Professional Documents
Culture Documents
نور ولي جان
نور ولي جان
کال۱۴۰۱........................................................................................................................ه ش
تقریز
ا
ب
لن 11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111ډیز
لکه څرنګه چې ټاکنې په اسالم کې حیاتي اهمیت لري نو اسالم هم د دولت درئیس د ټاکلو د الرو چارو پ11ه
اړه چوپتیا ن11ه ده غ11وره ک11ړي بلکې د دې پ11ه اړه یې بیال بیلي ط11ریقې او الرې چ11ارې چې ک11ومې ص11حابه
کرامو رضی هللا تعالی عنه په کار اچولي ،هغه یې مسلمه امت ته په اختیار کې ورکړي ،تر هغه چې داسې
شخص خپل امیر وټاکي تر څو د دنیا او آخرت د پرمختګ او نیکبختي المل وګرځي ،نو بنًا په دې څېړن11ه
کې د دولت د رئیس پېژندنه او هغه صفات او شرایط ک11وم چې د د دولت د رئیس لپ11اره تعین ش11وي دي او
ورسره سم شورا کوم چې د اسالمي دولت رئیس د ټاکلو صالحیت لر ي پېژن11دل ش11وي ده او ورس11ره س11م
هغه الرې چارې کوم چې د دولت درئيس لپاره اسالم د وخت او حالتو سره مناسبې او پر ځای بللي ،لکه د
هغې څخه یې لومړی انتسابي طریقه د دولت درئیس ټاکل دي په دې طریقه کې لومړی د امت مش1ران اه1ل
الحل والعقد یو شخص غوره کوي لومړی خپله ورسره بیعت وکړي او بیایې عامو خلکو ت11ه وړان11دې ک11وي
ترڅوعام خلک هم ورسره بیعت وکړي چي په دې ډول ټاکنه کې ه11ر ش11خص ک11ولی ش11ي خپل11ه آزاده رای11ه
وکاروي ځکه چې اسالم هغه چاته د مشري اجازه ورکوي ترڅو د دولت د مشر د صفتونو تر څن11ګ د ملت
ورباندې رضا هم وي ،همدارنګه په دوهمه طریقه کې یې بیا د دولت رئیس بیا خپل ولیعهد ټاکې مګر ځنې
شرایط چې ورت11ه ایښ11ودل ش11وي دي ،او دریم د دولت درئیس د ټ11اکلو طریق11ه هغ11ه هم د ش11ورا لخ11وا ټاک11ل
کېږي ،چې شورا خپله د اسالمي حکومت او اسالمي نظام له عمده او اساسي اصولو څخه شمیرل ک11ېږي
نو دا داسې طریقه ده چې د وخت د دولت رئیس(خلیفه) د مشری حق په هغه جماعت او ټولي پورې محدود
کړي په کوم کې چې د مشری ص11فتونه موج1ود وي او پ1ه هم1دې ټ1ولي کې مش1خص ش1خص ون1ه ټ1اکي او
مسلمانانو ته دا واضحه کړي ،چې د دې ټولي څخه هر یو دولت مشر جوړ شی هغ11ه ب11ه د دولت رئیس وي
همدارنګه اسالم چې یوې بلي طریقې ت11ه هم پ11ه خاص11و مص11لحتونو پ11ر اس11اس چې د مس11لمانانو وی11نې ون11ه
بهیږي او عامه نظم ګډوډ نه شي او د مسلمانانو ترمنځ د جګړو مخه ونیول س11ي د دې س11ړي اط11اعت ک11ول
ضروري دي که څ11ه هم دا طریق11ه د اس11المي دولت درئیس د ټ11اکلو ن11ه ده ،ن11و ددې څخ11ه معلوم11ېږي چې
اسالم یو بشپړ او او هر اړخیز نظام دی ،او د ژوند هرې ب11رخې ت11ه ش11امل او پ11ه ه11ره برخ11ه کې ځ11انګړې
الرښونې لري ،یو هم د هغې څخه د ټاکنو برخه ده چې اسالم ورته ځانګړې توجو کړې ده او د هغې لپ11اره
یې اصول وضع کړي دي.
ج
څرګند تیا()Declaration
زه نور ولي جان (کاروان) د موسی جان زوی د پکتیا د پوهنت11ون د حقوق11و او س11یايس علوم11و پ11وهنځي د
اداره او دیپلوماسۍ څانګې محصل یم دا ژمنه کوم چې دغه څیړنه زما د ځانګړو هڅو او کوښښ11ونو نبیج11ه
ده ،ما د دې څېړنې په لیکنه کې د زیات شمیر علمي اثارو څخه ګټه اخیستې ده ،خو د مختلفو آث11ارو څخ11ه
د ګټې اخیستنې پرمهال مې هیڅ لیکنه او اخیستنه د هغې د نامه د ذکر کولو څخ11ه بغ11یر پ11ه دې څېړن11ه کې
ندي ځای پر ځای کړي ،بنًا په پوره ډاډ سره ویالی شم چې په دې څېړنیزه لیکن11ه کې مې د علمي او من11ل
شوو اصولو له مخې وړاندې تګ کړی.
په درنښت
نورولي جان «کاروان»
د
مننلیک
له هر څه مخکې د الیزال رب له ستر دربار څخه شکر ادا کوم چې زه یې کامل او روغ پیدا کړی یم س11الم
عقل یې را کړی او د فکر په خاوندانو کې یې حساب کړی یم او ما ناتوانه بنده ته یې زم11ا د علمي س11فر پ11ه
لړ کې د بریاوو سره مل دڅلورکلنې تحصيلي دورې د بشپړولو توان را کړ.
په دوهم ق11دم کې پ11ه ډی11ر ادب او اح11ترام د خپ11ل محب11وب او ق11درمن پالر او خپلې زړه س11واندې مورج11انې،
وروڼو خویندو څخه نړی مننه کوم او د دوی پ11ه ح11ق او درن11اوی کې د رب الع11المین ذات ل11ه درب11اره څخ11ه
ورته د اوږد ،صحت مند او خوشحاله ژوند السونه لپه کوم ،چې د تحصیل او تعلیم زمینه یې را ت11ه براب11ره
کړه ،او زما هر ډول ستونزې ته یې پ11ه ه11ر وخت کې اوږه ورک11ړي ،ورپس11ې د حقوق11و او س11یايس علوم11و
پوهنځی له ټولو قدر وړ استادانو څخه په ځانګړي ډول د منګراف د ترتیب او تنظیم او الر ښونې په برخ11ه
کې د خپل الرښود استاد ښاغلي پوهنمل سليمان «بشرمل» صاحب څخه په ډېره ادب او احترام زیات11ه منن11ه
کوم او کور وداين وایم چې ماته یې په ورین تندي س11رته حوص11له من11دی س11ره یې د دې لیک11نې د ت11رتیب او
تنظیم په برخه کې علمي او مس11لکي مش11ورې او الرښ11ونې راک11ړي ،او همدارنګ11ه د ټول11و ښ11ونکو او ټول11و
مخلصوملګرو څخه منندوی یم ،چې دهیواد په هر ډول شرایطو کې یې زما مالتړ کړی دئ.
په درنښت:
نورولي جان «کاروان»
ه
ډالۍ
خپل دغه لومړی اثر(منګراف) په لمړي قدم کې تر خپل ځان ګران ،مهرب11ان او زړه س11واندې م11ور او پالر
او خپلو مهربانه او خوږو وروڼ1و او خوین1دو ت1ه ځک1ه هم1دا د دوی ب1رکت دی چې زه یې د ژون1د پ1ه ټول1و
چارو کې حمایت کړی یم او نن دادی تر دې ځایه را رسیدلی یم ،او همدارنګه ډالۍ کوم یې و خپل الرښ11ود
استاد محترم پوهنمل سليمان «بشرمل» ص11احب ت11ه چې د منګ11راف پ11ه ت11رتیب کې یې زی11اتې هڅې راس11ره
ک1ړي دي ،او پ1ه پ1ای کې یې ټول1و هغ1ه مخلص1و ملګ1رو او هغ1ه کس1انو ت1ه یې ډالۍ ک1وم چې پ1ه علم او د
افغانستان د پرمختګ او سرلوړي لپاره تل خدمت کوي او په دې برخه کې هیڅ راز هڅه نه س11پموي او ت11ل
په زیار کې دي.
په درنښت:
نورولي جان «کاروان»
و
فهرست
موضوعات
صفح
ه
سریزه ................................................................................................................................................ز
لومړی برخه ........................................................................................................................................ح
د څیړنې موخې او اهداف ..........................................................................................................................ح
.۲ ،۱د څېړنې ستونزې ..........................................................................................................................ح
.۳ ،۱د څېړنې اهمیت ............................................................................................................................ح
.۴ ،۱د څېړنې پوښتنې ...........................................................................................................................ح
اصلي پوښتنه ........................................................................................................................................ح
فرعي پوښتنه ........................................................................................................................................ط
.۱ ،۵د څېړنې فرضیې ..........................................................................................................................ط
اصلي فرضیه .......................................................................................................................................ط
فرعي فرضیه .......................................................................................................................................ط
.۲دویمه برخه ......................................................................................................................................ط
.۱ ،۲د څېړنې اړونده پخوانیو اثارو ته کتنه ...................................................................................................ط
.۳برخه .............................................................................................................................................ي
.۱ ،۳څېړنې میتودلوژې .........................................................................................................................ي
څلورمه برخه ۱.......................................................................................................................................
لومړی فصل عمومیات ۱.............................................................................................................................
لومړی مبحث :د اسالم سیاسي نظام مفهوم پیژندل ۱...............................................................................................
لومړی مطلب :اسالم سیاسي نظام تعریف ۱........................................................................................................
لومړی جز :د ترکیب له مخې د اسالم سیاسي نظام تعریف ۱.....................................................................................
لومړی پراګراف :اسالم ۲............................................................................................................................
دوهم پراګراف :سیاست ۲............................................................................................................................
لومړی د مسلمانانو د سیاسي پوهانو له نظره۲.................................................................................................... :
دوهم د فقهي پوهانو له نظره۳...................................................................................................................... :
دریم د نوي عصر د پوهانو له نظره۳............................................................................................................. :
دریم پراګراف :نظام ۴................................................................................................................................
دوهم جزء :د اسمي اړخه د اسالم سیاسي تعریف ۴................................................................................................
ز
لومړی برخه
د څیړنې موخې او اهداف
د اسالم سیاسي نظام کې د دولت د رئیس د ټاکلو الرو چارو د مفاهیمو واضیح کول.
د اسالمي دولت د رئیس په ټاکلو کې د اسالمي شریعت دریځ واضیح کول.
د اسالمي دولت د رئیس د ټاکلو مراجع پېژندل.
ح
فرعي پوښتنه
په اسالم کې د واکمن د ټاکلو د چا لپاره خاص دی؟
آیا په اسالمي شریعت کې خلک د آزادو رایو پر بنسټ د خپل زعیم ټاکلو صالحیت لري؟
آیا په اسالمي شریعت کې د واکمن د خپل ځای ناستي د ټاکلو صالحیت لري؟
فرعي فرضیه
داسي څرګندیږي ،چې شورا په اسالم کې د واکمن د ټاکلو یوه مرجع ده.
داسي څرګندیږي چې په اسالمي ش11ریعت کې خل11ک د آزادو رای11و پ11ر بنس11ټ د خپ11ل زعیم د ټ11اکلو
صالحیت لري.
داسي څرګندیږي چې په اسالمي شریعت کې د واکمن د خپل ځای ناستي د ټاکلو صالحیت لري.
.۲دویمه برخه
.۱ ،۲د څېړنې اړونده پخوانیو اثارو ته کتنه
موالنا عبدالباقي حقاني په خپل کتاب کې د اسالم سیاسي او اداري نظام اول جلد چې پ11ه پښ11تو ژب11ه
ترجم1ه دی پ1ه دوهم فص1ل کې ( )۲۳۲ص1فحه کې وایې :چي ی1و ش1خص س1ره دین1ه چې ش1رایط د
خالفت موجود وي خو بیا هم تر هغې جایز خلیفه نشي جوړیدلی تر څو دده ټاکنه په جایزي طریقي
سره نه وي شوي.
همدارنګه پوهندوی مولوي محمد شریف رحماني په خپل کتاب کې د اسالم سیاس11ت پوهن11ه ()۲۲۱
صفحه کې وایي :لکه څرنګه چې په قرانکریم او نبوي س11نتو کې د دولت د رئیس د ټ11اکنې څرګن11ده
طریقه نه دي ښودل شوي نو د خلیفه په عملي انتخاب کې م11وږ د اص11حابو کرام11و ځالن11ده روښ11انه
دور ته مراجعه کوو کوم چې د قرانکریم د عامو څرګند احکامو تر څنګ عملي او اتف11اقي ک11ړنالره
ده او د ټول امت مجتهیدین امامان او اسالمي علما پرې متفق دي
ط
او همدارنګه مفتي محمد تقي عثماني پ11ه خپ11ل کت11اب کې اس11الم سیاس11ي اندون11ه ( )۲۶۳ص11فحه کې
وایې :د اهلیت د صفتونو تر څن1ګ د اس1الم حکم دادی چې د اس1المي دولت رئیس بای1د د ش1ورا ل1ه
الري انتخاب شي ،ددې ټاکنو اصول دوه برخي لري لومړی مسلمانان باید پر ځان یو امیر و ټ11اکي
او په دوهم قدم کې باید دا ټاکنه د شورا لخوا صورت ونسي.
.۳برخه
.۱ ،۳څېړنې میتودلوژې
ددې څیړني په تر سره کولو کښي مې د کتابتوني څېړني څخه کار اخیستی او د معتبرو او معتمدو کتابونو
څخه مي د خپلې موضوع اړوند معلومات را غونډ کړي دي ،او د معلوماتو په تنظیم کې مې د خپل الرښود
استاد څخه نظر اخیستی.
ي
څلورمه برخه
لومړی فصل عمومیات
لومړی مبحث :د اسالم سیاسي نظام مفهوم پیژندل
د اسالم مبارک دین الهي ،بشپړ او نه بدلېدونکی دین دئ .د انسان د ژوند ټولو برخو ته شامل دی ،څه چې
وایې هغه حقیقت دي ،په څه باندي چې د کولو امر کوي د هغه شي په کولو کې د انسان دنیوي او اخ11روي
ګټه ده ،او څه نه چې انسان منعه کوي د هغه په کول1و کې د انس1ان دنیوي او اخ1روي زی1ان دئ ،اس1الم پ1ه
سمه توګه ژوند کې تطبیقولو په بدل کې هللا ( )مسلمانانو ته په دنیا کې عزت او لوړ والی او په اخ11رت کې
جنت ورکوي ،خو که څوک د اسالم د احکامو او اصولو څخه واړوي په دنیا کې به ذلیل او پ11ه اخ11رت کې
به یې ځای جهنم وي اسالم ټول بشریت او انسانیت ته راغلی ،د قیامت تر قیام پوري د هیڅ زماني او وخت
سره په ټکر کې نه دی او نه منسوخ کیږي .ددې لپاره چې د اسالم په سیاسي نظام په مفهوم پوه شو نو ددې
لپاره باید د اسالم سیاسي نظام نظام په تعریف باندي لږ رڼا اچوو .1
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم (۱۳۹۹ه ش) اسالم سیاسي نظام ،ص۱ :
۱
لومړی پراګراف :اسالم
اسالم په لغت کې تسلیمېدو ته او غاړه ایښودلو ته ویل کیږي .او په اصطالح کې اسالم ټولو هغ11و احک11امو
غاړه ایښودل او پوره توګه منل دي ،چې رسول ( )موږ ته زموږ د هدایت لپاره راوړي وي.
دوهم پراګراف :سیاست
د سیاست د کلمي لغوي معنی ،سیاست د امارت په وزن د َس اَس َیُس وُس څخ11ه د َق ال یُق وُل پ11ه وزن س11ره د
مصدر صیغه ده ،ددي فعل مصدر سوس قول په وزن هم راتالی شي ،نو د سیاست او س11وس اص11لي مع11نی
داده اصالح کول او ښایسته کول او د همدي لغوي معنی په اساس دا دواړه کلیمي د ریاس11ت ،حک11ومت او د
هیواد د چارو دسمبالولو په ځای استعمالیږي ځکه چې د ریاست هدف او مرام هم د خلکو د ح11الت اص11الح
او بهتر والی دی.
ًا
سوس په منظمه توګه د حکومت او ریاست پر مخ یو ولو ته وایي ،د ساسوهم سوسوهم سوس 1معن1ا ده هغ1ه
په خلکو حکومت کړي ،کله چې خلک ک11وم ش11خص خپ11ل س11ردار او قای11د وټ11اکې ن11و هغ11ه ت11ه وی11ل ک11یږي،
تسوسوه و اساسه (هغوی خپل مشر وه ټاکه) سست الرعیه د سیاست معنا ده :زه د خپ11ل رعیت نظم و نس11ق
چلوم او په هغوی حکمراني کوم ،سوس فالن امر ب1ني فالن مع1نی ده :هغ1ه ش1خص د هغ1ه قبلي د معمالت1و
مسئول و ګرځول شو .2نو ددې لپاره چې په سیاست باندې ښه پوه شو نو لومړي د مسلمانانو سیاسي پوهانو
له نظره او دوهم د فقهي پوهانو له نظره او دریم د نوي عصر پوهانو له نظره په لنډه توګه در پېژنو.
____________________
2
موالنا ګوهر ،رحمن ،اسالمي سیاست ص.۱۸ :
۲
امام غزالي ( )په خپل مشهور تألیف (احیاء العلوم) کې د سیاست پېژندني پ11ه هکل11ه وایي( :سیاس11ت هغ11ه
زریعه ده چې د هللا ( )د مخلوق اص11الح او هغي الرې ت11ه الرښ11وونه چې د دنیا او اخ11رت د ع11ذاب او ن11ا
مطلوبیت څخه د خالصون سبب وګرڅي.
4
موالنا ګوهر رحمن ،اسالمي سیاست ص.۲۹ :
۳
دریم پراګراف :نظام
نظام مصدر دی چې د نظم له کلیمي څخه اخیستل ش11وي دي او نظم ی11وه ع11ربي کلیم11ه ده چې پ11ه ت11ار کې د
ملغلرو د پییلو ،برابرولو ،همدارنګه د طریقي ،الرې او عادت په معنی هم راغلي چې په پښ11تو کې د ژون11د
الرې او په فارسې کې د لښکر او یا نظامې قوې په معنا سره اس1تعمالیږي ،او غ1وره معن1ا یې لک1ه څرنګ1ه
چې یې له نوم څخه هم څرګندیږې ترتیبول او تنظیمول دې نو د ذکر ش1ویو مان1اوو پ1ه رڼ1ا کې ک1والی ش1و
چې نظام داسي تعریف کړو :د کارونو یا امورو برابرول او په مختلفو ډګرونو کې په یو واحد شکل س11ره د
هغوی ترتیبول او تنظیمول د نظام په نوم یادیږي .5لکه څرنګه چې په ش11عر کې الف11اظ او مف11اهیم د وزن پ11ه
برابرولو او د قافیې په ټاکلو سره تنظمیږي او بیا وروسته ورته د نظم کالم وی11ل ک11یږي پ11ه داس11ي ح11ال کې
چې که چیرته کلمات ترتیب او تنظیم نه شې نو هغه ته بیا نظم نه بلکه نثري کالم ویل کیږي.
__________________
5
ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم۱۳۹۹( ،هـ ش) هماغه اثر ،ص.۵
6
ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم۱۳۹۹( ،هـ ش) اسالمي سیاسي نظام ،ص۵
7
اسالم سیاسي او اداري نظام :ج ۱ص .۳۸۵
۴
لومړی مطلب :دولت مفهوم
د علم سیاست په تعریف کې د دولت مفهوم اساسي توجه محور دی ،سیاست علم د دولت علم ی11ا د هغ11ه علم
څخه عبارت دی چې د دولت د داخلي او خارجي ټولو امورو سره تعلق لري.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
8
اسالم سیاسي او اداري نظام ج ۱ص .۱۴
9
ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم۱۳۹۹( ،هـ ش) هماغه اثر ،ص۵
۵
دوهم جزء :امامت پېژنده
امامت په لغت کې د مسلمانانو ریاست ،مش1رۍ او د ام1ام منص1ب ت1ه وی1ل ک1یږي او پ1ه اص1طالح کې ام1ام
ماوردي ( )داسې تعریفوي :د دنیوي سیاست او دین په س11اتنه کې د رس11وال هللا ( )نیابت ت11ه ام11امت وی11ل
کیږي.10
_____________________________
10
پورتنۍ مرجع ص.۵۳ :
11
پورتنۍ مرجع ص.۵۳ :
۶
چې دیت11ه پ11ه اح11ادیثو کې د انص11ارو او مه11اجرینو ت11ر منځ د ورور ولۍ ت11ړن ( مواخ11ات بین المه11اجرین
وانصار) ویل سوي .دغه تړون په حقیقت کې د یوه او بل سره د کومک او حق باندي والړ وو نو وروس11ته
په مدینه منوره کې ساسي تولنه ش11روع س11وه چې ورځ پ11ه ورځ یې ت11رقي کول11ه او د اس11المي دولت د ټول11و
لوازمو او سیاسي بنیادونو سره وشو.12
_________________________
12
ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم۱۳۹۹( ،هـ ش) هماغه اثر ،ص.۴۴ -۴۳
13
محمد شریف رحماني (۱۳۹۳هـ ش) اسالمي سیاست پوهنه ص۱۴ :
۷
پنځم جزء :معنوي نفوذ
د دولت قانوني نظام او رهبر چې د خلکو په زړونو کې محبوبیت ونه لري ،کامیاب دولت نه بلل کیږي.
۸
چې پ11ه اوس11نۍ اص11طالح دا ق11وه د دولت رئیس ،رئیس ال11وزراء ،وزیران11و ،د وزارتون11و مؤفین11و او ن11ورو
کارمندانو تر منځ مشترکه ده او د دولت رئیس د تنفیزي او تشریعي ق11واوو ت11ر منځ وص11لونکی دی ،پ11ه دې
معنی چې د ټولو ش11ریعي احک11امو تط11بیق ،د ح11دودو او تعزیرات11و اقام11ه ک11ول او داس11ې ن11ورې ددې ارګ11ان
وظیفې دي.
۹
د هندوستان مشهور سیاسي عالم موالنا محمد اسحق صدیقي ( )لیکلي دي :خلیفه د مسلمانانو هغ11ه
عمومي رئیس او مشر دی ،چې هغه د ن1بي ک1ریم () د ن1ایب پ1ه حیث د اس1المي ذرایع1و پ1ه توس1ط
اسالمي نظام حیات رایج او قایموي ،اسالمي قوانین نافذوي او د دین امامت او د اسالمي قوانینو په
مخ کې چې کوم موانع وي هغه لري کوي او دفع کوي.
حضرت سلمان فارسي ( )بیا وایې :خلیفه هغه انسان دی ،چې د هللا تعالی په کتاب فیصلي کوي او
په خپل رعیت د خپلو بچو په شان شفقت کوي.
په قران کریم کې راغلي دي چې نارینه په ښځو حاکمان دي ،په همدې ډول رسول هللا ( )فرم11ایلي
ديَ( :لَن ُیْفِلَح ُقْو ٌم َو َّلْو ا َاْم ُر ُهْم اْمَر أًة) ژباړه :یعني هغه قوم ب11ه نج11ات پیدا ن11ه ک11ړي چې مش11رۍ یې
ښځه کوي .17پورتنی حدیث پ1ه ښ1کاره ډول دا بیانوي چې د دولت ریاس1ت او مش1ري ښ1ځه نس1ي
کوالی،
_____________________________
16
ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم۱۳۹۹( ،هـ ش) هماغه اثر ،ص.۹۳
17
اسالمي ریاست ،سید ابو االعلی مونودي چ ۱ص۴۲
۱۰
ځکه خو حتما د نامحرومو خلکو سره د چارو تنظیم او مشوره اخستلو په موخه مختلل ی11ا ی11و ځ11ای
کیږي او په اسالمي شریعت کې ښځه له دې څخه منعه س11وي ده او ب11ل دا چې ښ11ځه پ11ر خپ11ل ځ11ان
باندې کامل تصرف نسي پیداکوالی نو په نورو باندې به څنګه تسلط پیدا کړي.
عدل .3
د عدالت معنا داده چې انسان په خپل ژوند کې د اسالمي احکامو پابند وي ،او له ګوناهونو ب11ه ځ11ان
ساتي ،قاضي ابو یعلي الفراء ( )وایې چې په امیر کې باید د علم او عدالت ص11فتونه پ11ه هغ11ه کچ11ه
وي څ11ومره چې د قاض11ي لپ11اره ض11روري دي .18پ11ه قرانک11ریم کې راغلي دې چې ظ11الم خل11ک د
مسلمانانو د امامت او قیادت وړندي د هللا تعالی څخه د غافلو مترفینو او مفسدینو اطاعت روان11دي د
هللا تعالی په نزد ډیر د عزت خاوند هغه څ11وک دي چې ډې11ر متقي وي د ع11دالت څخ11ه دا مطلب دی
چې د ملت له خوا دغه ستر منصب کاندید شخص به د فرائضو پابند او ل11ه لوی11و ګن11اهونو څخ11ه ب11ه
پاک او په وړو ګناهونو به استمرار نه کوي د رښ1تنې لهجې خاون1د ام1انت دار ل1ه ش1ک او ش1بهاتو
څخه به په امن وي نو هر کله چې قران کریم د فاسق او نافرمان11ه س11ړي اط11اعت روان11ه ب11ولي ،ن11و
هغه بیا د ټول ملت د ریاست او مشرتابه څنګ11ه ګ11رځي؟ د اس11المي فقه11اوو پ11ه دې اتف11اق دی چې د
فاسق مشر ټاکل واجب نه دي.
علم .4
په قران کریم کې د اولواالمر لپاره د اجتهادي بصیرت لرل ضروري ګڼل ش11وی د قیات لپ11اره علم
او جسم دواړه ضروري دي پدې خبره د فقهاؤ اتفاق دی چې لږ تر لږ علم ک11ول ډير ض11روري دی
خو د سختو مسائلو د حل لپاره د عابدینو فقه11اؤ مش11وري ت11ه رج11وع ک11والی ش11ي لک11ه څنګ11ه چې د
راشدینو خلفاؤ دوره وه خو په هر وخت کې د نورو په پوښتنه کار نه روانیږي د اسالم په رڼا کې د
اسالمي دولت دنده د اسالمي شریعت د احک1امو پ1ه براب1ر د ع1دل او مس1اواتو ق1ائمول دي ن1و هغ1ه
څوک چې ضروري دیني علم هم ونه لري نو هغه به یې څنګه جاري کړي؟ هیڅ ملت داسي څوک
په مشرتابه نشي منلی چې د ملت د اساسي قانون څخه نا خبره وي دا چې د مسلمانانو مشر او ام11یر
د دولت لویه مرجع ده الزم11ه ده چې د اس11المي پ11ه ل11وړې پ11وهې س11مبال اوس11ي ،ام11ام م11اوردي د
قیادت په شرطونو کې اجتهادي بصیرت الزمي عنصر بولي چې دغه دوو برخو ته ویشالی شو.19
_______________________________
18
محمد تقي عثماني اسالم سیاسي اندونه ص.۲۶ :
19
محمد شریف رحماني (۱۳۹۳هـ ش) هماغه اثر ص.۲۰۷ :
۱۱
دیني پوهه
حقیقت دادی چې دغه شرط دوو عناصرو ته شامل دی ،لومړی د اسالم اعتقادي ،تشریعي،
حقوقي ،قانوني او تنظیمي پوهه ،دوهمه د اس11الم عام11ه ثق1افتي پوه11ه ،د وخت او مش11کالتو
پېژندل او د اسالم د سپیڅلي دین په رڼا کې د اوس11ینو س11تونزو ح11ل الرې چ11ارې وړان11دي
کول دي.
سیاسي او اداري پوهه
د نظ11ري علم ت11ر څن11ګ دا الزم11ه ده چې د دولت رئیس د مملکت او هیواد پ11ه سیاس11ي او
اداري چارو کې مهارت څښتن او د جنګ په چارو کې م11اهر وي او د نړی11وال سیاس11ت پ11ه
لوړو او ژورو هم وپوهیږي ،د هیواد امیر ته یوازي دا کف11ایت ن11ه ک11وي چې ل11وی ع11الم او
پرهیزګاره شخصیت اوسي بلکي الزمه ده چې د لوړو اخالقو ،فصاحت ،بالغت ،د ټول11ني
او هیواد د اداري اوسیاست نظم او نسق د چلولو پوره مه11ارت څښ11تن وي ک11ه چ11یري دغ11ه
ص11فت پ11ه کې ن11ه وي اګ11ر ک11ه د ه11ر څ11ومره علم او تق11واء څښ11تن چې اوس11ي د خالفت او
ریاست د چلولو وړ او مستحق نه ګڼل کیږي.
حریت (ازادي) .5
د اسالمي دولت مشر یا خلیفه به ازاد وي ،غالم د مس11لمانانو ام11امت او خالفت نش11ي ک11والی ،غالم
ټول عمر د خپل بادار په خدمت کې مصروفه وي ،بادار چې ورته د څه شي امر کوي هغه تر سره
کوي ،مر یې په خپل ځان هم والیت نه لري نو پر نورو مسلمانانو باندې به څنګ11ه والیت ح11ق پیدا
کړي.
علماء کرامو ازادي په دوو ډولونو باندې ویشلې ده:
جسماني او بدني غالمي :د یو چ11ا واک د ب11ل پ11ه الس کې وي او دا ح11ق ون11ه ل11ري چې پ11ه
خپله یو څه وکړي او د څا کول1و لپ1اره تص11میم ونیس1ي ه1ر څ1ه یې د د ب1ادار پ1ه خوښ1ه او
اجازه پوري تړلي وي.
فکري غالمي :چې یو څوک د مسلمانۍ دعوه کوي خو په سیاسي او عقدوې توګه د غ11یرې
اسالمي عقیدې او فکر تابع وي او دا کوښښ ک11وي هماغ11ه غ11یر اس11المي مفک11وره پ11ه ملت
تحمیل کړي .20
بلوغ .6
نا بالغه هلک خو دا بار د خپلي جسماني او زهني کمزورتیا په اساس نشي پورته کوالی د بلي خ11وا
څخه ناپوهه او نا بالغه کوچنان په خپل مال کې د تصرف څخه هم منع کړي شوي دي.
_____________________________
20
ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم۱۳۹۹( ،هـ ش) هماغه اثر ،ص۹۵
۱۲
عقل .7
دا خو ښکاره خبره ده چې په زه11ني توګ11ه م11ریض ش11خص د ملت دوم11ره درون11د ب11ار نش11ي پورت11ه
کوالی.
سالمتیا .8
په جسماني ډول بې کاره شخصیت دوم11ره ل11وی خ11دمت نش11ي س11رته رس11والی د اس11المي حک11ومت
رئیس هغه څوک ټاکل کیدای شي چې د بدن اندامون1ه یې روغ وي ،ګ1وڼ ،ړون1د ،ګنګی او ش1ل ن1ه
وي ځکه چې ددغو اندامونو په نشتون سره د ملت حقوق نه شي په ځای کوالی او ن11ه د جه11اد دن11ده
سر ته رسوالی شي هیبت ،رعب او وقار د خلیفه لپاره الزمي صفات دي چې د پورت11ه عیبون11و ل11ه
امله ټول له السه ورکوي البته که یو داسي اندام ونه لري چې د ریاست په دن11ده کې خل11ل ران11ه ولي
لکه په یوه غوږ څه نه اوریدل پروا نه لري.
شجاعت او بهادري درلودل .9
خلیفه یا آمر به داسي شجاع او زړور شخص وي ،د مس1لمانانو حم1ایت ب1ه ک1وي او هیڅ (داخلي او
بهرني) دښمن څخه به بیړه او ډار نه لري ،لکه خلفاء راشدین.
بصيرت .10
د حاالتو څخه بې خبره شخص چې په معمالتو نه پوهیږي نظم او ضبط نش11ي راوس11تالی ،هغ11ه ب11ه
څنګه لښکري منظمې کړي او څنګه به د هیواد پولې وساتي.
کفایت .11
له کفایت څخه مطلب دادی چې قاطعیت او صحیح رای11ه ول11ري د رعیت د س11مون او پ11ر مخت11ګ او
پیاوړتیا ،سو کالي او هوسایني لپاره د شرعي اصولو س11ره س11م پالنون11ه او ت11دابیر پ11ه ک11ار راولي د
شرعي حدود په قایمولو کې زړور او غښتلی وي د دښمنانو په مقابل في سبیل هللا جه11اد لپ11اره تیار
او اماده وي او ملت جهاد او هر ډول سرښ1یندني ت1ه جمت1و ک1ړي پ1ه اس1المي سیاس1ت کې ښ1ه پ1وه
ولري د اسالم د دښمنو د سیسو او تخریبي پالنونه پوه او د خنثی کولو جرأت او هوډ یې ولري.
خپله مشري غوښتنه نه کول .12
په اسالم کې د مشرۍ غوښتنه ناروا ده ،په دې اړه نبي کریم ( )عبدالرحمن بن سمرة ()
ته فرمایلي ( عبد الرحمن بن َسْمَر ة اَل َتْس ْأل االاَم اَرّم َفِاَّنَک ِاْن ُأوِتْيَتَها َع ْن َم ْسألة ُوِکْلَت ِاَلْیَهاَ ،و ِاْن ْو
ُأ
ِتْیَتَها ِم ْن َغْیِر َم سَألٍة اِع ْیَت َع َلْیَها)...
ژباړه :په خپله د ځان لپاره د مشرۍ غوښتنه مکوه ،ځکه که تاته مشري س11تا د غوښ11تنې پ11ه اس11اس
درکړل سي په هغه کې به د هللا ( )کومک ستا سره نوي او که ت11ه ئې غوښ11تنه ونک11ړې او مش11ري
درکړل سي نو په هغه کې به د هللا ( )کومک ستا رسه وي .21
_____________________________
21
ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم۱۳۹۹( ،هـ ش) هماغه اثر ،ص۹۹
۱۳
مواطنت .13
هغه څو ک چې په دار االسالم کې استوګنه نه تر سره کوي که هر څومره په نېکو خویونو سمبال
وي او ټول شرائط یې بشپړ کړي وي ددې سترې عهدې وړنه بلل ک1ېږي دا ځک1ه چې داراالس1الم
ته هجرت کول فرض دي چې پ11ه دې کارس11ره د مس11لمانانو ش11میر زی11اتېږي او غلب11ه یې ص11ورت
نيسي ددې څخه دا څرګندېږي چې د اسالمي دولت لوړ منصبونه د هغه چا حق دي چې په اس11المي
هېواد کې ژوند سرته رسوي .22
قریشیت .14
مطلب دا چې د نس1ب ل1ړۍ یې فه1ربن مال1ک او ی1ا نض11ر بن کنان1ه ت1ه ورس1یږي پ1دې ش1رط کې د
اسالمي پوهانو بیال بیل نظریات دي ځېنې یې شرط بولي او ځېنی یې بیا ش11رط ن11ه ګ11نې خ11و ت11ر
ټولو غوره رایه داده چې د قریشي توب شرط په شریعت کې پ11ه دوو الرو څخ11ه ث11ابت دي ل11ومړۍ
نبوي سنت او دوهم د امت اجماع دا ځکه جې په دې هکله ډېر صحیح احادیث وارد شوی دي او له
بلې خوا په ثقیفه بني ساعده کې د نبي ( )د وفات څخه و روس11ته پدغ11ه ش11رط کې د ټول11و اص11حابو
اتفاق شوي دی قریشي نسب په هغه صورت د اعتب11ار وړ دي چې دا ن11ور ص11فات او معیارون11ه یې
پوره کړي وي خوکه له قریشي توب سره سره یې نور معیارونه تکمیل ن11ه وو ددې س11تر منص11ب
اهل نه دي بیايی چې بل چاته شرائط پوره وي سپارل کېږي .23
_______________________________________
22
محمد شریف رحماني ،هماغه اثر ص.۲۱۰:
23
محمد شریف رحماني ،هماغه اثر ص۲۱۰:
۱۴
ژباړه :یعنې اې د رسول هللا ( )اصحابو! زه د هللا د رسول علیه السالم خلیف11ه یم ،تاس11ې زم11ا څخ11ه د هغ11و
دوو ک11ارونو غوښ11تنه مک11وئ چې د هللا تع11الی پ11ه پیغم11بر پ11وري خ11اص دي چې د حي او د ش11یطان څخ11ه
عصمت (پاکي) ده .24
____________________________________
24
ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم۱۳۹۹( ،هـ ش) هماغه اثر ،ص.۹۶
۱۵
څلورم مطلب :د اسالمي دولت د رئیس ټاکل د قرآن او حدیث په رڼاکې
د اسال مي دولت رامنځته کول ،د خلیفه مو جودیت او ټاکنه د مسلمانانو لپاره حیاتي ده نو ځکه د دې تث11بیت
په قرآن او حدیث کې په واضح ډول څرګند دي .نو غواړم چې د ځینو منلو علماوو د استنباط مط11ابق یې را
نقل کړم.
لومړی جز :د اسالمي دولت د رئیس ټاکنه د قرآن په رڼا کې
د حکومت موضوع په قران کریم کې د لویو مباحثو څخه شمیرل کېږي ،چې نموړي موض11وع د اص11ل او
قاعدې پر اساس د تشریع څخه یو مهم جهت خپل کړی او دا ځکه ،چې د دین اقامه کول په عدل او انصاف
سره د خلکو سیاست او اصالح کول حقدار ته خپل حقوق ور کول د ځمکي پر مخ د ض11عیفه خلک11و څخ11ه د
ظلم مخ1نیوي لپ1اره حک1ومت ی1و بنیادي اس1اس دی او د هم1دې حک1ومت د س1یورې الن1دې خل1ک د امن او
اطمنان په فضاکې داسې ژوند کوي چې د جدایي او ظلم احساس نه کوي ،د قرانک11ریم د نصوص11و څخ11ه دا
ثابتیږي ،چې په ټولنه کې د امام ،خلیفه ،او امیر ټاکنه او داسالمي حکومت جوړول ضروري دي.
همدارنګه دغه مدعا د قرانکریم د نصوصو څخه په الندې دالیلو ثابیتېدالی شي:
هللا تعالی خپل قوانین او احکام په خپل منځ کې س1ره داس1ې ی1و ځ1ای او مض1بوط ک1ړ ي ،چې د دې
احکامو په منلو سره یې خلک ت1رغیب ک1ړی او خل1ک یې د احک1امو د مخ1الفت څخ1ه ب1یرولي دي،
البته د شارع لخوا د خلکو ترغیبول او بیرول ی11وازې کف11ایت ون11ه ک11ړي ،داځک11ه چې کل11ه د دنیوي
غولونکو ګټو په مقابل کې دیني مانع ضعیف وي نوپه مراقبت او ق11انون کې وړان11دې پ11ه احس11اس د
مس11ؤلیت س11ره انس11اني ش11عور مخفي پ11اتې وي چې پ11ه نتیج11ه کې د خلک11و دا ش11عور د خپل11و نفس11ي
خواهشاتو په مقابل کې پریږدي ،چې په نتیجه کې د دین او د خلکو د ټولو مصالحو د تضمین س11بب
وګرځي.
د دې وجې نه شارع د خلکو لپاره دیني مانع سره سره حکمتي مانع هم قائم کړي او هغه س11لطه او ق11وی یې
پیداکړي چې د ش11رعي ق11انون پ11ه تنفیذ بان11دې ح11ریص وي ،او د اوس11یدونکو خلک11و د حقوق11و څخ11ه س11اتنه
کوي،چې دغه قوه او سلطه د اسالمي حکومت او د دې مختلفو ادارو په شکل کې مو ج11ود ده ،دا ځک11ه چې
د اسالمي حکومت وظایفو او اغراضو څخه د دین ساتنه او دخلکو سیاست دی او دا هغ11ه څ11ه دی چې دریم
خلیفه حضرت عثمان بن عفان ( )تري په دې وینا سره تعبیر کړي.
( هللا تعالی د عادل پاچاه او حاکم په توس1ط خل1ک د ګن1اهونو څخ1ه من1ع ک1وي ،د دي پ1ه نس1بت چې ی1وازې
خلکوته د قرآن ښودنه وي او ددې د تطبیق لپاره په ټولنه کې اسالمي حک11ومت او اس11المي خلیف11ه ن11ه وي)،
مطلب دادی چې څوک دا اراده لري چې د عالم اسالم اصالح وکړي نو دا یوازې په وعظ او نصیحت س1ره
نسي کېدای ،بلکې ددې لپاره یو اساسي قوت نه البدي ده ،چې اسالمي فکر په ټولنه کې تطبیق ک11ړي .او د
اسالمي دولت وظیفه د شرعي نظريی په مقتضا د خلکو اماده کول دي ،او حمل دې ته ووايي ،چې جبرًا په
خلکو دا اصالح الزمه کړي ،خلک دې ته اماده کړي چې قانون ته غاړه کېږدي دیته ض11رورت ل11ري چې
یوه شرعي سلطه دې موجوده وي ،د خلکو دا جربي امادګي هغه وخت راتالی شی ،چې کل11ه د اهم11ال او د
دین څخه د انحر اف عالمي ښکاره
۱۶
سي نو په دې وخت کې دا ضروري ده ،چې خلک په قوت سره دې ته اماده ش11ي ،چې د دین پ11ه اوام11رو او
نواهیو کې د دین ت1111111111111111111111111111111111111ابع داري وک1111111111111111111111111111111111111ړي.
هللا تعالی ( )فرمایلي ديَ( :لَقْد َک اَن َلُک ْم َر ُسْو ُل ِهللا ُاْس َو ٌة َحَس َنٌة) ( سورة االح11زاب ایت .)۲۱ :ژب11اړه :یقین ً1ا،
چې ستاسو لپاره رسول هللا ( )یوه ښه منونه ده.
بل ځای هللا تعالی ( )فرمایلي ديَ( :و َم ا َاَتاُک ُم الَّر ُسْو ُل َفُخ ْو ُذ ُه َو َم اَنَه اُک ْم َع ْن ُه َف اْنَتُهْو ا) ( س11ورة الحش11ر آیت:
)۲۱ژباړه :څه چې پیغمبر ( )تاسې ته درکوي هغه واخلئ ،او د څه شي څخ11ه چې م11و من11ع ک11وي د هغ11ه
څخه منع شئ.
په قران کریم کې هللا تعالی پر مسلمانانو فرض کړي ،چې تاسې د خپلو حاکم11انو ،امران11و اط11اعت
وکړی پر مسلمانانو باندې د اولی االمر او حاکمانو اط11اعت ف11رض ک11ول ددې اس11جاب ک11وي ،چې
اولی االمر او امیر به په ټولنه کې مو جود وي ،که دې امیر وجود په ټولنه کې شرعًا ضروري نه
شي او مو جود نه وي ،بیا د شارع له خوا د اطاعت د فرضیت هیڅ معنا نه لري
هللا تعالی ( )فرمایلي ديَ( :یَآُّیَهاَّلِذ ْیَن آَم ُنْو ا َاِط ْیُع وا َهللا َو اِط ْیُع و الَّرُس ْو َل َو ُاولی اَاْلْم ِر ِم ْنُک ْم )...ژب11اړه :اې
مؤمنانو! تاسې د هللا او د رس11ول او دخپل11و مس11لمانانو حاکم11انو حکم وم11نئ .ن11و د ذک11ر ش11وي آیت کریم11ه د
مؤمنانو څخه دا غوښتنه کوي ،چې دوی دې د خپلو حاکمانو څخه اطاعت وکړي او د امر خاوندان د راجح
قول په اساس هغه حاکمان دي.
همدا راز طربي ( )لیکی :حق ته ډې11ره ن11ږدې وین11ا د هغ11ه چ11اده چې هغ11ه وایی ( :اولی االم11ر او
حاکمان په هغه څه کې دي ،چې د هللا تعالی اطاعت او مسلمانانو اطاعت وي).
په حکومت د یو شرعي نظام په التزام د داسې امام ټاکنه او مو جودتیا موقوف دی ،چې خل11ک يې
اطاعت وکړي ،همدا تیر سوي دلیل ددې دئ ،چې په امت د اسالمي حاکم ټاکنه واجب ده ،دا ځکه
که چېري د شرعي حکومت جوړښت د امام په جوړښت موقف نه شي نو بیا ب1ه حک1ومت پ1ورې
ځکه مقید نه سي چې دوئ به هللا تعالی له خوا پر دوئ الزمي واجب ته شاکړي وي.
هللا تعالی خپل پیغمبر ته حکم کړئ ،چې د مسلمانانو پ11ه منځ کې ش11رعت بان11دې حکم ک11وه او د هللا
تعالی ( )له خوا دا حکم یوازې په رسول هللا ( )پورې خاص نه دئ ،نه هم دخصوص دلیل شته،
نو دا حکم ټولو مسلمانانو ته تر قیامته پ11ورې ش11امل دی او ددې حکم څخ11ه مقص11د د خالفت اقام11ه
کول دي ځکه چې د خالفت په توسط سره شرعي احکام تطبیق کېږي او اسالم دعوت به عالم ته
رسیږي ،نو په کومو آیاتونو کې چې دحکم کولو یادونه شوي وي دا آیاتونه په حقیقت کې د خلیفه
په ټاکلو او د اسالمي حکومت په جوړول1و بان1دې داللت ک1وي ن1و د خلیف1ه ټاکن1ه ب1ه پ1ه مس1لمانانو
باندې فرض وي .26
_________________________________________
26
اسالم سیاسي او اداري نظام ص.۱۴۰ -۱۳۹ :
۱۷
دوهم جز :د اسالمي دولت د رئیس ټاکنه د احادیثوپه رڼاکې
رسول هللا ( )فرمایلي دي( :من مات ولیس في عنقه بیعة ما میته جاهلیة) .ژباړه :څوک چې په داسې ح1ال
کې مړ سي ،چې دده په غاړه دامیر بیعت نه ؤ د جاهلیت په مرګ مړ شوئ یعنې د هغ11ه چ11ا س11ره مش11ابهت
ل1111111111111ري ک1111111111111وم چې د ج1111111111111اهلیت پ1111111111111ه م1111111111111رګ م1111111111111ړ ش1111111111111وي وي.
عالمه محمود خالدي لیکلي دي :ذکر شوی حدیث په دې خ11بره دلیل دی چې د خلیف11ه ټاک11ل واجب دي او دا
ځکه چې نبي کریم ( )ددې بدي بیان کړې ،چې یو مسلمان په داسې حال کې مړ شي چې د یو خلیف11ه س11ره
د ده بیعت نه وي سوی ،دا ددې غوښتنه کوي چې د اسالمي دولت په سر کې دې ی11و رئیس او مش11ر وج11ود
ولري او د امت نمایندګان دې ور سره د امت لخوا د نماینده په صفت بیعت وکړي چې دا مشر به د بیعت نه
وروسته د مسلمانانو څخه په حکومت او اقتدار کې نیابت کوي ،داس11ي خلیف1ه او ح11اکم ټاک11ل پ11ه امت بان11دې
شرعًا واجب دي.
بل ځای رسول هللا ( )فرمايلي دي( :السلطان ظل هللا ی11اوي الیه ک11ل مظل11وم من عب11اده ف11اذا اع11دل ک11ان ل11ه
الج1رو وعلی العیه الش1کر)(بخ1اري .)۱۹۹۷،ژب1اړه :اس1المي دولت او ع1ادل پاچ1ا د ځمکي پ1ر مخ د هللا
تعالی د رحمت سیوری دئ ،چې د هللا تعالی د بندګانو هر مظل1وم ورت1ه د خپ1ل ح1ق د حاص1لولو پ1ه خ1اطر
رجوع کوي ،که چېري دا حاکم انص11اف وک1ړي او مظل1وم ت1ه خپ1ل ح1ق حوال1ه ک1ړي ،ن1و اج1ر ب1ه ورت1ه
ورکړل شي ،په مسلمانانو باندې د داسې حاکم د عدل او انصاف شکر واجبیږي .په ذکر شوي ح11دیث کې د
عادل حاکم وظیفه ذکر شوې چې ده ته به مظلوم رجوع کوي ،او مظلوم ته به خپل ح11ق ورک11وي ،د دې ن11ه
هم د اسالمي حکومت او اسالمي امیر ضرورت او اهمیت واضح شو .27
____________________________________
27
اسالم سیاسي او اداري نظام ج ۱ص۱۵۳
28
ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم۱۳۹۹( ،هـ ش) هماغه اثر ،ص۱۰۶
۱۸
.3امنیت قایمول.
.4جهاد کول.
.5عدل او انصاف کول.
.6حدود جاري کول.
.7د زکات او صدقو را ټولول.
.8د بیت المال ساتنه.
.9کار اهل کار ته سپارل.
.01د کارونو او حاالتو څارنه :د کارونو او حاالتو پوښتنه او څارن11ه ک11ول ،ت11ر څ11و د سیاس11ی چ11ارو او د
ملت له کارونو څخه باخبره وي ،عیش او عرشت او یا فردي عبادت به ډېر ځان نه مرصوفوي.
___________________________
29
محمد شریف رحماني ،هماغه اثر ص.۲۴۷ :
۱۹
.3د زړه له کومي د هغه تابعداري کول.
.4د هغه احترام کول.
.5د ښي خبري او رېدل او د بدې خبرې نه منل او د اشتباهاتو په لوري یې متوجه کول.
.6هغه د ټولو سازشونو څخه خبرول.
.7د دولتي مامورینو او منصبدارانو د کړنو څخه یې خبرول.
.8د ملت د بهبود په کارونو کې د هغه الس نیوی کول.
.9خلک د هغه مرستي تعاون او میني ته تیارول.
.10په ژبه او علم سره د هغه څخه دفاع کول.
_________________________________
30
پورتنۍ مرجع ص۲۴۹ :
۲۰
د قانون په چوکات کې خلکو ته شخصي آذادی ورکول.
رعیت ته د صحت په برخه کې سهولتونه برابرول.
د حرامو او ممنوعو اشیاوو بندول.
د اس11الم س11پڅلی دین د س11رلوړۍ لپ11اره کوښ11ښ ک11ول ،او همدارنک11ه د دین11داره او ف11رض شناس11و
اشخاصو مامورینو ټاکنه د منصفانه او او عادالنه اسالمي معشیت نافذول.
_____________________________________
31
محمد شریف رحماني ،هماغه اثر ص.۲۵۸ :
۲۱
لومړی جز :د عزل اسباب
ابن حجر عسقالني په فتح الباري دوهم ټوک ( )۱۱۱مخ کې په دې توګه داسې ویلي دي د عزل اسباب پ11ه
32
دوه ډوله دي
په عدالت کې جرحه .1
الف :کفر بواح او مرتد کېدل :که چېري د اسالمي ریاست ولسمشر د اسالم څخه مرت11د او د کف11ر
کلیمه ووایې او یا پ11ه داس11ې عم11ل الس پ11ورې ک11ړي چې ښ11کاره کف11ر وي او ی11ا کف11ري او الح11ادي
نظریاتو د واکمنۍ لپاره هلي ځلي پیل کړي په دغو ټولو صورتونو کې پ1ه ق1انوني او ش1رعي توګ1ه
معزول ګڼل کېږي او اطاعت کول یې حرام دی د اسالمي امت ټولو پوهانو په اتف11اق ک11افردی او د
اسالمي حکومت مشر نشي ټاکل کېدی او که چېري د مشر تابه په دوران کې ک11افر ش11ي مع11زول
کڼل کېږي.
ب :د فسق ،ظلم او بدعت په صورت کې که چېري د بیعت پر مهال ع11ادل ؤ د حک11ومت کول11و پ11ه
دوران کې په فسق او ظلم الس پورې کړ که چېري يې په عزل کولو سره په امت کې ک11ډودي ن11ه
رامنځته کېده نو ارو مرو دې عزل کړای شي البته د فتنې په صورت کې دې له ص11بر څخ11ه ک11ار
واخستل شي او د فسق په چارو کې دې ور څخه اطاعت نه کېږي.
ج :د لمانځه ترک او د لمانځه د ضایع کولو په لوري دعوت او بلنه.
د :د هللا تعالی په قانون او نظام فیصلي نه کول.
بدني نقص او نیمګړتیا .2
الفـ ـ لېونتوب :ک1ه چ1ېري د اس1المي ریاس1ت لپ1اره د ی1و چ1ا س1ره بیعت وش1ې او بیا وروس1ته د
ریاست په دوران کې دایمي لېونی شي نو پر مسلمانانو باندې الزم دی د خپلو نمایندګانو په ذریع11ه
یې د مشر تابه له مقام څخه لري کړي.
ب ـ د ځینو حواسو فقدان :که چېري د اسالمي حکمت مشر ،په دواړو س11ترګو ړون11د ،ک11وڼ او ی11ا
ګونګ شي نو د عزل وړ بلل کېږي.
ج ـ د ځینو اندامونو فقدان :که جېري داسالمي حکومت مشر،خپل دواړه السونه او ی11ا دواړه پښ11ې
له السه ور کړي وي د حکمت کولو حق نه لري د شریعت له حکم سره س11م مع11زول ګڼالی ش11ي دا
ځکه چې د دې اندامونو په نشتوالي سره جهاد ،امامت او د فرامانونو د لیکلو څخه معزول ګرځي.
د ـ بندي کېدل :که چېري د بیعت څخه وروسته د مس11لمانانو مش11ر د دښ11منانو الس ت11ه ورش11ي او
بندي يې کړي ،که چېرې مسلمانان د ده د خالصون څخه ناامیده شي نو عزل کول یې الزم دي.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
32
محمد شریف رحماني ،هماغه اثر ص.۲۶۱ :
۲۲
هه ـ په خپله استعفا کول :امیر په خپله استعفاء کول دي په دې شرط چې د ده کارنه کول د ملت په زیان ن11ه
وي او بل داسي څوک به موجود وي چې د خالفت شرطونه پکې اوسي او خلک به پ11ري خ11وښ وي کن11ه د
پخواني امیر استعفا ء ګناه ګڼل کیږي.
و ـ مړینه :د عزل آخرنی المل پخپله وفات او یا په فی سبیل هللا جهاد کې شهادت دی
۲۳
دوهم فصل
د اسالمي دولت رئیس (خلیفه) د ټاکلو الرې چارې
یو شخص سره د دینه چې په دې کې به د خالفت او مشری ټول شرایط م11و ج11ود وي ،خ11و بیا هم ت11ر هغې
جایز خلیفه او مشر نه شي جو ړېد لی تر څو چې د ده ټاکنه په جایزې طریقې س11ره ن11وي ش11وې او دا مس11له
عقال او نقال د دواړو حیثیتونو نه ډېره مهمه ده ،په دې اړه شاولي هللا( )چې پ11ه (۱۱۷۶ه) ک11ال کې وف11ات
شوی لیکلي دي:
(که چېرته یو ش11خص او ی11ا دخواص11و ی11و ټ11ولۍ داس11ې وي چې پ11ه خپ11ل وخت کې د خالفت او د اس11المي
حکومت د مشرۍ په ص11فاتو متص11ف وي او دغ11ه ش11خص ت11ر ټول11و ن11ه غ11وره هم وي ،خ11و بیا هم د داس11ې
شخص مشري نه ثابتیږي تر څو د ده ټاکنه د مسلمانانو لخوا په یوه ش11رعي ط11ریقي س11ره ن11وي ش11وي او دا
ځکه چې دغه موصوف شخص چې د بیعت او یا تسلط د الرې د مسلمانانو مشر جوړ نه شي نو ی11وازې پ11ه
صافت لرلو سره به د مسلمانانو په منځ کې خالفت ختم نه شي او نه به د خالفت نه را پیدا شوې فتنې ختمې
33
شي)
34
نو موږ کولی شو د دغې مسلې د وضاحت لپاره الزمه ده چې الندې ټکي په نظر کې ونسو:
ټول اهل سنت والجماعة په دې باوري دي چې پ11ه ق11رآن ک11ریم او نب11وي س11نتو کې د خلیف11ه تعین او .1
ټاکنې الرې چارې نه دي په ګوته شوي البته د مشر تابه او والیت په هکل11ه ع11ام نص11وص ش11ته ک11ه
چېري د قرآن کریم او نبوي سنتو په مبادیو کې ش11تون در ل11ودالی ن11و د رس11ول هللا ( )ت11ر رحلت
وروسته به اصحابو کرامو ارو مرو په ډاګه کړي وای ،په ثقیفه بني ساعده کې د اصحابو کرامو د
رایو د اختالف په شخص ؤ نه په انتخاب او ټول ټاکنو ،په همدې توکه اهل سنت والجماعت پ11ه دې
باور لري چې په دې هکله کوم صراحت ندی شوی چې څوک به د رسول هللا ( )د خلیفه په تو ګه
دغه منصب سمبال کړي اګر که ځنې په دې باور دي چې د اب11وبکر ص11دیق د انتخ11اب ل11وري ت11ه د
رسول هللا ( ) له خوا اشارې موجودې وي لکه د وفات په مرض کې پنځه وخته امامت مسؤلیت او
داسې نور.
____________________________________
33
اسالم سیاسي او اداري نظام ص۲۴۶ :
34
محمد شریف رحماني ،هماغه اثر ص ۲۲۰
۲۴
هرکله چې په قرآن کریم او نبوي سنتو کې د دولت رئیس د ټاکنې څرګنده طریقه نه ده ښودل شوي .1
نو د خلیفه په عملي انتخاب کې موږ د اصحابو کرامو ځالنده روښانه دور ته مرا جع11ه ک11وو ک11وم
چې د قرآن کریم د عامو او څرګندو احکامو ت1ر څن1ګ عملي او اتف1اقي ک1ړنالره ده او ټ1ول امت او
مجتهدین امامان او اسالمي علماء پرې متفق دي.
هغه تګالره چې ابوبکر صدیق ( )او چې له هغه نه را وروس11ته خلیف11ه ګ11ان پ11رې ټاک11ل ش11وي ل11ه .2
تاریخي واقعیتونو څخه د خلیفه په ټاکنه او او انتخاب کې الندې اساسات تر سترګو کېږي:
الف ـ د اهل الحل والعقد د ملت د رایو څښتنانو له خوا د خالفت لپاره د اهل وړ ش11خص ن11امزد ک11ول او
ور سره بیعت او یا د موجوده خلیفه له خوا د ولي عهد په توګه د یو تن نومول ،خو د ده ریاست به هلته
قانوني بڼه غوره کړي چې د خلیفه تر وفات وروسته ور سره خلک پ11ه خپل11ه خوښ11ه او رض11ا بیعت ور
سره وکړي.
ب -د نومول شوي خلیفه سره د عامو مسلمانانو بیعت ،د خلکو خوښې او اعتماد او رایو یووالی دی.
ج -هغه ډله چې د خلیفه په نامزد کو لو کې رول لوبوي د اهل حل والعقد ،اهل اجتهاد ،اهل اختیار پ11ه
نومونو سره یادیږي.
د -د قاضي ابی یعلي حنبلي په رایه د خالفت انعقاد د اهل حل او عقد ل11ه اتف11اق او نظ11ر ن11ه پرت11ه نش11ې
رامنځته کېدای.
هـ -ولسي بیعت وروسته له هغې تر سره کېږي چې اهل حل او عقد د خلیفه په نومولو کې متف11ق ش11ي
خو خالفت به یې هلته قانوني بڼه غوره کوي چې ولسي ع1ام بیعت ص1ورت و م1ومي ک1ه ولس ورس1ره
بیعت وکړي خالفت یې صحت يیداکوي.
و -والیة العهد د خلیفه د ټ11اکنې بل11ه الره ده پ11دې توګ11ه چې پخ11وانۍ ولس مش11ر ی11و چات11ه وص11یت پاڼ11ه
ولیکي په دې شرط چې خپلو زامنو او خپلوان11و ت11ه ن11ه وي دا ک11ار د خالفت د ن11امزدۍ مفه11وم ل11ري ک11ه
چېري ور سره بیعت صورت و موند ښه تر ښه کنه زعامت یې شرعي بڼه نه غوره ک11وي د بیعت پ11ه
صورت کې د پخواني خلیفه تر مړېنې وروسته چارې سمبالولۍ شي.
لکه څرنګه چې د دولت رئیس به د اسالمي امت له افرادو څخه ټاک11ل ک11ېږي د خلیف11ه پ11ه انتخ11اب کې ملت
پوره صالحیت لري نو اوس ب1ه دا توض1یح ک1ړو چې هغ1ه الرې چ1ارې ک1ومې دي چې اس1المي امت یې د
خپل زعیم په ټاکلو کې ترېنه اس1تفاده ک1ړي ،هغ1ه الرې چ1ارې چې ک1وم چې خلف1اءو راش1ېدینو ت1رې ګټ1ه
اخستي لکه :انتسابي ،ولیعهد او انتخابي یا د شورا په طریقو ،چې په راتلونکي فصل کې به په تفصيل ډول
بحث وکړو.
۲۵
د شورا له خوا د یو مناسب شخص ټاکنه د امام ماوردي ( )د اشاري مطابق په اسالم کې یو مقرر او ث11ابت
اصل دی او دا د وجې د دې څخه چې هغه اهتمامي او غټ امور چې وخت یې تقاض11ا ک11وي مختل11ف الن11وع
دي او د خاصو مشخص11و عقلي ،نفس11ي ،اخالقي ،علمي او کس11بي خبرتیا د اس11تعدادونو او کف11ایتونو تقاض11ا
کوي او د دې څخه وړاندې د فطري ملکې تقاضا کوي ،چې دا فطري ملکه به د مشقتونو په بر داشت س11ره
قوي شوې وي ،چې په دې سره به په نفس کې داسې یوه سیاسي تجربه را پیدا شوې وي ،چې په هغې س11ره
به قادر وي په انجامولو د امورو د حکومت باندې دا هغه څه دي چې په دولت کې لوی حاکم د ټ11اکني س11ره
تعلق لري35 .په حقیقت کې دا هغه طریقه ده چې د امت مشران اهل الحل و العق11د ی11و ش11خص غ11وره ک11ړي،
اول خپله ور سره بیعت وکړي او بیایې ع1ام بیعت لپ1اره د ع1امو مس1لمانانو لپ1اره وړان1دې ک1ړي .ن1و د دې
مبحث په لمړي مطلب کې به بیعت پېژنده په دوهم مطلب کې به بیعت سیاسی مفهوم اوپ11ه دریم مطلب کې
به د بیعت ضرورت او په څلورم مطلب کې به د بیعت دالیل او په پېنځم مطلب کې ب11ه د بیعت ط11ریقي او
په شپږم مطلب کې به د بیعت سببونه او ډولونه او په آخر کې به د حضرت اب11وبکر ص11دیق ( )س11ره بیعت
او د ده ټاکنه تر بحث الندې ونسم.
د لغت له مخي د بیعت کلمه په دوو معنا ګانو سره راځي )۱( :په اطاعت کولو باندې د یو چاسره لوظ کول.
( )۲یو ځل سودا کول .د بایعته کلمه په دواړو معنا ګانو بان11دې را ځي او (تب11ایع) هم داس11ې دی ،هللا ( )ف11ر
مایلي ديِ( :إَّن اَّلِذ ْیَن ُیَبا ِیُعْو َنَک ِاَّنَم ا ُیَباِیُعْو َن َهللا َیُد ِهللا ُفوَق َایِد ْیِهْم ) (د فتح سورت ۱۰ایت)
ژباړه :بېشکه هغه کسان چې له تا سره بیعت (لوظ) کوي بېشکه دوی له هللا () سره لوظ کوي.
ب :اصطالحي پېژندنه
بیعت یوه شرعي کلمه ده چې د امام او رعیت ترمنځ صورت نيسي او په رعیت باندې د امام خ11بره من11ل او
د هغې ته تابع کېدل الزم وي ،له بیعت څخه موخه د تابعدارۍ لوظ دي ،پ11ه ع11ام ډول د بیعت لپ11اره زی11ات
تعریفات شوي د هغو څخه یې په الندې ډول دي:
________________________________
35
اسالم سیاسي او اداري نظام ج ۱ص۲۳۳ :
۲۶
د اهل الحل والعقد اشخاص را جمع کېدل ،او د هغه چ11ا ام11ام ج11وړول چې پ11ه ده کې د ام11ام ټ11ول
شرطونه پوره وي بیعت دی.
په اطاعت سره لوظ کول ،ګویا که بیعت کوونکی خپل امیر ت11ه ل11وظ ورک11وي چې د خپ11ل ځ11ان او
نورو په مسلمانانو په کارونو کې به خپل نظر هغه ته سپاري او په هیڅ کار کې به ور سره شخړه
نه کوي او په کوم کار باندې چې د امیر له لوري مکلف کړل شي که آس11انی وي او ی11ا س11ختي کې
خبره به یي مني ( عالمه ابن خلدون،بیعت تعریف)
۲۷
ُیَباِیُعْو َن َهللا َیُد ِهللا ُفوَق َایِد ْیِهْم ) (د فتح سورت ۱۰ایت) ژباړه :بېش11که هغ11ه کس11ان چې ل11ه ت11ا س11ره
بیعت (لوظ) کوي بېشکه دوی له هللا ( )س11ره ل11وظ ک11وي ،د هللا س11بحانه و تع11الی الس د هغ11و ت11ر
السو لوړ پروت دئ.
په همدې ډول هللا ( )په ب11ل ځ11ای کې فرم11ایلي ( َّلَق ْد َر ِض َی ُهللا َع ِن اْلُم ْؤ ِم َنْیَن ِاْذ ُیَباِیُع وَن َک ) ژب11اړه:
بېشکه هللا تعالی ( )خوښ او خوشحاله شو له مؤمنانو نه کله یې چې له تا سره بیعت وکړ.
احادیث :له احادیثو څخه دا په ډاګه کېږي چې رسول ( )د اسالمي دولت ټنګښت او د هج11رت ل11ه .2
مخه په دوو ځایونو کې بیعت اخستی د عقبي لمړی او دوهم ځل تړون بیعت ،امام بخ11اري پ11ه خپ11ل
سند سره بن صامت روایت داسې نقل ک11ړی دی (م11وږ پیغم11بر ( )راوبلل11و ن11و م11وږ ورس11ره بیعت
وکړ ،دی په خپله وایي چې موږ نه نبي اکرم ( )ژمن11ه واخس11ته چې تاس11ې ب11ه لم11ا س11ره د س11مع او
اطاعت بیعت کوئ په اسانۍ او سختۍ او په خوښۍ او نا خوښۍ ستاس11ې کې او بل11ه داچې تاس11ې ب11ه
نورو خلکو ته په خپل ځان ترجیح ورکوئ او هم به د اسالمي امیرانو سره مخالفت ن11ه ک11وئ مګ11ر
داچې تاسې د دوی نه په ښکاره کفر په س1ترګو ووی1نئ چې تاس1ې ت1ه پ1ه کې د هللا تع1الی ل1ه ل1وري
ښکاره دلیل وي).
د مکي له فتحې نه وروسته رسول ( )ل11ه نارین11ه ؤ او ښ11ځینه ؤ س11ره بیعت وک11ړ ،پ11ه یوح11دیث ش11ریف کې
داسې راغلي دي (هر چا چې له یوه اسالمي رهبر سره د زړه په مینه بیعت وک11ړ او خپ11ل الس یې هغ11ه ت11ه
ور اوږد کړ له خپلې وسې سره سم دې د هغه اطاعت وکړي ،که چېرته له ده نه وروسته بل څ11وک راغی
چې له ده سره یې پدې کار کې دعوه درلوده نو د وروس11تني غ11اړه ور غوڅ11ه ک11ړئ ،د اص11حابو کرام11و ل11ه
وخته تر ننه پورې ټول امت د بیعت په اخستلو اتفاق کړی دی.
۲۸
راځي او د آمر یا خلیفه سره د ده پر خلیفه کېدو بیعت کوي ،کله چې عام مسلمانان د خلیف11ه س11ره پ11ه خپل11ه
خوښه او رضا سره بیعت کولو ته اماده شول نو بیا بیعت په الندې طریقو بر سره کېږي:
په خبرو او الس ورکولو سره بیعت :دا هغه طریقه ده چې عام مسلمانان به خلیف11ه ت11ه الس پ11ه الس .1
کې ورکوي او د هغه سره به د هغه د خالفت پر ټاکلو او اط11اعت ق11ولي او فعلي وع11ده ک11وي ،لک11ه
څرنګه چې هللا تعالی د رسول ( )د بیعة الرض11وان د بیعت توص11یف ک1ويِ( :إَّن اَّل ِذ ْیَن ُیَب ا ِیُعْو َن َک
ِاَّنَم ا ُیَباِیُعْو َن َهللا َیُد ِهللا ُفوَق َایِد ْیِهْم ) (د فتح سورت ۱۰ایت) ژباړه :بېشکه هغه کسان چې له تا سره
بیعت (لوظ) کوي بېشکه دوی له هللا ( )س11ره ل11وظ ک11وي ،د هللا س11بحانه و تع11الی الس د هغ11و ت11ر
السو لوړ پروت دئ.
یوازې په خبرو سره بیعت کول :رسول ( )به د ښځو سره یوازې په وینا بیعت کاوه ،رسول ( )د .2
ام عماره خاوند ( )ته وفرمایل( :قد بایعتهما علی ما با یعتکم علیه،إِّنْي ال اص11افح النس11اء) .ژب11اړه:
ماله دوی سره په هغه څه بیعت وکړ ،چې ستا سره مې کړی ،خو زه ښځوته الس نه ورکوم.
د خط او لیک په واسطه بیعت کول :ځېنې وخت دا سې هم وي چې د خلیفه سره مسلمانان د بیعت .3
کولو ته نشي حاضرېدای ،نو په هغه وخت کې کولی شي چې د خط او لیک پ11ه واس11طه خپ11ل بیعت
وه خلیفه ته را ولېږي لکه څرنګه چې نبي ()ته د حبشې څخه نجاشي باچا په خپل خط کي داس11ي
لیکلي وهَ( :و َقْد َباَیْع ُتَک َو َباَیُع ُت اْبَن َع ِّمَک َو َاْس َلْم ُت َعلی َیْد ی ِ1ه هللا َر ِّب اْلَع اَلِم ْیَن ) .ژب11اړه :م11ا س11تا
سره او ستا د تره زوی سره بیعت کړی او ما ده په الس بان11دې اس11الم منلی ،خ11اص د هللا ( )لپ11اره
چې د مخلوقاتو رب دئ.
د مخکیني تعین شوي خلیفه مړینه :د ن11وي خلیف11ه س11ره هغ11ه وخت بیعت کې11دای ش11ي چې مخک11نی .1
تعین شويی خلیفه په داسې حال کې مړ شي چې بل کس يې د خلیفه په بوګه نوي معرفي کړی ،لکه
د رسول ( )له رحلت څخه وروسته د سیدنا ابوبکر صدیق ( )د بیعت کولو طریقه.
د مخکني تعین شوي خلیفه عزل کېدل :کله چې مخکنی ټاکل شوی خلیف11ه ی11و ل11ه هغ11و س11ببو څخ11ه .2
عزل شي چې د خلیفه د عزل کېدو لپاره ټاکل شوي دي
۲۹
د مخکني تعین شوي خلیفه په ژوند کې د بل ټاکل شوي خلیفه لپ11اره بیعت اخس11تل :هغ11ه و خت چې .3
مخکنی ټاکل شوی خلیفه په خپل ژوند کې بل کس له ځان څخه وروسته د خلیفه په توګه و ټ11اکي او
د عامو مسلمانانو څخه د ده لپاره بیعت واخلي لکه س11یدنا اب11وبکر ص11دیق ( )چې د ام11یر المؤم11نین
عمر ( )لپاره يې د عامو خلکو څخه بیعت واخیستی.
د مخکني تعین شوي خلیفه د م1رګ پ1ه ح1الت کې د ټاک1ل ش1وي ولیعه1د لپ1اره د خلک1و بیعت :هغ1ه .4
وخت چې مخکنی خلیفه وفات شي او د مفات په وخت کې یو شخص د ولیعهد پ11ه توګ11ه وټ11اکي ،او
عام خلک بیعت ورسره وکړي.
۳۰
عمر ( )والړ شو او د ابوبکر ص11دیق ( )الس یې ونیو ورت11ه یې ووی11ل چې م11وږ ټ11ول تات11ه د بیعت الس
درکوؤ ته د موږ د ټولو سر دار او له موږ ټولو غوره شخصیت او پیغمبر ( )ته زیات ګران وې عم11ر ()
د لمړي ځل لپاره د ابوبکر ( )الس اوچت کړ بیعت یې ورسره وکړ
بیانورو خلکو هم په دغه بیعت کې برخه واخسته .د ثقیفه بني ساعده بیعت ځ11انګړی بیعت ؤ چې د خلیف11ه د
نامزدۍ حیثیت یې در لود د عام بیعت په هکله ابن هشام په سیرة کې د محمد ابن اسحاق د انس بن مال11ک (
)په روایت داسې لیکلي :کل1ه چې ل1ه ابوبکرص11دیق ( )س1ره پ1ه ثقیف1ه بن س1اعده کې بیعت وک1ړی ش1و د
هماغې ورځي په بل سبا حضرت ابوبکر صدیق ( )منبر ته و خ1وت پ1ه همدغ1ه مه1ال حض1رت عم1ر ()
پاڅېده د حضرت ابوبکر صدیق ( )تر مخه یې د هللا ( )حمد او ثنا څخه د مخ11ه خپلي خ11بري داس11ې پیل
کړي اې خلکو پرون ورځ مې تاسې ته داسې وینا وکړه چې پ11ه کت11اب هللا او د پیغم11بر ( )څخ11ه پ11ه کې پ11ه
څرګنده توګه څه حکم موجود نه ؤ موږ دې ته سترګې په الره ؤ چې پیغم11بر ( )ب11ه ز م11وږ ک11ارونو پ11وره
پوره تدبیر وکړي خو پیغمبر ( )خپله وروستۍ وینا کې داسې ویلی ؤ :پ11ه یقې11ني توګ11ه هللا ( )پ11ه تاس11ې
کې خپل هغه کتاب پریښود چې خپل اس11تازي ت11ه یې یې د ژون11د سمبالښ11ت الر ښ11ونه ک11ړې وه ک11ه چېرت11ه
تاسې منګولې پرې ښخې کړی هللا ( )به تاسې ته پ11رې ه11دایت درپ11ه برخ11ه ک11ړي حقیقت دادی چې هللا ()
تاسې د سیاسي زعامت کار په هغه چا پای ته ورساؤ چې ستاسې غ11وره او د پیغم11بر ( )د هج11رت د الرې
خوږ ملګری دی پورته شئ او بیعت ور سره وکړئ ،نو ټولو خلکو ل11ه حض11رت اب11وبکر ص11دیق ( )س11ره
بیعت وکړ او له دې څخه وروسته ابوبکر صدیق ( )منبرته وخوت د ل11ومړی وین11ا پ11ه ت11رڅ کې یي د خپ11ل
حکومت پالیسي جوړوونکې بیانیه د هللا ( )د حمد او ثنا څخه وروسته بیان کړه.
خالصه دا :چې د خالفت موضوع همداسې پریښودل بدون د تحدید څخه دا په خپل ذات کې د ټولنې په ع11ام
راې باندې اعتراف دی په اراده د امت باندې په سقیفه بني ساعده کې د صحابه کرامو غونډه دا یو ت11اریخي
غو نډه وه ،چې د دې لپاره په تاریخ کې د اسالمي امت ډیر لوی اثر دی.
۳۱
ورته د ولیعهد ټاکل هم ویلی شو ،که څه هم د ولیعهد کلیمه په سلطنت کې کارول کېږي؛ خ11و د خالفت پ11ه
نظام کې د دې اصطالح لفظ استخالف دی چې د اسالم په سیاسي نظام کې د دې اج11ازه هم ش11ته .ځک11ه چې
ابوبکر صدیق ( )په خپل ژوند کې حضرت عمر ( )خپل ځای ناستۍ ټاکلی وو،
لکه څرنګه چې حضرت عمر ( )هم هیله څرګنده کړي وه که چېرې ابو عبیده بن الجراح ژون11دی ؤ؛ ن11و
زبه هغه خپل ځای ناستی ټاکم ،له دې نه معلومیږي چې استخال ف روا دی خو دری ټکي باید پ11ه نظ11ر کې
ونېسو:
لومړی داچې استخالف یوازې د وراثت پر بڼسټ نشي کېدلی ،همدا المل وو چې کله اب11راهیم () .1
د خپل اوالد لپاره د امارت غوښ1تنه وک1ړه؛ ن1و هللا تع1الی ورت1ه ووی1ل ( :اَل َیَن اُل َع ْه ِد ي الَظ اِلمین)
( سورة البقرة. )۱۲۴ :او کله چې ابوبکر صدیق ( )عمر ( )خپل ځای ناستی و ټاکه نو خلکو ت11ه
یې وویل:ما پر تاسو خپلوان نه دی ټاکلي.
دوهم دا چې کله غواړي ځان وروسته څوک وټاکي؛نو پرې واجب ده چې د خالفت شرطونه په پام .2
کې ونیسي او یو غوره تن وټاکي او په دې ټاکنه کې هم د د اهل رایو سره مشوره وکړي ،لک11ه چې
ابوبکر صدیق ( )چې مشوره کړې وه ،له مشوري کولو وروسته بیا که څوک خپلوان وټاکي ن11و د
خپلوې پر بڼسټ به نوي ،بلکې د هغه ذاتي وړیتا پر بڼسټ ب11ه ټاک11ل ش11وي وي ،او پ11ه دې س11ره ل11ه
تهمت نه هم خالصېدلی شي ،لکه ابوبکر صدیق ( )چې ویلي و :ما پر تاسې خپلوان نه دي مش11ر
کړي.
دریم دا چې د ځای ناستي څه مقام دی؟ معنا دا چې دا کار پر وروسته راتلونکو خلکو الزم دی ک11ه .3
سنګه؟ په دې مسله کې د اسالمي علماوو اختالف دی ،ځینې علم11اء وایي چې ک11وم رښ11تونی خلیف11ه
خپل ځای ناستی وټاکي؛ نو په راتلونکو خلکو هم الزم دی چې داسې وک11ړي ځک11ه چې کل11ه د هغ11ه
احکام په خپل ژوند کې نافذ او واجب االطاعت دي؛ نو د هغه له حکمونو یو هم ځ11ای ناس11تی ټاک11ل
دي نو دا حکم هم واجب االطاعت دی.
او ځیني نور علماء بیا دا نه مني هغوی وایې :چې د ځای ناستي ټاکل یوازې د خلیفه وړان11دیز دی،
مطلب دا چې زه تاسې ته مشوره در ک1وم چې زم1ا ن1ه وروس1ته پ1النی ځ1ای ناس1تی وټ1اکئ ،خ1و دا
وړان11دیز من11ل او ی11ا ردول د امت د اه11ل ح11ل او عق1د ک11ار دی ،ک11ه دوی و غ1واړي د ده ل11ه مړی11ني
وروسته دا وړاندیز پر خپل حال ساتي او که عمل پرې نه کوي .عالمه ابن تیمیه ( )هم دا دریځ له
نور زیات وضاحت سره بیان کړی دی ،وایي :دغه راز کله چې ابوبکر صدیق ( )عم11ر ( )خپ11ل
ځای ناستی و ټاکه؛ نو دی هغه محال خلیفه شو چې کله ور سره بیعت وشو ،او که فرض که خلکو
د ابوبکر صدیق ( )وصیت نوی نافذ کړی او له عمر ( )سره یې بیعت نوای کړی؛ نودی ن11ه ش11و
خلیفه کېدلی.
۳۳
چې د مسلمانانو د قوت باعث وي هغه د دې منصب ډېر حق داره دی يعنې تاس11ې بیا غ11ور وک11ړئ هغ11وی
خلکو پیا دوهم ځل بیا هم دی غوره کړ ،کله چې عمر رضى هللا عنه وټاکل شو نو خپله لومړی وینا يې پ11ه
دې الفاظو شروع کړه ؛ د هللا تعالی د حمد او ثناء څخه ورسته :د عربو مثال لکه پ11ېزوان ت11ړلي اوښ دی
چې په خپل مشر پسې ورسته روان وي نو مشر ته يې فکر ک1ول پک1ار دي چې هغ1ه دوی چېرت1ه بي1ايې ؟
پاتې زه شوم ،د کعبې په رب مې دې سوگند وي چې زه په دا خلک په سمه الره روان کړم ...
پنځم مطلب :د خپل جانشین ټاکنه او د حکومتی جانشینی ترمنځ فرق
د والية العهد د استخالف څخه په ځېنو امورو کې فرق کوي اگر که د دواړو حکم یو دی:
همدارنکه استخالف هغه وخت کېدای شي ،چې خليفه ته مرگ حاضر شي ،نو نوموړی ی11و تن د
خپل ځان څخه ورسته د خالفت لپاره نامزاد کړي لکه څرنگه چې حضرت ابوبکر صدیق او عم11ر
رضي هللا عنهما دا کار کړی ؤ دوی خپله دا کار هغه وخت تر سره کړ چې دوی ته م11رگ حاض11ر
شو او همدارنګه د استخالف څخه د خليفه مقصد په حقيقت کې د خالفت لپاره د يو ص11الح ش11خص
په هکله د اهل حل والعقد د اشخاصو متوجه کول دي ،د چې خليفه د خپل جانشين د ټاکنې په هکله
په خپل کوښښ کې کمی نه کوي او نه د خپلو خپلوانو څخه يو څوک ټاکی .همدارنگه کوم11ه چې د
والية العهد ( حكومتي جانشين ټاکنه ) ده نو دا پ11ه حقیقت کې دا پ11ه هغ11ه وخت کې هم را تالی ش11ي
چې خليفه روغ او جوړ او په عافيت کې وي او غالبًا د خليفه د وفات څخه ډې11ر وخت وړان11دې او د
خالفت د عهدۍ د سمبالولو څخه وروسته را پیداکېږي .
بل فرق دادی چې استخالف دې ته وايې چې د وخت مو جوده خليف1ه د خپ11ل ځ11ان څخ11ه وروس11ته د
خلکو د اومورو د سمبالولو په خاطر يو يا د دې څخه د زياتو کسانو نامزدگي پ11ه دې ش11رط وک11ړي
چې نوموړی په د وروسته خليفه په ټاکنه کې کوښښ کوي او د نامزد شوي او خليفه تر منځ په څ11ه
نسبي عالقه نه وي .او ولي عهدۍ او جانشيني دېته وايي ،چې د وخت مو جوده خلیفه خپ11ل ځ11وی
او یا خپل نزدې خپلوان نامزد کړي چې نوموړی د مس11لمانانو د خالفت اوم11ور د ده څخ11ه وروس11ته
سمبال کړي او دا په دې خاطر چې خالفت د خليفه په خاندان کې پاتې شي ،قط11ع ددې څخ11ه ،چې
نامزد شوي شخص د خالفت لپاره مناسب وي او کنه.
همدارنگه په استخالف کې د امت مصلحت ته کتی ش11ي ،او پ11ه ولي عه11دۍ کې د خلیف11ه د خان11دان
مصلحت ته کتی شيء .
همدارنگه د استخالف دارو مدار د دنياوي مقاصدو څخه په بر ط11رفی وي ،او د ولي عه11دی دارو
مدار د شخص سره محبت وي
۳۴
همدارنگه د اس1تخالف څخ1ه مقص11د پ1ه امت کې د هغ1ه ش1ورا اقام1ه ک1ول دي ،ک1وم چې هللا تع1الى
الزمي كرځولې ده او د هغه خالفت اقامه کول دي چې د اسالم خصوص11یت دی ،او د ولي عه11دي
څخه مقصود د هغ1ه ظالمان1ه پ1اد ش1اهي اقام1ه ک1ول دي ،چې هللا تع1الى يې ن1ه خوښ1وي او هغ1ه د
شخص تکبر ته زمينه سازي ده ،چې اسالم حرام کړې ده .
۳۵
دریمه طريقه د شوری ده او دا طريقه عبارت د دې نه ده ،چې د وخت خلیفه د خالفت او مش11ری ح11ق پ11ه
هغه جماعت او ټولي کې محدود کړي پ11ه ک11وم کې چې د خالفت او مش11رۍ ص11فتونه موج11ود وي او پ11ه دې
ټولي کې يو مشخص شخص و نه ټاکي او مسلمانانو ته دا وضحه کړي ،چې د دې ټ11ولي ن11ه ه11ر يو خلیف11ه
جوړ شو ،نو همغه به خلیفه وي بيا دغه ټولۍ د خليفه د وفات نه ورسته سره مشوره وک11ړي او يو ش11خص
په خپل منځ کې د خليفه په صفت و ټ11اکي او ک11ه چېرت11ه د خليف11ه مش11ر لپ11اره يو ش11خص او ی11ا ی11و ټ11ولی د
خواصو معلوم وي نو بيا به د خليفه د د ټاکلو اختيار د همدغه شخص او يا ټولي ته حاص11ل وي او د هم11دې
شخص او ټولي ټاکنه به شرعًا معتبر وي ،د حضرت عثمان ذی النورين رضي هللا عن11ه خالفت پ11ه هم11دې
طريقه سره منعقد شوي چې د دوهم خليفه حضرت عمر رضی هللا عنه د خالفت مشری حق د شپږو کس11انو
په منځ کې شریک کړ او په آخر کې حضرت عبدالرحمن رضي هللا عنه د خليفه د ټاکنې لپاره مق11رر ش11و ،
نو موږ به په دې مبحث کې په لومړی مطلب کې به د شوری په اړه ،په دوهم مطلب کې د حضرت عثمان
رضي هللا عنه سره بيعت او انتخاب ،او په دریم مطلب کې په په زور س11ره واک ت11ه رس11ېدلو بان11دې بحث
وکړم.
۳۶
لومړی پراگراف :د شورا لغوي پېژندنه
ش11ورا د ش11اور مص11در دئ ،مش11ورې کول11و ت11ه وايي چې د پلټ11نې وړان11دې کول11و ل11ه يو چ11ا څخ11ه د نظ11ر
غوښتلوپه معنا را ځي اشاره هم ددې له مشتقاتو څخه ده دالس او د سترگو په اشارې په حرک11اتو ،س11کناتو
په لیکنه او وينا سره انسان په پټه او ښکاره مطلب هغه چاته ښيي چې پرې خبر ن11ه وي او ی11ا ور څخ11ه پټ
وي د افکارو د تبادلي او يو له بله د پوښتنې په صورت کې صحيح او پاک نظری11ات د انس11انانو ل11ه ض11ميره
را يستلو ته وايي .
______________________________
36
ا سالم سیاسي او اداري نظام ج ۱ص ۲۳۱
37
اسالم سیاسي او اداري نظام ج ۱ص ۲۸۱
۳۷
لمړی پراگراف :د شورا ارزښت د قرآن کريم په رڼاکې
شورا له نفلي امورو څخه نه ده ،چې د اميرانو په خوښې پورې اړه ولري ،بلکې شورا الهي حكم دئ ،په
هر حکمران ،امیر او مسؤل باندې واجب دی چې د خپلو افرادو سره مشوره وک11ړي پ11ه دې اړه هللا ج ن11بي
عليه السالم ته حکم کوي او فرم11ایی ( :فبم11ا رحم11ة من هللا لنت لهم و ل11و كنت فظ11ا غل11ط القب النفض11وامن
حولك ف11اعف عنهم واس11تفرلهم وش11ا ور هم في األم11ر ف11اإذا ع11زمت فتوك11ل على هللا إن هللا يحب المت11وكلين )
38
( العمران .) ۱۵۹
ژباړه :یعنې ای پیغمبره عليه السالم ! دا د هللا ج لوی نعمت دئ چې ت11ه ددې خلک11و لپ11اره ډې11ر ن11رم خويه
جوړ سوی ئې که داسې توای ،توند خویه او سخت زړی وای نو دا ټول ب11ه س11تا ل11ه ش11اوخوا خ11واره ش11وي
وای ،د دوی خطاوي وبخښه او د وي لپاره بخښنه و غواړه ،د دوی سره مشوره کوه ،کل11ه چې د تص11میم
ونیوی په هللا ج توکل کوه ،بېشکه هللا تعالی د توکل کوونکو سره مینه کوی امام نسفي رحم11ة هللا وایی :د
مشورې اخستلو حکم په دې خاطر نبي عليه السالم ته سوي چې د مش11ورې سلس11له د ده پ11ه امت کې ام11انت
پاته شي تر څو راتلونکي نسلونه د امريت په الرو الړ نه شي او د شورا قانونیت په امت کې مس11تحکم پات11ه
شي.
___________________________________
38
قران کریم العمران ۱۵۹ایت.
۳۸
هر څومره چې د رسول هللا صلى هللا عليه وسلم عملي سنت دي نو دا په هغ1ه ش1واهدو ډک دي چې
په دې باندې د اللت کوی چې رسول هللا صلى هللا عليه وسلم ب11ه د همیش11ه لپ11اره پ11ه غیرمنصوص11ه
اهتمامی امورو کې د خپلو صحابه کرامو سره مشوره کوله او يواځې پ11ه خپ11ل فک11ر اکتف11ا ک11ول او
خود فکري يې نه خوښوله ،او ډیر کرتې به يې د صحابه کرامو فکر او فيصلي ته تنزيل کول اگر
که د ده خپل نظر به په ظاهر کې د دوی د نظر سره مخالف هم ؤ ،رسول هللا صلى هللا عليه وس11لم
به د خپلو صحابه کرامو سره زبانه مشوره کوله ،حضرت ابو هريره رض11ي هللا عن11ه وايي :م11ا د
رسول صلى هللا عليه وسلم څخه عالوه بل داسې يو تن ن1دی لیدلی چې د خپل1و ملگ1رو س1ره ډې1رې
مشورې کوي .موږ وينو چې رس11ول ص11لى هللا علي11ه وس11لم د مش11ورې مب11دأ د دولت د اوم11ورو پ11ه
انجامولو کې تطبیق کړې وه ،او د خپلو ملگرو څخه د رايې او نظر خاوندانو سره د دولت په هغو
اومورو کې مشوره کوله ،چې وحي په پکې نه وه نازله شوې او دا مشوره به پ11ه دې غ11رض وه ،
چې دوی ته تعليم ورکړل شي او د قرآني حكم تنفيذ راشي ،او ډېر كرته پ11ه رس11ول ص11لی هللا علي11ه
وسلم د خپل نظر څخه هغه مسلمانانو نظر ته رجوع کوله چې نظر ب11ه يې د ده س11ره مخ11الف هم و،
تر څوبه چې ده ته ددې په خالف وحي نه وه شوي.
______________________________________
39
اسالم سیاسي او اداري نظام ج ۱ص ۲۳۶
۳۹
د دولت د رئیس انتخاب او وړاندیز .1
په اسالمي دولت کې د پارلمان غړي تر ټولو د مخه لومړی د اسالمي دولت رئيس ټ11اکي او ځ11انگړی بیعت
ور سره صورت نيسي له هغې وروسته يې ملت ته د بیعت لپاره وړاندې کوي نو په دغه صورت کې ع11ام
بيعت صورت نيسي ،د ابوبکر صدیق رضی هللا عنه لومړی انتخاب په ثقيفه بني ساعده کې وشوه خو ل11وی
بیعت په جومات کې سرته ورسيد ،هغه د خپل ژوند په وروستی برخه کې وروسته له هغه چې د شورا ل11ه
غړو سره يې مشوره وکړه حضرت عمر رضی هللا عنه يې د خالفت د چارو د س11مبالولو لپ11اره يې انتخ11اب
کړ بیا وروسته عامو او خاصو ټولو خلکو ورسره بيعت وکړ ،په هم1دې ډول د حض11رت عثم1ان رض11ی هللا
عنه په خالفت د لومړي ځل لپاره هغو لسو تنو اصحابو چې په دنیا کې ورته د جنت زېری ورکړل شوی و
خوښي څرگنده کړه بیا وروسته په عمومي توگه د بیعت انتظام صورت و مون11د ،د حض11رت عثم11ان رض11ي
هللا عنه له شهادت نه وروسته خلک د حضرت علي کورته ورغلل او ورته يې ويل الس دې را وغځوه چې
بیعت درسره وکړو ،هغه ورته ځواب ور کړ چې دا کار ستاسې ص11الحيت ن11ه دی دا د ش11ورا د غ11ړو او د
بدري اصحابو واک دی چې هر څوک انتخابوي هغوی به يې ټاکې .
د هیواد اداره .2
لکه د دښمن په وړاندې د جگړې اعالن له بيرونيو س11ره تړونون11ه ک11ول پ11ه اجته11ادي او م11ورو کې د ق11انون
جوړول او د اسالمي احکامو په تطبيق او تنفيذ كې د دولت له رئيس سره مرسته کول شامل دي.
محاسبه .3
که چېرته گوري چې يو نیک کار پرېښودل شوی او په بدیو الس پورې شوی نو په دغه ص11ورت کې ب11ه
د ټول1و ب1ديو ،مفاس1دو او بې الريو پ1ه کلک1ه مخ1ه نيس1ي ،ځي1نې وخت کې1دای ش1ي چې د دولت رئيس د
اسالمي شريعت په مخالف الس پورې ک11ړي او پ11ه ټولن11يز زور زياتي او پ11ه رعيت ظلم وک11ړي دغ1ه ټ11ول
کارونه ناروادي چې په کلکه يې مخنیوی ضروري دی.
د دولتي مسؤلينو غزل کول .4
د شوری ارکان به لومړي ځل لپاره هغوی ته نصيحت کوي کچېرته يې نص11یحت قب11ول ک11ړ ښ11ه ترښ11ه او
کنه د شوری غړي به يې عزل ملت ته اعالن کړي.
۴۰
د قوانينو مراقبت او څارنه .5
د شورا د غړو او مجلس لومړی دنده د دولت د ټولو کارونو په ځانگړي ډول د قوانينو د تطبيق ،تفسیر او
توضیح څخه څارنه ده ،دوی به هیڅ11وک د ق11انون م11اتولو ت11ه ن11ه پرې11ږدي د ق11انون مالت11ړ ب11ه ک11وي ،دوی
کوالی سي چې د دولت د مشر د داخلي سياسي کړنو لکه پرېکړي ،تعلیم ،ص11حت ،اقتص11اد ،اواداري او
نورو چارو په اړه چې په اسالمي شريعت کې يې په اړه واضح او ښ11کاره حکم ن11ه وي راغلی پرېښ11ي وي
قوانين جوړ کړي ،تر څو د اسالمي شریعت اصلي موخه او هدف ضايع نه شيء.
د محاسبې حق .6
د شورا د غړو بله دنده محاسبه کول دي ،ش11ورا ک11والی ش11ي چې پ11ه ټول11و چ11ارو کې د دولت س11ره محاس11به
وکړي او دولت په دې باندې مکلف دئ چې د ملت نماینده ګ11انو او ش11ورا غ1ړو ت11ه د خپل11و ک11ارونو پ11ه اړه
40
ځواب ووایي
د وزیرانو او لوړ رتبه حاکمتنو په اړه خپله نا خوښي ښکاره کول
د شورا د غړو بله دنده د دولتي لوړ پوړو چارواکو (وزیرانو ،والیانو )...څخ11ه ش11کایت ک11ول دي کل11ه چې
دوی وظیفې نسي اجرا کولی ،یا د وظیفې اهل نه وي او یا د عامه مسلمانانو په خیر نه وي ،خلیفه هم باید د
41
دوی خبره ومني او هغه کسان عزل کړي چې خلک یې نه غواړي.
د دولت د ریاست لپاره د کاندیدانو مشخصول
د شورا د غړو بله مهمه دنده د اسالمي دولت لپاره اس11المي امت ت11ه وړش11خص وړان11دې ک11ول دي کل11ه چې
پخوانۍ خلیفه وفات یا عزل شي او یا هم په خپله
خوښه باندې استعفاء ورکړي نو د شورا غړي به یو عادل او وړ کس چې د مسلمانانو مشري وک11والی ش11ي
42
مسلمانانو ته د بیعت لپاره ور وپېژني .
_______________________________
40
اسالم سیاسي او اداري نظام ج ۱ص۲۹۷ :
۴۱
سیاسي وظیفې
د شورا د غړو او مجلس بله دنده د مهمو سیاسي چارو تر سره کول دي ،لکه د دولت د مش11ر ټاک11ل چې وړ
شخص چې د امارت یا هم د مشری اهلیت ولري وټاکي ،او بل11ه د بیعت موض11وع داده چې د بیعت عق1د دوه
طرفه دی یو طرف یې امام یا د دولت مشر او بل طرف ئې اسالمي امت دئ نو د ش11ورا غ11ړي ب11ه د دواړو
ترمنځ نمایندګي کوي او د بیعت عقد ب11ه ورس11ره ک11وي ،او همدارنګ11ه د دولت مش11ر ت11ه نص11یحت ک11ول او د
دولت د مشر یا امام معزولول دي چې کله امام د خپل اهلیت څخه پاته راغلی او ی11ا هم د مس11لمانانو چ11ارې
يئ په سمه توګه نشوای تر سره کوالی نو د شورا غړي کوالی شي چې امام له خپلي دندې څخه عزل کړي.
43
۴۲
معامالتو پوهه او بصیرت ،باید امانتداره او دينداره او د ټولنې په عامه عرف او او رواجونو باندې پوه وی
،د اهل الحل والعقد کليمه په خبله داراښ11يي چې بايد خل11ک وي چې د دوی پ11ه هوښ11یارتیا ،ام11انت پالن11ه او
ديندارۍ په ټوليزه توگه د امت باور وي ،خو بيا هم په دې هکله شریعت کوم ټاکلي او دايمي شرطونه ندي
ايښي ،که په يوه هيواد کې د تعلیم او پ11وهې کچ11ه ل11وړه وه ن11و د رايې ورکول11و پ11ر بنس11ټ هم د دوی ټاکن11ه
کېدای شي او که د ولس حاالتو ته په کتنې سره دا مناسبه وگڼل ښي چې پوړۍ په پوړۍ ټاکنې دې وش11ي ،
45
نو په دې اړه هم شریعت له پلوه داسې کوم بنديز نه تر سترگو کيږي.
د امام بخاري رحمة هللا دوينا مطابق د شورا د غړو شرطونه لکه ،اسالم ،عدل ،ح11ریت او آزادي ،عق11ل
او بلوغ ،عدل ،د ملت اعتیاد ،شجاعت او میړانه ،فقاهت ،مواطنت یعنې داسې شخص بای11د ملت ش11ورا ت11ه
وټاكي چې په اسالمي مملکت کې موجود وي ،او بل داسې شخص بايد وي چې خپل ځان ن1ه مط1رح ک1وي
46
ځکه د دې کارڅخه شريعت په کله منعه کړې ده.
____________________________________________
45
مفتي محمد تقي عثماني ،اسالم سیاسي اندونه ص۳۰۵ :
46
اسالم سیاسي او اداري نظام ج ۱ص۲۶۷ :
47
ندا محمد صدیقي او محمد حنیف وسیم۱۳۹۹( ،هـ ش) هماغه اثر ،ص۱۲۸
۴۳
دوهم مطلب :حضرت عثمان رضی هللا عنه بیعت او انتخاب
کله چې اميرالمؤمنين عمر رضي هللا عنه د ابولولو مجوس11ي ل11ه ل11وري د س11هار دلمانځ11ه پ11ه جری11ان کې پ11ه
خنجر سره زخمي سو صحابه کرامو کور ته راوست ،لکه چې پر اوښ راغی او خلک وپوهیدل چې ن11ور
نو اميرالمؤمنين شهيد کېږي ،ور څخه يې وغوښتل چې د خليفة الرسول هللا صلی علیه وس11لم پ11ه ش11ان ی11و
کس پر موږ خلیفه وټاکه ،خو اميرالمؤمنين عمر رضي هللا عنه منعه وکړه او د صحابه وو ل11ه جملي څخ11ه
يې عبدالرحمن بن عوف ،سعد ابن ابي وقاص ،زبیر ابن عوام ،طلحه ابن عبيدهللا ،على ابن ابي طالب او
عثمان ابن عفان رضي هللا عنهم اجمعین را وغوښتل ،غيرله طلحه ابن عبیدهللا څخ11ه چې پ11ه مدين11ه من11وره
کې نه وو ټول راغلل ،اميرالمؤمنين عمر رضي هللا عنه ورته وفرمايل چې تاسې ت11ر درو ورځ11و پ11ورې د
طلحه رضي هللا عنه انتظار وکړی که هغه را غلی ،نو هغ11ه در س11ره ی11و ځ11ای ک11ړی او ک11ه ن11ه راغلی بیا
تاسې سره کښینی او مشوره وکړی یو تن له خپل منځ څخه آمر په توگ11ه تعین ک11ړی ،خپ11ل زوی عبدهللا ابن
عمر ته ئې امر وکړ چې ته هم ور سره کېنه او چې ډېره رايه په هره خوا وه هغې خواته رای11ه ورک11ړه او
که رایې سره مساوي وي هغه خواته رايه ورک11ړه چې پ11ه هغ11ه کې عب11دالرحمن ابن ع11وف رض11ي هللا عن11ه
شامل وو او تالره د خالفت حق نشته .د اميرالمؤمنين عمر رضي هللا عنه ت11ر ش11هادت وروس11ته دوی پنځ11ه
تنه د د طلحه رضي هللا عنه په نه شتون کې سره کښیناستل عبدالرحمن رضي هللا عنه وويل چې زه خالفت
نه کوم ،ټولو هغه ته حق ورکړ چې ته په موږ کې يو تن د خليفه په توگه وټاکه ،د هغه وويل چې ت11ر درو
ورځوپورې به زه هم مشوره وکړم او هم به د طلحه رضي هللا عنه تر ران1گ پ1ورې انتظ1ار وک1ړو ،ټول1و
ومثل ،تر درو ورځو انتظار وروسته طلحه رضي هللا عن11ه راغلی ،ن11و عب11دالرحمن ابن ع11وف رض11ي هللا
عنه په داسې حال کې چې ډېر فکر ئې کړی وو او د ډېرو مشرانو صحابه وو سره ئې مش11وره هم ک11ړې وه
عثمان ابن عفان رضي هللا عنه ئې د خليفه په توگه اعالن کړ او بیعت ئې ورسره ورسره وکړ چې وروسته
48
ټولو مسلمانانو د اميرالمؤمنين عثمان رضي هللا عنه پر الس بیعت وکړ .
۴۴
امام نووي رحمه هللا دا أطعه في طاعة هللا ،واعصه في معصية هللا ) يعنې د هللا تع11الى د اط11اعت پ11ه س11احه
کې يې اطاعت وک11ړه او د هللا تع11الی نافرم11انۍ پ11ه س11احه کې ئې نافرم11اني وک11ړه ،د ح11ديث پ11ه تش11ريح کې
فرمايي :دا حديث شريف د هغ1ه چ1ا د اط1اعت د و ج1وب لپ1اره دلیل دئ ،څ1وک چې د ام1ام د توص1يې او
مسلمانانو د اتفاق پرته په زور او جبر سره مسلمانانو مشر شي.
۴۵
پایله ( ) conclusion
د دې څېړنې په پای کې موږ دې نتیجې ته دورسيدو ،چې د اسالم سياس11ي نظ11ام کې د دولت رئيس ټ11اکلو
لپاره رسمي مراجع شتون لري ،چې د دې مراجعو په برکت مس11لمانان ک11ولی ش11ي چې يو داس11ې مش11ر يا
زعيم چې هغه به د ځمکې پر مخ ص11الح د قیادت ،د غربي11انو او مظلوم11و د حقوق11و څخ11ه دف11اع او د هللا ج
قانون نافذ کړي ،نو په همدې اساس په اوسنې وخت کې د اس11الم دښ11منان غ1واړي چې دمس11لمانانو ل11ه ټول11و
اطرافونوڅخه د اسالمي نظام وجود ختم کړې ،دمسلمانانو د فردي او اجتماعي ژوند ل11ه ټولواړخون11و څخ11ه
لکه :سیاسې ،اقتصادي ،اجتماعي ،علمي ،ادبې ،کلتورې اوفکرې برخو څخه يې ژون11د د م11ؤثر اس11الم
څخه غائب کړې او اسالم په جوماتونو په شخصې اوانفرادې عبادتونوکې بند اومنحصر کړې نو اس11الم يو
بشپړ او هر اړخیز نظام دی او دژوند هرې برخې کې ځانگړې الرښ11ونې او اص11ول ل11ري چې يو يې هم د
دولت درئيس د ټاکلو په برخه کې چې اسالم ورته ځانگړي توجه ک11ړي او د هغې لپ11اره بيالبيلي مراج11ع او
تگالرې را منځته کړې چې د هغې څخه يې هم لومړی د بیعت يا انتسابي پ11ه طریق11ه د دولت د رئيس ټاک11ل
دي ،چې په دې کې سياسي شورا لومړي د داس11ې ش11خص ن11امزد ک11وي چې د دوی د ح11االتو س11ره مناس11ب
وي ،او وروسته بيايې د بیعت لپاره يې وړاندې کوي ،دلته بیعت په دوه ډوله صورت نسي لومړى خ11اص
بیعت دی او بيا عام بيعت دی چې خاص بیعت د شورا د غ1ړو لخ1وا ت1ر س1ره ک1ېږي ،او ع1ام بيعت بي1ا د
عامو خلکو لخوا ترسره کېږي ،او همدارنگه دوهمه طریقه د دولت درئيس لخوا يو شخص ن11امزد کې11دل
او بیا عامو خلکو ته وړاندې کېږي تر څ11و ع11ام ورس11ره بيعت وک11ړي او پ11ه دريم ق11دم کې بي11ا انتخ11ابي يا
دشورا په طريقه د دولت رئيس ټاکل دي ،په دې طريق11ه کې بي11ا د وخت زعيم د امت دمش11رانو او ی11ا غ11وره
خلکو څخه د شورا يو مجلس جوړ کړي ،چې بیا دوی د خالفت د منصب لپاره د څ11ه کس11انو نمون11ه ن11امزد
کړي تر څو دا شورا مكلفه کړي چې د مس11لمانانو د مش11رانو او ښ11وخلکو څخ11ه د خليف11ه پ11ه هکل11ه مش11ورې
واخلي ،او تر څو د همدې شورا په داخل کې يو شخص وټاکي ،او همدارنگ11ه زه دې ن11تیجې ت11ه ورس11ېدم
چې اسالم د ټاکنو په پرخه خې ځانگړي تگالره لري تر څو وړ او په شرایطو برابر شخص دې منصب ت11ه
ورسيږي ،او دا دروند مسولیت په سمه توگه اداکړي .
۴۶
د موضوع په اړه ځانگړی وړاندیز
ټول مسلمانان باید خپل سياسي نظام او د هغه اړونده ټول اصول وپيژني د هغه لپاره کار وکړي او
د اسالمي امت لپاره اسالمي نظام راولي ،او په تطبیق باندې يې دوام وکړي.
د دولت مشرانو ته مې وړانديز دادی چې د مسلمانانو د يووالي لپاره ک1ار وک1ړي خپ1ل سیاس1تونه د
مسلمانانو د ورورولی پر سراتیژی برابر جوړ کړي.
بل وړانديز مې دادی چې ټول مسلمانان باید خپل دوست او دوښ1من و پ1ېژني ،او اساس1ي دوس1ت
او دښمن د مسلمانانو لپاره د عقيدي پر اساس پېژندل کیږي.
او همدارنگه بل وړانديز مې دادی ،چې اس1المي ش1ريت د تط1بیق لپ1اره بای1د ټ1ول مس1لمانان عمال
الس په کار شي ،او آرام او بې مسؤليته كښې نه ئي.
او بل وزانديز مې دادی ،چې ټول مسلمانان سره وروڼه دي نو بايد يو موټی او متحد شي .
۴۷
ماخذونه
قرآنکریم .1
حقاني ،موالنا عبدالباقي ،د اسالم سياسي او اداري نظام ،اول جلد ،پاکستان ،پښور المكتبه الحقاني11ة .2
لعلوم السياسة الشرعيه ،چاپ کال ۱۴۳۴ه ق.
رحماني ،مولوي محمد شریف ،اسالمی سیاست پوهنه ،چاپ کال ۱۳۹۴ه ش. .3
موالنا گوهر ال1رحمن ،اس1المی سیاس1ت ،ژب1اړه :ق11ریب ال1رحمن س1عید ،پاکس1تان ،پیښ1ور ،پیغ1ام .4
خپرندویه مرکز ،چاپ کال ۱۳۸۳ :ه ش.
مفتي محمد تقي عثماني ،اسالم او سیاسی اندونه ،ژباړه مولوي نورهللا عزام ،د افغان بنسټ خپرنیزه .5
او بلنیزه څانگه ،د چاپ کال ۱۳۹۳ه ش.
مودودی ،سید ابوالعلي ،اسالمي رياست ،ژباړن :قريب الرحمن سعید ،پښور ،د پیغ11ام خپرن11دوی .6
مرکز ،چاپ کال ۱۳۹۳ :هجري لمريز .
صديقي ،ن1دا محم1د ،اس1الم سیاس1ی نظ1ام ،کن1دهار ،عرف1ان خپرندوی1ه ټولت1ه ،چ1اپ ک1ال ۱۳۹۹ : .7
هجري لمريز .
راجي ،عبدالقدوس ،نظام سیاسی اس1الم س1ایت کتابخان1ه عقیده دانل1ود ش1ده ،ت1اریخ انتش1ار ۱۳۹۴ : .8
هجري لمريز .
۴۸
۴۰
۴۰
۴۰
۴۰