ગુજરાતનાે ઇવતહાસ

ઈ.સ. 1857 નાે સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ આને ગુજરાત

 ઈ.સ. 1757મ ાં પ્લ સીન યુધ્ધમ ાં અાંગ્રેજે વિજયી બન્ય અને ભ રતમ ાં સત્ત સ્થ પી હતી. ત્ય રથી સ ે િર્ષ પછી ભ રતમ ાં ઈ.સ.
1857ન ે વિપ્લિ થય .ે જે ભ રતન ે સ ૌપ્રથમ સ્વાંતત્ર સાંગ્ર મ હત ે. (2017-18ના બજેટ મુજબ પાઈકા વિદ્ાેહ સાૌપ્રથમ સ્વતંત્ર સંગ્રામ હતાે)
 ઈ.સ. 1857ન વિપ્લિ પહે લ ાં ન ન સ હે બન ે પક્ષ બ્રિટિશ પ લ ષમેન્ટની સમક્ષ મૂકિ મ િે અજીમુલ્લ ખ અને સત ર
ર જયન ે પક્ષમુકિ મ િે રાં ગ જી
ે બ પૂ લાંડન ગય હત .
 ઈ.સ. 1857ન વિપ્લિની ય જ ે ન લાંડનમ ાં ન ન સ હે બ, અજીમુલ્લ ખ અને રાં ગ ેજીબ પુઅે કરી હતી.
 ન ન સ હે બ અને અજીમુલ્લ અે ક નપુરમ ાં વિદ્ ેહની ત રીખ 31 મે 1857 નકકી કરી હતી, પરાં તુ 21 ટિિસ પહે લ ાં 10 મે,
1857ન ર ેજ મેરઠમ ાં સૌનનક અ ે ે ચરબીિ ળ ક રતૂસ ેન ે ઈન્ક ર કરત ાં વિપ્લિની શરૂઅ ત કરી િીધી.
 29 મ ચષ, 1857 ન ર ેજ ચરબીિ ળ ક રતૂસ ેને વિર ેધ કરિ બિલ “માંગલ પ ાંડે” ને 8 અેપ્રપ્રલ, 1857 ન ર ેજ ફ ાંસી અ પી, તે
પ્રથમ શહીિ બન્ય ાં, િેશભરમ ાં વિર ેધન ે જૂિ ળ ફે લ ય .ે
 ઈ.સ. 1857ન જન્યુઅ રી મટહન મ ાં ભ રતીય લશ્કરને “અેનટફલ્ડ” ન મની નિ પ્રક રની ર ઈફલ િ ાંતથી ત ેડિ ની હતી.
 અ ક રતૂસ ેની બન િિમ ાં ગ ય અને ડુકકરની ચરબીન ે ઉપય ેગ કરિ મ ાં અ વ્ ે હત ે. ટહન્દુઅ ે મ િે ગ યનુાં અને
મુસલમ ન ે મ િે ડુક્કરનુાં મ સાં અપવિત્ર ગણ તુાં. અ થી ભ રતીય સૌનનક ેને અેમ લ ગયુાં કે અાંગ્રેજે તેમને ધમષભ્રષ્ટ કરિ મ ાંગે
છે .
 અ મ, અેનટફલ્ડ ર ઈફલન ઉપય ેગ સ મેન ે વિર ેધ અે 1857ન સાંગ્ર મનુાં ત ત્ક નલક ક રણ બન્યુ.ાં
 ગુજર તમ ાં અ વિપ્લિનુાં ત ત્ક નલક ક રણ કાં ઈક અલગ હતુાં. કચ્છની રણમ ાંથી અન્ય સ્થળ ેઅે મ ેકલિ મ ાં અ િતુાં મીઠાં ુ
લ લ બની ગયુાં. તેથી લ ેક ેમ ાં અફિ ફે લ ઈ કે અાંગ્રેજ સરક રે ધમષભ્રષ્ટ મ િે મીઠ પર ગ યનુાં લ ેહી છ ાંટ્યુ છે . પટરણ મે
બળિ ે િેગિ ન બન્ય ે.

 ગુજરાતમાં 1857 સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામના કારણાે :

 લ ેડષ ડે લહ ઉસીની ખ લસ નીવતને અેક ક રણ મન ય છે .
 ભ રતમ ાં સ ૌ પ્રથમ ઈ.સ. 1848 મ ાં મહ ર ષ્ટ્રનુાં સત ર ખ લસ થયુ.ાં
 સુરત – મ ાંડિી તેમજ પ રડી – પ રનેર ન િેશી ર જ્ ે કાં પની સરક રે ખ લસ કય ષ.
 ર જિીઅ ે દ્વ ર ભેિરૂપે અ પિ મ ાં અ િેલી જમીન ે ખ લસ કરિ મ ાં અ િી.
 ગુજર તન ે પરાં પર ગત ક પડ િણ િન ે ધાંધ ે પડી ભ ાંગત િણકર ે ખેતમજુર ે બન્ય જેથી તેમન મ ાં ર ેર્ હત ે.
 મ નલકી સ બ્રબત ન કરી શકિ ને ક રણે ખેડૂત ે અને ધ પ્રમિક સ્થળ ેની જમીન ે જપ્ત કરિ મ ાં અ િી.
 ગુજર તન શ સન તથ લશ્કરમ ાં ક ઠી, ક ેળી, ભીલ, ર જપૂત જેિી ક ેમ ેને સ્થ ન ન મળિુાં.
 ગુજર તન લશ્કરી બ્રસપ હીઅ ેની ઉશ્કે રણીઅ ે કરિ મ ાં અ િતી હતી.

 ગુજરાતમાં 1857 વિપ્લિની શરૂઆાત :

 ગુજર તમ ાં 1857ન સાંગ્ર મ ની શરૂઅ ત જુન, 1857મ ાં અમિ િ િની 7મી લશ્કરી િુકડીઅે કરી.
 અાંગ્રેજ સરક રે અે િુક્ડીન સૂબેિ રની ધરપકડ કરી અને અ ખી િુક્ડીને નન:શસ્ત્ર કરી સાંગ્ર મ િબ િી િીધ .ે

 જુલ ઈ, 1857મ ાં પાંચમહ લમ ાં િ હ ેિ, ઝ લ િે અને ગ ેધર મ ાં ભ રતીય સૌનનક ેઅે સાંગ્ર મ કરી ક ેળી, ભીલ અને ન યકડ
જવતન લ ેક ેની મિિ િડે સરક રી કચેરીઅ ે કબજે કરી.
1
 પાંચમહ લન ન યકડ જવતન લ ેક ેન ે સાંગ્ર મ લગભગ અેક િર્ષ સુધી ચ લુ રહ્ ે હત ે.
 પાંચમહ લ અ સપ સ હુસેનખ ન અને ભીલ ેઅે ગેરીલ યુદ્ધ કરી બ્રિટિશર ે હાં ફ વ્ હત .
 બ્રિિીશ શ સનને િફ િ ર િડ ેિર ન ગ યકિ ડને પ્રથમ પિભ્રષ્ટ કરી પછીથી ગુજર ત કબજે કરિ ની ય ેજન હતી.
 અ યજ ે ન ન મુખ્ય નેત અ ે ગ યકિ ડન સ િક ભ ઈ ગ ોંવિિર િ (બ પુ ગ યકિ ડ), ભ ોંસલે ર જ, નનહ લચાંિ ઝિેરી અને
પ િણન િ ણણય મગનલ લ હત .
 અ યજ ે ન ની નનષ્ફળત થી મગનલ લ િ ણણય અને નનહ લચાંિ ઝિેરીને ત ેપને ગ ેળે ચડ વ્ , જય રે બ પુ ગ યકિ ડ અને
ભ ોંસલેને િડ ેિર ની જેલમ ાં પૂય .ષ
 ખેડ જીલ્લ મ ાં અ ણાંિન મુખી “ગરબડિ સ પિેલ” (અ સ ેજ ગ મન ) નેતૃત્વમ ાં વિપ્લિ કય ો. ગરબડિ સ પિેલે ખ નપુરન
ઠ ક ેર જીિ ભ ઈન સહય ેગથી ક ેળી, ભીલ, ન યકડ િગેરે 2000 લ ેક ેને ભેગ કરી સાંગ્ર મ કય .ો
 અ ણાંિન મુખી ગરબડિ સ પિેલને ક ળ પ ણીની સજ કરિ મ ાં અ િી અને અ ાંિ મ નમ ાં મ ેકલી િીધ ત્ય ાં જ તેમનુાં મૃત્યુાં
થયુ.ાં
 ઈવતહ સવિિ વિષ્ુાં પાંડય ન મતે ગરબડિ સ પિેલ ઈ.સ. 1857ન બળિ મ ાં શહીિ થન ર પ્રથમ ગુજર તી સ્વ તાંત્ર્યિીર હત ાં.

 િાઘેરાેનાે બળિાે:
 મ ચષ, 1857મ ાં અ ેખ માંડળન િ ઘેર ે સટહત વિવિધ જવતન લ ેક ેઅે સ ૌર ષ્ટ્રમ ાં ઉમરપુરન ‘’જેધ મ ણેક’’ની નેત ગીરી હે ઠળ
સાંગ્ર મ કય .ો
 િ ઘેર ે અે અ ેખ , બેિદ્વ રક િગેરે સ્થળ ેન ાં ગ યકિ ડી અને બ્રિટિશ થ ણ ાં કબજે કય .ષ અ ેગસ્ટ, 1859 સુધીમ ાં તેમણે
અ ેખ માંડલ ન બધ વિસ્ત ર ે કબજે કય .ષ
 િ ઘેર ે અને અાંગ્રેજે િચ્ચે િસ્ત્રી ગ મે યુધ્ધ થયુ.ાં
 જેધ મ ણેક મૃત્યુ પ મત અ ખ ે માંડળ ફરી ગ યકિ ડન શ સન હે ઠળ રખ યુ.ાં

 તાત્યા ટાેપે:
 ત ત્ય િ ેપે નિેમ્બર. 1858 ન ર ેજ ગુજર તમ ાં પ્રિેશ્ય હત અને ટડસેમ્બર, 1858 મ ાં ત ત્ય િ ેપેઅે છ ેિ ઉિેપુર કબજે કયુું.
છ ેિ ઉિેપુરનુાં લશ્કર ત ત્ય િ ેપે સ થે ભળી ગયુાં હતુાં.
 અાંગ્રેજ અવધક રી પ કષ વિરુદ્ધ ત ત્ય િ ેપેની હ ર થઈ.
 નટડય િન વિહ રીિ સ િેસ ઇ બળિ મ ાં ભ ગ લેિ અ તુર હત ત્ય રે ત ત્ય િ ેપેઅે નટડય િની છૂપી મુલ ક ત લીધી હતી.
પરાં તુ હથથય ર ે જપ્ત થઈ ગય હ ેિ થી વિહ રીિ સ ત ત્ય િ પ ે ેને મિિ કરી શક્ય નહીં.
 વિહ રીિ સે પુત્ર ગ ેપ ળિ સ અને પ ૌત્ર થગરધરિ સન ઉપન મ ન નસ હે બ અને ત ત્ય િ ેપે ર ખ્ય હત .
 ત ત્ય ને ઘરમ ાં ર ખિ બિલ વિહ રીિ સની જગીર જપ્ત કરી લેિ મ ાં અ િી હતી.
 ત ત્ય િ ેપે છ ેિ ઉિેપુરથી ન સી જત ાં લશ્કરન બે ભ ગ પ ડ્ય અને અેક ભ ગ િ ાંસિ ડ તરફ અને બીજે ભ ગ 15 ટિિસ
પાંચમહ લ સરહિી ભ ગમ ાં રહ્ ે.
 અાંગ્રેજેનુાં લશ્કર તેની પ છળ પડત ાં તેમને િ હ ેિ અને લીંબડી થઇ િ ાંસિ ડ ન જાં ગલ તરફ ન સી જિ ની ફરજ પડી હતી.
 ત ત્ય િ ેપેને 18 અેપ્રપ્રલ, 1859ન ર ેજ બ્રસપ્રપ્ર પ સે ફ ાંસી અ પી હ ેિ નુાં સરક રી અહે િ લ મુજબ જણ વ્ુાં છે .
 જે કે અેકમત મુજબ નિસ રીમ ાં ત ત્ય િ ેપે અે પ ેત નુાં ઉપન મ ‘’િહે લિ સ’‘ ર ખ્યુાં હતુાં જેન ે ઉલ્લેખ તિ રીખ-અે-નિસ રી
ન મન ાં ગ્રથમ ાં મળે છે .
 અેક લ ેકિ યક પ્રમ ણે મલ્હ રર િ ગ યકિ ડ નિસ રીમ ાં જ્ રે િહે લિ સથી મળ્ય હત ત્ય રે તેમની િ તચીતની શૌલી
પરથી અ ેળખી ગય હત કે િહે લિ સ જ ત ત્ય િ ેપે છે .

2
 નાના સાહે બ પેશ્વા:
 પેશ્વ બ જીર િ બીજનુાં અિસ ન ઇ.સ.1853મ ાં થયુાં. અે પછી તેમને મળતુાં િ વર્િક રૂપ્રપય 8 લ ખનુાં પેન્શન તેમન િત્તકપુત્ર
ન ન સ હે બને અ પિન ે અાંગ્રેજ સરક રે ઇન્ક ર કય ો.
 પ ેત ને થયેલ અન્ય યન ે બિલ ે લેિ મ િે ન ન સહે બે 1857ન સાંગ્ર મમ ાં ભ ગ લીધ ે.
 ન ન સહે બ નશહ ેરમ ાં િય નાંિ સરસ્વતીનુાં ન મ ધ રણ કરીને રહ્ હત . જ્ ાં ઇ.સ. 1902મ ાં તેમનુાં અિસ ન થયુાં હ ેિ નુાં
કહે િ ય છે .

 રં ગાેજી બાપુ:
 રાં ગ ેજી બ પુ સત ર ની કે િમ થ
ાં ી ભ ગી ને સ ધુન િેશે િડ ેિર અ વ્ અને ગરૂડે શ્વરન મુખ્ય પુજરી બની ‘’મ ૌની બ િ ’’
તરીકે પ્રખ્ય ત થય હત .

 માૌલિી લલયાકતઆલી:
 મ ૌલિી નલય કતઅલી બહ િુર શ હન વિશ્વ સુ સેન પવતઅ ેમ ાંન અેક હત . તેથી તેમને અલ્હ બ િનુાં રક્ષણ કરિ ની
જિ બિ રી સ ેપી હતી. પરાં તુ અલ્હ બ િનુાં પતન થત ાં તેઅ ે નિસ રી અ િી સથચન પ સે લ જપુર ગ મમ ાં રહ્ હત .
 સથચનન નિ બ સ થે મતભેિ થત ાં નિ બે તેમન વિશેની મ ટહતી અાંગ્રેજ સરક રને અ પી િીધી અને અાંગ્રેજ સરક રે
તેમની ધરપકડ કરીને સરક ર વિરુદ્ધ ક ેઈપણ પ્રિૃવતમ ાં ભ ગ ન લેિ ની બ ાંહેધરી અ પિ મ િે કહ્ુાં. પરાં તુ અ બ ાંહેધરી
લેિ ની ન પ ડત ાં તેમને િેશ નનક લ કરી અાંિમ ન-નનક ેબ ર ની જેલમ ાં મ ેકલિ મ ાં અ વ્ હત .

ગુજરાતમાં 1857 કે ન્દદ્ાે આને આાગેિાનાે

કે ન્દદ્ાે આાગેિાનાે
ખેડા જયસસિં હ ઠાકાેર

વિજાપુર ન્યાલચંદ ઝિેરી

આાણંદ મુખી ગરબડદાસ

દાહાેદ ચુનીલાલ દે સાઇ, તારદારખાન

છાેટાઉદે પુર તાત્યા ટાેપે

ગરુડે શ્વર રં ગાેજી બાપુ

પાટણ મગનલાલ પટે લ

દ્વારકા, આાેખા મંડળ જાેધા માણેક

સંતરામપુર મુસ્તુફાખાન

નાંદાેદ સૌયદ મુરાદઆલી

ખાનપુર ઠાકાેર જીિાભાઇ

3
 ઇ.સ. 1857 ના સંગ્રામ સમયે ગુજરાતમાં રહ્યા હાેય તેિા વ્યક્તિ :

વ્યક્તિ સ્થળ વિગત

નાના સાહે બ સસહાેર, ભાિનગર ગુપ્તનામ– દયાનંદ સરસ્વતી

તાત્યા ટાેપે નરસસિં હ ટે કરી, નિસારી ગુપ્તનામ—ટહે લદાસ

રં ગાજી બાપુ ગરુડે શ્વર ગરુડે શ્વર પૂજારી માેરેશ્વર રામચંદ્

માૌલિી લલયાિઆલી સચચન, લાજપુર સચચનના નિાબ સાથે

આણબનાિ થતાં આંગ્રેજાેઆે કે દ
કયાા.

 ગુજરાતમાં 1857 ના વિપ્લિ લનષ્ફળ જિાના કારણાે :

 સાંગ્ર મનુાં ઉગ્ર સ્વરૂપ મ ેિે ભ ગે કે િલ ક વિસ્ત ર ે પૂરતુાં મય ષટિત હતુ.ાં
 ગુજર તન 1857ની અ સપ સ જણીત સમજ સુધ રક ે નમષિ , મહીપતર મ રૂપર મ, કરસનિ સ મૂળજી, િ િ ભ ઇ નિર ેજી
િગેરે અે સીધી કે અ ડકતરી રીતે સાંગ્ર મને િેક ે અ પ્ ે ન હત .ે
 ગુજર તમ ાં અ ક્ ાંવતની અ ગેિ ની લેન ર ક ેઈ કુશળ નેત ન હ ેઈ બળિ ે વ્ પક બની શક્ય ે નટહ.
 ગુજર તન મ ેિ ભ ગન ર જઅ ેઅે જેમ કે િડ ેિર ન ગ યકિ ડ, જમનગરન જમસ હે બ, જૂન ગઢન નિ બ, ભ િનગર,
મ ેરબી, ગ ોંડલ, ધ્ ાંગધ્ , પ લનપુર, ર જપીપળ , કચ્છ િગેરેન ર જઅ ે કે નિ બ ે ક્ ાંવતથી અળગ રહ્ અને સાંગ્ર મને
િબ િિ મ ાં અાંગ્રેજેને લશ્કરી મિિ કરી.

 સંગ્રામનાે આંત :
 અાંગ્રેજ સૌનનક ેને શસ્ત્ર ે અને અન્ય પુરિઠ ે સતત મળત ે રહે ત ે હત .ે અાંગ્રેજેઅે બન રસ, અલ્હ બ િ, ક નપુર જીતી લીધ ાં
અને ટિલ્હી મેળવ્ુ.ાં નેત અ ન ે ે પકડીને વિવિધ સ્થળે કે િ કરિ મ ાં અ વ્ .ાં લક્ષ્મીબ ઇ,કાં ુ િરબ્રસિંહ અને ન ન સ હે બ પેશ્વ ન
અિસ ન થય .ાં

 ઇ.સ.1857 ના વિપ્લિ વિશે ઇવતહાસકારાેના મત :

 િીર સાિરકર, આશાેક મહે તા :- અ વિદ્ ેહ ર ષ્ટ્રીય સ્વતાંત્રત મ િે સુઅ ય ેજીત યુદ્ધ હતુાં.
 ડાૉ. ઇશ્વરીપ્રસાદ :- અ સ્વતાંત્રત સાંગ્ર મ હત ે.
 ડડઝરાયલી :- અ ર ષ્ટ્રીય વિદ્ ેહ હત ે.
 પી. રાેબટા સ :- અે સૌનનક વિદ્ ેહ હત ે જેનુાં ત ત્ક નલક ક રણ ચરબીિ ળ
ક રતુસ ે હત .
 જેમ્સ આાઉટ્રમ ડબલ્યુ ટે લર :- અ અાંગ્રેજીની સ મે ટહન્દુ-મુસલમ ન ેનુાં ર્ડયાંત્ર હતુાં.

 સરજાેન લાેરેન્સ સસલે :- અ સાંપૂણષ સૌન્ય બળિ ે હત ે

4
 ઇ.સ. 1857 પછીનું ગુજરાત :
 1857ન સાંગ્ર મથી અાંગ્રેજેમ ાં પ ેત નુાં ભ રતરૂપી સ મ્ર જય ખૂાંચિ ઇ જિ ન ે ભય પેિ થય .ે ઇાં ગલેન્ડની પ લ ષમેન્ટને લ ગયુાં કે
હિે ઇસ્ટ ઇણન્ડય કાં પનીન હ થમ ાં ભ રતન ે િહીિિ સલ મત નથી.
 તેથી ઇાં ગલેન્ડની ‘’મહ ર ણી વિકિ ેટરય ’’ અે ઇ.સ. 1858મ ાં કાં પની પ સેથી ભ રતન િહીિિની સત્ત લઈ લીધી. અ મ,
ભ રતન ે િહીિિ બ્રિટિશ ત જે સાંભ ળી લીધ .ે
 હિે ઇસ્ટ ઇણન્ડય કાં પનીન ગિનષર જનરલને બિલે ઇાં ગલેન્ડની ર ણીન પ્રવતનનવધ તરીકે િ ઇસર ય ે ભ રતન ે શ સનકત ષ
બન્ય ે અ થી, ગુજર તન ે િહીિિ મુાંબઈ ગિનષરને સ ોંપિ મ ાં અ વ્ .ે
 મુાંબઈ અને ગુજર તમ ાંથી િ િ ભ ઇ નિર ેજીઅે અ થથિક અને ર જકીય મ ેરચે પ્રજને જગ્રત કરિ નુાં ક મ કયુષ
 કવિ નમષિ, િલપતર મ, િુગ ષર મ મહે ત , મહીપતર મ, કરસનિ સ મૂળજી િગેરે અે ગુજર તને સ મ નજક અને શૌક્ષણણક ક્ષેત્રે
જગૃત કય .ષ

ગુજરાતમાં સામાલજક સુધારાની ચળિળ

 માનિધમા સભા :
સ્થાપના : 22 જૂન 1844

સ્થાપક : િુગ ષર મ મહે ત (સુરતમ ાં)

સભ્ાે : િુગ ષર મ, િ િ ેબ , િ મ ેિર િ સ, ટિનમણી શાંકર

કાયાો :
 િુગ ષર મે અેકેશ્વરિ િન ે અને સ ચ જીિનની કલ ન ે ઉપિેશ લ ેક ેને અ પ્ .ે
 સ ચ મ નિધમષન ે ફે લ િ ે કરિ ે, ન ત જતન ભેિભ િને ન બૂિ કરિ , વિધિ વિિ હન ે ઉતેજન અ પિુાં, ખ ેિ િહે મ ેને
િૂર કરિ , જાં તર માંતર કે જ્ ેવતર્ વિદ્ય થી િૂર રહે િુાં, અસ્પૃશ્યત િગેરેની બ બત ેથી િૂર કરિ ન ે પ્રયત્ન મ નિધમષ સભ અે
કય ો.
• માનિધમા સભાના સસદ્ાંતાે :
 મનુષ્યમ ત્રન ે ધમષ, અેક મ નિધમષ
 હજર ે પાંથ નટહ, મનુષ્યમ ત્ર અેક જ જવત
 હજર ે િેિ િેિીઅ ે નટહ, અેક જ ભગિ ન
 સ ચ મ ગષની નશક્ષ સિષને અ પિી.

 પરમહં સ સભા :
સ્થાપના : ઇ.સ.1849-50
સ્થાપક : િ િ ેબ (મુાંબઈમ ાં)

5
 કાયાો :

 અ સભ ગુપ્ત રીતે મળી ન ત જતન ભાંજનન ક યષક્મ તરીકે પ ઉાં ભક્ષણન ે ક યષક્મ કરત ાં હત .
 ધ પ્રમિક અમ ન્યત અ ે અને મુવતિ પૂજઅ ેન ે ત્ય ગ કરિ ે અેિી પ્રવતજ્ઞ અ ે લેિડ િત .
 અ સભ અે ધમષ ઉપર 10 મુદ્દ ન ે ક યષક્મ અ પ્ ે હત .ે

 સ્વદે શી ડહતેચ્છુ મંડળી :

સ્થાપના : ઇ.સ.1851

સ્થાપક : નમષિ (સુરતમ ાં)

કાયાો :

 અ સાંસ્થ અે “જ્ઞ ન સ ગર” અઠિ ટડક શરૂ કયુું હતુાં.

 “પહે રે જગીર” માંડળીનુાં મુખપત્ર પ્રબ્રસદ્ધ થતુાં હતુાં જે મટહપતર મ લખત હત .

 બુસદ્િધાક સભા :
સ્થાપના : ઇ.સ.1851

સ્થાપક : નમષિ અને કરશનિ સ (મુાંબઈમ ાં)

કાયાો :

 ઇ.સ.1855 મ ાં અ સાંસ્થ દ્વ ર “સત્યપ્રક શ” ન મનુાં’ સ મ વયક શરૂ કયુું

 કરશનિ સે િૌષ્િ સાંપ્રિ યન પૃષ્ટષ્ટ મ ગષન મહ ર જેની લીલ અ ે ખુલ્લી પ ડી તેમ ાંથી મહ ર જ લ યબલ કે સ ઉદ્દભવ્ ે પરાં તુ
કરશનિ સન ે તેમ ાંથી છુિક ર ે થય .ે
 કરશનિ સનુાં “સત્યપ્રક શ” 1861મ ાં િ િ ભ ઈન “ર શ્ત ગ ફ ે ત ર” મ ાં ભેળિી િેિ મ ાં અ વ્ુાં.

 વિદ્યાપ્રકાશ સભા :
સ્થાપના : ઇ.સ.1856

સ્થાપક : મણીશાંકર કીક ણી, િુગ ષર મ, ભ ેગીલ લ (ર જક ેિમ ાં)

સામાવયક : ગુજર ત શ ળ પત્ર

 મણીશાંકર કીક ણીની સ ૌર ષ્ટ્રન સુધ રક તરીકે ગણન થ ય છે .

 કાઠીયાિાડ ચથયાેસાેડફકલ સાેસાયટી :

સ્થાપના : ઇ.સ.1882

સ્થાપક : હટરબ્રસિંહજી, અે.ડી.સી. મુર િઅલી બેગ, જમસેિજી ઉન િ ળ

કાયાો :
 સમ જ સુધ રણ , બ્રબનસ ાંપ્રિ વયક તત્વનનષ્ઠ વિચ રણ , બાંધુત્વ વિસ્ત ર, સમ જ ઉપય ેગી નશક્ષણન ે પ્રચ ર.

6
 કાઠીયાિાડ હરીજન સેિક સંઘ :
સ્થાપના : ઇ.સ.1934

કારભારી : છગનલ લ જેર્ી

કાયા :

 સ ૌર ષ્ટ્રમ ાં િનલત ેન ઉત્થ ન મ િે ક ય .ો

 જ્ઞાન ગ્રાહક સભા :

સ્થાપના : ઇ.સ.1864
કારભારી : મણણશાંકર કીક ણી (જુન ગઢમ ાં)

સામાવયક : સ ૌર ષ્ટ્ર િપષણ (મ બ્રસક)

 સુપંથ પ્રિતાક મંડળી :

સ્થાપના : ઇ.સ.1854
કારભારી : મણણશાંકર કીક ણી (જુન ગઢમ ાં)

કાયાો : સમ જમ ાં ચ લતી કુનીવત અને કુરીિ જેને િૂર કરિ .

 ગુજરાત િનાાક્યુલર સાેસાયટી (ગુજરાત વિદ્યાસભા) :

સ્થાપના : 26 ટડસેમ્બર 1848
કારભારી : અેલેકઝ ન્ડર ટકન્લ ેક ફ બષસ તથ કવિ િલપતર મ

નાોંધ : ઇ.સ.1946 મ ાં ગુજર ત િન ષક્યુલર સ ેસ યિીનુાં ન મ બિલીને ગુજર ત વિદ્ય સભ કરિ મ ાં

અ વ્ુ.ાં

કાયાો :
 અેલેકઝ ન્ડર ફ બષસને ગુજર તી સ ટહત્યન પરિેશી પ્રેમી કહે િ ય છે .
 અેલેકઝ ન્ડર ફ બષસ સુરત ખ તે કલેક્ટરનુાં પિ સાંભ ળત હત .
 ગુજર ત િતષન ક્યુલર સ ેસ યિી (ગુજર ત વિદ્ય સભ ) ગુજર તની સ ૌથી જૂની સ ટહત્ય સાંસ્થ છે .
 અ સાંસ્થ દ્વ ર “િરતમ ન” ન મક સ પ્ત ટહક અને “બુનદ્ધપ્રક શ” ન મક સ પ્ત ટહક અને ત્ય રપછી મ બ્રસક સ મ વયક પ્રક નશત
કરતી હતી.
 િલપત ઋતુિણષન, બ પ ની પીપર, જેિ ક વ્ ે લખી ગુજર તી ર ણીન િકીલ તરીકે િલપતર મે ખાંડેર િ ગ યકિ ડ,
ભ િનગર, િઢિ ણ, લીંબડી િગેરે રજિ ડ ને સ ટહત્યને નશક્ષણમ ાં રસ લેિ જણ વ્ુ હતુાં.
 મગનલ લ િખતચાંિ અ સાંસ્થ ન સ પ્ર ૌ થમ ગુજર તી સભ્ય હત .

7
 ચથયાેસાેડફકલ સાેસાયટી :
સ્થાપના : ઇ.સ.1875

કારભારી : મેડમ બ્લ િ િસ્કી (રનશયન મટહલ ) અને કનષલ અ લ્ િ

ે
કાયાો :

 મુખ્ય ઉદ્દે શ ભ રતીય અ ધ્ય ત્મિ િન ે અભ્ય સ કરિ ન ે હત .ે

 ક ઠીય િ ડી થથય ેસ ેટફકલ સ ેસ યિીની સ્થ પન ભ િનગરમ ાં િરલ િરબ ર હટરબ્રસિંહજી, ભ િનગર મહ ર જન અે.ડી.સી.
મુર િઅલી બેગ, પ્રપ્ર. જમશેિજી ઉન િ ળ િગેરે કરી હતી.
 ઈ.સ. 1898મ ાં બન રસમ ાં અ સાંસ્થ અે બન રસ ટહન્દુ સ્કૂલની સ્થ પન કરી હતી, જે અ ગળ જત ાં પાંટડત મિનમ ેહન
મ લિીય ન પ્રય સ ેથી ઈ.સ. 1916 મ ાં બન રસ ટહન્દુ યુનનિબ્રસિંિી બની.
 જેનુાં પ છળથી ન મકરણ ‘થથય ેસ ેટફકલ લ ેજ’ ર ખિ મ ાં અ વ્ુાં હતુાં ચેન્ન ઈ નજીક અટડય ર ખ તે થથય સ
ે ટે ફકલ
સ ેસ ય િીનુાં િડુમથક હતુાં.

 અેની બેસન્ટે ઈ.સ. 1916મ ાં હ ેમરૂલ લીગની સ્થ પન કરી.

 આાયા સમાજ :
સ્થાપના : ઇ.સ.1875

કારભારી : સ્વ મી િય નાંિ સરસ્વતી

કાયાો :
 તેમણે પ્ર ચીન ગુરૂકુળ કે ળિણી પ્ર ેત્સ હન અ પ્ુાં હતુ.ાં

 તેઅ અ
ે ે ટહિં િીભ ર્ ને બ ૌધભ ર્ તરીકે અપન િી હતી.
 અ યષસમ જન ે મુખ્યત્વે ઉદ્દે શ િૌિીક ધમષન ે પુનરુદ્ધ ર તથ સ મ નજક સુધ રણ ન ે હત ે.

 સ્વ મી િય નાંિ સરસ્વતી મૂવતિપૂજનુાં ખાંડન કરત હત અને પુર ણ ે, સ્મૃવતઅ ેને ભ્ર મક ગણ િી મ ત્ર િેિને સિ ોપરી
ગણ િત હત .

 અ યષસમ જમ ાં વિચ ર ેન પ્રચ રન મ ધ્યમ બ બતે ઈ.સ. 1893 મ ાં ભ ગલ પડય હત .

 સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી વિશેષ :

જન્મ સ્થળ : ટં કારા (માેરબી લજલ્લા)

મૂળનામ : મૂળશંકર

ગુરૂ : સ્વામી વિરજાનંદ

સૂત્ર : “િેદાે તરફ પાછાં િળાે”
ગ્રંથ : સત્યાથા પ્રકાશ

8
 સમાજ સુધારકાે :
 ઠક્કરબાપા :
જન્મ : ઇ.સ.1869 (ભ િનગરમ ાં)

પુરુનામ : અમૃતલ લ વિઠ્ઠલિ સ ઠક્કર

ગુરુ : વિઠ્ઠલ ર મજી નશિંિે

 અમૃતલ લ વિઠ્ઠલિ સ ઠક્કરન ે જન્મ અેક સાંસ્ક રી લ ેહ ણ કુિાં ુ બમ ાં થય ે હત ે.

 ઇ.સ.1890 મ ાં તેમણે પુણેની ઈજનેરી ક ૉલેજમ ાંથી ઈજનેરીની ટડગ્રી મેળિી હતી.
 ગ ાંધીજીન પ્રભ િથી પ્રેટરત થઈને સમ જન નીચલ સ્તરન લ ેક ેની જીિનપયુંત સેિ કરી
 ઇ.સ.1914 મ ાં ગ ેપ લકૃષ્ ગ ેખલેઅે સ્થ પેલ ાં “ભ રત સેિક સમ જ” મ ાં જેડ ય .
 ઇ.સ.1922 મ ાં િ હ ેિમ ાં “પાંચમહ લ ભીલ સેિ માંડળ” ની સ્થ પન કરી હતી. અ સ્થ પન મ ાં ઇાં િુલ લ ય થજ્ઞકે ઠકકરબ પ ને
ખૂબ સહક ર અ પ્ ે હત .ે
 પાંચમહ લ ભીલ સેિ માંડળે અ ટિિ સીઅ ેમ ાં સહક રી ધ રે ણે ચ લતી પ્રિૃવતઅ ેને પ્ર ત્સ ે હન અ પ્ુાં છે .
 અ સાંસ્થ અે ઇ.સ.1939મ ાં િ હ ેિ ખ તે સ ૌપ્રથમ “અ ટિિ સી કન્ય અ શ્રમ” ની સ્થ પન કરી.
 “બ પ ” નુાં બ્રબરુદ્દ તેમને પાંચમહ લમ ાં મળ્યુાં હતુાં.
 ગ ાંધીજીઅે સ્થ પેલી “અષ્ટખલ ટહિં િ હરીજન સાંઘ” ન મની સાંસ્થ ન માંત્રી તરીકે ઠક્કર બ પ અે લ ાંબ સમય સુધી સેિ અ પી
અને હટરજન ેન ઉત્કર્ષમ ાં પ ત ે ન ે અમૂલ્ય ફ ળ ે અ પ્ ે.
 ઠક્કર બ પ અે ઝ લ ેિમ ાં મીર ખેડી અ શ્રમ સ્થ પ્ ે હત ે.

 સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી :

જન્મ : ઇ.સ.1824 (મ રે બીન િાં ક ર મ ાં)
બાળપણનું નામ: મૂળશાંકર

ગુરુ : મથુર ન સ્વ મી વિરજનાંિ

 ઇ.સ.1875 મ ાં મૂાંબઈમ ાં “અ યષસમ જ” ની સ્થ પન કરી.

 તેમણે િેિ મ
ે ાં ભ રતીય ધમષ અને સાંસ્કૃવતન િશષન કય ષ અને લ ેક ેને “િેિ ે તરફ પ છ િળ ે” ન ે બ ેધ અ પ્ .ે
 તેમણે ઇ.સ.1883 મ ાં “સત્ય થષ પ્રક શ” ન મનુાં પ્રખ્ય ત પુસ્તક લખ્યુાં. જેમ ાં તેમન બધ વિચ ર ેનુાં સાંકલન ટહન્દીમ ાં કયુું હતુાં.
 અ યષ સમ જે ધમ ત ું ર પ મેલ ટહન્દુઅ ેને ટહન્દુ ધમષમ ાં પ છ લ િિ મ િે “શુનદ્ધ ચળિળ” શરૂ કરી. જેન થી વિધમષ
સ્વીક રિ ની ફરજ પડી હ ેય તેિ ટહિં િુઅ ેને પ છ અ િિ મ િે ન દ્વ ર પ્રથમિ ર ખુલ્લ મુક ય .
 સત્ય થષ પ્રક શને અ યષસમ જની “બ ઇબલ” કહે િ ય છે .

 સ્વામી સહજાનંદ :
જન્મ : ઇ.સ.1781 (અય ેધ્ય પ સે છપૌય ાં ગ મમ ાં)

બાળપણનું નામ: ઘનશ્ય મ

9
 ગુરુ : ર મ નાંિ સ્વ મી

 સ્વ મી ન ર યણ સાંપ્રિ યની સ્થ પન સ્વ મી સહજનાંિે કરી હતી.

 ઇ.સ. 1800 મ ાં સ ૌર ષ્ટ્રમ ાં અ િીને સ્થ યી થય ત્ય રે તેમને ર મ નાંિ સ્વ મીઅે જુન ગઢ નજલ્લ ન લ ેકપુર ગ મન અ શ્રમમ ાં
ટિક્ષ અ પી ત્ય રથી તેઅ ે સહજનાંિ ન મે અ ેળખ િ લ ગય .
 તેમન ે સાંપ્રિ ય “અ ેધિ સાંપ્રિ ય” કહે િ ય છે .
 તેમણે ગુજર તી ભ ર્ મ ાં બે સુિાં ર ગ્રાંથ ે રચ્ય . (1) નશક્ષ પત્રી (2) િચન મૃત
 સહજનાંિ સ્વ મીઅે સતીપ્રથ , િૂધપીતી કરિ ન ે ટરિ જ, વ્સન મુક્તિ જેિી સ મ નજક રૂટઢઅ ે અને અાંધશ્રદ્ધ સ મે
અ ાંિ ેલન કયુું.
 તેમણે કરે લ નૌવતક અ ાંિ ેલનને પટરણ મે ગુજર ત-સ ૌર ષ્ટ્રન અસાંખ્યક ઠી, ગર બ્રસય કે બહ રિટિય જેિી ક ેમ ે ઉપર ાંત
મ ેચી, િરજી, સુથ ર જેિ ક રીગર િગ ો અને સમ જન કચડ યેલ િગ ો સાંસ્ક રી બન્ય .
 ભકત જલારામ:
જન્મ : ઇ.સ.1799 (વિરપુર)

ગુરુ : ભ ેજ ભગત

 જલ ર મ બ પ નુાં બ ળપણ જ ભટકતભ િ તરફ ઢળેલુાં હતુાં અને તેમણે તેમનુાં જીિન સાંત ેની સેિ મ ાં સમપ્રપિત કયુું હતુાં.
 ગુરુ ભ ેજ ભગતની અ જ્ઞ લઈ મ ત્ર 20જ િર્ષની ઉ ાં મરે િીરપુરમ ાં સિ વ્રત શરૂ કયુષ હતુાં.
 તેમની ઘણી બધી પ્રિૃવતઅ મ
ે ાં તેમન પત્નત્ન િીરબ ઈન ે ઘણ ે બધ ે ફ ળ ે હત ે.
 અ જે પણ િીરપુરન સ્થ ને િેશ-વિિેશથી હજર ે ભકત ે તેમની અ ભટકતથી પ્રેર ઈને સાંતની પ્રવતમ ાંન િશષને અ િે છે .

 સ્વામીશ્રી ગંગેશ્વરાનંદજી :
જન્મ : ઇ.સ.1881 (પાંજબ)

 સ્વ મીજીની જન્મ ભૂપ્રમ પાંજબ હતી પણ કમષભપ્રૂ મ ગુજર ત રહી હતી.
 ઈ.સ.1952મ ાં અમિ િ િમ ાં “િેિમાંટિર”ની સ્થ પન કરી હતી. જે વિશ્વભરનુાં અ સ ૌપ્રથમ િેિમાંટિર છે .
 સ્વ મીજી અે ભ રતમ ાં અાંિ જે 500 િેિમાંટિર ેની સ્થ પન કરી હતી.
 સ્વ મીજીઅે સાંસ્કૃત તેમજ ટહન્દી ભ ર્ મ ાં િૌટિક સ ટહત્યનુાં વિપુલ સજષન કયુું છે . સ્વ મીજીનુાં મ ેિ મ ાં મ િ
ે ાં ુ પ્રિ ન છે ’ ભગિ ન
િેિ’નુાં પ્રક શન. અ પુસ્તક 22 ટકલ ે િજન ધર િે છે .

 પૂજય શ્રી માેટા (ચુનીલાલ આાશારામ ભગત ):

જન્મ : ઇ.સ.1898 (સ િલી)

 શ્રી મ ેિ અે પ ેત ન મ નિબાંધુઅ ે મ િે જીિનભર અનેક કલ્ય ણક રી પ્રિૃવતઅ ે કરી હતી.

 નટડય િ, સુરત અને કાં ુ ભક ેણમ ાં તેમણે અ શ્રમ ે તથ મ ન
ૌ માંટિર ે સ્થ પ્ ાં હત .
 તેમણે િૌજ્ઞ નનક ે શ ેધખ ેળ ેને પ્ર ેત્સ હન અ પિ અને ‘જ્ઞ નગાંગ ેત્રી’ ન મક મહ ગ્રાંથનુાં પ્રક શન કરિ તેમણે પ ેત ની
વતજેરીમ ાંથી ધનર નશ િેહતી કરી હતી.
 તેમણે મ ૌન માંટિર ે સ્થ પ્ ાં તેમજ સ્ન ન ગર બ ાંધિ અને તરણસ્પધ ષ અને સ ઈકનલિંગ સ્પધ ષઅ ે ય ેજિ જેિ અનેક સ હસ ે
કય ષ હત .
10
 દાદા પાંડુરંગ આાઠિલે:
જન્મ : ઇ.સ. 1920 (ર ેહ –મહ ર ષ્ટ્ર)

 તેમણે ઈ.સ. 1956મ ાં મુાંબઈમ ાં ‘તત્વજ્ઞ ન વિધ પીઠ’ ની સ્થ પન કરી.

 િેિશ સ્ત્ર સાંપન્ન, િ શષનનક અને થચિંતક િ િ અે ભ રતીય તથ પ શ્વ યષ તત્વજ્ઞ ન અને સમ જશ સ્ત્રન ે તુલન ત્મક અને
તલસ્પશી અભ્ય સ કય ો હત ે.
 તેમની પ્રેરણ થી િેશ-વિિેશમ ાં સ્વ ધ્ય ય કે ન્દ્ ે, યુિ કે ન્દ્ ,ે બ ળ સાંસ્ક ર કે ન્દ્ ,ે મટહલ સ્વ ધ્ય ય કે ન્દ્ ે શરૂ થય ાં છે .
 ગુજર તમ ાં િ િ પ ાંડુરાંગ અ ઠિલેની પ્રિૃવતઅ ે ધ પ્રમિક કરત ાં અ ધ્ય ત્મત્મક અને સમ જલક્ષી િધુ છે .
 નનરક્ષરને અબુધ ગ્ર મજન ે સુધી વિસ્તરે લી તેમની સાંસ્ક ર પ્રિૃવતઅ ે ટફલ્મ ‘અાંતરન િ’ મ ાં િશ ષિેલ છે .

 નારે શ્વરના સંતશ્રી રં ગ આિધૂતજી:

જન્મ : ઇ.સ. 1898 (ગ ેધર )

ગુરૂ : િ સુિેિ નાંિ સરસ્વતી સ્વ મી

 બ ળપણ થી ઉત્તમ ય િશટકત ધર િત અને િ ાંચન પ્રેમી પ ડુરાંગે િત્તપુર ણન પ ર યણ કરિ તેમણે ન રે શ્વર પસાંિ કયુું.
 તેમણે ગુરૂલીલ મૃત, અિધૂતી અ નાંિ, રાં ગ હ્િયમ, િ સુિેિ સપ્તિશી, રાં ગતરાં ગ, અમરઅ િેશ,પ્રશ્વ ેત્તર ગીત , પુસ્તક ે લખ્ય ાં છે .

 સંતશ્રી માેરારીબાપુ:
જન્મ : ઇ.સ. 1946 (તલગ જરડ )

 મ ેર રીબ પુઅે 700 થી િધુ ર મકથ પ ર યણ િેશ વિિેશેમ ાં કય ષ છે .

 તીવ્ર સ્મરણશટકત અને સુાંિર િ કછિ નુાં િરિ ન તેમને મળેલુાં છે .
 સ્ટીમરમ ાં વિમ નમ ાં તથ કૌ લ સ મ નસર ેિરમ ાં તેમણે કથ કરે લી છે . તેઅ ે મધ્યક લીન તેમજ સ ાંપ્રત ગુજર તી સ ટહત્યન
અભ્ય સી અને મમષજ્ઞ છે .
 તેઅ ે અિ રનિ ર સ ટહત્યની સુાંિર ક વ્પાંટકત ે િ ાંકીને શ્ર ેત અ ેને મુાંત્રમુગધ કરે છે .

11
 ભારતીય રાષ્ટ્રીય કાોંગ્રેસ આને ગુજરાત

 ભારતીય રાષ્ટ્રીય કાોંગ્રેસ :

સ્થાપના : 28 ટડસેમ્બર 1885

સ્થાપક : અેલન અ ેકિ ેવિયન હ્ુમ (અે.અ ે.હ્ુમ)

પ્રથમ આવધિેશન : મુાંબઈની ગ ેકળિ સ તેજપ ળ સાંસ્કૃત પ ઠશ ળ

પ્રથમ આવધિેશનના આધ્યક્ષ : વ્ ેમશ

ે ચાંદ્ બેનરજી

સંસ્થાની સ્થાપના સમયે િાઈસરાેય : લ ેડષ ડફરીન

સંસ્થાની સ્થાપના પાછળ સેફટી િાલ્િનાે સસદ્ાંત આાપનાર : લ લ લજપતર ય

 અ અવધિેશનમ ાં 72 જેિલ પ્રવતનનવધઅ ે હ જર રહ્ હત જેમ ાં સુરતન 6, અમિ િ િન 3, વિરમગમન 1 તથ મુબ ાં ઈન 18

મ ાંથી મ િ
ે ભ ગન પ્રતીનનવધઅ ે ગુજર તી હત . અ મ અન્ય ર જય ેની સરખ મણીઅે ગુજર તનુાં પ્રવતનનવધત્વ સ ૌથી િધુ હતુાં.

 ક ોંગ્રેસન ગુજર તી અ ગેિ ન ેમ ાં િ િ ભ ઈ નિર જી

ે , ટફર જ
ે શ હ મહે ત , ટિન શ િ ચ , ડ ૉ. હટરલ લ હર્ષિ ધ્ુિ, અાંબ લ લ
સ કરલ લ િેસ ઇ, વત્રભુિનિ સ મ ળિી, વત્રભુિનિ સ ગજ્જર િગેરે હત .
 ક ોંગેસનુાં બીજુાં અવધિેશન ક લ
ે ક ત મ ાં ટડસેમ્બર, 1886 મ ાં િ િ ભ ઈ નિર ેજીન પ્રમુખપિે મળ્યુાં. તેમ ાં 432 પ્રવતનનવધઅ ે
હજર રહ્ .

 ક ોંગ્રેસનુાં ત્રીજુાં અવધિેશન ટડસેમ્બર, 1887 મ ાં મદ્ સમ ાં બિરુાંદ્દીન તૌયબજીન પ્રમુખપિે મળ્યુાં.
 ક ોંગ્રેસન બીજ અને ત્રીજ અવધિેશનન અધ્યક્ષ ક્મશ : િ િ ભ ઈ નિર જી ે (પ્રથમ ગુજર તી અને પ્રથમ પ રસી અધ્યક્ષ)
અને બિરૂદ્દીન તૌયબજી (પ્રથમ મુસ્સ્લમ અધ્યક્ષ) અ બાંને ગુજર તન હત .
 ક ોંગ્રેસનુાં 40 મુ અવધિેશન ઈ.સ.1924 મ ાં બેલગ મમ ાં ય ેજયુાં હતુાં. જેન અધ્યક્ષ મહ ત્મ ગ ાંધીજી હત .
 ભ રતની અ ઝ િી પહે લ ાં ભ રતીય ર ષ્ટ્રીય ક ોંગ્રેસન કુલ 56 અવધિેશન ે થય હત . તેમ થી ગુજર તમ ાં કુલ 4 અવધિેશનનુાં
અ ય ેજન કરિ મ ાં અ વ્ુ.ાં

 ગુજરાતમાં થયેલા કાોંગ્રેસના આવધિેશન :

1) ગુજરાતનું પ્રથમ આવધિેશન:

આવધિેશનનાે ક્રમ : 18 મુ અવધિેશન (ભ રતનુાં)

આવધિેશનનું સ્થળ : અમિ િ િ

િષા : ઈ.સ.1902

આધ્યક્ષ : સુરેન્દ્ન થ બેનરજી

મહા સચચિ : ટિનશ િ ચ

સ્વાગત પ્રમુખ : અાંબ લ લ સ કરલ લ િેસ ઇ

12
 આવધિેશનની વિશેષતાઆાે :

 ભ રતીય ર ષ્ટ્રીય ક ોંગ્રેસન 18મ ાં અને ગુજર તમ ાં પ્રથમ ય જે યેલ 1902 ન અમિ િ િ અવધિેશનમ ાં ગરીબી, િુષ્ક ળ,
ભેિભ િ, લશ્કરમ ાં ભ રતીય અ ે ે પ્રવતનનવધત્વ િગેરે જેિી બ બત ેન 22 ઠર િ ે પસ ર થય હત .
 અ અવધિેશન સ થે અ ૌદ્ય થે ગક પટરર્િ પણ ભર ઈ હતી અને િર્ષ 1903 મ ાં સ્વિેશી િસ્તુ સાંરક્ષણ માંડળીની પણ રચન થઈ
હતી.
 સ્વિેશી ચળિળ સ થે બ મ્બ
ે યુગની પણ શરૂઅ ત થઈ.
 લ ેડષ કઝષ નન અ પખુિશ હી િતષનન ક રણે ટહિં સક ક્ ાંવતન ે યુગ શરૂ થય ે હત ે.
 અ અવધિેશનમ ાં ગ ેિધષનર મ વત્રપ ઠી, મગનભ ઇ ચતુરભ ઈ પિે લ, ઇન્દુલ લ ય થજ્ઞકન પ્રપત કનૌય લ લ અને કનૌય લ લ
મુનશીઅે પણ ભ ગ લીધ ે હત ે.

2) ગુજરાતનું બીજંુ આવધિેશન:

આવધિેશનનાે ક્રમ : 23 મુ અવધિેશન (ભ રતનુાં)

આવધિેશનનું સ્થળ : સુરત

િષા : ઈ.સ.1907

આધ્યક્ષ : ર સબ્રબહ રી ઘ ેર્

 સુરત અવધિેશનમ ાં 1907 મ ાં ક ોંગ્રેસન સ ૌપ્રથમ ભ ગલ પડ્ય . જેમ ાં નરમિળન (મિ ળિ િી) નેત અને ગરમિળન
(જહ લિ િી) (લ ેકમ ન્ય ટિળક, અરવિિંિ ઘ ર્ ે , લ લ લજપતર ય, ખ પેડષ િગેરે) નેત અેમ બે ભ ગ પડ્ય .
 અાંરવિિં િ ઘ ર્
ે ે 1907 નુાં િર્ષ ક ાંવતક રી નીિડશે તેિી અ ગ હી કરી હતી.
 1906 નુાં અવધિેશન િ િ ભ ઈ નિર ેજીન અધ્યક્ષપણ હે ઠળ કલકત્ત મ ાં ભર યુાં હતુાં.
 િ િ ભ ઈઅે 1906 ન અવધિેશનમ ાં ગરમિળ-નરમ િળ નેત અ ેને સ થે ર ખી સ્વર જની મ ાંગણી કરી હતી પરાં તુ 1906 મ ાં
લ લ લજપતર યન િેશ નનક લથી િ ત િરણ ડહ ેળ યુાં હતુાં.
 સુરતમ ાં ટિળક મહ ર જન ભવ્ સ્વ ગત સ થે અવધિેશનમ ાં જહ લિ િી અને મિ ળિ િી નેત અ ે િચ્ચે ભ ગ પડ્ય .
 મિ ળિ િી પક્ષન લ ેક ે ર સબ્રબહ રી ઘ ેર્ તથ જહ લિ િી પક્ષન લ ેક ે લ લ લ જપતર યને પ્રમુખ બન િિ મ ાંગત હત .
 બાંને પક્ષ ે િચ્ચે છૂિ હ થની મ ર મ રી થઈ અને જહ લિ િી અને મિ ળ િ િી અલગ અલગ પડ્ય અને ભ રતન સ્વતાંત્ર
સાંગ્ર મન ઈવતહ સમ ાં જહ લ ર ષ્ટ્રિ િન ે ઉિય થય .ે
 અાંતે ફરી લખનઉ અવધિેશનમ ાં 1916 મ ાં બાંને પક્ષ ે િચ્ચે સમ ધ ન થયુાં.

3) ગુજરાતનું ત્રીજંુ આવધિેશન:

આવધિેશનનાે ક્રમ : 37 મુ અવધિેશન (ભ રતનુાં)

આવધિેશનનું સ્થળ : અમિ િ િ
િષા : ઈ.સ.1921
આધ્યક્ષ : થચતરાં જનિ સ
કાયાકરી આધ્યક્ષ : હકીમ અજમલ ખ ન
 અ અવધિેશનમ ાં અધ્યક્ષ થચતરાં જનિ સ હત પરાં તુ તેઅ ે જેલમ ાં હ ેિ ન ક રણે ક યષકરી અધ્યક્ષ તરીકે ટિલ્હી ખ તે અ િેલી
જમીય પ્રમલીય ઈસ્લ પ્રમય યુનનિબ્રસિ
િ ીન સ્થ પક હટકમ અજમલ ખ ન હત .
13
 અ અવધિેશનમ ાં સવિનય ક નૂન ભાંગ ચળિળન ે ઠર િ પસ ર કરિ મ ાં અ વ્ ે હત .ે
 અ અવધિેશનમ ાં ખ િી, ગ્ર મ ધ ેગ તથ સ્વિેશી ક રીગર ન
ે ી િસ્તુઅ ેનુાં પ્રિશષન ય ેજિ મ ાં અ વ્ુાં હતુાં.

4) ગુજરાતનું ચાેથું આવધિેશન:

આવધિેશનનાે ક્રમ : 52 મુ અવધિેશન (ભ રતનુાં)

આવધિેશનનું સ્થળ : હટરપુર , સુરત

િષા : ઈ.સ.1938

આધ્યક્ષ : સુભ ર્ચાંદ્ બ ેઝ

 અ અવધિેશનમ ાં સુભ ર્ચાંદ્ બ ેઝે ર ષ્ટ્રીય ય ેજન સપ્રમવતન રચન કરી.

 સુભ ર્ચાંદ્ બ ેઝે,જિ હરલ લ નહે રુની અધ્યક્ષત મ ાં ર ષ્ટ્રીય અ ય ેજન સપ્રમવતની રચન કરી હતી. જેન અન્ય સભ્ય ેમ ાં
જે.ડી.બ્રબરલ , વિશ્વસરૌ ય િગેરેન ે સમ િેશ થત ે હત ે.

 બંગાળના ભાગલા આને ગુજરાત :

 ઇ.સ. 1899 મ ાં લ ેડષ કઝષ ન ભ રતન િ ઇસર ય ૉ તરીકે અ વ્ ે.
 બાંગ ળમ ાં ર ષ્ટ્રીય ચેતન ને સમ પ્ત કરિ ન ઉદ્દે શથી લ ેડષ કઝને 20 જુલ ઇ, 1905 મ ાં ર ેજ બાંગ ળન ભ ગલ પ ડિ ની
જહે ર ત કરી.
 ઇ.સ. 1903 મ ાં અમિ િ િમ ાં “સ્વિેશી િસ્તુ સાંરક્ષણ માંડળી” દ્વ ર સ્વિેશીને િેગ અ પિ મ ાં અ વ્ ે અને બ ેમ્બયુગની
શરૂઅ ત થઈ.
 બાંગ ળન ભ ગલન બન િે લ ેક ેમ ાં સ ૌથી િધ રે ચેતન ફે લ િી હતી.
 લ ેડષ કઝષ ન મુસ્સ્લમ બહુમતીને અલગ કરી ટહન્દ-ુ મુસ્સ્લમ િચ્ચે ક ેમિ િ ઊભ ે કરીને િધતી જતી ર જકીય જગૃવત નબળી
પ ડિ મ ાંગત ે હત .ે ર ષ્ટ્રીય નેત અ ે અને સ મ ન્ય લ ેક ે સરક રન ે બિઇર િ ે સમજી ગય હ ેિ થી તેમણે ભ ગલ ન ે ઉગ્ર
વિર ેધ કય .ો
 બાંગ ળન ભ ગલન ે વિર ેધ પ્રિનશિત કરિ વિશ ળ સભ અ ે અને સરઘસ ે ક ઢિ મ ાં અ વ્ . જે ટિિસે (16 અ ેક્ટ બ ે ર, 1905)
ભ ગલન ે અમલ શરૂ થય ે તે ટિિસને “શ ેક ટિન” અને રક્ષ બાંધન ટિન” તરીકે ઉજિી હડત ળ પ ડિ મ ાં અ િી.
 રવિન્દ્ન થ િ ગ ેરન સૂચનથી તે ટિિસને “અેકત ટિિસ” તરીકે પણ ઉજિ િ મ ાં અ વ્ ે.
 ઇ.સ.1906 મ ાં અમિ િ િમ ાં ગ ાંધી મ ગષ પરન અેક મક નમ ાં સ્વિેશીની ચળિળ અાંગે ભર યેલી સભ મ ાં પ્રથમિ ર
“િાંિે મ તરમ“ ગીતનુાં ગુજર તી રૂપ ાંતર ગ િ મ ાં અ વ્ુાં . તે સભ મ ાં બેટરસ્ટર જીિનલ લ િેસ ઇઅે અ ચળિળમ ાંબાંગ ળીઅ ેન
જુસ્સ ની પ્રશાંશ કરી હતી.
 બાંગ ળમ ાં ઇ.સ.1905 મ ાં સ્વિેશી ચળિળ શરૂ થય બ િ સ્વિેશી પ્રમત્રમાંડળ સ્થ પિ મ ાં અ વ્ુાં જેણે ઇ.સ.1909 મ ાં અમિ િ િમ ાં
સ્વિેશી સ્ટ ેર શરૂ કય ો. તેનુાં સાંચ લન “કુપ શાંકર પાંટડત” કરત ાં હત .બળિાંતર ય પાંડ્ય અે હુન્નર સ ગર પુસ્તક િ ાંચીને સ્વિેશી
રબ્બર સ્ટેમ્પની શ હી, ક બષન પેપર, ચ -સ કરની ગ ેળીઅ ે બન િી હતી.
 સુરતમ ાં કાં ુ િરજીભ ઈઅે, પાંચમહ લમ ાં મ રુવતબ્રસિંહ ઠ ક ેરે, ભરૂચમ ાં ડ ૉ. ચાંિુલ લ સ્વિેશી ચળિળન ભ ગરૂપે સભ અ ે ય ેજી
હતી.
 “સ્વિેશી પ્રેમી માંડલ” ની રચન ભ િનગરમ ાં થઈ હતી જેમ ાં ર ષ્ટ્રગીત, ર ષ્ટ્રિીર ેન ચટરત્ર ,ે અ યરલેન્ડન સ્વતાંત્રત સાંગ્ર મની
િ ત ે અને ઈિ લીન મેનઝનીની કથ િગેરે કરિ મ ાં અ િતી હતી.

14