریاست دی‪ ،‬الزمه ده چې د اس‪11‬المي دولت مش‪11‬ر‬
‫د خپل علم عمل دیانت قابلیت او صالحیت له نظره په ټول امت کې ممت‪11‬از شخص‪11‬یت وي‪ ،‬ک‪11‬ه چ‪11‬یري دغ‪11‬ه‬
‫اسالمي زعیم په فکري او جسمي لحاظه کمزوری او بې تصمیمه شخص‪11‬یت وي ن‪11‬و دغ‪11‬ه عناص‪11‬ر ملت ت‪11‬ه‬
‫سرایت کوي‪ ،‬خو که ددې پ‪11‬ر عکس د پخې ارادي او ع‪11‬زم څېښ‪11‬تن وه ملت ب‪11‬ه یې هم ددغ‪11‬ه ځ‪11‬واک څخ‪11‬ه‬
‫برخمن وي‪ ،‬دغه ستر مسؤلیت عادي خلک په غاړه نشي اخستلی‪ ،‬الزمه ده کې ددې س‪11‬تر مس‪11‬ؤلیت څښ‪11‬تن‬
‫په الندې صفتونو او ځانګړتیاوو س‪11‬مبال وي ام‪11‬ام قرط‪11‬بي (‪ )‬او د اس‪11‬المي امت علم‪11‬اؤ د ق‪11‬ران ک‪11‬ریم او د‬
‫نبوي سنتونو په رڼا کې ځيني صفات او شرطونه بیان کړي په الندي ډول یې په تفصیل سره وړاندې کوو‪:‬‬
‫اسالم‬ ‫‪.1‬‬
‫ټولو علماء کرامو په اتفاق د اسالمي دولت مش‪1‬ر ب‪1‬ه مس‪1‬لمان وي‪ ،‬ځک‪1‬ه پ‪1‬ه مس‪1‬لمان بان‪1‬دي د ک‪1‬افر‬
‫مشري ناروا ده‪ ،‬هللا تعالی فرمایې‪َ( :‬و َلْن َیْج َعَل ُهللا ِلْلَک اِفِرْیَن َع َلی اْلُم ْؤ ِمِنْیَن َس ِبْیاَل )(النس‪11‬اء‪.)۱۴۱ :‬‬
‫ژباړه‪ :‬او هیڅکله هللا سبحانه وتعالی د کافرانو لپاره پر مسلمانانو (برالسی) نه جوړوي‪ .‬همدارنګه‬
‫مؤمنانو ته حکم شوی چې کافران خپل دوستان ونه نس‪11‬ئ‪ ،‬ن‪11‬و کل‪11‬ه یې چې پ‪11‬ه راز کې ش‪11‬ریکول او‬
‫دوستان نیول روا نه دي نو ځکه په د هغه مشري رواشي همدارنګه د اسالمي دولت رئیس د دولت‬
‫امام‪ ،‬خلیفه او امیر المؤمنین وي چې په پنځه وخته لمانځه کې د خلکو امامت هم کوي نا مسلمان له‬
‫سره لمونځ نه کوي نو هر کله چې کافر د کوچني امامت وړندی نو د لوی ام‪11‬امت قیادت ب‪11‬ه څنګ‪11‬ه‬
‫ورته وسپارل شي‪.16‬‬
‫نارینتوب‬ ‫‪.2‬‬

‫په قران کریم کې راغلي دي چې نارینه په ښځو حاکمان دي‪ ،‬په همدې ډول رسول هللا (‪ )‬فرم‪11‬ایلي‬
‫دي‪َ( :‬لَن ُیْفِلَح ُقْو ٌم َو َّلْو ا َاْم ُر ُهْم اْمَر أًة) ژباړه‪ :‬یعني هغه قوم ب‪11‬ه نج‪11‬ات پیدا ن‪11‬ه ک‪11‬ړي چې مش‪11‬رۍ یې‬
‫ښځه کوي ‪ .17‬پورتنی حدیث پ‪1‬ه ښ‪1‬کاره ډول دا بیانوي چې د دولت ریاس‪1‬ت او مش‪1‬ري ښ‪1‬ځه نس‪1‬ي‬
‫کوالی‪،‬‬
‫_____________________________‬
‫‪16‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪.۹۳‬‬

‫‪17‬‬
‫اسالمي ریاست‪ ،‬سید ابو االعلی مونودي چ‪ ۱‬ص‪۴۲‬‬

‫‪۱۰‬‬
‫ځکه خو حتما د نامحرومو خلکو سره د چارو تنظیم او مشوره اخستلو په موخه مختلل ی‪11‬ا ی‪11‬و ځ‪11‬ای‬
‫کیږي او په اسالمي شریعت کې ښځه له دې څخه منعه س‪11‬وي ده او ب‪11‬ل دا چې ښ‪11‬ځه پ‪11‬ر خپ‪11‬ل ځ‪11‬ان‬
‫باندې کامل تصرف نسي پیداکوالی نو په نورو باندې به څنګه تسلط پیدا کړي‪.‬‬
‫عدل‬ ‫‪.3‬‬
‫د عدالت معنا داده چې انسان په خپل ژوند کې د اسالمي احکامو پابند وي‪ ،‬او له ګوناهونو ب‪11‬ه ځ‪11‬ان‬
‫ساتي‪ ،‬قاضي ابو یعلي الفراء (‪ )‬وایې چې په امیر کې باید د علم او عدالت ص‪11‬فتونه پ‪11‬ه هغ‪11‬ه کچ‪11‬ه‬
‫وي څ‪11‬ومره چې د قاض‪11‬ي لپ‪11‬اره ض‪11‬روري دي ‪ .18‬پ‪11‬ه قرانک‪11‬ریم کې راغلي دې چې ظ‪11‬الم خل‪11‬ک د‬
‫مسلمانانو د امامت او قیادت وړندي د هللا تعالی څخه د غافلو مترفینو او مفسدینو اطاعت روان‪11‬دي د‬
‫هللا تعالی په نزد ډیر د عزت خاوند هغه څ‪11‬وک دي چې ډې‪11‬ر متقي وي د ع‪11‬دالت څخ‪11‬ه دا مطلب دی‬
‫چې د ملت له خوا دغه ستر منصب کاندید شخص به د فرائضو پابند او ل‪11‬ه لوی‪11‬و ګن‪11‬اهونو څخ‪11‬ه ب‪11‬ه‬
‫پاک او په وړو ګناهونو به استمرار نه کوي د رښ‪1‬تنې لهجې خاون‪1‬د ام‪1‬انت دار ل‪1‬ه ش‪1‬ک او ش‪1‬بهاتو‬
‫څخه به په امن وي نو هر کله چې قران کریم د فاسق او نافرمان‪11‬ه س‪11‬ړي اط‪11‬اعت روان‪11‬ه ب‪11‬ولي‪ ،‬ن‪11‬و‬
‫هغه بیا د ټول ملت د ریاست او مشرتابه څنګ‪11‬ه ګ‪11‬رځي؟ د اس‪11‬المي فقه‪11‬اوو پ‪11‬ه دې اتف‪11‬اق دی چې د‬
‫فاسق مشر ټاکل واجب نه دي‪.‬‬
‫علم‬ ‫‪.4‬‬
‫په قران کریم کې د اولواالمر لپاره د اجتهادي بصیرت لرل ضروري ګڼل ش‪11‬وی د قیات لپ‪11‬اره علم‬
‫او جسم دواړه ضروري دي پدې خبره د فقهاؤ اتفاق دی چې لږ تر لږ علم ک‪11‬ول ډير ض‪11‬روري دی‬
‫خو د سختو مسائلو د حل لپاره د عابدینو فقه‪11‬اؤ مش‪11‬وري ت‪11‬ه رج‪11‬وع ک‪11‬والی ش‪11‬ي لک‪11‬ه څنګ‪11‬ه چې د‬
‫راشدینو خلفاؤ دوره وه خو په هر وخت کې د نورو په پوښتنه کار نه روانیږي د اسالم په رڼا کې د‬
‫اسالمي دولت دنده د اسالمي شریعت د احک‪1‬امو پ‪1‬ه براب‪1‬ر د ع‪1‬دل او مس‪1‬اواتو ق‪1‬ائمول دي ن‪1‬و هغ‪1‬ه‬
‫څوک چې ضروري دیني علم هم ونه لري نو هغه به یې څنګه جاري کړي؟ هیڅ ملت داسي څوک‬
‫په مشرتابه نشي منلی چې د ملت د اساسي قانون څخه نا خبره وي دا چې د مسلمانانو مشر او ام‪11‬یر‬
‫د دولت لویه مرجع ده الزم‪11‬ه ده چې د اس‪11‬المي پ‪11‬ه ل‪11‬وړې پ‪11‬وهې س‪11‬مبال اوس‪11‬ي‪ ،‬ام‪11‬ام م‪11‬اوردي د‬
‫قیادت په شرطونو کې اجتهادي بصیرت الزمي عنصر بولي چې دغه دوو برخو ته ویشالی شو‪.19‬‬

‫_______________________________‬
‫‪18‬‬
‫محمد تقي عثماني اسالم سیاسي اندونه ص‪.۲۶ :‬‬
‫‪19‬‬
‫محمد شریف رحماني (‪۱۳۹۳‬هـ ش) هماغه اثر ص‪.۲۰۷ :‬‬

‫‪۱۱‬‬
 ‫دیني پوهه‬ ‫‪‬‬
‫حقیقت دادی چې دغه شرط دوو عناصرو ته شامل دی‪ ،‬لومړی د اسالم اعتقادي‪ ،‬تشریعي‪،‬‬
‫حقوقي‪ ،‬قانوني او تنظیمي پوهه‪ ،‬دوهمه د اس‪11‬الم عام‪11‬ه ثق‪1‬افتي پوه‪11‬ه‪ ،‬د وخت او مش‪11‬کالتو‬
‫پېژندل او د اسالم د سپیڅلي دین په رڼا کې د اوس‪11‬ینو س‪11‬تونزو ح‪11‬ل الرې چ‪11‬ارې وړان‪11‬دي‬
‫کول دي‪.‬‬
‫سیاسي او اداري پوهه‬ ‫‪‬‬
‫د نظ‪11‬ري علم ت‪11‬ر څن‪11‬ګ دا الزم‪11‬ه ده چې د دولت رئیس د مملکت او هیواد پ‪11‬ه سیاس‪11‬ي او‬
‫اداري چارو کې مهارت څښتن او د جنګ په چارو کې م‪11‬اهر وي او د نړی‪11‬وال سیاس‪11‬ت پ‪11‬ه‬
‫لوړو او ژورو هم وپوهیږي‪ ،‬د هیواد امیر ته یوازي دا کف‪11‬ایت ن‪11‬ه ک‪11‬وي چې ل‪11‬وی ع‪11‬الم او‬
‫پرهیزګاره شخصیت اوسي بلکي الزمه ده چې د لوړو اخالقو‪ ،‬فصاحت‪ ،‬بالغت‪ ،‬د ټول‪11‬ني‬
‫او هیواد د اداري اوسیاست نظم او نسق د چلولو پوره مه‪11‬ارت څښ‪11‬تن وي ک‪11‬ه چ‪11‬یري دغ‪11‬ه‬
‫ص‪11‬فت پ‪11‬ه کې ن‪11‬ه وي اګ‪11‬ر ک‪11‬ه د ه‪11‬ر څ‪11‬ومره علم او تق‪11‬واء څښ‪11‬تن چې اوس‪11‬ي د خالفت او‬
‫ریاست د چلولو وړ او مستحق نه ګڼل کیږي‪.‬‬
‫حریت (ازادي)‬ ‫‪.5‬‬
‫د اسالمي دولت مشر یا خلیفه به ازاد وي‪ ،‬غالم د مس‪11‬لمانانو ام‪11‬امت او خالفت نش‪11‬ي ک‪11‬والی‪ ،‬غالم‬
‫ټول عمر د خپل بادار په خدمت کې مصروفه وي‪ ،‬بادار چې ورته د څه شي امر کوي هغه تر سره‬
‫کوي‪ ،‬مر یې په خپل ځان هم والیت نه لري نو پر نورو مسلمانانو باندې به څنګ‪11‬ه والیت ح‪11‬ق پیدا‬
‫کړي‪.‬‬
‫علماء کرامو ازادي په دوو ډولونو باندې ویشلې ده‪:‬‬
‫جسماني او بدني غالمي‪ :‬د یو چ‪11‬ا واک د ب‪11‬ل پ‪11‬ه الس کې وي او دا ح‪11‬ق ون‪11‬ه ل‪11‬ري چې پ‪11‬ه‬ ‫‪‬‬
‫خپله یو څه وکړي او د څا کول‪1‬و لپ‪1‬اره تص‪11‬میم ونیس‪1‬ي ه‪1‬ر څ‪1‬ه یې د د ب‪1‬ادار پ‪1‬ه خوښ‪1‬ه او‬
‫اجازه پوري تړلي وي‪.‬‬
‫فکري غالمي‪ :‬چې یو څوک د مسلمانۍ دعوه کوي خو په سیاسي او عقدوې توګه د غ‪11‬یرې‬ ‫‪‬‬
‫اسالمي عقیدې او فکر تابع وي او دا کوښښ ک‪11‬وي هماغ‪11‬ه غ‪11‬یر اس‪11‬المي مفک‪11‬وره پ‪11‬ه ملت‬
‫تحمیل کړي ‪.20‬‬
‫بلوغ‬ ‫‪.6‬‬
‫نا بالغه هلک خو دا بار د خپلي جسماني او زهني کمزورتیا په اساس نشي پورته کوالی د بلي خ‪11‬وا‬
‫څخه ناپوهه او نا بالغه کوچنان په خپل مال کې د تصرف څخه هم منع کړي شوي دي‪.‬‬
‫_____________________________‬
‫‪20‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪۹۵‬‬

‫‪۱۲‬‬
 ‫عقل‬ ‫‪.7‬‬
‫دا خو ښکاره خبره ده چې په زه‪11‬ني توګ‪11‬ه م‪11‬ریض ش‪11‬خص د ملت دوم‪11‬ره درون‪11‬د ب‪11‬ار نش‪11‬ي پورت‪11‬ه‬
‫کوالی‪.‬‬
‫سالمتیا‬ ‫‪.8‬‬
‫په جسماني ډول بې کاره شخصیت دوم‪11‬ره ل‪11‬وی خ‪11‬دمت نش‪11‬ي س‪11‬رته رس‪11‬والی د اس‪11‬المي حک‪11‬ومت‬
‫رئیس هغه څوک ټاکل کیدای شي چې د بدن اندامون‪1‬ه یې روغ وي‪ ،‬ګ‪1‬وڼ‪ ،‬ړون‪1‬د‪ ،‬ګنګی او ش‪1‬ل ن‪1‬ه‬
‫وي ځکه چې ددغو اندامونو په نشتون سره د ملت حقوق نه شي په ځای کوالی او ن‪11‬ه د جه‪11‬اد دن‪11‬ده‬
‫سر ته رسوالی شي هیبت‪ ،‬رعب او وقار د خلیفه لپاره الزمي صفات دي چې د پورت‪11‬ه عیبون‪11‬و ل‪11‬ه‬
‫امله ټول له السه ورکوي البته که یو داسي اندام ونه لري چې د ریاست په دن‪11‬ده کې خل‪11‬ل ران‪11‬ه ولي‬
‫لکه په یوه غوږ څه نه اوریدل پروا نه لري‪.‬‬
‫شجاعت او بهادري درلودل‬ ‫‪.9‬‬
‫خلیفه یا آمر به داسي شجاع او زړور شخص وي‪ ،‬د مس‪1‬لمانانو حم‪1‬ایت ب‪1‬ه ک‪1‬وي او هیڅ (داخلي او‬
‫بهرني) دښمن څخه به بیړه او ډار نه لري‪ ،‬لکه خلفاء راشدین‪.‬‬
‫بصيرت‬ ‫‪.10‬‬
‫د حاالتو څخه بې خبره شخص چې په معمالتو نه پوهیږي نظم او ضبط نش‪11‬ي راوس‪11‬تالی‪ ،‬هغ‪11‬ه ب‪11‬ه‬
‫څنګه لښکري منظمې کړي او څنګه به د هیواد پولې وساتي‪.‬‬
‫کفایت‬ ‫‪.11‬‬
‫له کفایت څخه مطلب دادی چې قاطعیت او صحیح رای‪11‬ه ول‪11‬ري د رعیت د س‪11‬مون او پ‪11‬ر مخت‪11‬ګ او‬
‫پیاوړتیا‪ ،‬سو کالي او هوسایني لپاره د شرعي اصولو س‪11‬ره س‪11‬م پالنون‪11‬ه او ت‪11‬دابیر پ‪11‬ه ک‪11‬ار راولي د‬
‫شرعي حدود په قایمولو کې زړور او غښتلی وي د دښمنانو په مقابل في سبیل هللا جه‪11‬اد لپ‪11‬اره تیار‬
‫او اماده وي او ملت جهاد او هر ډول سرښ‪1‬یندني ت‪1‬ه جمت‪1‬و ک‪1‬ړي پ‪1‬ه اس‪1‬المي سیاس‪1‬ت کې ښ‪1‬ه پ‪1‬وه‬
‫ولري د اسالم د دښمنو د سیسو او تخریبي پالنونه پوه او د خنثی کولو جرأت او هوډ یې ولري‪.‬‬
‫خپله مشري غوښتنه نه کول‬ ‫‪.12‬‬
‫په اسالم کې د مشرۍ غوښتنه ناروا ده‪ ،‬په دې اړه نبي کریم (‪ )‬عبدالرحمن بن سمرة (‪)‬‬
‫ته فرمایلي ( عبد الرحمن بن َسْمَر ة اَل َتْس ْأل االاَم اَرّم َفِاَّنَک ِاْن ُأوِتْيَتَها َع ْن َم ْسألة ُوِکْلَت ِاَلْیَها‪َ ،‬و ِاْن ْو‬
‫ُأ‬
‫ِتْیَتَها ِم ْن َغْیِر َم سَألٍة اِع ْیَت َع َلْیَها‪)...‬‬
‫ژباړه‪ :‬په خپله د ځان لپاره د مشرۍ غوښتنه مکوه‪ ،‬ځکه که تاته مشري س‪11‬تا د غوښ‪11‬تنې پ‪11‬ه اس‪11‬اس‬
‫درکړل سي په هغه کې به د هللا (‪ )‬کومک ستا سره نوي او که ت‪11‬ه ئې غوښ‪11‬تنه ونک‪11‬ړې او مش‪11‬ري‬
‫درکړل سي نو په هغه کې به د هللا (‪ )‬کومک ستا رسه وي ‪.21‬‬

‫_____________________________‬
‫‪21‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪۹۹‬‬

‫‪۱۳‬‬
 ‫مواطنت‬ ‫‪.13‬‬
‫هغه څو ک چې په دار االسالم کې استوګنه نه تر سره کوي که هر څومره په نېکو خویونو سمبال‬
‫وي او ټول شرائط یې بشپړ کړي وي ددې سترې عهدې وړنه بلل ک‪1‬ېږي دا ځک‪1‬ه چې داراالس‪1‬الم‬
‫ته هجرت کول فرض دي چې پ‪11‬ه دې کارس‪11‬ره د مس‪11‬لمانانو ش‪11‬میر زی‪11‬اتېږي او غلب‪11‬ه یې ص‪11‬ورت‬
‫نيسي ددې څخه دا څرګندېږي چې د اسالمي دولت لوړ منصبونه د هغه چا حق دي چې په اس‪11‬المي‬
‫هېواد کې ژوند سرته رسوي ‪.22‬‬
‫قریشیت‬ ‫‪.14‬‬
‫مطلب دا چې د نس‪1‬ب ل‪1‬ړۍ یې فه‪1‬ربن مال‪1‬ک او ی‪1‬ا نض‪11‬ر بن کنان‪1‬ه ت‪1‬ه ورس‪1‬یږي پ‪1‬دې ش‪1‬رط کې د‬
‫اسالمي پوهانو بیال بیل نظریات دي ځېنې یې شرط بولي او ځېنی یې بیا ش‪11‬رط ن‪11‬ه ګ‪11‬نې خ‪11‬و ت‪11‬ر‬
‫ټولو غوره رایه داده چې د قریشي توب شرط په شریعت کې پ‪11‬ه دوو الرو څخ‪11‬ه ث‪11‬ابت دي ل‪11‬ومړۍ‬
‫نبوي سنت او دوهم د امت اجماع دا ځکه جې په دې هکله ډېر صحیح احادیث وارد شوی دي او له‬
‫بلې خوا په ثقیفه بني ساعده کې د نبي (‪ )‬د وفات څخه و روس‪11‬ته پدغ‪11‬ه ش‪11‬رط کې د ټول‪11‬و اص‪11‬حابو‬
‫اتفاق شوي دی قریشي نسب په هغه صورت د اعتب‪11‬ار وړ دي چې دا ن‪11‬ور ص‪11‬فات او معیارون‪11‬ه یې‬
‫پوره کړي وي خوکه له قریشي توب سره سره یې نور معیارونه تکمیل ن‪11‬ه وو ددې س‪11‬تر منص‪11‬ب‬
‫اهل نه دي بیايی چې بل چاته شرائط پوره وي سپارل کېږي ‪.23‬‬

‫دریم مطلب‪ :‬د دو لت د رئیس نمونه‬

‫په اسالمي شریعت کې د دولت مشر لپاره بېال بیل نمونه او لقبونه کارول شوی دي‪ ،‬چې ټول پ‪11‬ه اس‪11‬تعمال‬
‫او معنی کې تقریبًا سره یو دي چې د هغې څخ‪1‬ه یې خلیف‪1‬ه‪ ،‬امیرالمؤم‪1‬نین او ام‪1‬ام څخ‪1‬ه پ‪1‬ه لن‪1‬ډ ډول یادون‪1‬ه‬
‫کوو‪.‬‬

‫لومړي جز‪ :‬خلیفه‬

‫خلیفه چې په لغت کې نائب یا ځای ناستي ته ویل کېږي‪ ،‬چې د اس‪11‬المي دولت د مش‪11‬ر د نومون‪11‬و ل‪11‬ه جمي‪11‬ل‬
‫څخه دي چې د رسول هللا (‪ )‬له رحلت څخه وروس‪11‬ته چې کل‪11‬ه د مس‪11‬لمانانو چ‪11‬ارې اب‪11‬وبکر ص‪11‬دیق (‪ )‬ت‪11‬ه‬
‫وسپارل شوي نو هغه ته به يې خلیفة رسول هللا (‪ )‬ویل کېده‪.‬‬
‫ابوبکر صدیق (‪ )‬په لمړي خطبه کې و فرمایل‪( :‬ی‪11‬ا أص‪11‬حاب الرس‪11‬ول أن‪11‬ا خلیف‪1‬ة الرس‪11‬ول فال تطلب‪11‬وا م‪11‬ني‬
‫االمرین الخاصین بالنبي (‪ : )‬الوحي والعصمة من الشیطان)‬

‫_______________________________________‬
‫‪22‬‬
‫محمد شریف رحماني‪ ،‬هماغه اثر ص‪.۲۱۰:‬‬

‫‪23‬‬
‫محمد شریف رحماني‪ ،‬هماغه اثر ص‪۲۱۰:‬‬

‫‪۱۴‬‬
‫ژباړه‪ :‬یعنې اې د رسول هللا (‪ )‬اصحابو! زه د هللا د رسول علیه السالم خلیف‪11‬ه یم‪ ،‬تاس‪11‬ې زم‪11‬ا څخ‪11‬ه د هغ‪11‬و‬
‫دوو ک‪11‬ارونو غوښ‪11‬تنه مک‪11‬وئ چې د هللا تع‪11‬الی پ‪11‬ه پیغم‪11‬بر پ‪11‬وري خ‪11‬اص دي چې د حي او د ش‪11‬یطان څخ‪11‬ه‬
‫عصمت (پاکي) ده ‪.24‬‬

‫دوهم جز‪ :‬امیرالمؤمنین‬

‫د لمړي ځل لپاره پدې لقب سر عمر (‪ ) ‬و بلل شو د مسلمانانو څخه یو شخص پدې نوم سره وستایه چې ای‬
‫امیرالمؤمنینه د خلکو همدغه نوم خوښ شو په همدغه نوم به یې بلل‪11‬و‪ ،‬ځین‪11‬و خلک‪11‬و ویلي دي چې دغ‪11‬ه ن‪11‬وم‬
‫پري د لومړي ځل لپاره عبدهللا بن جحش او یا عمرو بن العاص یا مغیره بن شعبه کېښ‪11‬ود‪ ،‬ځین‪11‬و ویلي دي‬
‫چې یو ځل د اسالمي لښکرو د خبر رسوونکو اجنسۍ یو تن د اسالمي لښ‪11‬کرو د ب‪11‬ري پیغ‪11‬ام ر اؤړ پوښ‪11‬تنه‬
‫یې کوله چې امیرالمؤمنین چېرته دي اصحابو کرامو همدغه لقب خوښ شو‪ ،‬خو دلته یوه اشاره الزمه بولم‬
‫او هغه دا چې د امیرالمؤمنین په لقب سره د خلیفه لقب لغوه نکړای شو داصحابو کرامو همدغ‪11‬ه لقب خ‪11‬وښ‬
‫شو دا د اصحابو خپله خوښه وه چې هر یو نوم به یې ورته اخیست‬

‫دریم جز‪ :‬امام‬

‫دغه د اسالمي دولت درئیس لقب دی داځکه چې اسالمي قائد په لمانځه اوهم د دونیوي ام‪11‬ورو اوښ‪11‬ېګڼوپه‬
‫مراعات کولوکې دخلک‪11‬و قیادت ک‪11‬وي خل‪11‬ک یی خبروت‪11‬ه غ‪11‬وږدي اوم‪11‬ني یې‪ ،‬ابن خل‪11‬دون رحم‪11‬ة هللا علیه‬
‫فرمایې امام ځکه ورته ویل کیږي چې د لمانځه له امامت سره یې مشابهت دی ل‪11‬ه هم‪11‬دې کبل‪11‬ه دې ت‪11‬ه ام‪11‬ام‬
‫کبری اود لمانځه ته صغرای (کوچنی) امامت ویل کېږي خودشیعه ؤډل‪11‬ه ام‪11‬امت ل‪11‬ه لف‪11‬ظ څخ‪11‬ه ب‪11‬ل مفه‪11‬وم‬
‫اخلي ابن خلدون رحمة هللا فرمایې چې شیعه ډله دغه نوم علي کرم هللا وجه پ‪1‬ورې مختص ګرځ‪1‬وي هغ‪1‬وی‬
‫وایې چې دنبي (‪ )‬ځای د لمانځه د امامت لپاره دابوبکرصدیق پ‪11‬ه ع‪11‬وض علی ک‪11‬رم هللا وج‪11‬ه وړاومناس‪11‬ب‬
‫ؤدلت‪11‬ه الزم‪11‬ه ده چې دې لورت‪11‬ه توج‪11‬ه وک‪11‬ړو چې ل‪11‬ه ام‪11‬ارت ‪ ،‬خالفت اوام‪11‬امت څخ‪11‬ه داس‪11‬المي دولت ع‪1‬ام‬
‫ریاست مطلب دی داځکه چې په قرآن عظیم الشان کې حض‪11‬رت داؤد علیه الس‪11‬الم دخلیف‪11‬ه پ‪11‬ه الف‪11‬اظو س‪11‬ره‬
‫یادشوی دی‪ ،‬حضرت ابراهیم علیه السالم په امام سره نومول شوی نوپردې اساس خالفت‪ ،‬ام‪11‬امت اومل‪11‬ک‬
‫یودبل مترادف الفاظ دي چې د دولت په اعلی ( لوړ) ریاست داللت کوي ‪.25‬‬

‫____________________________________‬
‫‪24‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪.۹۶‬‬

‫‪ 25‬محمد شریف رحماني ص ‪.۲۰۴‬‬

‫‪۱۵‬‬
 ‫څلورم مطلب‪ :‬د اسالمي دولت د رئیس ټاکل د قرآن او حدیث په رڼاکې‬
‫د اسال مي دولت رامنځته کول‪ ،‬د خلیفه مو جودیت او ټاکنه د مسلمانانو لپاره حیاتي ده نو ځکه د دې تث‪11‬بیت‬
‫په قرآن او حدیث کې په واضح ډول څرګند دي‪ .‬نو غواړم چې د ځینو منلو علماوو د استنباط مط‪11‬ابق یې را‬
‫نقل کړم‪.‬‬
‫لومړی جز‪ :‬د اسالمي دولت د رئیس ټاکنه د قرآن په رڼا کې‬
‫د حکومت موضوع په قران کریم کې د لویو مباحثو څخه شمیرل کېږي‪ ،‬چې نموړي موض‪11‬وع د اص‪11‬ل او‬
‫قاعدې پر اساس د تشریع څخه یو مهم جهت خپل کړی او دا ځکه‪ ،‬چې د دین اقامه کول په عدل او انصاف‬
‫سره د خلکو سیاست او اصالح کول حقدار ته خپل حقوق ور کول د ځمکي پر مخ د ض‪11‬عیفه خلک‪11‬و څخ‪11‬ه د‬
‫ظلم مخ‪1‬نیوي لپ‪1‬اره حک‪1‬ومت ی‪1‬و بنیادي اس‪1‬اس دی او د هم‪1‬دې حک‪1‬ومت د س‪1‬یورې الن‪1‬دې خل‪1‬ک د امن او‬
‫اطمنان په فضاکې داسې ژوند کوي چې د جدایي او ظلم احساس نه کوي‪ ،‬د قرانک‪11‬ریم د نصوص‪11‬و څخ‪11‬ه دا‬
‫ثابتیږي‪ ،‬چې په ټولنه کې د امام‪ ،‬خلیفه‪ ،‬او امیر ټاکنه او داسالمي حکومت جوړول ضروري دي‪.‬‬
‫همدارنګه دغه مدعا د قرانکریم د نصوصو څخه په الندې دالیلو ثابیتېدالی شي‪:‬‬

‫هللا تعالی خپل قوانین او احکام په خپل منځ کې س‪1‬ره داس‪1‬ې ی‪1‬و ځ‪1‬ای او مض‪1‬بوط ک‪1‬ړ ي‪ ،‬چې د دې‬ ‫‪‬‬
‫احکامو په منلو سره یې خلک ت‪1‬رغیب ک‪1‬ړی او خل‪1‬ک یې د احک‪1‬امو د مخ‪1‬الفت څخ‪1‬ه ب‪1‬یرولي دي‪،‬‬
‫البته د شارع لخوا د خلکو ترغیبول او بیرول ی‪11‬وازې کف‪11‬ایت ون‪11‬ه ک‪11‬ړي‪ ،‬داځک‪11‬ه چې کل‪11‬ه د دنیوي‬
‫غولونکو ګټو په مقابل کې دیني مانع ضعیف وي نوپه مراقبت او ق‪11‬انون کې وړان‪11‬دې پ‪11‬ه احس‪11‬اس د‬
‫مس‪11‬ؤلیت س‪11‬ره انس‪11‬اني ش‪11‬عور مخفي پ‪11‬اتې وي چې پ‪11‬ه نتیج‪11‬ه کې د خلک‪11‬و دا ش‪11‬عور د خپل‪11‬و نفس‪11‬ي‬
‫خواهشاتو په مقابل کې پریږدي‪ ،‬چې په نتیجه کې د دین او د خلکو د ټولو مصالحو د تضمین س‪11‬بب‬
‫وګرځي‪.‬‬

‫د دې وجې نه شارع د خلکو لپاره دیني مانع سره سره حکمتي مانع هم قائم کړي او هغه س‪11‬لطه او ق‪11‬وی یې‬
‫پیداکړي چې د ش‪11‬رعي ق‪11‬انون پ‪11‬ه تنفیذ بان‪11‬دې ح‪11‬ریص وي‪ ،‬او د اوس‪11‬یدونکو خلک‪11‬و د حقوق‪11‬و څخ‪11‬ه س‪11‬اتنه‬
‫کوي‪،‬چې دغه قوه او سلطه د اسالمي حکومت او د دې مختلفو ادارو په شکل کې مو ج‪11‬ود ده‪ ،‬دا ځک‪11‬ه چې‬
‫د اسالمي حکومت وظایفو او اغراضو څخه د دین ساتنه او دخلکو سیاست دی او دا هغ‪11‬ه څ‪11‬ه دی چې دریم‬
‫خلیفه حضرت عثمان بن عفان (‪ )‬تري په دې وینا سره تعبیر کړي‪.‬‬

‫( هللا تعالی د عادل پاچاه او حاکم په توس‪1‬ط خل‪1‬ک د ګن‪1‬اهونو څخ‪1‬ه من‪1‬ع ک‪1‬وي‪ ،‬د دي پ‪1‬ه نس‪1‬بت چې ی‪1‬وازې‬
‫خلکوته د قرآن ښودنه وي او ددې د تطبیق لپاره په ټولنه کې اسالمي حک‪11‬ومت او اس‪11‬المي خلیف‪11‬ه ن‪11‬ه وي)‪،‬‬
‫مطلب دادی چې څوک دا اراده لري چې د عالم اسالم اصالح وکړي نو دا یوازې په وعظ او نصیحت س‪1‬ره‬
‫نسي کېدای‪ ،‬بلکې ددې لپاره یو اساسي قوت نه البدي ده‪ ،‬چې اسالمي فکر په ټولنه کې تطبیق ک‪11‬ړي‪ .‬او د‬
‫اسالمي دولت وظیفه د شرعي نظريی په مقتضا د خلکو اماده کول دي‪ ،‬او حمل دې ته ووايي‪ ،‬چې جبرًا په‬
‫خلکو دا اصالح الزمه کړي‪ ،‬خلک دې ته اماده کړي چې قانون ته غاړه کېږدي دیته ض‪11‬رورت ل‪11‬ري چې‬
‫یوه شرعي سلطه دې موجوده وي‪ ،‬د خلکو دا جربي امادګي هغه وخت راتالی شی‪ ،‬چې کل‪11‬ه د اهم‪11‬ال او د‬
‫دین څخه د انحر اف عالمي ښکاره‬
‫‪۱۶‬‬
‫سي نو په دې وخت کې دا ضروري ده‪ ،‬چې خلک په قوت سره دې ته اماده ش‪11‬ي‪ ،‬چې د دین پ‪11‬ه اوام‪11‬رو او‬
‫نواهیو کې د دین ت‪1111111111111111111111111111111111111‬ابع داري وک‪1111111111111111111111111111111111111‬ړي‪.‬‬
‫هللا تعالی (‪ )‬فرمایلي دي‪َ( :‬لَقْد َک اَن َلُک ْم َر ُسْو ُل ِهللا ُاْس َو ٌة َحَس َنٌة) ( سورة االح‪11‬زاب ایت‪ .)۲۱ :‬ژب‪11‬اړه‪ :‬یقین ‪ً1‬ا‪،‬‬
‫چې ستاسو لپاره رسول هللا (‪ )‬یوه ښه منونه ده‪.‬‬
‫بل ځای هللا تعالی (‪ )‬فرمایلي دي‪َ( :‬و َم ا َاَتاُک ُم الَّر ُسْو ُل َفُخ ْو ُذ ُه َو َم اَنَه اُک ْم َع ْن ُه َف اْنَتُهْو ا) ( س‪11‬ورة الحش‪11‬ر آیت‪:‬‬
‫‪ )۲۱‬ژباړه‪ :‬څه چې پیغمبر (‪ )‬تاسې ته درکوي هغه واخلئ‪ ،‬او د څه شي څخ‪11‬ه چې م‪11‬و من‪11‬ع ک‪11‬وي د هغ‪11‬ه‬
‫څخه منع شئ‪.‬‬
‫په قران کریم کې هللا تعالی پر مسلمانانو فرض کړي‪ ،‬چې تاسې د خپلو حاکم‪11‬انو‪ ،‬امران‪11‬و اط‪11‬اعت‬ ‫‪‬‬
‫وکړی پر مسلمانانو باندې د اولی االمر او حاکمانو اط‪11‬اعت ف‪11‬رض ک‪11‬ول ددې اس‪11‬جاب ک‪11‬وي‪ ،‬چې‬
‫اولی االمر او امیر به په ټولنه کې مو جود وي‪ ،‬که دې امیر وجود په ټولنه کې شرعًا ضروري نه‬
‫شي او مو جود نه وي‪ ،‬بیا د شارع له خوا د اطاعت د فرضیت هیڅ معنا نه لري‬

‫هللا تعالی (‪ )‬فرمایلي دي‪َ( :‬یَآُّیَهاَّلِذ ْیَن آَم ُنْو ا َاِط ْیُع وا َهللا َو اِط ْیُع و الَّرُس ْو َل َو ُاولی اَاْلْم ِر ِم ْنُک ْم ‪ )...‬ژب‪11‬اړه‪ :‬اې‬
‫مؤمنانو! تاسې د هللا او د رس‪11‬ول او دخپل‪11‬و مس‪11‬لمانانو حاکم‪11‬انو حکم وم‪11‬نئ‪ .‬ن‪11‬و د ذک‪11‬ر ش‪11‬وي آیت کریم‪11‬ه د‬
‫مؤمنانو څخه دا غوښتنه کوي‪ ،‬چې دوی دې د خپلو حاکمانو څخه اطاعت وکړي او د امر خاوندان د راجح‬
‫قول په اساس هغه حاکمان دي‪.‬‬
‫همدا راز طربي (‪ )‬لیکی‪ :‬حق ته ډې‪11‬ره ن‪11‬ږدې وین‪11‬ا د هغ‪11‬ه چ‪11‬اده چې هغ‪11‬ه وایی‪ ( :‬اولی االم‪11‬ر او‬ ‫‪‬‬
‫حاکمان په هغه څه کې دي ‪ ،‬چې د هللا تعالی اطاعت او مسلمانانو اطاعت وي)‪.‬‬
‫په حکومت د یو شرعي نظام په التزام د داسې امام ټاکنه او مو جودتیا موقوف دی‪ ،‬چې خل‪11‬ک يې‬ ‫‪‬‬
‫اطاعت وکړي‪ ،‬همدا تیر سوي دلیل ددې دئ‪ ،‬چې په امت د اسالمي حاکم ټاکنه واجب ده‪ ،‬دا ځکه‬
‫که چېري د شرعي حکومت جوړښت د امام په جوړښت موقف نه شي نو بیا ب‪1‬ه حک‪1‬ومت پ‪1‬ورې‬
‫ځکه مقید نه سي چې دوئ به هللا تعالی له خوا پر دوئ الزمي واجب ته شاکړي وي‪.‬‬
‫هللا تعالی خپل پیغمبر ته حکم کړئ‪ ،‬چې د مسلمانانو پ‪11‬ه منځ کې ش‪11‬رعت بان‪11‬دې حکم ک‪11‬وه او د هللا‬ ‫‪‬‬
‫تعالی (‪ )‬له خوا دا حکم یوازې په رسول هللا (‪ )‬پورې خاص نه دئ‪ ،‬نه هم دخصوص دلیل شته‪،‬‬
‫نو دا حکم ټولو مسلمانانو ته تر قیامته پ‪11‬ورې ش‪11‬امل دی او ددې حکم څخ‪11‬ه مقص‪11‬د د خالفت اقام‪11‬ه‬
‫کول دي ځکه چې د خالفت په توسط سره شرعي احکام تطبیق کېږي او اسالم دعوت به عالم ته‬
‫رسیږي ‪ ،‬نو په کومو آیاتونو کې چې دحکم کولو یادونه شوي وي دا آیاتونه په حقیقت کې د خلیفه‬
‫په ټاکلو او د اسالمي حکومت په جوړول‪1‬و بان‪1‬دې داللت ک‪1‬وي ن‪1‬و د خلیف‪1‬ه ټاکن‪1‬ه ب‪1‬ه پ‪1‬ه مس‪1‬لمانانو‬
‫باندې فرض وي ‪.26‬‬

‫_________________________________________‬
‫‪26‬‬
‫اسالم سیاسي او اداري نظام ص‪.۱۴۰ -‍۱۳۹ :‬‬

‫‪۱۷‬‬
 ‫دوهم جز‪ :‬د اسالمي دولت د رئیس ټاکنه د احادیثوپه رڼاکې‬
‫رسول هللا (‪ )‬فرمایلي دي‪( :‬من مات ولیس في عنقه بیعة ما میته جاهلیة)‪ .‬ژباړه ‪ :‬څوک چې په داسې ح‪1‬ال‬
‫کې مړ سي‪ ،‬چې دده په غاړه دامیر بیعت نه ؤ د جاهلیت په مرګ مړ شوئ یعنې د هغ‪11‬ه چ‪11‬ا س‪11‬ره مش‪11‬ابهت‬
‫ل‪1111111111111‬ري ک‪1111111111111‬وم چې د ج‪1111111111111‬اهلیت پ‪1111111111111‬ه م‪1111111111111‬رګ م‪1111111111111‬ړ ش‪1111111111111‬وي وي‪.‬‬
‫عالمه محمود خالدي لیکلي دي‪ :‬ذکر شوی حدیث په دې خ‪11‬بره دلیل دی چې د خلیف‪11‬ه ټاک‪11‬ل واجب دي او دا‬
‫ځکه چې نبي کریم (‪ )‬ددې بدي بیان کړې‪ ،‬چې یو مسلمان په داسې حال کې مړ شي چې د یو خلیف‪11‬ه س‪11‬ره‬
‫د ده بیعت نه وي سوی‪ ،‬دا ددې غوښتنه کوي چې د اسالمي دولت په سر کې دې ی‪11‬و رئیس او مش‪11‬ر وج‪11‬ود‬
‫ولري او د امت نمایندګان دې ور سره د امت لخوا د نماینده په صفت بیعت وکړي چې دا مشر به د بیعت نه‬
‫وروسته د مسلمانانو څخه په حکومت او اقتدار کې نیابت کوي‪ ،‬داس‪11‬ي خلیف‪1‬ه او ح‪11‬اکم ټاک‪11‬ل پ‪11‬ه امت بان‪11‬دې‬
‫شرعًا واجب دي‪.‬‬
‫بل ځای رسول هللا (‪ )‬فرمايلي دي‪( :‬السلطان ظل هللا ی‪11‬اوي الیه ک‪11‬ل مظل‪11‬وم من عب‪11‬اده ف‪11‬اذا اع‪11‬دل ک‪11‬ان ل‪11‬ه‬
‫الج‪1‬رو وعلی العیه الش‪1‬کر)(بخ‪1‬اري‪ .)۱۹۹۷،‬ژب‪1‬اړه ‪ :‬اس‪1‬المي دولت او ع‪1‬ادل پاچ‪1‬ا د ځمکي پ‪1‬ر مخ د هللا‬
‫تعالی د رحمت سیوری دئ‪ ،‬چې د هللا تعالی د بندګانو هر مظل‪1‬وم ورت‪1‬ه د خپ‪1‬ل ح‪1‬ق د حاص‪1‬لولو پ‪1‬ه خ‪1‬اطر‬
‫رجوع کوي‪ ،‬که چېري دا حاکم انص‪11‬اف وک‪1‬ړي او مظل‪1‬وم ت‪1‬ه خپ‪1‬ل ح‪1‬ق حوال‪1‬ه ک‪1‬ړي‪ ،‬ن‪1‬و اج‪1‬ر ب‪1‬ه ورت‪1‬ه‬
‫ورکړل شي‪ ،‬په مسلمانانو باندې د داسې حاکم د عدل او انصاف شکر واجبیږي‪ .‬په ذکر شوي ح‪11‬دیث کې د‬
‫عادل حاکم وظیفه ذکر شوې چې ده ته به مظلوم رجوع کوي‪ ،‬او مظلوم ته به خپل ح‪11‬ق ورک‪11‬وي‪ ،‬د دې ن‪11‬ه‬
‫هم د اسالمي حکومت او اسالمي امیر ضرورت او اهمیت واضح شو ‪.27‬‬

‫پنځم مطلب‪ :‬د دولت د رئیس مسولیتونه او وجایب‬

‫وروسته له دې څخه چې د دولت د رئیس د خلکو لخوا و ټاکل شي‪،‬په هغو موا صفاتو چې کوم چې د دولت‬
‫د رئیس لپاره تعین شوی نو د دولت مشر د یو مسؤل په صفت ځینې وجایب او مسؤلیتونه په غاړه لري چې‬
‫د هغو له جميل څخه د امام ماوردي (‪ )‬په خپل کتاب کې احکام السلطانیه کې مهم او عام ‪ ۱۰‬مسؤلیتونه په‬
‫تفصیيل ډول ذکر کړي چې مو دلته د هغو د تفصیل څخه صرف نظر کوو او یوازې یې نومون‪11‬ه ذک‪11‬ر ک‪11‬وو‬
‫‪.28‬‬
‫‪ .1‬د دین ساتنه‪.‬‬
‫‪ .2‬د هیواد څخه دفاع‪.‬‬

‫____________________________________‬
‫‪27‬‬
‫اسالم سیاسي او اداري نظام ج‪ ۱‬ص‪۱۵۳‬‬

‫‪28‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪۱۰۶‬‬

‫‪۱۸‬‬
 ‫‪ .3‬امنیت قایمول‪.‬‬
‫‪ .4‬جهاد کول‪.‬‬
‫‪ .5‬عدل او انصاف کول‪.‬‬
‫‪ .6‬حدود جاري کول‪.‬‬
‫‪ .7‬د زکات او صدقو را ټولول‪.‬‬
‫‪ .8‬د بیت المال ساتنه‪.‬‬
‫‪ .9‬کار اهل کار ته سپارل‪.‬‬
‫‪ .01‬د کارونو او حاالتو څارنه ‪ :‬د کارونو او حاالتو پوښتنه او څارن‪11‬ه ک‪11‬ول‪ ،‬ت‪11‬ر څ‪11‬و د سیاس‪11‬ی چ‪11‬ارو او د‬
‫ملت له کارونو څخه باخبره وي‪ ،‬عیش او عرشت او یا فردي عبادت به ډېر ځان نه مرصوفوي‪.‬‬

‫شپږم مطلب‪ :‬د دولت د رئیس حقوق په رعیت باندې‬

‫عادل حکمران ته په اسالم کې سپېڅلې درجه ورکول کېږي او رسول هللا (‪ )‬د هغه د خیر غوښتنه د دين‬
‫جزء ګڼلې ده امام م‪11‬اوردي او اب‪11‬ویعلي حنبلي ویلي دي‪ :‬ک‪11‬وم حکم‪11‬ران چې د خپ‪11‬ل رعیت د هغ‪11‬و د حقوق‪11‬و‬
‫پاملرن‪11‬ه ک‪11‬وي د کوم‪11‬و یادون‪11‬ه چې م‪11‬وږ ترمخ‪11‬ه وک‪11‬ړه ن‪11‬و پ‪11‬ه رعیت د هغ‪11‬ه دوه ډول‪11‬ه حق‪11‬وق واجب‪11‬ېږي‪.‬‬
‫‪ .1‬داچې د هغه تابعداري به کوي‪.‬‬
‫‪ .2‬داچې له هغه سره به مرسته کوي ترڅو چې د هغه حالت بدلون نه وی موندلی‪.‬‬
‫بدرالدین ابن جماعه (‪ )‬چې پ‪1‬ه ‪ ۷۳۳‬ه ک‪1‬ال کې وف‪11‬ات ش‪1‬وی‪ ،‬پ‪1‬ه خپ‪1‬ل کت‪1‬اب کې تحریراالحک‪1‬ام في ت‪1‬دبیر‬
‫االسالم کې ليکلي دي چې د خلیفه په امت باندې لس ډوله حقوق دي چې دهغه ادا کول په ملت بان‪11‬دې واجب‬
‫‪29‬‬
‫دي چې په لنډ ډول ور څخه یادونه کوو‪.‬‬
‫‪ .1‬په پټه او ښکاره د خلیفه د خیر غوښتنه‪.‬‬
‫‪ .2‬د هغه سره مرسته کو ل‪.‬‬

‫___________________________‬
‫‪29‬‬
‫محمد شریف رحماني‪ ،‬هماغه اثر ص‪.۲۴۷ :‬‬

‫‪۱۹‬‬
 ‫‪ .3‬د زړه له کومي د هغه تابعداري کول‪.‬‬
‫‪ .4‬د هغه احترام کول‪.‬‬
‫‪ .5‬د ښي خبري او رېدل او د بدې خبرې نه منل او د اشتباهاتو په لوري یې متوجه کول‪.‬‬
‫‪ .6‬هغه د ټولو سازشونو څخه خبرول‪.‬‬
‫‪ .7‬د دولتي مامورینو او منصبدارانو د کړنو څخه یې خبرول‪.‬‬
‫‪ .8‬د ملت د بهبود په کارونو کې د هغه الس نیوی کول‪.‬‬
‫‪ .9‬خلک د هغه مرستي تعاون او میني ته تیارول‪.‬‬
‫‪ .10‬په ژبه او علم سره د هغه څخه دفاع کول‪.‬‬

‫اووم مطلب‪ :‬د رعیت حقوق د دولت په رئیس باندې‬

‫د اسالمي قانون په برابر د ریاست د اوسیدونکو ځینې حق‪11‬وق چې پ‪11‬ه د دولت پ‪11‬ه رئیس ی‪11‬ا ح‪11‬اکم بان‪11‬دې يي‬
‫‪30‬‬
‫لري د هغې څخه موږ په لنډ ډول سره یادونه کوو‪.‬‬
‫د ښاریانو د ځان‪ ،‬مال او ناموس ساتنه‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رعیت ته د ژوند د ضروریاتو برابرول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خلکو ته د شریعت په چوکاټ کې د ملکیت حق ورکول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د معذورو او کمزورو خلکو کفالت او ساتنه‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د شریعت په چوکاټ کې د جلسو او غونډو جوړول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اصل مجرم ته سزا ورکول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د یو سړي دجرم له کبله بل ته سزا نه ورکول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫وړیا او عام تعلیم‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د عامه رفاه بنیادي سهولتونه برابرول‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫_________________________________‬
‫‪30‬‬
‫پورتنۍ مرجع ص‪۲۴۹ :‬‬

‫‪۲۰‬‬
 ‫د قانون په چوکات کې خلکو ته شخصي آذادی ورکول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رعیت ته د صحت په برخه کې سهولتونه برابرول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د حرامو او ممنوعو اشیاوو بندول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د اس‪11‬الم س‪11‬پڅلی دین د س‪11‬رلوړۍ لپ‪11‬اره کوښ‪11‬ښ ک‪11‬ول‪ ،‬او همدارنک‪11‬ه د دین‪11‬داره او ف‪11‬رض شناس‪11‬و‬ ‫‪‬‬
‫اشخاصو مامورینو ټاکنه د منصفانه او او عادالنه اسالمي معشیت نافذول‪.‬‬

‫آتم مطلب‪ :‬دولت رئیس عزل کېدل‬

‫اګر که په اسالم کې د دولت رئیس د یوټاکلي او محدود وخت لپاره نه ټاکل کېږي تر څوپورې چې په هغه‬
‫کې کاري صالحیتونه موجود وي کوالی شي خپله دنده سرته ورسوي خو ددې خ‪11‬بري مطلب دان‪11‬ه دی چې‬
‫هیڅکله یې څوک له دغه منصب څخ‪11‬ه نش‪11‬ي ل‪11‬رې ک‪11‬والی د سکولرس‪11‬تي م‪11‬ادي نظ‪11‬امونو او اس‪11‬المي نظ‪11‬ام‬
‫‪31‬‬
‫ترمنځ د دولت د رئیس د کار په هکله دري شیان ډېر څرګند دي‪.‬‬
‫په ډیرو نظامونو کې یو شخص د یو محدود وخت لپاره ټاکل کيږي په دغه موده کې چې په ه‪1‬ر ی‪1‬و‬ ‫‪.1‬‬
‫بد او ناکاره کارالس پورې کړي دا چې د ولس لخو ا انتخاب شوی خپل وخت به پوره کوي البت‪11‬ه د‬
‫اسالم په نظام کې داسې نه ده که چېري د دولت د رئیس څخه د عزل اسباب رامنځته شي له خپلي‬
‫دندې څخه لري کېږي‪.‬‬
‫په نورو نظامونو کې د انتخاب معیار یواځې ک‪1‬اري کیف‪1‬ایت او ص‪11‬الحیت پ‪1‬ه نظ‪1‬ر کې نیول ش‪1‬وی‬ ‫‪.2‬‬
‫معنوي شخصیت اخالق او کرکتر په کې هیڅ رول نه لري البته د اسالم سپېڅلي نظام په رڼا کې د‬
‫مادي‪ ،‬فزیکي او کاري صالحیتونو تر څنګ د دولت د رئیس معنوي‪ ،‬دیني او اخالقي شخصیت ت‪11‬ه‬
‫اعتبار ور کړل شوی که چېرته داسې شي چې د دولت مشر معنوي شخص‪11‬یت ت‪11‬ر پوښ‪11‬تنې الن‪11‬دې‬
‫راشي له دندې څخه د ګوښه کېدو سبب ګرځي‪.‬‬
‫په ځینو نظامونو کې قیادت او زعامت یوې ک‪1‬ورنۍ او ی‪1‬ا ی‪1‬وې ډلې او تنظیم پ‪1‬ورې اړه پیداکوي د‬ ‫‪.3‬‬
‫زور په وسیله یې د خپل ملکیت په حوزه کې ساتي البته په اسالم کې دغ‪11‬ه ح‪11‬ق پ‪11‬ه ملت پ‪11‬ورې اړه‬
‫لري ‪ ،‬تاسې وینئ چې د راشده خالفت په دور کې د خلیفه انتخاب او نص‪11‬ب پ‪11‬ه ملت پ‪11‬ورې اړیک‪11‬ه‬
‫نیسي د خلیفه په وفات او شهادت یې او الدونو او کورنېو ته په میراث نه پات‪11‬ه ک‪11‬ېږي بلکې دوی‬
‫داسې خلک ورته معرفي کوي چې په پوهه‪ ،‬تقوا‪ ،‬دیانت کې تر هر چ‪11‬ا مخکښ وي‪ ،‬داچې د دولت‬
‫رئیس د ځانګړو شرائطو پر اساس رامنځته ک‪11‬ېږي ن‪11‬و ع‪11‬زل يې هم د ځ‪11‬انګړو اس‪11‬بابو پ‪11‬ر اس‪11‬اس‬
‫صورت نیسي چې په الندې ډول یې تر څېړنې الندې نېسو‪.‬‬

‫_____________________________________‬
‫‪31‬‬
‫محمد شریف رحماني‪ ،‬هماغه اثر ص‪.۲۵۸ :‬‬

‫‪۲۱‬‬
 ‫لومړی جز‪ :‬د عزل اسباب‬
‫ابن حجر عسقالني په فتح الباري دوهم ټوک (‪ )۱۱۱‬مخ کې په دې توګه داسې ویلي دي د عزل اسباب پ‪11‬ه‬
‫‪32‬‬
‫دوه ډوله دي‬
‫په عدالت کې جرحه‬ ‫‪.1‬‬
‫الف‪ :‬کفر بواح او مرتد کېدل‪ :‬که چېري د اسالمي ریاست ولسمشر د اسالم څخه مرت‪11‬د او د کف‪11‬ر‬
‫کلیمه ووایې او یا پ‪11‬ه داس‪11‬ې عم‪11‬ل الس پ‪11‬ورې ک‪11‬ړي چې ښ‪11‬کاره کف‪11‬ر وي او ی‪11‬ا کف‪11‬ري او الح‪11‬ادي‬
‫نظریاتو د واکمنۍ لپاره هلي ځلي پیل کړي په دغو ټولو صورتونو کې پ‪1‬ه ق‪1‬انوني او ش‪1‬رعي توګ‪1‬ه‬
‫معزول ګڼل کېږي او اطاعت کول یې حرام دی د اسالمي امت ټولو پوهانو په اتف‪11‬اق ک‪11‬افردی او د‬
‫اسالمي حکومت مشر نشي ټاکل کېدی او که چېري د مشر تابه په دوران کې ک‪11‬افر ش‪11‬ي مع‪11‬زول‬
‫کڼل کېږي‪.‬‬
‫ب‪ :‬د فسق‪ ،‬ظلم او بدعت په صورت کې که چېري د بیعت پر مهال ع‪11‬ادل ؤ د حک‪11‬ومت کول‪11‬و پ‪11‬ه‬
‫دوران کې په فسق او ظلم الس پورې کړ که چېري يې په عزل کولو سره په امت کې ک‪11‬ډودي ن‪11‬ه‬
‫رامنځته کېده نو ارو مرو دې عزل کړای شي البته د فتنې په صورت کې دې له ص‪11‬بر څخ‪11‬ه ک‪11‬ار‬
‫واخستل شي او د فسق په چارو کې دې ور څخه اطاعت نه کېږي‪.‬‬
‫ج‪ :‬د لمانځه ترک او د لمانځه د ضایع کولو په لوري دعوت او بلنه‪.‬‬
‫د‪ :‬د هللا تعالی په قانون او نظام فیصلي نه کول‪.‬‬
‫بدني نقص او نیمګړتیا‬ ‫‪.2‬‬
‫الفـ ـ لېونتوب‪ :‬ک‪1‬ه چ‪1‬ېري د اس‪1‬المي ریاس‪1‬ت لپ‪1‬اره د ی‪1‬و چ‪1‬ا س‪1‬ره بیعت وش‪1‬ې او بیا وروس‪1‬ته د‬
‫ریاست په دوران کې دایمي لېونی شي نو پر مسلمانانو باندې الزم دی د خپلو نمایندګانو په ذریع‪11‬ه‬
‫یې د مشر تابه له مقام څخه لري کړي‪.‬‬
‫ب ـ د ځینو حواسو فقدان‪ :‬که چېري د اسالمي حکمت مشر‪ ،‬په دواړو س‪11‬ترګو ړون‪11‬د ‪ ،‬ک‪11‬وڼ او ی‪11‬ا‬
‫ګونګ شي نو د عزل وړ بلل کېږي‪.‬‬
‫ج ـ د ځینو اندامونو فقدان‪ :‬که جېري داسالمي حکومت مشر‪،‬خپل دواړه السونه او ی‪11‬ا دواړه پښ‪11‬ې‬
‫له السه ور کړي وي د حکمت کولو حق نه لري د شریعت له حکم سره س‪11‬م مع‪11‬زول ګڼالی ش‪11‬ي دا‬
‫ځکه چې د دې اندامونو په نشتوالي سره جهاد‪ ،‬امامت او د فرامانونو د لیکلو څخه معزول ګرځي‪.‬‬
‫د ـ بندي کېدل‪ :‬که چېري د بیعت څخه وروسته د مس‪11‬لمانانو مش‪11‬ر د دښ‪11‬منانو الس ت‪11‬ه ورش‪11‬ي او‬
‫بندي يې کړي‪ ،‬که چېرې مسلمانان د ده د خالصون څخه ناامیده شي نو عزل کول یې الزم دي‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪32‬‬
‫محمد شریف رحماني‪ ،‬هماغه اثر ص‪.۲۶۱ :‬‬

‫‪۲۲‬‬
‫هه ـ په خپله استعفا کول‪ :‬امیر په خپله استعفاء کول دي په دې شرط چې د ده کارنه کول د ملت په زیان ن‪11‬ه‬
‫وي او بل داسي څوک به موجود وي چې د خالفت شرطونه پکې اوسي او خلک به پ‪11‬ري خ‪11‬وښ وي کن‪11‬ه د‬
‫پخواني امیر استعفا ء ګناه ګڼل کیږي‪.‬‬
‫و ـ مړینه‪ :‬د عزل آخرنی المل پخپله وفات او یا په فی سبیل هللا جهاد کې شهادت دی‬

‫‪۲۳‬‬
 ‫دوهم فصل‬
‫د اسالمي دولت رئیس (خلیفه) د ټاکلو الرې چارې‬
‫یو شخص سره د دینه چې په دې کې به د خالفت او مشری ټول شرایط م‪11‬و ج‪11‬ود وي‪ ،‬خ‪11‬و بیا هم ت‪11‬ر هغې‬
‫جایز خلیفه او مشر نه شي جو ړېد لی تر څو چې د ده ټاکنه په جایزې طریقې س‪11‬ره ن‪11‬وي ش‪11‬وې او دا مس‪11‬له‬
‫عقال او نقال د دواړو حیثیتونو نه ډېره مهمه ده‪ ،‬په دې اړه شاولي هللا(‪ )‬چې پ‪11‬ه (‪۱۱۷۶‬ه) ک‪11‬ال کې وف‪11‬ات‬
‫شوی لیکلي دي‪:‬‬
‫(که چېرته یو ش‪11‬خص او ی‪11‬ا دخواص‪11‬و ی‪11‬و ټ‪11‬ولۍ داس‪11‬ې وي چې پ‪11‬ه خپ‪11‬ل وخت کې د خالفت او د اس‪11‬المي‬
‫حکومت د مشرۍ په ص‪11‬فاتو متص‪11‬ف وي او دغ‪11‬ه ش‪11‬خص ت‪11‬ر ټول‪11‬و ن‪11‬ه غ‪11‬وره هم وي‪ ،‬خ‪11‬و بیا هم د داس‪11‬ې‬
‫شخص مشري نه ثابتیږي تر څو د ده ټاکنه د مسلمانانو لخوا په یوه ش‪11‬رعي ط‪11‬ریقي س‪11‬ره ن‪11‬وي ش‪11‬وي او دا‬
‫ځکه چې دغه موصوف شخص چې د بیعت او یا تسلط د الرې د مسلمانانو مشر جوړ نه شي نو ی‪11‬وازې پ‪11‬ه‬
‫صافت لرلو سره به د مسلمانانو په منځ کې خالفت ختم نه شي او نه به د خالفت نه را پیدا شوې فتنې ختمې‬
‫‪33‬‬
‫شي)‬
‫‪34‬‬
‫نو موږ کولی شو د دغې مسلې د وضاحت لپاره الزمه ده چې الندې ټکي په نظر کې ونسو‪:‬‬
‫ټول اهل سنت والجماعة په دې باوري دي چې پ‪11‬ه ق‪11‬رآن ک‪11‬ریم او نب‪11‬وي س‪11‬نتو کې د خلیف‪11‬ه تعین او‬ ‫‪.1‬‬
‫ټاکنې الرې چارې نه دي په ګوته شوي البته د مشر تابه او والیت په هکل‪11‬ه ع‪11‬ام نص‪11‬وص ش‪11‬ته ک‪11‬ه‬
‫چېري د قرآن کریم او نبوي سنتو په مبادیو کې ش‪11‬تون در ل‪11‬ودالی ن‪11‬و د رس‪11‬ول هللا (‪ )‬ت‪11‬ر رحلت‬
‫وروسته به اصحابو کرامو ارو مرو په ډاګه کړي وای ‪ ،‬په ثقیفه بني ساعده کې د اصحابو کرامو د‬
‫رایو د اختالف په شخص ؤ نه په انتخاب او ټول ټاکنو‪ ،‬په همدې توکه اهل سنت والجماعت پ‪11‬ه دې‬
‫باور لري چې په دې هکله کوم صراحت ندی شوی چې څوک به د رسول هللا ( ‪ )‬د خلیفه په تو ګه‬
‫دغه منصب سمبال کړي اګر که ځنې په دې باور دي چې د اب‪11‬وبکر ص‪11‬دیق د انتخ‪11‬اب ل‪11‬وري ت‪11‬ه د‬
‫رسول هللا (‪ ) ‬له خوا اشارې موجودې وي لکه د وفات په مرض کې پنځه وخته امامت مسؤلیت او‬
‫داسې نور‪.‬‬

‫____________________________________‬
‫‪33‬‬
‫اسالم سیاسي او اداري نظام ص‪‍۲۴۶ :‬‬
‫‪34‬‬
‫محمد شریف رحماني‪ ،‬هماغه اثر ص ‪۲۲۰‬‬

‫‪۲۴‬‬
‫هرکله چې په قرآن کریم او نبوي سنتو کې د دولت رئیس د ټاکنې څرګنده طریقه نه ده ښودل شوي‬ ‫‪.1‬‬
‫نو د خلیفه په عملي انتخاب کې موږ د اصحابو کرامو ځالنده روښانه دور ته مرا جع‪11‬ه ک‪11‬وو ک‪11‬وم‬
‫چې د قرآن کریم د عامو او څرګندو احکامو ت‪1‬ر څن‪1‬ګ عملي او اتف‪1‬اقي ک‪1‬ړنالره ده او ټ‪1‬ول امت او‬
‫مجتهدین امامان او اسالمي علماء پرې متفق دي‪.‬‬
‫هغه تګالره چې ابوبکر صدیق (‪ )‬او چې له هغه نه را وروس‪11‬ته خلیف‪11‬ه ګ‪11‬ان پ‪11‬رې ټاک‪11‬ل ش‪11‬وي ل‪11‬ه‬ ‫‪.2‬‬
‫تاریخي واقعیتونو څخه د خلیفه په ټاکنه او او انتخاب کې الندې اساسات تر سترګو کېږي‪:‬‬

‫الف ـ د اهل الحل والعقد د ملت د رایو څښتنانو له خوا د خالفت لپاره د اهل وړ ش‪11‬خص ن‪11‬امزد ک‪11‬ول او‬
‫ور سره بیعت او یا د موجوده خلیفه له خوا د ولي عهد په توګه د یو تن نومول‪ ،‬خو د ده ریاست به هلته‬
‫قانوني بڼه غوره کړي چې د خلیفه تر وفات وروسته ور سره خلک پ‪11‬ه خپل‪11‬ه خوښ‪11‬ه او رض‪11‬ا بیعت ور‬
‫سره وکړي‪.‬‬
‫ب ‪ -‬د نومول شوي خلیفه سره د عامو مسلمانانو بیعت‪ ،‬د خلکو خوښې او اعتماد او رایو یووالی دی‪.‬‬
‫ج ‪ -‬هغه ډله چې د خلیفه په نامزد کو لو کې رول لوبوي د اهل حل والعقد‪ ،‬اهل اجتهاد‪ ،‬اهل اختیار پ‪11‬ه‬
‫نومونو سره یادیږي‪.‬‬
‫د ‪ -‬د قاضي ابی یعلي حنبلي په رایه د خالفت انعقاد د اهل حل او عقد ل‪11‬ه اتف‪11‬اق او نظ‪11‬ر ن‪11‬ه پرت‪11‬ه نش‪11‬ې‬
‫رامنځته کېدای‪.‬‬
‫هـ ‪ -‬ولسي بیعت وروسته له هغې تر سره کېږي چې اهل حل او عقد د خلیفه په نومولو کې متف‪11‬ق ش‪11‬ي‬
‫خو خالفت به یې هلته قانوني بڼه غوره کوي چې ولسي ع‪1‬ام بیعت ص‪1‬ورت و م‪1‬ومي ک‪1‬ه ولس ورس‪1‬ره‬
‫بیعت وکړي خالفت یې صحت يیداکوي‪.‬‬
‫و ‪ -‬والیة العهد د خلیفه د ټ‪11‬اکنې بل‪11‬ه الره ده پ‪11‬دې توګ‪11‬ه چې پخ‪11‬وانۍ ولس مش‪11‬ر ی‪11‬و چات‪11‬ه وص‪11‬یت پاڼ‪11‬ه‬
‫ولیکي په دې شرط چې خپلو زامنو او خپلوان‪11‬و ت‪11‬ه ن‪11‬ه وي دا ک‪11‬ار د خالفت د ن‪11‬امزدۍ مفه‪11‬وم ل‪11‬ري ک‪11‬ه‬
‫چېري ور سره بیعت صورت و موند ښه تر ښه کنه زعامت یې شرعي بڼه نه غوره ک‪11‬وي د بیعت پ‪11‬ه‬
‫صورت کې د پخواني خلیفه تر مړېنې وروسته چارې سمبالولۍ شي‪.‬‬
‫لکه څرنګه چې د دولت رئیس به د اسالمي امت له افرادو څخه ټاک‪11‬ل ک‪11‬ېږي د خلیف‪11‬ه پ‪11‬ه انتخ‪11‬اب کې ملت‬
‫پوره صالحیت لري نو اوس ب‪1‬ه دا توض‪1‬یح ک‪1‬ړو چې هغ‪1‬ه الرې چ‪1‬ارې ک‪1‬ومې دي چې اس‪1‬المي امت یې د‬
‫خپل زعیم په ټاکلو کې ترېنه اس‪1‬تفاده ک‪1‬ړي‪ ،‬هغ‪1‬ه الرې چ‪1‬ارې چې ک‪1‬وم چې خلف‪1‬اءو راش‪1‬ېدینو ت‪1‬رې ګټ‪1‬ه‬
‫اخستي لکه ‪ :‬انتسابي‪ ،‬ولیعهد او انتخابي یا د شورا په طریقو‪ ،‬چې په راتلونکي فصل کې به په تفصيل ډول‬
‫بحث وکړو‪.‬‬

‫لومړی مبحث‪ :‬انتسابي یا د بیعت په طریقه د خلیفه ټاکل‬

‫سیاسی شورا په خپل ذات کې داسې یوه عام‪11‬ه قاع‪11‬ده ده‪ ،‬چې د امت غ‪11‬وره او منتخب ش‪11‬وو خلک‪11‬و بان‪11‬دې د‬
‫داسې شخص ټاکنه واجبوي‪ ،‬چې هغه د دوی د حاالتو سره مناسب وي او دا به هغه قوي ش‪11‬خص وي‪ ،‬چې‬
‫د لوړو مصالحو په خاطر د دولت سیاسي امور اقامه کوي او دا ځکه چې دا د شریعت د مقرراتو څخه ده‪.‬‬

‫‪۲۵‬‬
‫د شورا له خوا د یو مناسب شخص ټاکنه د امام ماوردي (‪ )‬د اشاري مطابق په اسالم کې یو مقرر او ث‪11‬ابت‬
‫اصل دی او دا د وجې د دې څخه چې هغه اهتمامي او غټ امور چې وخت یې تقاض‪11‬ا ک‪11‬وي مختل‪11‬ف الن‪11‬وع‬
‫دي او د خاصو مشخص‪11‬و عقلي‪ ،‬نفس‪11‬ي‪ ،‬اخالقي‪ ،‬علمي او کس‪11‬بي خبرتیا د اس‪11‬تعدادونو او کف‪11‬ایتونو تقاض‪11‬ا‬
‫کوي او د دې څخه وړاندې د فطري ملکې تقاضا کوي‪ ،‬چې دا فطري ملکه به د مشقتونو په بر داشت س‪11‬ره‬
‫قوي شوې وي‪ ،‬چې په دې سره به په نفس کې داسې یوه سیاسي تجربه را پیدا شوې وي‪ ،‬چې په هغې س‪11‬ره‬
‫به قادر وي په انجامولو د امورو د حکومت باندې دا هغه څه دي چې په دولت کې لوی حاکم د ټ‪11‬اکني س‪11‬ره‬
‫تعلق لري‪35 .‬په حقیقت کې دا هغه طریقه ده چې د امت مشران اهل الحل و العق‪11‬د ی‪11‬و ش‪11‬خص غ‪11‬وره ک‪11‬ړي‪،‬‬
‫اول خپله ور سره بیعت وکړي او بیایې ع‪1‬ام بیعت لپ‪1‬اره د ع‪1‬امو مس‪1‬لمانانو لپ‪1‬اره وړان‪1‬دې ک‪1‬ړي‪ .‬ن‪1‬و د دې‬
‫مبحث په لمړي مطلب کې به بیعت پېژنده په دوهم مطلب کې به بیعت سیاسی مفهوم اوپ‪11‬ه دریم مطلب کې‬
‫به د بیعت ضرورت او په څلورم مطلب کې به د بیعت دالیل او په پېنځم مطلب کې ب‪11‬ه د بیعت ط‪11‬ریقي او‬
‫په شپږم مطلب کې به د بیعت سببونه او ډولونه او په آخر کې به د حضرت اب‪11‬وبکر ص‪11‬دیق (‪ )‬س‪11‬ره بیعت‬
‫او د ده ټاکنه تر بحث الندې ونسم‪.‬‬

‫لمړی مطلب‪ :‬بیعت پېژندنه‬

‫الف‪ :‬لغوي پېژنده‬

‫د لغت له مخي د بیعت کلمه په دوو معنا ګانو سره راځي‪ )۱( :‬په اطاعت کولو باندې د یو چاسره لوظ کول‪.‬‬
‫(‪ )۲‬یو ځل سودا کول‪ .‬د بایعته کلمه په دواړو معنا ګانو بان‪11‬دې را ځي او (تب‪11‬ایع) هم داس‪11‬ې دی‪ ،‬هللا (‪ )‬ف‪11‬ر‬
‫مایلي دي‪ِ( :‬إَّن اَّلِذ ْیَن ُیَبا ِیُعْو َنَک ِاَّنَم ا ُیَباِیُعْو َن َهللا َیُد ِهللا ُفوَق َایِد ْیِهْم ) (د فتح سورت ‪ ۱۰‬ایت)‬
‫ژباړه‪ :‬بېشکه هغه کسان چې له تا سره بیعت (لوظ) کوي بېشکه دوی له هللا () سره لوظ کوي‪.‬‬
‫ب‪ :‬اصطالحي پېژندنه‬

‫بیعت یوه شرعي کلمه ده چې د امام او رعیت ترمنځ صورت نيسي او په رعیت باندې د امام خ‪11‬بره من‪11‬ل او‬
‫د هغې ته تابع کېدل الزم وي‪ ،‬له بیعت څخه موخه د تابعدارۍ لوظ دي‪ ،‬پ‪11‬ه ع‪11‬ام ډول د بیعت لپ‪11‬اره زی‪11‬ات‬
‫تعریفات شوي د هغو څخه یې په الندې ډول دي‪:‬‬

‫________________________________‬
‫‪35‬‬
‫اسالم سیاسي او اداري نظام ج‪ ۱‬ص‪۲۳۳ ‍:‬‬

‫‪۲۶‬‬
‫د اهل الحل والعقد اشخاص را جمع کېدل‪ ،‬او د هغه چ‪11‬ا ام‪11‬ام ج‪11‬وړول چې پ‪11‬ه ده کې د ام‪11‬ام ټ‪11‬ول‬ ‫‪‬‬
‫شرطونه پوره وي بیعت دی‪.‬‬

‫په اطاعت سره لوظ کول‪ ،‬ګویا که بیعت کوونکی خپل امیر ت‪11‬ه ل‪11‬وظ ورک‪11‬وي چې د خپ‪11‬ل ځ‪11‬ان او‬ ‫‪‬‬
‫نورو په مسلمانانو په کارونو کې به خپل نظر هغه ته سپاري او په هیڅ کار کې به ور سره شخړه‬
‫نه کوي او په کوم کار باندې چې د امیر له لوري مکلف کړل شي که آس‪11‬انی وي او ی‪11‬ا س‪11‬ختي کې‬
‫خبره به یي مني ( عالمه ابن خلدون‪،‬بیعت تعریف)‬

‫دوهم مطلب‪ :‬بیعت سیاسي مفهوم‬

‫بیعت سیاسي مفهوم دادی چې د خلکو او رهبر تر منځ تړون کېږي چې مشر ب‪11‬ه د خلک‪11‬و خ‪11‬دمت ک‪11‬وي او‬
‫خلک به یې اطاعت کوي‪ ،‬بیعت یوازې د مشر د ټاکنې لپاره نه بلکې د مشر تابه پ‪11‬ه اوږدو کې ت‪11‬ل ن‪11‬وی او‬
‫تکرارېږي او د نویو پېښو شویو واقعاتو له امله تائید او تکمیلیږي‪ ،‬ممکن ی‪11‬و ملت ل‪11‬ه خپ‪11‬ل مش‪11‬ر س‪11‬ره پ‪11‬ه‬
‫مادې حاالتو کې بیعت وکړي ی‪11‬ا د دښ‪11‬من د حملې او مهم‪11‬و رب‪11‬ړو پ‪11‬ر وخت خ‪11‬و پ‪11‬ه رواني لح‪11‬اظ پ‪11‬ر بیعت‬
‫ټېنګ درېدل او پابندي باید وا ازمایل شي او خلک په نننۍ اصطالح سره سحنې ته راووېستل شي‪.‬‬

‫دریم مطلب‪ :‬د بیعت ضرورت‬

‫اسالم مبارک دین کې د دولت مشر یا خلیفه ټ‪11‬اکلو لپ‪11‬اره بیعت او د ولس خوښ‪11‬ه آساس‪11‬ي ش‪11‬رط دئ ‪ ،‬اس‪11‬الم‬
‫هغه چاته د مشري اجاز ه ور کوي چې د دولت د مشر د شرطونو تر څن‪11‬ګ د ملت ور بان‪11‬دې رض‪11‬ا وي او‬
‫په خپله خوښه ور سره بیعت وکړي‪ ،‬د خلیفه او مشر لپاره ش‪11‬رعًا بیعت ض‪11‬روري دی‪ .‬حض‪11‬رت عم‪11‬ر (‪)‬‬
‫ویلي دي‪ :‬څوک چې د مسلمانانو له مشورې او اعتماد نه غیر امیر و ګرځېد‪ ،‬نو دا قتل کړئ معلومه ش‪11‬وه‬
‫چې سنت طریقه داده چې د مسلمانانو په شورا او رضاء سره مشر وټاکل شي‪.‬‬
‫ابن قدامه (‪ )‬وایي‪ :‬د چا په مشرۍ او بیعت باندې چې مسلمانانو اتف‪11‬اق وک‪11‬ړ د هغ‪11‬ه ام‪11‬امت ث‪11‬ابت ش‪11‬و او د‬
‫هغه سره مرسته کول وا جب دي‪ .‬د اسالمي دولت مشرۍ او خالفت لپاره د مس‪11‬لمانانو بیعت اساس‪11‬ي ش‪11‬رط‬
‫دئ‪ ،‬د عامو مسلمانانو په ر ضا به خلیفه ټاکل کېږي‪ ،‬ځکه چې دا عقد هم د نورو عقدونو په ش‪11‬ان د رض‪11‬ا‬
‫او اختیار سره تړل کېږي‪ ،‬په زور سره بیعت نه صحیح کېږي ټ‪11‬ول اس‪11‬المي علم‪11‬اء وایي‪ :‬د مس‪11‬لمانانو د‬
‫رض‪1‬ا او خوښ‪1‬ۍ او بیعت پرت‪1‬ه د دولت مش‪1‬ر نس‪1‬ي ټاک‪1‬ل کې‪1‬دی‪ ،‬هغ‪1‬ه کس ب‪1‬ه د دولت مش‪1‬ر وي چې ع‪1‬ام‬
‫مسلمانان به پرې رضا وي او بیعت ور سره وکړي‪.‬‬

‫څلورم مطلب‪ :‬د بیعت دالیل‬

‫د بیعت غوښتنه او اخیستل د قران کریم‪ ،‬اح‪11‬ادیثو او د اس‪11‬المي امت د اجم‪11‬اع پ‪11‬ه سلس‪11‬له کې ش‪11‬رعي دالی‪11‬ل‬
‫لري‪ ،‬موږ کولی شو چې په لنډ ډول یې یادونه وکړو‪:‬‬
‫قران کریم‪ :‬په قران کریم کې ډیر ایاتونه راغلي چې د بیعت جواز را ښيي په شپږم هجري کال کې‬ ‫‪.1‬‬
‫کله چې په حدیبه کې د حضرت عثمان (‪ )‬د وژلو خبر خپور شو نبي کریم (‪ )‬له اصحابو څخ‪11‬ه د‬
‫رسښېندنې بیعت واخیست هللا تعالی فرمايلي دي (ِإَّن اَّلِذ ْیَن ُیَبا ِیُعْو َنَک ِاَّنَم ا‬

‫‪۲۷‬‬
‫ُیَباِیُعْو َن َهللا َیُد ِهللا ُفوَق َایِد ْیِهْم ) (د فتح سورت ‪ ۱۰‬ایت) ژباړه‪ :‬بېش‪11‬که هغ‪11‬ه کس‪11‬ان چې ل‪11‬ه ت‪11‬ا س‪11‬ره‬
‫بیعت (لوظ) کوي بېشکه دوی له هللا (‪ )‬س‪11‬ره ل‪11‬وظ ک‪11‬وي‪ ،‬د هللا س‪11‬بحانه و تع‪11‬الی الس د هغ‪11‬و ت‪11‬ر‬
‫السو لوړ پروت دئ‪.‬‬
‫په همدې ډول هللا (‪ )‬په ب‪11‬ل ځ‪11‬ای کې فرم‪11‬ایلي ( َّلَق ْد َر ِض َی ُهللا َع ِن اْلُم ْؤ ِم َنْیَن ِاْذ ُیَباِیُع وَن َک ) ژب‪11‬اړه‪:‬‬
‫بېشکه هللا تعالی (‪ )‬خوښ او خوشحاله شو له مؤمنانو نه کله یې چې له تا سره بیعت وکړ‪.‬‬
‫احادیث‪ :‬له احادیثو څخه دا په ډاګه کېږي چې رسول (‪ )‬د اسالمي دولت ټنګښت او د هج‪11‬رت ل‪11‬ه‬ ‫‪.2‬‬
‫مخه په دوو ځایونو کې بیعت اخستی د عقبي لمړی او دوهم ځل تړون بیعت‪ ،‬امام بخ‪11‬اري پ‪11‬ه خپ‪11‬ل‬
‫سند سره بن صامت روایت داسې نقل ک‪11‬ړی دی (م‪11‬وږ پیغم‪11‬بر (‪ )‬راوبلل‪11‬و ن‪11‬و م‪11‬وږ ورس‪11‬ره بیعت‬
‫وکړ‪ ،‬دی په خپله وایي چې موږ نه نبي اکرم (‪ )‬ژمن‪11‬ه واخس‪11‬ته چې تاس‪11‬ې ب‪11‬ه لم‪11‬ا س‪11‬ره د س‪11‬مع او‬
‫اطاعت بیعت کوئ په اسانۍ او سختۍ او په خوښۍ او نا خوښۍ ستاس‪11‬ې کې او بل‪11‬ه داچې تاس‪11‬ې ب‪11‬ه‬
‫نورو خلکو ته په خپل ځان ترجیح ورکوئ او هم به د اسالمي امیرانو سره مخالفت ن‪11‬ه ک‪11‬وئ مګ‪11‬ر‬
‫داچې تاسې د دوی نه په ښکاره کفر په س‪1‬ترګو ووی‪1‬نئ چې تاس‪1‬ې ت‪1‬ه پ‪1‬ه کې د هللا تع‪1‬الی ل‪1‬ه ل‪1‬وري‬
‫ښکاره دلیل وي)‪.‬‬

‫د مکي له فتحې نه وروسته رسول (‪ )‬ل‪11‬ه نارین‪11‬ه ؤ او ښ‪11‬ځینه ؤ س‪11‬ره بیعت وک‪11‬ړ‪ ،‬پ‪11‬ه یوح‪11‬دیث ش‪11‬ریف کې‬
‫داسې راغلي دي (هر چا چې له یوه اسالمي رهبر سره د زړه په مینه بیعت وک‪11‬ړ او خپ‪11‬ل الس یې هغ‪11‬ه ت‪11‬ه‬
‫ور اوږد کړ له خپلې وسې سره سم دې د هغه اطاعت وکړي‪ ،‬که چېرته له ده نه وروسته بل څ‪11‬وک راغی‬
‫چې له ده سره یې پدې کار کې دعوه درلوده نو د وروس‪11‬تني غ‪11‬اړه ور غوڅ‪11‬ه ک‪11‬ړئ‪ ،‬د اص‪11‬حابو کرام‪11‬و ل‪11‬ه‬
‫وخته تر ننه پورې ټول امت د بیعت په اخستلو اتفاق کړی دی‪.‬‬

‫پېنځم مطلب‪ :‬دبیعت د کولو طریقي‬

‫د خلیفه سره بیعت تر سره کولو تر ټولو غټ شرط د عامو مسلمانانو رضا او د دوی له خوا ټاکنه ده چې دا‬
‫عقد هم د نورو عقدونو په ش‪1‬ان د رض‪1‬ا او اختیار س‪1‬ره ت‪1‬ړی دي چې بیل‪1‬ه رض‪1‬ا س‪1‬ره دا بیعت ن‪1‬ه ص‪1‬حیح‬
‫کېږي‪ ،‬نو علماوو کرامو د خالفت په عقد کې د امت اک‪1‬رار او ن‪1‬ا خوښ‪1‬ي ن‪1‬ا ج‪1‬ائز بللي ده‪ ،‬ځک‪1‬ه چې دا د‬
‫مسلمانانو حق دئ او دا جائز نه ده چې یو څوک دې نور خلک د دوی د رضا پرته په دې کار سره مجبوره‬
‫کړي بلکې هر کس په خپله خوښه او اختیار سره‬

‫‪۲۸‬‬
‫راځي او د آمر یا خلیفه سره د ده پر خلیفه کېدو بیعت کوي‪ ،‬کله چې عام مسلمانان د خلیف‪11‬ه س‪11‬ره پ‪11‬ه خپل‪11‬ه‬
‫خوښه او رضا سره بیعت کولو ته اماده شول نو بیا بیعت په الندې طریقو بر سره کېږي‪:‬‬
‫په خبرو او الس ورکولو سره بیعت‪ :‬دا هغه طریقه ده چې عام مسلمانان به خلیف‪11‬ه ت‪11‬ه الس پ‪11‬ه الس‬ ‫‪.1‬‬
‫کې ورکوي او د هغه سره به د هغه د خالفت پر ټاکلو او اط‪11‬اعت ق‪11‬ولي او فعلي وع‪11‬ده ک‪11‬وي‪ ،‬لک‪11‬ه‬
‫څرنګه چې هللا تعالی د رسول (‪ )‬د بیعة الرض‪11‬وان د بیعت توص‪11‬یف ک‪1‬وي‪ِ( :‬إَّن اَّل ِذ ْیَن ُیَب ا ِیُعْو َن َک‬
‫ِاَّنَم ا ُیَباِیُعْو َن َهللا َیُد ِهللا ُفوَق َایِد ْیِهْم ) (د فتح سورت ‪ ۱۰‬ایت) ژباړه‪ :‬بېشکه هغه کسان چې له تا سره‬
‫بیعت (لوظ) کوي بېشکه دوی له هللا (‪ )‬س‪11‬ره ل‪11‬وظ ک‪11‬وي‪ ،‬د هللا س‪11‬بحانه و تع‪11‬الی الس د هغ‪11‬و ت‪11‬ر‬
‫السو لوړ پروت دئ‪.‬‬
‫یوازې په خبرو سره بیعت کول‪ :‬رسول (‪ )‬به د ښځو سره یوازې په وینا بیعت کاوه‪ ،‬رسول (‪ )‬د‬ ‫‪.2‬‬
‫ام عماره خاوند (‪ )‬ته وفرمایل‪( :‬قد بایعتهما علی ما با یعتکم علیه‪،‬إِّنْي ال اص‪11‬افح النس‪11‬اء)‪ .‬ژب‪11‬اړه‪:‬‬
‫ماله دوی سره په هغه څه بیعت وکړ ‪ ،‬چې ستا سره مې کړی‪ ،‬خو زه ښځوته الس نه ورکوم‪.‬‬
‫د خط او لیک په واسطه بیعت کول‪ :‬ځېنې وخت دا سې هم وي چې د خلیفه سره مسلمانان د بیعت‬ ‫‪.3‬‬
‫کولو ته نشي حاضرېدای‪ ،‬نو په هغه وخت کې کولی شي چې د خط او لیک پ‪11‬ه واس‪11‬طه خپ‪11‬ل بیعت‬
‫وه خلیفه ته را ولېږي لکه څرنګه چې نبي (‪)‬ته د حبشې څخه نجاشي باچا په خپل خط کي داس‪11‬ي‬
‫لیکلي وه‪َ( :‬و َقْد َباَیْع ُتَک َو َباَیُع ُت اْبَن َع ِّمَک َو َاْس َلْم ُت َعلی َیْد ی ‪ِ1‬ه هللا َر ِّب اْلَع اَلِم ْیَن )‪ .‬ژب‪11‬اړه‪ :‬م‪11‬ا س‪11‬تا‬
‫سره او ستا د تره زوی سره بیعت کړی او ما ده په الس بان‪11‬دې اس‪11‬الم منلی‪ ،‬خ‪11‬اص د هللا (‪ )‬لپ‪11‬اره‬
‫چې د مخلوقاتو رب دئ‪.‬‬

‫شپږم مطلب‪ :‬د بیعت اسباب او ډولونه‬

‫په نوموړي مطلب په لمړي جز کې ب‪11‬ه د بیعت پ‪11‬ه اس‪11‬بابو او پ‪11‬ه دوهم ج‪11‬ز کې ب‪11‬ه د بیعت پ‪11‬ه ډولون‪11‬و بحث‬
‫وکړم‪.‬‬

‫لمړی جز‪ :‬د بیعت اسباب‬

‫هغه سببونه چې له وجی یې د نوي خلیفه سره بیعت تر سره کېږي په الندې ډول يې یادونه کوو‪:‬‬

‫د مخکیني تعین شوي خلیفه مړینه‪ :‬د ن‪11‬وي خلیف‪11‬ه س‪11‬ره هغ‪11‬ه وخت بیعت کې‪11‬دای ش‪11‬ي چې مخک‪11‬نی‬ ‫‪.1‬‬
‫تعین شويی خلیفه په داسې حال کې مړ شي چې بل کس يې د خلیفه په بوګه نوي معرفي کړی‪ ،‬لکه‬
‫د رسول (‪ )‬له رحلت څخه وروسته د سیدنا ابوبکر صدیق (‪ )‬د بیعت کولو طریقه‪.‬‬
‫د مخکني تعین شوي خلیفه عزل کېدل‪ :‬کله چې مخکنی ټاکل شوی خلیف‪11‬ه ی‪11‬و ل‪11‬ه هغ‪11‬و س‪11‬ببو څخ‪11‬ه‬ ‫‪.2‬‬
‫عزل شي چې د خلیفه د عزل کېدو لپاره ټاکل شوي دي‬

‫‪۲۹‬‬
‫د مخکني تعین شوي خلیفه په ژوند کې د بل ټاکل شوي خلیفه لپ‪11‬اره بیعت اخس‪11‬تل‪ :‬هغ‪11‬ه و خت چې‬ ‫‪.3‬‬
‫مخکنی ټاکل شوی خلیفه په خپل ژوند کې بل کس له ځان څخه وروسته د خلیفه په توګه و ټ‪11‬اکي او‬
‫د عامو مسلمانانو څخه د ده لپاره بیعت واخلي لکه س‪11‬یدنا اب‪11‬وبکر ص‪11‬دیق (‪ )‬چې د ام‪11‬یر المؤم‪11‬نین‬
‫عمر (‪ )‬لپاره يې د عامو خلکو څخه بیعت واخیستی‪.‬‬
‫د مخکني تعین شوي خلیفه د م‪1‬رګ پ‪1‬ه ح‪1‬الت کې د ټاک‪1‬ل ش‪1‬وي ولیعه‪1‬د لپ‪1‬اره د خلک‪1‬و بیعت‪ :‬هغ‪1‬ه‬ ‫‪.4‬‬
‫وخت چې مخکنی خلیفه وفات شي او د مفات په وخت کې یو شخص د ولیعهد پ‪11‬ه توګ‪11‬ه وټ‪11‬اکي‪ ،‬او‬
‫عام خلک بیعت ورسره وکړي‪.‬‬

‫دوهم جز‪ :‬د بیعت ډولونه‬

‫بیعت بیال بیل ډولونه لري خو د لته یې دوه ډوله په لنډ ډول بیانو‪:‬‬
‫خاص بیعت‪ :‬دا هغه بیعت دئ چې لمړی اولسي نمایندګان یې تر سره کوي‪ ِ،‬دا کار پ‪11‬ه حقیقت کې اولس ت‪11‬ه د‬
‫دولت د رئیس (خلیفه) د کاندید کېدلو د وړانديز بڼه لري‪ ،‬یع‪11‬نې ل‪11‬ومړی هغ‪11‬ه دوې م‪11‬رحلي چې د اس‪11‬المي‬
‫دولت رئیس ته یې کوي پ‪1‬ه لم‪1‬ړي پ‪1‬ړاو کې ملت ت‪1‬ه د وړان‪1‬دیز مرحل‪1‬ه ده چې پ‪1‬ه دې ک‪1‬ار د خ‪1‬اص بیعت‬
‫اطالق کېږي په دغه مهال کې خاص خلک (اهل الحل والعقد) کښېني خلیف‪11‬ه ن‪11‬امزاد ک‪11‬وي او ملت ت‪11‬ه یې‬
‫وړاندې کوي‪.‬‬
‫عام بیعت‪ :‬دوهم پړاو د خاص بیعت څخه وروسته عام بیعت دئ چې په دې کې ولس یا عام خلک پ‪11‬ه جم‪11‬ات‬
‫او یا عام محظر کې نامزاد شوي امیر ته د بیعت الس‪11‬ونه ور ک‪11‬وي پ‪11‬ه همدغ‪1‬ه وخت کې ام‪11‬یر خپل‪11‬ه پالس‪11‬ي‬
‫پرګرام او صالحیتونه د بیانيې په ترځ کې ملت ته ارایه کوي که چېرته ولس ورسره بیعت وکړ ښه ترښ‪11‬ه‬
‫کنه امامت یاهم مشري يې نه صحیح کېږي بیابه خلک د ملي او ولسي نماین‪11‬دګانو څخ‪11‬ه وغ‪11‬واړي چې ب‪11‬ل‬
‫څوک نامزاد کړي او ملت ته یې وړاندې کړي‪ ،‬نو د دې مثال موږ د ابوبکر صدیق (‪ )‬خالفت په ثقیفه بني‬
‫س‪11‬اعده کې د اختصاص‪11‬ي بیعت ن‪11‬ه وروس‪11‬ته چې لوی‪11‬و اص‪11‬حابو د ش‪11‬ورا غ‪11‬ړو ورس‪11‬ره بیعت وک‪11‬ړ‪ .‬ن‪11‬و پ‪11‬ه‬
‫راتلونکي مطلب کې به د حضرت ابوبکر صدیق (‪ )‬ټاکنه او د ده سره بیعت‪ ،‬څخه یادونه وکړم‪.‬‬

‫اووم مطلب‪ :‬د حضرت ابوبکر صدیق (‪ )‬سره بیعت او د ده ټاکنه‬

‫کله چې پیغمبر (‪ )‬له نړۍ څخه رحلت وکړ د پیغمبر (‪ )‬مبارک جسد تر هغه نه ؤ دفن شوی چې د م‪11‬دينې‬
‫منورې انصارو په سقیفه بني ساعده کې غونډه جوړه کړه د پیغمبر (‪ )‬پر ځای یې د خلیفه په ټ‪11‬اکلو کې پ‪11‬ه‬
‫خپلو منځونو کې سره مشوره کوله د انصارو سرکې د سعد بن عباده په لورې اووښتې هر کل‪1‬ه چې اب‪1‬وبکر‬
‫صدیق‪ ،‬عمر ابن الخطاب ابو عبیده بن الجراح (‪ )‬د دې پېښې څخه خبر ش‪11‬ول ژر ت‪11‬ر ژره یې هلت‪11‬ه ځ‪11‬ان‬
‫ورساؤ او له انصارو سره یې په دغه ټولنه کې ګډون وکړ انصارو وویل‪ :‬یو امیر ب‪11‬ه ل‪11‬ه م‪11‬وږ څخ‪11‬ه وي او‬
‫یو به له تاسې څخه له هغې څخه وروسته حضرت ابوبکر صدیق (‪ )‬پورته شو د انصارو رسښ‪11‬ېندنې یې‬
‫و ستایلي بیایې په ډېره بلیغه لهجه وویل‪ :‬امیرالمؤمنین به له مهاجېرینو څخه وي او وزیران به یې انص‪11‬ار‬
‫وي دلته حباب بن منذر والړ شو وویل موږ هېڅکله دا خبره نه منو یو امیر ب‪11‬ه ل‪11‬ه تاس‪11‬ې مه‪11‬اجرینو څخ‪11‬ه‬
‫وي او یو امیر به له موږ انصارو څخه وي‪ ،‬حضرت ابوبکر صدیق (‪ )‬ځواب ور کړ چې داسې نه دي پ‪11‬ه‬
‫کار امیرالمؤمنین به له مهاجر وي وزیران به یې انصار وي دادي حضرت عمر او اب‪11‬و عبیده (‪ )‬حاض‪11‬ر‬
‫دي دلته سمدستي حضرت‬

‫‪۳۰‬‬
‫عمر (‪ )‬والړ شو او د ابوبکر ص‪11‬دیق (‪ )‬الس یې ونیو ورت‪11‬ه یې ووی‪11‬ل چې م‪11‬وږ ټ‪11‬ول تات‪11‬ه د بیعت الس‬
‫درکوؤ ته د موږ د ټولو سر دار او له موږ ټولو غوره شخصیت او پیغمبر (‪ )‬ته زیات ګران وې عم‪11‬ر (‪)‬‬
‫د لمړي ځل لپاره د ابوبکر (‪ )‬الس اوچت کړ بیعت یې ورسره وکړ‬
‫بیانورو خلکو هم په دغه بیعت کې برخه واخسته‪ .‬د ثقیفه بني ساعده بیعت ځ‪11‬انګړی بیعت ؤ چې د خلیف‪11‬ه د‬
‫نامزدۍ حیثیت یې در لود د عام بیعت په هکله ابن هشام په سیرة کې د محمد ابن اسحاق د انس بن مال‪11‬ک (‬
‫‪ )‬په روایت داسې لیکلي‪ :‬کل‪1‬ه چې ل‪1‬ه ابوبکرص‪11‬دیق (‪ )‬س‪1‬ره پ‪1‬ه ثقیف‪1‬ه بن س‪1‬اعده کې بیعت وک‪1‬ړی ش‪1‬و د‬
‫هماغې ورځي په بل سبا حضرت ابوبکر صدیق (‪ )‬منبر ته و خ‪1‬وت پ‪1‬ه همدغ‪1‬ه مه‪1‬ال حض‪1‬رت عم‪1‬ر (‪)‬‬
‫پاڅېده د حضرت ابوبکر صدیق (‪ )‬تر مخه یې د هللا (‪ )‬حمد او ثنا څخه د مخ‪11‬ه خپلي خ‪11‬بري داس‪11‬ې پیل‬
‫کړي اې خلکو پرون ورځ مې تاسې ته داسې وینا وکړه چې پ‪11‬ه کت‪11‬اب هللا او د پیغم‪11‬بر (‪ )‬څخ‪11‬ه پ‪11‬ه کې پ‪11‬ه‬
‫څرګنده توګه څه حکم موجود نه ؤ موږ دې ته سترګې په الره ؤ چې پیغم‪11‬بر (‪ )‬ب‪11‬ه ز م‪11‬وږ ک‪11‬ارونو پ‪11‬وره‬
‫پوره تدبیر وکړي خو پیغمبر (‪ )‬خپله وروستۍ وینا کې داسې ویلی ؤ ‪ :‬پ‪11‬ه یقې‪11‬ني توګ‪11‬ه هللا ( ‪ )‬پ‪11‬ه تاس‪11‬ې‬
‫کې خپل هغه کتاب پریښود چې خپل اس‪11‬تازي ت‪11‬ه یې یې د ژون‪11‬د سمبالښ‪11‬ت الر ښ‪11‬ونه ک‪11‬ړې وه ک‪11‬ه چېرت‪11‬ه‬
‫تاسې منګولې پرې ښخې کړی هللا (‪ )‬به تاسې ته پ‪11‬رې ه‪11‬دایت درپ‪11‬ه برخ‪11‬ه ک‪11‬ړي حقیقت دادی چې هللا (‪)‬‬
‫تاسې د سیاسي زعامت کار په هغه چا پای ته ورساؤ چې ستاسې غ‪11‬وره او د پیغم‪11‬بر (‪ )‬د هج‪11‬رت د الرې‬
‫خوږ ملګری دی پورته شئ او بیعت ور سره وکړئ ‪ ،‬نو ټولو خلکو ل‪11‬ه حض‪11‬رت اب‪11‬وبکر ص‪11‬دیق (‪ )‬س‪11‬ره‬
‫بیعت وکړ او له دې څخه وروسته ابوبکر صدیق (‪ )‬منبرته وخوت د ل‪11‬ومړی وین‪11‬ا پ‪11‬ه ت‪11‬رڅ کې یي د خپ‪11‬ل‬
‫حکومت پالیسي جوړوونکې بیانیه د هللا (‪ )‬د حمد او ثنا څخه وروسته بیان کړه‪.‬‬
‫خالصه دا‪ :‬چې د خالفت موضوع همداسې پریښودل بدون د تحدید څخه دا په خپل ذات کې د ټولنې په ع‪11‬ام‬
‫راې باندې اعتراف دی په اراده د امت باندې په سقیفه بني ساعده کې د صحابه کرامو غونډه دا یو ت‪11‬اریخي‬
‫غو نډه وه‪ ،‬چې د دې لپاره په تاریخ کې د اسالمي امت ډیر لوی اثر دی‪.‬‬

‫دوهم مبحث‪ :‬د خلیفه لخوا د یو شخص نامزادګۍ(ولیعهد)‬

‫د استخالف او نامزدګۍ طریقه د هغ‪11‬و ش‪11‬رعي طریق‪11‬و څخ‪11‬ه ده کې متق‪11‬دمینو علم‪11‬اوو د خالفت د منص‪11‬ب د‬
‫سمبالولو لپاره معتبره کړې او دا یې يوه طریقه د خلیفه د انتخابولو ګر ځولي ده‪ ،‬چې په دې ص‪11‬ورت کې د‬
‫وخت خلیفه د خپل جانشین نوم روښانه کړي او د اهل الحل والعقد شورا ت‪11‬ه راش‪11‬ې ت‪11‬ر هغې وروس‪11‬ته بیا د‬
‫عامه رضائیت تر السه کولو لپاره وړاندې کېږي او کله چې د دغو دریو واړو مراحلو څخه تېر ش‪11‬ي بیا‬
‫هغه تجویز ش‪11‬وي ش‪11‬خص خپلي عه‪11‬دې ت‪11‬ه رس‪11‬ېږي‪ .‬ن‪11‬و د نوم‪11‬وړی مبحث پ‪11‬ه ل‪11‬ومړي مطلب کې ولیعه‪11‬د‬
‫پېژندنه‪ ،‬دوهم مطلب کې د ولیعهد د انعقاد شرطونه‪ ،‬دریم مطلب کې د ولیعهد نتیجې‪ ،‬څل‪11‬ورم مطلب کې د‬
‫خپل جانشین او حکومتي جانشین ترمنځ فرق‪ ،‬پنځم مطلب کې د امیر المؤمنین عم‪11‬ر (‪ )‬ټاک‪11‬ل او پ‪11‬ه ش‪11‬پږم‬
‫مطلب کې به د اسالم په رڼا کې میراثي حکومت باندې بحث وکړم‪.‬‬

‫لومړی مطلب‪ :‬ولیعهد پېژندل‬

‫د خلیفه لخوا د خالفت د منصب لپاره د اهل حل والعقد په مشو ره او د عامو او مخلصو مسلمانانو په تائید د‬
‫یو شخص نامزد کول او ټاکل دي‪ ،‬او یا هم د استخالف کلیمه هم ورته ک‪11‬ارول ک‪11‬ېږي معن‪11‬ایې داده چې ی‪11‬و‬
‫څوک په شرعي توګه امیر وټاکل شي‪ ،‬بیا هغه په ژوند کې خپل ځای ناستی ونوموي چې موږ‬

‫‪۳۱‬‬
‫ورته د ولیعهد ټاکل هم ویلی شو‪ ،‬که څه هم د ولیعهد کلیمه په سلطنت کې کارول کېږي؛ خ‪11‬و د خالفت پ‪11‬ه‬
‫نظام کې د دې اصطالح لفظ استخالف دی چې د اسالم په سیاسي نظام کې د دې اج‪11‬ازه هم ش‪11‬ته‪ .‬ځک‪11‬ه چې‬
‫ابوبکر صدیق (‪ )‬په خپل ژوند کې حضرت عمر (‪ )‬خپل ځای ناستۍ ټاکلی وو‪،‬‬
‫لکه څرنګه چې حضرت عمر (‪ )‬هم هیله څرګنده کړي وه که چېرې ابو عبیده بن الجراح ژون‪11‬دی ؤ؛ ن‪11‬و‬
‫زبه هغه خپل ځای ناستی ټاکم‪ ،‬له دې نه معلومیږي چې استخال ف روا دی خو دری ټکي باید پ‪11‬ه نظ‪11‬ر کې‬
‫ونېسو‪:‬‬
‫لومړی داچې استخالف یوازې د وراثت پر بڼسټ نشي کېدلی‪ ،‬همدا المل وو چې کله اب‪11‬راهیم (‪)‬‬ ‫‪.1‬‬
‫د خپل اوالد لپاره د امارت غوښ‪1‬تنه وک‪1‬ړه؛ ن‪1‬و هللا تع‪1‬الی ورت‪1‬ه ووی‪1‬ل‪ ( :‬اَل َیَن اُل َع ْه ِد ي الَظ اِلمین)‬
‫( سورة البقرة‪. )۱۲۴ :‬او کله چې ابوبکر صدیق (‪ )‬عمر (‪ )‬خپل ځای ناستی و ټاکه نو خلکو ت‪11‬ه‬
‫یې وویل‪:‬ما پر تاسو خپلوان نه دی ټاکلي‪.‬‬
‫دوهم دا چې کله غواړي ځان وروسته څوک وټاکي؛نو پرې واجب ده چې د خالفت شرطونه په پام‬ ‫‪.2‬‬
‫کې ونیسي او یو غوره تن وټاکي او په دې ټاکنه کې هم د د اهل رایو سره مشوره وکړي‪ ،‬لک‪11‬ه چې‬
‫ابوبکر صدیق (‪ )‬چې مشوره کړې وه‪ ،‬له مشوري کولو وروسته بیا که څوک خپلوان وټاکي ن‪11‬و د‬
‫خپلوې پر بڼسټ به نوي‪ ،‬بلکې د هغه ذاتي وړیتا پر بڼسټ ب‪11‬ه ټاک‪11‬ل ش‪11‬وي وي‪ ،‬او پ‪11‬ه دې س‪11‬ره ل‪11‬ه‬
‫تهمت نه هم خالصېدلی شي‪ ،‬لکه ابوبکر صدیق (‪ )‬چې ویلي و‪ :‬ما پر تاسې خپلوان نه دي مش‪11‬ر‬
‫کړي‪.‬‬
‫دریم دا چې د ځای ناستي څه مقام دی؟ معنا دا چې دا کار پر وروسته راتلونکو خلکو الزم دی ک‪11‬ه‬ ‫‪.3‬‬
‫سنګه؟ په دې مسله کې د اسالمي علماوو اختالف دی‪ ،‬ځینې علم‪11‬اء وایي چې ک‪11‬وم رښ‪11‬تونی خلیف‪11‬ه‬
‫خپل ځای ناستی وټاکي؛ نو په راتلونکو خلکو هم الزم دی چې داسې وک‪11‬ړي ځک‪11‬ه چې کل‪11‬ه د هغ‪11‬ه‬
‫احکام په خپل ژوند کې نافذ او واجب االطاعت دي؛ نو د هغه له حکمونو یو هم ځ‪11‬ای ناس‪11‬تی ټاک‪11‬ل‬
‫دي نو دا حکم هم واجب االطاعت دی‪.‬‬
‫او ځیني نور علماء بیا دا نه مني هغوی وایې‪ :‬چې د ځای ناستي ټاکل یوازې د خلیفه وړان‪11‬دیز دی‪،‬‬
‫مطلب دا چې زه تاسې ته مشوره در ک‪1‬وم چې زم‪1‬ا ن‪1‬ه وروس‪1‬ته پ‪1‬النی ځ‪1‬ای ناس‪1‬تی وټ‪1‬اکئ‪ ،‬خ‪1‬و دا‬
‫وړان‪11‬دیز من‪11‬ل او ی‪11‬ا ردول د امت د اه‪11‬ل ح‪11‬ل او عق‪1‬د ک‪11‬ار دی‪ ،‬ک‪11‬ه دوی و غ‪1‬واړي د ده ل‪11‬ه مړی‪11‬ني‬
‫وروسته دا وړاندیز پر خپل حال ساتي او که عمل پرې نه کوي‪ .‬عالمه ابن تیمیه ( ‪ )‬هم دا دریځ له‬
‫نور زیات وضاحت سره بیان کړی دی‪ ،‬وایي‪ :‬دغه راز کله چې ابوبکر صدیق (‪ )‬عم‪11‬ر (‪ )‬خپ‪11‬ل‬
‫ځای ناستی و ټاکه؛ نو دی هغه محال خلیفه شو چې کله ور سره بیعت وشو‪ ،‬او که فرض که خلکو‬
‫د ابوبکر صدیق (‪ )‬وصیت نوی نافذ کړی او له عمر (‪ )‬سره یې بیعت نوای کړی؛ نودی ن‪11‬ه ش‪11‬و‬
‫خلیفه کېدلی‪.‬‬

‫دوهم مطلب‪ :‬د ولیعهد کېدلود انعقاد شرطونه‬

‫زموږ اسالمي پوهانو د ولیعهد لپاره ځیني شرطونه په واضیح ډول سره ټ‪11‬اکلي دي‪ .‬چې پ‪11‬ه الن‪11‬دې ډول یې‬
‫یادونه کوو‪:‬‬
‫داچې چاته د خالفت وصیت لیک لیکل کیږي په هغ‪1‬ه کې ب‪1‬ه هغ‪1‬ه ص‪1‬فات پ‪1‬وره وي چې داس‪1‬المي‬ ‫‪.1‬‬
‫دولت رئیس (خلیفه) کې وجودضروري وي‬
‫‪۳۲‬‬
‫همدارنګه ولیعهد به پ‪11‬ه دغ‪11‬ه ک‪11‬ارخوښ اودهغ‪11‬ه دمنل‪11‬و م‪11‬ورد ب‪11‬ه وي ک‪11‬ه چېرت‪11‬ه یې دغ‪11‬ه ک‪11‬ار ی‪11‬ا‬ ‫‪.2‬‬
‫مسئولیت قبول نه کړ نو د دغه کار انعقاد صورت نه نیسي‪.‬‬
‫همدارنګه ولیعه‪11‬د ب‪11‬ه حاض‪11‬ر وي یع‪11‬نې اس‪11‬توګنه ب‪11‬ه یې معلوم‪11‬ه وي ک‪11‬ه چېرت‪11‬ه ولیعه‪11‬د ورک او‬ ‫‪.3‬‬
‫مجهول وي انعقاد یې نه صحیح کېږي‪.‬‬
‫خلیفه پ‪11‬ه زامن‪11‬و‪ ،‬لمس‪11‬یانو او همدارنګ‪11‬ه خپ‪11‬ل پالر او نیک‪11‬ه ت‪11‬ه د ولیعه‪11‬د کې‪11‬دلو وص‪11‬یت ن‪11‬ه لیک‪11‬ل‬ ‫‪.4‬‬
‫کېږي‪ ،‬دا ځکه چې (عهد والیت) د ګواهۍ او فیصلي حثیت غوره کوي ن‪11‬و پ‪11‬ر دې اس‪11‬اس د خپ‪11‬ل‬
‫اوالد او پالر په ګټه ګواهي صحت نه لري په همدې توګه د وخت حاکم د خپل اوالد او پالر په حق‬
‫کې پرېکړه نشي کوالی ځکه چې خلک پرې توهمت لګ‪1‬وي م‪1‬ؤمن مس‪1‬لمان پ‪1‬دې بان‪1‬دې مکل‪1‬ف دی‬
‫چې د شبهاتو څخه ځان وژغوري له همدې امله ابوبکر صدیق (‪ )‬دولیعهد کېدلو وص‪11‬یت لیک د‬
‫خپل اوالد او خپلوانو ته ونه لیکه تر دې پ‪11‬وري چې د خپلې ق‪11‬بیلې بن‪11‬و تمیم هیڅ ی‪11‬و تن ت‪11‬ه یې هم د‬
‫دې کار د سپارلو اقدام ونه کړ بلکې عمر (‪ )‬ته یې وصیت ولیکه په داسې حال کې چې هغه د بنو‬
‫عدي له قبیلي څخه ؤ‪ ،‬او همدارنګه بیا حض‪11‬رت عم‪11‬ر (‪ )‬بیا ش‪11‬پږو لوی‪11‬و ص‪11‬حابوو وص‪11‬یت نام‪11‬ه‬
‫ولیکه چې هغوی له خپل منځ څخه بیا ی‪1‬و تن انتخ‪1‬اب ک‪1‬ړي دا ک‪1‬ار یې هیڅ قب‪1‬ول نک‪1‬ړ چې د هغ‪1‬ه‬
‫زوی نوم د هغو خلکو په لیست کې شامل کړي چې د خالفت د چ‪11‬ارو د سمبالښ‪11‬ت لپ‪11‬اره یې ن‪11‬امزد‬
‫کړی دي‪.‬‬

‫دریم مطلب‪:‬د امیر المؤمنین عمر (‪ )‬ټاکنه‬

‫کله چې ابوبکر صدیق (‪ )‬د خپل وفات په رنځ اخته شو‪ ،‬نو د عب‪11‬دالرحمن بن ع‪11‬وف‪ ،‬عثم‪11‬ان ‪‬بن عف‪11‬ان‪،‬‬
‫سعید بن زی‪‬د‪ ،‬اسید بن حضیر او نورو مه‪1‬اجرینو او انص‪11‬ارو څخ‪1‬ه د عم‪1‬ر ف‪11‬اروق پ‪1‬ه هکل‪1‬ه مش‪1‬وره و‬
‫غوښتله د مشورې او د لویو صحابه کرامو د رایو معلومولو وروسته یې عثمان (‪ )‬ته وویل چې د عم‪11‬ر (‬
‫‪ )‬په باره کې زما وصیت ولیکه هغه ولیکه او مهر یې پرې ولګاؤ او بیا بېرون الړ او د خلکو (اه‪11‬ل ح‪11‬ل‬
‫وعقد) څخه یې پوښتنه وکړه؛ یعنې تاسې د هغه شخص سره بیعت کوي چې ن‪11‬وم یې پ‪11‬ه دې خ‪11‬ط کې لیک‪11‬ل‬
‫شوی دی ټولو وویل چې هو! هغه ؤ چې ټولو د ابوبکر صدیق (‪ )‬پیشنهاد و مانه او خ‪11‬وښ او ډاډه ش‪11‬وه او‬
‫د عمر (‪ )‬سره یې بیعت وکړ ابن جریر او ابن االثیرد ابوالسفر څخه را نقل کړي دي چې ابوبکر صدیق (‬
‫‪ )‬د خپل ځای څخه ښکته شو او په خپله یې د خلکو څخه و پوښتل چې آیا تاسې په هغه چ‪11‬ا راض‪11‬ي یاس‪11‬ت‬
‫چې زه یې خپل جانشین ګرځوم په هللا تعالی سوګند چې ما په دې هکله په خپل غور او فکر کې څه کمی نه‬
‫دی کړی او خپل کوم خپلوان نه بلکې عمر (‪ )‬خلیفه ټاکل غواړم خلکو وویل موږ یې اورو او اط‪11‬اعت یې‬
‫کوو ابوبکر صدیق (‪ )‬د خپل وصیت لیک د لیکل‪1‬و ت‪1‬ر مخ‪1‬ه د مه‪1‬اجرینو او انص‪1‬ارو د ممت‪1‬ازو او ب‪1‬اوري‬
‫نمایندګانو رایه السته راوړې وه او بیایې د هغوی د رایې مط‪11‬ابق وص‪11‬یت لیک ولیک‪11‬ه او بیایې د م‪11‬دینې د‬
‫عامو خلکو څخه پوښتنه وکړه خلکو په خپلې ازادې خوښې سره د عمر (‪ )‬سره بيعت وکړ او وروسته دې‬
‫فاروقي خالفت ته قانوني حثيت ورپه برخه شو ‪ ،‬د ابوبکر ص‪1‬دیق (‪ )‬وص‪1‬يت پ‪1‬ه اص‪1‬ل کې يو پیش‪1‬نهاد ؤ‬
‫چې هغو خلکو مسترد کوالی هم شو خو مسلمانانو هغه قبولور ځ‪11‬والى ک‪11‬ړ ‪ ،‬ابن االث‪11‬ير مجدال‪11‬دين ج‪11‬زري‬
‫رحمه هللا په جامع اصول کې يو ب‪11‬ل روایت را نق‪11‬ل ک‪11‬ړی دی چې وایې ‪ :‬د حض‪11‬رت اب‪11‬وبکر ص‪11‬دیق (‪ )‬د‬
‫تدفين څخه ورسته عمر رضي هللا عنه خلكو ته وويل چې زه تاسې ته د خپل ځان په هکله داسې خ‪11‬پره نش‪11‬م‬
‫کوالی چې تاسې ته د پخوا څخه معلومه نه وي زه يوازې عمر یم او په تاسې د حکومت کول‪11‬و هیڅ ح‪11‬رص‬
‫نه لرم خو دا امانت د کوم تا اهل په لمن کې هم نشم ورغو ځوالی خو هغه څوک‬

‫‪۳۳‬‬
‫چې د مسلمانانو د قوت باعث وي هغه د دې منصب ډېر حق داره دی يعنې تاس‪11‬ې بیا غ‪11‬ور وک‪11‬ړئ هغ‪11‬وی‬
‫خلکو پیا دوهم ځل بیا هم دی غوره کړ ‪ ،‬کله چې عمر رضى هللا عنه وټاکل شو نو خپله لومړی وینا يې پ‪11‬ه‬
‫دې الفاظو شروع کړه ؛ د هللا تعالی د حمد او ثناء څخه ورسته ‪ :‬د عربو مثال لکه پ‪11‬ېزوان ت‪11‬ړلي اوښ دی‬
‫چې په خپل مشر پسې ورسته روان وي نو مشر ته يې فکر ک‪1‬ول پک‪1‬ار دي چې هغ‪1‬ه دوی چېرت‪1‬ه بي‪1‬ايې ؟‬
‫پاتې زه شوم ‪ ،‬د کعبې په رب مې دې سوگند وي چې زه په دا خلک په سمه الره روان کړم ‪...‬‬

‫څلورم مطلب ‪ :‬داستخالف او ولی عهدی نتیجې‬

‫په لومړي وخت کې د د خپل جانش‪1‬ین څخ‪1‬ه د ټ‪1‬اکنې او د ن‪1‬امزدۍ او بي‪1‬ا د ټ‪1‬اکنې څخ‪1‬ه مقص‪1‬د د امت خ‪1‬یر‬
‫خواهي ‪ ،‬د دوی د مصالحو حفاظت ‪ ،‬او په يو داسې خلیفه باندې د دوی اتفاق و ‪ ،‬چې هغه د عدل او تق‪11‬وى‬
‫او قوت خاوند وي او دا هغه څه دي ‪ ،‬چې حضرت ابوبکر صدیق رضی هللا عنه ته مقص‪11‬ود و کل‪11‬ه يې چې‬
‫حضرت عمر رضي هللا عنه د خليفه په نوم نامزد کړ ‪ ،‬او کله چې څوک عمر رضي هللا عنه ته مقصود وو‬
‫کله يې چې د شورا شپږ تنه و ټاکل ‪.‬‬

‫پنځم مطلب ‪ :‬د خپل جانشین ټاکنه او د حکومتی جانشینی ترمنځ فرق‬
‫د والية العهد د استخالف څخه په ځېنو امورو کې فرق کوي اگر که د دواړو حکم یو دی‪:‬‬
‫همدارنکه استخالف هغه وخت کېدای شي ‪ ،‬چې خليفه ته مرگ حاضر شي ‪ ،‬نو نوموړی ی‪11‬و تن د‬ ‫‪‬‬
‫خپل ځان څخه ورسته د خالفت لپاره نامزاد کړي لکه څرنگه چې حضرت ابوبکر صدیق او عم‪11‬ر‬
‫رضي هللا عنهما دا کار کړی ؤ دوی خپله دا کار هغه وخت تر سره کړ چې دوی ته م‪11‬رگ حاض‪11‬ر‬
‫شو او همدارنګه د استخالف څخه د خليفه مقصد په حقيقت کې د خالفت لپاره د يو ص‪11‬الح ش‪11‬خص‬
‫په هکله د اهل حل والعقد د اشخاصو متوجه کول دي ‪ ،‬د چې خليفه د خپل جانشين د ټاکنې په هکله‬
‫په خپل کوښښ کې کمی نه کوي او نه د خپلو خپلوانو څخه يو څوک ټاکی ‪ .‬همدارنگه کوم‪11‬ه چې د‬
‫والية العهد ( حكومتي جانشين ټاکنه ) ده نو دا پ‪11‬ه حقیقت کې دا پ‪11‬ه هغ‪11‬ه وخت کې هم را تالی ش‪11‬ي‬
‫چې خليفه روغ او جوړ او په عافيت کې وي او غالبًا د خليفه د وفات څخه ډې‪11‬ر وخت وړان‪11‬دې او د‬
‫خالفت د عهدۍ د سمبالولو څخه وروسته را پیداکېږي ‪.‬‬
‫بل فرق دادی چې استخالف دې ته وايې چې د وخت مو جوده خليف‪1‬ه د خپ‪11‬ل ځ‪11‬ان څخ‪11‬ه وروس‪11‬ته د‬ ‫‪‬‬
‫خلکو د اومورو د سمبالولو په خاطر يو يا د دې څخه د زياتو کسانو نامزدگي پ‪11‬ه دې ش‪11‬رط وک‪11‬ړي‬
‫چې نوموړی په د وروسته خليفه په ټاکنه کې کوښښ کوي او د نامزد شوي او خليفه تر منځ په څ‪11‬ه‬
‫نسبي عالقه نه وي ‪ .‬او ولي عهدۍ او جانشيني دېته وايي ‪ ،‬چې د وخت مو جوده خلیفه خپ‪11‬ل ځ‪11‬وی‬
‫او یا خپل نزدې خپلوان نامزد کړي چې نوموړی د مس‪11‬لمانانو د خالفت اوم‪11‬ور د ده څخ‪11‬ه وروس‪11‬ته‬
‫سمبال کړي او دا په دې خاطر چې خالفت د خليفه په خاندان کې پاتې شي ‪ ،‬قط‪11‬ع ددې څخ‪11‬ه ‪ ،‬چې‬
‫نامزد شوي شخص د خالفت لپاره مناسب وي او کنه‪.‬‬
‫همدارنگه په استخالف کې د امت مصلحت ته کتی ش‪11‬ي ‪ ،‬او پ‪11‬ه ولي عه‪11‬دۍ کې د خلیف‪11‬ه د خان‪11‬دان‬ ‫‪‬‬
‫مصلحت ته کتی شيء ‪.‬‬
‫همدارنگه د استخالف دارو مدار د دنياوي مقاصدو څخه په بر ط‪11‬رفی وي ‪ ،‬او د ولي عه‪11‬دی دارو‬ ‫‪‬‬
‫مدار د شخص سره محبت وي‬

‫‪۳۴‬‬
‫همدارنگه د اس‪1‬تخالف څخ‪1‬ه مقص‪11‬د پ‪1‬ه امت کې د هغ‪1‬ه ش‪1‬ورا اقام‪1‬ه ک‪1‬ول دي‪ ،‬ک‪1‬وم چې هللا تع‪1‬الى‬ ‫‪‬‬
‫الزمي كرځولې ده او د هغه خالفت اقامه کول دي چې د اسالم خصوص‪11‬یت دی ‪ ،‬او د ولي عه‪11‬دي‬
‫څخه مقصود د هغ‪1‬ه ظالمان‪1‬ه پ‪1‬اد ش‪1‬اهي اقام‪1‬ه ک‪1‬ول دي ‪ ،‬چې هللا تع‪1‬الى يې ن‪1‬ه خوښ‪1‬وي او هغ‪1‬ه د‬
‫شخص تکبر ته زمينه سازي ده ‪ ،‬چې اسالم حرام کړې ده ‪.‬‬

‫شپږم مطلب ‪ :‬د اسالم په رڼاکې میراثی حکومت‬

‫اسالم د دې کار سره په کلکه مخالفت کوي چې خالفت د ميراثي بڼه غوره کړي او پ‪11‬ه ټ‪11‬اکلي پ‪11‬ېږه ټ‪11‬اکلي‬
‫نسل کې دې انحصار و مومي لکه چې امويانو او عباسيانو د خالفت څخه د مل‪11‬وکیت اس‪11‬تبدادي نظ‪11‬ام ج‪11‬وړ‬
‫کړ ښايي له همدغي وېرې ‪ .‬څخه امیر المؤمنين علي ابن ابي طالب رضی هللا عنه دغه ک‪11‬ار س‪11‬خت وغان‪11‬ده‬
‫کله چې خلکو ترې نه و غوښتل چې خپل زوی حسن رضی هللا عنه ته د ولي عه‪11‬دی وص‪11‬یت لیک و لیک‪11‬ه‬
‫خو هغه انکار وکړ دا ځکه چې خالفت د شوری پر اساس سمبالېږي او م‪11‬يراثي نظ‪11‬ام د ش‪11‬وری ل‪11‬ه اص‪11‬ل‬
‫سره په بشپړه توگه تناقص لري او اسالم مبارک د استبدادي نظام ضد دی‪.‬‬
‫ابو محمد علي بن احمد بن حزم الظاهري رحم‪11‬ه هللا د م‪11‬يراثي حک‪11‬ومت پ‪11‬ه اړه داس‪11‬ې ويلي دي‪ :‬د اس‪11‬المي‬
‫امت ټولې ډلې په دې کې سره اتفاق لري شيعه گان هم په دې باور لري چې امامت د علي رضي هللا عنه په‬
‫اوالده کې په ميراثي توگه رامنځته کېږي او دغه د امامت لړی په محمد بن حسن عسكري چې دولسم امام‬
‫دی پای ته رسېدلې او په اخره زمانه کې په بيا راڅرگندېږي چې دوی يې په امام مهدي سره مس‪11‬مى ک‪11‬وي‬
‫پر دې اساس له هغه نه تر اوسه امامت او خالفت د دوی په نظر هم اختیار دی نه میراثي ل‪11‬ه هم‪11‬دې امل‪11‬ه د‬
‫ايران په اساسي قانون کې داسط راغلي دي چې د ايران د خلک‪11‬و م‪11‬ذهب جعف‪11‬ري فق‪11‬ه ده جمه‪11‬ور رئیس ب‪11‬ه‬
‫ولس انتخابوي له همدې امله د اسالمي انقالب له بري څخه وروسته حسن بنی صدر د دوی لومړی منتخب‬
‫جمهور رئیس و ‪.‬‬
‫هللا تعالی په مسلمانانو بان‪11‬دې ک‪11‬ه حاکم‪11‬ان دي او ک‪11‬ه رعیت الزم‪11‬ه ک‪11‬ر خ‪11‬ولې ده چې ام‪11‬امت خپ‪11‬ل اه‪11‬ل ت‪11‬ه‬
‫وسپاري د وخت خليفه ته په کاردي چې کله هم پوه شي چې مرگ ته نېږدې دی د خالفت چارواک ولس‪11‬ي‬
‫نمايندگانو ته وسپاري هغوی په له خپل منځ څخه يو مناس‪1‬ب ش‪1‬خص د دې ک‪1‬ار او مس‪1‬ؤلیت لپ‪1‬اره پ‪1‬ه گوت‪1‬ه‬
‫کړي او يا خوبه د وخت خلیفه د دې کار او مسؤلیت لپاره داس‪11‬ې شخص‪11‬یت ن‪11‬امزه ک‪11‬وي چې د ام‪11‬امت ټ‪11‬ول‬
‫مواصفات په کې پوره وي او که چېرته د دې خالف خپل اوالد ته چې د خالفت شرایط او مواصفات پکې‬
‫پ‪11‬وره ن‪11‬ه وي وص‪11‬يت لي‪11‬ک وليکي ن‪11‬و پ‪11‬ه حقيقت کې يې د ا د هللا تع‪11‬الى ‪ ،‬رس‪11‬ول ص‪11‬لى هللا علي‪11‬ه وس‪11‬لم او‬
‫مؤمنانو سره خیانت کړی دی‪ ،‬له همدې امله تاریخ څرگنده کړی ده چې عبدالرحمن بن ابي بك‪11‬ر‪ ،‬عبدهللا بن‬
‫زبير‪ ،‬عبد هللا بن عمر او حسين بن علي رض‪1‬وان هللا عليهم اجمعين‪1‬و ټول‪1‬و پ‪1‬ه اتف‪1‬اق د يزيدحکومت غ‪1‬يرې‬
‫شرعي او استبدادي وباله او ويې ويل ‪ :‬دا خو د هر قلي شاهي رژيم دى له بيعت کولو څخ‪11‬ه يې من‪11‬ع راوړه‬
‫او د دغه رژیم د نسکورولو لپاره يې خپله وسله راپوته کړه تر دې پ‪11‬ورې چې د ح‪11‬ق نظ‪11‬ام د دف‪11‬اع پ‪11‬ه الره‬
‫کې په شهادت ورسېدل دغه الر (ميراثي حکومت) ډېره ناکامه تگالره ده چې ډې‪11‬رو س‪11‬تونزو ‪ ،‬مش‪11‬کالتو‬
‫دردونو دوښمنيو ‪ ،‬بدبختیو او د وينو توئيد لو باعث گرځي‪.‬‬
‫د مشرانو او مؤثرو خلکو څخه د خليفه په هکله تپوسونه و کړي ‪.‬‬
‫شاولي هللا رحمه هللا چې په ( ‪ ١١٧٦‬ه ) و فات شوي داسې لېکلي دي‪:‬‬

‫‪۳۵‬‬
‫دریمه طريقه د شوری ده او دا طريقه عبارت د دې نه ده ‪ ،‬چې د وخت خلیفه د خالفت او مش‪11‬ری ح‪11‬ق پ‪11‬ه‬
‫هغه جماعت او ټولي کې محدود کړي پ‪11‬ه ک‪11‬وم کې چې د خالفت او مش‪11‬رۍ ص‪11‬فتونه موج‪11‬ود وي او پ‪11‬ه دې‬
‫ټولي کې يو مشخص شخص و نه ټاکي او مسلمانانو ته دا وضحه کړي ‪ ،‬چې د دې ټ‪11‬ولي ن‪11‬ه ه‪11‬ر يو خلیف‪11‬ه‬
‫جوړ شو ‪ ،‬نو همغه به خلیفه وي بيا دغه ټولۍ د خليفه د وفات نه ورسته سره مشوره وک‪11‬ړي او يو ش‪11‬خص‬
‫په خپل منځ کې د خليفه په صفت و ټ‪11‬اکي او ک‪11‬ه چېرت‪11‬ه د خليف‪11‬ه مش‪11‬ر لپ‪11‬اره يو ش‪11‬خص او ی‪11‬ا ی‪11‬و ټ‪11‬ولی د‬
‫خواصو معلوم وي نو بيا به د خليفه د د ټاکلو اختيار د همدغه شخص او يا ټولي ته حاص‪11‬ل وي او د هم‪11‬دې‬
‫شخص او ټولي ټاکنه به شرعًا معتبر وي ‪ ،‬د حضرت عثمان ذی النورين رضي هللا عن‪11‬ه خالفت پ‪11‬ه هم‪11‬دې‬
‫طريقه سره منعقد شوي چې د دوهم خليفه حضرت عمر رضی هللا عنه د خالفت مشری حق د شپږو کس‪11‬انو‬
‫په منځ کې شریک کړ او په آخر کې حضرت عبدالرحمن رضي هللا عنه د خليفه د ټاکنې لپاره مق‪11‬رر ش‪11‬و ‪،‬‬
‫نو موږ به په دې مبحث کې په لومړی مطلب کې به د شوری په اړه ‪ ،‬په دوهم مطلب کې د حضرت عثمان‬
‫رضي هللا عنه سره بيعت او انتخاب ‪ ،‬او په دریم مطلب کې په په زور س‪11‬ره واک ت‪11‬ه رس‪11‬ېدلو بان‪11‬دې بحث‬
‫وکړم‪.‬‬

‫لمری مطلب ‪ :‬شوری‬

‫شوری داسالمی حکومت او اسالمي نظام له عمده او اساسی اصولو څخه گڼل کیږی چې د اسالمي رياست‬
‫مشر به هم د مسلمانانو د باوري وكيالمو څخه د تشکیل شوې شوری له خوا ټاکل کېږي او ل‪11‬ه هغ‪11‬و ټ‪11‬اکلو‬
‫ورسته به ټولې مهمې او ارزښتناکې پرېکړې په هم د دې مجلس د تائيد نه وروسته صورت نيسي ‪ ،‬پ‪11‬ه دې‬
‫کې هیڅ شک نه شته چې غیرې اسالمي نظانونو او اقوامو دپخوانۍ زمانې څخه ددې اصل سره اشنايې ن‪11‬ه‬
‫درلوده اما دغه اصل داسالمي دولت درامنځ ته کیدو او تش‪11‬کیل س‪11‬ره دی‪11‬و مهم‪11‬ترین ‪ ،‬عم‪11‬ده ت‪11‬رین او ق‪11‬وي‬
‫ترين رکن په حيث مط‪11‬رح ش‪11‬وي ده چې قرانک‪11‬ریم ‪ ،‬درس‪11‬ول هللا ص‪11‬لى هللا علي‪11‬ه وس‪11‬لم ق‪11‬ولي اوفعلي س‪11‬نت‬
‫اوهمدارنگه صحابه کرام او داسالمي امت واکداران اومشران ددې شاهدان دي ‪ .‬په نوموړي مطلب کې پ‪11‬ه‬
‫په لومړی جز کې به شورا پېژندنه او په دوهم جز کې ب‪11‬ه ش‪11‬ورا حکم او پ‪11‬ه دریم ج‪11‬ز کې پ‪11‬ه اس‪11‬الم کې د‬
‫شورا اهمیت او په څلورم جز کې به د شورا غړي او په پنځم جز کې به د شورا د غ‪11‬ړو ص‪11‬الحيتونه او پ‪11‬ه‬
‫شپږم جز کې د شورا د غړو نمونه او په اووم جز کې به د ش‪11‬ورا د غ‪11‬ړو ش‪11‬رطونه او پ‪11‬ه آتم ج‪11‬ز کې ب‪11‬ه د‬
‫شورا گټو څخه یادونه وکړم ‪.‬‬

‫لومړی جز ‪ :‬د شورا پېژندنه‬

‫د دغه جز په لمړی پراگراف کې د شورا لغوي پېژندنه او په دوهم پراگ‪11‬راف کې ب‪11‬ه د ش‪11‬و را اص‪11‬طالحي‬
‫پېژندنه تر بحث الندې و نیسم ‪.‬‬

‫‪۳۶‬‬
 ‫لومړی پراگراف ‪ :‬د شورا لغوي پېژندنه‬
‫ش‪11‬ورا د ش‪11‬اور مص‪11‬در دئ ‪ ،‬مش‪11‬ورې کول‪11‬و ت‪11‬ه وايي چې د پلټ‪11‬نې وړان‪11‬دې کول‪11‬و ل‪11‬ه يو چ‪11‬ا څخ‪11‬ه د نظ‪11‬ر‬
‫غوښتلوپه معنا را ځي اشاره هم ددې له مشتقاتو څخه ده دالس او د سترگو په اشارې په حرک‪11‬اتو ‪ ،‬س‪11‬کناتو‬
‫په لیکنه او وينا سره انسان په پټه او ښکاره مطلب هغه چاته ښيي چې پرې خبر ن‪11‬ه وي او ی‪11‬ا ور څخ‪11‬ه پټ‬
‫وي د افکارو د تبادلي او يو له بله د پوښتنې په صورت کې صحيح او پاک نظری‪11‬ات د انس‪11‬انانو ل‪11‬ه ض‪11‬ميره‬
‫را يستلو ته وايي ‪.‬‬

‫دوهم پراگراف ‪ :‬د شورا اصطالحي پېژندنه‬

‫( الشورى االجتماع على االمر ليستشير كل واحد صاحبه ويستخرج م‪11‬ا عن‪11‬ده او ع‪11‬رض االم‪11‬ر على الخ‪11‬برة‬
‫حتى يعلم المراد منه ) ژباړه ‪ :‬يعنې په يوه شي او کار کې د خلکو را غونډېدل او ل‪11‬ه هغ‪11‬و څخ‪11‬ه مش‪11‬وره او‬
‫راپه غوښتل يا د امت غوره وگړو ته پو شي او يو کار وړاندې کول او د هغه پ‪11‬ه ب‪11‬اره کې د هغ‪11‬و نظرياتو‬
‫غوښتلو ته شورا ويل کېږي ‪ .‬همدارنگه عالمه ابو حیان اندلسي وایی ‪ :‬په کومو چ‪11‬ارو کې چې وح‪11‬يی ن‪11‬ه‬
‫وي نازلي سوي او د اهل رایی او ذی ربط خلکو له خوا نظرونه ښکاره سي دې ته شورا وايي ‪ ،‬اه‪11‬ل راى‬
‫د شورا په وسيله په دنيوي چارو کې گټور معلوم‪11‬ات را ټول‪11‬وي او د خپل‪11‬و چ‪11‬ارو د س‪11‬مون لپ‪11‬اره د عق‪11‬ل او‬
‫‪36‬‬
‫اجتهاد څخه کار اخلي‪.‬‬

‫دوهم جز ‪ :‬شورا حکم‬

‫د شورا څخ‪11‬ه د مش‪11‬ورې اخس‪11‬تلو اړتي‪11‬ا يوازې د خليف‪11‬ه د ټ‪11‬اکلو لپ‪11‬اره ن‪11‬ه وي بلکې د خليف‪11‬ه د ټاک‪11‬ل کې‪11‬دو‬
‫وروس‪11‬ته پ‪11‬ر خلیف‪11‬ه بان‪11‬دې دا واجب دي ‪ ،‬چې دنظ‪11‬ام پ‪11‬ه لويو او اساس‪11‬ي چ‪11‬ارو کې د ش‪11‬ورا څخ‪11‬ه مش‪11‬وره‬
‫وکړي ‪ ،‬تر دې چې زموږ اکثره فقهاوو رحمهم هللا ویلی ‪ ،‬که کوم آمر په حکومتي چارو کې د ش‪11‬ورا س‪11‬ره‬
‫‪37‬‬
‫مشوره نه کوي د دې وړ دئ چې واک څخه لري شي‪.‬‬

‫دریم جز ‪ :‬په اسالم کې د شورا اهمیت‬

‫په اسالمی شریعت کې شورا ته زيات ارزښت ور کړل شوی ‪ ،‬دغه ارزښت له دې څخه معلوميږي چې هللا‬
‫(‪ )‬د قرآن کريم يو صورت د شورا په نوم باندې نومولی دئ حقیقت دادئ چې شورا د اسالمي امت ترب‪11‬یې‬
‫او روزنې ستره مدرسه ده ‪ ،‬د شورا تطبيق د مسلمانانو د بري له عوامل‪11‬و څخ‪11‬ه بل‪11‬ل ک‪11‬یږي ‪ ،‬ن‪11‬و پ‪11‬ه لم‪11‬ړی‬
‫پراگراف کې به د قرآن کریم په رڼاکې او دوهم پراگراف کې به د نبوي اح‪1‬اديثو پ‪1‬ه رڼ‪1‬اکې د ش‪1‬ورا اهمیت‬
‫تر بحث الندې ونسم‪.‬‬

‫______________________________‬
‫‪36‬‬
‫ا سالم سیاسي او اداري نظام ج ‪ ۱‬ص ‪۲۳۱‬‬

‫‪37‬‬
‫اسالم سیاسي او اداري نظام ج ‪ ۱‬ص ‪۲۸۱‬‬

‫‪۳۷‬‬
 ‫لمړی پراگراف ‪ :‬د شورا ارزښت د قرآن کريم په رڼاکې‬
‫شورا له نفلي امورو څخه نه ده ‪ ،‬چې د اميرانو په خوښې پورې اړه ولري ‪ ،‬بلکې شورا الهي حكم دئ ‪ ،‬په‬
‫هر حکمران ‪ ،‬امیر او مسؤل باندې واجب دی چې د خپلو افرادو سره مشوره وک‪11‬ړي پ‪11‬ه دې اړه هللا ج ن‪11‬بي‬
‫عليه السالم ته حکم کوي او فرم‪11‬ایی ‪ ( :‬فبم‪11‬ا رحم‪11‬ة من هللا لنت لهم و ل‪11‬و كنت فظ‪11‬ا غل‪11‬ط القب النفض‪11‬وامن‬
‫حولك ف‪11‬اعف عنهم واس‪11‬تفرلهم وش‪11‬ا ور هم في األم‪11‬ر ف‪11‬اإذا ع‪11‬زمت فتوك‪11‬ل على هللا إن هللا يحب المت‪11‬وكلين )‬
‫‪38‬‬
‫( العمران ‪.) ۱۵۹‬‬
‫ژباړه ‪ :‬یعنې ای پیغمبره عليه السالم ! دا د هللا ج لوی نعمت دئ چې ت‪11‬ه ددې خلک‪11‬و لپ‪11‬اره ډې‪11‬ر ن‪11‬رم خويه‬
‫جوړ سوی ئې که داسې توای ‪ ،‬توند خویه او سخت زړی وای نو دا ټول ب‪11‬ه س‪11‬تا ل‪11‬ه ش‪11‬اوخوا خ‪11‬واره ش‪11‬وي‬
‫وای ‪ ،‬د دوی خطاوي وبخښه او د وي لپاره بخښنه و غواړه ‪ ،‬د دوی سره مشوره کوه ‪ ،‬کل‪11‬ه چې د تص‪11‬میم‬
‫ونیوی په هللا ج توکل کوه ‪ ،‬بېشکه هللا تعالی د توکل کوونکو سره مینه کوی امام نسفي رحم‪11‬ة هللا وایی ‪ :‬د‬
‫مشورې اخستلو حکم په دې خاطر نبي عليه السالم ته سوي چې د مش‪11‬ورې سلس‪11‬له د ده پ‪11‬ه امت کې ام‪11‬انت‬
‫پاته شي تر څو راتلونکي نسلونه د امريت په الرو الړ نه شي او د شورا قانونیت په امت کې مس‪11‬تحکم پات‪11‬ه‬
‫شي‪.‬‬

‫دوهم پراگراف ‪ :‬د آحادیثو په رڼا کې‬

‫د شورا اهمیت په قرانکریم کې چې د شوری د شان او اهمیت تذکره شوې ‪ ،‬خلک د شوری په فضیلت خبر‬
‫کړي نو د رسول صلى هللا عليه وسلم احاديثو د قرانکریم د دې مضمون تائ‪11‬د ک‪11‬ړی او رس‪11‬ول هللا ص‪11‬لى هللا‬
‫عليه وسلم په خپل ځان د هللا ج حكم التزام کړی و ‪ ،‬مؤمنان به يې د شوری په کولو سره دعوت کول او پ‪11‬ه‬
‫خپلي وينا او عمل سره به يې خلک شوری ته دعوت کول ‪ ،‬نو لمړی به د رس‪11‬ول هللا ص‪11‬لى هللا علي‪11‬ه وس‪11‬لم‬
‫قولي سنت او په دوهم قدم کې به د رسول صلى هللا عليه وسلم عملي سنت ته مراجعه وکړو‪.‬‬
‫د شوری د اهمیت په اړه زيات قولي احادیث موجود دی ‪ ،‬رسول هللا صلى هللا علي‪11‬ه وس‪11‬لم فرم‪11‬ايلي‬ ‫‪‬‬
‫دي ‪ :‬ترجمه کله چې ستاسو حاکمان ستاسو د ښو خلکو څخه وي او ستاسو مالداران خل‪11‬ک س‪11‬خیان‬
‫وي او ستاسې کارونه په مشورې سره انجاميږي ‪ ،‬نو په دې وخت کې د ځمکي مخ ستاسې لپ‪11‬اره د‬
‫‪39‬‬
‫ځمکي د گېډې نه غوره دی ( نو ستاسې لپاره ژوند غوره دی د مرگ څخه ) )‬
‫د ذک‪11‬ر ش‪11‬وي ح‪11‬ديث ن‪11‬ه اساس‪11‬ي دری ش‪11‬یان معل‪11‬وم ش‪11‬ول ‪ ) ۱ ( :‬ص‪11‬الح قیادت ‪ ) ۲ ( .‬د غریب‪11‬انو‬
‫کفالت ‪ ) ۳ ( .‬شورائیت چې دا د يوې صالحې جامعې او د يو اسالمي دولت لپاره اساسي ش‪11‬رطونه‬
‫دي‬

‫___________________________________‬
‫‪38‬‬
‫قران کریم العمران ‪ ۱۵۹‬ایت‪.‬‬

‫‪۳۸‬‬
‫هر څومره چې د رسول هللا صلى هللا عليه وسلم عملي سنت دي نو دا په هغ‪1‬ه ش‪1‬واهدو ډک دي چې‬ ‫‪‬‬
‫په دې باندې د اللت کوی چې رسول هللا صلى هللا عليه وسلم ب‪11‬ه د همیش‪11‬ه لپ‪11‬اره پ‪11‬ه غیرمنصوص‪11‬ه‬
‫اهتمامی امورو کې د خپلو صحابه کرامو سره مشوره کوله او يواځې پ‪11‬ه خپ‪11‬ل فک‪11‬ر اکتف‪11‬ا ک‪11‬ول او‬
‫خود فکري يې نه خوښوله ‪ ،‬او ډیر کرتې به يې د صحابه کرامو فکر او فيصلي ته تنزيل کول اگر‬
‫که د ده خپل نظر به په ظاهر کې د دوی د نظر سره مخالف هم ؤ ‪ ،‬رسول هللا صلى هللا عليه وس‪11‬لم‬
‫به د خپلو صحابه کرامو سره زبانه مشوره کوله ‪ ،‬حضرت ابو هريره رض‪11‬ي هللا عن‪11‬ه وايي ‪ :‬م‪11‬ا د‬
‫رسول صلى هللا عليه وسلم څخه عالوه بل داسې يو تن ن‪1‬دی لیدلی چې د خپل‪1‬و ملگ‪1‬رو س‪1‬ره ډې‪1‬رې‬
‫مشورې کوي ‪ .‬موږ وينو چې رس‪11‬ول ص‪11‬لى هللا علي‪11‬ه وس‪11‬لم د مش‪11‬ورې مب‪11‬دأ د دولت د اوم‪11‬ورو پ‪11‬ه‬
‫انجامولو کې تطبیق کړې وه ‪ ،‬او د خپلو ملگرو څخه د رايې او نظر خاوندانو سره د دولت په هغو‬
‫اومورو کې مشوره کوله ‪ ،‬چې وحي په پکې نه وه نازله شوې او دا مشوره به پ‪11‬ه دې غ‪11‬رض وه ‪،‬‬
‫چې دوی ته تعليم ورکړل شي او د قرآني حكم تنفيذ راشي‪ ،‬او ډېر كرته پ‪11‬ه رس‪11‬ول ص‪11‬لی هللا علي‪11‬ه‬
‫وسلم د خپل نظر څخه هغه مسلمانانو نظر ته رجوع کوله چې نظر ب‪11‬ه يې د ده س‪11‬ره مخ‪11‬الف هم و‪،‬‬
‫تر څوبه چې ده ته ددې په خالف وحي نه وه شوي‪.‬‬

‫څلورم جز ‪ :‬د شورا غړي‬

‫د اسالمي دولت مش‪11‬ر نش‪11‬ي ک‪11‬والی چې د ه‪11‬ر ف‪11‬رد س‪11‬ره جال جال و گ‪11‬وري او پ‪11‬ه غ‪11‬ير منصوص‪11‬ي مس‪11‬ألو‬
‫ورسره مشوره وکړي ‪ ،‬نو په دې اساس اس‪11‬المي ش‪11‬ريعت د دولت مش‪11‬ر ت‪11‬ه د دې اج‪11‬ازه ورک‪11‬ړې ده چې د‬
‫ملت هغه باوري خلک ‪ ،‬پوهان ‪ ،‬او مش‪11‬ران راټ‪11‬ول ک‪11‬ړي او د ض‪11‬رورت پ‪11‬ه وخت کې پ‪11‬ه غیرمنصوص‪11‬ي‬
‫قضيو کي د دوی سره مشوره وکړي‪.‬‬

‫پنځم جز ‪ :‬د شورا د غړو صالحیتونه‬

‫د شورا او حکومت په هکله د نبوي تگالرې پ‪1‬ه ت‪1‬رځ چې او همدارنگ‪1‬ه د راش‪1‬دينو خلف‪1‬اء ؤ د ک‪1‬ړنالرې او‬
‫تاريخي پېښو په رڼاکې کوالی شو چې د شورا د غوندې د ارکانو صالحيتونه په الندې توګه په گوته کړو‪:‬‬

‫______________________________________‬
‫‪39‬‬
‫اسالم سیاسي او اداري نظام ج‪ ۱‬ص ‪۲۳۶‬‬

‫‪۳۹‬‬
 ‫د دولت د رئیس انتخاب او وړاندیز‬ ‫‪.1‬‬

‫په اسالمي دولت کې د پارلمان غړي تر ټولو د مخه لومړی د اسالمي دولت رئيس ټ‪11‬اکي او ځ‪11‬انگړی بیعت‬
‫ور سره صورت نيسي له هغې وروسته يې ملت ته د بیعت لپاره وړاندې کوي نو په دغه صورت کې ع‪11‬ام‬
‫بيعت صورت نيسي‪ ،‬د ابوبکر صدیق رضی هللا عنه لومړی انتخاب په ثقيفه بني ساعده کې وشوه خو ل‪11‬وی‬
‫بیعت په جومات کې سرته ورسيد ‪ ،‬هغه د خپل ژوند په وروستی برخه کې وروسته له هغه چې د شورا ل‪11‬ه‬
‫غړو سره يې مشوره وکړه حضرت عمر رضی هللا عنه يې د خالفت د چارو د س‪11‬مبالولو لپ‪11‬اره يې انتخ‪11‬اب‬
‫کړ بیا وروسته عامو او خاصو ټولو خلکو ورسره بيعت وکړ‪ ،‬په هم‪1‬دې ډول د حض‪11‬رت عثم‪1‬ان رض‪11‬ی هللا‬
‫عنه په خالفت د لومړي ځل لپاره هغو لسو تنو اصحابو چې په دنیا کې ورته د جنت زېری ورکړل شوی و‬
‫خوښي څرگنده کړه بیا وروسته په عمومي توگه د بیعت انتظام صورت و مون‪11‬د‪ ،‬د حض‪11‬رت عثم‪11‬ان رض‪11‬ي‬
‫هللا عنه له شهادت نه وروسته خلک د حضرت علي کورته ورغلل او ورته يې ويل الس دې را وغځوه چې‬
‫بیعت درسره وکړو ‪ ،‬هغه ورته ځواب ور کړ چې دا کار ستاسې ص‪11‬الحيت ن‪11‬ه دی دا د ش‪11‬ورا د غ‪11‬ړو او د‬
‫بدري اصحابو واک دی چې هر څوک انتخابوي هغوی به يې ټاکې ‪.‬‬
‫د هیواد اداره‬ ‫‪.2‬‬

‫لکه د دښمن په وړاندې د جگړې اعالن له بيرونيو س‪11‬ره تړونون‪11‬ه ک‪11‬ول پ‪11‬ه اجته‪11‬ادي او م‪11‬ورو کې د ق‪11‬انون‬
‫جوړول او د اسالمي احکامو په تطبيق او تنفيذ كې د دولت له رئيس سره مرسته کول شامل دي‪.‬‬
‫محاسبه‬ ‫‪.3‬‬

‫که چېرته گوري چې يو نیک کار پرېښودل شوی او په بدیو الس پورې شوی نو په دغه ص‪11‬ورت کې ب‪11‬ه‬
‫د ټول‪1‬و ب‪1‬ديو ‪ ،‬مفاس‪1‬دو او بې الريو پ‪1‬ه کلک‪1‬ه مخ‪1‬ه نيس‪1‬ي ‪ ،‬ځي‪1‬نې وخت کې‪1‬دای ش‪1‬ي چې د دولت رئيس د‬
‫اسالمي شريعت په مخالف الس پورې ک‪11‬ړي او پ‪11‬ه ټولن‪11‬يز زور زياتي او پ‪11‬ه رعيت ظلم وک‪11‬ړي دغ‪1‬ه ټ‪11‬ول‬
‫کارونه ناروادي چې په کلکه يې مخنیوی ضروري دی‪.‬‬
‫د دولتي مسؤلينو غزل کول‬ ‫‪.4‬‬

‫د شوری ارکان به لومړي ځل لپاره هغوی ته نصيحت کوي کچېرته يې نص‪11‬یحت قب‪11‬ول ک‪11‬ړ ښ‪11‬ه ترښ‪11‬ه او‬
‫کنه د شوری غړي به يې عزل ملت ته اعالن کړي‪.‬‬

‫پنځم جز ‪ :‬د شورا د غړو صالحتونه‬

‫د اسالم په سیاسي نظام کې د شوری د غړو لپاره الندې پنځه عام صالحتونه ورکړل شوی‪:‬‬

‫‪۴۰‬‬
 ‫د قوانينو مراقبت او څارنه‬ ‫‪.5‬‬

‫د شورا د غړو او مجلس لومړی دنده د دولت د ټولو کارونو په ځانگړي ډول د قوانينو د تطبيق ‪ ،‬تفسیر او‬
‫توضیح څخه څارنه ده ‪ ،‬دوی به هیڅ‪11‬وک د ق‪11‬انون م‪11‬اتولو ت‪11‬ه ن‪11‬ه پرې‪11‬ږدي د ق‪11‬انون مالت‪11‬ړ ب‪11‬ه ک‪11‬وي ‪ ،‬دوی‬
‫کوالی سي چې د دولت د مشر د داخلي سياسي کړنو لکه پرېکړي ‪ ،‬تعلیم ‪ ،‬ص‪11‬حت ‪ ،‬اقتص‪11‬اد ‪ ،‬اواداري او‬
‫نورو چارو په اړه چې په اسالمي شريعت کې يې په اړه واضح او ښ‪11‬کاره حکم ن‪11‬ه وي راغلی پرېښ‪11‬ي وي‬
‫قوانين جوړ کړي ‪ ،‬تر څو د اسالمي شریعت اصلي موخه او هدف ضايع نه شيء‪.‬‬
‫د محاسبې حق‬ ‫‪.6‬‬

‫د شورا د غړو بله دنده محاسبه کول دي‪ ،‬ش‪11‬ورا ک‪11‬والی ش‪11‬ي چې پ‪11‬ه ټول‪11‬و چ‪11‬ارو کې د دولت س‪11‬ره محاس‪11‬به‬
‫وکړي او دولت په دې باندې مکلف دئ چې د ملت نماینده ګ‪11‬انو او ش‪11‬ورا غ‪1‬ړو ت‪11‬ه د خپل‪11‬و ک‪11‬ارونو پ‪11‬ه اړه‬
‫‪40‬‬
‫ځواب ووایي‬
‫د وزیرانو او لوړ رتبه حاکمتنو په اړه خپله نا خوښي ښکاره کول‬ ‫‪‬‬

‫د شورا د غړو بله دنده د دولتي لوړ پوړو چارواکو (وزیرانو‪ ،‬والیانو‪ )...‬څخ‪11‬ه ش‪11‬کایت ک‪11‬ول دي کل‪11‬ه چې‬
‫دوی وظیفې نسي اجرا کولی‪ ،‬یا د وظیفې اهل نه وي او یا د عامه مسلمانانو په خیر نه وي‪ ،‬خلیفه هم باید د‬
‫‪41‬‬
‫دوی خبره ومني او هغه کسان عزل کړي چې خلک یې نه غواړي‪.‬‬
‫د دولت د ریاست لپاره د کاندیدانو مشخصول‬ ‫‪‬‬

‫د شورا د غړو بله مهمه دنده د اسالمي دولت لپاره اس‪11‬المي امت ت‪11‬ه وړش‪11‬خص وړان‪11‬دې ک‪11‬ول دي کل‪11‬ه چې‬
‫پخوانۍ خلیفه وفات یا عزل شي او یا هم په خپله‬
‫خوښه باندې استعفاء ورکړي نو د شورا غړي به یو عادل او وړ کس چې د مسلمانانو مشري وک‪11‬والی ش‪11‬ي‬
‫‪42‬‬
‫مسلمانانو ته د بیعت لپاره ور وپېژني ‪.‬‬

‫_______________________________‬
‫‪40‬‬
‫اسالم سیاسي او اداري نظام ج‪ ۱‬ص‪۲۹۷ :‬‬

‫‪ 41‬پورتنۍ مرجع ده ص‪۲۹۸ :‬‬

‫‪ 42‬پورتنۍ مرجع ده ص‪۲۹۸ :‬‬

‫‪۴۱‬‬
 ‫سیاسي وظیفې‬ ‫‪‬‬

‫د شورا د غړو او مجلس بله دنده د مهمو سیاسي چارو تر سره کول دي‪ ،‬لکه د دولت د مش‪11‬ر ټاک‪11‬ل چې وړ‬
‫شخص چې د امارت یا هم د مشری اهلیت ولري وټاکي‪ ،‬او بل‪11‬ه د بیعت موض‪11‬وع داده چې د بیعت عق‪1‬د دوه‬
‫طرفه دی یو طرف یې امام یا د دولت مشر او بل طرف ئې اسالمي امت دئ نو د ش‪11‬ورا غ‪11‬ړي ب‪11‬ه د دواړو‬
‫ترمنځ نمایندګي کوي او د بیعت عقد ب‪11‬ه ورس‪11‬ره ک‪11‬وي‪ ،‬او همدارنګ‪11‬ه د دولت مش‪11‬ر ت‪11‬ه نص‪11‬یحت ک‪11‬ول او د‬
‫دولت د مشر یا امام معزولول دي چې کله امام د خپل اهلیت څخه پاته راغلی او ی‪11‬ا هم د مس‪11‬لمانانو چ‪11‬ارې‬
‫يئ په سمه توګه نشوای تر سره کوالی نو د شورا غړي کوالی شي چې امام له خپلي دندې څخه عزل کړي‪.‬‬
‫‪43‬‬

‫شپږم جز ‪ :‬د شورا د غړو نومونه‬

‫د اسالم سياسي نظام کې د شورا غړو لپاره بيالبيل لقبونه ور کړل شوي چې په الندې ډول ئې يادونه کوو ‪:‬‬
‫عرفا‪ :‬د عريف جمع ده چې معنايې مدبر ‪ ،‬سردار او مشر چې د قام په سياسي الرو چارو بان‪1‬دې پ‪1‬وه وي د‬
‫قبيلي مشر نماینده او مسؤل دي ‪ ،‬چې په ننی اص‪11‬طالح کې ورت‪11‬ه د نماين‪11‬دگانو د غون‪11‬ډې او پارلم‪11‬ان غ‪11‬ړي‬
‫ويل کېږي‪.‬‬
‫نقبا‪ :‬د نقيب معنا هم د عريف په څېر ده چې موسى عليه السالم د بني اسرائيلو لپاره دولس نقب‪11‬اء ټ‪11‬اکلي ؤ‪،‬‬
‫په صراح اللغات کې د نقيب معنا ( بهتر وداننده قوم ) زجاج چې د ژب پوه‪11‬نې ل‪11‬وی ع‪11‬الم دی د نقيب معن‪11‬ا‬
‫يې د ملت باوري او د مسؤل وکړي د کړېده‪.‬‬
‫مال القوم‪ :‬د دې معنا هم د عرفا او نقباء و په څېر ده چې د ولس نماینده ته ويل کېږي‪.‬‬
‫اولواالمر ‪ :‬د اولواالمر په مفه‪1‬وم کې حک‪1‬ام ‪ ،‬سياس‪1‬ي مش‪1‬ران او فقه‪1‬اء ش‪1‬امل دي ن‪1‬و ل‪1‬ه دې امل‪1‬ه د ام‪1‬ر د‬
‫خاوندانو اطالق په قامي او ملي نمايندگانو هم کېدای شي امام زج‪1‬اج فرم‪1‬ايي چې ل‪1‬ه اوالم‪1‬ر څخ‪1‬ه مقص‪11‬د‬
‫هغه خلک دي چې د مسلمانانو ديني امورو او ټولو نېکو کارونوته مالتړلي والړ وي‪.‬‬
‫اهل الحل والعقد‪ :‬د ملت نمایندگانو ته د اسالم پوهان په عم‪1‬ومي ډول د اه‪1‬ل الح‪1‬ل والعق‪1‬د الف‪1‬اظ اس‪1‬تعمالوي‬
‫يعنې د قام مسؤلين او نمایندگان چې د خلکو اوري مرجع وي او مفسدترينه درايي او بصيرت هغ‪11‬ه خلك‪11‬دې‬
‫‪44‬‬
‫چې چې د اسالم په اصطالح کې ورته نواب االمه يعنې ملي نمايندگان ویالی شي ‪.‬‬

‫اووم جز ‪ :‬د شورا د غړو شرطونه‬

‫په اسالم کې د شورا غړو ته هم ځینی شرطونه ضروري دي چې بايد هغه شرطونه ول‪11‬ري د بلگې پ‪11‬ه ډول‬
‫اسالم‪ ،‬عقل او بلوغ‪ ،‬او د ریاست او حکومت د‬
‫__________________________________________‬
‫‪43‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪۱۰۶‬‬

‫‪ 44‬موالنا ګوهر رحمن اسالمي سیاست ص‪۳۱۷ -۳۱۳ :‬‬

‫‪۴۲‬‬
‫معامالتو پوهه او بصیرت‪ ،‬باید امانتداره او دينداره او د ټولنې په عامه عرف او او رواجونو باندې پوه وی‬
‫‪ ،‬د اهل الحل والعقد کليمه په خبله داراښ‪11‬يي چې بايد خل‪11‬ک وي چې د دوی پ‪11‬ه هوښ‪11‬یارتیا‪ ،‬ام‪11‬انت پالن‪11‬ه او‬
‫ديندارۍ په ټوليزه توگه د امت باور وي ‪ ،‬خو بيا هم په دې هکله شریعت کوم ټاکلي او دايمي شرطونه ندي‬
‫ايښي ‪ ،‬که په يوه هيواد کې د تعلیم او پ‪11‬وهې کچ‪11‬ه ل‪11‬وړه وه ن‪11‬و د رايې ورکول‪11‬و پ‪11‬ر بنس‪11‬ټ هم د دوی ټاکن‪11‬ه‬
‫کېدای شي او که د ولس حاالتو ته په کتنې سره دا مناسبه وگڼل ښي چې پوړۍ په پوړۍ ټاکنې دې وش‪11‬ي ‪،‬‬
‫‪45‬‬
‫نو په دې اړه هم شریعت له پلوه داسې کوم بنديز نه تر سترگو کيږي‪.‬‬
‫د امام بخاري رحمة هللا دوينا مطابق د شورا د غړو شرطونه لکه ‪ ،‬اسالم ‪ ،‬عدل ‪ ،‬ح‪11‬ریت او آزادي ‪ ،‬عق‪11‬ل‬
‫او بلوغ‪ ،‬عدل‪ ،‬د ملت اعتیاد ‪ ،‬شجاعت او میړانه‪ ،‬فقاهت ‪ ،‬مواطنت یعنې داسې شخص بای‪11‬د ملت ش‪11‬ورا ت‪11‬ه‬
‫وټاكي چې په اسالمي مملکت کې موجود وي ‪ ،‬او بل داسې شخص بايد وي چې خپل ځان ن‪1‬ه مط‪1‬رح ک‪1‬وي‬
‫‪46‬‬
‫ځکه د دې کارڅخه شريعت په کله منعه کړې ده‪.‬‬

‫آتم جز ‪ :‬د شورا گټې‬

‫په کارونو کې مشوره کول شريعي حكم دئ او دا روښ‪11‬انه حقیقت دی چې د ه‪11‬ر ش‪11‬رعي حكم تط‪11‬بيق ب‪11‬ه د‬
‫مسلمانانو لپاره یو شمیر فايدې او گڼې لري ‪ ،‬نو په دې کارونو کې مشوره کول د ټولو مسلمانانو په خ‪11‬بر ده‬
‫خصوصًا د مسلملنانو د آمر لپاره ډېرې فايدې لري چې يو څو يې په الندې ډول دي‪:‬‬
‫صحیح او نیک نظر السته راوړل‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫له پښېمنتيا څخه ځان ساتنه کول او خلک له مالمنتيا څخه ساتي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د رحمت او برکت د حاصلېدو وسیله ده‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د مستعدو او اهل خلکو له نظرونو څخه استفاده کول‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د اتفاق او محبت راتلل‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د راحت او تکليفونو د دفع کولو وسیله ده‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪47‬‬
‫د رشد ‪ ،‬هدایت او سعادت ذريعه ده‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫____________________________________________‬
‫‪45‬‬
‫مفتي محمد تقي عثماني‪ ،‬اسالم سیاسي اندونه ص‪۳۰۵ :‬‬

‫‪46‬‬
‫اسالم سیاسي او اداري نظام ج‪ ۱‬ص‪۲۶۷ :‬‬

‫‪47‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪۱۲۸‬‬

‫‪۴۳‬‬
 ‫دوهم مطلب ‪ :‬حضرت عثمان رضی هللا عنه بیعت او انتخاب‬
‫کله چې اميرالمؤمنين عمر رضي هللا عنه د ابولولو مجوس‪11‬ي ل‪11‬ه ل‪11‬وري د س‪11‬هار دلمانځ‪11‬ه پ‪11‬ه جری‪11‬ان کې پ‪11‬ه‬
‫خنجر سره زخمي سو صحابه کرامو کور ته راوست ‪ ،‬لکه چې پر اوښ راغی او خلک وپوهیدل چې ن‪11‬ور‬
‫نو اميرالمؤمنين شهيد کېږي ‪ ،‬ور څخه يې وغوښتل چې د خليفة الرسول هللا صلی علیه وس‪11‬لم پ‪11‬ه ش‪11‬ان ی‪11‬و‬
‫کس پر موږ خلیفه وټاکه ‪ ،‬خو اميرالمؤمنين عمر رضي هللا عنه منعه وکړه او د صحابه وو ل‪11‬ه جملي څخ‪11‬ه‬
‫يې عبدالرحمن بن عوف ‪ ،‬سعد ابن ابي وقاص ‪ ،‬زبیر ابن عوام ‪ ،‬طلحه ابن عبيدهللا ‪ ،‬على ابن ابي طالب او‬
‫عثمان ابن عفان رضي هللا عنهم اجمعین را وغوښتل ‪ ،‬غيرله طلحه ابن عبیدهللا څخ‪11‬ه چې پ‪11‬ه مدين‪11‬ه من‪11‬وره‬
‫کې نه وو ټول راغلل ‪ ،‬اميرالمؤمنين عمر رضي هللا عنه ورته وفرمايل چې تاسې ت‪11‬ر درو ورځ‪11‬و پ‪11‬ورې د‬
‫طلحه رضي هللا عنه انتظار وکړی که هغه را غلی ‪ ،‬نو هغ‪11‬ه در س‪11‬ره ی‪11‬و ځ‪11‬ای ک‪11‬ړی او ک‪11‬ه ن‪11‬ه راغلی بیا‬
‫تاسې سره کښینی او مشوره وکړی یو تن له خپل منځ څخه آمر په توگ‪11‬ه تعین ک‪11‬ړی‪ ،‬خپ‪11‬ل زوی عبدهللا ابن‬
‫عمر ته ئې امر وکړ چې ته هم ور سره کېنه او چې ډېره رايه په هره خوا وه هغې خواته رای‪11‬ه ورک‪11‬ړه او‬
‫که رایې سره مساوي وي هغه خواته رايه ورک‪11‬ړه چې پ‪11‬ه هغ‪11‬ه کې عب‪11‬دالرحمن ابن ع‪11‬وف رض‪11‬ي هللا عن‪11‬ه‬
‫شامل وو او تالره د خالفت حق نشته ‪ .‬د اميرالمؤمنين عمر رضي هللا عنه ت‪11‬ر ش‪11‬هادت وروس‪11‬ته دوی پنځ‪11‬ه‬
‫تنه د د طلحه رضي هللا عنه په نه شتون کې سره کښیناستل عبدالرحمن رضي هللا عنه وويل چې زه خالفت‬
‫نه کوم‪ ،‬ټولو هغه ته حق ورکړ چې ته په موږ کې يو تن د خليفه په توگه وټاکه ‪ ،‬د هغه وويل چې ت‪11‬ر درو‬
‫ورځوپورې به زه هم مشوره وکړم او هم به د طلحه رضي هللا عنه تر ران‪1‬گ پ‪1‬ورې انتظ‪1‬ار وک‪1‬ړو ‪ ،‬ټول‪1‬و‬
‫ومثل ‪ ،‬تر درو ورځو انتظار وروسته طلحه رضي هللا عن‪11‬ه راغلی ‪ ،‬ن‪11‬و عب‪11‬دالرحمن ابن ع‪11‬وف رض‪11‬ي هللا‬
‫عنه په داسې حال کې چې ډېر فکر ئې کړی وو او د ډېرو مشرانو صحابه وو سره ئې مش‪11‬وره هم ک‪11‬ړې وه‬
‫عثمان ابن عفان رضي هللا عنه ئې د خليفه په توگه اعالن کړ او بیعت ئې ورسره ورسره وکړ چې وروسته‬
‫‪48‬‬
‫ټولو مسلمانانو د اميرالمؤمنين عثمان رضي هللا عنه پر الس بیعت وکړ ‪.‬‬

‫دریم مطلب ‪ :‬به زور سره واک ته رسېدل‬

‫اسالمي دولت دمشر د ټاکلو درى طريقې دي چې پورته بيان شوي خ‪1‬و دلت‪1‬ه يوه بل‪1‬ه طريق‪1‬ه بیانوو هغ‪1‬ه د‬
‫تغليب او په زور سره واک ته رسېدل دي ‪ ،‬داچې که يو څوک د اسالمي امت يا اهل الح‪11‬ل والعق‪11‬د د بیعت‬
‫پ‪1‬ر اس‪1‬اس ن‪1‬ه بلکې د زور او ق‪1‬درت پ‪1‬ر اس‪1‬اس واک ت‪1‬ه ورس‪1‬يږي او د مس‪1‬لمانانو د چ‪1‬ارو واک پ‪1‬ر غ‪1‬اړه‬
‫واخلي ‪ ،‬نو د يو لړ خاصو مصلیحتو پر اساس چې د مسلمانانو وينې ونه بهيږي عامه نظم گډوډ ن‪11‬ه ش‪11‬ي او‬
‫د مسلمانانو تر منځ د جگړو مخه ونيول شي‪ ،‬د دې سړي اطاعت کول ضروري دی او په مقابل کې ب‪11‬ه ئې‬
‫مسلح قيام نه کېږي ‪ ،‬که څه هم د خليفه يا اسالمي مشر د ټاکلو دا طريقه شرعي طريقه نه ده او بل رس‪1‬ول‬
‫صلى هللا عليه وسلم دا سړی چې د امت د غوښتنې پرته د امت مشري کوي د هغو ښ‪11‬پږو تن‪11‬و پ‪11‬ه جمل‪11‬ه کې‬
‫ياد کړی دی چې هللا تعالى او رسول هللا صلى هللا علي‪11‬ه وس‪11‬لم لعنت پ‪11‬رې ويلى دئ ‪ .‬فرم‪11‬ايي ‪ « :‬والمتس‪11‬لط‬
‫بالجبروت « يعني » چا هللا تعالی او زه لعنت وايو چې په زور سره حکومت ونسي‪.‬‬
‫_____________________________________‬
‫‪48‬‬
‫ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم‪۱۳۹۹( ،‬هـ ش) هماغه اثر‪ ،‬ص‪۸۴ -۸۳‬‬

‫‪۴۴‬‬
‫امام نووي رحمه هللا دا أطعه في طاعة هللا ‪ ،‬واعصه في معصية هللا ) يعنې د هللا تع‪11‬الى د اط‪11‬اعت پ‪11‬ه س‪11‬احه‬
‫کې يې اطاعت وک‪11‬ړه او د هللا تع‪11‬الی نافرم‪11‬انۍ پ‪11‬ه س‪11‬احه کې ئې نافرم‪11‬اني وک‪11‬ړه ‪ ،‬د ح‪11‬ديث پ‪11‬ه تش‪11‬ريح کې‬
‫فرمايي‪ :‬دا حديث شريف د هغ‪1‬ه چ‪1‬ا د اط‪1‬اعت د و ج‪1‬وب لپ‪1‬اره دلیل دئ ‪ ،‬څ‪1‬وک چې د ام‪1‬ام د توص‪1‬يې او‬
‫مسلمانانو د اتفاق پرته په زور او جبر سره مسلمانانو مشر شي‪.‬‬

‫‪۴۵‬‬
 ‫پایله ( ‪) conclusion‬‬
‫د دې څېړنې په پای کې موږ دې نتیجې ته دورسيدو ‪ ،‬چې د اسالم سياس‪11‬ي نظ‪11‬ام کې د دولت رئيس ټ‪11‬اکلو‬
‫لپاره رسمي مراجع شتون لري ‪ ،‬چې د دې مراجعو په برکت مس‪11‬لمانان ک‪11‬ولی ش‪11‬ي چې يو داس‪11‬ې مش‪11‬ر يا‬
‫زعيم چې هغه به د ځمکې پر مخ ص‪11‬الح د قیادت ‪ ،‬د غربي‪11‬انو او مظلوم‪11‬و د حقوق‪11‬و څخ‪11‬ه دف‪11‬اع او د هللا ج‬
‫قانون نافذ کړي‪ ،‬نو په همدې اساس په اوسنې وخت کې د اس‪11‬الم دښ‪11‬منان غ‪1‬واړي چې دمس‪11‬لمانانو ل‪11‬ه ټول‪11‬و‬
‫اطرافونوڅخه د اسالمي نظام وجود ختم کړې‪ ،‬دمسلمانانو د فردي او اجتماعي ژوند ل‪11‬ه ټولواړخون‪11‬و څخ‪11‬ه‬
‫لکه ‪ :‬سیاسې ‪ ،‬اقتصادي ‪ ،‬اجتماعي ‪ ،‬علمي ‪ ،‬ادبې ‪ ،‬کلتورې اوفکرې برخو څخه يې ژون‪11‬د د م‪11‬ؤثر اس‪11‬الم‬
‫څخه غائب کړې او اسالم په جوماتونو په شخصې اوانفرادې عبادتونوکې بند اومنحصر کړې نو اس‪11‬الم يو‬
‫بشپړ او هر اړخیز نظام دی او دژوند هرې برخې کې ځانگړې الرښ‪11‬ونې او اص‪11‬ول ل‪11‬ري چې يو يې هم د‬
‫دولت درئيس د ټاکلو په برخه کې چې اسالم ورته ځانگړي توجه ک‪11‬ړي او د هغې لپ‪11‬اره بيالبيلي مراج‪11‬ع او‬
‫تگالرې را منځته کړې چې د هغې څخه يې هم لومړی د بیعت يا انتسابي پ‪11‬ه طریق‪11‬ه د دولت د رئيس ټاک‪11‬ل‬
‫دي ‪ ،‬چې په دې کې سياسي شورا لومړي د داس‪11‬ې ش‪11‬خص ن‪11‬امزد ک‪11‬وي چې د دوی د ح‪11‬االتو س‪11‬ره مناس‪11‬ب‬
‫وي ‪ ،‬او وروسته بيايې د بیعت لپاره يې وړاندې کوي ‪ ،‬دلته بیعت په دوه ډوله صورت نسي لومړى خ‪11‬اص‬
‫بیعت دی او بيا عام بيعت دی چې خاص بیعت د شورا د غ‪1‬ړو لخ‪1‬وا ت‪1‬ر س‪1‬ره ک‪1‬ېږي ‪ ،‬او ع‪1‬ام بيعت بي‪1‬ا د‬
‫عامو خلکو لخوا ترسره کېږي ‪ ،‬او همدارنگه دوهمه طریقه د دولت درئيس لخوا يو شخص ن‪11‬امزد کې‪11‬دل‬
‫او بیا عامو خلکو ته وړاندې کېږي تر څ‪11‬و ع‪11‬ام ورس‪11‬ره بيعت وک‪11‬ړي او پ‪11‬ه دريم ق‪11‬دم کې بي‪11‬ا انتخ‪11‬ابي يا‬
‫دشورا په طريقه د دولت رئيس ټاکل دي‪ ،‬په دې طريق‪11‬ه کې بي‪11‬ا د وخت زعيم د امت دمش‪11‬رانو او ی‪11‬ا غ‪11‬وره‬
‫خلکو څخه د شورا يو مجلس جوړ کړي ‪ ،‬چې بیا دوی د خالفت د منصب لپاره د څ‪11‬ه کس‪11‬انو نمون‪11‬ه ن‪11‬امزد‬
‫کړي تر څو دا شورا مكلفه کړي چې د مس‪11‬لمانانو د مش‪11‬رانو او ښ‪11‬وخلکو څخ‪11‬ه د خليف‪11‬ه پ‪11‬ه هکل‪11‬ه مش‪11‬ورې‬
‫واخلي ‪ ،‬او تر څو د همدې شورا په داخل کې يو شخص وټاکي ‪ ،‬او همدارنگ‪11‬ه زه دې ن‪11‬تیجې ت‪11‬ه ورس‪11‬ېدم‬
‫چې اسالم د ټاکنو په پرخه خې ځانگړي تگالره لري تر څو وړ او په شرایطو برابر شخص دې منصب ت‪11‬ه‬
‫ورسيږي ‪ ،‬او دا دروند مسولیت په سمه توگه اداکړي ‪.‬‬

‫‪۴۶‬‬
 ‫د موضوع په اړه ځانگړی وړاندیز‬
‫ټول مسلمانان باید خپل سياسي نظام او د هغه اړونده ټول اصول وپيژني د هغه لپاره کار وکړي او‬ ‫‪‬‬
‫د اسالمي امت لپاره اسالمي نظام راولي ‪ ،‬او په تطبیق باندې يې دوام وکړي‪.‬‬
‫د دولت مشرانو ته مې وړانديز دادی چې د مسلمانانو د يووالي لپاره ک‪1‬ار وک‪1‬ړي خپ‪1‬ل سیاس‪1‬تونه د‬ ‫‪‬‬
‫مسلمانانو د ورورولی پر سراتیژی برابر جوړ کړي‪.‬‬
‫بل وړانديز مې دادی چې ټول مسلمانان باید خپل دوست او دوښ‪1‬من و پ‪1‬ېژني ‪ ،‬او اساس‪1‬ي دوس‪1‬ت‬ ‫‪‬‬
‫او دښمن د مسلمانانو لپاره د عقيدي پر اساس پېژندل کیږي‪.‬‬
‫او همدارنگه بل وړانديز مې دادی ‪ ،‬چې اس‪1‬المي ش‪1‬ريت د تط‪1‬بیق لپ‪1‬اره بای‪1‬د ټ‪1‬ول مس‪1‬لمانان عمال‬ ‫‪‬‬
‫الس په کار شي ‪ ،‬او آرام او بې مسؤليته كښې نه ئي‪.‬‬
‫او بل وزانديز مې دادی ‪ ،‬چې ټول مسلمانان سره وروڼه دي نو بايد يو موټی او متحد شي ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪۴۷‬‬
 ‫ماخذونه‬
‫قرآنکریم‬ ‫‪.1‬‬
‫حقاني ‪ ،‬موالنا عبدالباقي ‪ ،‬د اسالم سياسي او اداري نظام ‪ ،‬اول جلد ‪ ،‬پاکستان ‪ ،‬پښور المكتبه الحقاني‪11‬ة‬ ‫‪.2‬‬
‫لعلوم السياسة الشرعيه ‪ ،‬چاپ کال ‪ ۱۴۳۴‬ه ق‪.‬‬
‫رحماني ‪ ،‬مولوي محمد شریف ‪ ،‬اسالمی سیاست پوهنه ‪ ،‬چاپ کال ‪ ۱۳۹۴‬ه ش‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫موالنا گوهر ال‪1‬رحمن ‪ ،‬اس‪1‬المی سیاس‪1‬ت ‪ ،‬ژب‪1‬اړه ‪ :‬ق‪11‬ریب ال‪1‬رحمن س‪1‬عید ‪ ،‬پاکس‪1‬تان ‪ ،‬پیښ‪1‬ور ‪ ،‬پیغ‪1‬ام‬ ‫‪.4‬‬
‫خپرندویه مرکز ‪ ،‬چاپ کال ‪ ۱۳۸۳ :‬ه ش‪.‬‬
‫مفتي محمد تقي عثماني ‪ ،‬اسالم او سیاسی اندونه ‪ ،‬ژباړه مولوي نورهللا عزام ‪ ،‬د افغان بنسټ خپرنیزه‬ ‫‪.5‬‬
‫او بلنیزه څانگه ‪ ،‬د چاپ کال ‪ ۱۳۹۳‬ه ش‪.‬‬
‫مودودی ‪ ،‬سید ابوالعلي ‪ ،‬اسالمي رياست ‪ ،‬ژباړن ‪ :‬قريب الرحمن سعید ‪ ،‬پښور ‪ ،‬د پیغ‪11‬ام خپرن‪11‬دوی‬ ‫‪.6‬‬
‫مرکز ‪ ،‬چاپ کال ‪ ۱۳۹۳ :‬هجري لمريز ‪.‬‬
‫صديقي ‪ ،‬ن‪1‬دا محم‪1‬د ‪ ،‬اس‪1‬الم سیاس‪1‬ی نظ‪1‬ام ‪ ،‬کن‪1‬دهار ‪ ،‬عرف‪1‬ان خپرندوی‪1‬ه ټولت‪1‬ه ‪ ،‬چ‪1‬اپ ک‪1‬ال ‪۱۳۹۹ :‬‬ ‫‪.7‬‬
‫هجري لمريز ‪.‬‬
‫راجي ‪ ،‬عبدالقدوس ‪ ،‬نظام سیاسی اس‪1‬الم س‪1‬ایت کتابخان‪1‬ه عقیده دانل‪1‬ود ش‪1‬ده ‪ ،‬ت‪1‬اریخ انتش‪1‬ار ‪۱۳۹۴ :‬‬ ‫‪.8‬‬
‫هجري لمريز ‪.‬‬

‫‪۴۸‬‬
۴۰
۴۰
۴۰
۴۰