QAJ. BARSIISAA (Kutaa 8) 01-05-2014

AFAAN OROMOO
QAJEELCHAA BARSIISOTAA
KUTAA 8
BIIROO BARNOOTAA OROMIYAA 2014/2022

Afaan Oromoo
Qajeelchaa Barsiisotaa
Kutaa 8
Barreessitoota
Mitikkuu Dibbeessaa
Mokonnon Dhaabaa
Gulaaltota
Abdiisaa Ayyaanaa
Darajjee Raggaasaa
Madaaltota
Abdiisaa Gannatii
Dastaa Taaddagaa
Waaqumaa Waamii
Yaneenash Saamu’eel
Seecca’aa
Fiqiruu Kitilaa
Ogeessa giraafiksii
Taaddasaa Dinquu
iii
© Biiroo Barnootaa Oromiyaa, 2014/2022
Qajeelchi barsiisotaa kun walta’iinsa Biiroo Barnootaa Oromiyaafi
Kolleejjii Barnoota Barsiisotaa Jimmaatiin bara 2014/2022 qophaa’e.
Mirgi abbeentaa kitaaba kanaa seeraan eeggamaadha. Hayyama Biiroo
Barnootaa Oromiyaatiin ala guutummaanis ta’e gartokkeen maxxansuus ta’e
baay’isanii raabsuun seeraan nama gaafachiisa.
iv
BAAFATA
Qabiyyee Fuula
Seensa Waliigalaa................................................................................................................................. vi
BOQONNAA TOKKO: NAAMUSA HOJII ...................................................................................... 2
Qajeeltoowwan Naamusa Hojii ........................................................................................................... 4
Hojjatanii Duroomuu ........................................................................................................................... 6
BOQNNAA LAMA: HAMBAALEE ................................................................................................ 12
Hambaalee Oromiyaa ......................................................................................................................... 14
Masaraa Kumsaa Morodaa ............................................................................................................... 16
BOQONNAA SADII: WOYYOOMA NAMAA............................................................................... 26
Mirga Namoomaafi Mirga Dimookiraasii ........................................................................................ 28
BOQONNAA AFUR: SEENESSOO GABAABAA ......................................................................... 38
Seera Mootii Hamoraabii ................................................................................................................... 40
Fardi Keenyas Halkan Kunis Rimeessa ............................................................................................ 42
BOQONNAA SHAN: BAAY’INA UMMATAA .............................................................................. 49
Baay’ina Ummata Itoophiyaa ............................................................................................................ 51
Baay’ina Ummataafi Dhiibbaa Isaa .................................................................................................. 54
BOQONNAA JAHA: GAMMOOJJUMMAA ................................................................................. 60
Faayidaa Bosonaa ............................................................................................................................... 62
Manca’iinsa Bosonaa .......................................................................................................................... 64
BOQONNAA TORBA: DAA’IMMAN HOJII HUMNAA OLII HOJJACHIISUU .................... 71
Daa’immani Hojii Humnaa Olii Hojjachiisuu ................................................................................. 73
BOQONNAA SADDEET: GADAAFI NAGEENYA ...................................................................... 81
Sadarkaalee Umrii Sirna Gadaa Keessatti ....................................................................................... 83
Sirna Gadaafi Nageenya ..................................................................................................................... 85
BOQONNAA SAGAL: JIJJIIRAMA QILLEENSAA .................................................................... 95
Guddina Dinagdeefi Jijjiirama Qilleensaa ....................................................................................... 97
Jijiirama Qilleensaa .......................................................................................................................... 100
BOQONNAA KUDHAN: DIRAAMAA ......................................................................................... 106
Odaa Bultum ..................................................................................................................................... 108
Maalummaa Diraamaa ..................................................................................................................... 110
v
Seensa Waliigalaa
Qajeelchi barsiistotaa kutaa 8ffaa kun barattoota Afaan Oromoo akka afaan tokkoffaatti
barataniif sirna barnootaa haaraa qophaa’e hojiirra oolchuuf barsiisota qajeelchuuf kan
qophaa’eedha. Sirni barnootaa Afaan Oromoo kutaa 8ffaa haaraan kunis silabasii Ministeerri
Barnootaa hammattoo sirna barnootaa, Barnoota Waliigalaa Itoophiyaa bu’uura godhachuun
qopheesserraa gara qabatamaa naannoo Oromiyaatti akka madaqu taasisuun kan
qophaa’eedha.
Xiyyeeffannoon sirna barnootaa kanaa barattoonni dandeettiiwwan afaanii kanneen ijoo

ta’an (dhaggeeffachuu, dubbachuu, dubbisuu, barreessuu) fi dandeettiiwwan biroo kanneen
akka fayyadama jechootaafi caaslugaa gonfachiisuudha. Dabalataanis, aadaafi duudhaa
hawaasaa akka hubataniif afoollis hammatamee jira.
Akka waliigalaatti, kaayyoo ijoon sirna barnootaa Afaan Oromoo kutaa 8ffaa kun barattoonni
dandeettii, beekumsaafi gahumsa afaan tokkoffaarratti sadarka kanatti barbaachisu akka
gonfatan gochuun jiruufi jireenya keessatti akka itti fayyadamniifi akaakuu barnootaa
birootiin akka milkaa’an taasisuudha.
Kaayyoo kanaa haala barbaadamuun galmaan gahuuf kitaaba barattootaa boqonnaalee

gurguddoo kudhanitti qooduun bifa dandeettiiwwan afaanii ijoofi xixiqqoo gonfachiisuu
danda’amuun qophaa’eera. Tokkoon tokkoon boqonnaa jalatti immoo barannoowwan adda
addaatu jiru. Isaanis, dhaggeeffachuu, dubbachuu, dubbisuu, barreessuu, fayyadama
jechootaafi caaslugaa fa’i.
Qajeelchi barsiisotaa kun kaayyoo, qabiyyee, mala baruufi barsiisuu irratti odeeffannoo
ga’aafi barbaachisoo ta’an dhiyeessuun kitaaba barattootaatti fayyadamuufi Afaan Oromoo
akka afaan tokkooffaatti barsiisuuf haala mijeessa. Barsiisonnis hanga danda’ametti
tooftaalee sissi’eessaa garagaraatti fayyadamuun barnoonni gammachiisaafi bu’a qabeessa
ta’uu isaa barattoonni akka hubatan taasiisuu qabu.
Haala kitaabni barattootaa itti qindaa’e
Kitaabni barattootaa kun boqonnaa boqonnaan kan qoqqoodamedha. Boqonnaan tokko yaada
bu’uuraa tokko qaba. Yaadni bu’uuraa tokko immoo, barreeffamoota adda addaa lama qaba.
Kanneen keessaa, barreeffamni tokko dubbisanii hubachuuf kan gargaarudha. Dubbisni tokko
immoo dhaggeeffatanii hubachuu shaakalsiisuuf kan dhiyaatedha. Kana malees,
vi
barannoowwan adda addaa mata dureewwan kanneen bu’uura godhachuun qophaa’an
kanneen akka Barreessuu, Fayyadama Jechootaa, Caaslugaafi kanneen kana fakkaatan
dhiyaatanii jiru.
Dandeettiiwwan Afaanii
I) Dhaggeeffachuu
Kaayyoon barannoo kanaa barattoonni dandeettii kana maatii irraa baranii kan dhufan yoo
ta’ellee, tooftaalee garagaraatti fayyadamuun karaa saayinsaawaa ta’een daandeettii
xiyyeeffannoo dhaggeeffachuu akka gabbifatan taasisuudha.
Dandeetti dhaggeeffachuu kanaan walqabate kitaaba barattootaa keessatti gilgaalonni

garagaraa shaakalsiisuuf dhiyaatanillee, barsiisonni kana qofarratti osoo of hindaangessin
shaakala garagaraa qopheessuun dandeettii dhaggeeffachuu akka gabbifatan taasisuu qabu.
II) Dubbachuu
Kaayyoon barannoo kasaas barattoonni dandeettii dubbachuu maatii irraa baranii kan dhufan
yoo ta’ellee, tooftaalee garagaraatti fayyadamuun karaa saayinsaawaa ta’een, odeeffannoo
argatan sodaa tokko malee daandeettii dubbachuu akka gonfatan haala mijeessuudha.
Barsiisonni Afaan Oromoo kanneen armaan gadii keessatti akka barattoonni dammaqinaan
qooda fudhatan jajjabeessuu qaba.
 Afaanichaan namoota fuuldura ba’anii bilisaan dubbachuu

 Marii garee
 Sagantaa gaaffiifi deebii keessatti
 Falmii keessatti
 Seenaa himuufi akaakuu seenessa garagaraa fayyadamuun dandeettii dubbachuu
gonfatu.
III) Dubbisuu
Barattoonni dandeettii dubbisuu kana akka dandeettii dhaggeeffachuufi dubbachuu maatii
irraa kan muuxannoon argatan miti. Dandeettiin dubbisuu dhaabbilee barnootaa idileefi
alidilee keessatti kan shaakalamuudha. Dandeettiin dubbisuu shaakala yeroo dheeraa kan
gaafatuudha. Gahumsaan dubbisuuf, tooftaalee adda addaatti fayyadamuun dandeettii
dubbisuu cimsachuun alatti yaada ijoo dubbisichaa hubachuu gonfachiisa.
IV) Barreessuu
vii
Barattoonni dandeettii barreessuu kan barachuu eegalan sagantaa idileetiin mana barumsaa
keessatti yoo ta’u, barattoonni yaada isaanii barreeffamaan ibsachuu kan dandeessisuudha.
Kana malees, barattoonni barruu kalaqaa garagaraa kanneen akka walaloo, seenessa, walaloo
sirbaa, faaruu, xalayaafi asoosama gabaabaa barreessuu kan itti shaakalaniidha.
IV) Fayyadama jechootaa

Barattoonni umriifi sadarkaa isaan madaalutti fayyadama jechoota beekuu qaban nibaratu.
Kana jechuun, dandeettii hiika jechoota kallattiifi alkallattii, hiika galumsaa, hiikaa fakkaattii
faallaafi kkf boqonnaalee tokkoon tokkoon jalatti gilgaalonni qophaa’aniiru. Barsiisonnis
dursanii qophii gochuun shaakalawwan garagaraa dhiyeessuu qabu.
V. Caasluga
Barattoonni umriifi sadarkaa isaan madaalutti seera afaanii baratanii jiruufi jireenya karaa
saayinsaawaa ta’een itti fayyadamuu akka dandaa’aniifi hubannoo isaanii yeroo gara yerootti
haala qabatamaa addunyaa waliin akka tarkaanfatan taasisa.
Mala Baruu Barsiisuu Waliigalaa
Dandeettiiwwan afaanii barsiisuuf malli baruu barsiisuu waliigalaa filatamu kan barattoota
giddu-galeessa taasifateefi hirmaachisaa ta’eedha. Barsiisonni akka barattoonni hirmaatan
kan haala mijeessan malee kan ofii waa mara dhiyeessan miti. Kun ammoo, akka barattoonni
dandeettii barbaachisoo ta’an walsimsiisanii gabbifatan kan taasisuudha.
Malleen baruu-barsiisuu kanaa gaditti dhiyaataniifi malleen si’aayinaan barachuu biroos

fayyadamuun nidanda’ama:
a. Mala marii
Malli kun marii barattootaafi barsiistotaa akkasumas, barattootaafi barattoota gidduutti yaada
wal-jijjiiruun akka geggeeffamu taasisa. Barsiistonni mata duree dhiyeessuun akka
barattoonni irratti mariiyatanii yaada kennan, falman, deebisan, mormaniifi deeggaran
taasisu. Kun ammoo, barattoonni ogummaawwan gurguddoo afaanii cinatti dandeettiiwwan
gadi fageenyaan yaaduu, qaaccessuu, waliin hojjachuufi kkf akka gabbifatan gargaara.
b. Mala gaaffiifi deebii

v
Mala kana keessatti barsiistonni gaaffiiwwan garagaraa fayyadamuun akka barattoonni
dandeettiiwwan barbaachisan gabbifatan taasisu. Gaaffiiwwan barattoonni kaasanis
nideebisu. Barattoonni karaa garagaraatin yaaduun akka gaaffii kaasan jajjabeessuun haala
mijeessu. Gaaffiiwwan akka barattoonni yaada kaasan taasisan ykn gaaffiiwwan deebii
tokkoofi tokkoo ol qabachuu danda’an haala barbaachisaa keessatti dhimma itti bahu.
c. Mala daawwii
Daawwannaan mala barattoonni odeeffannoo naannoo isaaniirraa qaamota miiraa
fayyadamanii funaanuun barataniidha. Barsiisonni dursanii qophii gochuudhaan qabiyyee
mala kanaaf mijatu adda baasuun barattoota qajeelchuu qabu. Barattoonnis qajeelfama
hordofuun daawwannaa gaggeessuun odeeffannoo barbaachisu eega funaananii booda yaada
isaanii qindeessuun dhuunfaan ykn gareen dareef gabaasa dhiyeessu. Wantoonni
daawwatamanis bakkeewwan seenaa, god-hambaalee, qabeenyaawwan uumamaa, kkf ta’uu
mala. Malli daawwii gochaalee daawwiin duraa, gochaalee yeroo daawwiifi gochaalee
daawwiin boodaa ofkeessaa qabaaachuu danda’a.
d. Mala jechaafi gochaan agarsiisuu
Mala kana keessatti barattoonni sochiilee qaamaa isaanii dhimmichaan walitti qindeessuun
dhiyeessuuf qindaa’u. Gilgaalonni haala kanarratti qophaa’an walaloo hibboofi jechoota
dubbachuurratti arraba namaa takaalan dhiyeessuun itti fayyadamu. Barsiisaan akka
barattoonni gareen, cimdiin akkasumas dhuunfaan dhiyeessan affeeruun akka barattoonni
jechoota sirritti dubbisaniifi barreessan gargaara. Akkasumas, saffisaan dubbisuu isaanii akka
fooyyeeffatan; hiika jechaa ykn gaaleewwaanii galumsarraa akka tilmaaman; hima sirriitti
akka dubbisan; olka’iinsaafi gad bu’iinsa sagalee akka dinqisiifatan haala mijeessa.
e. Hojii garee
Hojjin garee mala baratoonni gareedhaan ta’uun dhimma kennameef tokkorratti yaada mataa
isaanii mormuun ykn deeggarun itti ibsaniidha. Mala kanatti fayyadamuuf dhimmoonni
kanneen akka umrii, dandeettii, korniyaa, fedhii barattootaafi kkf xiyyeeffannoo argachuu
qabu. Barsiisonni mala hojii garee bu’a qabeessa gochuuf tooftaalee garee garagaraatti
fayyadamuun garicha qindeessuufi keessumattuu, barattoota dandeettiifi fedhii isaaniitiin
gareetti qooduun barbaachisaadha. Nama garicha to’atu isaanuma keessaa akka filatan
gochuun dalagaa gareewwanii haalaan hordofuun isaanirraa eegama.
Kana malees, dogoggora uumamu sirreessuun akka mariin isaanii mata durichaan ala
hinbaane deeggarsa kennuufi qajeelfama ifa ta’e kennuu barbaachisaadha. Dalagaan fedhii
barattootaa kakaasuufi hiika qabeessa ta’e kennamuufi qaba.
vi
f. Gahee taphachuu
Mala kana keessatti barsiisonni qabiyyee barnootaa mijatu filachuudhaan barattootaaf gahee
kennuun akka barattoonni gahee isaaniif kenname fakkeessanii taphatan taasisu. Gahee
taphachuun waan haawasa keessatti raawwatamu tokko barattoonni daree keessatti bifa
bashannansiisaa ta’een muuxannoo qabanirraa ka’uun uumanii kan taphatanidha.
g. Diraamaa
Malli diraamaa qabiyyee ykn yaadrimee baratamu tokko bifa taphaatiin barattootni daree
keessatti fuulduratti bahanii akka raawwatan kan taasisuudha. Malli diraamaa yeroo dheeraafi
qophii gahaa kan gaafatuudha. Mala kana fayyadamuudhaan dhugaa qabatamaan hawaasa
keessa jiru tokko bifa tapha gabaabaatiin dhiyeessuun nidanda’ama.
h. Falmii
Falmiin adeemsifamuuf yaadni ykn dhimmi wal falmisiisu jiraachuu qaba. Yeroo falmiin
raawwatu gareen bakka lamatti qoodama. Gareen tokko yaada ka’e sana yoo deeggeru,
gareen inni biraa immoo faallaa yaadichaa ta’uun yaadicharratti wal-falmu. Gareen lamaanuu
dursaa gareefi deggertoota qabu. Falmiin barattootni yaada burqisiisanii akka qindeeffatan
gargaara. Falmiin danddeettii gadifageenyaan yaaduufi dandeettii ariitiin yaada fashaleessu
qindeeffachuun nama amansiisuu barattootaa gabbisa.
i. Agarsiisuu
Malli kun mala hojjatanii agarsiisuuti. Barsiisonni meeshaalee deeggersa barnootaa
fayaadamuun yaada ykn yaad-rimee tokko qabatamaan hojjatanii agarsiisaa barsiisuu
jechuudha. Barattoonnis haaluma kanaan qajeelfamaafi seeraa hordofuun hojeetanii agarsiisu.
Mala kana hojiirra oolchuu keessatti barsiisonni qajeelfamaafi duraa duuba gochaa ibsuu,
hojjatanii agarsiisuu, akka barattoonni hojjatan gochuu, to’achuufi hojii barattootaa
madaaluun duubdeebii kennuutu irraa eegama.
Walumaagalatti, malleen baruu barsiisuu armaan olitti dhiyaataniifi kanneen biroos hedduun
waan jiraniif, barsiisonni kaayyoo barnootaa, qabiyyee barnootaa, haala qabatamaa naannoofi
kkf irratti hundaa’uun malleen baruu barsiisuu filachuufi itti fayyadamuu danda’u.
Meeshaalee Deeggarsa Barnootaa
Qabiyyee barnootaa ifaafi hubatamaa taasisuuf barsiistonni meeshaalee deeggarsa barnootaa

sirriifi mijaawaa ta’e filachuufi itti fayyadamuu qabu Dandeettiiwwan barbaachisan
gonfachiisuuf meeshaaleen asilii ykn meeshaaleen qaamaan jiran barattoonni jireenya dhugaa
vi
keessatti argatan kan akka kubbaa, dhagaa, ulee, nama, uffata adda addaa, faaya adda addaa,
gaazexaafi kkf ta’uu mala. Kana malees, fakkii, suuraa, giraafii, gabatee, maappii, kaardii
jechootaa, kkf haala salphaan qopheessuun akkuma barbaachisetti dhimma itti bahuun
nidanda’ama.
Madaallii
Madaalliin bakka fooyya’iinsiifi hiri’inni jiru addaan baasuun jajjabeessuufi fala barbaaduuf
haala mijeessuun itti raawwatamuudha. Madaallii adeemsa keessaafi dhuma barnoota wayitii,
boqonnaa, semisteeraafi waggaa gaggeessuun gaheewwan barsiisonni raawwachuu qaban
kessaa isa tokkoodha. Kanaafuu, barsiisonni milkaa’ina adeemsa baruufi barsiisuu adda
baafachuuf yeroo yerootti karaa alidileefi idileen raawwii hojii barattootaa daawwachuun
sakatta’uu qabu.
Gilgaalonni gahumsa isaanii kana sakatta’uuf gargaaran kitaaba barataa keessatti haalaan
dhiyaateera. Barsiisonnis gilgaalota kanatti dhimma ba’uun waan barattoonni irra ga’an
madaaluun bakka hanqinni jirutti tarkaanfii fudhataa deemuutu irraa eegama. Kana malees,
xumura wayitiiwwanii, boqonnaawwaniifi seemisteeraarratti battalleewwan, yaaliiwwan,
piroojektootaafi qormaatawwan adda addaatiin barattoota madaluun duubdeebii kennuufi
bu’aa hojii barattootaa galmeessuun gabaasuutu irraa eegama.
HUBACHIISA!
Gilgaalota dhaggeeffachufi dubbisuu ilaalchisee sadarkaalee sadan keessatti gochoonni

raawwataman kaayyoo mataasaanii qabu. Kanaafuu, kaayyoo qabame galmaan gahuuf
gochoota of eegannoon raawwachuun barbaachisaadha. Haaluma kanaan,
1. DHAGGEEFFACHUU
a. Dhaggeeffachuun duraa: sadarkaa kanatti gochoonni raawwataman osoo hindhaggeeffatin
dura waa’ee mata durichaa muuxannoo duraan qaban sakatta’uu, akka tilmaaman taasiisuu
yookiin hiika jechoota muraasaa akka tilmaaman kan barsiisuudha. Kanaafuu, sadarkaan
dhaggeeffachuun duraa barattoonni waa’ee waan dhaggeeffachuuf deemaniif akka
ofqopheessan kan gargaaru. Dabalataaniis, sadarkaa kanatti gilgaalota yeroo
dhaggeeffachuu keessatti hojjataman barattooni dursanii gaaffilee dubbisanii akka hubatan
kan itti taasiifamu ta’a. Sababni isaa, sadarkaa kana keessatti miira gaaffilee yeroo
dhaggeeffachuu yoo sirriitti hubatan qofa osoo dhaggeeffachaa jiranii deebisuu kan
danda’an. Erga gaaffilee dhiyaatan dubbisaanii hubatanii booda, gara dhaggeeffachuutti
viii
akka seenan taasisuun barbaachisaadha. Gaaffileen garuu kan hojjataman yeroo
dhaggeeffachuu keessatti ta’a.
b. Yeroo dhaggeeffachuu: Kaayyoon sadarkaa kanaa inni guddaan dandeettii
dhaggeeffachuu barattootaa gabbisuu yommuu ta’u, osoo dhaggeeffachaa jiranii gaaffilee
yeroo dhaggeeffachuun duraa keessatti dubbisanii hubatan yeroo kanatti deebii kennaa
deemu.
c. Dhaggeeffachuun boodaa: Sadarkaa kanatti gochoonni raawwataman kaayyoon isaa inni
guddaan hubannoo dhaggeeffachuu barattootaa sakata’uu ta’a. Haaluuma kanaan,
barattoonni marii gaggeessuun, yaada kennuun, waliin falmuunfi kanneen kana fakkaatan
raawwachuun waan dhaggeeffatan hubachuu isaani mirkaneessuun murteessaadha.
2. DUBBISUU
a. Dubbisuun duraa: sadarkaa kanatti gochoonni raawwataman osoo hindubbisiin dura
waa’ee mata durichaa muuxannoo duraan qaban sakkata’uu, akka tilmaaman taasiisuu
yookiin hiika jechootaa muraasa timaamsisuudha. Kaayyoon isaas barattoonni waa’ee waan
dubbisuuf deemaniif akka of qopheessan taasisuudha. Dabalataaniis, sadarkaa kanatti
gilgaalonni yeroo dubbisuu keessatti hojjataman barattoonni dursanii gaaffilee dubbisanii
akka hubatan kan itti taasiifamu ta’a. Sababni isaa, sadarkaa kana keessatti miira gaaffilee
yoo sirritti hubatan qofa osoo dubbisaa jiranii deebisuu kan danda’an. Erga gaaffilee
dhiyaatan dubbisaanii hubatanii booda, gara dubbisuutti akka seenan taasisuun
barbaachisaadha. Gaaffileen garuu kan hojjataman yeroo dhaggeeffachuu keessatti ta’a.
b. Yeroo dubbisuu: Sadarkaa kanatti kaayyoon inni guddaa dandeettii dubbisuu barattootaa
gabbisuu yommuu ta’u osoo dubbisaa jiranii gaaffilee yeroo dubbisuun duraa keessatti
dubbisanii hubatan yeroo kanatti deebii laachaa deemu.
c. Dubbisuun boodaa: Sadarkaa kanatti gochoonni raawwataman kaayyoon isaanii inni
guddaan hubannoo dubbisuu barattootaa sakata’uu ta’a.
Haaluuma kanaan, barattoonni marii gaggeessuun, yaada kennuun, waliin falmuunfi kanneen
kana fakkaatan raawwachuun waan dubbisan hubachuu isaani mirkaneessuun murteessaadha.
ix
BOQONNAA TOKKO: NAAMUSA HOJII
(Wayitii 9)
Seensa
Boqonnaa kana keessatti barattoonni barannoowwan ijoo jaha jalatti mata dureewwan adda
addaa nibaratu. Jalqaba, barreeffama “Qajeeltoowwan Hojii” jedhu dhageeffachuun
dandeettii dhaggeeffatanii waan hubatan ibsuu gonfatu. Itti aansuun, dubbisa “Naamusa
Hojii” jedhu callisaafi saffisaan dubbisanii gilgaalota adda addaa nihojjetu.
Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti barreeffama dheeraa dhiyaate ka’umsa

godhachuun barattoonni caacculee barreeffamni dheeraan qabu adda baafachuun akka
barreeffama dheeraa akka barreessan gochuun barbaachisaadha. Hiika jechootaa haala
galumsaatiin nifayyadamu. Dabalataanis, maalummaa gaaleefi akaakuu isaa hubachuun kan
kutaa 7ffaa keessatti baratanii turan bifa irra deebiin akka shaakalan qophaa’ee jira.
Kanaafuu, yaadota barreeffaman tokko tokkoon ilaaluun itti dhimma bahuun
barbaachisaadha.
Bu’aalee barachuu
Xumura boqonnaa kanaatti:
 barruu siif dubbifamu dhaggeeffachaa jecha/gaalee hima keessaa hafe niguutu;
 barruu dhiyaate xiyyeeffannoon dhaggeeffachuun yaada isaa nihimu;
 geerarsa hojii nigeeraru;
 barruu dhiyaate dubbisuun yaada ijoofi callaa addaan baasu;
 yaada haaraa maddisiisuun barreeffama dheeraa nibarreessu;
 hiika jechootaa haala galumsa isaaniin nikennu;
 akaakuu gaalee Afaan Oromoo addaa baasuun ni’ibsu.
Qabiyyeewwan
1. Dhaggeeffachuu (wayitii 1)
2. Dubbachuu (wayitii 1)
3. Dubbisa “Naamusa Hojii ” (wayitii 2)
4. Barreessuu (wayitii 2
5. Faayidaa jechootaa (wayitii 1)
6. Caasluga (wayitii 2)
2
Barannoo kanaa keessatti, barattoonni:
Barannoo 1: Dhageeffachuu (wayitii 1)
☞ dhaggeeffachuun dura waa’ee waan dhaggeeffachuuf deemanii nitilmaamu;
☞ barruu dubbifamuuf dhaggeeffachaa jecha /gaalee hafe niguutu;
☞ yaada callaafi dimshaashaa barruu dhaggeeffatanii adda nibaasu;
☞ ergaa barruu dhaggeeffatanii ni himu;
Dhaggeeffachuun Duraa
Ga’ee Barsiisaa/stuu
 Barattoonni shaakala dhaggeeffachuun duraa gaaffilee gilgaala 1 jalatti dhiyaatan akka

hojjatan gochuu;
 Muuxannoo isaanii gara mata durichaatti akka fidatan taasisuu;
 Deebii barattoonni kennan hundumaa harkaa fuudhuun akka isaan yaada isaanii gara mata
duree dhaggeeffachuuf deemaniitti qajeelfatan taasisu;
 Mata duree dhaggeeffachuuf qophaay’e Qajeeltoowwan Naamusa Hojii kan jedhu,
gabateerratti barreessuu;
 Gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu hojjataman dabtara isaanii irratti akka barreeffatan
gochuu;
 Dhumarratti, xiyyeeffannoo isaanii gara mata duree dubbisuuf deemtuutti akka deebisan
qajeelchuun dubbisatti seenuu.
Deebii Gilgaala 1.
Gaaffileef deebii barattoonni kennan harkaa fuudhuu. Deebiin brattoonni kennan bifa
garagaraa qabaachuu waan danda’uuf, deebii isaan kennan harkaa fuudhuudha malee kun
sirriidha; kun ammoo, dogoggora jechuun hinbarbaachisu.
Yeroo Dhaggeeffachuu
Gahee Barsiisaa/stuu
 Barattoonni gaaffiwwan kitaaba barattootaa keessatti gilgaala 2 jala jiran dabtara
isaaniirratti barreeffatan deebii kennaa akka dhaggeeffatan qajeelchuu,
 Jalqaba irratti, barreeffamicha saffisaan dubbisuufii; barattoonni immoo, callisaan akka
dhaggeeffatan taasisuu,
 Yeroo lammaffaa, suuta dubbisuu; barattoonnis dhaggeeffachaa akka guutan qajeelchuu,
 Sadaffaarratti, waan guutan mirkaneeffachuuf akka dhaggeeffatan qajeelchuu.
3
 Dhuma irratti, hojiilee barrattootaaf duubdeebii kennuu.
Dubbisa (Dhaggeeffachuuf)
Qajeeltoowwan Naamusa Hojii

Oromoon, “Harki hinhojjenne deega farrisa,” jedhee mammaaka. Makmaaksi kun
barbaachisummaa hojiifi namni hojjatu malee jiraachuu akka hindandeenye agarsiisa.
Deegaafi hiyyummaa injifatanii jireenya badhaadhe geggeessuuf ciminaan hojjachuun
barbaachisaadha. Ciminaan hojjachuun ammoo, naamusa hojii eegguufi kabajuun dhufa.
Naamusni hojii qajeeltoowwan hojii raawwachuuf hojjattoonni fayyadamaniifi ittiin
bulaniidha. Innis, safuufi seera hojmaata iddoo hojii irraa madda. Naamusni hojii amala
hojjattootaa, ilaalcha hojjattoonni hojiifi ogummaa isaaniif akkasumas iddoo hojiif qaban
irratti xiyyeeffata. Qajeeltoowwan naamusa hojii hojjattoota qaruudhaan dandeettiin, itti
gaafatamummaafi kutannoon isaan hojiif qaban caalatti akka dabalu taasisu. Naamusni hojii
barbaachisummaa hojii jiddugaleessa godhatee fedhii hojii olaanaa qabaachuu, ciminaafi
kutannoon hojii raawwachuun ibsama.
Qajeeltoowwan naamusa hojii iddoo hojii irratti hundaa’ee garaagarummaa qabaachuu

danda’u. Garaagarummaan kunis kaayyoo iddoo hojiirraa madda. Haata’uu malee,
qajeeltoowwan iddoo hojii kamittuu barbaachisan jiru. Isaan keessaa kanneen adda
durummaan eeraman shani. Isaanis, jechaafi gochaan sirriin hojjachuu, amanamummaa,
seeraaf abboomamuu, kabajaafi al-loogummaa akkasumas itti gaafatamummaadha.
Namoonni naamusa hojii cimaa qaban: amanamoodha; murannoofi gahumsa ol aanaan
hojjatu; walta’insaafi gamtaan dalaguu; eeggattummaarraa bilisa; hojii isaanii ofdanda’anii
geggeessu. Naamusni hojii gaariin raawwii hojii saffisiisuufi darbees kaayyoo yookiin galma
dhaabbata tokkoo milkeessuuf murteessaadha.
Deebii gilgaala 2
1. deega
2. naamusa hojii
3. qajeeltoowwan
4. Jechaafi gochaan sirriitti hojjachuu, amanamummaa, seeraaf abboomamuu, kabajaafi
al-loogummaa akkasumas itti gaafatamummaadha
4
Dhaggeeffachuun Booda
 Barattoonni shaakala dhaggeeffachuun duraafi yeroo dhaggeeffachuutiin argatan
fayyadamanii hubannoo isaanii akka gabbifatan gochuu;
 Barattoonni hubannoo dubbisarraa argataniifi muuxannoo qaban walqabsiisanii akka
deebisan jajjabeessuu;
 Gilgaala dhiyaate dhuunfaan akka hojjataniif ajaja ifa ta’e kennuu;
 Gaaffilee kanneen dhunfaan hojii daree akka hojjatan gochuun duubdeebii kennuu.
Deebii gilgaala 3.
1) soba 2) dhugaa 3) soba 4) dhugaa
Madaallii
 dhimma dhaggeeffachuuf deeman tilmaamuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;

 gaaffii afaaniifi hojii golaatiin odeeffannoo murtaa’oofi waliigala dubbisa
dhaggeeffatanii hubachuu isaanii mirkaneessuu;
 hubannoo dubbisa dhaggeeffatan irraa argataniifi muuxannoo duraan qaban walitti fiduun
ilaaluu danda’uu isaanii mirkaneessuu.
Barannoo 2: Dubbachuu (wayitii 1)
Barannoo kana keessatti, barattoonni:
☞ dhimma tokkorratti gahee taphachuun ni’agarsiisu

☞ geerarsa naannoo isaaniitti beekan sodaa tokko malee daree keessatti
nidhiyeessu;
☞ yoomessa adda addaa keessatti geerarsa fayydamuu nidanda’u.
 Barattoota garee jahatti qooduun taateewwan tokko tokko gareef qooduu;
 Barattoonni taateewwan isaan qaqqabe irratti wanta jedhamu akka barreessan
qajeelchuu;
 Barreeffama qopheessan gahee taphachuun akka agarsiisan gochuu;
 Geerarsa dhihaate kana yookiin geerarsa hojii kanaan walfakkaatu kan naannoo
isaaniitti beekamu nama beeku gaafatanii qopheessuun daretti akka geeraran gochuu;
5
 Barattoonni hundi geerarsa barbaachisummaa hojii agarsiisu akka dareetti fidan
gochuu;
 Yoomessa adda addaa keessatti afaaniifi jechoota yoomessa sana waliin deemu
fayaydamuun akka geeraran taasisuu;
☞ Hojii barattootaaf duubdeebii barbaachisaa ta’e kennuu.
Deebii gilgaala 4
A. Taateewwan isaan qaqqabe irratti wanta jedhamu qopheessuun gahee taphatanii
agarsiisuu isaanii mirkaneessuu
B. Dandeettii dubbachuufi hirmaannaa, barattootaa cimsuuf, geerarsa hojii dhihaate
geerarsa maatii gaafatanii qopheeffatan dareetti fidanii dabaree dabareen geeraruu
isaanii mirkaneessuu.
Madaallii
 Taatee tokkorratti gahee qooddachuun taphachuu danda’uu isaanii yeroo isaan

taphatan ilaaluun mirkaneessuu;
 Geerarsa dareetti fidanii sodaa malee afaaniin daree keessatti dhiyeesuu danda’uu
isaanii mirkaneeffadhu.
Barannoo 3: Dubbisuu (wayitii 2)
Hojjatanii Duroomuu
☞ yaada barruu dubbisuuf deemanii tilmaamuu nidanda’u;

☞ dubbisuun dura hiika jechootaa tilmaamu;
☞ dubbisa dhiyaate callisaan dubbisanii ergaa ijoofi callaa addaan baasu;
☞ gaaffilee hubannoo dubbisicha keessaa bahaniif deebii nikennu.
Dubbisuun dura
 Barattoonni gaaffilee dubbisuun duraarratti deebii akka kennan taasisuu.
 Barattoonni muuxannoo isaanii gara mata duree dubbisichaatti akka fidatan taasisuu
 Barattoonni muuxannoo isaaniirratti hundaa’uun gaaffilee shaakala dubbisa duraaf
afaaniin deebii akka kennan gochuu.
 Deebii barattootaaf duubdeebii kennuu
6
 gaaffilee yeroo dubbisuu hojjatan dabtara isaaniirratti akka barreeffatan gochuu.
Deebii gilgaala 5
Gaaffilee 1fi 2 barattoonni deebii adda addaa kennuu malu waan ta’eef, deebii isaan
kennan kun ammoo, dogongora osoo hinjedhin harkaa fuudhuun yaada sirreefamaa
kennaa deemuun barbachisaa ta’a.
3.
a) qabeenya ykn maalaqa horachuun jireenya ofii fooyyeffachuudha
b) amalaafi sona gaarii qabaachuudha
c) bayyaanachuu ykn fooyya’uudha
d) bu’aa gaarii argachuu
Yeroo dubbisuu
 Gaaffilee yeroo dubbisuu dabtara isaaniirratti barreeffatan akka hubatan gochuu;
 Gaaffilee yeroo dubbisaatiif dhihaatan barattoonni yaada bu’uuraa keeyyattoota keessa

jiraniifi odeeffannoo callaa akka hubataniif qajeelchuu;
 Yeroo dubbisa dubbisan maal irratti akka xiyyeeffachuu qaban itti himuu;
 barattoonni dubbisicha callisaan dubbisaa, gaaffilee akka deebisan qajeelfama ifaa ta’e
kennuu;
 Yommuu barattoonni dubbisan gidduu deddeemuun ilaaluufi jajjabeessuu bakka ;
 Bakka barbaachisaa ta’etti deeggarsa kennuu.
Deebii gilgaala 6
1. Hojjachuu qaba. Kana jechuun, kan hojii kabajuu, kaka’umsaan hojjetu, miiraafi fedhii
ofii qofaa kan hinilaalle, nama gowwoomsuufi dogoggorsuurraas kan bilisa ta’e,
faayidaalee hinbarbaachisne hojii ofiin walqabsiisuun kan hinfudhatneefi miira itti
gaafatamummaa guutuun cimee ergama isaa kan bahatuu ta’uu qaba.
2. B
3. Kufuu, ka’uu, abdii kutachuu, nuffuu…..
4. Soba
Dubbisuun booda
 Barattoonni hubannoo dubbisarraa argatan akka madaalan gochuu
7
 Gaaffilee bifa filannootiin dhihaatan hoji-manee kennuun akka hojjatan gochuufi
duubdeebii kennuu;
 Gaaffiilee gilgaala 7B jala jiran immoo hojii daree kennuun gareen ijaaramanii akka
mariyatan taasisuu; yeroo isaan mariyatan gidduu isaanii deddeemuun hordofuufi
deggaruu;
Barsiisaa/ stuu: yeroo gareen ijaaramu akkaataa dandeettii isaaniifi kornayaa wal makuun
ijaaruun barbaachisaa ta’a.
 Hubannoo kana ka’umsa godhachuun muuxannoo isaaniin akka wal qabsiisan gochuu;
 Hojiilee barattootaaf duubdeebii kennuu.
Deebii gilgaala 7- A
1. A 2. C 3. B 4. D 5. D 6. D
Deebii gilgaala 7- B
1. Brattoonni hubannoo qaban irraa ka’uun naamusa hojii eeguun barbaachisummaa inni
qabu ni ibsu.
2 _ yeroo ofii gubuu ta’a
- iyyummaaf nama saaxila
- akka hinduroomne godha
Gaaffilee 3fi 4 Barattooni akkaataa adda addaatiin ibsuu waan danda’aniif deebii isaanii
harkaa fuudhuun qajeelchuun barbaachisaa ta’a. Dhuma irratti yaada goolabaa kennuun
xumuri.
Madaallii
 Barruu dhiyaate ariitiifi gahumsaan dubbisuun, ergaa dubbisichaa hubachuu danda’uu

barattootaa adda baafachuu.
 Barattoonni dubbisaan booda gaaffilee dhiyaataniif deebii sirrii kennuu danada’uu
isaanii mirkaneeffachuufi dubdeebii kennuu;
Barannoo 4: Barreessuu (wayitii 2)
☞ barreeffama dheeraa barreessuf gumee qopheessuu nidanda’u;

☞ gumee qopheessan irratti yaada qindeessuun keeyyata nibarreessu.
8
 saamuda barreeffame akka hubatan qajeelchuu
 barru qopheessuuf mata dureewwan kennaman keessaa tokko akka filatan taasisuu;
 mata duree filatan irratti gumee akka qopheeffatan fakkeenya kennuun jajjabeessu;
 gumee qopheffatan fayyadamuun yaada maddisiisaa akka barreesan jajjbeesuu;
 mata duree filatanii duraa duuba yaadaa eeguun barruu keyyata 3-5 qabu akka
barreessan gochuu;
 hojii manaa kennuun akka shaakalan qajeelchuu;
 kan barreessan hiriyyoota isaanii waliin walitti akka agarsiissan taasisuu;
 hojiilee barattootan soroorsuun duubdeebii ifaa ta’e kennuu.
Barsiisaa/stuu: Keeyyata seensaa barreessuun eegalii itti agarsiisi.
Yaadannoo
Gumee
Gumee jechuun mata duree baareessuuf deemnu irratti dhaamsa barbaachisoo ta’an bifa
gaaleetiin yookiin jechaatiin tartiiba taa’uu qabaniin kaa’uu jechuudha. Barreeffama
barreessaa jiruuf yaadni akka nuharkaa hinfacaaneef, odeeffannoo keeyyaticha barreessuuf
gargaaran tartiiba dhihaachuu qabaniin naqachuudha. Addeemsi kunis gumee qopheessuu
jedhama.
Deebii Gilgaala 8
Barattoonni kallattii adda addaatiin waan hojjachuu danda’aniif deebii murtaawaa hinqabu.
Madaallii
 Barattoonni sumuuda dhiyaaterratti hundaa’uun barreeffama dheeraa barreessuu

danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;
 Barreeffama barattoonni qopheessaniif duubdeebii kennuu.
Barannoo 5: Fayyadama Jechootaa (wayitii 1)
☞ jechoota dubbisa keessaa ba’aniif hiika galumsaa nibarreessu;

☞ jechoota dubbisa keessaa ba’aniin hima niijaaru.
9
 Jechoota gilgaala 9 irratti kennaman hojii daree kenuun dabtara isaanii irratti akka
barreeffatan gochuu;
 Jechootaaf hiika galumsaa akka kennan qajeelchuu;
 jechoota hiikni kennameen hima akka ijaaran jajjabeessuu;
 Deebii barattoonni kennan soroorsuun deebdeebii kennuu;
Deebii gilgaala 9
A.
1. bu’aa bayii ………... dhamaatii/carraaqqii
2. feenu …. barbaannu
3. mara …. hunda
4. kaasee …… jalqabee/eegalee
5. gufuuwwan ...rakkoowwan, danqaawwan
Madaallii
 jechoota dubbisa keessaa ba’aniif hiika galumsaa kennuu danda’uu isaanii

mirkaneessuu;
 Jechoota kennamaniin himoota barreessuu danada’uu isaanii mirkaneeffachuu;
Barannoo 6. Caasluga (wayitii 2)
☞ waa’ee gaalee waan beekan walitti nihimu;

☞ akaakuu gaaleewwan Afaan Oromoo adda nibaafatau;
☞ gaaleewwan adda baasanii hima keessatti nifayyadamu.
 Barattoonni akaakuuwwan gaalee Afaan Oromoo akka adda baafatan taasisuu;

 Maalummaafi akaakuuwwan gaaleerratti fakkeenya biroofi ibsa dabalataa kennuu;
 Gaaffilee gilgala 10 jala jiran hoji-manee kennuudhaan akka hojjatan qajeelchuu;
 Hojiilee barattootaa soroorsuun duubdeebii kennuu;
Barsiisa/tu: Yaadannoo asii gaditti dhiyaate dubbisuun hubannoo kee cimsadhu.
10
Yaadannoo
Gaaleen qindoomina jechootaa ta’ee kan jechoonni waliin qinda’an hiika yaadrimee tokko
dabarsudha. Gaaleen jechoota qaama gaalee ta’an mataafi miiltoorraa ijaarama. Mataan
qaama gaalee yeroo kamuu hafuu hindandeenyeefi yoo keessaa hafe gaaleen sun hiika
daahbeessa ta’uudha. Akkasumas, akaakuu gaalees kan murteessudha. Miiltoon ammoo,
odeeffannoo dabalataa mataa gaaleef kenna. Afaan Oromoo akaakuuwwan gaalee maqaa,
gaalee maqibsaa, gaalee gochimaafi gaalee durduubeeti.
Deebii gilgaala 10
A. 1..B 2. A 3. D 4. C 5. C 6. A
B
1. Gaalee maqaa
2. Gaalee durduubee
3. Gaalee maqaa
4. Gaalee maqibsii
5. Gaalee gochimaa
Madaallii
 Barattoonni gaalee adda baafachuu isaanii mirkaneeffachuu;

 Himoota keessaa akaakuu gaalee Afaan Oromoo adda baafachuu danada’uu isaanii
mirkaneeffachuu;
 Duubdeebii barbaachisaa ta’e kennuu.
11
BOQNNAA LAMA: HAMBAALEE
(Wayitii 12)
Seensa
addaa nibaratu. Jalqaba, fakkii kitaaba barattootaa irra jiru ilaalanii tilmaamuun barreeffama
“Hambaale Oromiyaa” jedhu dhageeffachuun yaada ijoofi callaa adda baafatu. Yaada ijoo
barruu dhaggeeffatan irratti hundaa’uun duraaduuba isaa eeganii akka seenessan gochuun
barbaachisadaha. Itti aansuun, dubbisa “Masaraa Kumsaa Morodaa” jedhu callisaafi
saffisaan dubbisanii akka hubataniif gilgaalota akka hojjataniif jajaabeeffamuu qabu.
Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti jechoota sagalee dheeraa, gabaabaa, jabaa, laafaa,
irra butaafi hudhaa qaban adda baafachuufi barreeffama dheeraa barreessuu nibarreessu. Itti
fayyadama jechootaa ilaalchisee, hiika jechootni galumsa keessatti qaban akka hojjataniif
dhiyaatee jira. Dabalataanis, maalummaa ciroo hirkataafi ofdanda’a hubachuun kan kutaa
7ffaa keessatti baratanii turan bifa irra deebiin akka shaakalan qophaa’ee jira. Akkasumas,
afoola Oromoo keessaa waa’ee hibboo akka shaakalaniif dhiyaatee jira. Kanaafuu, yaadota
barreeffaman tokko tokkoon ilaaluun itti dhimma bahuun barbaachisaadha.
Bu’aalee Barachuu
Xumura boqonnaa kanaatti barattoonni:
• barruu dubbifamu dhaggeeffachaa jecha/gaalee hima keessaa hafe niguutu;
• yaada ijoo barruu dhaggeeffatanii duraa duuba isaa eeganii nihimu;
• fakkii ilaaluun waan hubatan nihimu;
• barruu dubbisuun yaada ijoofi callaa isaa addaan nibaasu;
• hambaalee Oromiyaa nidinqisiifatu;
• jechoota sagalee dheeraa, gabaabaa, jabaa, laafaa, irra butaafi hudhaa qaban adda
baasuun itti nifayyadamu;
• barreeffama dheeraa nibarreessu;
• jechoota adda addaa haala galumsa isaaniin itti fayyadamu;
• akaakuu ciroo hima keeessaa nibaasu;
• hibboo naannoo isaaniitti argamu daree keessatti nitaphatu.
12
Qabiyyeewwan
3. Dubbisuu “Masaraa Kumsaa Morodaa ” (wayitii 3)
4. Barreessuu (wayitii 3)
7. Afoola (wayitii 1)
Barannoo 1: Dhaggeeffachuu (wayitii 1)
☞ dhaggeeffachuun dura waa’ee waan dhaggeeffachuuf deemanii nitilmaamu;

☞ barruu dubbifamuuf dhaggeeffachaa jecha/gaalee hir’ate guutuu nidanda’u;
☞ qalbiin dhaggeeffachuun ergaa callaafi ijoo barruu adda baasuu danda’u.
.
Dhaggeeffachuun Dura
 Jalqaba barattoonni garee miseensota shan hincaalleen akka ijaaraman gochuu;

 Gaaffilee shaakala duraa akka hojjatan qajeelchuu;
 Fakkii kitaaba barataarra jiru irratti mariyatanii yaada akka maddisiisan gochuu;
 Barattoonni hubannoo duraan qaban irraa ka’uun fakii kenname ilaalanii akka
tilmaaman gochuu;
 Gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu hojjataman dabtara irrratti akka barreeffatan
qajeelchuu;
 Mataduree dhaggeeffachuuf deeman Hambaalee Oromiyaa jedhu gabatee gurraacha
irratti barreessuu;
 Dhggeeffachuuf akka of qopheessan taasisuu;
Deebii Gilgaala 1
Deebiin gilgaala kanaa marii barattoonni taasisaniin waan gabbatuuf deebii murtawaa
tokkoon kan gudunfamu miti. Kanaafuu, deebii barattoonni kennan harkaa fuudhuufi
qajeelchuun duubdeebii kennuun barbaachisaa ta’a.
13
 Barattoonni sababa dhaggeeffataniif qabaatanii xiyyeeffannoon akka dhaggeeffatan

gargaaruu;
 Barattoonni dhaggeeffachuun dura gaaffilee bakka duwwaa guutuu kitaaba isaaniirra

jiran akka dubbisan yeroo kennuufii;
 Gaaffilee dabtara isaanii irratti akka garagalchatan qajeelchuu;
 Bakka duwwaa kan guutanu yeroo dhaggeeffatan ta’uu itti himuu;
 Dubbisicha yeroo sadii dubbisiif. Jalqaba saffisaan dubbisiif. Yeroo lammaffaa

dubbistu saffisa giddu-galeessaan, yeroo sadaffaa suuta dubbisuu;
 Barattoonni dubbisicha dhaggeeffataa bakka duwwaa kenname akka guutan taasisuu;
Hambaalee Oromiyaa
Oromiyaan kuusaa hambaalee uumamaafi aadaati. Hambaalee tuuristoota hawwatan kan
uumamaan Oromoof kennaman hedduutu jiru. Badhaasa Uumaa kunneen keessaa Godina
Baalee keessatti kan argamu Holqi Soof Umar waggaatti tuuristoota hedduudhaan
daawwatama. Bosonni Yaayyoo sadarkaa biyyoolessaatti qofa osoo hintaane, galme
UNESCO keessatti galmaa’ee sadarkaa addunyaatti beekamaadha. Bineensota bosona Baalee
keessatti argaman keessaa jeedalli diimtuu Itoophiyaa qofa keessatti argamti. Tulluun
Saannatee, Cilaaloo, Walal, Baatuufi Adulaalaa madda bashannanaa uumaan Oromoo
badhaaseedha. Laggeen akka Fincaa’aa, Gibee, Soor, Gabbaa, Dhidheessaa madda aannisaafi
hawwata tuuristootaati. Hambaaleen kunneen kan Uumaan Oromoof kenne waan ta’aniif
hambaalee uumamaa jedhaman.
Hambaaleen aadaa hawaasni Oromoo uumee itti fayyadamaa har’a ga’e hedduutu jiru.
Magaalaa Jimmaa bakka addaa Jireen jedhamutti kan argamu Masaraa Abbaa Jifaariifi
Magaalaa Naqamteetti kan argamu Masaraan Kumsaa Morodaa namni daawwate sadarkaa
qaroominaa Oromoon irra ture ni ajaayibsiifata. Sirni Gadaa ambaa aadaa UNESCOn
galmaa’e yemmuu ta’u, Ayyaanni Irrechaafi Masqalaa hambaalee aadaa killayyaa ta’aniifi
sadarkaa UNESCOtti galmaa’uu danda’aniidha.
Deebii gilgaala 2
14
1. aadaa
2. Bosonni Yaayyoo
3. Jeedalli diimtuu
4. Jireen
5. Sirni Gadaa
Dhaggeeffachuu Boodaa
Gahee Barsiisa/stuu
 Gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu sirriitti deebisuu isaanii hordofuu;
 Dubbisa dhaggeeffatan bu’uura godhachuun gaaffilee akka deebisan gargaaruu;
 gaaffilee barruu dhaggeeffatan irratti hundaa’uun gareen ijaaramanii yaadasaanii akka
ibsatan carraa kennuu;
Deebii Gilgaala 3
1. Holqi Soofumariifi jeedala diimtuu
2. Tulluun Saannatee, Cilaaloo, Walal, Baatuufi Adulaalaa madda bashannanaa uumaan

Oromoo badhaaseedha
3. Laggeen akka Fincaa’aa, Gibee, Soor, Gabbaa, Dhidheessaa madda aannisaafi

hawwata tuuristootaati.
4. Gaaffilee 4ffaafi 5ffaa barattoonni hubannoo qaban iratti hundaa’uun akka deebisan
taasisuudha malee deebii murta’aa hin barbaachisu.
Madaallii
 Gaaffilee dhaggeeffachuun duraa tilmaamuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;
 Maalummaa hambaalee adda baasuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;
 Duubdeebii barbaachisaa ta’e kennuu.
Barannoo 2: Dubbachuu (Wayitii 1)
☞ dhimma tokko irratti hiriyyaa ofii waliin marii taasisuu nidanda’u;

☞ barruu tokko duraaduuba isaa eeganii seenessuu nidanda’u;
 Hiriyaa isaanii waliin ta’uun gaaffii gilgaala 4ffaarra jiru akka hojjatan qajeelchuu;
 Hambaalee naannoo isaanii jiran akka ibsan taasisuu;
15
 Dabaree dabareen wanta hiryoota isaanii waliin mariyatan haasaa qindaawaadhaan
dareef akka dhiyeessan mijeessuu;
Deebii Gilgaala 4
Gaaffilee dhiyaatan irratti hiriyoota isaanii waliin mariyachuudhaan gabbachuu qaba.
Kanaafuu, deebii barattoonni keennan irraa fuuchuufi qajeelchuu malee daangessuun
hinbarbaachisu.
Madaallii
 Gilgaala dhaggeeffachuuf qophaa’e, waliin hojjachuu isaanii tooftaalee adda addaatiin
mirkaneessuu ;
 Yaada barattoonni ibsan gadi fageenyaan daawwachuun sirriitti yaada kennuu danda’uu
Barannoo 3: Dubbisuu (Wayitii 3)
Masaraa Kumsaa Morodaa

☞ hambaalee aadaafi seenaa naannoo isaaniitti argamu ibsuu nidanda’u;

☞ dubbisa dhiyaate dubbisuun odeefannoo murtaa’aafi dimshaashaa baasuu
nidanda’uu.
Dubbisa Duraa
 Dubbisa dhiyaate dubbisuun dura hambaalee aadaafi seenaa Oromiyaan qabduufi bakka
argama isaanii irratti gareen akka mariyatanii himan taasisuu;
 Dubbisa dhiyaate osoo hindubbisiin gaaffilee dhiyaatan akka deebisan taasisuu.
 Gaaffilee yeroo dubbisaa hojjataman dabtara isaanii irratti akka barreeffatan gochuu;
 Deebii barattootaa harkaa fuuchuun gara dubbisaatti akka ce’an haala mijeessuu.
Gilgaala 5
Hambaaleen gaafataman godinaalee armaan gadii keessatti kan argaman ta’uu ibsaniiru yoo
ta’e sirriidha. Erga yaadasaanii fudhattee booda, dhumarratti dogoggorasaanii sirreessuu
nidandeessa.
1. Godina Iluu Abbaa Booraa
16
2. Godina Jimmaa Magaalaa Jimmaa
3. Godina Wallaggaa Magaalaa Naqamtee
4. Godina Baalee
5. Godina Gujii
6. Godina Booranaa
Yeroo Dubbisuu
Gahee Barsiisa/stuu
 Dubbisa Masaraa Kumsaa Morodaa jedhu callisaan akka dubbisan jajjabeessuu,
 Gaaffilee gilgaala 6 jala jiran dabtara isaanii irratti barreeffatanii jiran dubbisicha
osoo dubbisaa jiranii akka guutan gochuu.
 Dhuunfaadhaan dubbisaa gaaffilee kennaman akka deebisan jajjabeessi.
 Yommuu isaan hojjatan gidduu isaanii deddeemuun ilaaluufi deeggarsaa barbaachisu
kennuun jajjabeessuu.
Deebii Gilgaala 6
1. Godina Wallagga Bahaa, Magaalaa Naqamtee keessatti Golhambaa Wallaggaarraa

gara kaabaatti kiloomeetira 1 fagaatee argama.
2. bara 1881 A.L.I.
3. gamoowwan yookiin manneen kudhan qaba. Faayidaan hambaalee kanneen armaan
gaditi:
4. iddoo jireenya mootichaatu jira
Dubbisuun Boodaa
 Dubbisa dubbisan irratti hundaa’uun gaaffilee gilgaala 7 Afi B jalatti dhiyaatanii jiran
akka hojjatan jajjabeessuu,
 Gaaffiiwwan gilgaala 7 A jala jiran deebii isaanii sababaan deggaran taasisuu
(Fakkeenyaaf, yoo soba jedhan maliif soba akka jedhan gaaffii qaxxamuraan gaafachuu);
 Gilgaala 7 B immoo, hubannoo dubbisa irraa argatanfi muuxannoo qaban irratti
hundaa’uun gareen akka mariyatanii hojjatan qajeelchuu; Yommuu isaan gareen
mariyatanis gidduu isaanii deddeemuun hordofuufi deggarsa barbaachisu taasisuu;
Deebii Gilgaala 7
A
1. Dhugaa
2. Soba
17
3. Dhugaa
4. Soba
B.
1. Marsaa Sirna Gadaa
2. Galmeewwan bara durii mootichi Kumsaa Morodaa, mootota biroo waliin waljijjiiraa
turan, meeshaaleen aadaa nyaataafi dhugaatii, meeshaalee waraanaa eeboofi gaachana irraa
eegalee hanga qawweefi rasaasa akaakuu garagaraatti, uffanni moototaafi suuronni isaanii
keessatti argamu.
3. Tajaajila mana murtii, mana affeerraa, iddoo ciisichaa, iddoo keessummaa itti simataniifi
kkf....
4. Daawwannaaf ooluudhaan hariiroo biyyoota gidduu jiru kan biyya keessaafi biyyoota
alaa ni cimsa jechuudha. Barattoonni yaada isaanii karaa adda addaa maddisiisuun gaaffii
kana deebisuu danda’u.
5. Hambaawwan seenaa masaraa kana keessa jiran: seenaa, afoola, aadaa, gootummaafi
jireenya hawaasa naannawa kanaa irratti qorannoodhaaf madda ragaa ta’ee tajaajila waan
ta’eef kuniinsamuufi eegamuu qaba. Hambaalee eeguufi kunuunsuun ga’ee mootummaafi
uumata hundaati.
Madaallii
 Hambaalee aadaafi seenaa naannoo isaaniitti argamu ibsuu nidanda’u;

 Dubbisa dhiyaate dubbisuun odeefannoo murtaa’aafi dimshaashaa baasuu danda’uu
isaanii mirkaneessuufi duubdeebii kennuu.
Barannoo 4: Barreessuu (Wayitti 3)

☞ jechoota sagalee gabaabaa, dheeraa, jabaa, laafaa, hudhaafi irra butaa qaban hima
keessatti sirriitti fayyadamuu nidanda’u;
☞ gumee qophaa’e fayyadamuun barreeffama keeyyataa sadii qabu barreessuu
danda’u.
☞ qaamolee barreeffama (seensa, qaamaafi goolaba) adda baasuu danda’u.
18
 Jechoota sagalee gabaabaa, dheeraa, jabaa, laafaa, hudhaafi irra butaa qaban hima
keessatti sirriitti akka fayadamaniif hoji manee kennuun saroorsuu:\;
 Fakkeenya dabalataa kennuun shaakalchiisuu;
 Gumee kitaaba barataa irratti gabatee keessatti kennamee jiru dabatara isaanii irratti
akka barreeffatan qajeelchuu;
 Barattoonni gumee kenname sirriitti akka hubatan gochuu;
 Gumee kenname qindeessuun/babal’isuun barreeffama keeyyata sadii qabu akka

barreessan gochuu;
 Barreeffamni barattoonnii barreessan qaamolee barreeffama dheeraa (seensa,

qaamaafi goolaba) qabaachuu isaa adda bafachuun deggaruu;
 Hordoffiifi tumsa barbaachisu kennuu.
Yaadannoo
Sagalwweewwan Jechoota Afaan Oromoo
Jechoota sagalee jabaa
Jecha tokko keessatti (gidduu jechaatti) qubeen dubbifamaa akaakuu tokko lama walitti
aananii yoo barreeffaman jechichi yommuu dubbifamu sagaleen nijabaata. Fkn. battee,
bubbee, baaqqee, hawwii, hoffaa, Mudde, moggaa, battee, ganna, bobbaa, hattuu, lukkuu,
lixxe, qixxee, hojjaa, fayyaa, sammuu, hurraa keessa, harree, madda, gubbaa, soddaa, gadda,
baddaa, dubbii, yeeyyii, …..
Jechoota sagalee laafaa
Jecha keessatti (gidduu jechaatti) qubeen dubbifamaa akaakuu tokko lama walitti aanee yoo
hinbarreeffamne yommuu dubbifamu sagaleen nilaafa. Fkn hate, gate, muka, luka, jala,
same, gale, saba, ija, wace, bade, hafe, muge, dhuka, mala, lama, mana, haqa, bara, isa, bute,
lixe, ure,
Jechoota sagalee gabaabaa
Jecha keessatti jalqaba, gidduu yookiin dhuma jechaarratti qubeen dubbachiiftuu akaakuu
tokko lama walitti aanee yoo hinbarreeffamne yommuu dubbifnu sagaleen nigabaabbata . Fkn
19
gama, soba, mucha, isa, jecha, saba, lafa, lama, sagal, tokko, soba, quba, afur, mana, qofa,
muka, luka, shan, laga, gola, qara, rirma, jirma, same
Jechoota sagalee dheeraa
Jecha keessatti jalqaba, gidduu yookiin dhuma jechaarratti qubeen dubbachiiftuu akaakuu
tokkoo lama walitti aananii yoo barreeffaman yommuu dubbifamu sagaleen nidheerata. Fkn:
raafuu, roobii, waadaa, hoolaa, goodaa, baaduu, gaaduu, baaccuu, yaaduu, laafaa, qaaquu,
hooquu, saaguu, dheeduu, jooruu, xuuxuu, tuullaa, mooraa, booree, waadaa, wiixaa, yuusuu,
teellaa, naasuu, aadaa, kkf.
Irra Butaa
Dubbifamtoonni gosa adda addaa lama walitti aananii hiriira keessatti yummuu dhufan irra
butaa jedhamuun beekama. Afaan Oromoo keessatti, dubbifamtoonni gosa adda addaa lama
walitti aananii galuu waan hindandeenyeef sagaleen isaan gidduutti utuu hinbarreeffamin
hafu irra butaa jedhama. Fkn; garba, farda, ilma, korma, qalbii kolfa, mirga, arba, harma, kkf
Deebii Gilgaala 8
A
1. b 7. c
2. c 8. b
3. b 9. b
4. a 10. c
5. b 11. b
6. a 12. d
B. Wixinee gabatee keessatti kenname ka’umsa godhachuun mata duree waa’ee hambaa
seenaa “Holqa Soof Umar” jedhurratti barreeffama keeyyata sadii qabu akka barreessan
taasisuu.
Madaallii
 Barattoonni jechoota sagalee gabaabaa, dheeraa, jabaa, laafaa, hudhaafi irra butaa
qaban hima keessatti sirriitti fayyadamuu isaanii mirkaneeffachuun duubdeebii
kennuu;
20
 Barattoonni gumee kenname fayyadamuun/ waalitti qindeessuun barreessuu danda’uu
isaanii mirkaneessuu,
 Barreeffamni barrattootaa keeyyata sadii kan qabu ta’uu isaa adda baafachuu;
 Barreeffamni isaanii qaamolee barreeffama dheeraa qabaachuu isaa mirkaneessuufi
duubdeebii kennuu.
Barannoo 5. Fayyadama Jechootaa (Wayitii 2)

☞ jechootaafi gaaleewwaniif hiika galumsaa kennuu nidanda’u;
☞ jechootaafi gaaleewwanii kennamaniin hima ijaaruu danda’u.
☞ jechoota waliin deeman bifa saapahneessuutiin barreessuu nidanda’u.
 Barattoonni gilgaala 9 dabtara isaanii irratti akka barreeffatan qajeelchuu;

 Barattoonni hiika jechootaafi gaaleewwanii dhuunfaan akka kennan gochuu;
 Hiika jechootaafi gaaleewwanii kennamaniin hima akka ijaaran jajjabeessuu
 Jechoota waliin deeman bifa saaphaneessuutiin akka barreessan fakkeenya dabalataa
kennuun itti agarsiisuu;
 Hordoffiifi deeggarsa barbaachisu kennuu
Deebii Gilgaala 9
A. 1. d 2. a 3. a 4. c 5. b
B. 1. Aangawootaa mootummaa (Kanneen aangoo /taayitaa) qaban
2. Bakka argama /kuusaa haftee durii
3. Haftee aadaa durii
4. Bakka jireenya (teessoo) mootii
5. Meeshaa lolaa ittiin of irraa qolachuuf oolu
Erga hiika kennanii booda barattoonni jechootaafi gaaleewwan hiikni kennameen himoota
karaa adda addaa ijaaruu danda’u. Kanaafuu barattootaa qajeelchuufi jajjabeessuu malee
deebii isaanii daangessuu miti.
21
1. Nyaate = Waadaa, garaa, quba, laaqana, qalbii, irbuu, bishaan, liqii.....
2. Dhahe = Lafa, maqaa, midhaan, faana, qorra, ....
3. Hambaa = seenaa, aadaa, nyaataa, durii, ....
4. Tajaajila = nyaataa, argachuu, seeraa, dhugaatii, maamiltootaa, .....
5. Wal- jaallachuu, gargaaruu, gorsuu, waamuu, araarfachuu, tumsuu,....
Madaallii
 Jechootaafi gaaleewwaniif hiika galumsaa kennuu danda’uu isaanii mirkaneessuufi

duubdeebii kennuu;
 Jechootaafi gaaleewwanii kennamaniin hima ijaaruu danda’uu isaanii mirkaneessuufi
duubdeebii kennuu;
 Jechoota waliin deeman bifa saapahneessuutiin barreessuu danda’uu isaanii
mirkaneessuufi duubdeebii kennuu;
Barannoo 6. Caasluga (Wayitii 1)
Barannoo kana keessatti barattoonni:
☞ maalummaa ciroo hirkataafi od danda’aa adda baasuu nidanda’u;
☞ akaakuu ciroo hima keeessaa baasuu nidanda’u.
 Ciroo hirkataafi of danda’aa irratti barattootaaf yaadannoofi fakkeenya kennuu;
 Barattoonni hima keessaa akaakuu ciroo akka adda baasan taasisuu;
 Ciroo hirkataafi of danda’aa fayyadamanii himoota akka ijaaran shaalachiisuu;
 Gilgaala 10 keessatti dalagaa kenname dabtara isaanii irratti barreeffatanii deebii isaa
waliin akka dhiyeessan gochuu;
Deebii Gilgaala 10
Ciroo irkataa Ciroo of danda’aa
1. Waan annisaa dhabeef, tabba ba’uu dadhabe.
2. Yoo dheebotte, bishaan dhugi.
3. Erga waraabessi darbee, sareen dutte.
22
4. Yemmuu ani mana barumsaa ga’u, barattoonni daree seenaniiru.
5. Akkuma mana galeen, haadha manaasaa reebe.
6. Yemmuu inni magaalaadhaa galu, namni tokko mana hinjiru.
7. Qorumsa dabree yuunivarsiitii seenullee, barnoota hin xumurre.
8. Osoon dureessa ta’ee, hiyyeessan gargaara.
9. Abbaan iyyatu malee, ollaan hindirmatu.
10. Olka’an malee olka’anii hinfuudhan.
Madaallii
 Maalummaa ciroo hirkataafi ofdanda’aa adda baasuu danda’uu isaanii

mirkaneeffachuun duubdeebii kennuu.
 Akaakuu ciroo hima keeessaa baasuu danda’uu isaanii mirkaneessuufi duubdeebii

kennuu;
Barannoo 7. Afoola (Wayitii 1)

Hibboo
☞ adeemsa hibboo eeganii hibboo taphachuu nidanda’u;
☞ hibboo garagaraaf deebii kennuu nidanda’u;

☞ faayidaa hibboo taphachuun qabu xiinxaluu danda’u.
 Barattoonni fakkii kitaaba barataa irratti dhiyaate jiru ilaalanii akka walitti himan gochuu;
 Gaaffii gilgaala 11 jalatti kennamee jiru irratti daree keessatti akka mariyatan taasisuu;
 Gaaffii gilgaala 12 jala jiru hojii daree akka hojjatan gochuun gidduu isaanii deemuun
hordofuufi qajeelchuu;
 Gilgaala kana yeroo cimdiin hojjatanitti seera hibboo eeganii wal hibbifachuu isaanii
hordofuu;
 Hojiilee barattootaa hordofuufi duubdeebii kennuu.
23
Tapha Hibboo
Hibboo seera itti gaafatamuufi deebi’u niqaba. Inni gaafatu: “Hibboo” yoo jedhu, inni
deebisu: “Hibbakka”/ “Hibib” / “Hiphi” jechuun gaaffii harkaa fuudha. Gaafataan hiibboo
erga gaafateen booda gaafatamaan akka qoratuufi hinqoranneef carraa kennuufi
dhoowwachuuf aboo/ taayitaa qaba. Kunis akkuma hibbicha gaafateen yoo gaafataman akka
hinqaoranne barbaade “hinqorattu; hinsoqattu jedhaan. Haata’uu malee, gaafatamaan dursee
osoo gaafataan hindaangessin “nan qoradha; nan soqadha” yoo jedhe mirga fuulcha (clue)
argachuudha niqabaata. Gaafatamaan yemmuu qoratu akkas jedha, “alamoo mana gala?
Dhahan xiixaa? Muraan dhiigaa?” fi kkf jedha. Gaafataniis, akkuma amala deebiin hibboo
sanaa qabuun qorannaa isaaf deebii kenna. Gaafatamaanis, yoo deebii hibboo kanaa kennuu
wallaale gaafataadhan ni arrabsama. Arrabsoon dura, “gabaa” ykn “biyya naa kenni,” jedhan.
Inni gaafatames, gabaa kennaaf ykn “sii galche, baqsaa dhugi,” jedhaan. Haaluma kanaan
taphatamuun kan itti fufu ta’a.
Deebii gilgaala 11
1. Barattoonni deebii adda addaa kennuu danda’u
2. Erga deebi isaanii harkaa fuutee booda, hibboon galgala galgala kan taphatamu ta’uu itti
himi.
3. Erga debii isaanii harkaa fuute booda, Adeemsi hibboon hordofee taphatamu bakkaa
bakkatti garaagara ta’uu haala armaan gadiin dhiyyeessuun itti himi: Fakkeenya armaan
gadii kenniif:
Gaafataa: Hibboo
Gaafatamaa: Bakka tokko tokkotti Hibbakka
Bakka tokko tokkotti Hiph
Bakka tokko tokkotti Hibib
4. Yoo namni gaafatame deebii sirrii kennuu dadhabe, biyya yookiin lafa naa kenni jedhee
gaafata. Kana booda, gaafatamaan lafa yookiin biyya kenna. Fakkeenyaaf, “Jimmaan siif
kenne” jedha. Inni gaafates “Jimmaan argadhee maalan dhabe! Gama koo shittoo, gama
kee cittoo, Fardi hindannabsuu; kana caalaa si hinarrabsuu” jedhee deebii sirrii itti hima.
Yeroo inni gaafata arrabsoo jalqabu inni gaafatame immoo ‘Dammaan siqabe’ jedhaani.
Barattoonni jalqaba lama lama ta’anii seera hibboo eeguudhaan akka taphatan taasisi. Itti
aansuun, barattoota tokko tokkoon baasii daree guutuu waliin taphachiisuu.
24
5. Barsiisaan/stu deebii barattootaa irraa fuudhuun qajeelchuufi ibsa dabalataa kennun
deggaruun barbaachisaa ta’a.
Deebii gilgaala 12
1. Gemmoo yookiin sunsuma
2. Gaaddidduu
3. Qawwee
4. Qawwee
5. Fal’aana
6. Injiraan mataa
7. Funyaan
8. Jibrii
9. shumburaa
Madaallii
 Barattoonni maalummaa hibboo addaan baasuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;

 Seera hibboo eeganii wal hibbifachuu isaanii addaan baasuu;
 Deebii hibboo barreessuun dareetti dhiyeessuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuufi
duubdeebii kennuu.
25
BOQONNAA SADII: WOYYOOMA NAMAA
(Wayitii 12)
Seensa
Boqonnaa kana keessatti barattoonni barannoowwan ijoo torba jalatti mata dureewwan adda
addaa nibaratu. Jalqaba, barreeffama “Mirga Namoomaafi Mirga Dimookiraasii” jedhu
dhageeffachuun dandeettii dhaggeeffatanii yaada ijoofi callaa akka adda baafatan gochuun
barbaachisaadha. Itti aansuun, dhimma tokkorratti yaada tokko deeggaruufi yaada biroo
immoo mormuun falmii geggeessu. Dubbisa “Woyyooma Namaa” jedhu callisaafi saffisaan
dubbisanii hubachuudhaan gilgaalota adda addaa nihojjatu.
Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti, shaakalli barreeffama madaalchisaa akka

shaakalan dhiyaatee jira. Kanaafuu, kana ka’umsa godhachuun barattoonni barreeffama
madaalchisaa akka barreessan taasisuun barbaachisaadha. Itti fayyadama jechootaa
ilaalchisee, jechoota tishoo hiika isaanii kennuun hima ittiin ijaaruu nishaakalu.
Dabalataanis, maalummaa bamaqaalee hubachuun bamaqaalee iyyaafannoofi akeektuu adda
baasuudhaan hima keessatti fayyadamuu akka shaakalan gochuudha. Dhuma irratti
mammaaksa mammaaksaan nihiiku. Kanaafuu, yaadota barreeffaman tokko tokkoon ilaaluun
itti dhimma bahuun barbaachisaadha.
Bu’aalee Barachuu
Xumura barannoowwan boqonnaa kanaatti barattoonni:
 dhaggeeffachuun yaada ijoofi callaa adda nibafatu;
 dhimma tokkorratti yaada tokko deeggaruun kan biroo immoo mormuun falmii
nigeggeessu;
 dubbisuun ergaa ijoofi callaa barreeffamichaa nihimu;
 gumee kenname fayyadamuun barreeffama dheeraa nibarreessu;
 jechoota tishoof hiika nikennu;
 jechoota tishoon hima ni ijaaru;
 bamaqaalee akeektuufi iyyaaffannoo adda nibaafatu
 mammaaksa mammaaksaan nihiiku;
Qabiyyeewwan
26
3. Dubbisa “Masaraa Kumsaa Morodaa ” (wayitii 3)
Barannoo 1: Dhaggeeffachuu (1)
Barannoo kanaa keessatti barattoonni:
☞ yaada barruu dhaggeeffachuuf deemanii nitilmaamu;

☞ hiika jechootaa nitilmaamu;
☞ yaada ijoofi callaa barruu dhaggeeffatanii himuu nidanda’u.
☞ hubbannoo dubbisa dhaggeeffatan irraa argataniifi muuxannoo duraan
qaban walitti fiduun madaaluu nidanda’u.
Dhaggeeffachuu dura
 Barattoonni fakkii kenname ilaaluun maal dhaggeeffachuuf akka deeman akka

tilmaaman taasisuu.
 Dubbisa dhaggeeffannaaf dhiyaate osoo barattootaaf hindubbisiiniif dura barattoonni
gaafilee 1ffaa irratti akka gareen mariyatan taasisuu,
 Dubbisicha osoo hindhaggeeffatiin dura gaaffilee yeroo dhaggeeffannaa (dabtara)
isaanii irratti akka galgalfatan taasisu.
Deebii gilgaala 1
Shaakala dubbisa duraa kanaaf deebii tokko eeguu hinqabdu.
1. Deebii barattoonni kennan harkaa fuudhi.

2. Barsiisaa/stuu deebii isaanii mara irraa fuudhuu. Bakka barbaachisutti, sirreeffamaafi
tumsa barbaachisu taasisuu;
3. Waanan argachuu qabuun sarbame jechuu ta’uu mala.
4. Barattoonni deebii adda addaa kennuu waan malaniif harkaa fuudhuun bakka
barbaachisutti, deggarsaafi tumsa kennu;
27
5.
a) dorkuu, mulquu
b) kennaa ykn hiree (Kan namoomaafi kan dimokiraasii)
c) nama ta’ee dhalachuu qofaaf kan namani qabu
d) bulchiinsa ummataa
Gahee Barsiisaa/tuu
 wayitaa dhaggeeffannoo waan barattoonni gochuu qaban qajeelfama ifaa kennuu:
- jalqaba yeroo dubbifamuuf qalbiin akka dhaggeeffatan taasisuu,
- lammaffaa yoo dubbbifamuuf dhaggeeffachaa deebii gaaffilee akka barreessan
gochuu,
- sadaffaa yeroo dubbisuufamuuf deebiin isaanii sirrii ta’uufi dhiisuu
mirkaneeffachuu akka qaban itti himuu. `
 Yommuu dubbistuuf, sagalee ol kaasuun bakka barattoonni si arguudandaa’aniifi
dhaga’uu danda’an dhaabbachuun dubbisuufi ijaan to’achuu.
Deebii Gilgaala 2.
1. Dhugaa
2. Mirga uumamaa/ mirga namoomaa
3. Mirgoota namoomaa: mirga lubbuun jiraachuu, afaan ofiin dubbachuu, hojjatanii
jiraachuufi kkf
4. Mirgootni dimookiraasii: Mirga yaada ofii ibsachuu, mirga ijaaramuufi mirga hiriira
nagaa geggeessuu, mirgafiluufi filatamuufi kkf
Mirga Namoomaafi Mirga Dimookiraasii

Dhalli namaa wayyuudha. Namni kamiyyuu uumamaan kabajaa walqixa gonfatee uumame.
Mirgoota dhala namaa wayyuu ta’ee uumamuusaa qofaan argate yoomiyyuu kabajamuufii
qaba. Mirgoonni inni uumamaan argate kunneen mirgoota uumamaa yookiin mirgoota
namoomaa jedhamu. Mirgoonni namoomaa kan namni yookiin mootummaan heeraafi
seeraan namaaf kennu osoo hintaane kan namni kamiyyuu uumamaan argatudha.
Fakkeenyaaf, lubbuun jiraachuun, afaan ofiin dubbachuu, hojjatanii jiraachuufi kkf mirgoota
namoomaati. Mirgoonni adda addaa dhalli namaa uumamaan wayyuu ta’uusaatiin walqixa
gonfate eenyuunuu sarbamuu hinqaban. Kanaaf, mirgoonni kunneen gareewwan hawaasaa
28
hundaaf walqixa kabajamuu qabu. Kana jechuun sanyiin, bifaan, kornayaan, afaaniin,
amantiin, garaagarummaa siyaasaa, qabeenyaafi umuriitiin hindaangeffaman jechuudha.
Ummanni sirna dimookiraatawaa keessa jiraatu marti mirga dimookirasii qaba. Namni tokko
biyyasaa keessatti dhimma hawaasa gosa kamiyyuu keessatti hirmaachuu akka danda’u mirga
guutuu kan kennuuf mirga dimookiraasiiti. Mirgoota dimookiraasii kanneen jedhaman
keessaa mirgi yaada ofii ibsachuu, mirgi ijaaramuufi mirgi hiriira nagaa geggeessuu, mirgi
filuufi filatamuu warra bu’uuraati.
Mirga namoomaafi mirga dimookiraasii gidduu walfakkeenyis garaagarummaanis ni jira.

Gosti lamaanuu mirgoota bu’uuraa dhala namaatiif barbaachisoo ta’uudhaan walfakkaatu.
Haa ta’u malee, mirgi namoomaa uumamaan kan argamu yoo ta’u mirgi dimookiraasii garuu
namni yaadasaa bilisa ta’ee akka ibsatu sirna biyya bulchuun kan kennamudha.
Dhaggeeffachuu booda
 Barattoonni hubannoo dubbisa dhaggeeffatanirraa argatan irratti hundaa’uun gaaffilee
dhaggeeffannaan boodaa barreeffamaan dhuunfaadhaan akka deebisan qajeelfama
ifaa ta’e kennuu.
 Gaaffii gilgaala 3 A irratti kenname jiru dhuunfaan akka hojjataniif jajjabeessuu;
 Gaaffii glilgaaga 3 B ira jiru hiriyoota isaanii waliin cimdiin akka irratti yaada wal
jijjiiran taasisuu.
 Yommuu isaan mariyatan hordofuufi gidduu isaanii deemuun deggaruu.
Deebii Gilgaala 3.
A.
1. Soba
2. Dhugaa
3. Dhugaa
B.
1. Dhalli namaa uumamaan wayyuudha jechuun dhalli namaa uumamaan kabajamaa
ta’ee uumame; jireenya isaa keessattis kabajamee jiraata, waliifis kabaja qaba.
2. Mirgi dimookiraasii namni tokko qabu daangeffamuu nidanda’a. Fakkeenyaaf, badii
hawaasarraan miidhaa geessise, filamuunsaa hawaasa miidha yoo ta’e migi
filatamuusaa mana murtiitiin daangeffamuu danda’a. Mirgoonni dimookiraasii
kanneen biroos akkasuma ta’uu ibsuu qabu.
29
3. Lamaanuu mirgoota bu’uuraa dhala namaatiif barbaachisoo ta’uudhaan walfakkaatu.
Haa ta’u malee, mirgi namoomaa uumamaan kan argamu yoo ta’u mirgi
dimookiraasii garuu namni yaadasaa bilisa ta’ee akka ibsatu sirna biyya bulchuun kan
kennamudha.
Madaallii
 Barattoota gaaffii dhaggeefachuun duraa tilmaamuu danda’uu isaanii adda baasuu;
 Barruu qajeeelcha barsiisotaa irraa dubbifamu dhaggeeffatanii gaaffileef deebii
kennuu isaanii mirkaneeffachuu;
 Dubbisa dhaggeeffatan muuxannoo isaaniin walqabsiisuu isanii mirkaneeffachuufi
duubdeebii kennuu.

☞ seera falmii ittiin geggeeffamu adda nibaasu;

☞ yaada tokko sababaan deggaruun falmii gaggeessuu nidanda’u;
 Barattoonni gaaffile dhiyaatan irratti garreen akka mariyatan taasisuu;

 Barattoota garee lamatti qooduun mata dureewwan kennameef keessaa filatanii akka
falman taasisuu;
 Falmii geggeessuun dura gareen lammanuu dursanii akka qophaa’an yeroo ga’aa
kennuufii;
 Falmii eegaluun dura abbootii murtii sadii ramadii walfalmisiisuu.
Deebii Gilgaala 4
Bakka kanatti barattoonni yaada adda addaa dhiyeessuun waan falmi geggeessaniif, falmii
isaaniirratti hundaa’uun duubdeebiifi tumsa ifaa kennuun barbaachisaadha.
Madaallii
 Seera falmii eeganii falmii geggeessuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;
 Naamusa falmii eeguu isaanii adda baafachuu;
30
 Yaada irratti falmii dhiyeessan sabaabaan deggarruun falmuu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuu.
Woyyooma Namaa
☞ muuxannoo qaban irraa ka’uun ergaa dubbisaa tilmaamuu nidanda’uu;
☞ hiika jechootaafi gaaleewwanii tilmaamuun kennuu nidanda’u;
☞ yaada ijoofi callaa dubbisaa baasuu nidanda’u;
☞ yaada dubbisarraa hubataniifi muuxannoo duraan qabaniin ergaa dubbisichaa
ibsuu nidanda’u;
Dubbisuun Dura
 Gaaffiiwwan gilgaala 5 jalatti kennaman akka deebisaniif beekumsaafi muuxannoo

barattoonni duraan qaban kakaasuu;
 Barattoonni bu’uura beekumsa duraanii irratti hundaa’uun hiika jechootaa akka
tilmaaman taasisuu;
 Gaaffilee yeroo dubbisaa hojjataman dabtara isaanii irratti akka barreeffatan
qajeelchuu;
Deebii Gilgaala 5
Deebiin gaaffilee kanaa tilmaama barattootaatiin addaa adda ta’uu waan danda’uuf waanuma
isaan deebisan harkaa fuudhuun jajjabeessuufi deggarasa bakka barbaachisutti kennuu
Yeroo Dubbisuu
 Barattoonni dubbisa kitaaba isaaniirra jiru dhuunfaan callisaan akka dubbisan

qajeelchuu;
 Dhuunfaafi callisaan dubbisaa gaaffilee gilgaala 6 jala jiran akka hojjatan qajeelchuu;
 Yommuu barattoonni dubbisan daree keessa naanna’uun hojii barattootaa hordofuufi
deeggarsa kennuu;
 Duubdeebii kennuu.
Deebii Gilgaala 6
31
1. Haati ilmaafi intala waan namaa deessuuf wayyuudha. Akkasumas, nyaachistee
obaaste waan nama guddistuuf wayyooma qabdi.
2. Maatii keessatti itti gaafatama mana ijaaruu irraa kaasee hanga diina maatii irraa
eegutti dirqama waan qabuuf kabajaafi ulfina qaba
3. Wayyooma ijoollee dhiiraa ayyaana Taaboree yookiin Ukee jedhamu yoo kabajuufi
kan ijoollee dubaraaf immoo ayyaana Ingiccaa/Qunnii yookiin Ilillii kabajama.
4. Dhiiga buusee qodha kenna. Qodhi kunis, adabbii gorommii torbaati.
Dubbisuun Booda
Gahee Barsiisaa/tuu
 Ajaja kennameef akka hubachuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu,

 Yaadota Gilgaala 7 A jalatti kennamanii jiran dabtara isaanii irratti dhuunfaan
barreeffachuun ergaa isaanii akka walitti firoomsuu danda’aniif hoji manaa kennuu;
 Gilgaala 7 B jalatti kanneen kennamanii jiran gareen akka irratti mariyatanii gabaasan
hojii daree kennuufi yeroo marii isaanii daree keessa naanna’uun hordofuu.
Deebii Gilgaala 7 ‘A’
1. C
2. D
3. A
4. B
Deebii Gilgaala 7 ‘B’
Gaaffileen gilgaala kana jalatti kennaman mareedhaan waan gabbataniif deebii murta’aa kan
barbaadan miti. Kanaafuu, deebii barattootni kennan irraa fuuchuun qajeelchuufi
jajjabeessuun barbaachisaa ta’a.
Madaallii
 Muuxannoo qaban irraa ka’uun gaaffii dubbisaan duraa tilmaamuu danda’uu isaanii
mirkaneessuu;
 Hiika jechootaafi gaaleewwanii kennuu danda’uu isaanii mirkaneessuufi duubdeebii
kennuu;
 Yaada ijoofi callaa dubbisaa baasuu danda’u isaanii mirkaneessuufi duubdeebii
kennuu;
32
 Yaada dubbisarraa hubataniifi muuxannoo duraan qabaniin ergaa dubbisichaa ibsuu
danda’u isaanii mirkaneessuufi duubdeebii kennuu.
Barannoo 4: Barreessuu ( Wayitii 3)
Barreeffama Dheeraa
☞ Gumee qophaa’e irratti hundaa’uun barreeffama dheeraa barreessuu nidanda’u.
 Gumee qophaa’e irratti hundaa’uun keeyyata akka barreessan jajjabeessuu,
 Dhuunfaadhaan barruu keeyyata afur qabu akka barreessan qajeelchuu,
 Keeyyata seensaa eegaluun itti agarsiisuu;
 Yeroo isaan barressssan daree keessa naanna’uun hordofuufi deeggaruu;
 Barattoonni barruu qopheessan akka waliif dubbisan taasisuu;
 Barruun isaan qopheessan qaamolee barruun dheeraan tokko qabaachuu qabu (seensa,
qaamaafi goolaba) qabaachuu isaa hordofuufi duubdeebii kennuu.
Deebii gilgaala 8
Barattoonni gumee kitaabasaaniirratti kennameef irratti hundaa’anii barreeffama dheeraa

keeyyata afur qabu akka barreessan yoo itti himtu kanneen armaan gadii haala gaariin
hubachiisi. Haalli isaan ittiin barreessuu qabanis:
Mata-duree barreeffamasaanii “Bosona” ta’uu
Keeyyata 1ffa- Seensa
keeyyata 2ffaafi 3ffaa – Qaama
keeyyata 4ffaa –Goolaba/gudunfaa
Madaallii
 Gumee qophaa’e irratti hundaa’uun barreeffama dheeraa barreessuu danda’uuu isaanii

mirkaneeffachuu;
 Fakkeenya kennamee hordofuun barruu keeyyata madaalchisaa qabu barreessuu
danda’uu isaanii mirkaneeffachuufi duubdeebii kennuu
33
Barannoo 5: Fayyadama Jechootaa (wayitii 1)
☞ jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika isaanii nibarreessu.

☞ jechoota tishoo ijaaruu nidanda’u;
☞ jechoota tishoo fayyadamuun himoota ijaaruu nidanda’u;
 Hiika jechoota dubbisa keessaa bahanii akka jennan gochuu,

 Jechoota kennaman akka tisheessan fakkeenya kennuun itti agarsiisuu;
 Jechoota tishoo kennamaniif hiika isaanii akka kennan taasisuu;
 Jechoota tishoo kennamaniin himoota akka ijaaran jajjabeessuu,
 Daree keessa naanna’uun hojii barattootaa to’achuu, qajeelchuufi jajjabeessuu,
Barsiisaa/tuu.
Jechi tishoon jechoota hiika garagaraa qaban walitti fiduun kan ijaaramu ta’uu barattoota
hubachiisi. Jechoota lamarraa ijaaramus jecha tokko ta’uu hubachiisi. Itti aansuun, jechoota
tishoo kennamaniin hima akka ijaaran itti himi. Akkasumas, jechoonni tishoo garee
jechootaa maqaafi maqaa, maqaafi maqibsa, durduubeefi maqibsa, maqaafi gochimaafi k.k.f
irraa ijaaramuu isaa hubachiisi.
Fkn:
Garaa + jabaataa = Gara jabeessa
Qotuu + buluu = qole bulaa
Gidduu+galuu = Giddugaleessa
Deebii Gilgaala 9
A. 1. dhaane 2. beenyaa 3. kabaja 4. rukutuu 5. qopheeffamee

B. 1. Sardiida
2. Mataduree
3. Rogsadee
4. Qofa galeessa
5. Harka qalleessa
34
6. Sablammii
7. Gara jabeessa
C. Barattoonni himoota akkaataa adda addaatiin ijaaruu danda’u.
Madaallii
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika isaanii barreessuuu danda’uu isaanii

mirkaneeffachuu;
 Jechoota tishoo ijaaruu danda’uu isaanii mirkaneessuu;
 Jechoota tishoo hiika kennaniiin himoota ijaaruu danda’uu isaanii mirkaneessuufi
duubdeebii kennuu.
Barannoo 6: Caasluga (Wayitii 1)
☞ maalummaa bamaqaalee akeektuufi iyyaafannoo adda nibaasu;

☞ himoota keessaa bamaqaalee akeektuufi iyyaafannoo addaan nibaasu;
 Maalummaa bamaqaaleeakeektuufi iyyaafannoo irratti ibsa gahaa kennuu,
 Fakkeenya kennamee irratti hundaa’uun hojii daree kennuun gilgaalota shaakalsiisuu,
 Bamaqaalee akeektuufi iyyaafannoo akka addaa baasan gochuu,
Deebii Gilgaala 10
Bamaqaalee akeektuu Bamaqaalee iyyaafannoo

Kana Eenyu
Kunneen Eessatti
Kanneen Eenyuuf
Sunneen Yoom
sanneen Eessa
san Maaliif
sun Maal
Kun
Kuunnoo
Madaallii
35
 Himoota keessatti bamaqaalee akeektuufi iyyaafannoo addaan baasuu danda’uu
isaanii mirkaneeffachuu;
 Bamaqaalee akeektuufi iyyaafannoo himoota keessatti fayyadamuu danda’uu isaanii
Barannoo 7: Afoola (Wayitii 2)
☞ akaakuu afoolaa keessaa mammaaksi maal akka ta’e nibaasu;

☞ mammaaksa mammaaksaan hiikuu nidanda’u;
☞ ergaa mammaaksota yoomeessa adda addaa keessatti adda nibaafatu.
Gahee barsiisaa/tuu
☞ Maalummaa mammaaksaa ilaalchisee ibsa dabalataa kennuu;

☞ Faayidaa mammaaksi dubbii keessatti qabu akka hubatan taasisuu;
☞ Mammaaksota hiika isaaniitiin akka walitti firoomsuu danda’an gochuu;
☞ Hojiilee barattootaa hordofuun jajjabeessuu.
Mammaaksa
Mammaaksi dame afoolaa keessaa isa tokko. Mammaaksi qabeenya ummataa umrii dheeraa
qabuufi kan seenaa dhala namaa keessatti labata adda addaarraa walitti qabameedha.
Fakkeenyaaf, namoonni miira walii kakaasuuf, wal ceepha`uuf, walgorsuuf, jajjabeessuufi
k.k.f mammaaksatti fayyadamu. Mammaaksi yaadawwan adda addaa hawaasaan himoota
gaggabaaboofi jechoota filatamootti fayyadamuun dabarsa.
Deebii Gilgaala 11
A.
1. C 2 E 3.B 4.D 5.A
B.
Barsiisa/tu! Barattoonni hiika mammaaksa kennamanii maatiisaanii gaafatanii haa fidan.

Mammaaksonni hiika walfakkaatu qaban hedduutu jiru. Kanaaf, deebiin kanneen armaan
gaditti kennaman qofa akka hintaane hubadhu. Barattoonni mammaaksota deebii ta’an
hedduu fidanii dhufuu akka danda’an hindagatin.
1. Kaatan kutaa uffatan
36
Waa cabsan waa cobsan
Aaran aarfatan
2. Namni bo’oo kutaniif mo’oo nama kuta
Namni dhadhaa afaan kaa’an dhagaa afaan nama kaa’a.
3. Kirriin walgargaartee arba hiiti.
Mixiin walqabattee laga ceeti.
Coonceen walitti dhuftee laga taati.
4. Foontu fooniif rifata
Manni aarteef osoo hintaane aanteef goru.
Hidda malee xannachi hindhiigu.
5. Walfakkaattiin walbarbaaddi.
Cidha daljeessaa daljeessatu dhaqa
Tortortuun farsoo naqnaan samtuun kajeellaa dhaqxe.
6. Iji waan har’aa ilaalu isa boriif jaamaadha.
7. Malaan bishaan waadu.
8. Akkeessaa obbo guddaa waraabettiin aaddi.
9. Ija silaayyuu boossu andaarri waalluun dha’ee cabsa.
Sa’a ganni ajjeese bonni maqaa fuudhe.
10. Namni waan jedhe haa jedhuu garaan nattii achi haa jedhu.
Madaallii
 Akaakuu afoolaa keessaa mammaaksi maal akka ta’e adda baafachuu isaanii
mirkaneessuu;
 Faayidaa mammaaksi dubbii keessatti qabu addaan baasuu danada’uu isaanii
mirkaneeffachuu;
 Mammaaksa mammaaksaan hiikuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuun duubdeebii
kennuu;
37
 Ergaa mammaaksota yoomeessa adda addaa keessatti adda baafachuu danda’uu
isaanii mirkaneeffachuun duubdeebii kennuu.
BOQONNAA AFUR: SEENESSOO GABAABAA

(Wayitii 12)
Seensa
addaa nibaratu. Jalqaba, seenessa “Seera Mootii Hamoraabii” jedhu dhageeffachuun
dandeettii dhaggeeffatanii waan hubatan keessaa yaada ijoofi callaa baasanii nihimu. Itti
aansuun, duraa duuba gochi tokko itti raawwatamu irratti qajeelfama waliif kennuun
haasawaa nitaasisu. Akkasumas, dubbisa “Fardi keenyas halkan kunis rimeessa” jedhu
dubbisuun gilgaalota adda addaa nihojjetu.
Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti shaakalli barreeffama dhiyaate keessatti

walqabsiistota fayyadamuun bakka duwwaa keeyyatichaa guutuu taasisu. Itti fayyadama
jechootaa keessatti , hiika jechoota baratamoo himoota keessatti galchuudhaan guutuu
taasissu. Jechamoota adda addaatiif hiika kennu nidanda’u. Dabalataanis, maalummaa fufii
adda baasuudhaan qaamolee jechaa (hundee, fufii, utubaa) adda baasuun niagarsiisu.
barbaachisaadha.
Bu’aalee Barachuu
 barruu dubbifamu dhaggeeffachaa jecha/gaalee hafe niguutu;
 seenessa dhgeeffatan keessaa yaada ijoofi callaa nihimu;
 seenessa dhiyaate dhaggeeffachuun kan biroo niseenessu;
 durdurii dubbisan keessaa yaada ijoo nibaasta;
 duraa duuba gochi tokko itti raawwatamu irratti qajeelfama nikennu;
 walqabsiiftota barreeffama keessatti nifayyadamu;
 caaccuulee seenessoo gabaabaa nitarreessu;
 hiika jechoota baratamoo hintaanee nibsu;
 jechamoota adda addaatiif hiika nikennu;
 hundeefi fufii jecha keessaa nibaasu.
38
Qabiyyeewwan
3. Dubbisuu “Fardi Keenyas Halkan Kunis Rimeessa ” (wayitii 4)
Barannoo 1: Dhaggeeffachuu (Wayitii 1)
☞ barruu dubbifamuuf dhaaggeeffachuun dura waan dhaggeeffachuuf deeman

tilmaamuu nidanda’u;
☞ barruu dubbifamuuf dhaggeeffachaa jecha/gaalee hir’ate guutuu nidanda’u;
☞ seenessa dhaggeeffatanii ergaa callaafi ijoo isaa himuu nidanda’u;
☞ seenessoo dhaggeeffachuun seenessoo walfakkaatu kan biroo seenessuu
nidanda’u.
Dhaggeeffachuu Dura
 Barattoonni dubbisa dhaggeeffachuun dura gaaffilee kennamuuf irratti akka mariyatan

taasisuu;
 Beekumsa duraan qaban akka maddisiisan jajjabeessuuu,
qajeelchuu.
 Dhaggeeffachuuf akka of qopheessan taasisuu.
Gilgaala 1: Deebii Gaaffilee Dhaggeeffannaan Duraa
Barattoonni gaaffilee sadanuu muuxannoo isaniirraa waan deebisaniif deebiin isaan kennan
harkaa fuudha. Gaffiileen kunniin barattoonni dubbisa dhaggeeffachuuf deemaniif isaan
qopheessa.
 Gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu hojjachaa akka dhaggeeffatan itti himuu;
39
 Dubbisa dhaggeeffannaa, Seera Mootii Hamoraabii jedhu gabatee irratti barreessuu
 Dubbisicha suutaafi sagalee olkaasuun dubbisuu;
 Dubbisicha jalqaba sagalee olkaasuun saffisaan dubbisuu, yeroo lammaffaa sagalee
olkaasuun suuta dubbisuufi yeroo xumuraatiif sagalee olkaasuun dubbisuu,
 Yeroo dubbistuuf bakka barattoota hunda arguu dandeessuufi sagaleen kee
dhagaam’uu danda’u dhaabbachuun dubbisuu;
 Barattoonni dubbisicha dhaggeeffachaa gaaffilee gilgaala 2 jalatti kennaman hojjechaa
jiraachuu isaanii adda baafachuuf, osoo dubbistuu ijaan to’achuu,
Deebii gilgaala 2.
1. Waaqa
2. Dhaloota kiristoos dura bara 2100
3. dhagna qabaa (Kittaannaa), qacceen reebamuufi ibiddaan gubamuu
4. dhugaa
5. Misoopotaamiyaa
Seera Mootii Hamoraabii

Seerri mootii Hamoraabii durii, haala jireenya waa’ee namoota Misoopotaamiyaa
odeeffannoo hedduu agarsiisa ture. Inni jalqabaa dhaloota Kiristoos dura bara 2100 kan
tumamedha. Haata’u malee, akkuma namoota seera jalqabaa tumanii, taayitaa “Waaqa biraan
argadhe” jedhee yaaduudhaan akka seera tumee fi seerrisaa kunis seera ittiin bulmaataa fi
seera afaan biyya sanaatiif haqa fidu, achumaanis haala jireenya namoota Misoopotaamiyaa
guddisuuf kan tumame ture jedhama. Seerri Hamoraabii seera warra Hibiruurratti kan
dhiibbaa hinqabne haafakkaatu iyyuu malee seera Moozaaykii warra Hibiruurratti dhiibbaa
fideera jedhamuun amanama.
Seerri Hamoraabii adabbiiwwan akka dhagna qabaa (Kittaannaa), qacceen reebamufi

ibiddaan gubamuu of keessaa qaba. Biyyoota Giddugala Bahaa tokko tokko keessatti
adabbiiwwan kanneen dhimma itti bahamu. Adabbiiwwan kunneen haa ammaataniyyuu
malee itti gaafatamummaa fi haqaan kan guutanidha jedhamuun amanama. Hamoraabiin gara
dhumasaarra guutummaadhaan uummata Misoopotaamiyaa hanga danda’ametti ilaalcha
tokkoon bulchuufi tokkummaadhaan akka jiraatanii walitti dhufeenya isaanii to’achuuf
fayyadaa ture jedhama.
40
 Yaada dhaggeeffatan muuxannoo duraan qabanirratti hundaa’uun akka yaada kennan
taasiisuu,
 Barattoonni miiltoo isaanii waliin ta’uun akka hojjatan gochuu,
 Bakka barbaachisuutti deeggersa kennuu,
 Barattoonni hojjatanii yeroo xumuran akka dareef gabaasan taasisuu,
 duubdeebii barattootaaf kennuufi jajjabeessuu.
Deebii Gilgaala 3
1. Barattoonni yaada dhuunfaa isaanii akka kennaniif kan dhiyaate, kanaaf deebii jala
murame kennuun barbachisaa miti.
2. Sirna Gadaa keessatti mirga seera tumuu kan qabu…
3. Gaaffii kanaaf deebii jala murame kennuun hinbarbaachisu. Barattoonnii waan
dhaggeeffataniin walqabsiisuun odeeffannoo dubbisa keessatti hinkennamiin ala
deemanii kan Sirna Gadaa wajjin wal bira qabuun akka waa xiinxalan jajjabeessuudha.
Madaallii
 Barruu dubbifamuuf dhaaggeeffachuun dura waan dhaggeeffachuuf deeman

tilmaamuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;
 Barruu dubbifamuuf dhaggeeffachaa jecha/gaalee hir’ate guutuu danda’uu isaanii
mirkaneessuu;
 Seenessa dhaggeeffatanii ergaa callaafi ijoo isaa himuu danda’uu isaanii
mirkaneessuu;
 Seenessoo dhaggeeffachuun seenessoo walfakkaatu kan biroo seenessuu danda’uu
☞ gocha tokko raawwachuuf qajeelfama waliif kennuu nidanda’u.

☞ qajeelfama kennamu hordofuudhaan duraa duuba gochaa eeganii akkaataa itti
waa hojjatamu himuu danda’u.
 Barattoonni gocha tokko raawwachuuf qajeelfama akka waliif kennan gochuu;
41
 Qajeelfama kennamu hordofuun duraa duuba gochaa eeganii akka himuu danda’an
jajjabeessuu;
 Duraa duuba bunni ittiin danfifamu irratti barattoonni wanta gareedhaan irratti waliif
galan dareef akka dhiyeessan taasisuu
 Haala qabatamaa naannoo isaanii irratti hundaa’uun duraa duuba gochi tokko itti
raawwatamu irratti qajeelfama akka waliif kennan taasisuu.
Deebii gilgaala 4
Barsiisa/tu! Barattoonni qajalfama shiroo itti hojjatamu kan kitaaba barataarratti kenname
hordofuun qajeelfama bunaa danfisuu afaaniin akka keennan taasisi.
Madaallii
 Gocha tokko raawwachuuf qajeelfama waliif kennuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;.

 Qajeelfama kennamu hordofuudhaan duraa duuba gochaa eeganii akkaataa itti waa
hojjatamu himuu danda’uu isaanii hordofuufi mirkaneeffachuu.
Fardi Keenyas Halkan Kunis Rimeessa

☞ dubbisuun dura waa’ee waan dubbisuuf deemanii muuxanno qabanirraa

ka’uun tilmaamuu nidanda’u;
☞ hiika jechoota adda addaa nitilmaamu;
☞ durdurii dhiyaate dubbisuun ergaa ijo isaa ibsuu nidanda’u;
☞ caaccuulee durdurii dubbisan keessa jiran baasanii nihimu.
Dubbisuun Dura
 Barattoonni gaaffilee dubbisa duraatiif dhiyaatan irratti gareen mariyachuun akka

tilmaaman taasisuu.
 Jechoota kennamaniif hiika isaani akka tilmaaman gochuu;
 Gaaffilee yeroo dubbisaa hojjataman dabtara isaanii irratti akka barreeffataniifi hubatan
gochuu
 Gaaffilee yeroo dubbisuu hojatamaniif akka of qopheessan gochuu.
Deebii Gilgaala. 5
42
Gaaffileen 1ffaafi 2ffaan kun barattoonni muuxannoofi beekumsa duraan qaban gara mata
durichaatti akka fidan gargaaruuf qopha’aan. Kanaaf deebii barattoonni kennan hunda akka
deebiitti fudhachuutu barbachisa.
3. hiika jechoota kennamanii tilmaamuun akka kennan taasisuun deebii isaanii harkaa
fuudhi.
Yaadannoo
Durduriin akaakuu afoolaa keessaa isa guddaadha. Akkuma maqaa isaa irraa hubatamutti,
durduriin gochaafi ta’iiwwan bara durii seenessuun kan nama mil’achiisudha. Ta’iiwwan
kunniin immoo qabatamaan kan raawwataman ta’uu dhiisuu danda’u. Durduriin
qooddattoota (“characters”), sabseena (”plot”) durdurichaa ceesisan of kessaa kan qabu
yoota’u, qooddattoonni kunniinis nama yookan bineensota ta’uu danda’u.
Yoomessi durdurii bara durii haa ta’u malee ergaan inni dabarsu ammallee hawaasummaa
keessattis nicalaqqisa. Fakkeenyaaf, gamnummaa/ gowwummaa, yookiin doqnummaan dur
ture dhala namaa si’anaa birattis nimul’ata jechuudha.
Yeroo Dubbisuu
 Dubbisicha xiyyeeffannoon dubbisaa gaaffilee dhiyaataniif deebii akka kennan
qajeelfama ifa ta’e kennuu,
 Dhuunfaafi callisaan dubbisaa gaaffilee gilgaala 6 jalaa dabtara isaaniirratti barreeffatan
dubbisaa akka deebisan gochuu.
 Barattoonni gaaffilee yeroo dubbisuu hojjataniif deebiiwwan kennan hiriyaa isaanii
waliin akka walbira qabanii ilaalan qajeelchuu.
Gilgaala 6 Deebii
1. Gara- jabessa waan tureefi namoota waamee waan humana isaaniiti ol ta’e akka
hojjatan yookiin waan lafarratti hin uumamne akka isaan fidan waan gaafataa tureef
2. Mataa buuse/nigadde.
3. Gaangee morma lamaa
4. Fuula baduu isaatiifi irbaata hinnyaadu jechuu isaatiin hubatte.
Dubbisuun Boodaa
 Durdurii dubbisanirratti hundaa’uun gaaffilee gilgaala 7 A, jalatti dhiyaatanii dhuunfaan
akka hojjatan hojii manaa kennuun soroorsuu;
43
 Durduriirratti hundaa’uun gaaffilee gilgaala 7 B, jalatti dhiyaatanii gareen akka irratti
mariyatan gochuun; yommuu isaan mariyatan gidduu isaanii deddeemuun hordofuufi
deeggaruu;
 Caaccuulee seenessa durdurii dhiyaate keessatti argaman akka himan gochuu,
 Gaaffilee haaluma dubbisicharratti hundaa’uun akka hojjatan taasisuu;

Deebii Gilgaala 7 A
1. Soba
2. Soba
3. Soba
4. Dhugaa
5. Dhugaa
Deebii Gilgaala 7 B
Deebii Gaaffii
Deebii gaaffiiwwan 1,2,3,6fi 7 barattoonni mariidhaan yaada wal jijjiiruun kan deebisan
ta’a. Kanaafuu, barattoonni yaada waljijjiiruun akka ibsan gochuun barbaachisaa ta’a.
4, Yoomessi isaa: bara durii ta’ee naannoo motichi oduu durichaa keessatti dhiyaate
jiraachaa tureedha.... barattoonni karaa adda addaa ibsuu danda’u.
5, Qooddattoonni isaa: Mooticha, namticha waamameefi haadha manaa isaati.
Madaallii
 Deebii gaaffilee dubbisa duraa tilmaamu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;

 Hiika jechoota adda addaa tilmaamuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;
 Durdurii dhiyaate dubbisuun ergaa isaa ibsuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;
 Caaccuulee seenessa durdurii keessa jiru baasanii himuu danda’uu isaanii
Barannoo 4: Barreessuu (Wayitii 2)
☞ Walqabsiiftota gabatee keessatti kennaman fayyadamuun bakka duwwaatti

galchuun yaada himootaa guutuu taasisu.
44
 Barattoonni gaaffii gilgaala 8 irratti dhiyaate dabtara isaanii irratti akka barreessan
gochuu,
 Walqabsiistota gabatee keessatti kennamaniin bakka duwwaa keeyyata keessaa hanqate
akka guutan taasisuu,
 Deebii barattootaatiif yaaddeebii kennuu,
Deebii Gilgaala 8
Baaccuun barattuu cimtuudha. Hojiiwwan guyyaa guyyaatti dalagdu hunda karooraafi
sagantaadhaan raawwatti. Akkuma mana barumsaatii galteen laaqana ishii nyaatti. Itti
aansuun , hojmaneefi abbaltii kennameef hojjetti. Erga isa xumurteen booda, hojii mana
keessaa maatiishii gargaarti. Yemmuu yeroon irbaataa ga’us, irbaata ofii nyaachuudhaan
qo’achuu eegalti. Waan guyyaa mana barumsaatti baratte hunda keessa deebi’uun osoo
hindubbisin gara hirribaa hindhaqxu. Yemmuu bari’us, dabtara, kitaabaafi qalama ishee osoo
hinqixeeffatin ciree hin yaattu. Mana barnootaattis barnoota ishee sirnaan hordofti.
Akkasumas, waan isheef hingalle hiriyoota ishee yookiin barsiisota gaafatti malee callistee
bira hindarbitu. Haadhaafi abbaa ishee gonkumaa hinmufachiistu. Galgala galgala buna
yookiin shaayii danfistee dhiyeessitiif. Walumaagalatti, Baaccuun barnootashee sirriitti waan
qo’attuuf yeroo hunda tokkoffaa bahuudhaan badhaafamti.
Walqabsiistota
Walqabsiistonni jecha/gaalee jechaafi jecha, ykn gaaleefi gaalee ykn ciroofi ciroofi kkf kan
walqabsiisanidha.
Fkn: Tolaan hoolaafi re’ee bite.
Ati marqaa moo buddeena jaallatta?
Himoota armaan olii keessatti ‘-fi’n hoolaafi re’ee kan walqabsiise yoo ta’u, 'moo'n immoo
marqaafi buddeena keessaa kam akka filatamu agarsiisa.
Madaallii
 Barattoonni walqabsiistota sirrii ta’aniin guutuu danda’uu isaanii murkaneeffachuu;

 Hojiilee barattootaa saroorsuufi duubdeebii kennuu.
Barannoo 5: Fayyadama Jechootaa (Wayitii 2)
☞ jechoota baratamoo hintaane fayyadamuun bakka duwwaa guutuu danda’u.

☞ jechamoota dubbisa keessaa bahaniif hiika isaanii kennuu nidaanda’u.
45
 Barattoonni gaaffilee gilgaala 9 Afi B jalatti dhiyaatan dabtara isaanii irratti akka
 Jechoota kennaman fayyadamuun bakka duwwaa akka guutan taasisuu.
 Jechamoota dubbisa keessaa bahaniif hiika isaanii akka barreessan gochuu,
 Deebii barattoonni kennan hordofuufi qajeelchuu,
 Deebii barattootaa duubdeebii kennuu,
Deebii gilgaala 9 A
1. Tolasaan gunfura mataa isaa filachuun sirba dhaquuf qopha’ee jira.
2. Guyyaa aduun natti dhihee mukarra bule sana, leenci tokko dhufee mukan ani irra bule
jala suufee deeme.
3. Daa’imman Ardii Afrikaa baay’een isaanii hojii dadhabsiisaa irratti bobba’anii jiru.
4. Yemmuu ijoollee turre, sibiila ciccitaafi qiracii walitti qabnee taphataa turre.
5. Namoonni durii huccuu dhahuun ofiis ta'ee daa’imman isaanis daara baasu.
Deebii gilgaala 9 B
Lk. Jechamoota Hiika ykn ergaa isaanii
Fkn. Gara- jabeessa Hamaa,
1 Mataa buusuu Gadduu
2 Fuula baduu Gadduu, dhiphachuu…
3 Quba qabaachuu Keessa beekuu
4 Garaa dhokfachuu Himuu diduu,
5 Gurra kennuu Dhaggeeffachuu, caqasuu,
6 Lafti ittiin cituu Baay’ee rifachuu, na’uu
7 Miila dheereffachuu Fagaatee deemuu
Madaallii
 Jechoota kennamaniin bakka duwwaa guutuu danda’uu isaanii mirkaneessuufi

duubdeebii kennuu;
 Jechamoota adda addaatiif hiika kennuu isaanii mirkaneessuufi duubdeebii kennuu.
46
☞ maalummaa fufii adda baasanii himuu nidanda’u;

☞ fufiilee duraafi boodaa jechootarraa adda baasuun agarsiisuu nidanda’u;
☞ hundee jechaa adda baasuun barreessuu nidanda’u.
 Barattoonni maalummaafi akaakkuu fufiilee akka hubatan fakkeenya kennaameefi kan

birroo dabaluun itti agarsiisuu;
 Fufii irratti yaadannoofi ibsa barattootaaf kennuu;
 Fufiin duraafi boodaa jechootarratti akkamitti akka maxxananii jiran shaakala adda
aaddaa kennuun hubachiisuu;
 Hundee jechaa fakkeenya kennuun hubachiisuu
 Gaaffilee gilgaala 10 A fi B jala jiru dabtara isaanii irratti kennamee jiru hojii manaa isaa
akka hojjatan gochuu;
 Deebii barattotaaf duubdeebii kennuu.
Fufiilee (Maxxantoota)
Afaan Oromoo keessatti fufiileen (maxxantoonni) jechootatti fufamuudhaan ykn
maxxanuudhaan waan adda addaa agarsiisu. Fufiileen (Maxxantoonni) tokko tokko jecha
duratti yoo maxxanan hedduun isaanii immoo jecha boodatti maxxanuun galu. Qorannoo
hanga ammaatti taasifameen Afaan Oromoo keessa fufiin (maxxantuun) gidduu hinargamne.
Fufii boodaa (Maxxantuu boodaa)
Fkn. - Saree = saroota
- Hoolaa = hoolota
- Sangaa = sangoota
- Beekaa = beektota
Jechoota armaan olii keessatti fufiileen ykn maxxantoonni gurraacheffamanii barreeffaman

maxxantoota heddummina/baay’ina agarsiisanidha. Fufii ykn maxxantoota boodaa jedhamu.
Fufii (Maxxantuu duraa)
47
Afaan Oromoo keessatti maxxantoonni tokko tokko jecha dura galuun (jechatti fufamuun)
irra deddeebii ykn tajaajila kan biroo agarsiisu
Fkn.
Mure __mummure
Cabe __caccabe
Bade___babbade
Fufii ykn maxxntoota maqaaleen bakka matimaatti yommuu argaman maxxanfatan:
Afaan Oromoo keessatti maqaaleen hima keessatti bakka matimaatti yommuu galan amala
qabanirratti hundaa’uun maxxantoota –n, -ni ykn –i maxxanfachuu danda’u.
Fkn.
Magarsaan biqiltuu dhaabe.
Namni weerara vaayiresii koronaarraa of eeguu qaba.
Arbi baala nyaaata.
Deebii Gilgaala 10 A
1. did – diimaa 2. Jabbii- lee 3. Hin-dhufu 4. ni-deemu 5. du-dubbate
6.nam-ummaa 7. ijooll-ummaa 8. saa-wwan 9. gu-guddaa 10. wal-utubuu
Deebii Gilgaala 10 B
1. nyaat- 2. qal- 3. bar- 4. qar- 5. fiig-
Madaallii
☞ Maalummaa fufii adda baasanii himuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;

☞ Fufiilee adda addaa qoqqoodanii agarsiisuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuufi
duubdeebii kennuu;
☞ Hundee jechaa adda baasuu danda’uu isaanii mirkaaneessuu.
48
BOQONNAA SHAN: BAAY’INA UMMATAA
(Wayitii 9)
Seensa
addaa nibaratu. Jalqaba, barreeffama “Baay’ina Ummata Itoophiyaa” jedhu
dhaggeeffachuun yaada ijoofi callaa barreeffamicha nimadaalu. Itti aansuun, muuxannoo
isaanii dubbisichanan walqabsiisuun dhimma baay’ina uummataa irratti maree nitaasisu.
Sanaan booda, dubbisa “Baay’ina Ummataafi Dhiibbaa Isaa” jedhu callisaafi saffisaan
dubbisanii gilgaalota hojjachuudhaan sababaafi bu’aa addaan baasanii ni’agarsiisu.
Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti shaakalli barreeffama seenessaa nibarreessu. Itti
fayyadama jechootaa jalatti, hiika jechamootni galumsa keessatti qaban nikennu.
Dabalataanis, maalummaafi hiika gochimoota hafoofi darboo irratti hubachuun gilgaalta adda
addaa nihojjetu. Kanaafuu, yaadota barreeffaman tokko tokkoon ilaaluun itti dhimma bahuun
barbaachisaadha.
Bu’aalee barachuu
Xumura boqonnaa kanaatti, barattoonni:
 dubbisicha dhaggeeffachuun yaada ijoofi callaa barreeffamicha nihimu;
 muuxannoo ofiin walqabsiisuun oddeeffannoo dubbisa keessa hinjirre nibaasu;
 xiyyeeffannaan dubbisuun sababaafi bu’aa addaan nibaasu;
 barreeffama seenessaa nibarressu;
 jechamootaaf hiika galumsaa nikennu;
 gochima hafoofi darboo addaan nibaafatu.
Qabiyyeewwan
3. Dubbisuu “Baay’ina Ummataafi Dhiibbaa Isaa” (wayitii 2)
49
Barannoo 1: Dhaggeeffachuu (wayitii 1)
☞ barruu dubbifamuuf dhaggeeffachuun dura deebii gaaffilee nitilmaamu;

☞ hiika jechootaa nitilmaamu;
☞ xiyyeeffannoon dhaggeeffachuun yaada callaafi ijoo isaa nihimu;
Dhaggeeffachuu Dura
 Barattoonni dubbisa dhaggeeffachuun dura mata duree dhiyaate irratti akka yaada
kennan gochuu;
 Beekumsa duraan qaban akka maddisiisan taasisuu;
 Hiika jechootaa akka tilmaaman taasisuu;
 Gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu hojjataman hojjachuuf gabatee dhiyaatee jiru dabtara
isaanii irratti akka barreeffataniifi hubatan qajeelchuu;
 Mata duree waan dhaggeeffachuuf deemanii gabatee gurraacha irratti barreessuu.
Deebii Gilgaala 1
Gaaffilee gilgaala 1 jala jiran barattoonni dhunfaan afaaniin akka deebisan cimdiin deebii
gaaffilee nita’a jedhanii waan yaadan akka walitti himan taasisuun hojjachiisuun
nidanda’ama. Kaayyoon shaakala kanaa muuxannoo barattootaa kakaasuun barreeffama
dubbifamuuf si’aa’inaan akka dhageeffatan gochuu waan ta’eef gaaffileef deebii barattoonni
kennan harkaa fuudhuu malee kun sirriidha; kun ammoo, dogoggora jechuun hinbarbaachisu.
 Barattootaaf ajaja ifa ta’e kennuu,
 Dubbisa dhaggeeffannaa, Baay’ina Ummata Itoophiyaa jedhu suutaafi sagalee
olkaasuun dubbisuu,
 Barattoonni dubbisa dhageeffachaa odeeffannoo gabatee keessatti guutamuu qabu
akka guutan qajeelchuu;
 Jalqaba, dubbissicha saagalee olkaasuun dubbisuun barattoonni callisaan akka
dhaggeeffatan gochuu;
50
 Yeroo lammaffaa suutaa jechaa dubbisuun barattoonni deebii guutaa akka
dhaggeeffatan qajeelchuu;
 Yeroo sadaffaa suuta duubisuun barattoonni deebii isaanii akka mirkaneeffatan
taasisuu.
Deebii Gilgaala 2
Guddina ummata Itoophiyaa
Bara Baay'ina (miliyoonaan)
1984 42.6
2007 73.5
2021 118
2060 210
Dabalinsa ummataa
Bara Dhibeentaa (%)
1984 – 2007 72.5
2007 – 2021 60.5
2021 – 2060 Dachaan
Waggaa waggaan 2.5
Dubbisa
Baay’ina Ummata Itoophiyaa

Itoophiyaan biyyoota guddina ummataa ariifataa qaban keessaa ishee tokko. Akka ragaa
lakkoofsa ummataa bara 1984 yeroo jalqabaaf geggeeffametti baay’inni ummata Itoophiyaa
miliyoona 42.6 ture. Qorannoo walfakkaataa bara 2007 adeemsifameen lakkoofsi kun gara
miliyoona 73.5 guddateera. Dhuma bara 2021tti ammoo, baay’inni lakkoofsa ummata
Itoophiyaa miliyoona 118 ta’a jedhame tilmaamama. Bara 1984 – 2007 baay’inni ummataa
72.5% kan dabale yoo ta’u bara 2007 – 2021ti ammoo, 60.5% dabaleera. Kuniis wagga
waggaan lakkoofsi ummataa giddugalaan 2.5% fi isaa oliin guddachaa jiraachuu agarsiisa.
Haala kanaan yoo itti fufe, baay’inni ummata Itoophiyaa waggaa 30 booda jechuuniis bara
2060tti dachaan dabaluun miliyoona 210 ta’a jedhamee tilmaamama.
Guddinni ummata biyya tokkoo wantoota afur irratti hunda’a. Isaaniis dhalata, du’a,
godaansa alarrraa gara biyyaatti godhamamuufi godaansa biyyarraa gara biyya biraatti
taasifamuudha. Haala qabatamaa biyya keenyaatiin baay’ina ummataatiif sababoonni ijoon
garaagarummaa dhalataafi du’a jidduu jiruudha. Kana jechuun, lakkoofsi namoota waggaa
51
tokko keessatti dhalatanii namoota bara sana keessa du’an wajjiin walbira qabamee yoo
ilaalame harka guddaan caala jechuudha. Fakkeenyaf, bara 2020 keessa giddugaleessaan
guyyaatti namoonni 10,500 yoo dhalatan namoonni 2250 ammoo du’aan boqataniiru. Kuniis
guyyaatti namoonni dhalatan kan du’an 8,250 akka caalan argisiisa.
Baay’inni uummataa guddina diinagdee biyya tokkoo ariifachiisuuf humna murteessaadha.
Kuni kan ta’uu danda’u garuu humni namaa biyyi qabdu yoo baratee ogummaafi dandeettii
oomishaafi oomishtummaaf galtee/ciicata ta’u horateedha. Kana hinta’u taanaan baay’inni
ummataa faayidaa isaarra miidhaasaatu caala. Kanarraa ka’uudhaan, sababa hiyyummaa
biyya keenya Itoophiyaa hubachuun nama hinrakkisu. Tokkoffaa, guddinni diinagdee biyya
keenyaa boodatti hafaa waan ta’eef baay’ina ummataa ariitiin dabalaa jiru keessummeessuu
hindandeenye. Lammaffaa, biyyi kun humna namaa barate kan ogummaafi dandeettii
industiriin barbaadu gahumsaan horattee baay’inaan hinqabdu. Kuniis hoji dhabdummaa
babal’isuun lammiilee hiyyummaafi godaansaaf saaxileera. Dabalataaniis baay’inni ummata
Itoophiyaa tajaajiila hawaasaa kan akka mana barumsaa, bishaan dhugaatii, mana yaalaafi
humna ibsaa lammiilee hunda biraan ga’uu irratti dhiibbaa uumeera.
 Yaada dubbisa kessatti dhaggeeffatan irratti hundaa’uun gilgaalicha akka hojjatan

gochuu,
 Gilgaala 3 A dhuunfaan 3 B immoo, gareen ta’uun akka hojjatan qajeelchuu,
 Gilgaala 3 B irratti gareen akka mariyatanii hojjatan taasisuu,
Deebii Gilgaala 3A
1. Soba 2. Soba 3. Dhugaa 4. Dhugaa
Deebii Gilgaala 3B
Kaayyoon shaakala kanaa barattoonni dandeetti yaada burqiisiisanii ibsuu danda’uu akka
gabbifatan waan ta’eef gaaffileerratti mariin sirnaan gaggeeffamnaan kaayyoon shaakalaa
galma ga’e jechuun nidanda’ama. Haata’uu malee, marii garee qajeelchuufi deeggaruuf akka
tolu gaaffileef deebii muraasa kennuun barbaabachisaadha.
1. Baay’ina ummataa hiyyummaa fiduu danda’a. Hiyyummaan deebi’ee baayyina
ummataatiif haala mijataa uuma. Hawaasni yoo hiyyoome jireenya boodatti hafaaf waan
saaxilamuuf carraan barachuu gadi aanaa ta’a. Kanarraa ka’uudhaan karoora maatiitti
waan hinfayyadmneef baayyina miseensota maatii isaanii too’achuu hindanda’ani. Haala
Kanaan lakkoofsi ummataa dabalaa deema.
52
2. Baayyinni ummataa faayidaas miidhaas qaba.
Faayidaa: guddina diinagdee ariifachiisuu, birmadummaa biyyaa tiksuu
Dhiibbaa: manca’insa qabeenya uumamaa, hojidhabdummaa, godaansa, tajaajila
hawaasaafi…kkf.
3. Haala qabatamaa biyya keenyaatti wantoonni baayyina ummataatiif sababa ta’an ijoon
dhalootaafi du’a. namoonni bara baraan dhalatan warra boqatan garaagarummaa guddaan
caalu. Kanarraa kan ka’ee lakkoofsi ummata biyya keenyaa ariitiin guddachaa dhufe.
Madaallii
 Dhimma dhaggeeffachuuf deeman yaada maddisiisuu isaanii mirkaneeffachuu,

 Gaaffilee yeroo dhaggeeffannaa sirriitti hojjachuu isaanii mirkaneeffachuu,
 Barattoonni muuxannoo isaaniin walqabsiisuun gaaffilee dhiyaatan irratti yaada
maddisiisuu danda’uu isaanii adda baafachuufi duubdeebii kennuu.
Barannoo 2: Dubbachuu (wayitii 1)
☞ dhimma tokko irratti sodaa tokko malee daree keessatti yaada maddisiiuun
mariyachuu nidanda’u.
☞ mata duree kennameef irratti daree keessatti garee isaanii waliin marii nitaasisu.
Gahee Barsiisaa/tuu
 Gaaffii gilgaaala 4 jalatti dhiyaate irratti gareen akka mariyatan jajjabbeessuu;
 Barattoonni odeeffannoo kenname irratti hundaa’anii isa kallattiin hinibsamne himuu
isaanii hordofuufi deggaruu,
 Barattoonni gareen erga mariyatanii booda dareef akka dhiyeessan jajjabeessuu.
Barsiisaa/tuu
Barattoonni yommuu gareen ijaaraman kornayaafi dabdeettiin akka waalkeessaa
makamanii ijaaraman taasisuun barbaachisaadha.
Deebii gilgaala 4
Gilgaalli kun mariidhaan waan gabbatuuf deebii murta’aa tokkoqofa kan qabu miti.
Madaallii
 Dhimma tokko irratti sodaa tokko malee daree keessatti yaada maddisiiuu danda’uu
isaanii mirkaneeffachuu;.
53
 Mata duree kennameef irratti daree keessatti garee isaanii waliin ta’uun marii taasisuu
isaanii adda baafachuu.
Baay’ina Ummataafi Dhiibbaa Isaa

☞ Barruu dhiyaate dubbisuun dura gaaffilee dhiyaatan tilmaamanii deebisuu

☞ Hiika jechootaa shaakala dubbisa duraaf dhiyaatan nitilmaamu;
☞ Gaaffilee yeroo dubbisuu sirnaan deebisuu nidanda’u;
☞ Gaaffilee hubannoo dubbisa keessaa bahanii deebisuu nidanda’u;
☞ Himoota kennaman keessaa sababaafi baasuu nidanda’u.
Dubbisuun Dura
 Barattoonni dubbisa dhiyaate osoo hindubbisiin dura gaaffilee dhiyaatan akka tilmaaman
taasisuu.
 Hiika jechoota haaraa akka tilmaaman taasisuu;
 Gaaffilee yeroo dubbisaa hojjataman dabtara isaanii irratti akka barreeffatan qajeelchuu;
 Mataduree dubbisichaa gabatee irratti barreessuu;
 Deebii barattootaa harkaa fuuchuun jajjabeessuu.
Deebii Gilgaala 5
Barattoonni deebii garagaraa gaaffileef kennuu waan danda’aniif deebii isaanii akkuma jirutti
harkaa fuudhuudha malee, kun sirriidha; kan kee ammoo, sirrii miti jechuun barbaachisaa
miti. Sababni isaa kaayyoon keenya dubbisa dhageeffachuu adeemaniif muxannoo qaban
dadammaqasanii kaka’umsa akka horatan taasisuudha.
Yeroo Dubbisuu
 Barattoonni dubbisicha xiyyeeffannoon dubbisaa gaaffilee yero dubbisuu hojjataman

akka guutan qajeelchuu;
 Yaada bu’uuraa dubbisaa keessa jiran akka adda baafatan gochuu;
54
 Odeeffannoo callaa dubbisicha keessa jiran akka hubatan taasisuu;
 Yeroo dubbisicha dubbisan hubannaa waliigalaatiif akka dubbisan jajjabeessuu.
Deebii Gilgaala 6
1. godaansa namootaa, hoji dhabdummaa, jijjiirama qilleensa naannoo, hanqina
midhaan nyaataafi hanqina kenninsa tajaajila hawaasaa
2. namoonni hojiifi jireenya gaarii barbaacha baadiyyaarraa magaalatti akkasumas
biyya tokkorraa gara biyya biraatti godaanan lakkoofsa ummata itti godaanamuu
nidabalu.
3. Dhugaa
4. Dhugaa
5. rakkoo hojii dhabdummaa, godaansa, hanqina bu’uuraalee misoomaafi faalama
qilleensaa.
Dubbisuun Booda
 Barattoonni gaaffilee gilgaala 7 A jalatti kennamanii jiran hubannoo dubbisa irraa
argataniin akka deebisuu danda’aniif hoji manee kennuu;
 Gaaffilee gilgaala 7 B jalatti kennamanii jiran dabtara isaanii irratti barreeffachuun
sababaafi bu’aatti adda baasuu akka danda’aniif fakkeenya kennuun shaakalsiisuu;
 Hojiilee barattootaatiif duubdeebii kennuufi hordofuu.
Deebii Gilgaala 7 A
Gaaffii gilgaala 7A jala jiru dubbisa irratti hundaa’uun akkaataa adda addaatiin barattoonni
deebisuu danda’u. Kanaafuu, deebii barattootaa harkaa fuudhuun bakka barbaachisutti
qajeelchuufi deeggaruun barbaachisaa ta’a.
Sababaafi Bu’aa
Sababa kan jennu uumamuu ykn raawwatamuu waan tokkootiif ka’umsa kan ta’u yommuu
ta’u, bu’aan immoo waan ka’umsa sanarraa argamuudha.
Fakkeenyaaf, hima Roobni waan sirriitti roobeef, oomshni baay’een argame. jedhu
keessatti, oomshini ga’aan akka argamuuf sababa/ka’umsa kan ta’e roobni sirriitti roobuu
isaati. Roobni sirriitti roobuun isaa immoo, bu’aa inni argamsiise oomshni ga’aan akka
argamu godhe. Kanaafuu, hima olii keessatti sababni, ‘Roobni waan sirriitti roobeef’ kan
jedhu yommuu tahu bu’aan immoo, ‘oomshni baay’een argame’ kan jedhudha.
Deebii Gilgaala 7 B
1. Sababa: hojii barbaadu
55
bu’aa: godaanuu
2. Sababa: faalama naannoo
Bu’aa: miidhaa jireenyaafi fayyaa namaarra ga’u
3. Sababa: dabalinsa ummataa
Bu’aa: miidhaa tajaajila hawaasaa
4. Sababa: Induustiriiwwan faalama qilleensa fidu
Bu’aa: oomishaafi oomishtumma akkasumas fayyaa hawaasaa miidhu
5. Sababa: baballifannaa lafa qonnaa, ijaarsa manaafi qoraan
Bu’aa : manca’insa bosonaa
6. Sababa: Baayyina ummataa, hiyyumaa
Bu’aa: hiyyumaa, baayyina ummataa
Madaallii
 Gaaffile dubbisa duraaf dhiyaatan tilmaamanii deebisuu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuu;
 Hiika jechootaa shaakala dubbisa duraaf dhiyaatan tilmaamuu danda’uu isaanii
mirkaneessuu;
 Gaaffilee yeroo dubbisuu sirnaan deebisuu isaanii adda baafachuu;
 Gaaffilee hubannoo dubbisa keessaa bahanii deebisuu danda’uu isaanii
mirkaneeffadhu;
 Himoota kennaman keessaa sababaafi baasuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuun
duubdeebii kennuu.

☞ saamuda barreeffama seenessaa kenname adda nibaasu;

☞ keeyyata barreeffama seenessaa ta’e tokko nibarreessuu.
 Fakkeenya barreeffama seenessaa kitaaba barattootaa irratti ‘Miidhaa kijibaa’ jedhu

barattoonni akka dubbisanii hubatan qajeelchuu;
 Dubbisan dhiyaatee fakkeenya godhatanii barreeffama seenessaa gabaabaa tokko akka
barreessan barattoota qajeelchuu.
56
 Jalqaba gumee akka qopheeffatan taasisuu (mata duree filatu, yaada tarreeffatu, barruu
jalqabaa barreessu).
 Gumee qopheeffatan fayyadamanii barreeffama barreessuu daretti erga shaakalan booda
hojmanee godhanii kennuun barreeffam isa dhumaa barreessan taasisuu,
 Waiyitii itti aanu barruu isaanii ilaaluun duubdeebii barreeffamaan kennuu;
 Barruu seenessaa modeela ta’an kan barattoota sadii kutaatti akka dubbifamu taasisuu.
Madaallii
 Saamuda barreeffama seenessaa kenname adda baasuun hubachuu isaanii

mirkaneeffachuu.
 Keeyyata barreeffama seenessaa qabu tokko danda’uu isaanii mirkaneeffachuufi
duubdeebii kennuu.
☞ hiika jechootaafi jechamootni haala galumsa haasaa hawaasaa keessatti qaban

adda baasuu nidanda’u;
☞ jechootaafi jechamoota hiika galumsaa keessatti hiika addaa qaban dubbii
keessatti fayyadamuu nidanda’u.
 Gilgaala 9 dabtara isaanii irratti akka barreeffatan hojii manaa kennuu,

 Hiika jechoonniifi jechamoonni haasawaa hawaasaa keessatti qaban akka hubatan
taasisuu,
 Hiika jechootaa/jechamootaa himoota keessatti gurraacheffamanii jiranii akka kennan
qajeelchuu;
 Barattoonni waan hojjatan hiriyaan waliin walitti akka agarsiisan gochuu;
 Hojii barattootaa hordofuufi duubdeebii kennuu.
Deebii Gilgaala 9
1. Du’an
2. Ijoollummaan du’an
3. na dubbisuu dide, natti mufatte
57
4. osoon hin nyaatin, garaa duwwaa
5. horii/maallaqaan dhabe
6. si gaafachaa
7. baddee, hinmul’attuu ykn dhabamte asiin jira hinjettu
8. ati sanuma, dubbiin kee hintotu
9. sirriitti caqase; hordofe; dhaggeeffate.
10. irra hindarbitu, qabdu gad hindhiiftu
Madaallii
 Hiika jechootaafi jechamootni galumsarraa adda baafachuu isaanii mirkaneeffachuu.
 Jechootaafi jechamoota gurraacheffamanii barreeffamaniif deebii sirrii ta’e kennuu
danda’uu isaanii adda baafachuun duubdeebii kennuu.
☞ gochima hafoofi darboo adda baafachuu nidanda’u.

☞ himoota keessatti gochimoota hafoofi darboo adda baasuun fayyadamu
nidanada’u.
 Gochimni maal akka ta’e fakkeenya kennuun hubachiisuu;

 Akaakuun gochimootaa hedduutu jiraachhuu ibsuufii;
 Gochimoonni hafoon raawwii waan tokkoo kan agarsiisan ta’uu ibsuu;
 Gochimoonni darboon ammoo, kanneen taateen tokko qaama raawwate irraa gara qaama
irratti raawwatameetti darbuu agarsiisu ta’uu isaa hubachiisuu;
 Fakkeenya kennameef irratti hundaa’uun gilgaalota shaakalsiisuu;
 Gochimoota irratti yaadannoo barattootaaf kennuu;
Deebii gilgaala 10A
Gochima darboo Gochima hafoo

Bite Kufe
Rukutte du’an
Kenne taa’e
58
Badhaasan hoo’e
Cabsite danfe
Dubbistan
Deebii gilgaala 10B

Deebiin barattoonni kennan akaakuu gochima hafoofi darboo irraa ijaaran sororsuun
dubdeebii kennuu.
Madaallii
 Gochima hafoofi darboo adda baafachuu danda’uu isaanii mirkaneefachuun

duubdeebii barbaachisaa ta’e kennuu.
 Himoota keessatti gochimoota hafoofi darboo adda baasuun fayyadamuu danada’uu
isaanii mirkaneefachuun duubdeebii barbaachisaa ta’e kennuu
59
BOQONNAA JAHA: GAMMOOJJUMMAA
(Wayitii 9)
Seensa
addaa nibaratu. Jalqaba, barruu “Faayidaa Bosonaa’” jedhu dhageeffachuun ergaa isaa
nihimu. Itti aansuun, mataduree kennamerratti ofitti amanamummaan daree keessatti
haasawaa nitaasisu. Sanaan booda, dubbisa “Manca’iinsa Bosonaa” jedhu callisaafi
saffisaan dubbisanii yaada isaa nicuunfu.
Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti fakkeenya kennameef irratti hundaa’uun

barreeffama addeessaa nibarreessu. Itti fayyadama jechootaa keessatti, jechoota galumsa
adda addaa keessatti nifayyadamu. Dhuma irrattis caasluga keessatti hima ajajaafi
raajeffannoo addaan baasanii nibarreessu. Kanaafuu, yaadota barreeffaman tokko tokkoon
ilaaluun itti dhimma bahuun barbaachisaadha.
Bu’aalee barachuu
Xumura boqonnaa kanaatti, barattoonni:
 barruu dubbifamuuf dhaggeeffachuun ergaa callaafi dimshaashaa isaa nihimu;
 mataduree kennamerratti ofitti amanamummaan nidubbatu;
 barruu dhiyaate dubbisuun yaada isaa nicuunfu;
 saamuda kennamu hordofuun keeyyata addeessaa nibarreessu;
 jechoota galumsa adda addaa keessatti nifayyadamu;
 hima ajajaafi raajeffannoo nibarreessu.
Qabiyyeewwan
3. Dubbisa “Manca’iinsa Bosonaa” (wayitii 2)
60
☞ dubbisa dhiyaatuuf dhaggeefachuun dura gaaffilee dhiyaatan nitilmaamu ;

☞ barruu dubbifamuuf dhaggeeffachaa gabatee dhiyaate guutuu nidanda’u;
☞ ergaa ijoo barruu dhaggeefatanii himuu nidanda’u.
Dhaggeeffachuu Dura
 Dubbisa dhihaate dhaggeeffachuun dura fakkii kitaaba barattootaa irra jiru irratti
mariisisuu;
 Gaaffilee dubbisa duraaf dhiyaate irratti mariyachuun akka yaada waljijjiiran taasisuu;
 Mata duree “Faayidaa Bosonaa” jedhu kan isaan dhaggeeffachuuf deeman gabatee
gurraacha irratti barreessuu;
gochuu;
 Yeroo dhaggeeffachuu maal akka hojjatan qajeelchuu.
Deebii Gilgaala 1
Barattoonni akkuma muxannoo isaaniitiin deebii garaagaraa kennuu danda’u. Waan ta’eef,
gaaffilee kanneeniif barattoonni deebii adda addaa kennuu malu. Kanaafuu deebii isaan
kennan harkaa fuudhuu malee, kuni sirriidha kun immoo sirrii miti jecuu osoo hintaanee
qajeelchuufi duubdeebii kennuun barbaachisaa ta’a.

 Gaaffilee gilgaala 2 jalatti kennaman gabatee keessatti guutaa duubbisicha akka
 Bakka barattoonni dhaga’uu danda’an dhaabbachuun gaaffilee dhiyatana hojjechaa
dhaggeeffachuu isaanii ijaan to’achaa dubbisuu;
61
taasisuu.
 Barattoonni bakka duwwaa kenname guutuu isaanii hordofuu;
Deebii Gilgaala 2
T. Faayidaalee Bosonaa
L
Ilma namatiif Lubbu-qabeeyyii biroof
1 Meeshaalee mana keessaaf Dawoof
2 Dawoo ijaarrachuuf, soorataaf Soorataaf
Manca’iinsa Bosonaafi Tarkaanfii hambisuuf fudhatamuu qabu
Sababoota manca’iinsa bosonaa Tarkaanfiih ambsuuf fudhatamu qabu
1 Lafa qonnaaf jecha bosona ciruu Teeknolojii fayyadamuun baay’isanii
oomishuu
2 Meeshaalee manaaf bosona ciruu Bu’aalee biroo fayyadamuu
3 Qoraaniif bosona ciruu Humna haareffamu fayyadamuu
4 Beeyladoota itti naquun bosona Beeyladoota bu’aa olaanaa kennan
balleessuu fayyadamuu
Faayidaa Bosonaa
Bosonni biqiloota xixiqqoorraa kaasee hanga mukkeen gurguddootti kanneen uumamaan
yookiin harka namaatiin dhaabamanii argaman hunda kan hammatuudha. Kunis, mukkeen,
micireewwaniifi margafaadha.
Bosonni ilma namaafi uumama birootiif faayidaalee hedduu kenna. Namoonni soorata
dabalatee wantoota hedduuf bosonatti gargaaramu. Fakkeenyaaf meeshalee mana keessaa
irraa qopheeffachuufi dawoo ofii ijaarrachuuf dhimma bahu. Lubbu-qabeeyyiin biroos
nyaataafi dawoodhaaf bosonatti gargaaramu. Kanamalees, bosonni madaala uumama eeguuf
gaheen isaa olanaadha. Fakkeenyaaf, bosonni yoo jiraate gammoojjummaan xiqqachaa
deema; sababni isaa immoo, bosonni rooba waan harkisuu danda’uuf.
Biyyoota Sahaaraa gaditti argaman keessatti, bosonni ariitii guddaan manca’uutti argama.
Akka ragaaleen tokko tokko mul’isanitti, biyya keenya Itoophiyaa keessatti manca’iinsi
62
bosonaa sadarkaa yaaddessaarra gahee jira. Sababoonni, manca’iinsa bosonaa biyya keenya
keessatti fidan keessaa inni tokko, lafa qonnaa babal’ifachuuf jecha bosona ciranii
balleessuudha. Dabalataanis, meeshaalee mana keessaa tolchuuf; akkasumas, ijaarsa adda
addaatiif namoonni bosona ciru. Gama birootiin immoo, qoraaniifi dheeda beeyladaaf
bosona mancaasuun bal’inaan mul’ata. Babal’inni magaalaas bosona mancaasuu keessatti
gaheen inni taphatu kan akka laayyootti ilaalamuu miti.
Manca’iinsa bosonaa hambisuuf tarkaaffiiwwan adda addaa fudhachuun nidanda’ama.
Fakkeenyaaf, namoonni lafa qonnaa babal’isuuf jecha akka bosona hinmancaasneef
teeknoolojii adda addaatti gargaaramuun akka lafa xiqqaarratti omisha hedduu omishuu
danda’an gochuudha. Meeshalee manaafi ijaarsawwan adda addaa bu’aa bosonaa
fayyadamuurras bu’aalee teekinoloojii adda addaa gargaaramuudha. Fakkeenyaaf, qoraanitti
fayyadamuurra humna haareffamuu danda’u kanneen akka elektirikii, humna bishaanii,
aduufi ji’ootermii irraa argamutti jijjiiruun manca’iinsa bosonaa hambisuun nidanda’ama.
Beeyladoota hedduu oofuurra beeyladoota kannsanyii filatamoo ta’aniifi bu’aa olaanaa
kennan fayyadamuun gaariidha.
Dhaggeeffachuu Booda
 Barruu dhaggeeffatan irratti hundaa’uun gareen akka mariyatanii gabaasan taasiisuu;

 Yeroo barattoonni mariyatan gidduu adeemuun hordofuufi bakka barbaachisuutti
deeggersa kennuu,
 Barattoonni gareen mariyatanii yeroo xumuran dareef akka gabaasan taasisuu;
Deebii Gilgaala 3
Gilgaalli kun akka barattoonni gareen mariyachuudhaan dubbisaafi muuxannoo isaanii irratti
hundaa’uun akka isaan deebii kennan taasisuudha. Kaayyoon gilgaala kanaa inni ijoon
barattoonni dubbisa dhaggeeffataniifi yaada ka’umsaa kennameef bu’uura godhachuun
dandeettiiwwan dubbachuufi sababa quubsaarratti hundaa’uun murtii kennuu
dandeessisuudha. Kanaafuu, gaaffilee dhiyaataniif ilaalcha isaanii calaqqisiisaa yaada isaanii
kallattiiwwan garaa garaatiin ibsuu akka danda’an qajeelchi.
Madaallii
 Dubbisa dhiyaatuuf dhaggeefachuun dura gaaffilee dhiyaatan tilmaamuu danda’uu

isaanii adda baafachuu;
 Barruu dubbifamuuf dhaggeeffachaa gabatee dhiyaate guutuu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuu;
63
 Barruu dhaggeefatanii keessa qabxiilee ijoo jiran himuu danda’uu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuufi duubdeebii kennuu.

☞ mata duree kenname irratti yaada burqisiisuun mariyachuu nidanda’u;

☞ yaada gareen irratti waliif galan afaaniin dareef gabaasuu nidaanda’u.
 Barattoonni mataduree dhiyaate dubbisa olii wajjin walbira qabuun akka irratti maree
taasisan qajeelchu;
 Dhimma Obbo Mul’ataa mareef dhiyaate irratti daree keessatti dubbii akka taasisan
jajjabeessuu;
 Tartiiba haasawaa eeganii dareef akka dhiyeessan taasisuu.
Madaallii
☞ Mata duree kenname irratti yaada burqisiisuun mariyachuu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuu;
☞ Yaada gareen irratti mariyatan afaaniin dareef gabaasuu isaanii adda baafachuu.
Deebii gilgaala 4
Gilgaalli kun mare barattoonni dareetti dhimma maurta’aa tokko irratti taasisaniin waan
hojjetamuuf deebii daangeffamaa ta’e hinqabu.
Manca’iinsa Bosonaa
☞ barruu dhiyaate dubbisuun dura gaaffilee dubbisuun duraa irratti tilmaamuu

nidanda’u;
☞ hiika jechoota haaraa nitilmaamu;
☞ barruu dhiyaate dubbisaa gaaffilee yeroo dubbisuutiif dhiyaatan nihojjetu;
☞ barruu dhiyaate dubbisuun yaada ijoofi callaa dubbisichaa addaan nibaasu;
☞ dubbisicha keessaa gaaffiilee bahan irratti gareen nimariyatu.
64
Dubbisuun Dura
 Barattoonni dubbisa dhiyaate dubbisuun dura gaaffilee dhiyaatan afaaniin deebisuun

muuxannoo isaanii gara mataduree dubbisichaatti akka fidan gochuu;
 Hiika jechootaa dhiyaatan akka tilmaamana taasisuu;
Gilgaala 5
Gaaffii 1-3 muuxannoofi beekumsi isaanii adda addaa waan ta’eef, deebiin isaanii
walfakkaata jedhanii eeguun hindanda’amu. Kanaafuu, deebii isaanii irraa fuudhuun
qajeelchuufi deggaruun barbaachisaa ta’a.
4.
a. balleessuu b. ciicata c. salphaa d. bayyanachiisuu
Yeroo Dubbisuu
Gahe Barsiisaa/stuu
 Barattoonni dubbisa dhiyaateef callisaan dubbisaa gaaffilee dhiyaataniif deebii akka
kennan qajeelfama ifaa ta’e kennuu.
 Barattoonnii dubbisa dhiyaateef sirriitti dubbisaa jiraachuu isaanii hordofuu.
 Gaaffilee yeroo dubbisaa hojjachuuf dhiyaate hojjechaa jiraachuu isaanii gidduu
naanna’uun ilaaluufi bakka barbaachisutti deggarasa kennuu.
Deebii Gilgaala 6
1. 94%
2. Dhugaa
3. Soba
4. Dhugaa
Dubbisa Booda
 Barattoonni hubannoo dubbisa irraa argataniifi muuxannoo duraan qaban
fayyadamanii hojimanee akka hojjatan taasisuu;
 Gaaffilee gilgaala 7 A jala jiran dabtara isaanii irratti barreeffachuun dhuunfaan akka
deebisan taasisuu;
Deebii gilaagala 7 A
1. d 2.b 3. d 4. d 5. a
65
B.
1. Bosona ciramee bade bakka buusuufi lafa bosonaa adda baasanii daangessuun biqiltuu
irratti dhaabuu, akkasumas, biyyeefi bishaan kunuunsuuf daagaa ijaaruun.kkf
2. Namoota bosona mancaasan barsiisuufi gorsuu akkasumas, seeraan akka gaafataman
gochuufi kkf
3. Biqiltuu dhaabuu, daagaa baasuu, namotaaf hubannoo uumuufi kkf.
4. Qilleensi baramaan jijjiiramee madaallii isaa eeggachuu dhabuudhaan jeequu danda’a.
Kaanneen biros itti dabalanii akka ibsan gochuun nidanda’ama.
Madaallii
☞ Barruu dhiyaate dubbisuun dura gaaffilee dubbisuun duraa tilmaamuu danda’uu isaanii
mirkaneessuu;
☞ Hiika jechoota haaraa nitilmaamuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;
☞ Barruu dhiyaate dubbisaa gaaffilee yeroo dubbisuutiif dhiyaatan hojjachuu isaanii adda
baafachuu;
☞ Barruu dhiyaate dubbisuun yaada ijoofi callaa dubbisichaa addaan baasuu danda’uu
isaanii mirkaneessuu;
Barannoo kana kessatti, barattoonni:

☞ mata duree kennamerratti keeyyata barreessuuf gumee qopheeffachuu nidanda’u;
☞ saamuda kenname hordofuun keeyyata addeessaa barreessuu danda’u;.
☞ qaamolee keeyyata addeessaa addaan baasu.
 keeyyata addeessaa kitaaba isaaniirra jiru akka dubbisanii hubatan taasisuu;

 keeyyata dubbisan keessaa hima ijoo, callaafi goolabaa akka adda baasan fakkeenya
kennuun gaafachuu;
 keeyyata addeessaa kan mataa isaanii mata duree tokko filachuun akka barreessan
gochuu (Miidhagina Dhaabbii Dureettii, Mana Barnootaa Koo.......)
 keeyyata barreessan akka walitti agarsiisaniifi waliif sirreessan gochuu
Deebii Gilgaala 8
66
A
1. Eeyyee. Hima ijoo, himoota callaafi hima goolabaa of keessaa qaba.
2. Obbo Kumsaann isaan tibbana ollaa kootti galan waan hedduun nama dinqisiisu.
3. Walumaagalatti, Obbo Kumsaan namootan arge keessaa nama fakkaattii
hinqabneedha.
B, Deebiin gaaffii kana daangeffamaa miti. Barattoonni keeyyata addeessaa mata duree
filatan irratti barreessuun dhiyeessu.
Madaallii
☞ Keeyyata addeessaa keessaa qaamolee keeyyataa baasuu danda’uu isaanii

mirkaneessuu;.
☞ Keeyyata addeessaa tokko barreessuu isaanii mirkaneessuu.

☞ Hiika kallattiifi hiika galumsaa jechoota adda addaa addaan nibaasu;
 Gaaffilee gilgaala 9 jalaa hojii daree kennuun dabtara isaanii irratti barreeffatanii akka
dhuunfaan hojjatan gochuun duubdeebii kennuu;
 Jecha tokko himoota adda addaa keessatti fayyadamuun hiika adda addaa kennuu
danda’uu fakkeenya biroo kennuun shaakalsiisuun akka hubatan taasisuu;
 Jechoonni hiika kallattiifi hiika galumsaa qabaachuu isaanii akka hubatan gochuu;
 Deebii barattoonni kennan hordofuufi qajeelchuu.
Gilgaala 9
1. Uffanni Magartuu daaraa tuqe. ___quttoo___
Gammadaan diinota isaa daaraa godhe __injifate___
2. Tolaan hattuu qabe. ____to’ate ______
Barsiisaan barattootaaf qabxii qabe. ___galmeesse
3. Gaaddiseen yemmuu boochu argeen garaa na nyaati. nama gaddisiifti
Gaaddiseen laaqana ishee nyaatti afaan kaayatti; liqimsiti; sooratti
4. Mukni kun gogaadha. Bishaan ofkeessaa hinqabu ; jiidhaa miti
67
Dubbiin nama sanaa gogaadha. Nama hinhawwatu
5. Sagaleen isaa hindhagaa’amu. sagalee hindhageessisu, gadiqabee dubbata
Sirna dimookiraasii keessatti sagaleen ummataa murteessaadha. filannoo uummataa
Madaallii
 Jechoonni hiika kallattiifi hiika galumsaa qabaachuu isaanii adda baafachuu
barattootaa mirkaneeffachuufi duubdeebii kennuu.
 Jecha tokko himoota adda addaatti kessatti fayyadamuun hiika galumsaa qabaachuu
isaa hubachuu isaanii mirkaneeffachuu.
☞ hima ajajaafi raajeffannoo addaan nibaasu;
☞ hima ajajaafi raajeffannoo barreessuu nidanda’u..
 Himoonni tajaajiila isaaniitiin hima odeeffannoo, hima gaaffii, hima ajajaafi hima
raajeffannoo jedhamanii akka qoqqoodamani barattootaaf ibsuu,
 Himoota ajajaafi raajeffannoo irratti hubannoo akka qabaataniif yaadannoofi ibsa
gabaabduu barattootaaf kennuu,
 Himoota ajajaafi raajeffannoo irratti fakkeenya kennuu,
 Gaaffii gilgaal 10 jala jiru fakkeenya kenname irratti hundaa’uun hojii manaa akka
hojjatan qajeelchuu.
 Hojii barattootaaf duubdeebii kennuu.
Barsiisaa/tuu,
Xumura hima raajeffannoofi hima ajajaa cimaa ta’eetti mallattoo raajeffannoon akka galu
fakkeenya adabalataa kennuun hubannoo isaanii cimsi.
Hima
Himni qindoomina jechootaati. Jechoonni qindaa’anii/hiriiranii ergaa/dhaamsaa guutuu

dabarsu. Himoonni akka akaakuu isaaniitti dhumarratti sirna tuqaalee adda addaa fudhatu.
68
Fakkeenyaaf, mallattoo gaaffii, tuqaa, mallattoo raajeffannoo k.k.f fudhachuu danda’u.
Himoonni tajaajila isaaniirratti hundaa’uun akka armaan gadiitti qoodamu:
Hima Himaamsaa: Himni himaamsaa himoota tuqaadhaan xumuraman ta’anii, yaada

yookiin odeeffannoo tokko dabarsuuf kan tajaajiludha. Dhumarratti tuqaa fudhata.
Fkn. 1. Biqiloonni magariisaa nyaata isaanii niqopheeffatu.
2. Lubbu qabeeyyiin bishaan malee jiraachuu hindanda’an.

Hima Gaaffii: Himni kun gaaffii gaafachuuf kan tajaajilu ta’ee deebii kan barbaadu
dha.Xumra irratti mallattoo gaaffiin kan xumramudha.
Fakkeenyaaf.
1. Kaleessa maaliif natti mufattee?

2. Hiriyaan kee siif bilbilaa?
Hima Ajajaa: Himni ajajaa gosa himaa akka wanti tokko raawwatamuuf ajaja ittiin
dabarsinudha.
Fakkeenyaaf,
1. Ka’ii dhaabadhu!
2. Bishaan waraabi!
Hima Raajeffannoo: Himni kun hima waan tokko dinqisiifachuuf tajaajiludha.
Fakkeenyaaf,
1. Maali qalloo bareedduun akkanaa!
2. Hojjaan isaa birbirsumakaa!
Gilgaala 10
Fakkeenya dhiheessuu:
Yaadanii taa’iitii kitaaba dubbisi. (Hima ajajaa)
Uffanni Yaadaniin uffatte akkam bareeda! (Hima raajeffannoo)
Itti aansee barattoonni Fakkeenyota keennaman sirriitti hubachuudhaan hima ajajaafi hima
raajeffannoo mataa isaanii akka barreessan ajajuu.
Lakk. Hima ajajaa Hima raajeffannoo

1 Ati deemi. Akkam nama gubdi aduun kun!
2 Muka muraatii fidaa. Barataan kun dandeetiin isaa raajiidha!
3 Dafitii fuula koo duraa deemi. Raajii dha! Namni akkamitti yeroo huda qarshii
69
gata!
4 Qarshii qusadhu. Biddeen Siddiseen tolchite akkam bareedaa!
5 Sitti hime lammataa akka Edaa Tolasaan abbaa dilbii ta’ee!
hinsobne.
Madaallii
☞ Hima ajajaafi raajeffannoo addaan baasuu danda’uu isaanii mirkaneessuufi
duubdeebii kennuu;
☞ Himoota ajajaafi raajeffannoo fayyadamuun barreessuu isaanii mirkaneessuufi

duubdeebii kennuu.
70
BOQONNAA TORBA: DAA’IMMAN HOJII HUMNAA OLII HOJJACHIISUU
(wayitii 9)
Seensa
addaa nibaratu. Jalqaba, barruu “Daa’imman Hojii Humnaa Olii Hojjachiisuu” jedhu
dhageeffachuun ergaa isaa nixiinxalu. Itti aansuun, ga’eewwan adda addaa qooddachuun
waliin dubbii nitaasisu, Sanaan booda dubbisa “Daa’immani Hojii Humnaa Olii
Hojjachiisuu” jedhu callisaafi saffisaan dubbisanii ergaa dubbisichaa nihubatu.
Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti himoota walmakanii jiran tartiiba isaanii
sirreessuun keeyata nibarreessu. Kana malees, dhimmoota adda addaatiif xalayaa nibarreesu.
Itti fayyadama jechootaa keessatti, jechoota adda addaaf hiika faallaa nikennu. Dabalataanis,
qaama himaa matimaafi kutimatti addaan qooduun agarsiisu. Dhuma irrattis, jecha dachaa
keessaa soorgoofi sookoo baasanii agrsiisu. Kanaafuu, yaadota barreeffaman tokko tokkoon
ilaaluun itti dhimma bahuun barbaachisaadha.
Bu’aalee barachuu
 barruu dubbifamuuf dhaggeeffachaa gaaffileef deebii nikennu;
 barruu dhaggeeffachuun ergaa isaa nihimu;
 ga’ee qooddachuun waliin dubbii nitaasisu;
 dubbisa dhiyaate dhubbisuun ergaa dubbisichaa nibaasu;
 himoota walmakanii jiran tartiiba isaanii sirreessuun keeyata nibarreessu;
 hiriyaa/fira keef xalayaa nibarreesu;
 jechoota adda addaaf hiika faallaa nikennu;
 qaama himaa (matimaafi kutima) addaan nibaasu.
 jecha dachaa keessaa soorgoofi sookoo nibaasu.
Qabiyyeewwan
3. Dubbisa “Daa’immani Hojii Humnaa Olii Hojjachiisuu” (wayitii 2)
71
☞ fakkii ilaalanii ergaa isaa tilmaamuun himuu danda’u.

☞ gaaffilee hubannoo dubbisa dhaggeeffachuu keessaa ba’an hubannoo
argataniifi muuxannoo isaanii fayyadamuun nideebisu.
Dhaggeeffachuu Dura
 Barattoonni dubbisa dhaggeeffachuun dura fakkii dhiyaate ilaalanii akka mariyatan

taasisuu;
 Beekumsa duraan qaban akka maddisiisan taasisuu,
qajeelchuu.
 Mata duree barattoonni dhaggeeffachuuf deeman gabatee gurraacha irratti barreessuu
Deebii Gilgaala 1
Deebii gilgaala kanaa barattoonni akkuma naannoosaaniitti ibsu. Kanaaf, deebii murtaawaa
kennuun ni rakkisa. Kaayyoonsaas akka barattoonni beekumsa duraan qaban waljijjiiranu
gargaaruudha.
 Dubbisa dhaggeeffannaa, Daa’imman Hojii Humnaa Olii Hojjachiisuu jedhu
suutaafi sagalee olkaasuun dubbisuu,
 Gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu hojjachaa akka dhaggeeffatan itti himuu,
72
taasisuu;
 Barattoonni gaaffilee gilgaala 2 jalatti kennaman hojjachuu isaanii hordofuu,
 Hojiilee barattootaaf yaad-gabbii kennuu.
Deebii Gilgaala 2
Barsiisa/tu! Yeroo ati qajeelcha barsiisaa keessaa dubbisa armaan gadii dubbistu, dabtara
isaanii bananii si dhaggeeffataa bakka duwwaa kenname haa guutan. Bakka duwwaa
kunnerratti battaluma dhaggeeffatan guutaa deemu. Yoo barbaachisaa ta’a jettee yaadde irra
deebitee dubbisuufii nidandeessa.
1. ja’a ......... torba .
2. soba
3. - Sabani inni ijoon hiyyummaadha.
- Sababni lammaffaan, aadaa hawaasaafi beekumsa ga’aa dhabuu maatiiti.
- Sababni kan biroon, daa’imman maatiirraa adda ba’anii jiraachuudha.
Daa’immani Hojii Humnaa Olii Hojjachiisuu

Biyyoota hedduu keessatti daa’imman umrii waggaa ja’aa yookiin torbaa eegalanii mana
keessaafi naannoo manaatti hojii adda addaa hojjachuudhaan maatii isaanii nigargaaru.
Daa’imman tokko tokko immoo, hojii humna isaanii ol tahe hojjachuun osoo burraaqanii
hintaphatin umrii daa’imummaa akka dabarsan isaan taasisa.
Biyyoota hiyyeeyyii keessatti daa’imman hojii humnaa oliif akka saaxilaman kan taasisan
sababoota garagaraatu jiru. Inni ijoon hiyyummaadha. Namoonni qabeenyaa ga’aa osoo
hinqabaatin daa’imman yoo godhatan, daaa’imman hojii humna isaanii ol ta’e hojjachuuf
dirqamu. Sababni lammaffaan, aadaa hawaasaafi beekumsa ga’aa dhabuu maatiiti.
Daa’imman hojii humnasaanii ol ta’e hojjetaa maatiidhuma waliin jiraachuuf dirqamu.
Sababni kan biroon, daa’imman maatiirraa adda ba’anii jiraatan kafaltii xiqqoon yookiin
kafaltii malee kanneen maatii waliin jiraatan caalaa rakkoo cimaaf saaxilamu. Kanaafuu,
daa’imman hojii humnaa olii hojjachiisuun miidhaa inni qabu hubachuun daa’immaniif
eegumsa gochuun barbaachisaadha.
73
 Barattoonni gilgaala 3ffaa dubbisa dhaggeeffataniifi muuxannoo qaban fayyadamuun

akka irratti mariyatan taasisuu,
 Bakka barbaachisuutti deeggersa kennuu,
 Barattoonni mariyatanii yeroo xumuran dareef akka gabaasan taasisuu,
Deebii Gilgaala 3
Barattoonni deebii gilgaala kanaa dubbisa dhiyaate bu’uura godhachuun jechoota mataa
isaanii fayyadamuun karaa adda addaa ibsuu danda’u. Kanaafuu, deebii barattoonni kennan
kallattii dubbisichaatiin qajeelchuufi harkaa fuuchuun barbaachisaadha.
Madaallii
☞ Fakkii ilaalanii ergaa isaa tilmaamuun himuu danda’uu isaanii mirkaneessuu.

☞ gaaffilee hubannoo dubbisa dhaggeeffachuu keessaa ba’an hubannoo argataniifi
muuxannoo isaanii fayyadamuun deebisuu isaanii mirkaneessuu.
☞ dhimma tokko irratti ga’ee qooddachuun haasawaa taasisuu nidanda’u;

☞ ga’eewwan kennaman keessaa tokko filachuun dubbii nitaasisu.
 Barattoonni mirga daa’immanii ilaalchisee ga’ee qaamolee adda addaa keessaa tokko
filatanii akka haasawaa taasisan qajeelchuu;
 Barattoonni ga’ee qaamoleen kunneen mirga daa’immanii kabachiisuu keessatti qaban
irratti odeeffannoo dabalataa argachuuf qaamolee bakka bu’anii dhiyeessan sana irraa
dhaqanii akka gaafachuu danda’an itti himuufi qajeelchuu.
 Duraa duuba eeganii daree keessatti haasaa akka taasisan jajjabeesuu.
Deebii Gilgaala 4
Gilgaalli 4ffaan kun mata duree kenname irratti daree keessatti haasaa gochuudhaan kan
raawwatu ta’a.
74
Madaallii
 Dhimma tokko irratti ga’ee qooddachuun haasawaa taasisuu danda’uu isaanii

mirkaneessuu;
 Ga’eewwan kennaman keessaa tokko filachuun gahee qooddatan irratti dubbii taasisu
isaanii mirkaneeffachuu.
☞ fakkii dhiyaate dubbisanii ergaa isaa tilmaamuu nidanda’u;

☞ yaada ijoofi callaa dubbisaa adda baasanii nihimu
☞ hubannoo dubbisarraa argataniifi muuxannoo qaban walitti fiduun gaaffilee
dhiyaatan nideebisu.
Dubbisuun Dura
 Barattoonni dubbisa dhiyaate osoo hindubbisiin dura fakkii dhiyaate ilaaluun akka
gaaffilee deebisan taasisuu.
 Jireenyi daa’mman naannoosaanii maal akka fakkaatu akka ibsan taasisuu.
 Hiika jechootaa akka deebisan jajjabeessuu;
 Gaaffilee yeroo dubbisaa hojjataman dabtara isaanii irratti akka barreeffatan gochuu.
 Deebii barattootaa harkaa fuuchuun jajjabeessi.
Gilgaala 5
Barattoonni fakkii dhiyaate irraa maal akka hubatan akka himan gochuun daa’mman
naannoosaanii maal akka fakkaatu akka ibsan carraa kenniif. Gilgaala kanaaf deebii
barattoonni kennan marti sirriidha.
Yeroo Dubbisuu
 Dhuunfaan callisaan akka dubbisan qajeelchuu,
 Gaaffilee gilgaala 6 jala jiran akka deebisan gochuu.
75
 Barattoonni gaaffilee yeroo dubbisuu hojjataniif deebiiwwan kennan hiriyaa isaanii
waliin akka walbira qabanii ilaalan qajeelchuu.
 Hojiilee isaanii hordofuun jajjabeessuu.
Deebii Gilgaala 6
1. Eegumsi addaa kan isaan barbaachisuufis, sababa umriifi bilchina isaanii irraa kan
ka’e rakkoo addaaf akka hinsaaxilamneef
2. Hojii balaaf isaan hinsaaxille hojii sasalphaa ta’an.
3. waggaa 18 gad ta’ee hunda.
4. Dhugaa
5. Hiyyummaa,fi kkf....Deebiin barattootaa adda adda ta’uu danda’a.
Dubbisa Boodaa
 Dubbisa asiin olii irratti hundaa’uun gaaffilee gilgaala 7 jalata akka hojjatan taasisuu,
 Ergaa dubbisichaa xiinxaluun gaaffilee dhiyaatan hojjatanii akka ibsan gochuu,
 Deebii barattootaaf yaaddeebii kennuu.
Deebii Gilgaala 7
Deebiin gilgaala kanaa murtaawaa waan hintaaneef barattoonni kallattii adda addaatiin
deebisuu danda’u.
Madaallii
 Fakkii dhiyaate dubbisanii ergaa isaa tilmaamuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;

 Hiika jechoota haaraa tilmaamuuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;
 Yaada ijoofi callaa dubbisaa adda baasanii himuu danada’uu issanii adda baafachuu;
 hubannoo dubbisarraa argataniifi muuxannoo qaban walitti fiduun gaaffilee dhiyaatan

deebisuu danda’uu isaanii mikaneessuu;
☞ himoota walkeessa makamanii dhiyaatan tartiibessuu nidanda’u;
☞ himoota tartiiba sirriin kaa’aniin keeyyata ni’ijaaru;
☞ qaamota xalayaa dhuunfaa adda nibaasu;
☞ fira/hiriyaa isaaniif xalayaa barreessuu nidanda’u.
76
 Barattoonni gilgaal 8 A jalatti himoota kennaman tartiiba sirrii ta’een kaa’uu akka
danda’an qajeelchuu;
 Himoota tartiiba isaanii sirreessaniin keeyyta barressuu danda’uu isaanii hordofuufi
deeggarsa kennuu;
 Barattoonni gilgaala 8B, Cfi D jalatti qaamota xalayaa adda baasuun xalayaa
dhuunfaa akka hiriyaa ykn fira isaaniif barreessuu danda’an taasisuu;
Deebii Gilgaala 8
1. Sirna Gadaa keessatti bu’uurri egeree daa’imaa guyyaa dhalatee eegalee kaa’ama.
2. Daa’imni dhalatee gaafa guyyaa shanii rifeensa mataa haadanii maqaa moggaasu.
3. Rifeensa mataa daa’imaarraa haadan dugda goromsaarra kaa’u.
4. Goromsattiiniifi loon isheen guyyaa moggaasaatii eegalee hortu marti qabeenyaa
daa’ima saniiti.
5. Daa’imni maqaan moggaasame hanga waggaa saddeetiitti afoola hawaasaa barachaa,
taphachaa guddata malee hojii akaakuu kamittuu hinbobba’u
6. Waggaa saddeetii hanga kudha ja’aatti too’annaa maatii jalatti hojii sasalphaa
naannoo manaatti hojjachuu eegala.
7. Walumaa galatti, hanga ganna kudha ja’aatti, daa’imni hojii akaakuu kamiyyuu akka
hojjettu Sirni Gadaa hinhayyamu.
C. Barattoonni jalqaba gareen yookiin lameen ta’anii caasaa xalayaa moodeela kennameefii haa
xiinxaluudhaan gaaffilee kennaman haa deebisan. Ati deebiisaanii hordofuun hubannoonsaanii hagam
akka ta’e mirkaneeffadhu. Bakka hir’inni jirutti duub-deebii kenniif. Deebiin gilgaala 10 armaan
gaditti kennameera.
1. Lakkoofsa 1 jalatti guyyaa xalayaan barreeffame, maqaa nama barreesseefi teessoo nama
barreesseetu katabame. Lakkoofsa 2 jalattimmoo maqaa nama xalayaan ergamuufiifi
teessoosaatu barreeffame.
2. Lakkoofsi 2ffaan qaama xalayaati. Qaama xalaa keessa keeyyatoota gabaaboo sadiitu jiru.
Keeyyanni jalqabaa seensa. Seensa keessatti nagaa gaafate. Keeyyanni itti aanu ibsa. Ibsa
keessatti ergaa ijoo xalayichi barreeffameef ibse. Keeyyanni dhumaammoo xumura. Abdiisaa
ibsatee yaadasaa xumure.
3. Lakkoofsi 4ffaan Cufaadha. As jalatti nagaa dhaammatee xalayaasaa xumure.
77
D
Gilgaalli kun dhuunfaan hojjetama. Barattoonni moodeela kennameef bu’uura godhatanii dhuunfaan
xalayaa barreessu. Atis xalayaa isaan kennan ilaaltee seera eeganii barreessuusaanii
mirkaneeffachuufi duub-deebii kennuu qabda. Xalayaa barreessan yoo kennan poostaa keessa kaa’anii
teessoosaaniifi teessoo nama ergamuufii bakka sirriitti akka barreessan itti himi. Poostaarratti teessoo
lammanuu sirriitti barreessuusaanis mirkaneeffadhu.
Madaallii
 Himoota tartiibni isaanii waljala fuudhamee jiru tartiibessuu danda’uu isaanii

mirkaneessuu;
 Himoota tartiiba sirriin kaa’amaniin keeyyata ijaaruu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuufi duubdeebii kennuu;
 Qaamota xalayaa dhuunfaafi xalayaa hojii adda baasuu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuu;
 Xalayaa dhuunfaa barreessuu danda’uu isaanii mirkaneessuun duubdeebii barbaachisu
kennuu.
☞ jechoota hiika faallaa qaban adda baafachu danda’u;

☞ jechoota hiika faallaa qaban walitti nifiroomsu.
 Barattoonni gaaffilee gilgaala 9 jalatti dhiyaatan dabtara isaanii irratti akka barreeffatan
gochuu;
 Jechoota hiika faallaa waliif ta’an jechoota biroo kennuun akka shaakalan taasisuu.
 Jechoota waliif faallaa taa’an walitti akka firoomsan taasisuu:
 Hojii barattootaa ilaaluun saroorsuufi duubdeebii kennuu.
Deebii Gilgaala 9
1. D 2. G 3.F 4. E 5. C 6. A 7. B
Madaallii
 Jechoota hiika faallaa qaban adda baafachu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;

 Jechoota hiika faallaa qaban walitti firoomsuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuufi
duubdeebii kennuu.
78
☞ himoota keessaa matimaafi kuthima adda nibaasu;
☞ himota kennaman matimaafi kutimatti addaan baasanii ni’agarsiisu.
 Barattoonni himoota keessaa matimaafi kuthima adda baasuun akka agarsiisan gochuu;
 Barattoonni gaaffilee gilgaala 10 jala jiran hojii manaa isaa akka hojjatan gochuu;
 Mata duree Mathimaafi kuthimaa irratti yaadannoofi ibsa barattootaaf kennuu;
 Fakkeenya kennamee irratti hundaa’uun hima keessaa mathimaafi kuthima adda baasanii
akka barreessan taasisuu;
Gilgaala 10: Gilgaala hojjechiisuun dura maalummaa matimaafi kutimaarratti ibsa gabaabaa
fakkeenyaan deeggarii kennii. Itti aansuun gilgaala kenname gareen yookiin dhuunfaan
hojjechiisi.
Matima Kutima
1. Tolaan dhufe.
2. Guutuun tokkoffaa ba’e.
3. Boontuun baayyee bareedduudha.
4. Iftuun oggeettii fayyaati.
5. Gammadaan magaalaa deeme.
6. Sa’attiin magaalli rimaadha.
7. Hacaaluun wallisaa beekamaadha.
8. Barataa cimaan badhaafamae.
9. Isaan biqiltuu dhaaban.
10. Isaan waan waliin barataniif jaalallisaanii cimaadha
Madaallii
 Himoota keessaa matimaafi kuthima adda baasuun isaani mirkaneessuu;
 Himota kennaman matimaafi kutimatti addaan baasanii agarsiisuu isaanii

mirkaneeffachuun duubdeebii barbaachisaa ta’e kennuu.
79
Ciigoo
☞ maalummaa ciigoo adda baasuu nidanda’u;
☞ walaloo keessaa dubbii dachaa, soorgoofi sookoo baasuun nibarreessu.
 Maalummaa ciigoofi ciigoo keessatti dubbiin dacha maal akka ta’e hubachiisuu,
 Dubbii dachaa keessaa sookoofi soorgoo akka baasuu dandaa’aniif fakkeenya kennuufi
ibsuu,
 Fakkeenya kennamee irratti hundaa’uun gilgaala 11 kenname hojii manaa isaa dhunfaan
akka hojjatan taasisuufi deggarsa barbachisu gochuu,
Deebii gilgaala 11:
1. Dubbii dacha: Mucattiin sinbira taate.
Soorgoo: shimbirroo balaliitu
Sookoo: Isin bira dhufte
2. Dubbii dacha: mana harree bulle
Soorgoo: mana qulqulleessinee, kosii haxoofnee
Sookoo: Mana beeylada manaa harree jedhamtuu (Abbaa mana sanaa arrabsuuf)
3. Dubbii dacha: mana haadhaa bule
Soorgoo: Mana harmeesaa
Sookoo: mana qooffaraa; mana diigaa
4. Dubbii dacha: lolaan mana diige
Soorgoo: Bokkaa roobee lola’e
Sookoo: Nama waraana jaallatu
5. Dubbii dacha: qalamee hinnyaanne
Soorgoo: mormi kutamee; foon ta’ee
Sookoo: Bineentii bosonaa, kan boqqolloo nyaattu
6. Dubbii dacha: dhugaa dubbadhaa
Soorgoo: Soorataa, unataa haasa’aa
Sookoo: Haqa dubbadhaa
80
7. Dubbii dacha: Mana nyaataa bule
Soorgoo: Mana dhangaan nyaanni keessatti gurguramu bule
Sookoo: Manuma nyaata taasifate; mana diigee soorataa bule.
Madaallii
 Maalummaa ciigoo adda baasuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;
 Walaloo keessaa dubbii dachaa, soorgoofi sookoo baasuun barreessu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuun duubdeebii barbaachisaa ta’e kenni.
BOQONNAA SADDEET: GADAAFI NAGEENYA

(Wayitii 9)
Seensa
addaa nibaratu. Jalqaba, barreeffama “Sadarkaalee Umrii Sirna Gadaa keessatti” jedhu
dhageeffachuun ergaa isaa nihimu. Itti aansuun, barruu dhaggeeffatan irratti bifa haaraan
qindeessanii cuunfuun haasaa taasisu. Sanaan booda, dubbisa “ Sirna Gadaafi Nageenya”
jedhu callisaafi saffisaan dubbisanii yaada ijoofi callaa addaan baasanii nicuunfu.
Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti sirna tuqaalee barreeffama dheeraa keessatti
fayyadamuun sirreessanii dhiyeessu. Itti fayyadama jechootaa keessatti, jechoota dubbisa
keessaa bahan hiika walfakkiin walitti nifiroomsu. Dabalataanis, gochima hennaa gara
fuulduraa agarsiisan adda baafachuun himoota keessatti itti fayyadamu. Dhuma irrattis,
faaruu dhiyaate ergaa isaa xiinxaluun faaruu loonii naannoo isaaniitti argamu dareef
nidhiyeessu . Kanaafuu, yaadota barreeffaman tokko tokkoon ilaaluun itti dhimma bahuun
barbaachisaadha.
Bu’aalee barachuu
 barruu dhaggeeffachuun ergaa callaafi ijoo isaa nihimu;
 yaada ijoo dubbisaa nicuunfu;
 sirna tuqaalee barreeffama keessatti nifayyadamu;
 jechoota dubbisa keessaa bahan hiika walfakkiin walitti firoomsu;
 gochima hennaa gara fuulduraa agarsiisan adda baafatu.
 ergaa faaruu loonii nihimu;
 faaruu loonii naannoo isaaniitti argamu dareef nidhiyeessu;
81
Qabiyyeewwan
3. Dubbisa “Sirna Gadaafi Nageenya” (wayitii 2)
7. Afoola (1)

 barruu dhaggeefachuun dura deebii gaaffilee tilmaamuu nidanda’u;

 barruu dhaggeeffachaa gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu niguutu;
 ergaa callaafi ijoo barruu dhaggeeffatanii himuu danda’u.
Dhaggeeffachuu Dura
 Barattoonni dubbisa dhaggeeffachuun dura gaaffilee dhiyaatan irratti cimdiin akka

mariyatan taasisuu;
 Sadarkaalee Sirna Gadaa irratti beekumsa duraan qaban akka maddisiisan taasisuu;
 Gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu hojjataman kan gabateedhaan qophaa’e dabtara isaanii
irratti akka barreeffatan itti himuu;
 Mata duree barattoonni dhaggeeffachuuf deeman gabatee gurraacha irratti barreessuu;
 Dhaggeeffachuuf akka of qopheessan gochuu.
Deebii Gilgaala 1
Barattoonni dhageeffachuun dura hubannoo duraan qaban irratti hundaa’uun cimdiin yaada
waljijjiiranii akka himan gochuu.
82
 Gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu hojjataman Sadarkaalee Umrii Sirna Gadaa
gabatee keessatti guutaa akka dhaggeeffatan qajeelchuu,
taasisuu;
 Barattoonni sirriitti dhaggeeffachaa gaaffilee gilgaala 2 jalatti kennaman hojjachuu
isaanii hordofuu,
Deebii Gilgaala 2
1. 0-8
2. 9-16.
3. 17-24
4. 25-32
5. 33-40
6. 41-48
Sadarkaalee Umrii Sirna Gadaa Keessatti

Sirni Gadaa sadarkaa umurii garagaraa of keessaa qaba. Daa’imni Oromoo tokko dhalattee hanga
waggaa 8 tti Dabballee jedhamti. Umriin kun sadarkaa daa’imni itti kunuunsamtu, nyaata madaalawaa
sooramtu, afaan bartu, miseensota maatii, firoota dhihoofi ollaa addaan baastee bartudha. Gaammee
Xixiqqaan Dabballeetti aanee, waggaa 9-16 tura. Umrii kanattis kunuunsamuufi bifa taphaatiin
aadaafi safuu hawaasaa barachuu malee dirqamni adda ba’ee itti kennamu hinjiru. Gaammee
Gurguddaan umrii waggaa 17-24 jiruudha. Gaammee Gurguddaarraa wanti eegamu inni bu’uuraa
ispoortiidhaan qaamaa cimsachuudha. Raabani Gaammee Gurguddaatti aanee waggaa 25-32 tura.
Raaba keessatti dirqamni ijoon tooftaa lolaa barachuudhaan biyya abbaasaa weerara diinaarraa
eeguudha. Dooriin waggaa 33-40 gidduu yoo ta’u, umrii aangoo fudhachuuf qophiin itti
taasisamudha. Gadaan umrii waggaa 41-48 ta’ee, sadarkaa itti aangoo siyaasaa qabatanii biyya
bulchaniidha. Baalliin Gadaa seenee aangoo qabate waggaa saddeet qofaaf biyya bulchee warra
Doorii boodasaa aangoof qopha’aa jiranitti dabarsa.
Dhaggeeffachuun Boodaa
83
 Barruu dhaggeeffatan irratti hundaa’uun cimdiin mariyatanii afaaniin dareef akka
gabaasan qajeelchuu;
 Barattoonni gaaffii gilgaala 3ffaa irratti kennamee jiru irratti yeroo isaan mariyatan
gidduu isaanii naanna’uun hordofuu;
 Xumura irratti, deebii isaanii afaaniin dareef akka gabaasan taasisuu,
Deebii Gilgaala 3
Deebiin gilgaala kanaa akkaataa hubannaa barattootaafi dubbisichaan walitti fiduun waan
gabbachuu danda’uuf, deebii isaan kennan dubbisichaa wajjin walitti fiduun harkaa
fuudhuuufi qajeelchuun barbaachisaadha.
Madaallii
 Dhimma dhaggeeffachuuf deeman tilmaamuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu,

 Gaaffilee yeroo dhaggeeffannaa sirriitti hojjachuun gabatee kenname guutuu isaanii
mirkaneeffachuu,
 Barattoonni gaaffilee dhiyaatan irratti yaada maddisiisuun mariyatanii ibsuu danda’uu
isaanii adda baafachuufi duubdeebii barbaachisu kennuu.
Bu’aalee barachuu boqonnichaa

☞ barruu dhaggeeffatan cuunfanii bifa biroon himuu nidanda’u;
☞ bulchiinsa Sirna Gadaafi sirna dimookiraasii yeroo ammaa wal bira qabuun gareen
marii nitaasisu.
 Barattoonni barreeffama “Sirna Gadaafi Nageenya” jedhu irratti hundaa’uun waan

nafeeffatan karaa biraan qindeeffachuun dubbii hawwataa akka taasisan gochuu;
 Garee miseensota afur hincaalleen ijaaramanii yaadolee ijoo dubbisichaa keessaa
dhaggeeffatan akka qindeeffatan gochuufi bakka barbaachisutti tumsa kennuu;
 Barattoonni wanta gareedhaan irratti mariyatan dareef akka dhiyeessan taasisuu.
Deebii Gilgaala 4
84
Gilgaalli kun mareedhaan kan gabbatu waan ta’eef deebii murta’aa tokkoon kaa’uun
hindanda’amu. Kanaafuu, barattootaaf tumsa barbaachisu gochuu malee deebii isaanii
daangessuun hindanda’amu.
Madaallii
 Ergaa ijoo barruu dhaggeeffatanii cuunfanii bifa biroon himuu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuu;
 Bulchiinsa Sirna Gadaafi sirna dimookiraasii wal bira qabanii gareen maree ibsuu
danda’uu isaanii mirkaneeffachuun duubdeebii kennuufi jajjabeessuu.
Sirna Gadaafi Nageenya
Barannoo kana kessatti barattoonni:

☞ fakkii ilaalanii waan dubbisuuf deeman nitilmaamu;
☞ dubbisicha hubannoon duubisaa gaaffilee nihojjetu;
☞ gaaffilee dhiyaatan hubannoo dubisicha irraa argataniifi muuxannoo isaanii
walqabsiisuun nideebisu.
Dubbisuun Dura
 Barattoonni dubbisa dhiyaate osoo hindubbisiin dura gaaffilee dhiyaatan akka tilmaaman
taasisuu;
 Hiika jechootaa dhiyaatan dubbisaan dura akka tilmaamaan gochuu;
 Deebii isaan timaamaan kennan harkaa fuudhuun jajjabeessuufi deeggaruu.
Deebii Gilgaala 5
Barattoonni gaaffilee kennaman haa tilmaaman. Hiika jechootaas beekumsaafi muuxannoo

qaban irraa ka’uun akka tilmaaman gochuun barbaachisaa ta’a. Barattoonni hubannoo duraan
85
qabanirraa ka’anii waan hubatan tilmaamuun deebisuu danda’u. Kanaafuu, tumsa
barbaachisu gochuun gara dubbisichaatti fiduun murteessaa ta’a.
Yeroo Dubbisuu
Gahe Barsiisaa/stuu
 Barattoonni dubbisa xiyyeeffannoofi callisaan dubbisaa gaaffilee yeroo dubbisaaf
dhiyaatan akka hojjatan qajeelchuu;
 Yeroo barattoonni dubbisaa gaaffileef deebii kennan irra naanna’uun hordofuufi
qajeelchuu;
 Bakka barbaachisutti duubdeebii kennuufi jajjabeessuu.
Deebii Gilgaala 6
1. Dhugaa
2. Dhugaa
3. Akka hubannoo Sirna Gadaatti nageenyi bu’uura waa hundaati. Nageenyi namaaf,
waaqaaf, lafaaf, tulluuf, beeyladaafi bineensotaaf, lagaaf, bosonaaf waan lafarra jiru
maraaf... barbaachisa.
4. Qabeenya walooti.
Dubbsuun Boodaa
 Hubannoo dubbisicha irraa argatan ka’umsa godhachuun gaaffilee gilgaala 7 jala jiran
dhuunfaan hoji manee kennuu
 Gaaffilee gilgaala 7 jalatti dhiyaatan dhuunfaan erga hojjatanii booda dareef akka
ibsan taasisuu;
 Garaagarummaan deebii barattootaa gidduu yoo jiraate bakka barbaachisutti tumsa
kennuun dubbisicha giddugaleessa akka akka godhatan taasisuu;
Deebii Gilgaala 7
1. Ilaalcha hawaasichi nageenyarratti qabu ibsa.
2. Gaaffii 2,3, 4ffaafi 5ffaa kana barattoonni karaa adda addaa ibsuu nidanda’u. Kanaafuu,
deebii isaanii harkaa fuudhuun bakka barbaachisutti deeggarsaafi tumsa gochuun deebii
isaan kennan deggaruufi qajeelchuun barbaachisaa ta’a.
Madaallii
86
 Dubbisicha dubbisuun dura jechootaa dhiyaataniif hiika isaanii tilmaamuu
danda’uu isaanii mirkaneessuu;
 Dubbisicha gahumsaan dubbisaa gaaffilee hojjachuu isaanii adda baafachuu;
 Deebii barattootni kennan harkaa fuudhuun qajeelchuufi duubdeebii kennuu.

☞ barreeffama keessatti barbaachisummaa sirna tuqaalee addaan nibaafatu;
☞ keeyyata dhiyaate keessatti sirna tuqaalee barbaachisoo ta’an fayyadamuu
nidanda’u;
 Barbaachisummaa sirna tuqaalee irratti barattootaaf yaadannoo kennuu;
 Himoota keessatti sirna tuqaalee bakka galuu qabanitti akka galchuu danda’an
shakalsiisuu;
 Gilgaala 8 jalatti barruu dhiyaate keessatti sirna tuqaalee barbaachisoo ta’an akka
galchaniif hoji manee kennuu;
 Haala barbaadamuun bakka galuu qabanitti tuqaalee galchuu danda’uu isaanii adda
baafachuu.
Sirna Tuqaalee
Akaakuu Tuqaalee
A. Tuqaa (.)
Mallattoon tuqaa (.) tajaajila armaan gadii qaba.Isaani kanneen armaan gaditti tarreeffamani
dha.
1. Xuumura hima himamsaatti.
Fakkeenya,
a) Kitilaan hojjataa mootummaati.

b) Hirmaannaan hawaasaa barnootarratti cimaa jira.
c) Bokkaan waan roobeef, gabaan kaate.
2. Gabaajee keessatti.
87
Fakkeenyaaf,
B.Q.O. B.F.O.
3. Jechoota kottoonfachiisuu keessatti.
Fakkeenya,
- Doktor = Dr.
- Hubachiisa= Hub.
- Bilbila =Bil.
B. Mallattoo gaaffii (?)
Mallattoon gaaffii hima gaaffii boda gala.
Fakkeenyaaf, Beellamni keenya yoomii?

Galma Abbaa Gadaa daawwattee beektaa?
C. Mallattoo Raajeffannaa (!)
Hima raajeffatamuuf dhiyaate tokko booda gala.
a. Mana kitaabaa deemi!
b. Bakka kananatti tamboo xuuxuun dhorkaa dha!
c. Raayyaadhaan ijaaramnee haa hojjennu!
d. Safuu! Yaa bareeda isaa!
Mallattoon raajeffannoo himoota ergaa: ajajaa, akeekkachiisa, dhaadannoo, ifannaa, eebba,
abaarsa, ajaa’ibsiifannaa fi naasuu k.k.f. of keessaa qaban xuumurarra gala.
d. Qoodduu (,)
Barreeffama keessatti, qoodduun tajaajila armaan gadii qaba.Isaanis akka armaan gadiitti
fakkeenyaan deeggaramuun dhihaataniiru.
1) Jechoota ykn lakkoofsota tarreeffaman keessatti. Fakkeenya,
a. Biyyoonni guddina dinagdeen sadarkaa olaanaarra jiran Ameerikaa, Chaayinaa, Jaaphaan

fi k.k.f.
b. Biqiloonni jiraachuuf albuuda, bishaan, qilleensa fi ifa isaan barbaachisa.
2) Ciroo hirkataa fi of danda’aa addaan baasuuf, Fakkeenya
88
a. Akka Finfinnee geesseen, naaf bilbili.
b. Yoo na gaafatte, siin deebisa.
E. Tuq-lamee (:)
Tuq-lameen barreeffama keessatti tajaajila armaan gadii qaba.
a. Nama haasa’uufi waanta inni haasa’u addaan baasnee barreessuuf
Fakkeenya,
Qajeelaa: Hojiin kee maalii?
Hirphaa : Qotee bulaa dha
b. Saatiifi daqiiqaa addaan baasuuf:
Fakkeenya, Hundashiin boru saatii 3:20 irratti na beellamte.
c. yeroo waantoota tarreessinu
Fakkeenya, Bineensonni bosonaa foon sooratan kanneen armaan gaadiiti: Sardiidoo,

leencafi waraabessa fa’i.
F. Qoodduu Jabaa (;) Qoodduun jabaa tajaajila armaan gadii qaba.
1. Ciroowwaan of danda’oo lamaaafi isaan ol adda baasuuf oola.
Fakkeenya, Ani qarshii isa hingaafadhu; innis naaf hinkennu.
Haati isaa daldaltuudha; abbaan isaa barsiisaadha.
2. Walqabsiistota hirkatoo dura gala.
Fakkeenya, Daagaan qotameera; kanaafuu, biyyeen hedduun hin miidhamu.
Galii guddaa argata; haata’u malee, qusannaa hin beeku.
G. Mallattoo Waraabbii Dachaa (“ “)
Mallatoon waraabbii yaadni dhihaate tokko kan nama biroo ta’uu isaa barreeffama keessatti
kan ittiin agarsiisnu dha. Fakkeenya armaan gadii ilaali.
Boruun na waamee, “Nan rakkadhee qarshii na gargaari,” naan jedhe.
“Ani kaayyoon koo baradhee biyyaa hogganuudha,” jette Toltuun.
89
Barsiisaan, “Torban dhufu qormaata qabdu,” jedhe.
H. Mallattoo Waraabbii Qeenxee (‘ ‘)
Mallattoon waraabbii qeenxee, mallattoo waraabbii dacha keessatti tajaajila. Kana jechuun
yaada waraabame keessatti yaada nama biroo agarsiisuuf oola.
Fakkeenya,
- Abdallaan, “Abbaan koo yeroo mara ‘hojii hojjadhuu nama ta’i’ jedhanii na gorsu,”
jedhe.
- “Barsiisaan keenya ‘boru walgahiitu jira waan ta’eef, barnoonni hin jiru’ jedhani,”
jedhe itti gaafatamaan daree keenyaa.
- Magaartuun, “Harmeen koo waan na jaallattuuf, ‘Waaqayyo buddeen gaarii siif haa
baasu!’ jettee na eebbisti” jette.
Deebii Gilgaala 8:
Oromoon, “Ilmi dhalatu waa sadii ta’uu mala” jedha. Tokko ilma abbaa caalu. Ilmi akkasii,
muuxannoo abbaa, hawaasaafi barnootarraa argatu cimsachuun abbaasaatii olitti guddina
gama sammuu, hawaasaafi hubannootiin agarsiisuuf annisaa qaba. Yaseen kan gurra caalu;
ilmi kan abbaa caalu jedhama mitiiree? Oromoo biratti ilmi abbaa caalu ilma ajaa’ibaati. Inni
biraa, ilma abbaa dhaalu. Ilmi akkasii ammoo, muuxannoo, aadaa, beekumsaafi duudhaa
hawaasichaa abbaa isaarraa barachuun ‘akkuma abbaasaa’ kan jedhamudha. Haata’u malee,
kanuma abbaasaa qofa waan beekuuf, isuma tursuun ala dabalanni beekumsaa hinjiru. Inni
dhumaa, ilma abbaa dhaanu. Ilmi akkasii ammoo, safuufi aadaa abbaasaa dagachuun dhaloota
boruuf fakkeenya yaraa kan ta’uufi baraneetti kan hidhatudha. Ilma akkasii Waaqayyo isin
haa baraaru! Gabaabumatti, Oromoon ilma muuxannoo abbaasaa tursu, kan abbaasaafi kan
biroo walitti fiduun waan fooyya’aa argamsiisufi dhaloota egeree falu jechuun madaala.
Madaallii
 Sirna tuqaalee himoota keessatti fayyadamuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;

 Barattoonni tuqaalee sirrii ta’aniin barruu dhiyaateef guutuu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuufi duubdeebii kennuu.
90
☞ jechoota hiika galumsaa qaban adda baasuu nidanda’u;

☞ jechoota hiika kallattii qaban kanneen dubbisa keessa ba’an
walitti firoomsuu nidanda’u.
 Jechoota hiika galumsaa qabaniifi hiika kallattii qaban akka hubatan gochuu,
 Jechoota hiika galumsaa baratamoo dubbisa keessa jiranii bifa firoomsuun
dhiyeessuu.
 Jechoota hiika galumsaa qabaniifi hiika kallattii qaban irratti fakkeenya kennuun
ibsuu,
 Jechoonni kennaman hiika lama yookiin lamaa ol qabaachuu malu waan ta’eef,
deebiin kennan hiika dubbisicha keessatti qaban kan agarsiisu ta’uu hubachiisi.
Deebii gilgaala 9
1. E 2.F 3.H 4. I 5.A 6. C 7.D 8. B 9.G

Madaallii
 Barattoonni hiika jechoota galumsaa keessatti qaban adda baafachuu isaanii

mirkaneeffachuu;
 Jechoota dubbisa keessa ba’an walitti firoomsuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuun
duubdeebii kennuu.
Gochima Henna Gara Fuulduraa
Barannoo kana kessatti barattoonni:

☞ gochima hennaa gara fuulduraa agarsiisan adda baafachuu danda’u;
☞ gochima henna dhufu agarsiisu fayyadamuun himoota ni’ijaaru.
Gahee Barsiisaa/Stuu
 Gochimaa irratti barattootaaf yaadannoofi fakkeenya kennuu;
91
 Hima keessatti gochimoota hennaa dhufu agarsiisan gilgaala 11A jalatti kenname
barreessanii akka dhiyeessan hojimanee kennuu;
 Gaaffilee gilgaala 11B jala jiran shan barattoonni dhuunfaan hojii daree akka hojjatan
qajeelchuu;
Madaallii
 Barattoonni gochima hennaa gara fuulduraa agarsiisan adda baafachuu danda’u isaanii
mirkaneessuu;
 Gochima henna dhufu agarsiisu fayyadamuun himoota ijaaranii agarsiisu danda’uu
isaanii mirkaneessuufi duubdeebii kennu.
Deebii gilgaala 10 A
1. Hennaa gara fuulduraa
2. Ammeennaa
3. Ammeennaa
5. Darbeennaa
7. Ammeennaa
B, Gilgaala kanaaf deebiin murtaawaa ta’e hinjiru. Himoota barattoonni barreessan henna
dhufuu kan agarsiisu ta’uu isaa mirkaneeffachuun duubdeebiifi deeggarsa barbacachisu
taasisuu.

☞ fakkii barannoo kana keessatti dhiyaate ilaalanii tilmaamuun himuu danda’u;
☞ barattoonni faaruu loonii dhiyaaate shaakalanii dareetti dhiyeessuu danda’u;
☞ ergaa faaruun loonii qabu himuu nidanda’u;
Gahee Barsiisaa/tuu
 Barattoonni fakkii kitaaba barataa irratti dhiyaate jiru ilaalanii akka walitti himan gochuu
 Faaruu loonii dhiyaaate dubbisanii ergaa isaa akka xiinxalan taasisuu,
92
 Barattoonni gaaffilee gilgaala 12 jalatti kennamee jiru akka barreessan gochuu
 Fakkeenya barattootaaf kennuun fakkeenya kennamee irratti hundaa’uun ergaa faaruu
loonii keessatti dhiyaate akka xiinxalan taasisuu,
Gilgaala 11
1. Qaamni loonii kan faayidaa hinqabaanne hinjiru. Wanti gatamu tokkollee hinjiru
2. Kan sooratanii jiraatan; kan sooratanii bulan jechuudha
3. “Dibatan miidhagsoo” gaaleen jedhu “dhadhaa” kan agarsiisu yoo ta’u, “dhugan
qabbaneessoo” inni jedhummoo “aannan” agarsiisa.
4. Dibicha dhalchi jechuudha.
5. Miidhaan oomishamee sassaabame xumuramuuf ga’ee jira. Yeroo ga’aan waan jiruuf,
loon gara margaatti bobbaasuufi bishaan akka dhugan laga buusuu yookiin gara eelaa
geessuuf qophii ta’uu agarsiisa.
6. Torba. Isaanis, kotteen finjaala bunaa ta’uu, gaafti fallaana ta’uu, itilleen irra rafuuf,
dhoqqqeen kaboota boba’u ta’uu, dhadhaan dibataaf, aannan dhuguuf tajaajiluusaatu
ibsame.
Madaallii
 Fakkii barannoo kana keessatti dhiyaate ilaalanii himuu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuu;
 Barattoonni faaruu loonii dhiyaaate shaakalanii dareetti dhiyeessuu danda’uu isaanii
adda baafachuu;
 Ergaa faaruun loonii qabu himuu nidanda’uu isaanii mirkaneeffachuufi duubdeebii
kennuu.
93
94
BOQONNAA SAGAL: JIJJIIRAMA QILLEENSAA
(Wayitii 9)
Seensa
addaa nibaratu. Jalqaba, barreeffama “Guddina Dinagdeefi Jijjiirama Qilleensaa” jedhu
dhageeffachuun ergaa isaa nihubatu. Itti aansuun, dhimma jijjiirama qilleensaa irratti
nimari’atu. Dubbisa “ Jijjiirama Qilleensaa” jedhu callisaafi saffisaan dubbisanii hubannoo
niargatu.
Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti fakkii dubbisuun ykn ilaaluun ergaa isaa cuunfanii
nibarreessu. Itti fayyadama jechootaa ilaalchisee, hiika jechootni galumsa keessatti qaban
nikennu. Dabalataanis, caasluga jalatti immoo, maalummaa hima dacha xaxamaa adda
baafachuudhaan hima dachaa xaxamaa addaan nibaasu. Kanaafuu, yaadota barreeffaman
tokko tokkoon ilaaluun itti dhimma bahuun barbaachisaadha.
Bu’aalee barachuu
Bu’aalee Barachuu
 barruu dubbifamu dhaggeeffachaa jecha/gaalee hima keessaa hafe niguutu;
 barruu dhaggeeffatanii ergaa isaa nihimu;
 dhimma tokkorratti nimari’atu;
 dubisa dhiyaatee keessaa yaada ijoofi callaa adda nibaafatu;
 fakkii dubbisuun ergaa isaa nibarreessu;
 hiika galumsaaf jechootaa nikennu;
 caasaa hima dachaa xaxamaa addaan nibaasu.
Qabiyyeewwan
3. Dubbisa “Sirna Gadaafi Nageenya” (wayitii 2)
95
☞ fakkii kitaaba barattootaa irra jiru ilaalanii ergaa isaa tilmaamuu nidanda’u;
☞ hiika jechootaa tilmaamuun nihimu;
☞ barruu dubbifamuuf dhaggeeffachaa bakka duwwaa kenname guutuu
nidanda’u;
☞ barruu dhaggeeffatan keessaa qabxiilee ijoo hubatan himuu nidanda’uu.
Dhaggeeffachuu Dura
 Barattoonni hubannoo duraan qaban irraa ka’uun yaada akka wal haajijjiiran taasisuu;
 Gaaffileefi hiika jechootaa kennaman akka tilamaaman gochuu;
qajeelchuu;
 Mata duree barattoonni dhaggeeffachuuf deeman gabatee gurraacha irratti barreessuu.
Deebii Gilgaala 1
Gilgaala 1ffaa kanaaf barattoonni karaa adda addaa muuxannoofi beekumsa qaban irraa ka’uun
deebii garaagaraa kennuu malu. Kanaafuu, deebii barattoonni kennan harkaa fuudhuun
duubdeebii kennaa, deeggaruufi qajeelchuun barbaachisaa ta’a.
 Bakka barattoonni hundi dhaga’uu danda’an dhaabbachuun dubbisa qajeelcha

barsiisaa irra jiru kan Guddina Dinagdeefi Jijjiirama Qilleensaa jedhu suutaafi
sagalee olkaasuun dubbisuu,
 Duubisa dubbifamuuf osoo dhaggeeffatanii gaaffilee gilgaala 2ffaa jalaa kan yeroo
dhaggeeffachuu hojjetamu bakka duwwaa kenname irratti akka guutan itti himuu;
96
taasisuu;
 Barattoonni dubbisicha dhaggeeffachaa gaaffilee gilgaala 2 jalatti kennaman
hojjachuu isaanii ijaan to’achuu.
Deebii Gilgaala 2
Barsiisaa/tu! Barattootni barruu gabaabaa itti aanee dhiyaate battaluma isin dubbiftanuufitti
dhaggeeffachaa gabatee gilgaala kanaa jalatti kitaaba isaaniirratti kennamee akka guutan
taasisi.
1. hariiroo
2. dinagdee
3. reefu dinagdeetiin guddataa
4. jallisiiwwan ammaayyaatiifi bishaan lafa jalaa olbaasanii
Guddina Dinagdeefi Jijjiirama Qilleensaa

Guddina dinagdeefi jijjiirama qilleensaa gidduu hariiroo cimaatu jira. Dinagdee biyyaa
guddisuuf jecha hojiiwwan hojjataman: itti fayyadama boba’aa, babal’ina warshaa,
industiriifi kkf qilleensa naannoo jijjiiru. Biyyoonni har’a dinagdeetiin sadarkaa ol aanaarra
jiran jijjiirama qilleensaa yeroo ammaa kana addunyaa naasisaa jiruuf itti gaafatamoodha;
beenyaas kaffaluu qabu kan jedhamu kanaafi. Waan kana ta’eef, bu’uurri jijjiirama qilleensaa
guddina dinagdeeti. Jijjiiramni qilleensaas deebi’ee guddina dinagdee gufachiisa. Guddinni
dinagdee amma yoonaa biyyoota garagaraa keessa ture, jijjiirama qilleensaaf sababa ta’eera.
Kana kan jedhamuufis, gaasonni warshaalee keessaa ba’anii qilleensa faalan of eeggannoo
tokko malee baroota dheeraaf biyyoota guddataniin gadhiifamaa waan turaniifi.
Tekinooloojiiwwan faalama qilleensaa, biyyeefi bishaanii xiqqeessanii jijjiirama qilleensaa
hir’isuu danda’aniif xiyyeeffannaan hinkennamne.
Wantoota gaasota giriinhaawusii qilleensa keessatti baay’isanii jijjiirama qilleensaa

ariifachiisan keessaa gurguddoon: guddina dinagdee naannoof eeggannoo hintaasifne,
tekinooloojiiwwan of eeggannoo malee itti fayyadamuufi maddoota anniisaa naannoo
faalanitti fayyadamuudha. Isaan kunniin immoo irra caalaa guddina dinagdee waliin
walqabatoodha.
97
Miidhaa jijjiirama qilleensaaf irra caalaa saaxilamoon garuu, biyyoota reefu dinagdeetiin
guddataa jiraniidha. Biyyoonni kunniin baay'een isaanii hojii qonnaafi horsiisa looniitiin
jiraatu. Yoo sababa jijjiirama qilleensaatiin madaalliin uumamaa kun hunkuramu ta’e, balaa
hamaatu isaan mudata. Beela, dheebuufi dhukkubaan dhumuutu dhufa. Kanaafuu, rooba
uumamaan roobee caamuun qofa osoo hinta’in, jallisiiwwan ammaayyaatiifi bishaan lafa
jalaa olbaasanii ittiin oomishuun murteessaa ta’a. Walumaagalatti, guddinni dinagdee
gochawwan namootaa qilleensa jijjiiran waliin waan walqabatuuf, of eeggannoon yoo
taasifamuu baate, miidhaan isaa addunyaa mara gaaga’a.
 Dubbisa dhaggeeffataniifi muuxannoo duraan qabanirratti hundaa’uun gaaffii gilgaala

3ffaa dhuunfaan hojii daree akka hojjatan taasiisuu,
 Barattoonni miiltoo isaanii waliin ta’uun deebii isaanii irratti akka yaada waljijjiiran
gochuu,
 Barattoonni hojjatanii yeroo xumuran akka dareef gabaasan taasisuufi bakka
barbaachisuutti deeggersa kennuu.
Deebii Gilgaala 3
Hubannoo dubbisa dhaggeeffatanirraa argataniirratti hundaa’uun gaaffilee dhiyaatan akka
hojjatan haala mijeessuun barbaachisaa ta’a. Deebiin barattootaa muuxannoofi hubannoo
duraan qaban waan hammachuu maluuf qajeelchuufi deeggrsa barbaachisu kennuu
hindahatin.
1. Sababoota keessaa tokko, guddina dinagdeeti; kan biroon, guddina dinagdee naannoof
eeggannoo hintaasifne, tekinooloojiiwwan of eeggannoo malee itti fayyadamuufi
maddoota anniisaa naannoo faalan
2. Ho’iinsi dabaluun gammoojjummaan babal’achuu, qilleensi qorraa hammaachuu,
beelaafi kkf.
3. Hariiroo cimaa qabu.
4. Eeyyee. Yoo sababa jijjiirama qilleensaatiin madaalliin uumamaa kun hunkuramu ta’e,
balaa hamaatu isaan mudata. beela, dheebuufi dhukkubaan dhumuutu dhufa.
5. Balaa jijjiirama qilleensaatiif irracaalaa kan saaxilaman biyyoota dinagdeen duuba
hafanii reefuu guddachaa jiranidha.
98
Sababiin isaa, biyyoonni kunniin baay'een isaanii hojii qonnaafi horsiisa looniitiin
jiraatu. Yoo sababa jijjiirama qilleensaatiin madaalliin uumamaa kun hunkuramu ta’e,
balaa hamaatu isaan mudata.
6. Teekinoloojiitti of eeggannoon fayyadamuufi rooba uumamaan roobee caamuun qofa
osoo hinta’in, jallisiiwwan ammaayyaatiifi bishaan lafa jalaa olbaasanii ittiin
oomishuun murteessaadha.
Madaallii
 Fakkii kitaaba barattootaa irra jiru ilaalanii tilmaamuu nidanda’uu isaanii

mirkaneessuu;
 Hiika jechootaa tilmaamuun himuu isaanii mirkaneessuu;
 Barruu dhaggeeffachaa bakka duwwaa kenname guutuu danda’uu isaanii adda
baafachuufi duubdeebii kenuu;
 Barruu dhaggeeffatan keessaa qabxiilee ijoo hubatan himuu danda’uu isaanii

mirkaneeffachuu .
Barannoo 2. Dubbachuu (Wayitii 1)
☞ Mata duree “jijjiirama qilleensaa” jedhu irratti ga’umsaan marii geggeessuu

danda’u;
☞ Bu’aa marii isaanii afaaniin dareef ibsuu nidanda’u;
☞ ergaa akaakuu qareeyyii adda adda nixiinxalu.
☞
 Gaaffii gilgaala 4 jalatti kenname dubbisa dhaggeefatan irratti hiundaa’uun akka gareen
marii geggeessan qajeelchuu;
 Qajeelfama ifaa ta’e kennuun yeroo isaan mariyatan giduu deemuun hordofuufi bakka
barbaachisutti deggrsa kennuu;
 Bu’aa marii isaanii dareef akka ibsan jajjabeessuu;
Deebii Gilgaala 4
Barsiisa/tu! Marii barattoonni gaggeessuuf jiran qindeessuun hordoffiifi deeggersa
barbaachisu godhiif. Deebiin isaanii adda adda ta’uu waan danda’uuf qajeelchuufi
deeggrsuun jajjabeessuun barbaachisa ta’a.
Madaallii
99
 Mata duree “jijjiirama qilleensaa” jedhu irratti ga’umsaan marii geggeessuu danda’uu
isaanii mirkaneessuu;
 Bu’aa marii isaanii afaaniin dareef ibsuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;
Jijiirama Qilleensaa
☞ dubbisuun dura gaaffilee dhiyaataniif deebii isaanii tilmaamuu nidanda’u;

☞ dubbisa dhiyaate dubbisaa gaaffilee yeroo dubbisuu hojjachuu nidanda’u;
☞ ergaa ijoo dubbisichaa adda baasanii ibsuu danda’u;
Dubbisuun Dura
 Barattoonni dubbisa dhiyaate dubbisuun dura muuxannoofi beekumsa duraan qaban

irratti hundaawuun gaaffilee dhiyaatan akka tilmaaman taasisuu;
 Dubbisa dhiyaate dubbisiisuun dura gaaffilee dubbisa duraarratti akka yaada kennan
jajjabeessuu;
Deebii gilgaala 5
Deebiiwwan isaan kallattii adda addaatiin kennan sirrii ta’uu mala. Hordoffiifi tumsa
barbaachisus godhaafii. Fakkeenyaaf deebiin isaanii qabxiilee armaan gadii hammachuu
danda’a.
1. Ho’isaa yookaan qorri akka malee yoo dabale.....kkf
2. Gogiinsa laggeeniifi biqiltootaa, hanqina nyaataafi dhumaatii lubbuqabeeyyii …
Yeroo Dubbisuu
 Dhuunfaan callisaan dubbisaa gilgaalicha akka hojjatan jajjabeessuu;

 Gaaffilee gilgaala 6 jala jiran dabtara isaaniirratti barreeffatan dubbisicha osoo dubbisanii
akka deebisan qajeelchuu;
100
 Dubbisicha xiyyeeffannoon dubbisaa gaaffilee dhiyaataniif deebii kennuu isaanii gidduu
deemuun hordofuufi bakka barbaachisutti tumsa kennuu;
Deebii Gilgaala 6
1. Hammi ho’aa dabaluu, hammi roobaa garmalee xiqqaachuu ykn baay’achuu, baqiinsi
cabbie dabaluu, kkf.
2. Ho’a dandamachuu dadhabuun lubbuu galaafachuu, beelaafi dheebuuf saaxiluu,
cabbii baqsuun qaamni bishaanii dabaluu. Kkf.
3. Madden bishaaniifi harawwan goguu, oomishni midhaaniifi bishaan hir’achuu,
namoonniifi lubbu qabeeyyiin biroo wantoota jireenyaaf barbaachisu dhabuun
hubamuu, kkf.
4. Qabeenya uumamaa kanneen akka bosonaafi biyyee kunuunsuu, biqiltuuwwan
dhaabuu, …
Dubbisuun Boodaa
 Dubbisicha irratti hundaa’uun gaaffilee gilgaala 7 Afi B jalatti dhiyaatanii jiran akka
hojjatan taasisuu;
 Gaaffii gilgaala 7 A jala jiru dhuunfaan dabtara isaanii irratti barreeffachuun hojimanee
isaa akka hojjatan gochuu;
 Gaaffii gilgaala 7 B jala jiru gareedhaan irratti mariyatanii dareef akka gabaasan
qajeelchuu.
Deebii Gilgaala 7
A.
1. Soba
2. Dhugaa
3. Soba
4. Soba
5. Soba
B.
Deebii gilgaala 7 B kana jalatti barattoonni gareen ta’uun gaaffilee kennaman irratti
mariyachuun dareef afaaniin akka gabaasan taasisi. Deebii isaan kennan irraa fuudhuun
duubeebii qajeelaafi ifaa kennuufii qajeelchuun barbaachisaadha.
Madaallii
101
 Dubbisuun dura gaaffilee dhiyaatan tilmaamuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;
 Dubbisa dhiyaate dubbisaa gaaffilee yeroo dubbisuu hojjachuu danda’uu isaanii
mirkaneessuufi duubdeebii barbaachisu kennuu;
 Ergaa ijoo barreeffamichaa adda baasanii ibsuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuufi
duubdeebii barbaachisu kennuu.
☞ fakkii ilaaluudhaan waan hubatan keeyyata tokkoon barreessuu dnianda’u,

☞ caasaalee keeyyataa (hima ijoo, himoota callaafi himaa guduunfaa) fayyadamuu
nidanda’u.
Gahee Barsiisaa/tuu
 Caasaalee himaa irratti barattootaaf yaadannoofi fakkeenya ifaa ta’e kennuu;
 Barattoonni qajeelfama gaaffii gilgaala 8 irratti dhiyaate dabtara isaanii irratti akka
barreessan gochuu,
 Fakkii kitaaba isaaniirra jiru ilaalaa waan hubatan akka barreessan qajeelchuu;
 Keeyyanni isaan barreessan hima ijoo, himoota callaafi himaa guduunfaa of keessaa
qabaachuu akka qabu fakkeenya kennuun itti himuu.
Caasaalee Keeyyataa
Akkuma himni jechoota irraa ijaaramu, keeyyanni immoo himoota irraa ijaarama. Himoonni
keyyaticha keessatti argamanis yaada wal-fakkaata tokko haa ibsan malee gahee garaagaraa qabu.
Haaluma kanaan, himoota keeyyata tokko keessatti argaman bakka saditti qooduun ilaaluun
nidanda’ama. Isaanis, hima ijoo, himoota calla/gargaartuufi hima goolabaadha. Caasaaleen keeyyataa
sadanis wal-ta’anii yaada tokko ibsuuf gahee mataa mataa isaanii qabu. Kanas tokko tokkoon akka itti
aanutti haa ilaallu.
A. Hima Ijoo
Keeyyanni tokko yaada ijoo tokko of-keessaa qaba. Yaanni ijoo kunis hima ijoo jedhamuun beekama.
Himni ijoo keeyyata keessatti argamu kunis hima tokkoon dhihaata.Gosti hima kanaa himoota
keeyyaticha keessatti argaman keessaa yaada dimshaashaa kan qabatedha. Kanaafuu, himni ijoo hima
waa’ee keeyyatichaa ilaalchisee yaada handhuura ta’e of keessatti hammatudha. Himoonni
keeyyaticha keessa jiran hundis waa’ee yaada handhuura ta’ee kanaa babal’isu.
102
B. Himota Callaa/Gargaartuu
Himoonni calla/gargaartuu keeyyata keessatti himoota yaadaan walitti hidhamanii keeyyaticha

gabbisaa deemanidha. Akkasumas, himoonni kunneen ibsoota murtaawaa yaada handhuuraa
keeyyatichaa babal’isanidha. Himoonni calla gaaffiiwwan himni ijoo keeyyataa keessatti kaasuu
danda’u kanneen deebisanidha.
C. Hima Goolabaa
Keeyyata keessatti himni goolabaa yaada hima ijootiin dhihaatee himoota callaatiin babal’ifaman
goolabuuf gargaara. Kanaaf, himni kun xumura keeyyata tokkoorratti argamuudhaan keeyyatichaaf
xumura cimaa ta’e kenna.
Gilgaala 8
Barsiisaa/tu! Barattoonni fakkii dhiyaate dubbisuun (ilaaluun) waan hubatan keeyyataan
akka barreessan gargaari. Keeyyanni barreessan caasaa keeyyataa (hima ijoo, himoota
callaafi himaa guduunfaa) qabaachuu akka qabu qajeelchi. Barattoonni kallattii garagaraan
waan barreessuu danda’aniif deebii murtaawaa hinqabu.
Madaallii
 Barattoonni fakkii sirriitti dubbisuu danda’uu isaanii murkaneeffachuu;

 Keeyyanni barattoonni barreessan caasaa keeyyataa (hima ijoo, himoota callaafi
himaa guduunfaa) qabaachuu isaa mirkaneeffachuufi duubdeebii kennuu.
Barannoo 5: Fayyadama jechootaa (Wayitii 2)
☞ Hiika jechootni galumsaa keessatti qaban adda baasuu nidanda’u;
 Gaaffilee gilgaala 9 jalatti dhiyaatan dabtara isaanii irratti akka barreeffatan gochuu;
 Jechoota gilgaalicha jalatti dhiyaatanii hojimanee isaa hiika isaanii dabtara isaanii irratti
dhuunfaan akka barreessan taasisuu;
 Jechoota dubbisa keessaa bahaniif hiika isaanii akka barreessan gochuu;
Deebii Gilgaala 9
1. Caamsaa/gogiinsa
103
2. Sodaa
3. Miidha
4. Yaa’ee
5. Miidhaa
6. Balleessuu/dhabamsiisuu
7. Cimsuu
Madaallii
 Hiika jechootni galumsaa keessatti qaban adda baasuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;
 Hiika jechootaa galumsa keessatti fayyadamuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuun
duubdeebii kennuu.
Barannoo 6: Caasluga(Wayitii 2)
Hima Dachaa Xaxamaa
☞ maalummaa hima dacha xaxamaa adda basuu nidanda’u;

☞ himoota dachaa xaxamaa ta’an adda baasuun fayyadamuu danda’u.
 Barattoonni gaaffilee gilgaala 10 jala jiran dabtara isanii irratti hojimanee isaa akka
 Himoota dachaa xaxamaa irratti yaadannoofi ibsa barattootaaf kennuu
 Fakkeenyota kitaaba barattootaa keessatti kennaman irratti hundaa’uun kan mataa isaanii
akka barreessan qajeelchuu;
 Barattoonni himoota dachaa xaxamaa ta’an adda baasanii akka barreessan taasisuu,
Caasaa Himootaa
Himoota caasaa isaan qabanirratti hundaa’uun bakka adda addaatti qoodamu. Isaanis, hima
salphaa, dacha, xaxamaafi dacha xaxamaa jedhamu.
A. Hima salphaa: Himni salphaa hima gochima tokko qofa of keessaa qabudha.
Fakkeenyaaf,
- Hordofaan kaleessa mana keenya dhufe.
104
- Oromiyaan gosa simbirrootaa hedduu qabdi.
B. Hima Dachaa: Himni dachaa, hima ciroo ofdanda’aa lamaa fi isaan ol of keessaa
qabudha.
Fakkeenyaaf,
- Mootiin obboroon kaa’ee Finfinnee dhaqee deebi’e.

- Dachaasaan muka muree, biqiltuu dhaabe.
C. Hima Xaxamaa: Himni xaxamaan, hima ciroo of danda’aa tokkoofi ciroo hirkataa
tokkoofi isaan ol of keessaa qabudha.
Fakkeenyaaf,
- Yoo na jaallatte, daara na baasi.

- Erga bilbilaan naan lolee, itti hin dubbadhu.
D. Hima Dachaa Xaxamaa: Himni dacha xaxamaa ciroo of danda’aa lamaafi isaa oliifi
ciroo hirkataa tokkoofi isaa ol irraa kan ijaaramudha.Fakkeenyaaf,
- Bokkaan yeroon waan roobeef, midhaan tolee, qotee bulaan gammade.

- Riqichi jiguurraan kan ka’e, lagni nama nyaatee, lubbuu hedduu balleesse
Deebii Gilgaala 10
A.
1. Hima dacha xaxamaa
4. Hima xaxamaa
6. Hima xaxamaa
8. Huma xaxamaa
10. Hima xaxamaa
B. Barattoonni himoota dachaa xaxamaa mataa isaanii kallattii garagaraatiin barreessuu

waan danda’aniif deebii murtaa’aa hinqabu. Kanaafuu, himoota isaan barreessan
sororuufi qajeelchuun duubdeebii ifaa ta’e kennuun barbaachisaa ta’a
Madaallii
105
 Caasaa himoota adda basuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;
 Himoota dachaa xaxamaa ta’an adda baasuun fayyadamuu danda’uu isaanii
mirkaneessuun duubdeebii kennuu.
BOQONNAA KUDHAN: DIRAAMAA

(Wayitii 12)
Seensa
addaa nibaratu. Jalqaba, barreeffama “ODAA BULTUM” jedhu dhageeffachuun dandeettii
dhaggeeffatanii waan hubatan ibsuu gonfatu. Itti aansuun, bartaphee (script) dhiyaate
nidubbisuun namfakkiiwwan achi keessa jiran bakka bu’anii gahee nitaphatu. Sanaan booda
dubbisa “Diraamaa” jedhu callisaafi saffisaan dubbisanii ergaa isaa nihimu.
Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti barreeffama bartaphee (script) nibarreessu. Itti
fayyadama jechootaa jalatti, hiika jechootni galumsa keessatti malleen dubbii haala adda
addaa keessatti nifayyadamu. Dabalataanis, barruu keessatti walqabsiiftota nifayyadamu.
barbaachisaadha.
Bu’aalee barachuu
Bu’aalee Barachuu
Xumura boqonnaa kanaatti barattoonni:
 yaada callaafi dimshaashaa barruu dhaggeeffattee nihimu;
 bartaphee (script) dhiyaate nidubbisuun ga’ee nitaphatu;
 barruu dhiyaate dubbisuun ergaa isaa nihimu;
 bartaphee (script) nibarreessu;
 malleen dubbii haala adda addaa keessatti nifayyadamu;
 barruu keessatti walqabsiiftota adda addaa nifayyadamu.
Qabiyyeewwan
3. Dubbisa “Diraamaa” (wayitii 3)
106
☞ dhaggeeffaachuun dura waa’ee waan dhaggeeffachuuf deemanii nitilmaamu;
hiika jechootaa tilmaamuu nidanda’u;
☞ barruu dhaggeeffachaa gaaffilee deebisuu nidanda’u;
☞ barruu dhaggeeffatan gabaabsanii cuunfuun ergaa isaa himuu danda’u.
Dhaggeeffachuun Duraa
 Barruu dhiyaate dhaggeeffachuun dura barattoonni muuxannoo qaban akka waljijjiiran
gochuu.
 Barattoonni dubbisa dhaggeeffachuun dura mata duree kennamuuf irratti akka
mariyatan taasisuu;
qajeelchuu.
 Mata duree barattoonni dhaggeeffachuuf deeman gabatee gurraacha irratti barreessuu.
Deebii Gilgaala 1
Gaaffii 1 fi 2 deebiin barattoonni kennan marti sirriidha. Barattoonni gareen
ijaaramanii muuxannoo isaanii akka waljijjiiran godhi.
3.
a) karaa deemuu
b) bakka tokko buufachuu
c) maqaa kennuufii ykn maqaa baasuu
d) seera irratti waliigalan baasuu
 Dubbisa ODAA BULTUM jedhu suutaafi sagalee olkaasuun dubbisuu;

 Gaaffilee yeroo dhaggeeffachuu hojjachaa akka dhaggeeffatan itti himuu;
107
taasisuu;
 Osoo dubbistuu, barattoonni gaaffilee gilgaala 2 jalatti kennaman hojjachuu isaanii
hordofuu,
Deebii Gilgaala 2
1. Namoota lama
2. Odaa
3. Godina Harargee Lixaa, Aanaa Bultum keessatti argama.
4. Namoota afur
5. Deebii adda addaa kennuu danda’u
Odaa Bultum
Bara durii durii namoonni hedduun waliin karaa dheeraa imalu turan. Guyyaa guutuu deemaa
oolanii halkan aduun itti dhihee jennaan muka guddaa tokko jala buufatanii bulan. Ganama
yoo hirribaa ka’an namoonni lama du’anii buluu arganii baayyee gaddan. Namoota du’an
kannneen awwaalanii deemsa ittuma fufan. Guyyaa lammaffaas deemaa oolanii aduun
dhiinaan muka guddaa tokko jala qubatanii bulan. Mukicha jala bulanii ganama yoo ka’an
ammas namoonni lama du’anii argan. Namoonni lubbuun hafan, akkuma kaleessaa baayyee
gaddanii namoota du’an awwaalanii deemsasaanii itti fufan. Guyyaa sadaffaas deemaa
oolanii aduun dhiinaan Odaa guddaa tokko jala buluuf buufatan. Odaa kana jala bulanii
ganama yoo hirribaa ka’an, namni tokkollee hinduune ture. Baayyee gammadanii muka Odaa
sanas “Odaa Bultum” jedhanii nagaan buluusaanii ibsuuf moggaasan jedhama.
Ergasii kaasee Odaan Bultum Odaa Oromoon jalatti walga’ee seera tumatu ta’e. Yeroo
ammaa kanas, Odaan Bultum Odaalee gurguddoo shanan Oromoon jalatti seera tumatu
keessaa tokkoodha. Odaan kun Godina Harargee Lixaa keessatti, argama. Aanaan inni
keessatti argamu maqaa Odaa kanaa fudhatee “Aanaa Odaa Bultum” jedhame.
108
 Muuxannoo duraan qaban dubbisa dhaggeeffatan wajjin walitti fiduun akka ibsan
taasiisuu,
 Barattoonni gareen ta’uun mariyatanii akka dareef gabaasan qajeelchuufi bakka
barbaachisuutti deeggersa kennuu,
Madaallii
 Dhimma dhaggeeffachuuf deeman irratti barattoonni yaada maddisiisuun mariyachuu

isaanii mirkaneeffachuu,
 Gaaffilee yeroo dhaggeeffannaa sirriitti hojjachuu isaanii mirkaneeffachuu,
 Barattoonni gaaffilee dhiyaatan irratti yaada maddisiisuun ibsuu danda’uu isaanii adda
baafachuu.

☞ Bartaphee (script) qophaa’e irratti hundaa’uun diraamaa nitapahtu;
 Bartaphee kitaaba barattootaa irratti dhiyaate dubbisanii akka qoqooduu danda’an

gochuu;
 Barattoonni ga’ee isaaniif kenname shaakaluun barattoota fuulduratti bartaphicha bifa
diraamaatiin gahee qooddatanii akka dhiyeessan taasisuu;
 Qajeelfama kennamu hordofuun duraa duuba bartaphee dhiyaatuu eeganii akka
taphachuu danda’an jajjabeessuu;
Deebii Gilgaala 4
Diraamaa kana keessatti taatota dhiyaatan bakka bu’anii barattoonni akka dhiyeessan
gochuun barbaachisaa ta’a. Kanaaf, gahee barbaachisu qooddatanii akka daree keessatti
dhiyeessan gochuun barbaachisaa ta’a..
Madaallii
 Bartaphee (script) seenessuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu;
109
 Bartaphee dhiyaateef bifa diraamaatiin daree keessatti gareen dhiyeessuu nidanda’uu
Maalummaa Diraamaa
Barannoo kana keessatti barattoonni;
☞ fakkii ilaalanii waa’ee fakkii tilmaamuu nidanda’u;

☞ gaaffilee dubbisa duraatiif dhiyaate tilmaamuun ibsuu nidanda’u;
☞ dubbisa osoo dubbisanii gaaffilee yeroo dubbisaa hojjachuu danda’u;
☞ maalummaafi caaccuullee diraamaa adda baasanii himuu nidanda’u;
Dubbisuun Dura
 Barattoonni dubbisa dhiyaate osoo hindubbisiin dura fakkii kitaaba barattootaa irra jiru
ilaaluun akka tilmaaman taasisuu;
 Diraamaa ilaalanii beekan akka himan taasisuu;
 Diraamaa ilaalanii beekan keessatti taatonni diraamichaa eenyu faa akka ta’an hiriyoota
isaaniitti himuun dareef akka dhiyeessan gochuu;
Deebii gilgaala 5
Deebiin gilgaala kanaa akkaataa barattoonni muuxannoo diraamaa adda addaa ilaaluu
qabaniin adda adda ta’uu mala. Kanaafuu, deebii isaanii irraa fuuchuu malee, kun sirriidha;
kun immoo sirrii miti jechuun hinbarbaachisu.
Yeroo Dubbisuu
 Dhuunfaan callisaan akka dubbisan qajeelchuu;

 Dubbisicha osoo dubbisanii gaaffilee yeroo dubbisuu akka hojjatan hordofuufi bakka
barbaachisutti deeggarsa kennuu;
 Bakka barbaachisutti deggarsaafi qajeelfama kannaa deemuu.
110
Deebii gilgaala 6
1. Giriikii
2. Jaargocha, walitti bu’iinsa, taatota, yoomessaafi kkf.
3. Dhugaa
4. Soba
5. Yoomeessa
Dubbisicha dhuunfaadhaan dubbisaa gabatee kitaaba barataarra jiru guutu. Haa ta’u malee,
kitaabni barataa gara fuula duraattis waan gargaaruuf, kitaabarratti barreessuun
hindanda’amu. Kanaaf, osoo ati dubbisuu hineegalin gabatee kitaabarra jiru
dabtarasaaniirratti yookiin waraqaa biraarratti akka garagalchatan itti himi. Yeroollee kenniif
Jaargocha Taatota Walitti-bu’iinsa Yoomessa
 Waliin dubbii  Yaad-sammuu  waliin dubbiitiin  yeroofi

taatotaati barreessaa yookiin gochaan bakka itti
diraamaatiin taatota gidduutti seenaan
 Lafee dugdaa
kalaqaman raawwatamu waltajjiirratti
diraamaati
dhiyaatu sun
 Diraamaatti  Sababa uumamuuf
 Seenaa nutti raawwatame
lubbuu hour qaba.
hima
 Namoota dhugaa  Maalummaafi
 cancala
bakka bu’u. ejjennoo
gochootaati
taatowwaniifi
 Bakka jireenyaa
seenaan jiru
qabu
hubachuuf
 Ni dubbatu; fayyada.
ninyaatu; ni
dhugu
 Ni jiraatu, ni du’u
Dubbisuun Booda
 Dubbisa Diraamaa jedhu irratti hundaa’uun gaaffilee gilgaala 7 jala jiran irratti gareen
mariyachuun afaaniin akka deebisan taasisuu,
 Dubbisicha irraa hubannoo argachuu isaanii adda baafachuun tumsa barbaachisu kennuu;
111
 Caacculleewwan diraamaa dhiyaate keessatti argaman akka himan gochuu,
 Caacculleewwan diraamaa keessatti argaman irratti yaadannoofi ibsa kennuu,
Deebii gilgaala 7
1. Taatonni diraamaa keessatti namoota addunyaa dhugaa kana irra jiran bakka bu’anii,
amala ta’e gonfatanii, maqaan kennameefii, bakki jireenyaa tolfameefii kan socho’an;
kan afuura baafatan, kan dubbatan, kan nyaataniifi dhuganiidha
2. Jaargochi diraamaa keessatti, seenaa diraamaa tokko keessa jiru ta’ee, cancala
gochootaa jalqabaa kaasee hanga xumuraatti jiruudha.
3. Diraamaan calaqqee jiruufi jireenya dhala namaati kan jedhameef, gaddaafi
gammachuu, bu’aa ba’ii jiruufi jireenya namootaa bifa miidhagina qabuun qindaa’ee
kallattiin waltajjii irratti jamaaf kan agarsiisu waan ta’eefi.
4. Diraamaan dura barreeffamaan kan qophaa’u yoo ta’u, barreeffama qophaa’e
waltajjii irratti taatotaan dubbiifi gochaan dhiyaata.
5. Namoota addunyaa dhugaa jechuun ,namoonni dhugaa addunyaa kana irraa jiraatan
iddoo,yeroofi gochoonnii raawwatama qabatama kan argaman yoo ta’u, taatotni
diraama immoo, kan dhugaan jiru san fakkeessuun ykn calaqqisiisuun kan walatajjii
irrattio mul’ataniidha.
Hub. Barattoonni karaa adda addaatiin akka ibsa itti kennan gochuun nidanda’ama.
6. Barattoonni deebii hedduu kennuu waan danda’aniif deebii isaanii erga harkaa fuutee
booda deebii gadiitiin cuunfii ibsiif.
Diraamaan kan qaqqabatamuu danda’u, taatotni ijaan kan mul’atan, yoomessi isaa
qabatamaan kan mula’ttufi waltajjii irratti jamaaf kan dhiyaatuufi kkf
Asoosamni immoo, kan barreeffamaan dhiyaatu ta’ee qooddatttootaafi jamaan ijaan
kan wal hinargineedha.
Madaallii
 Fakkii ilaalanii tilmaamuu danda’uuu isaanii mirkaneeffachuu;

 Gaaffilee dubbisa duraatiif dhiyaatan tilmaamuun ibsuu danda’uu isanii
mirkaneessuu;
 Dubbisa osoo dubbisaaa jiranii gaaffilee hojjachuu danda’uu isaanii mirkaneessuufi
dhuma irratti duubdeebii kennuu;
 Caaccuullee diraamaa adda baasanii himuu nidanda’uu isaanii adda baafachuun
duubdeebii kennuu.
112
☞ Bartaphee jalqabame barreessanii xumuruu nidanda’u;

☞ Bartaphee barreessan daree keessatti agarsiisuu nidanda’u;
 Barattoonni gaaffii gilgaala 8 irratti dhiyaate gareen bartaphee akka irratti barreessan
gochuu,
 Ka’umsaa bartaphee dhiyaateef ka’umsa godhachuun bartaphee mataa isaanii akka
barreessan taasisuu,
 Bartaphee barreessanii xumuran dareetti dhiyeessuu akka tapahataniif jajjabeessuu;
 Bartaphee barattootni dhiyeessan irratti qajeelchuufi duubdeebii kennaa deemuu,
Deebii gilgaala 8
Barsiisa/tu! Yaanni ka’umsaa bar-taphee qopheessuuf gargaaru barattootaaf kennamee jira.

Maqaaleen taatotaafi ga’umsi yaad-qalbiisaanii ibsameera. Barattoonni hubannoo argatan
bu’uura godhachuun garee miseensota afur qabuun ijaaramanii bar-taphee haa barreessan.
Gareewwan barreessan garaagara akkuma ta’an bar-tapheen barreessanis garaagara ta’uu

danda’a. Kan garee kanaa gaariidha; kan garee kanaa gaarii miti jechuun hindanda’amu.
Kanaaf, gareen martinuu bar-taphee barreessan qu’atanii daree keessatti akka ga’ee
taphatanii diraamaa agarsiisan gochuun caalaatti hubannoosaanii gabbisuu danda’a,
Madaallii
 Bartaphee jalqabame barreessanii xumuruu danda’uu isaanii adda baafachuu;

 Bartaphee barreessan daree keessatti agarsiisuu danda’uu isaanii mirkaneeffachuu.
113

☞ Hiika jechootaa barreessuu nidanda’u
☞ Dubbiifi barreeffama keessatti dubbii qolaa fayyadamuu nidanda’u;
☞ Hiika dubbii qolaa walaloo keessaa adda baasii nidanda’u.
 Fakkeenya kennuun hiika jechootni dubbisa keessatti qaban akka kennan taasisuu;
 Walaloo dhiyaate callisaan akka dubbisan taasisuu;
 Gilgaalicha keessatti geerarsa abbaafi haadha faarsu akka geeraran gochuu;
 Barattoonni dubbiiwan qolaa walaloo geerarasaa keessatti gurraacheffaman akka adda
baafatan taasisuu;
 Gilgaala 9 jalatti gaaffilee dhiyaatan akka hojjatan jajjabeessuu;
Deebii gilgaala 9
A.
1. Sochiifi dubbiidhaan agarsiisuu
2. Daawwattoota
3. Ibsituu
4. Yeroofi bakka gochaan tokko itti raawwate kan agarsiisu
5. Dirree ykn bakka diraamaan irratti agrsiifamu
6. Namoota diraamaa keessatti gahee qooddatanii waltajjii irratti agrsisan
B. Geerarsa kana keessatti geeraraan malleen dubbii hedduu fayyadameera.
Keessumattuu, akkasaafi bakkuusa hedduutu jiru. Barattoonni geerarsicha dubbisanii
malleen dubbii kunneen akka adda baasanii tarreessan gargaari. Yoo barattoonni
hinbeekan jettee yaadda ta’e fakkeenya tokko yookiin lama kenniif.
Deebii
Akkasa Bakkuusa
Yaa dheeraa akka birbirsaa Bishaan dinnichaa taanee
Yaa arjaa akka gingilchaa Jaarsa garbichaa taanee
114
Yaa butaa akka arangamaa Handaqii moofaa taanee
Akka cooma waadanii Ilma abbaan doofaa taanee
Akka booka dhaabanii Harree dullattii taanee
Yooman taa’e akka raatuu, Durba ulfoofte taanee
Nan fiige akka maraatuu;
Yooman taa’e akka dawwee,
Nan arreede akka qawwee
Yaadannoo
Dubbii Qolaa
Dubbii qolaa jechuun, waa’ee wanta ibsamuu tokkoo haala salphaafi ifa ta’een dabarsuuf kan
gargaaruudha. Malli kun miira dubbistootaa ykn dhaggeeffattootaa hawwachuun yookiin
qirqirsuun ergaa dabarsa.
Akaakuu Dubbii Qolaa
Akkasaa (Simile)
Akkasaan wantoota uumamaanis ta’ee amalaan walitti dhufeenya qaban lama fudhannee
walfakkeenya gidduu isaanii jiru fayyadamuun ergaa kan ittiin dabarsinuudha. Yemmuu
walmadaalchisnus, jechoota kanneen ‘akka’ , ‘hamma’ ykn ‘fakkaata/tti’ jedhanitti dhimma
baana.
Fkn.
Abbaan isaanii “Akka cirracha galaanaa baay’adhaa!” jedhee eebbise.
Hojjaan isaa birbirsa fakkaata.
Namoonni tokko tokko “Eedsiin hamma beelaa nu hinmiidhu” jedhu. Haata’u malee, dhibichi
baay’ee isaanii akka baalaa harcaasaa jira.
Iddeessaa/ Bakka Buusaa (Metaphor)
Iddeessaan walfakkeenya wantoota adda addaa gidduu jiru amala, gocha, bifa, hanga,
haalaafi kkf isa tokkoo kan birootiin bakka buusuun ittiin ibsuuf gargaara. Yemmuu kana,
yaadni tokko kan birootiin guutumaan guutuutti bakka buufama.
Fkn.
a) Abbaan ilmoo isaatiif gaaddisa.
b) Tolaan leenca.
115
c) Qonni utubaa diinagdeeti.
d) Inni lafa.
Nameessuu/Personification
Nameessuu keessatti lubbu qabeeyyiifi lubbu dhabeeyyitu amala dhala namaa goonfachuun
akka namaatti dubbii dubbatu ykn ta’iinsa raawwatu. Yemmuu kana lafti, mukti, bineensi,
beeyilanniifi kkf akka namaa ta’u. Ni haasa’u, wal-lolu, yaada dhiyeessu, wanta namni
hojjatu mara hojjachuu fedhu; walumaa galatti, gocha addaa kan namoonni raawwatan hunda
raawwatu.
Fkn.
a) Kan ofii hin agartu re’een “eegee gadi qabdhu” jette sareen.
b) “Of eegaa sirbi” jette hantuuni.
c) “Abbaatu of mara,” jedhe bofti.
d) “Fuula namaa duratti malee fincaan na hin bu’u,” jette jabanaan.
Arbeessuu/Gurra Guddisuu/ Ukukkubee (Exageration/Hyperbole)

Arbeessuun yaada tokko hoo’isee, guddisee sammuudhaan akka ilaalamuu danda’amutti kan
ibsuudha. Yemmuu kana, dhugaa jiru garmalee guddisnee, jajnee suuraan/ fakkiin wanta sana
sammuudhaan akka ilaallamu goona.
Fkn.
a) Afaan dubbii bare, bishaan ho’aa alaanfata.

b) Rifeensi mataa ishee farda sakaala.
c) Jechi isaa dhagaarra ulfaata.
d) Bal’inni mana isaa farda gulufsiisa.
Madaallii
 Hiika jechootaa barreessuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;

 Dubbii keessatti dubbii qolaa fayyadamuu danda’uu isaanii adda baafachuu;
 Hiika dubbii qolaa walaloo keessaa adda baasii himuu danda’uu isaanii
mirkaneeffachuu duubdeebii kennuu.

☞ Barruu keessatti walqabsiiftota fayyadamuu danda’u;

☞ Barruu keessatti walqabsiistota fayydamuun himoota ijaaraman adda nibaafatu.
116
 Kutaalee dabran keessatti walqabsiisota baratanii turuu isaanii yaadachiisuu;
 Waa’ee walqabsiisotaa irratti qabsiisa kennuu;
 Gilgaala 10 hojii manaa akka hojjatan qajeelchuufi dhuunfaan akka hojjatan gochuu;
Deebii Gilgaala 10
1. Tolasaan Finfinnee moo Adaamaa deeme?
2. Guutaan barataa cimaadha. Garuu qorumsa biyyoolessaa dabruu hindandeenye.
3. Taliileen waan qu’atteef qabxii olaanaa argatte.
4. Gaaddiseen amala gaarii qabdi. Akkasumas barumsatti cimtuudha.
5. Yoo beelofte deemii laaqana nyaadhu.
6. Barreessuufi dubbisuu nama barate qofatu danda’a.
Madaallii
 Barattoonni walqabsiistota sirrii ta’aniin guutuu danda’uu isaanii murkaneeffachuu;

 Hojiilee barattootaa saroorsuufi duubdeebii kennuu.
117
Silabasii Barnoota Afaan Oromoo
Kutaa 8
1
Baafata
Mata duree Fuula
Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 8 .................................................................................................. 3
Seensa ................................................................................................................................................... 3
Boqonnaa Tokko: Naamusa Hojii (Wayitii 9) .......................................................................................................... ……………………………………………..8
Boqonnaa Lama: Hambaalee Aadaa (Wayitii 12) .......................................................................................................................................... ……11
Boqonnaa Sadii : Wayyooma Namaa (Wayitii 12) ............................................................................................................................................. 15
Boqonnaa Afur: Seenessoo Gabaabaa (Wayitii 12) .............................................................. 18
Boqonnaa Shan: Baay’ina Ummataafi Dhiibbaa isaa (Wayitii 9) ..................................................................................................................... 21
Semisteera II.................................................................................................................................... 25
Boqonnaa Jaha: Manca’iinsa Bosonaa (Gammoojummaa (Wayitii 9) ................................................................................................................ 26
Boqonnaa Torba: Daa’imman Hojii Humnaa olii Hojjechiisuu (Wayitii 9) ....................................................................................................... 29
Boqonnaa Saddeet: Sirna Gadaafi Nageenya (Wayitii 9) ................................................................................................................................ 32
Boqonnaa Sagal: Jijjiirama Qilleensaa (Wayitii 9)............................................................................................................................................ 37
Boqonnaa Kudhan: Diraamaa (Wayitii 12) ........................................................................................................................................................... 93
2
Silabasii Afaan Oromoo Kutaa 8
Seensa
Silabasiin kun barattoota kutaa 8ffaa barnoota Afaan Oromoo akka afaan tokkoffaatti barataniif bifa haaraan kan
qophaa’edha. Biiroon Barnootaa Oromiyaa barnoota qulqullinni isaa mirkanaa’e lammii hunda biraan gahuuf hojjetaa ture;
hojjetaas jira. Hojiin xiyyeeffannoo guddaan itti kennamee hojjatamaa jiru keessaa inni guddaan barnoota qulqullinaafi
walgitiinsa qabu dhiyeessuun dhaloota gahumsa jaarraan 21ffaa barbaadu gonfate horachuun biyyattii gara fuulduraatti
tarkaanfachiisuudha. Kana galmaan gahuuf, Biiroon Barnootaa Oromiyaa Ministeera Baarnootaa waliin tahuun qorannoo
garagaraa gaggeessuun qaawwa sirni barnootaa Sadarkaa Tokkoffaa Kutaa 5-8 amma hojiirra jiru qabu guutuu kan
dandeessisu Sirna Barnootaa Haaraa qopheessee jira. Haaluma kanaan, Sirni Barnootaa Afaan Oromoo (afaan tokkoffaa)
kutaa 8ffaa kun Yaa’iinsa Qabiyyee, Gahumsa Barachuu Isa Xiqqaafi Silabasii Ministeerri Barnootaa Hammattoo Sirna
Barnootaa Barnoota Waliigalaa Itoophiyaa bu’uura godhachuun qopheesserraa gara qabatama naannoo Oromiyaatti akka
madaqu taasisuun kan qophaa’edha.
Xiyyeeffannoon silabasii kanaa barattoonni gulantaa kanaa xiyyeeffannoon barachuu kan qaban keessaa danddeettiiwwan
afaanii kanneen ijoo ta’an (dhaggeeffachuu, dubbachuu, dubbisuufi barreessuu) fi dandeettiiwwan biroo kanneen akka
fayyadama jechootaafi caaslugaa yoo ta’uu irra caalaatti immoo, dandeetti gahumasaan dubbisuun yaada barreeffamichaa
sirnaan hubachuufi barreeffama gahumsa qabu barreessuu horachiisuudha. Dandeettiiwwan kanneen kutaa gadaanaa (kutaa 1-
3
4) keessatti shaakalaa kan turan yommuu tahu silabasiin kunis dandeettiiwwan kanneen caalmaatti akka cimsataniif yaadamee
kan bocamedha.
Akka waliigalaatti, kaayyoo ijoon sirna barnootaa Afaan Oromoo kutaa 5-8 barattoonni dandeettii, beekumsaafi gahumsa
afaan tokkoffaarratti gulantaa kanatti barbaachisu akka gonfatan gochuun ijoolleen jiruufi jireenya keessatti, akkasumas
akaakuu barnootaa biroon akka milkaa’an taasisuudha. Kana milkeessuufis, silabasichi beekumsa xabboo (indigenous
knowledge) hawaasa keessa jiru, dandeettiiwwan bu’uuraa (dhaggeeffachuu, dubbachuu, dubbisuu, barreessuu, fayyadama
jechootaa caasluga, afoola…), dhimmoota hunda-galeessa ta’an (cross-cutting and national pressing issues, gahumsa eegamu
ilaalcha keessa galchuun kan qophaa’edha. Kun immoo, lammii akka naannoo, biyyaafi idil-addunyaatti dorgomaa taheefi
gahumsa guutuu qabu horachuuf gargaara.
Qabiyyeewwan sirn barnootaa kana keessa jiran barattoonni salphumatti hubachuu akka danda’an salphaarraa gara
cimaa/walxaxaatti, kan beekamurraa gara hinbeekamneetti, akkasumas dimshaasharraa gara callaatti qindaa’uun kan
qophaa’edha. Gilgaalonniifi gochoonni qophaa’an barattoota kan giddu-galeeffataniifi barattoonni akka shaakalaniifi sadarkaa
isaaniitti dandeettiiwwan bu’uuraa barbaadaman akka gonfatan carraa guddaa kan kennudha. Walumaa galatti, sirni barnootaa
kun bu’aa barachuu, gahumsa barachuu isa xiqqaa, qabiyyeewwan, tarsiimoowwan barachuufi barsiisuu, deeggarsaafi
hordoffiifi mala madaallii, akkasumas yeroo tokkoo tokkoo qabiyyeef kaenname of keessatti qabatee kan saxaxamedha.
4
Galmaafi Kaayyoo Sirna Barnootichaa
Galma
Galmi barnoota Afaan Oromoo (afaan tokkoffaa) kutaa 5-8 barachuufi barsiisuu:
• dandeettiiwwan dub-barree bu’uuraa (basic literacy skills) fi dagaagina sammuu, currisaafi hawaasummaa barattootaa
gabbisu gonfachuu;
• barattoonni beekumsa xiinqooqaafi dandeettiiwwan afaanii gahumsa walqunnamtii dagaagsuuf fayyadan horachuun
yaadaafi miira ofii haala adda addaa keessatti ibsachuu;
• barattoonni hubannoo beekumsa xabboofi duudhaaf iddoo olaanaa kennuun jiruufi jireenya hawaasummaa garagara
keessatti fayyadamuu…
Kaayyoowwan gooroo
Kaayyoowwan gooroon Afaan Oromoo (afaan tokkoffaa) kutaa 5-8 barachuufi barsiisuun kanneen armaan gadiiti:
 teekinikoota dubbisuu (saffisaan, sakattaan, gadi fageenyaan…) dubbisuu nigabbifatu;
 dubbisa dhiyaate dubbisuun ergaa waliigalaafi callaa nihubatu;
 dandeettii hiika kallattiifi hiika bakka galumsaa jechootaaf kennuu nihoratu;
 haala jechoonni adda addaa itti uumaman nihubatu;
 hundee jechaafi fufiilee nihubatu;
5
 akaakuu himaafi keeyyataa amala isaan qaban waliin nihubatu;
 keeyyaata dhuunfaa isaanii nibarreessuu;
 walaloo barreessuu nishaakalu;
 faayidaa sirna tuqaaleefi qubguddeessaa nihubatu;
 gareewwan jechootaa garagaraa nibeeku;
 walqabsiistota adda addaa nibeeku;
 afoola Oromoo garagaraa nihubatu.
6
Semisteera I
7
Boqonnaa Tokko: Naamusa Hojii (Wayitii 9)
Kaayyoowwan: Xumura boqonnaa kanaatti barattoonni:
 barruu dubbifamu dhaggeeffachaa jecha/gaalee hima keessaa hafe niguutu;
 barruu dhiyaate xiyyeeffannoon dhaggeeffachuun yaada isaa nihimu;
 geerarsa hojii nigeeraru;
 barruu dhiyaate dubbisuun yaada ijoofi callaa addaan baasu;
 yaada haaraa maddisiisuun barreeffama dheeraa nibarreessu;
 hiika jechootaa haala galumsa isaaniin nikennu;
 akaakuu gaalee Afaan Oromoo addaa baasuun ni’ibsu.
Gahumsa Qabiyy Haala dhiyaannaa MD Hordoffiifi
Madaalli
Yaa
yeroo
da
ee Mala Baruu-barsiisuu B deeggarsa
i
Gahee Barsiisaa Gahee Barataa
Ga’umsa Dhaggee Gaaffilee shaakalaa Dhaggeeffannaa Gaaffilee Gaaffilee W Barattoonni -Barattoonni
dhaggeeffatanii ffachuu duraa beekumsa barattoonni duraan dhaggeeffachuun dhaggeeffachuu -1 dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun
haala galumsaan qaban irratti gaaffilee gaafachuun duraa gaafachuu, n duraa dura waa’ee dura dhimma
ibsuu gonfachuu sissi’eessuu (Fkn Naamusa hojii dubbisa namusa deebisuu, dhaggeefachuuf
dhaggeeffachuuf
jechuun maal jechuudha?), yeroo hojii qajeelcha Xiyyeeffannoon deeman haalaan
dhaggeeffannaa Barsiisaan barruu barsiisaarra jiru dhaggeeffachuu tilmaamuu isaanii deeman tilmaamuu
dhiyaate yoo dubbisu barattoonni dubbisuu, n gaaffilee duuka bu’uu, isaanii toftaalee
dhaggeeffachaa gaaffilee deebisu gaaffilee achi dhiyaatan bakka adda addaatiin
Fkn Agarsiiftuuwwan naamusa hojii keessaa ba’an deebisuu barbaadametti mirkaneessuu,
eenyu fa’i? hojjechiisuu deeggarsa kennuu gaaffiilee yeroo
-dhaggeeffannaan boodaa erga
dhaggeeffannaafi
barruu dhaggeeffatanii booda
gaaffilee barruu dhaggeeffatan haala dhaggeeffannaan
8
galumsaa hubachuu isaanii adda baasu boodaa deebisuu
gaafachuu isaanii mirkanessuun
duubdeebii kennuu
Afaan yoomessa Dubbach Afaan hawaasni yoomessa adda adda Brattoonni Barattoonni W Barataa/tuun Barataa/tuun
adda addaa uu keessatti fayyadamu (fkn mana yoomessa adda yoomessa adda -1 yoomessa adda yoomessa adda
keessatti deessuu, mana murtii, buufata addaa keessatti addaa keessatti addaa keessatti addaa keessatti
geerarsa konkolaataa, mana yaalaa, bakka afaan afaaniifi afaaniifi jechoota afaaniifi jechoota
fayyadamuu jigiifi kkf ) keessaa filachuun jechi fayyadamuu akka jechoota yoomessa sana yoomessa sana
danda’uu kam yoomessa kam keessatti akka danda’an yoomessa sana waliin deemu waliin deemu
fayyadaman taasisu bifa ga’ee shaakalsiisuu waliin deemu fayaydamuu fayaydamuu
taphachuuf ta’uun dhiyeessuu fayaydamuun isaanii hordofuun danada’uu isaanii
shaakalu deggersa kennuu mirkaneeffachuun
duubdeebii kennuu
Callisaan Dubbisuu Dubbisa naamusa hojii jedhu keessaa Barattoonni Barattoonni W Barataa/tuun Barataa/tuun
dubbisuun bifa filaannoon gaaffilee yaada dubbisa dhiyaate dubbisa 2 dubbisa dhiyaate dubbisa dhiyaate
yaada waliigalaa barreeffamichaa adda callisaan dhiyaate dubbisuun Yaada dubbisuun yaada
waliigalaa baasuuf gargaaru dhiyeessuu dubbisanii yaada callisaan waliigala
waliigalaa baasuu
barreeffamaa waliigalaa akka dubbisuun yaada dubbisichaa baasuu
adda baasuu baasan taasisuu waliigalaa isaa isaanii hordofuu, isaanii tooftaalee
danda’uu baasu bakka adda addaatiin
barbaachisaa (gaaffii afaanii,
ta’etti gargaarsa hojii golaa)
kennuu mirkaneessuufi
deggersa dabalataa
kennuu.
9
Yaada haaraa Barreess Sumuuda barreeffama dheeraa tokko Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni
maddisiisuun uu barattootaaf qopheessuun samuuda sumuudaa sumuuda 2 sumuuda sumuuda
barreeffama sanarratti hundaa’anii yaada haaraa dhiyaaterratti dhiyaaterratti dhiyaaterratti dhiyaaterratti
dheeraa maddisiisuun barreeffama dheeraa hundaa’uun yaada hundaa’uun hundaa’uun hundaa’uun
barreessuu barreeessuuf kan oolu Gilgaala haaraa Yaada haaraa barreeffama barreeffama
danda’uu qopheessuu maddisiisuun maddisiisuun dheeraa dheeraa barreessuu
barreeffama barreeffama barreessan danda’uu isaanii
dheeraa akka dheeraa ilaaluun mirkaneeffachuun
barreessan barreessu deeggarsa kennuu duubdeebii kennuu
shaakalsiisuu
Jechoota Fayyada Tokkoo tokkoo jechoota kennamaniin Barattoonni Barattoonni W Barataa/tuun Barataa/tuun
dubbisa keessaa ma himoota adda addaa barreessuu jechoota jechoota 1 jechoota jechoota
ba’aniin hima Jechoot kennamaniin kennamaniin kennamaniin kennamaniin
ittiin aa himoota adda himoota adda himoota himoota barreessan
barreessuu addaa akka addaa barreessu barreessan danada’uu isaanii
danda’uu barreessan ilaaluun deggersa mirkaneeffachuun
taasisuu kennuu deggersa kennuu
Akaakuu gaalee Caasluga Gaalee maqaa fakkeenya kennuun Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni gaalee
akaakuu gaalee kaan hima kessatti gaalee maqaa gaalee maqaa 2 gaalee maqaa maqaa fakkeenya
Afaan Oromoo
gilgaala ibsa gabaabaan dhiyeessuun fakkeenya fakkeenya fakkeenya kenname bu’uura
addaa kenname bu’uura kenname bu’uura kenname bu’uura godhachuun himoota
godhachuun godhachuun godhachuun keessaa akaakuu
baafachuu
himoota keessaa himoota keessaa himoota keessaa gaalee Afaan
danda’uu akaakuu gaalee akaakuu gaalee akaakuu gaalee Oromoo adda
Afaan Oromoo Afaan Oromoo Afaan Oromoo baafachuu
akka adda adda baafatu. adda baafachuu danada’uu isaanii
baafatan isaanii hordofuun mirkaneeffachuun
shaakalsiisuu deeggarsa kennuu duubdeebii kennuu
10
Boqonnaa Lama: Hambaalee (Wayitii 12)
 yaada ijoo barruu dhaggeeffatanii duraa duuba isaa eeganii nihimu;
 fakkii ilaaluun waan hubatan nihimu;
 barruu dubbisuun yaada ijoofi callaa isaa addaan nibaasu;
 hambaalee Oromiyaa nidinqisiifatu;
 jechoota sagalee dheeraa, gabaabaa, jabaa, laafaa, irra butaafi hudhaa qaban adda baasuun itti nifayyadamu;
 barreeffama dheeraa nibarreessu;
 jechoota adda addaa haala galumsa isaaniin itti fayyadamu;
 akaakuu ciroo hima keeessaa nibaasu;
 hibboo naannoo isaaniitti argamu daree keessatti nitaphatu.
11
Gahumsa Qabiyy Haala dhiyaannaa Baruu-barsiisuu M Hordoffii
Wayiti
Madaa
yeroo
ee Gahee Gahee Barataa D
llii
i
Barsiisaa B
Dhaggeeffachuu
Dandeett Barreeffama Hambaalee aadaa Gaaffilee Gaaffilee W Barattoonni Barattoonni
ii yaada Oromoo irratti Gaaffilee dhaggeeffachuu dhaggeeffachuun 1 dhaggeeffachuun dhaggeeffachuun dura
namootaa shaakalaa Dhaggeeffannaa duraa n duraa duraa deebisuu, dura waa’ee waa’ee dhaggeefachuuf
dhaggeef beekumsa barattoonni duraan gaafachuu. Xiyyeeffannoon dhaggeefachuuf deeman haalaan
achuun qaban irratti gaaffilee gaafachuun Dubbisa dhaggeeffachuun deeman haalaan tilmaamuu isaanii duuka
yaada sissi’eessu qopheessuu (Fkn Qajeelcha gaaffilee yeroo tilmaamuu isaanii bu’uu, gaaffilee yeroo
irratti Hambaalee Aadaa Oromoo keessaa barsiisaa dubbisaa duuka bu’uu, dubbisuufi dubbisa
kennuu eenyuunfaa beekatu?), keessatti deebisaa gaaffilee yeroo boodaa hojjachuu isaanii
gonfachu yeroo dhaggeeffannaa dhiyaate deemuufi dubbiuufi dubbisa mirkaneeffachuun bakka
u (Barsiisaan/barataan barruu dubbisuu gaaffilee boodaa hojjachuu barbaadametti
gabaabaa dhiyaate yoo dubbisu gaaffilee dubbisa boodaa isaanii hordofuufi duubdeebii kennuu,
barattoonni dhaggeeffachaa dubbisa boodaa hojjachuu bakka barbaadametti
gaaffilee deebisan qopheessuu hojjechiisuu deeggarsa kennuu
Fkn Hambaa Aadaa Kumsaa
Morodaa eessatti argama?
-dhaggeeffannaan boodaa erga
barruu dhaggeeffatanii booda
barruu dhaggeeffatan irratti
yaada kennuuf gargaaru
dhiyeessuu
Fknf Kumsaan Goota Oromooti
Ga’umsa Dubbac Barruu Hambaa aadaa dubbisuun Barruu Hambaa Barattoonni W Barattoonni barruu Barattoonni barruu
taatee huu yaada waliigalaa hubatan aadaa dubbisuun barruu Hambaa 1 Hambaa aadaa Hambaa aadaa dubbisuun
tokko tartiibaan akka himan kan oolu yaada waliigalaa aadaa dubbisuun dubbisuun yaada yaada waliigalaa hubatan
duraaduu gilgaala dhiyeessuu hubatan yaada waliigalaa waliigalaa hubatan dabaree dabareen haasaa
ba isaa dabaree hubatan dabaree dabaree dabareen qindaawaa dareef
eeganii dabareen dabareen haasaa haasaa qindaawaa dhiyeessuu danada’uu
himuu haasaa qindaawaa dareef yoo isaanii mirkaneeffachuun
12
horachuu qindaawaa dareef dhiyeessan duubdeebii kennuu
dareef akka dhiyeessuu hordofuun deggersa
dhiyeessan kennuu
mijeessuu
Fakkii Dubbisu Gilgaala fakkii hiika walxaxaa Barattoonni Barattoonni W Barataa/tuun fakkii Barataa/tuun fakkii
ilaaluufi u qabuufi barruu aadaa Oromoo ibsu fakkii dhiyaate fakkii dhiyaate 4 dhiyaate dubbisuun dhiyaate dubbisuun Yaada
dubbisa dubbisuun gaaffiiwwan dubbisuun dubbisanii ergaa ilaalanii waan Yaada ergaa ergaa waliigalaa fakkichaa
dhiyaate duraa, yeroo dubbisuufi dubbisuun isaa akka himan hubatan ibsu
waliigalaa fakkichaa baasuu danda’uu isaanii
dubbisuu bodaa akka hojjatan taasisu taasisuu
n ergaa qopheessuu baasuu danda’uu mirkaneeffachuun
isaa isaanii hordofuu, duubdeebii kennuu
xiinxaluu bakka barbaachisaa
danda’uu ta’etti gargaarsa
kennuu
Barreeff Barrees Sumuuda barreeffama dheeraa Barattoonni Barattoonni W Barattoonni sumuuda Barattoonni sumuuda
ama suu tokko barattootaaf qopheessuun sumuuda sumuuda 4 dhiyaaterratti dhiyaaterratti hundaa’uun
dheeraa sumuuda sanarratti hundaa’anii dhiyaaterratti dhiyaaterratti hundaa’uun barreeffama dheeraa
barreess barreeffama dheeraa keeyyata hundaa’uun hundaa’uun barreeffama keeyyata sadii qabu
uu sadii qabu akka barreessan ajaja barreeffama barreeffama dheeraa keeeyyata barreessuu danda’uu
danda’uu ifaa kennuu dheeraa dheeraa sadii qabu isaanii mirkaneeffachuun
keeyyata sadii keeyyata sadii barreessan ilaaluun duubdeebii kennuu
qabu akka qabu barreessu deeggarsa kennuu
barreessan
shaakalsiisuu
Jechoota Gilgaala himaoota bakka duwwaa Barattoonni Jechoota sirrii Barattoonni jechoota Barattoonni jechoota
sagalee qaban jechoota sagalee gabaabaa, jechoota sirrii sagalee sirrii sagalee sirrii sagalee gabaabaa,
dheeraa, dheera jabaa, laafaa, irra butaafi sagalee gabaabaa, gabaabaa, dheeraa, dheeraa, jabaa, laafaa,
gabaabaa, hudhaa qabaniin guutaman bifa gabaabaa, dheeraa, jabaa, jabaa, laafaa, irra irra butaafi hudhaa
jabaa, filannoon dhiyeessuu dheeraa, jabaa, laafaa, irra butaafi hudhaa qabaniin bakka duwwaa
laafaa, laafaa, irra butaafi hudhaan qabaniin bakka guutuu isaanii hoj-manee
13
irra butaafi hudhaa bakka duwwaa duwwaa guutuu kennuun soroorsuun duub-
butaafi bakka duwwaa himaa guutuan isaanii hordofuun deebii kennuu
hudhaa himaa guutan fakkeenya deeggarsa taasisuu
adda akka filatan barsiisaan
baasuun fakkeenya kenneef
hima kennuun hordofuun
guutuu qajeelchuu hojjachuu
danda’uu
Jechoota Fayyada Jechoota haaraa dubbisa keessaa Barattoonni Barattoonni W Barattoonni jechoota Barattoonni jechoota
haaraa ma baasuun gilgaala barattoonni akka jechoota jechoota 2 kennamaniin himoota kennamaniin himoota
haala Jechoot hima ittiin ijaaran dhiyeessuu kennamaniin kennamaniin barreessan ilaaluun barreessuu danada’uu
galumsa aa himoota adda himoota adda deggersa kennuu isaanii mirkaneeffachuun
isaaniin addaa akka addaa barreessu duubdeebii kennuu
fayyadam barreessan
uu taasisuu
danda’uu
Akaakuu Caasluu Gilgaala akaakuu ciroo Afaan Barattoonni Barattoonni Barattoonni Barattoonni fakkeenya
Ciroo ga Oromoo lamaan fakkeenya kennuun fakkeenya fakkeenya fakkeenya kenname kenname irratti
hima himoota ciroo hirkataafi kenname irratti kenname irratti irratti hundaa’uun hundaa’uun himoota
keeessaa ofdanda’aa qaban akka adda hundaa’uun hundaa’uun himoota keessaa keessaa ciroo hirkataafi
baasuu baasan taasisu dhiyeessuu himoota keessaa himoota keessaa ciroo hirkataafi ofdanda’aa baasuu
danda’uu ciroo hirkataafi ciroo hirkataafi ofdanda’aa akkaataa danada’uu isaanii
ofdanda’aa akka ofdanda’aa itti baasan mirkaneeffachuun
adda baasan nibaasu hordofuun deggersa duubdeebii kennuu
shaakalsiisuu kennuu
Seera Afoola Gilgaala adeemsa hibboo itti Barattoonni Barattoonni W Barattoonni seera Barattoonni seera hiibboo
taphatamu akka him taasisuufi seera hiibboo seera hiibboo 2 hiibboo eeganii eeganii dabaree dabareen
hibboo
hiibboowwan Oromoo of keessaa eeganii dabaree eeganii dabaree dabaree dabareen yoo hiibbafachuu
eeganii qabu dhiyeessuu dabareen akka dabareen yoo wal hiibbafatan danada’uu isaanii
wal gaafataniifi nihiibbafatu deggersa kennuu mirkaneeffachuun
hibbifach
deebii kennan duubdeebii kennuu
shaakalisiisuu
14
uu
danda’uu
Boqonnaa Sadii : Wayyooma Namaa (Wayitii 12)

 barruu dubbifama dhaggeeffachaa jecha/gaalee hima keessaa hafe niguutu;
 dhaggeeffachuun yaada ijoofi callaa adda nibafatu;
 dhimma tokkorratti yaada tokko deeggaruun kan biroo immoo mormuun falmii nigeggeessu;
 dubbisuun ijoofi callaa barreeffamichaa nihimu;
 barreeffama dheeraa nibarreessu;
 jechoota tishoof hiika nikennu;
 jechoota tishoon hima ni ijaaru;
 bamaqaalee akeektuufi iyyaaffannoo adda nibaafatu
 mammaaksa mammaaksaan nihiiku;
Gahumsa Qabiyy Haala dhiyaannaa M Hordoffii
yiti
Wa
Madaallii
i
Mala Baruu-barsiisuu D
Yeroo
ee
Gahee Gahee B
Barsiisaa Barataa
15
Dandeettii Dhaggee Barreeffama ‘Wayyooma Namaa’ Gaaffilee Gaaffilee W1 Barattoonni Barattoonni dhaggeeffachuun
dhaggeeffachuun dura waan dura waa’ee dhaggeefachuuf
haasaa ffachuu jedhu irratti Gaaffilee shaakalaa dhaggeeffach dhaggeeffach
dhaggeefachuuf deeman deeman tilmaamuu isaanii
namootaa Dhaggeeffannaa duraa beekumsa uun duraa uun duraa tilmaamuu isaanii gaaffilee gaaffilee yeroo dubbisaafi
dhaggeefachu barattoonni duraan qaban irratti gaafachuu deebisuu, yeroo dubbisaafi dubbisaan dubbisa boodaa hojjachuu
un madaaluu gaaffilee gaafachuun sissi’eessuu dubbisa Xiyyeeffanno boodaa hojjachuu isaanii isaanii mirkaneeffachuun
hordofuufi bakka duubdeebii kennuu.
gonfachuu (Fkn Wayyooma namaa jechuun qajeelcha on
barbaadametti deeggarsa
maali?), barsiisaa dhaggeeffach kennuu
yeroo dhaggeeffannaa keessatti uun gaaffilee
(Barsiisaan/barataan barruu dhiyaate yeroo
gabaabaa dhiyaate yoo dubbisu dubbisuu, dubbisaafi
barattoonni dhaggeeffachaa gaaffilee dubbisaa
gaaffilee deebisu Fkn Wayyooma yeroo boodaa
namaa waa sadii barreesssi? dubbisaafi hojjachuu
-dhaggeeffannaan boodaa erga dubbisaan
barruu dhaggeeffatanii booda barruu boodaa
dhaggeeffatan irratti yaada kennuuf hojjechiisuu
gargaaru dhiyeessuu
Fknf Oromoon hammataa ta’uun
faayidaafi miidhaa akkamii qaba?
Ga’umsa Dubbac Gilgaala falmiif ta’uufi dhimma Barattootaaf Barattoonni W1 Barattoonni Barattoonni mataduree
huu irratti falmamu dhiyeessuu ga’ee qooduun mataduree mataduree falmii falmii dhiyaate irratti
falmanii (abbaa murtii, falmii dhiyaate irratti hundaa’uun ga’ee isaanii
garee wal dhiyaate hundaa’uun ga’ee kenname taphachuu
amansiisuu falmu) mata irratti isaanii kenname danada’uu isaanii
duree falmiif hundaa’uun taphachuu isaanii mirkaneeffachuun
horachuu
dhiyaate ga’ee isaanii hordofuun deggersa duubdeebii kennuu
irratti wal kenname kennuu
falmisiisuu taphatu
16
Barruu Dubbisu Cuunfaa barruu dubbisanii Barattoonni Barattoonni W Barattoonni barruu Barattoonni barruu
u seenessuuf kan oolu gaaffilee banaa barruu barruu 3 dubbisan gabaabsanii dubbisan gabaabsanii
dubbisuun dhiyeessu dubbisan dubbisan barattoota dareef barattoota dareef
gabaabsanii gabaabsanii
ergaa isaa dhiyeessuu isaanii dhiyeessuu danda’uu isaanii
akka barattoota
hordofuun, bakka mirkaneeffachuun
barattoota dareef
hubachuu barbaachisaa ta’etti
duubdeebii kennuu
dareef dhiyeessu
gargaarsa kennuu
danda’uu dhiyeessan
taasisuu
Mammaaksa Mammaaksota dhiyyeessuun Barattoonni Barattoonni Barattoonni Barattoonni mammaaksa
mammaaksa mammaaksaan akka mammaaksota mammaaksa mammaaksa dhiyaate dhiyaate mammaaksaan
mammaaksa hiikan gilgaala qopheessuu dhiyaataniif dhiyaate mammaaksaan hiikuu hiiku danada’uu isaanii
mammaaksaan mammaaksaan isaanii hordofuun mirkaneeffachuun
a hiikuu akka hiikan hiiku deggersa kennuu duubdeebii kennuu
taasisuu
Ga’umsa Barrees Barreeffama dheeraa hanga Barattoonni Barattoonni W Barattoonni gumee Barattoonni gumee
barreeffama suu keeyyata afur qabu barreessuuf kan gumee gumee 3 dhiyaate irratti dhiyaate irratti
dheeraa gargaaru mata dureefi gumee dhiyaate dhiyaate hundaa’uun hundaa’uun barreeffama
barreessuu qopheessuu iratti irratti barreeffama dheeraa dheeraa keeyyata afur
gonfachuu hundaa’uun hundaa’uun keeyyata afur qabu qabu barreessuu
barreeffama barreeffama yoo barreessan danda’uu isaanii
dheeraa dheeraa hordofuun deeggarsa mirkaneeffachuun
keeyyata afur keeyyata afur kennuu duubdeebii kennuu
qabu akka qabu
barreessan barreessuu
shaakalsiisuu
Jechoota Fayyada Jechoota tiishoo barattoonni hima Barattoonni Barattoonni W Barattoonni jechoota Barattoonni jechoota
ma ittiin barreessan dhiyeessuu jechoota jechoota 2 tiishoo dhiyaateen tiishoo dhiyaateen hima
tiishoo
Jechoot tiishoo tiishoo hima barreessan seerluga Afaan Oromoo
fayyadamuun aa kennamaniin kennamaniin ilaaluun deggersa eegate barreessuu isaanii
17
hima akka hima hima kennuu mirkaneeffachuun
barreessan barreessu duubdeebii kennuu
barreessuu
taasisuu
Bamaqaalee Caaslug Bamaqaalee akeektuufi Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni bamaqaalee
a iyyaaffannoo wal makuun adda bamaqaalee bamaqaalee 2 bamaqaalee akeektuufi
akeektuufi akeektuufi akeektuufi akeektuufi iyyaaffannoo
baasanii gabatee keessatti akka
iyyaaffanno guutan dhiyeessu iyyaaffanno iyyaaffanno iyyaaffannoo walmakanii dhiyaatan
o walmakanii o walmakan walmakanii dhiyaatan gabatee keessatti guutuu
o adda dhiyaatan dhiyaatan gabatee keessatti yoo danada’uu isaanii
gabatee gabatee guutan hordofuun mirkaneeffachuun
baafachuu keessatti keessatti deggersa kennuu duubdeebii kennuu
guuchisuu guutuu
Boqonnaa Afur: Seenessoo Gabaabaa (Wayitii 12)

 barruu dubbifamu dhaggeeffachaa jecha/gaalee hafe niguutu;
 seenessa dhgeeffatan keessaa yaada ijoofi callaa nihimu;
 seenessa dhiyaate dhaggeeffachuun kan biroo niseenessu;
 durdurii dubbisan keessaa yaada ijoo nibaasta;
 duraa duuba gochi tokko itti raawwatamu irratti qajeelfama nikennu;
 walqabsiiftota barreeffama keessatti nifayyadamu;
 caaccuulee seenessoo gabaabaa nitarreessu;
 hiika jechoota baratamoo hintaanee nibsu;
18
 jechamoota adda addaatiif hiika nikennu;
 qaamolee jechaa (hundee, fufii, utubaa) adda nibaasu.
Madaalli
Wayitii
yeroo
ee Mala Baruu-barsiisuu D
i
Gahee Barsiisaa Gahee Barataa B
Dandeettii Dhaggee Barreeffama ‘Seenessoo Barattootagaaffilee Barattoonni W Barattoonni - Barattoonni
dhaggeeffachuun dura dhaggeeffachuun dura
seenessoo ffachuu Gabaabaa’ jedhu irratti Gaaffilee dhaggeeffachuun gaaffilee 1
waa’ee dhaggeefachuuf waa’ee dhaggeefachuuf
dhaggeeff shaakalaa Dhaggeeffannaa duraa duraa gaafachuu dhaggeeffachuu deeman tilmaamuu isaanii deeman tilmaamuu isaanii
achuun beekumsa barattoonni duraan dubbisa qajeelcha n duraa gaaffilee yeroo dubbisaa duuka bu’uu, gaaffilee
seenessoo qaban irratti gaaffilee gaafachuun barsiisaa keessatti hojjachuu hojjachuufi seenesssoo yeroo dubbisaa
walfakkaataa himuu hojjachuufi seenesssoo
walfakkaa sissi’eessuu (FknSeenessoo dhiyaate dubbisuu dubbisa
isaanii hordofuun bakka walfakkaataa himuu
tu himuu Gabaabaa dubistee beektaa?), gaaffilee yeroo qajeelcha barbaadametti deeggarsa isaanii mirkaneeffachuun
horachuu yeroo dhaggeeffannaa dubbisaa barsiisaa kennuu bakka barbaadametti
(Barsiisaan/barataan barruu hojjechiisuu, keessatti duubdeebii kennuu,
gabaabaa dhiyaate yoo dubbisu dubbisa boodaa dhiyaate

barattoonni dhaggeeffachaa seensssoo dhaggeeffachuu
gaaffilee deebisu Fkn Seenessoo walfakkaataa akka n gaaffilee
gabaabaan caacculee maalfaa himan taasisuu yeroo dubbisaa
qaba? hojjachuufi,
-dhaggeeffannaan boodaa erga seensssoo
barruu dhaggeeffatanii booda walfakkaataa
barruu dhaggeeffatan irratti himu
yaada kennuuf gargaaru
dhiyeessuu
Fknf Seenessoo walfakkaataa
himuu dandeessaa?
Qajeelfama Dubbac Mata duree qajeelfama barbaadu Barattoonni mata Barattoonni W Barattoonni mata Barattoonni mata
huu dhiyeessuu duree dhiyaate mata duree 1 duree dhiyaate duree dhiyaate
19
waliif irratti hundaa’uun dhiyaate irratti irratti hundaa’uun irratti hundaa’uun
kennuu qajeelfama hundaa’uun yommuu qajeelfama qajeelfama waliif
barattoota daree qajeelfama waliif kennan kennuu
isaaniif akka kennan waliif kennu. hordofuun danda’uun isaanii
qajeelchuu deeggarsa kennuu mirkaneeffachuun
duubdeebii kennuu
Dandeettii Dubbisu Durdurii ‘Alloofi Jeedoo” Barattoonni durdurii Barattoonni W Barattoonni durdurii Barattoonni durdurii
dubbisa u keessatti jechamoota dhiyaate dubbisuun durdurii 4 dubbisan keessaa dubbisan keessaa
fayyadamuun (mataa buusee) jechamoota baasuun dubbisan jechamoota baasuun jechamoota baasuun
keessaa
gilgaala gabatee guutii gabatee qophaa’e keessaa
gabatee qophaa’e gabatee qophaa’e
jechamoota jechamootni keessatti guutaman keessatti akka jechamoota
qopheessuu guutan taasisuu baasuun gabatee keessatti guutu keessatti guutu
baasuu
isaanii hordofuun bakka danda’uu isaanii
qophaa’e
gonfachuu barbaachisaa ta’etti mirkaneeffachuun
keessatti guutu
gargaarsa kennuu
duubdeebii kennuu
Barreeffa Barrees Keeyyata keessaa walqabsiiftota Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni

ma suu hambisuun walqabsiiftota gabatee walqabsiiftota walqabsiiftota 2 walqabsiiftota walqabsiiftota
keessatti keessatti dhiyeessuu gabatee keessatti gabatee gabatee keessatti gabatee keessatti
Walqabsii kennaman keessatti kennaman kennaman
ftota fayyadamuun bakka kennaman fayyadamuun bakka fayyadamuun bakka
fayyadamu duwwaa akka guutan fayyadamuun duwwaa guutuu duwwaa guutuu
u taasisuu bakka duwwaa isaanii hordofuun danda’uu isaanii
guutuu deeggarsa kennuu mirkaneeffachuun
duubdeebii kennuu
Jechoota Fayyada Himoota keessaa Jechoota Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni
ma baratamoo hintaane hambisuun jechoota baratamoo jechoota 2 jechoota baratamoo jechoota baratamoo
baratamoo
Jechoot gabatee keessa ka’uun bakka hintaane gabatee baratamoo hintaane gabatee hintaane gabatee
hintaane aa duwwaa guutii dhiyeessuu keessatti kennaman hintaane keessatti kennaman keessatti kennaman
fayyadamuun bakka gabatee fayyadamuun bakka fayyadamuun bakka
fayyadamu
duwwaa akka guutan keessatti duwwaa guutuu duwwaa guutuu
20
u taasisuu kennaman isaanii hordofuun danda’uu isaanii
fayyadamuun deeggarsa kennuu mirkaneeffachuun
bakka duwwaa duubdeebii kennuu
guutuu
Qaamolee Caaslug Jechoota maxxantuu ofirraa Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni
a qaban dhiyeessuun qaamolee jechoota maxxantuu jechoota 2 jechoota maxxantuu jechoota maxxantuu
jechaa
jechaa akka adda baasan gilgaala ofirraa qaban maxxantuu ofirraa qaban ofirraa qaban
adda qopheessuu keessaa qaamolee ofirraa qaban keessaa qaamolee keessaa qaamolee
jechaa akka adda keessaa jechaa adda baasuu jechaa adda baasuu
baafachuu
baasan shaakalsiisuu qaamolee jechaa isaanii hordofuun danada’uu isaanii
adda nibaasu deggersa kennuu mirkaneeffachuun
duubdeebii kennuu
Boqonnaa Shan: Baay’ina Ummataa (Wayitii 9)

 dubbisicha dhaggeeffachuun yaada ijoofi calla barreeffamicha nihimu;
 muuxannoo ofiin walqabsiisuun oddeeffannoo dubbisa keessa hinjirre nibaasu;
 xiyyeeffannaan dubbisuun sababaafi bu’aa addaan nibaasu;
 barreeffama seenessaa nibarressu;
 jechamootaaf hiika galumsaa nikennu;
 gochima hafoofi darboo addaan nibaafatu.
Gahumsa Qabi Haala dhiyaannaa M Hordoffii
Madaalli
yiti
Wa
yeroo
i
yyee Mala Baruu-barsiisuu D
i
21
Qalbiin Dhagg Dhaggeeffannaa duraa Barattoonni Gaaffilee W Barattoonni dhaggeeffachuun Barattoonni dhaggeeffachuun dura
dura waan dhaggeefachuuf waa’ee dhaggeefachuuf deeman
dhaggeeffachu eeffa beekumsa barattoonni dubbisa ’Baay’ina dhaggeeffachuun 1
deeman tilmaamuu isaanii duuka tilmaamuu isaanii duuka bu’uu,
un chuu duraan qaban irratti ummataafi duraa deebisuu, bu’uu, gaaffilee yeroo dubbisaafi gaaffilee yeroo dubbisaafi dubbisa
barreeffama gaaffilee gaafachuun dhiibbaa isaa” Xiyyeeffannoon dubbisaan boodaa hojjachuu boodaa hojjachuu isaanii
madaaluu sissi’eessuu (Fkn jedhu irratti dhaggeeffachuun isaanii hordofuufi bakka mirkaneeffachuun duubdeebii
barbaadametti deeggarsa kennuu kennuu.
Ummanni baaya’chuun gaaffilee gaaffilee yeroo
miidhaa akkamii qaba?), dhaggeeffachuun dubbisaafi
yeroo dhaggeeffannaa duraa gaafachuu dubbisa boodaa
(Barsiisaan/barataan dubbisa qajeelcha hojjachuu
barruu gabaabaa barsiisaa
dhiyaate yoo dubbisu keessatti
barattoonni dhiyaate
dhaggeeffachaa gabatee dubbisuu,
guutuu Fkn Baay’ina gaaffilee yeroo
ummataan Itoophiyaan dubbisaafi
Afrikaa irraa sadarkaa dubbisaan boodaa
meeqaffaa irra jirti? hojjechiisuu
-dhaggeeffannaan
boodaa erga barruu
dhaggeeffatanii booda
barruu dhaggeeffatan
irratti yaada kennuuf
gargaaru dhiyeessuu
Fknf Ilma dhiiraa
barbaacha ijoollee
hedduu horachuun
sirriidhaa?
22
Ga’umsa Dubba Odeeffannoo dubbisa Barattoonni Barattoonni W Barattoonni odeeffannoo Barattoonni odeeffannoo
muuxannoo ofii chuu keessa jiru garuu odeeffannoo odeeffannoo 1 kenname irratti kenname irratti hundaa’anii
fayyadamuun kallattiin hin ibsamne kenname irratti kenname irratti hundaa’anii isa kallattiin isa kallattiin hin ibsamne
odeeffannoo gilgaala keessastti hundaa’anii isa hundaa’anii isa hin ibsamne himuu isaanii himuu danda’uun isaanii
dubbisa keessa
qopheessuu (fkn namni kallattiin hin kallattiin hin hordofuun deeggarsa mirkaneeffachuun duubdeebii
hinjirre basuu
tokko bara itti ibsamne akka ibsamne himuu kennuu kennuu
horachuu
dhalateefi du’e ibsuun himan taasisuu
hanga jiraate gaafachuu)
Dandeettii Dubbi Himoota sababaafi bu’aa Barattoonni Barattoonni W Barattoonni himoota Barattoonni himoota
barreffama suu qaban dubbisa dhiyaate himoota himoota dhiyaatan 2 dhiyaatan keessaa dhiyaatan keessaa sababaafi
keessaa baasuun dhiyaatan keessaa sababaafi sababaafi bu’aa baasuu bu’aa baasuu danda’uu isaanii
keessaa
dhiyeessuu keessaa bu’aa baasu.
isaanii hordofuu, bakka mirkaneeffachuun
sababaafi sababaafi bu’aa
akka baasan barbaachisatti gargaarsa duubdeebii kennuu
baasuu horachuu
taasisuu kennuu
Barreeffama Barre Sumuuda barreeffama Barattoonni Barattoonni W Barattoonni sumuuda Barattoonni sumuuda
seenessaa essuu seenessaa tokk sumuuda sumuuda 2 dhiyaaterratti hundaa’uun dhiyaaterratti hundaa’uun
barreessuu barattootaaf dhiyaaterratti dhiyaaterratti barreeffama seenessaa barreeffama seenessaa
qopheessuun sumuuda hundaa’uun hundaa’uun barreessuu isaanii barreessuu danda’uu isaanii
sanarratti hundaa’anii barreeffama barreeffama hordofuun mirkaneeffachuun duubdeebii
barreeffama seenessaa seenessaa akka seenessaa deeggarsa kennuu kennuu
akka barreessan ajaja barreessan barreessu
ifaa kennuu shaakalsiisuu
Jechamoota Fayya Jechamoota hiika Barattoonni hiika Barattoonni hiika W Barattoonni hiika Barattoonni hiika jechamoota
dama galumsa hawaasaa qaban jechamoota haala jechamoota haala 1 jechamoota haala galumsa haala galumsa hawaasaa
galumsa Jecho himoota keessatti galumsa hawaasaa galumsa hawaasaa hawaasaa irratti irratti hundaa’uun himuu
otaa dhiyeessuu irratti hundaa’uun irratti hundaa’uun hundaa’uun yoo himan danda’uu isaanii
hawaasaan (fknf Waaqayyo akka ibsan nihimu hordofuun mirkaneeffachuun duubdeebii
sangootatti gammade. taasisuu deeggarsa kennuu kennuu
fayyadamuu
Mana dhufeen si arge.
Bishaan robe. Qabbana
23
qabduu?
Gochima Caaslu Gochima hafoofi darboo Gochima hafoofi Gochima hafoofi W Gochima hafoofi darboo Gochima hafoofi darboo
ga fakkeenya kennuun darboo fakkeenya darboo fakkeenya 2 fakkeenya kenname fakkeenya kenname
hafoofi gochimoota hafoofi kenname kenname hojjachuun barattoonni hojjachuun barattoonni
darboo walmakuun hojjachuun hojjachuun gochimoota walmakuun gochimoota walmakuun
darboo gabatee keessatti adda barattoonni barattoonni dhiyaatan gochima hafoofi dhiyaatan gochima hafoofi
baasan guutan waliin gochimoota gochimoota darboo adda baasuun darboo adda baasuun
addaan
dhiyeessuu walmakuun walmakuun gabatee keessatti yoo gabatee keessatti guutuu
baafachuu dhiyaatan dhiyaatan gochima guutan hordofuun danada’uu isaanii
gochima hafoofi hafoofi darboo deggersa kennuu mirkaneeffachuun duubdeebii
darboo adda adda baasuun kennuu
baasuun gabatee gabatee keessatti
keessatti akka niguutu.
guutana taasisuu
24
Semisteera II
25
Boqonnaa Jaha: Gammoojummaa (Wayitii 9)
 barruu dubbifamu dhaggeeffachuun yaada callaafi dimshaashaa isaa nihimu;
 mataduree kennamerratti ofitti amanamummaan nidubbatu;
 barruu dhiyaate dubbisuun yaada isaa nicuunfu;
 barreeffama addeessaa nibarreessu;
 jechoota galumsa adda addaa keessatti nifayyadamu;
 hima ajajaafi raajeffannoo nibarreessu.
Gahumsa Qabiy Haala dhiyaannaa M Hordoffii
Madaalli
yiti
Wa
yeroo
i
yee Mala Baruu-barsiisuu D
i
Ga’umsa dubbisa Dhagge Barreeffama ’Manca’iinsa Bosonaa” Barattoota Barattoonni W Barattoonni Barattoonni gaaffilee
dhaggeefachuun effach jedhu irratti shaakalaa Dhaggeeffannaa dubbisa gaaffilee 1 gaaffilee dhaggeeffachuun
madaaluu uu duraa beekumsa barattoonni duraan ’Manca’iinsa dhaggeeffachu dhaggeeffachuun duraa deebisuu,
danda’uu qaban irratti gaaffilee gaafachuun Bosonaa” jedhu un duraa duraa deebisuu, barreeffama dhiyaate
horachuu sissi’eessuu (Fkn Namni bosona irratti gaaffilee deebisuu, barreeffama xiinxalaa
mancaasu naannoo kee jiraa dhaggeeffachuun barreeffama dhiyaate xiinxalaa dhaggeeffachuu,
yeroo dhaggeeffannaa duraa gaafachuu dhiyaate dhaggeeffachuu, gaaffilee dubbisa
(Barsiisaan/barataan barruu gabaabaa dubbisa qajeelcha xiinxalaa gaaffilee dubbisa boodaa hojjachuu
dhiyaate yoo dubbisu barattoonni barsiisaa dhaggeeffachu boodaa hojjachuu isaanii mirkaneeffachuun
isaanii hordofuufi bakka duubdeebii kennuu.
dhaggeeffachaa gabatee guutuu Fkn keessatti u, gaaffilee
barbaadametti
Bosona mancaasuun Gammojjummaan dhiyaate dubbisa boodaa
deeggarsa kennuu
hidhata akkamii qaba? dubbisuu, hojjachuu
-dhaggeeffannaan boodaa erga barruu gaaffilee yeroo
dhaggeeffatanii booda barruu dubbisaafi
26
dhaggeeffatan irratti yaada kennuuf dubbisaan boodaa
gargaaru dhiyeessuu hojjechiisuu
Fknf Nama bosona ciree cilee
qopheessuuf adabbii akkamiiti mala?
Mataduree Dubba Durdurii Oromoo keessaa tokko Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni durdurii
kenname irratti chuu filachuun dhiyeessuu gilgaala durdurii maatii durdurii maatii 1 durdurii maatii maatii irraa dhaga’an
barattoonni durdurii biroo maatii irraa dhaga’an irraa dhaga’an irraa dhaga’an osoo osoo qomaan
ofitti
gaafatanii dareef akka himan taasisu osoo qomaan osoo qomaan qomaan barattoota seenessuu danda’uu
amanamummaan qopheessuu barattoota dareef barattoota dareef yoo isaanii
dubbachuu akka seenessan dareef seenessan mirkaneeffachuun
taasisuu niseenessu hordofuun duubdeebii kennuu
deeggarsa kennuu
Barruu dhiyaate Dubbis Barreeffama keeyyata afur qabu Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni
ga’umsaan uu dhiyeessuun cuunfanii keeyyata barreeffama barreeffama 2 barreeffama barreeffama keeyyata
tokkoon akka dhiyeessan taasisu gilgaala keeyyata afur keeyyata afur keeyyata afur qabu afur qabu ga’umsaan
dubbisuun cuunfuu
qopheessuu qabu ga’umsaan qabu ga’umsaan
cuunfaa isaa dubbisuun cuunfaa
dubbisuun akka dubbisuun
cuunfanii cuunfaa isaa keeyyata tokkoon isaa keeyyata tokkoon
keeyyata tokkoon keeyyata barreessuu isaanii dhiyeessu danda’uu isaanii
dhiyeessan tokkoon hordofuu, bakka mirkaneeffachuun
shaakalsiisuu dhiyeessu barbaachisaa ta’etti
duubdeebii kennuu
gargaarsa kennuu
Caasaa Barree Barreeffama addeessaa tokko Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni

barreeffama ssuu qopheessuun caasaa guutuu qabaachuufi Barreeffama barreeffama 2 barreeffama barreeffama
addeessaa dhiisuu isaa akka madaalan dhiyeessuu addeessaa addeessaa addeessaa dhiyaate addeessaa dhiyaate
madaaluu dhiyaate dhiyaate dubbisuun caasaa dubbisuun caasaa
dubbisuun caasaa dubbisuun guutuu qabaachuufi guutuu qabaachuufi
barreffama caasaa guutuu dhiisuu isaa dhiisuu isaa madaalu
dheeraan qabaachuufi madaalu isaanii danda’uu isaanii
27
qabaachuu qabu dhiisuu isaa hordofuun mirkaneeffachuun
qabaachuu isaa nimadaalu deeggarsa kennuu duubdeebii kennuu
akka madaalan
shaakalsiisuu
Jechoota Fayyad Jechoota hiika kalattiifi hiika galumsaa Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni jechoota
ama qaban jecha tokko himoota lama jechoota hiika jechoota hiika 1 jechoota hiika hiika kalattii qabaniifi
hiika Jechoo keessatti dhiyeessuu kalattii qabaniifi kalattii kalattii qabaniifi hiika galumsaa qaban
taa hiika galumsaa qabaniifi hiika hiika galumsaa himoota kennaman
galumsaan qaban himoota galumsaa qaban qaban himoota keessaa baasuu
kennaman keessaa nibaasu kennaman keessaa danda’uun isaanii
yaada
akka baasan baasuu isaanii mirkaneeffachuun
ibsachuu shaakalsiisuu hordofuun duubdeebii kennuu
deeggarsa kennuu
Hima ajajaafi Caaslu Himootaa ajajaafi raajeffannoo Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni fakkeenya
ga fakkeenya tokko tokko waliin kennuun fakkeenya fakkeenya 2 fakkeenya kenname kenname irratti
Raajeffannoo barattoonni kan biroo akka barreessan kenname irratti kenname irratti irratti hundaa’uun hundaa’uun himoota
gilgaala qopheessuu hundaa’uun hundaa’uun himoota ajajaaafi ajajaaafi
nibarreessu himoota ajajaaafi himoota reejeffannoo reejeffannoo addaan
reejeffannoo ajajaaafi addaan baasuun baasuun gosa himoota
addaan baasuun reejeffannoo gosa himoota kanneenii barreessuu
gosa himoota akka nibarreessu kanneenii danada’uu isaanii
barreessuu barreessuu isaanii mirkaneeffachuun
shaakalsiisuu hordofuun duubdeebii kennuu
deggersa kennuu
28
Boqonnaa Torba: Daa’imman Hojii Humnaa Olii Hojjachiisuu (Wayitii 9)
 barruu dubbifamu dhaggeeffachaa gaaffileef deebii nikennu;
 barruu dhaggeeffachuun ergaa isaa nihimu;
 ga’ee qooddachuun waliin dubbii nitaasisu;
 dubbisa dhiyaate dhubbisuun ergaa dubbisichaa adda nibaasu;
 himoota walmakanii jiran tartiiba isaanii sirreessuun keeyata nibarreessu;
 dhimma adda addaaf xalayaa nibarreesu;
 jechoota adda addaaf hiika faallaa nikennu;
 qaama himaa (matimaafi kutima) addaan nibaasu.
 jecha dachaa keessaa soorgoofi sookoo nibaasu.
Gahumsa Qabiy Haala dhiyaannaa M Hordoffiifi Deeggarsa
Madaalli
yeroo
Yaada
yee Mala Baruu-barsiisuu D
i
Qaceellootti Dhagge Barreeffama ’ Daa’imman Barattoonni dubbisa Barattoonni W Barattoonni dubbisa - Barattoonni dubbisa
dhaggeefach effach hojii humnaa olii “Daa’imman hojii dubbisa 1 “Daa’imman hojii humnaa daa’imman hojii humnaa
uun galumsa uu hojjachiisuu” jedhu irratti humnaa olii “Daa’imman hojii olii hojjachiisuu” jedhu olii hojjachiisuu” jedhu
barruu ‘Gaaffilee shaakalaa hojjachiisuu” jedhu humnaa olii irratti gaaffilee irratti gaaffilee
qaaccessuu Dhaggeeffannaa duraa irratti gaaffilee hojjachiisuu” dhaggeeffachuun duraa dhaggeeffachuun duraa
beekumsa barattoonni dhaggeeffachuun jedhu irratti tilmaamuu, gaaffilee tilmaamuu, gaaffilee
duraan qaban irratti duraa gaafachuu gaaffilee yeroo dubbisaa yeroo dubbisaa
gaaffilee gaafachuun dubbisa qajeelcha dhaggeeffachuun deebisuufi gaaffilee deebisuufi gaaffilee
29
sissi’eessuu (Fkn Daa’ima barsiisaa keessatti duraa tilmaamuu, dubbisaan boodaa irratti dubbisaan boodaa
hojii humnaa olii hojjetu dhiyaate dubbisuu, gaaffilee yeroo hundaa’uun dimma irratti hundaa’uun
agartee beektaa? gaaffilee yeroo dubbisaa dhaggeeffatan birkii dimma dhaggeefatan
yeroo dhaggeeffannaa dubbisaafi dubbisaan deebisuufi birkiitti baasuun birkii birkiitti baasuun
(Barsiisaan/barataan boodaa irratti gaaffilee qaaccessuu isaanii hordofuufi qaaccessuuboodaa isaanii
barruu gabaabaa dhiyaate qaaccessa dhuunfaa dubbisaan boodaa bakka barbaadametti deeggarsa mirkaneeffachuun duubdeebii
kennuu kennuu.
yoo dubbisu barattoonni isaanii akka taasisan irratti hundaa’uun
dhaggeeffachaa gabatee shaakalsiisuu dhimma
guutuu Fkn Akka Sirna dhaggeeffatan
Gadaatti daa’imni hanga birkii birkiitti
waggaa meeqaa hojii baasuun
hinhojjettu? qaaccessuu
-dhaggeeffachuun boodaa
erga barruu
dhaggeeffatanii booda
barruu dhaggeeffatan
irratti yaada kennuuf
gargaaru dhiyeessuu
Fknf Sirni Gadaa Oromoo
daa’imman nimiidhamoo
nikununsa?
Dandeettii Dubba Mirga da’immanii irratti Barattoonni ga’ee Barattoonni ga’ee W Barattoonni ga’ee isaaniif Barattoonni ga’ee
chuu barattootaaf ga’ee isaaniif kenname isaaniif kenname 1 kenname irratti isaaniif kenname irratti
ga’ee
qooduun (fkn. poolisii, irratti hundaa’uun irratti hundaa’uun hundaa’uun haasaa hundaa’uun haasaa
qooddachuun dallaala, abba murtii, haasaa sadarkaa isaa haasaa sadarkaa sadarkaa isaa eeggate sadarkaa isaa eeggate
maatii daa’immanii---) eeggate akka isaa eeggate taasisuu isaanii hordofuun taasisuu danda’uun
waliin dubbii
bartaphee dhiyeessuu. taasisan shaakalsiisuu taasisuu deeggarsa kennuu isaanii
taasisuu mirkaneeffachuun
duubdeebii kennuu
horachuu
30
Hiika Dubbis Yaada ijoofi callaa addaan Barattoonni himoota Barattoonni W Barattoonni himoota Barattoonni himoota
uu baasuu kennaman keessaa himoota kennaman 2 kennaman keessaa kennaman keessaa
jechootaa
hiika jechootaa keessaa yaada yaadota ijoofi callaa yaadota callaafi ijoo
galumsaan akka himan ijoofi callaa
baasuu isaanii hordofuu, bakka baasuu danda’uu isaanii
shaakalsiisuu baasuun himu
barbaachisaa ta’etti gargaarsa mirkaneeffachuun
kennuu
duubdeebii kennuu
Barruu Barree Mirga daa’imman sirna Barattoonni himoota Barattoonni W Barattoonni himoota Barattoonni himoota
qindaawaa ssuu Gadaa keessatti qaban kennaman tartiiba himoota kennaman 2 kennaman tartiiba sirrii kennaman tartiiba sirrii
himoota shanii hanga sirrii ta’een tartiiba sirrii ta’een qindeessuun ta’een qindeessuun
qopheessu
torbaa hincaalleen qindeessuun ta’een qindeessuun barreeffama qindaawaa barreeffama qindaawaa
u barreessuun himoota sana barreeffama barreeffama barressuu isaanii barressuu danda’uu
tartiiba sirrii hintaanee qindaawaa akka qindaawaa hordofuun deeggarsa isaanii
dhiyeessuu barreessan taasisuu barressuu kennuu mirkaneeffachuun
duubdeebii kennuu
Jechoota Fayyad Jechoota hiika faallaa Barattoonni jechoota Barattoonni W Barattoonni jechoota Barattoonni jechoota
ama qaban dubbisa keessaa hiika faallaa qaban jechoota hiika 1 hiika faallaa qaban adda hiika faallaa qaban adda
hiika faallaa
Jecho baasuun bifa firoomsiin adda baafachuun faallaa qaban adda baasuun walitti firoomsuu baasuun walitti
qaban adda otaa dhiyeessuu akka walitti baasuun walitti isaanii hordofuun firoomsuu danda’uu
firoomsan firoomsu deeggarsa kennuu isaanii
baafachu shaakalsiisuu mirkaneeffachuun
duubdeebii kennuu
Ga’umsa Caaslu Himoota Afaan Oromoo Barattoonni himoota Barattoonni W Barattoonni himoota Barattoonni himoota
ga matimaafi kutima qaban kennaman keessaa himoota kennaman 2 kannaman keessaa kannaman keessaa
matimaafi
ibsa gabaabaan dhiyeessuu matimaafi kuthima keessaa matimaafi matimaafi kuthima adda matimaafi kuthima
kuthima adda baasuun akka kuthima adda baasuun akka ibsan adda baasuun ibsuu
ibsan taasisuu baasuun hordofuun deggersa danada’uu isaanii
addaan
nibarreessu kennuu mirkaneeffachuun
baasuu duubdeebii kennuu
31
horachuu
Ga’umsa afoola Ciigoo (dubbii dacha) Barattoonni Ciigoo Barattoonni Ciigoo W Barattoonni Ciigoo (dubbii Barattoonni Ciigoo
dhiyaate keessaa (dubbii dacha) (dubbii dacha) 1 dacha) dhiyaate keessaa (dubbii dacha) dhiyaate
himoota
soorgoofi sookoo addaan dhiyaate keessaa dhiyaate keessaa soorgoofi sookoo addaan keessaa soorgoofi
keessaa baasanii akka barreessan soorgoofi sookoo soorgoofi sookoo baasanii barreessuu sookoo addaan baasanii
taasisuu addaan baasanii akka addaan baasanii isaanii hordofuun danada’uu isaanii
soorgoofi
barreessan taasisi nibarreessu. deggersa kennuu. mirkaneeffachuun
sookoo duubdeebii kennuu.
baasuu
horachuu
Boqonnaa Saddeet: Sirna Gadaafi Nageenya (Wayitii 9)

 barruu dubbifamu dhaggeeffachaa gaaffilee callaa nideebisu;
 barruu dhaggeeffachuun ergaa isaa nihimu;
 barruu dhaggeeffatan bifa haaraan qindeessanii haasaa taasisu;
 yaada ijoo dubbisaa nicuunfu;
 sirna tuqaalee barreeffama keessatti nifayyadamu;
 jechoota dubbisa keessaa bahan hiika walfakkiin walitti firoomsu;
 gochima hennaa gara fuulduraa agarsiisan adda baafatu;
 ergaa faaruu loonii nihimu;
32
 faaruu loonii naannoo isaaniitti argamu dareef nidhiyeessu.
Gahumsa Qa Haala dhiyaannaa M Hordoffii
Madaallii
Wayitii
yeroo
biy Mala Baruu-barsiisuu D
yee Gahee Barsiisaa Gahee Barataa B
Ga’umsa barruu Dha Barreeffama ‘Sirna Gadaafi Barattoonni Barattoonni W Barattoonni dubbisa - Barattoonni dubbisa
dhaggeefachuu gge nageenya’ jedhu irratti dubbisa Sirna dubbisa ‘Sirna 1 ‘Sirna Gadaafi ‘Sirna Gadaafi nageenya’
n qaaccessuu eff Gaaffilee shaakalaa Gadaafi Gadaafi nageenya’ jedhu irratti jedhu irratti gaaffilee
horachuu ach Dhaggeeffannaa duraa nageenya’ jedhu nageenya’” jedhu gaaffilee dhaggeeffachuun duraa
uu beekumsa barattoonni duraan irratti gaaffilee irratti gaaffilee dhaggeeffachuun duraa tilmaamuu, gaaffilee
qaban irratti gaaffilee dhaggeeffachuu dhaggeeffachuu tilmaamuu, gaaffilee yeroo dubbisaa
gaafachuun sissi’eessuu (Fkn n duraa n duraa yeroo dubbisaa deebisuufi gaaffilee
Mammaaksi Oromoo Ollaan gaafachuu tilmaamuu, deebisuufi gaaffilee dubbisaan boodaa irratti
rafe rafu jedhu maal dubbisa gaaffilee yeroo dubbisaan boodaa hundaa’uun dimma
agarsiisa? qajeelcha dubbisaa irratti hundaa’uun dhaggeefatan birkii
yeroo dhaggeeffannaa barsiisaa deebisuufi dhimma dhaggeefatan birkiitti baasuun
(Barsiisaan/barataan barruu keessatti gaaffilee birkii birkiitti baasuun qaaccessuu boodaa isaanii
gabaabaa dhiyaate yoo dhiyaate dubbisaan qaaccessuu isaanii mirkaneeffachuun duubdeebii
hordofuufi bakka kennuu.
dubbisu barattoonni dubbisuu, boodaa irratti
dhaggeeffachaa gabatee gaaffilee yeroo hundaa’uun
kennuu
guutuu Fkn Akka Sirna dubbisaafi dhimma
Gadaatti nagaan maali? dubbisaan dhaggeefatan
-dhaggeeffannaan boodaa boodaa irratti birkii birkiitti
erga barruu dhaggeeffatanii qaaccessa baasuun
booda barruu dhaggeeffatan dhuunfaa isaanii qaaccessuu
irratti yaada kennuuf akka taasisan
gargaaru dhiyeessuu shaakalsiisuu
Fknf Oromoon akkamitti nagaa
tiksa, Lolli yoo jiraate
akkamitti nagaa buusa?
33
Ga’umsa Dub Barreeffama ‘Sirna Gadaafi Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni barreeffama
barruu bac nageenya’ jedhu iarrtti barreeffama barreeffama 1 barreeffama ‘Sirna ‘Sirna Gadaafi nageenya’
dhaggeeffata huu hundaa’uun waan nafeeffatan ‘Sirna Gadaafi ‘Sirna Gadaafi Gadaafi nageenya’ jedhu jedhu irratti hundaa’uun
qindeessanii dubbii taasisuuf nageenya’ jedhu nageenya’ jedhu irratti hundaa’uun waan waan nafeeffatan bifa
n bifa
gilgaala qopheessuu irratti irratti nafeeffatan karaa biraan qindeeffachuun
haaraan
hundaa’uun waan hundaa’uun waan biraan qindeeffachuun dubbii hawataa taasisuu
qindeessuun
nafeeffatan nafeeffatan dubbii hawataa taasisuu isaanii mirkaneeffachuun
haasaaa karaa biraan bifa biraan isaanii hordofuun duubdeebii kennuu
taasisuu qindeeffachuun qindeeffachuun deeggarsa kennuu
horachuu dubbii hawataa dubbii hawataa
akka taasisan nitaasisu
shaakalsiisuu
Ga’umsa Dub Dubbisa ‘Sirna Gadaafi Barattoonni Barattoonni W Barattoonni dubbisa Barattoonni dubbisa
barreeffama bisu nageenya’ jedhu keeyyata shan dubbisa ‘Sirna dubbisa ‘Sirna 2 ‘Sirna Gadaafi ‘Sirna Gadaafi nageenya’
dubbisan u qabu keeyyata tokkoon Gadaafi Gadaafi nageenya’ jedhu kan jedhu kan keeyyata shan
cuunfuu cuunfanii akka dhiyeessan nageenya’ jedhu nageenya’ jedhu
keeyyata shan qabu qabu keeyyata tokkotti
horachuu ajaja kennuu keeyyata shan kan keeyyata
qabu keeyyata shan qabu keeyyata tokkotti cuunfanii dhiyeessu
cuunfanii dhiyeessuu danda’uu isaanii
tokkoon keeyyata
cuunfanii akka tokkotti isaanii hordofuu, bakka mirkaneeffachuun
dhiyeessan cuunfanii barbaachisaa ta’etti duubdeebii kennuu
gargaarsa kennuu
shaakalsiisuu dhiyeessu
Sirna tuqaalee Bar Barreeffama dheeraa sirna Barattoonni Barattoonni W Barattoonni sirna Barattoonni sirna
barreefama rees tuqaalee gosa adda addaa sirna tuqaalee sirna tuqaalee 2 tuqaalee gabatee tuqaalee gabatee keessaa
keessatti suu baraadu qopheessuun gilgaala gabatee keessaa gabatee keessaa keessaa filachuun bakka filachuun bakka hir’ate
fayyadamuu bakka hir’ate sirna tuqaalee filachuun bakka filachuun bakka hir’ate guutuu isaanii guutuu danda’uu isaanii
34
gabatee keessaa filadhuu hir’ate akka hir’ate guutu hordofuun deeggarsa mirkaneeffachuun
guutan dhiyeessuu guutan kennuu duubdeebii kennuu
shaakalsiisuu
Jechoota hiika Fay Jechoota hiika galumsaa Barattoonni Barattoonni W Barattoonni hiika Barattoonni hiika
yad jechoota baratamoo dubbisa hiika jechoota hiika jechoota 1 jechoota galumsaa jechoota galumsaa
galumsaa
ama keessa jiranii bifa firoomsiin galumsaa galumsaa keessatti dhiyaataniifi keessatti dhiyaataniifi
qabaniif Jec dhiyeessuu (fknf Jechi keessatti keessatti jechoota hiika kallattii jechoota hiika kallattii
hoo ‘leenca’ jedhu dubbisa keessa dhiyaataniif dhiyaataniifi dubbisa keessa ba’an dubbisa keessa ba’an
jechoota hiika
taa ba’e; hiikni galumsaa isaa jechoota hiika jechoota hiika walitti firoomsuu isaanii walitti firoomsuu
kallattii baasuu goota yoo jenne gootaafi kallattii dubbisa kallattii dubbisa hordofuun danda’uu isaanii
kanneen biro firoomsuun keessa ba’an keessa ba’an deeggarsa kennuu mirkaneeffachuun
danda’uu
dhiyeessuu akka walitti walitti duubdeebii kennuu
firoomsan firoomsuu
taasisuu
Gochima Caa Gilgaala gochimoota hennaa Barattoonni Barattoonni W Barattoonni fakkeenya Barattoonni fakkeenya
slug fakkeenya fakkeenya 1 gochima henna dhufu gochima henna dhufu
hennaa gara gara fuulduraa agarsiisan
a gochima henna gochima henna agarsiisu kenname agarsiisu kenname irratti
fuulduraa fakkeenya waliin dhiyeessuu dhufu agarsiisu dhufu agarsiisu irratti hundaa’uun hundaa’uun gochimoota
kenname irratti kenname irratti gochimoota henna dhufu henna dhufu agarsiisan
agarsiisan adda
hundaa’uun hundaa’uun agarsiisan adda adda baafachuu
baafachuu gochimoota gochimoota baafachuu isaanii danada’uu isaanii
henna dhufu henna dhufu hordofuun deggersa mirkaneeffachuun
agarsiisan biroo agarsiisan kennuu duubdeebii kennuu
akka baafatan nibaafatu
shaakalsiisuu
Ga’umsa faaruu afo Faaruu loonii dhiyeessuun Barattoonni Barattoonni W Barattoonni faaruu Barattoonni faaruu loonii
ola ergaa isaa akka xiinxalan faaruu loonii faaruu loonii 1 loonii dhiyaaate dhiyaaate dubbisanii
xiinxaluun
gilgaala qopheessuu dhiyaaate dhiyaaate dubbisanii ergaa isaa ergaa isaa xiinxaluu
dhiyeessuu dubbisanii ergaa dubbisanii ergaa xiinxaluu isaanii danada’uu isaanii
isaa akka isaa nixiinxalu. hordofuun deggersa mirkaneeffachuun
horachuu
xiinxalan kennuu. duubdeebii kennuu.
35
taasisuu
36
Boqonnaa Sagal: Jijjiirama Qilleensaa (Wayitii 9)
 barruu dhaggeeffatanii ergaa isaa nihimu;
 dhimma tokkorratti nimari’atu;
 dubisa dhiyaatee keessaa yaada ijoofi callaa adda nibaafatu;
 fakkii dubbisuun ergaa isaa nibarreessu;
 hiika galumsaa jechootaa nikennu;
 caasaa hima dachaa xaxamaa addaan nibaasu.
Madaalli
Wayitii
yeroo
ee Mala Baruu-barsiisuu D
i
Barruu Dhaggee Barreeffama ’ Jijjirama Barattoota Barattoonni W Barattoonni dubbisa - Barattoonni dubbisa
ffachuu Qilleensaa’ jedhu irratti dubbisa dubbisa 1 “Jijjiirama Qilleensaa” “Jijjiirama Qilleensaa”
dhaggeef shaakalaa Dhaggeeffannaa “Jijjiirama “Jijjiirama jedhu irratti gaaffilee jedhu irratti gaaffilee
duraa beekumsa barattoonni Qilleensaa” Qilleensaa” jedhu dhaggeeffachuun duraa dhaggeeffachuun duraa
fatanii duraan qaban irratti gaaffilee jedhu irratti irratti gaaffilee deebisuu, gaaffilee gaafachuu, gaaffilee
gaafachuun sissi’eessuu (Fkn gaaffilee dhaggeeffachuun yeroo dubbisaafi yeroo dubbisaafi
dinqisiifa
Jijjiirama qilleensaa jechuun dhaggeeffachuun duraa deebisuu, dubbisaan boodaa dubbisaan boodaa barruu
maal jechuudha? duraa gaafachuu gaaffilee yeroo barruu sana keessaa sana keessaa waan
chuu
yeroo dhaggeeffannaa dubbisa dubbisaafi waan dinqisiifatan dinqisiifatan himuu
(Barsiisaan/barataan barruu qajeelcha dubbisaan boodaa himan hordofuufi bakka danda’uu isaanii
gabaabaa dhiyaate yoo barsiisaa barruu sana barbaadametti deeggarsa mirkaneeffachuun duubdeebii
kennuu kennuu.
dubbisu barattoonni keessatti keessaa waan
,
dhaggeeffachaa gabatee dhiyaate dinqisiifatan
37
guutuu Fkn Jijjiirama dubbisuu, nihimu
qilleensaa maaltuu fida? gaaffilee yeroo
-dhaggeeffannaan boodaa dubbisaafi
erga barruu dhaggeeffatanii dubbisaan
booda barruu dhaggeeffatan boodaa barruu
irratti yaada kennuuf sana keessaa
gargaaru dhiyeessuu waan
Fknf Biyyoota akka Itoophiyaa dinqisiifatan
keessatti jijjiiramni qilleensaa akka himan
yaaddoodhaa? taasisuu
Ga’umsa Dubbach Mata duree “jijjiirama Mata duree Mata duree W Mata duree “jijjiirama Mata duree “jijjiirama
dhimma uu qilleensaa” jedhu mariif “jijjiirama “jijjiirama 1 qilleensaa” jedhu irratti qilleensaa” jedhu irratti
tokkorratti
marii dhiyeessuu qilleensaa” jedhu qilleensaa” jedhu marii geggeessuun bu’aa marii geggeessuun bu’aa
geggeessuu irratti akka irratti marii marii isaanii dareef yoo marii isaanii dareef
horachuu mari’atanii bu’aa geggeessuun bu’aa dhiyeessan hordofuun dhiyeessuu danda’uun
marii sanaa ibsan marii sanaa deeggarsa kennuu isaanii mirkaneeffachuun
taasisuu dareef duubdeebii kennuu
dhiyeessuu
Ga’umsa Dubbisuu Dubbisa “jijjiirama qilleensaa” Barattoonni Barattoonni W Barattoonni tarsiimoo Barattoonni tarsiimoo
kaayyoo keessaa gaaffilee kaayyoo gaaffilee tarsiimoo adda 2 adda addaa adda addaa fayyadamuun
adda addaaf adda addaa qabu dhiyeessuu kaayyoo adda addaa
dubbisuu fayyadamuun kaayyoo kaayyoo adda addaaf
(fknf gaaffilee sakattaan addaa qaban fayyadamuun
horachuu adda addaaf dubbisuu dubbisuu danda’uu isaanii
dubbusuu, ijoof dubbisuu, gad deebisuuf kaayyoo adda
isaanii hordofuuun bakka mirkaneeffachuun
fageenyaan…) tarsiimoo adda addaaf nidubbisu
barbaachisaa ta’etti
addaa duubdeebii kennuu
gargaarsa kennuu
fayyadamuun
akka dubbisan
shaakalsiisu
Ga’umsa Barreess Fakkii hiika wal xaxaa qabu Barattoonni Barattoonni fakkii W Barattoonni fakkii Barattoonni fakkii
fakkii uu kan jijjiirama qilleenaa waliin fakkii dhiyaate dhiyaate 2 dhiyaate dubbisuun dhiyaate dubbisuun waan
dubbisuun wal qabatu dhiyeessuu dubbisuun dubbisuun waan waan hubatan hubatan keeyyataan
barreessuu keeyyata akka hubatan keeyyataan barreessu barreessu danda’uu
38
horachuu barreessan keeyyataan isaanii hordofuun isaanii mirkaneeffachuun
taasisuu barreessu deeggarsa kennuu duubdeebii kennuu
Ga’umsa Fayyada Dubbisa dhiyaate keessaa Barattoonni Barattoonni W Barattoonni jechoota Barattoonni jechoota
hiika ma jechoota galumsaa qaban jechoota hiika jechoota hiika 1 hiika galumsaa qaban hiika galumsaa qaban
jechoota Jechoot filachuun hiika jechoota galumsaa qaban galumsaa qaban gabatee keessatti gabatee keessatti
galumsaa aa galumsaa gabatee keessatti gabatee gabatee keessatti dhiyaataniif jechoota dhiyaataniif jechoota
keessatti
dhiyeessuun jechoota hiika keessaaf dhiyaataniif hiika kallattii dubbisa hiika kallattii dubbisa
fayyadamuu
kallattii barattoonni akka jechoota hiika jechoota hiika keessaa barbaaduun keessaa barbaaduun
horachuu
guutan dhiyeessuu kallattii akka kallattii dubbisa guutuu isaanii guutuu danda’uu isaanii
guutan keessaa hordofuun mirkaneeffachuun
shaakalsiisuu barbaaduun deeggarsa kennuu duubdeebii kennuu
niguutu
Caasaa Caasluga Himoota dachaa xaxamaa ta’an Barattootaaf Barattoonni W Barattoonni fakkeenya Barattoonni fakkeenya
himoota lama fakkeenaya kennuun kan fakkeenya fakkeenya 2 kenname irratti kenname irratti
dachaa
xaxamaa biroo akka barreessan gilgaala hojjachuun kenname irratti hundaa’anii himoota hundaa’anii himoota
barreessuu qopheessuu barattoonni hundaa’anii dachaa xaxamaa dachaa xaxamaa
danda’uu himoota dachaa himoota dachaa barreessuu isaanii barreessuu danada’uu
xaxamaa biroo xaxamaa hordofuun deggersa isaanii mirkaneeffachuun
akka bareessan nibarreessu kennuu duubdeebii kennuu
shaakalsiisuuu.
39
Boqonnaa Kudhan: Diraamaa (Wayitii 12)
 barruu dhaggeeffatachuun yaada callaafi ijoo niqaaccessu;
 bartaphee( script) dubbisuun ga’ee nitaphatu;
 barruu dhiyaate dubbisuun ergaa isaa nihimu.
 bartaphee( script) nibarreessu;
 malleen dubbii haala adda addaa keessatti nifayyadamu;
 barruu keessatti walqabsiiftota adda addaa nifayyadamu
Madaallii
Wayitii
Mala Baruu-barsiisuu D
Yeroo
ee
Gahee Gahee Barataa B
Barsiisaa
Ga’umsa Dhaggee Barreeffama bartaphee Barattoota Barattoonni W Barattoonni - Barattoonni bartaphee
barruu
ffachuu (script) dhiyaate irratti bartaphee(s bartaphee 1 bartaphee(script) (script) kiyaate irratti
shaakalaa Dhaggeeffannaa duraa cript) (script) dhiyaate irratti gaaffilee
dhaggeeffat gaaffilee
beekumsa barattoonni duraan dhiyaate irratti dhiyaate irratti dhaggeeffachuun duraa
anii qaban irratti gaaffilee gaafachuun gaaffilee gaaffilee dhaggeeffachuun duraa deebisuu,
sissi’eessuu (Fkn dhaggeeffachu dhaggeeffachuun deebisuu, gaaffilee yeroo
qaaccessuu gaaffilee yeroo
Bartaphee(Drama) ilaaltee un duraa duraa deebisuu, dubbisaafi dubbisaan
horachuu beektaa? gaafachuu gaaffilee yeroo dubbisaafi dubbisaan boodaa barruu sana birkii
yeroo dhaggeeffannaa dubbisa dubbisaafi boodaa barruu sana birkiitti baasuun
(Barsiisaan/barataan barruu qajeelcha dubbisaan boodaa birkii birkiitti baasuun qaaccessuu danda’uu
gabaabaa dhiyaate yoo dubbisu barsiisaa barruu sana birkii yoo qaaccessan isaanii mirkaneeffachuun
hordofuufi bakka duubdeebii kennuu.
barattoonni dhaggeeffachaa keessatti birkiitti i
gabatee guutuu Fkn waan dhiyaate baasanii kennuu
dhaggeeffatan gabateen guutuu dubbisuu, niqaaccessu
40
-dhaggeeffannaan boodaa erga gaaffilee yeroo
barruu dhaggeeffatanii booda dubbisaafi
barruu dhaggeeffatan irratti dubbisaan
yaada kennuuf gargaaru boodaa barruu
dhiyeessuu birkii birkiitti
Fknf Bartaphee kanarraa maal baasanii akka
hubatte? qaacceessn
taasisuu
Ga’umsa Dubbach Bartaphee (script) ga’ee Barattoonni Barattoonni ga’ee W Barattoonni ga’ee Barattoonni ga’ee isaaniif
uu adda addaa taphachuuf oolu ga’ee isaaniif isaaniif kenname 1 isaaniif kenname kenname shaakaluun
bartaphee kenname shaakaluun shaakaluun barattoota barattoota fuulduratti
qopheessuun barattoonni ga’ee
shaakaluun barattoota fuulduratti dubbii dubbii taasisuu danda’uu
(script) jiran keessaa kan fedhii isaanii
barattoota fuulduratti taasisan hordofuun isaanii mirkaneeffachuun
fuuldura barattootaatti
seenessuu dubbachuuf kan oolu gilgaala
fuulduratti dubbii taasisu deeggarsa kennuu duubdeebii kennuu
dubbiin akka
horachuu dhiyeessuu
dhiyeessan
taasisuu
Ga’umsa Dubbisuu Bartaphee (script) ga’ee adda Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni bartaphee
addaa taphachuuf mijatu bartaphee bartaphee(scr 3 bartaphee (script) (script) qophaa’e
bartaphee
qopheessuu (script) ip) qophaa’e qophaa’e keessaa ga’ee keessaa ga’ee isaaniif
dubbisuun qophaa’e keessaa ga’ee isaaniif kenname ta’uun kenname ta’uun agarsiisuu
keessaa ga’ee isaaniif kenname
ga’ee agarsiisuu isaanii danda’uu isaanii
isaaniif ta’uun agarsiisuu
hordofuuun bakka mirkaneeffachuun
taphachuu kenname ta’anii
barbaachisaa ta’etti
akka hojjatan duubdeebii kennuu
gargaarsa kennuu
horachuu shaakalsiisuu
Dandeettii Barreess Bartaphee qopheessuuf kan Barattoonni Barattoonni W Barattoonni gumee Barattoonni gumee
uu gargaaru gumee dhiyeessuu gumee dhiyaate gumee dhiyaate 3 dhiyaate irratti dhiyaate irratti
bartaphee
irratti irratti hundaa’uun bartaphee hundaa’uun bartaphee(
41
(script) hundaa’uun hundaa’uun (script) mataa isaanii script) mataa isaanii
barreessuu bartaphee( barruu diraamaa barreessuu isaanii barreessuu danda’uu
mataa isaanii
script) mataa hordofuun deeggarsa isaanii mirkaneeffachuun
horachuu barreessu kennuu duubdeebii kennuu
isaanii akka
barreessan
shaakalsiisuu
Gaa’umsa Fayyada Geerarsa ykn barwalaloo Oromoo Barattoonni Barattoonni W Barattoonni walaloo Barattoonni walaloo
ma gosoota malleen dubbii addaa walaloo walaloo dhiyaate 2 dhiyaate dubbisuun dhiyaate dubbisuun
malleen
Jechoot addaa of keessaa qabu dhiyeessuun dhiyaate dubbisuun malleen dubbii malleen dubbii
dubbii aa gilgaala malleen dubbii ittiin adda dubbisuun malleen dubbii barreessaan fayyadame barreessaan fayyadame
baasan qopheessuu malleen dubbii barreessaan yoo baasan hordofuun baasuu danda’uu isaanii
fayyadamuu
barreessaan fayyadame deeggarsa kennuu mirkaneeffachuun
horachuu fayyadame nibaasu duubdeebii kennuu
akka baasan
shaakalsiisuu
Dandeettii Caasluga Himoota keessaa walqabsiiftota Barattoonni Barattoonni W Barattoonni Barattoonni
hambisuun walqabsiiftota gabatee walqabsiiftota walqabsiiftota 2 walqabsiiftota gabatee walqabsiiftota gabatee
barruu
kaa’uun filatanii bakka duwwaa gabatee gabatee keessaaa keessaaa filachuun keessaaa filachuun bakka
keessatti gutatamu waliin dhiyeessuu keessaaa filachuun bakka bakka duwwaarratti yoo duwwaarratti guutuu
filachuun bakka duwwaarratti guutan hordofuun danada’uu isaanii
walqabsiifto
duwwaarratti niguutu deggersa kennuu mirkaneeffachuun
ta akka guutan duubdeebii kennuu
taasisuu
fayyadamuu
horachuu
42

QAJ. BARSIISAA (Kutaa 8) 01-05-2014

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

QAJ. BARSIISAA (Kutaa 8) 01-05-2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AFAAN OROMOO

BIIROO BARNOOTAA OROMIYAA 2014/2022

Qajeelchi barsiisotaa kun walta’iinsa Biiroo Barnootaa Oromiyaafi

Kolleejjii Barnoota Barsiisotaa Jimmaatiin bara 2014/2022 qophaa’e.

Mirgi abbeentaa kitaaba kanaa seeraan eeggamaadha. Hayyama Biiroo

Barnootaa Oromiyaatiin ala guutummaanis ta’e gartokkeen maxxansuus ta’e

baay’isanii raabsuun seeraan nama gaafachiisa.

Xiyyeeffannoon sirna barnootaa kanaa barattoonni dandeettiiwwan afaanii kanneen ijoo

Kaayyoo kanaa haala barbaadamuun galmaan gahuuf kitaaba barattootaa boqonnaalee

Haala kitaabni barattootaa itti qindaa’e

Dandeetti dhaggeeffachuu kanaan walqabate kitaaba barattootaa keessatti gilgaalonni

 Afaanichaan namoota fuuldura ba’anii bilisaan dubbachuu

IV) Fayyadama jechootaa

Mala Baruu Barsiisuu Waliigalaa

Malleen baruu-barsiisuu kanaa gaditti dhiyaataniifi malleen si’aayinaan barachuu biroos

b. Mala gaaffiifi deebii

Meeshaalee Deeggarsa Barnootaa

Qabiyyee barnootaa ifaafi hubatamaa taasisuuf barsiistonni meeshaalee deeggarsa barnootaa

Gilgaalota dhaggeeffachufi dubbisuu ilaalchisee sadarkaalee sadan keessatti gochoonni

Kana malees, Barannoo barreessuu jalatti barreeffama dheeraa dhiyaate ka’umsa

 Barattoonni shaakala dhaggeeffachuun duraa gaaffilee gilgaala 1 jalatti dhiyaatan akka

Qajeeltoowwan Naamusa Hojii

Qajeeltoowwan naamusa hojii iddoo hojii irratti hundaa’ee garaagarummaa qabaachuu

 dhimma dhaggeeffachuuf deeman tilmaamuu danda’uu isaanii mirkaneessuu;

Barannoo 2: Dubbachuu (wayitii 1)

Barannoo kana keessatti, barattoonni:

☞ dhimma tokkorratti gahee taphachuun ni’agarsiisu

 Taatee tokkorratti gahee qooddachuun taphachuu danda’uu isaanii yeroo isaan

Barannoo 3: Dubbisuu (wayitii 2)

Barannoo kanaa keessatti, barattoonni:

☞ yaada barruu dubbisuuf deemanii tilmaamuu nidanda’u;

 Gaaffilee yeroo dubbisuu dabtara isaaniirratti barreeffatan akka hubatan gochuu;

 Gaaffilee yeroo dubbisaatiif dhihaatan barattoonni yaada bu’uuraa keeyyattoota keessa

 Hojiilee barattootaaf duubdeebii kennuu.

 Barruu dhiyaate ariitiifi gahumsaan dubbisuun, ergaa dubbisichaa hubachuu danda’uu

Barannoo kana keessatti, barattoonni:

☞ barreeffama dheeraa barreessuf gumee qopheessuu nidanda’u;

 Barattoonni sumuuda dhiyaaterratti hundaa’uun barreeffama dheeraa barreessuu

Barannoo 5: Fayyadama Jechootaa (wayitii 1)

Barannoo kana keessatti, barattoonni:

☞ jechoota dubbisa keessaa ba’aniif hiika galumsaa nibarreessu;

 jechoota dubbisa keessaa ba’aniif hiika galumsaa kennuu danda’uu isaanii

Barannoo 6. Caasluga (wayitii 2)

Barannoo kana keessatti, barattoonni:

☞ waa’ee gaalee waan beekan walitti nihimu;

 Barattoonni akaakuuwwan gaalee Afaan Oromoo akka adda baafatan taasisuu;

 Barattoonni gaalee adda baafachuu isaanii mirkaneeffachuu;

Barannoo 1: Dhaggeeffachuu (wayitii 1)

Barannoo kana keessatti, barattoonni:

☞ dhaggeeffachuun dura waa’ee waan dhaggeeffachuuf deemanii nitilmaamu;

 Jalqaba barattoonni garee miseensota shan hincaalleen akka ijaaraman gochuu;

 Barattoonni sababa dhaggeeffataniif qabaatanii xiyyeeffannoon akka dhaggeeffatan

 Barattoonni dhaggeeffachuun dura gaaffilee bakka duwwaa guutuu kitaaba isaaniirra

 Gaaffilee dabtara isaanii irratti akka garagalchatan qajeelchuu;

 Bakka duwwaa kan guutanu yeroo dhaggeeffatan ta’uu itti himuu;

 Dubbisicha yeroo sadii dubbisiif. Jalqaba saffisaan dubbisiif. Yeroo lammaffaa

 Barattoonni dubbisicha dhaggeeffataa bakka duwwaa kenname akka guutan taasisuu;

1. Holqi Soofumariifi jeedala diimtuu

2. Tulluun Saannatee, Cilaaloo, Walal, Baatuufi Adulaalaa madda bashannanaa uumaan

3. Laggeen akka Fincaa’aa, Gibee, Soor, Gabbaa, Dhidheessaa madda aannisaafi

☞ dhimma tokko irratti hiriyyaa ofii waliin marii taasisuu nidanda’u;

Barannoo 3: Dubbisuu (Wayitii 3)

Masaraa Kumsaa Morodaa

☞ hambaalee aadaafi seenaa naannoo isaaniitti argamu ibsuu nidanda’u;