Lapsus Say■ 4 Yeniden Karl Marx 1st

Edition Kolektif
Visit to download the full and correct content document:
https://ebookstep.com/product/lapsus-sayi-4-yeniden-karl-marx-1st-edition-kolektif/
More products digital (pdf, epub, mobi) instant
download maybe you interests ...

Hece Karl Marx 2 Cilt 1st Edition Kolektif

https://ebookstep.com/product/hece-karl-marx-2-cilt-1st-edition-
kolektif/

Hece Karl Marx 1 Cilt 1st Edition Kolektif

https://ebookstep.com/product/hece-karl-marx-1-cilt-1st-edition-
kolektif/

Il Capitale Karl Marx

https://ebookstep.com/product/il-capitale-karl-marx/

Dijital Kapitalizm Ça■■nda Marx ■ Yeniden Okumak 1st

Edition Christian Fuchs

https://ebookstep.com/product/dijital-kapitalizm-caginda-marx-i-
yeniden-okumak-1st-edition-christian-fuchs/
Fransa da ■ç Sava■ 1st Edition Karl Marx

https://ebookstep.com/product/fransa-da-ic-savas-1st-edition-
karl-marx/

■■■ 3rd Edition Karl Marx

https://ebookstep.com/download/ebook-54694396/

Bruno Bauer ve Karl Marx 1st Edition Zvi Rosen

https://ebookstep.com/product/bruno-bauer-ve-karl-marx-1st-
edition-zvi-rosen/

Karl Marx Politik in eigener Sache 1st Edition Wolfgang

Schieder

https://ebookstep.com/product/karl-marx-politik-in-eigener-
sache-1st-edition-wolfgang-schieder/

Karl Marx Politik in eigener Sache 1st Edition Wolfgang

Schieder

https://ebookstep.com/product/karl-marx-politik-in-eigener-
sache-1st-edition-wolfgang-schieder-2/
Karl Marx, yeniden
Karl Marx, de nouveau
Karl Marx, anew

L/\P
Yayına Hazırlayan: Beta BASIM YAYIM DAGITIM A.Ş.
Narlıbahçe Sok Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - ISTANBUL
Tel: (0-212)511 5432- 51901 77
Fax: (0-212)51136 50
www.betayayincilik.com

Baskı - Cilt : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz.nc.Ltd.Şti. (Sertifika No: 12028)
Çiftehavuzlar Cd. Maltepe Mh. Prestij iş Merkezi No: 27/806 K:9
Zeytinburnu/ISTANBUL
0212 565 01 22- 0212 565 02 55
LAPS U S - SAYI iV İÇİNDEKİLER
KARL MARX, YEN İ DEN

YI LDA İ K İ KEZ YAYIMLANAN Editörlerden 5-7

HAKEM L İ D E R G İ
GALATASARAY Ü N İVERSİTESİ Makaleler
F E N - E D E B İ YAT F A K Ü LTESİ
Kapita liz m i n B ağrındaki Yarılma : Çil ekeş ve Ayl a k
Sahibi: G a l atasaray Ü niversitesi
Vefa Saygm Öğütle 9-30
Fen-Edebiyat F a k ü ltesi ad ına
Prof. Dr. Osm a n Senemoğlu, Dekan Kari Marx, inventeur de la theorie des classes soc i a les ?
Cem Özatalay 31-41
Genel Yayın Yönetmenleri
Doç. Dr. T ü rker Armaner
Real Abstractions of Capitalism
Doç. Dr. İ pe k Merçi l
L.Demet Evrenosoğlu 43-54
Yayı n K u ru l u
M a rxisme moral et science-fiction,
Prof. D r . Melih B a şaran
a p ropos de l a Matrice
Prof. Dr. Zeynep D i rek
David Morin Ulmann 55-67
Prof. Dr. A li Erg u r
Doç. Dr. Besim Del l a l oğl u
Marx ve İçkin Eleştiri Ol arak Felsefe
Yrd . Doç. Dr. N ecati l l g ıcıoğlu
Alber Nahum 69-76
Yrd . Doç. Dr. Verda İ rtiş
Yrd . Doç. Dr. A l i ye Kovan l ı kaya "Eski", "Yeni"yi Ku rabilir mi ?
Yrd . Doç. Dr. B u ket Türkmen M arksiz m i n İç Tutarl ı l ığ ı Ü zerine Bir Deneme
Aliş Sağıroğlu 77-85
B u sayıyı yayına hazı rlayan editörler:
Doç. Dr. T ürker Armaner
Yiti r i l m i ş N esnenin İade-i İtibarı İçin "Yen iden Marx"
Doç. Dr. İ pe k Merç i l
Mehmet Meder, Güney Çeğin 87-102

B u sayının hakemleri:
Kap i tal'i Okumak
Roger Establet/Nazll Ökten Gülsoy 103-118
Prof. Dr. Roger Estab let (Universite
Aix-en Provence), Prof. Dr. Ali Ergur
Akadem i k S loganların Göstergebi l i m
(Galatasaray Ü n i versitesi),
Aç ı s ı ndan İ ncelenmesi
Doç. Dr. B ü l ent G özkan (Yeditepe
İlhami Sığım 119-130
Ü n i versites i), Doç. Dr. Ferda Keskin
( B i l g i Ü niversitesi), Doç. Dr. Haluk
Levent (Galatasaray Ü niversitesi), Türkçe Özetler 131-133
Doç. Dr. Kaan Ökten (Bahçeşehir
Ü niversitesi), Doç. Di . Nedim Nomer Fransızca Özetler 135-137
(Sabancı Ü niversitesi), Yrd . Doç.
Dr. Attila Demircioğlu (Gal atasaray İngilizce Özetler 139-141
Ü n i versitesi), Yrd . Doç.Dr. Barış
Parkan (Ortadoğu Teknik Ü n iversitesi), Lapsus Dergisi Yazım Kural/art 143-144
Yrd . Doç. Dr. Erol Köroğl u (Boğaziçi
Ü n i versitesi), Yrd . Doç. Dr. Ömer
Aygü n (Ga l atasaray Üniversitesi), Yrd.
Doç. Dr. Sanem Yazıcıoğ l u ( İ stanbul
Ü n i versitesi), Öğr.Gör. Dr. G ü l s ü n
Güven l i ( G a l atasaray Ü niversitesi),

Sayfa Tasarım-Uyg u l a m a :
C a n a n Akdeniz

Kapak Tasarı mı:

Murat Patavi
E D İ TÖRLERDEN ...

Piyasa i kti sad ı n ı n özel l i kle son otuz y ı l d ı r d ü nyan ı n pek çok yer i n d e n eo- l i beral
po l it i ka l a r çerçeves i nde o l u ştu rduğu ta h r i bat i kti satta old uğu kadar i kti sat d ı ş ı a l a n l arda
d a yen i aç ı kl a m a l a r aranmas ı n a yol açt ı . Bu d u rumda ortaya i l k ç ı ka n tablo, M a rx ' ı n
Grundrisse'de aç ı kça bel i rtti ğ i , "kapita l i z m i n s i yasi i kti satç ı ları n idd i a ett i ğ i g i b i
doğal b i r baş l a ngıç noktas ı deği l , tar i h se l b i r s o n u ç , b i r ara d u ru m " o l d u ğu n u n gözl e r
ö n ü n e seri l mesi o l d u . " Kriz" teri m i , be l k i de i l k kez bu kad ar aç ı k b i ç i mde fi k i rleri n
d ü nyas ı na, " i deoloj i "ye deği l ; ü c retl i emekle yaşayan k i ş i leri n varo l m a/yoko l m a
s ı n ı r ı na, çöken sağl ı k s i stem leri ne, eğiti m i n d ü şe n düzeyine, sanat yap ıtları n ı n d eğ i ş i m
değerleri üzeri nden tan ı m l a n m as ı n a, savaş l a ra, göç lere, yoksu l l uğa, m ü l ks ü z l ü ğe,
tar ı m po l it i ka l a r ı na, e koloj i k denge l e r i n boz u l masına, m ü l tec i pol i t i k a l a r ı n a , d i n i
farkl ı l ı kl a r ı n o l u şturduğu çatışmalara, m i l l i yetç i l i ğe, engel l i hakları n a , c i n s i yetç i
ya klaşı m l a r ı n her t ü r l ü s ü n e ve daha pek çok a l a n a işaret etti : Kriz, yeryü zü n ü n her
nokta s ı n d a ortaya ç ı ktı .

Marx' ı n geti rd i ğ i açıklamalar, kriz yaşayan yeryü zünde akade m i i ç i nde de ç eş i t l i

d i s i p l i n l e r tarafı ndan yen iden yoru m l a n m aya başl a n m ı ştı . LAPS U S ' u n "Marx, Yen i d e n "
baş l ı k l ı say ı s ı bu aç ı kl a m a l ara, yoru m l ara b i r katkıda bu l u n mak i ç i n h az ı r l a n d ı .

B u sayıda, Marx' ı n çeş itl i dönem l e r i n d e k i met i n leri üzeri nden yazarl a r Marx' ı n
d ü ş ü n ce s i stem i n i , kavra m l arı n ı fa rk l ı b a k ı ş aç ı l a rından tart ı ş ıyorlar.

A l ber N a h u m , "Marx ve İçk i n E l eşti ri O l arak Felsefe" ad l ı maka l es i nde, M a rx' ı n

Demokritos ile Epikouros'un Doğa Felsefelerindeki Ayırım başl ı k l ı doktora tez i i l e
Alman İdeolojisi aras ı ndaki s ü rede kaleme a l d ığı meti n l eri n çoğu n l u k l a p o l e m i ğe
daya l ı , konj o n kt ü re ! yaz ı l ar o l m a l a r ı n d a n doğan güç l ü kl ere deği n i yor ve bu meti n le r i n
o l u ş u ms a ! , bağlamsal b i r oku m aya başvu ru l masıyla aç ı l abi l eceğ i n i bel i rt i yor.
B öy l ece, N a h u m ' a göre, Marx 1 84 5 'ten son ra fe l sefen i n i çsel i m ka ns ı z l ı ğ ı n d a
b i r s ı n ı rl a karş ı l aş m ı ş, o s ı n ı rı da d ü ş ü ncesi n i n nesnesi yap m ı ş, b i r kes i ş i m n o ktası
h a l i ne get i rm i ştir. N a h u m , Marx' ı n s i stem i ndeki fe l sefi boyutu " i ç k i n e l eşti r i " o l arak
değerl end i rerek bu e l eşti r i tarz ı n ı n i l ksel bağl a m ı n ı baz ı Marx yoru m l ar ı n ı d a göz
ön ü n e a l a ra k değerl e n d i riyor.

Vefa Sayg ı n Öğütle, ü ret i m ve t ü ket i m kavra m l a rı n ı n kap ita l ist top l u m l a rd a k i
a n l a m l arı n a i l işki n kavramsal b i r tartı ş m a n ı n a rd ı ndan ü reten i nsan v e tü keten i n san
t i p l e r i üzer i n de d u rarak bu i k i i nsan t i p i n d e n tü rem i ş kökl ü yarı l mayı ve bu yarı l ma n ı n
i l gas ı n a dön ü k Marx' ı n a l d ı ğ ı n ı d ü ş ü n d üğü tavrı d i l e geti riyor. Ç i l e keş v e aylak
d i a lekti ğ i nden yo l a ç ı kan yazar öze l m ü l ki yeti n i n san beden leri üzeri ndeki z ı t yön l ü
etki s i n i tart ı ş ı yor.

Kam i l Cem Özata l ay bu sayıda " Kari Marx ve Sosyoloj ide Sosya l S ı n ı f" kavra m ı
tartışma l a r ı n a yen i b i r boyut get i r i yor. Özata l ay sosyoloj ide kab u l gören yayg ı n
kan ı n ı n aksi n e Marx' ı n sosya l tabaka l aş m a sosyoloj i s i ne b i r katkı yapmad ı ğ ı , İ k i n c i
D ü n ya Savaşı son ras ı nda ortaya ç ı ka n sosyo l oj i k düşü ncen i n s ı n ıf kavra m ı n ı M a rx' ı n
kend i s i n i n atfettiği a n l amdan uzaklaşt ı rd ı ğ ı i d d i a l a r ı y l a yo l a ç ı k ıyor v e M a rx' ı n
6 Ed itörden

fa rkl ı dö nem lerde k i eserlerinde s ı n ı f kavram ı n ı n nasıl ku l l a n ı l d ı ğ ı n ı o döne m l e r i n i n

top l u msal mese l e l eri n i d i kkate a l a rak tart ı ş ı yor.

Demet Evrenosoğ l u ' n u n "Kapita l i zm i n Gerçek Soyut l a m a l a r ı " baş l ı k l ı maka l e s i ,

Marx' ı n meti n l e r i n d e deği ş i k b i ç i m lerde s ı k karş ı l aş ı l a n b i r ter i m o l a n "soyutlama"ya
dair bir i nceleme n itel i ğ i n i taş ıyor. B . O l l m a n n ' ı n bu ter i m e d a i r s ı n ıfland ı rmas ı n d a k i
bir kategoriden, "gerçek soyutl ama"dan yo l a ç ı kan Evrenosoğ l u , Marx' ı n kapita l i st
top l u m u "soyut l a m a top l u m u" ol arak tasv i r etmes i n i n a n l a m ı n a ve son u ç l arı n a
od akl a n ı yor. Marx' ı n öze l l i kle Grundrisse'de be l i rg i n leşen gel e n eksel epi stemoloj i d e n
kopuşu n u n , "soyutl a m a"yı top l u m sa l -tari hsel b i r praxis kategori s i biç i m i nd e
değerlend i r i ş i n i n çöz ü m l e n d i ğ i bu maka l ede "soyutlama", Marx' ı n Ekonomi Politiğin
Eleştirisi, Felsefenin Sefaleti, Kutsal Aile, Hegel'in Hukuk Felsefesin in Eleştirisi kitap l a r ı
bağl a m ı nda e l e a l ı n ıyor v e Enge l s i l e birl i kte yazd ı ğ ı Alman İdeolojisi' n den h a reketle
bu teri m i n Ma rx'ta d uyusal/kavramsal karşıtl ı ğ ı i ç i n d e yer a l a mayacağı sav ı i l e r i
sürül üyor. B u rada s ö z kon u s u o l a n , Marx' ı n ge l e n eksel m aterya l izmden de koptuğ u ,
düşü nce ile eylem i n öznel l i k/nesnel l i k karşıtl ı ğ ı n a yo l açtığı n ı i d d i a eden yak l aş ı m ı
reddettiği tavr ı d ı r. B u kavramsal çerçevede Evren osoğl u gerçek soyutlama o l a ra k
"soyut emek" kavra m ı n ı meta-değ i ş i m değeri i l i ş k i s i bakı m ı nd a n çözü m l ü yor.

B u sayı n ı n dosya kon u s u n a uygu l a m a l ı bir ç a l ışma çerçeves i nde ya k l a ş a n

David M. U l m a n n , "Ah l a k i Marks izm v e B i l i m- K u rgu, The Matrix Üzeri ne" baş l ı k l ı
makales i nde, Wach ows k i kardeş ler tarafı ndan gerçekl eşti r i l e n v e 1 999 yı l ı nda vizyo n a
g i ren H o l l ywood ü ç l emesi n i n i l k fi l m i Matrix'i M a rx ' ı n ü reti m-tarihsel koşu l l a r
arası nda k u rd u ğ u b a ğ l a n t ı arac ı l ığıyla tart ı ş ı yor. U l m a n n , bu çözü m l emes i nde,
estetiği n değ i l l e y i c i b i r i ş l evi ol duğu yo l u ndaki k l as i k h i potez i kü ltü rel sermaye n i n
"fetiş" n ite l i ğ i n e bağ l ı yor.

Aliş Sağ ı roğ l u ' n u n Marx' ı n Komünist Manifesto, Feuerbach Üzerine Tezler,
Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı meti n l eri arac ı l ı ğ ı y l a " s ı n ıf" kategori s i n i sorgu l ad ı ğ ı
makalesi " ' Es ki' 'Ye n i 'y i Ku rab i l i r m i ? Marks i z m i n İ ç Tutarl ı l ı ğ ı Üzer i ne B i r Deneme"
başlığı n ı taş ıyor. Temelde " i şçi s ı n ıfı n ı n tari h i son l a n d ı racak istisnai ro l ü " üzeri n d e
d u ran Sağ ı roğ l u , kapita l izm i n s ü rd ü rü l emez l iğ i n e yön e l i k bek lentiyi b u ro l üzeri n d e n
aç ı k l ıyor v e kapita l i st ekonom ide ortaya ç ı ka n yen i ü ret i m b i ç i m leri n i n , ü ret i c i
güçleri n b u ekonom i y i son l a n d ı rabi lecek m u htemel i ş l ev l e r i n e değ i n iyor. Sağ ı roğ l u ' n a
göre endüstriyel g i z l i l i ğe i htiyaç duyan kap i ta l i z m i l e b i r savaş h a l i nde o l a n ve
dönüşen teknoloj i le r i n yo l açtığı "genel ka m u s a l m ü l k i yet" ve "genel kam usal l i sans",
kapita l i zm i n son u n a yöne l i k i ş l evleri aç ı s ı ndan d a yen i o l a n a k l ara işaret ed i yor.

Meh met Meder ve G ü ney Çeğ i n , "Yiti r i l m i ş Nesnen i n İ ade-i İtibarı İ ç i n

'Yeniden Marx ' " başl ı k l ı makaleleri nde klasik sosyo l oj i m i rası n ı n ya l n ızca nosta lj i k b i r
parad igma o l d u ğ u n a kan aat get i ren v e top l u m kavra m ı y l a işaret ed i l en birl i ktel i k h a l i n i n
i m kansızl ı ğ ı n d a n dem vuran b i r akadem i k yatk ı n l ı ğ ı e l eşti riyorlar. Sosya l teor i n i n
kuruc u l arı n ı n a n l atı l arı n ı n yen iden kısa b i r oku m as ı n ı yapan yazarlar sosya l teo r i d e
yiti r i l m i ş nesne ol arak görd ü kleri top l u ma i t i ba r ı n ı i ade etmek i ç i n Marx ' ı n top l u m
imgelem i n i "çe l i ş k i y u m ağı ol arak top l u m " tasv i r i nden h a reketle soru nsa l l aştı rıyorlar.

B u say ı d a k i başl ı k l a rd an b i r tanesi de 2007 y ı l ı n d a Tü rkçeye çevri len L ire le

Capital/Kapita l'i Okumak kitabı n ı d i l i m i zde yay ı n a h az ı r l ayanl ardan Naz l ı Ö kten
G ü l soy' u n kitabı n yazarl arından, G a l atasaray Ü n i ve rs i tesi Sosyoloj i Böl ü m ü ' nde
ders vermek üzere İ sta n bu l 'da b u l u nan Roger Establ et ile yapt ı ğ ı röportajd ı r. Roger
 E d i törden 7

Estab let söyleş i s i n i n 1964-1965 ders y ı l ı n d a Paris U l m Sokağ ı ' ndaki Y ü ksek Öğretmen
Oku l u ' n d a Lou i s Alth u sser' i n yöneti m i nde ve r i l e n semi nerlerin yaz ı ya dökü l m es i y l e
ol uşan Kapitaf'i Okumak kitabı n ı n yaz ı m s ü rec i n i , Althu sser v e ek i b i n i Kapital'in
fe l sefi oku m as ı n ı yaz ıya dökmeye iten sebe p l e r i , dönem i n entelektü el eği l i m l eri n i ve
ta rt ı ş m a l a r ı n ı keşfetmem ize büyü k katkı sağl ayacağ ı n ı d üş ü n üyoruz .

İ l h a m i S ı ğ ı rc ı ' n ı n Türkiye'deki ü n ivers ite l e r i n ku l l a n d ı kları akadem i k s l ogan ve

a m b l e m l e r i göstergebi l im aç ı s ı n d a n i n ce l ed i ğ i m a kalesi bu sayı n ı n dosya ko n u s u d ı ş ı n d a
ka l m as ı n a rağmen i l k defa ya p ı l a n b i r ç a l ı ş m a o l ması itibariyle d i kkati m i z i çekm i şt i r .
S ı ğ ı rc ı göstergeb i l i m i n gel iş i m i n i özetleyerek baş l ad ığı makales i n d e T ü rk i ye'deki
vakıf ve d ev l et ü n iversiteleri n i n web s ite leri n i ku l l an a rak yaptı kları görse l ta n ıtı m ı n
göstergeb i l i msel oku mas ı n ı yap ıyor. Yazar, devlet ve vakıf ü n iversiteleri a ras ı n daki
fa rkı bu iki t ü r ü n ivers i ten i n web s i te l e r i n de ku l l a n d ı k l a r ı slogan ve a m b l e m l eri n ortak
ve farkl ı öze l l i klerinden yo l a ç ı kara k göz ö n ü n e seriyor.

Bu say ı d a k i katkı larından dolayı Marie- H elene Sau ner'e teşekkü r eder i z .

Doç . Dr. Tü rker Armaner

Doç . D r . İ pe k Merç i l
Kapital izm i n Bağrmdaki Yanl ma: Çi lekeş Ve Aylak
Bedenin Özgürleşmesi İçin 'Yeniden Marx'

Vefa Saygın Öğütle *

'
Ü ret i m ve tü ket i m kavra m l a r ı n ı n çoğu z a m a n b i rbi r i n i n z ı ddı o l d u ğ u , b i rbi rleri n i
d ı ş l a d ı ğ ı d ü şü n ü l ü r. Böylesi bir kavra m sa l l aştı rma kabu l ed i l d iği noktad a, b i rbi ri nden
tam a me n fark l ı i k i i nsan t i p i kend i n i göste r i r : Ü reten i n san (çi lekeş) ve tü keten i n san
(ayl ak) . Post-modern ist b i r okuma, bize, bu iki i n san ti p i n i n i k i farklı döneme tekab ü l
etti ğ i n i söyl eyecekti r. B u açıklamaya göre; ü rete n beden modern top l u m u n , tü keten
bed e n ise post-modern top l u m u n parad i g m as ı d ı r . Böyl esi bir dönemse l l eşt i rme n i n bu
ça l ı ş mada kabu l ed i l meyeceğ i n i ilk e l d e söy l e m e m i z gerek ir.

B u radan hareketle ilk önce, uret i m ve tü ketim kavram l a rı n ı n kapita l i st

top l u md a k i a n l a m l a r ı n a i l i ş k i n kavramsal b i r ta rtışm a yapılacaktır. Böylesi b i r tart ı ş m a ,
idd i a m ı z ı teme l lend i rebi l m e m i z i ç i n gerekl i d i r . B u n u n ard ı ndan, söz ü n ü etti ğ i m iz i k i
i n san t i p i n i ve buradan türem iş kökl ü yarı l m ayı yaratan top l u msal yap ı l a n m a n ı n temel
meka n i z m as ı n ı ortaya koymaya ça l ı şacağız. Böylesi bir yönel i m , görü n g ü l e r den i z i nde
boğu l madan çöz ü m lemeyi deri n l eşti r m e m i z e olanak sağl ayacaktı r. Son o l arak da, bu
yarı l m a n ı n i l gas ı n a dön ü k Marx' ı n a l d ı ğ ı n ı d ü ş ü ndüğümüz tavrı , Marks i z m i ç i ndeki
m u h te l if yön e l i m leri karş ı l aştı rarak tartı şacağ ı z .

B i l i nd i ğ i üzere modern d ü ş ü nce, bede n i l e ti n aras ı ndaki b i r yarı l m a i l e kara kterize

o l u r. Bu yarı l ma n ı n ortadan kald ı rı l ması n a d ö n ü k fe l sefi' çaba lar, aslen estet i k a l a n ı nd a
ortaya ç ı km ıştır. Marx öncesi fel sefe, sözko n u s u yarı l mayı giderme çabas ı y l a o rtaya
ç ı k m ı ş o l m a s ı n a karş ı l ı k, i ron i k b i r b i ç i mde ayn ı ya rı l mayı bizzat esteti k teor i s i nde
yaratm ı şt ı r . Z i ra " B aumgarten ' i n duyu ve t i n i u z l aştı rmak i ç i n baş l att ı ğ ı söy l e m , bir
ya n d a d uyusal l ı k-karş ıtı b i r idea l i z m i n (Schope n h auer) d i ğer yanda ise ıslah o l maz
derecede tutucu b i r materya l izm i n ( K i e rkegaard) old uğu kesk i n bir kutu p l aş m aya
varm ı ştı r" 1 • Schope n h auer'de estet i k, m addi tari h i n amansız bir red d i h a l i ne gel i rken,
K i erkegaa rd'da i se, aşağı lık arz u l a r ı n ve boş fa ntez i l eri n a l a n ı na dön ü ş m ü ştü r. Kant i l e
baş l a y ı p Sch i l l er ve H egel dol ayımın d a n geçen estet i ğ i n bu d u ru m a ge l mesini n neden i
i se tabi r c a i zse estetiği aklın b i r protez i o l a ra k görmeleri, çöz ü m lemeye a k ı l d a n yo l a
ç ı karak baş l a m a l arıdır. Tam da b u yüzden h a z , Kant'ta "hazdan arın d ı r ı l m ış b i r haz"
h a l i n i a l ı r.

B u paradoksu felsefi araçlarla a ş m a n ı n tek yo l u şudur: B üt ü n argü m a n ı en baştan

a m a bu kez beden aç ı sından kurmak. B u ; a h l a k, tarih, pol itika, akı l sa l l ı k vb. her şeyi
bed e n sel bir tenie l üzeri nde ye n iden kurma g i r i ş i m i d i r. N itek i m Eagleto n , 20. yüzyı l a
damgas ı n ı v u ra n üç büyü k d ü ş ü n ü r ü n t a m d a böylesi bir g i r i ş i m i ç i nde o l d u ğu n u
be l i rtmekted i r : "Marx çalışan beden le, N i etzsc he güç olarak bedenle, F reud d a a rzulu
beden l e bu n a ces u rca gi rişt i l er"2• Kon u m uz açıs ı ndan Marx'ın bu tart ı şmadaki yeri,

E g e Ü niv ersitesi Sosyoloji B ö l ü m ü , Araştı rma Görevlisi .

Eagleton T., The Jdeology of the Aesthetic, B asic B l ackwe l l , Oxford, 1 990, s. 1 96.
2 A.g.y., s. 1 9 7, italikler eklenmiştir. Althusser'in de, fa rklı bir bağlamda ama benzer bir yorumda
b u l u nması ka nımızca i l gi çekicidir: " Benim bil diği m kadarıyla, 1 9 . yüzyılda, beklen meyen iki ya
10 Vefa Sayg ı n Öğütle

şu şe ki lde ifade ed i l e b i l i rd i : Marx' ı n tüm yaz ı l a rı boyunca öne sürdüğü varsay ı m a

göre "dü nya i n sanoğl u n u n bede n i d i r ve b u bed e n i kend i ya ratt ı k l arı d ü n yaya ya n s ıtan
erkek ve kad ı n l a r b i zat i hi bede n s i z l eş i p ru h l aşm ı ş l a rd ı r"3 . Marx' ı n antropo loj i k teş h i s i
b u şek i l de ta n ı m l a n ab i l i r şü phesiz; a m a bu n u n sosya l b i l i msel b i r i çgörüyle ayrı l m az
bağlarla bağ l ı o l d uğu n u göreceğ i z .

Marx, beden i tari h se l l eşt i rmekted ir; a m a bu tari h sel beden i n en önem l i öze l l i ğ i ,
kend is i n i d i l vas ıta s ı y l a a ş m a yet i s i d i r ki bu, bede n i n ken d i n i aşan olaylara sebe p
olması demekti r. B u yeti öyles i n e akı l a l mazd ı r k i ; d i l arac ı l ığıyla beden, b izzat
kend i s i n i soyutl ayab i l i r ve bu n u n son ucu ken d i özdeş l i ğ i n i parça lar. Eagleto n ' ı n
ded iği gib i ; "Vü cut d ed i ğ i m iz kat ı , birleş i k varl ı k (entity), tam d a kend i s i n i n so l uğ u
olan d i l ta rafı n d a n yarı l ı r, kend isiyle özdeş o l m ayan b i r h a l e get i ri l i r ( . . . ) D i l v e arac ı
olduğu tar i h ... v ü c u d u n s ı n ı r l a r ı n ı gen i şlet i r ve dön ü ştürü r"4• Beden i n bu ken d i n i
aşma ve gitgide bed e n s i z leşme tari h i , mütekab i l top l u msal meka n izmal arl a birl i kte,
bi razdan daha ayrı ntı l ı b i r b i ç i mde ele a l ı nacaktır. Ama ön ce, kabu l etmed i ğ i m i z
dönemsel leşti rmedeki soru n u n kaynağı n ı göstermek ad ı n a, Marx' ı n teoris inde ü ret i m ­
tüket i m i l işki s i n i n n as ı l kuru l d uğ u n a bakmak gere k .

1. Ü retim-Tüketim İ l işkisinin Tezahürleri

Marx, ü reti m i l e t ü keti m aras ı nda, ü ç l ü bir görü n ü m arz eden özdeş l i kl erde n
bah setmekted i r . i l k görü n ü m , dol aysız özdeş l i kt i r : Ü reti m dol ays ız o l arak tüket i md i r;
bir metan ı n ü reti l me s ü rec i n i n , ayn ı zamanda h a m m adde ve ü ret i m arac ı n ı n tü ket i l m e
süreci o l m a s ı , b i rey i n b i r ya ndan ü reti mde yetenekleri n i ge l işti r i rken d i ğer y a n d a n
bu ge l i şt i rd i ğ i yetenekleri ü retme eylem i nde h arca m a s ı vb. D i ğer y a n d a n t ü ket i m
d e dolaysız o l a rak ü reti m d i r : b i r tüket i m b i ç i m i o l a n bes len meyle i n san vücu d u n u n
ü ret i l mesi ve bu n u n i n s a n ı ü rete n her türl ü t ü ket i m i ç i n geçerl i o l m as ı .

İ k i n c i görü n ü m ; h e r b i ri n i n öteki n i n gerçekleşme a racı o l arak be l i rmes i , ya n i

öteki tarafı n d a n d o l ayı m l a n m asıd ı r. Ü reti m d ı şsal nesne o l arak tü ket i m i n malzemes i n i
yaratı rken, tü ket i m d e içsel nesne, amaç ( i çse l b i r i mge, b i r i hti yaç) şekl i nde ü reti m i n
i htiyac ı n ı yaratmaktad ı r . Yan i tü ket i m , ü rü n ü , tü keti l mesi yo l uy l a fi i len ü r ü n h a l i ne
getirmesi ve yen i ü ret i m e i htiyaç yaratması a n l a m ı nda ü ret i m i ü reti rke n ; ü reti m de,
tüketim i n nesnes i n i yaratması, tüketime özgü l l ü ğü n ü ve kara kteri n i kaza n d ı rm a s ı

da üç çoc u k doğd u: Ma rx, Nietzsche v e Freud . B u n l a r, törelere, i l kel ere, a h l aka v e terbiyeye aykırı
düşme a n l a m ı nda 'doğa l ' çocuklard ı ; çünkü doğa, ayak a l t ı n a a l ı n m ı ş kural, evlenmemiş-anne ve
meşru baba n ı n yokl uğuydu " [Althusser L., "Freud ve Lacan" (çev. Selahattin Hilav), içinde: Saffet M u rat
Tura, Freud'dan Laca n 'a Psikanaliz, Ayrıntı Yay ı n l arı, İ sta n b u l 1 996, s. 1 86 ] . B u hususta kuşkusuz
Nietzsche ile Marx a ras ı n d a şöyl esi bir benzerlikten bahsedilebilirdi : " ... nas ı l ki Marx'a göre ü retici
güçler bir topl umsal ilişkiler kü mesi tarafı ndan zincire v u ru l u p k ı s ıt l a n m ı ş hale geliyorsa, aynı şekilde
Nietzsche'ye göre de, ü retici yaşa m-içgüdüleri, bizim a h l a ki tabiyet olara k, geleneksel topl u m u n
korkakça, soyut 'sürü' a h l a k ı o larak bildiğimiz şey içersi nde güçten düşürül mekte v e çürütül mektedir"
IEagleton, a.g.y., s. 2 3 6 ) . Gelgelelim bu rada, yaz ı n ı n amaçları gereği, Nietzsche' nin "güç olarak beden "
k.ıvray ı ş ı na girmeyeceğiz. Nietzsche'nin güç istenci kavray ı ş ı n ı n Marksist bir ana lizi ve eleştirisi için
yırw hkz. Eagleton, a.g.y., s. 2 3 4-2 6 1 . Diğer yandan Marx' ı F reu d ' l a ilişkilendiren mu htelif Marksizm -içi
kıırıunı laıımalara d ö n ü k bir tartışma metnin son bö l ü m ü nde b u l u nm a ktad ı r .
�• •ırry � , T/ıe Rody i n Pain: The Making and Unmaking o f the World, Oxford U niversity Press, Oxford
1'1117,' 244.

·I 1 .ıp,ll'lorı 1 , Willı.ım Slıakespeare (çev . A. Cü neyt Yal az), B oğaziçi Ü niversitesi Yayınevi, İ stanbu l 1 99 8 ,
' l lh
 Kapita l i z m i n Bağrı n d a k i Yarıl m a : Ç i l ekeş Ve Ayl ak 11

(dol ayısıy l a t ü keti c i y i ya ratm ası) ve salt i htiyacı karşıl ayan mal zemeyi değ i l , m a l zemeye
tekabü l ed en i ht i yacı da yaratması a n l amında tü keti m i ü retme kted ir.

Ü ç ü n c ü görü n ü m i se; her b i r i n i n d o l aysız ol arak öteki o l m as ı n ı n ya n ı s ı ra

ve ayrıca öte k i n i dol ayı m l a masın ı n yan ı s ı ra, tüketi m ve ü reti m i n ayn ı z a m a n d a
kend i kend i n i bütü n l emek ed i m i n d e öteki n i ya ratm ası, ke n d i kend i n i öte k i s i o l a ra k
yaratmasıdır. Y a n i ü reti m s ü reci tama m l a n ı rken kaçınıl maz o l arak tü ket i m ortaya
ç ı km a ktad ı r ve bu n u n ters i de geçerl idi r.

Böylesi bir çöz ü m l emen i n a rd ı n d a n , bu özdeş görü n ü m lerden h a reketle ü ret i m

ve tü keti m i n ayn ı şey say ı l mas ı nın y a d a v ü l ger i kti satç ı l a r ı n yaptığı g i b i b i r u l us u n
bütü n ü nde ü reti m i n tü ketime n i cel i k o l a ra k e ş sayı l m as ı n ı n yan l ı ş l ı ğ ı n a d eğ i n e n M arx,
ü reti m ve tü keti m a ras ı n daki i l işkiyi şöy l e aç ı kl a m aktad ı r :

B u ra d a önem l i o l u p da vu rgu l a n m ası gereken, sadece, ü reti m v e tü ket i m

i ster tek i ster ç o k sayıda b i reyi n faa l i yeti o l a rak görü l s ü n ler, h e r hal ü karda
i k i s i n i n de, ü reti m i n fi i len h a re ket n o ktas ı ve d o l a y ı s ı y l a da egemen öğe
o l d u ğ u tek bir s ü rec i n öğeleri o l d u k l a rı d ı r .

. . . B i rey b i r nesne ü reti r ve b u n u tü ketmek l e de yen i den ke n d i ne döner

a m a b u kez ü retken, ken d i kend i n i yen iden-üreten bir b i rey o l arak döner5•

D i ğe r yandan, Marx'ın hemen a rd ı n d a n be l i rttiği g i b i , kap ita l i st top l u mda

ü reti c i n i n ü rü n üyle i l i ş k i s i , ü reti c i n i n başka b i reyl erle o l a n i l işkis i ne bağ l ı d ı r. Z i ra
ü ret i c i , ü rett i ğ i ü r ü n e doğru dan sah i p o l a m az ve zaten o ü r ü n ü ü reti rken de dol ays ı z
ku l l a n ı m a m a c ı taş ı mamaktad ı r.

Grundrisse'de Marx, ü reti m i n tü ket i m i n a s ı l ü retti ğ i n i şu şeki lde aç ı k l a r : Ü reti m ,

önce l i k l e tü keti m i n nesnes i n i ü reti r; z i ra nesnesiz tü keti m, tü keti m değ i l d i r. A m a ü reti m,
tü keti m i n s a l t nesnes i n i ü retmez; o n e s ne n i n tü keti l i ş tarz ı n ı , n as ı l tü keti l eceğ i n i , ya n i
tü keti m i n öznes i n i , tü keticiyi d e ü reti r. "Aç l ı k açl ı kt ı r, ama çata l bıçakla yen i l ecek
p i ş m i ş etl e g i d e r i l e n açl ı k başka, e l ler tı r n a k l a r d i şler yard ı m ıyla çiğ eti m i deye i n d i re n
aç l ı k başkad ı r"6•

Marx ' ı n ü reti m i l e tüket i m aras ı n da k i i l işkiyi ustaca ortaya koyd u ğ u pasaj ,
uzu n l uğu p a h a s ı n a a ktarı l maya değerd i r :

Ü reti m , a ) tüket i m i n ma l ze m es i n i v e nesnes i n i sağ l a r . B i r nesneyi

tü ketmeyen tüket i m , tü ket i m o l a ma z ; o halde ü reti m bu ba k ı m d a n
tü ket i m i yaratı r, üret i r . b ) A m a ü reti m i n tü ketim i ç i n yarattığı tek şey nesne
deği l d i r. Ü reti m aynı zamanda tü ket i m e özgü l l ü ğ ü n ü , ka rakteri n i , c i l a s ı n ı
veri r; tü ket i m ü rü ne nas ı l o n u b i r ü r ü n n itel i ğ i y l e tamam l ayan d a rbey i ,
c i l ay ı vu rd uysa, ü reti m de tü keti me c i l a s ı n ı ö y l e vurur. Nesne h e r h a n g i b i r
nesne deği l , ü reti m i ta rafı n d a n d o l ayı m l a n a n kend i ne özgü b i r adaba göre
tü keti l ecek, özgü l b i r nesned i r . Açl ı k aç l ı kt ı r, ama çata l bıçakla yen i l ecek
p i ş m i ş etle gideri len açl ı k başka, e l l e r tı rnaklar d i şler yard ı m ı y l a çiğ eti
m i deye i n d i ren aç l ı k, başkad ı r. O halde ü reti m ya l n ı z nesneyi değ i l , a y n ı
z a m a n d a tü ket i m ta rz ı n ı d a ; ya l n ı z n e s n e l o l a ra k değ i l , ayn ı zamanda
öznel o l arak da ü retmekted i r. Ü reti m , öyl eyse, tü keti ciyi ya ratmaktad ı r.
c) Ü retim ya l n ı zca i htiyaca karşı l ı k veren m a l zemeyi değ i l , aynı zamanda
malzemeye tekabül eden ihtiyacı sağ l a r. T ü ket i m baş l a n g ı çta k i doğa l
5 Marx K., Crundrisse (çev. Sevan Nişanyan), Birikim Yayı n l a rı, İstanbul 1 9 79, s. 1 5 7 .
6 A .g. y. , s . 1 54 .
12 Vefa Saygı n Öğütle

i l ke l l i k v e dolays ı z l ı k hal i nden çı kar çı kmaz - b u a ş a m a d a ka l m ı ş o l sa d a ,

b u a n c a k ü reti m i n kend i s i n i n o aşamada ta k ı l m ı ş o l ması n ı n b i r sonucu
o l a b i l i r- bizzat nesnesi ta rafı ndan dolayı m l a n a n bir yönel i şe dönüşü r7.

Ü reti m i l e tü ket i m aras ı ndaki i l i şk i bu şek i lde tan ı m l ad ı ğ ı nda, " ü reten bed e n "
v e "tü keten beden" aras ı nda k i i l i ş k iye d a i r b i r tartı ş m a i ç i n önem l i bir teori k zem i n
oluşturu l m u ş o l u r. B u i k i b i ç i m i n i k i ayrı dönem i karakterize eden figü rler ol mayıp,
varl ı k sebep l e r i n i bi zzat ayn ı top l u msal koşu l l a rd a n a l d ı ğ ı n ı ; ve bu n u n tam da " ü ret i m "
kavram ı n ı n k a p i ta l i z mde kaza n d ı ğ ı içerikle m ü m kü n o l d u ğu n u vurgu lamak gere k i r .
B u demekt i r k i "ü reti m " i n bu a n l amda başatl ığı Marx' ı n teori k b i r kurgusu deği l d i r;
bizzat kap ita l i z m i n ke n d i nesnel l i ğ i nde yaratt ı ğ ı b i r fenomen d i r. Marx' ı n , " ü reti m " i
dar a n l a m ı n d a n kopararak kavramsa l l aştı rmas ı n ı n meşru i yet zem i n i tam d a bu ras ı d ı r8•
Marx i ç i n ü ret i m , salt tek n i k bi r s ü reç değ i l d i r; sosya l b i l i m l er i ç i n temel önem taş ı y a n
yeniden-üretim kavram ı , kaynağ ı n ı t a m da bu rad a n a l ı r.

il. Çilekeş-Aylak Diyalektiği

Marks i z m ' i n a n l atage l d i ğ i h i kaye, k l as i k a n l a m ı y l a b i r k i b i rl i l i k

h i kayes i d i r: B u h i kayede i n san bede n i , kend i s i n i top l u m ve teknoloj i
ded i ğ i m i z şeyler hal i nde gel işti rerek, ken d i boyu n u aşmaya baş l a r ve
d ü nyayı kend i bedensel o rga n ı na dönüştü rmeye ç a l ı şırken ken d i duyusa l
servet i n i soyutta pa rça l ayarak b i r h i çe, koca b i r s ı f ı ra d ö n ü ş ü r9.

Emeğ i n ü r ü n leri n i , bu demekt i r ki beden i n g ü ç l e r i n i ele geç i rmek, deneti m

altı n a a l m a k i ç i n tar i h boyu b i r savaşım s ü rege l m i ş ve bu amaçlarla bir d i z i k u r u m
ol uşturu l m uştu r. B u k u ru m l a r ı n i ş leyi ş i n i sağlayan m e ka n i z m a l a r ise -bastı rma,
yüceltme, ideal ize etme, i n kar etme vs.-, "hem pol i t i k hem d e psikan a l itik söy l e m e
aş i n ad ı r" 1 0• B u n u n l a birl i kte bu s ü rec i n d i kensiz g ü l bahçes i olduğu düşü n ü l memel i d i r;
z i ra bed e n i e l e geç i rme ve denetleme savaşı öyl es i n e çet i n ve biteviyed i r k i , bütü n
kuru m l a r tar i h i ne d a mgas ı n ı vurmuştur. H u ku k u n , a h l a k ı n , d i n i n vs. tari h i -ki bu n l a r
Marks i st teoride ü stya p ı s a l o l u ş u m l a rd ı r- d i kkat l e bakı l d ı ğ ı n d a bize b u savaş ı m ı n
izleri n i göster i r .

B u noktada, metodoloj i k b i r uyarıda bu l u n ma k gerekebi l i r. Met i n içers i n d e

' ç i l ekeş' v e 'aylak', ayn ı sosya l mekan izman ı n ü rett i ğ i a m a z ı t görü n ü m l ü b i re r
sosyal tip o l a ra k i nşa ed i l m i ştir. B u n u "Ma rksç ı ideal t i p l er" 1 1 o l u ştu rma çabası o l a r a k
adland ı rmak d a m ü m k ü n d ü r. B u türden i d e a l ti pleri n e n önem l i özgü n l ü kl e r i n d e n
birisi, dolaysız e m p i ri k s ı n a maya aç ı k olmama l a rıd ı r. Ya n i bu n l ar doğrudan h i potez
deği l d i rler; h i potez ler kurmaya yarayan kavramsal i n şal a rd ı r. ' Ç i l ekeş' ve 'aylak', b i r
sosyal meka n izma o l a ra k söm ü rü n ü n ü r ü n ü o l a n "öze l m ü l kiyet" i n i n san beden l e r i
üzeri ndeki zıt yön l ü etki s i n i sergi lemek amac ı y l a kavra m sa l l aştı rı l m ı ş l ard ı r.
7 Aynı yer, ita l i kler eklen m i ştir.
8 " Ü reti m hem antiteti k bel irlenmesi nde, kendi ne, hem de aynı zamanda öbür öğelere !tüket i m vs. -b . n . ]
egemendir. ( . . . ) B u n a karş ı l ı k d a r a n l a m ı y l a ü reti m i n kend i s i n i n de ö b ü r öğeler tarafı ndan bel i rlendiği
i nkar ed i lemez" (A.g.y., s . 1 6 5 - 1 66) .
9 Eagleton, The ldeology, s. 1 98 .
1 0 Aynı yer.
1 1 Weberci ideal tiplerden fa rkl ı olarak Marksçı ideal tipler, "homojen b i r empirik gerçekl iğin eşdeğerl i b i r
veçhesi n i n d ü ş ü ncede tek-ya n l ı vurgu lanm ası deği l d i r; gerçe k l i kte gerçekte vu rgu lanan şeyi kavra m a
çabasıd ı r v e tas n ifleyi c i (taxonomic) değ i l nedensel b i r odağa s a h i pt i r" JB haskar R., The Possibility of
Naturalism, Rou tledge, Lonclo n 1998, s. 131.]
 Kapita l izm i n Bağrı n d a k i Yarı l m a : Ç i l ekeş Ve Ayl ak 13

2.1. Çilekeş: Vahşi Materyalizm

Ç i l ekeş ve aylağ ı n nas ı l b i r arada bu l u nabi l d i ği n i n s ı rrı, kapita l izmdeki

"özel m ü l k iyet" olgusundad ı r. Ş ü phes iz ki; m ü l k i yeti salt hukuki b i r katego ri o l arak
a l g ı l ad ı ğ ı m ı z sü rece, mese len i n i ç i n e n ü fuz edebi l me m i z m ü m k ü n deği l d i r : "Özel
m ü l k i yet, i n san l ığ ı n bi zzat ken d i beden i n e yaba nc ı l aşmas ı n ı n 'duyusal i fades i ' d i r;
sah i p o l d u ğ u m u z d uyusal bol l uğ u n , yeri n i , kasvetl i b i r biçi mde, tek b i r m a l i k o l m a
d ü rtüsü n e b ı rakmas ı d ı r" 1 2 . Böylece "bütün fi z i kse l v e z i h ni duyu lar yer i n e, bütün b u
duyu l a r ı n yaba n c ı l aşması, malik olma [d uyusu] ge l m işti r" 1 3 .

B u , i n san ı n kend i s i n i olduğu kad a r, sa h i p old uğu nesne i l e i l i ş k i s i n i d e

sakatl ayan b i r s ü reçtir. Z i ra nesne, duyusal b i r şeyd i r v e mal i k o l m a d u y u s u n u n tahrip
ett i ğ i şey, tam da on u n duyusa l l ığ ı d ı r . "Marx a ç ı s ı ndan bir nesne, özg ü n n i te l i kleri
gereği ku l l a n ma m ı z ve hoş l a n m a m ı z gereken d u yusal b i r şeyd i r; Marx' ı n , o nesnen i n
'ku l l a n ı m-değeri ' nden a n l ad ı ğ ı şey bu d u r. Ancak kapita l ist koşu l l ar a l t ı nd a , nesneler,
meta l a ra i n d i rgen i rler; sadece değ i ş i m-değerleri i ç i n , a l ı n ı p satı l ı r o l d u k l a r ı i ç i n var
o l u rl a r . Ve bu böyle devam ettiği m ü ddetçe, ayn ı değere sah i p herh a n g i i k i m eta,
b i rb i rleri i l e soyut bir eşitl i ğe i n d i rgenecekt i r. Bu yüzden d i r k i ; özgü n d u yusal
öze l l i kl e r i , özdeş l iği n be l i rlediği fa rkl ı l ı k a n l a m ı nda, hasar ver i c i bir b i ç i mde
görmezde n ge l i necekt i r" 1 4 • Nesne n i n m a ru z ka l d ı ğ ı bu i n d i rgemen i n b izzat n e s ne n i n
m addi varl ı ğ ı n ı d a teh d it ettiği aç ı ktı r . N itek i m ekoloj i a l a n ı nda yapı l a n ç a l ı ş m a l ar,
nesneler d ü nyas ı nd a yaşan a n y ı kı m ı n vah i m boyutl arı n ı göz ler ö n ü n e sermekted i r .

Tü m d uy u l a r ı n m a l i k o l m a duyusu n a i n d i rgen mesi kapital iz m i n b i r veçhesi i ke n ,

b i r d i ğe r veçhesi de i n san yaşam ı n ı n çeşitl i l i ğ i n i n ihtiyaca i nd i rgen mes i , yan i " i nsan
bed e n i n i n kend i s ı n ı rl a rı n ı aşmas ı n ı sağl ayan dürtülerin, sabit, yeknesak b i ç i mde tekrar
eden güd ü l e re, beden i ken d i h udutları i ç i nde h apseden içgüdülere"15 i n d i rgen m es i d i r.
B u n u n b i r ayağı kap ita l izmde i şç i n i n d u ru m u d u r : Kapita l izmde i şç i , sadece temel
i htiyaç l a rı n ı g i dermek i ç i n vard ır. "Po l it i k i kti satç ı , . . . işç i n i n gereksemes i n i , fiz i ksel
bes l e n m e n i n en basit ve en sefi l d ü zey i ne, etk i n l iğ i n i de en soyut meka n i k h a rekete
i n d i rger. S o n ra da der ki : İ n san ı n b u n d a n başka etki n l iğe ya da zevke gereksemesi
yokt u r" 1 6 .

İ ş i n gari b i ; kapita l izmde d uyu l ar ı n d a n (ya n i bedensel l iği nden) soyutl a n a n

sadece i ş ç i d eğ i l , b izzat kap ita l i st i n ken d i s i d i r d e . Marx, Weber'deki kapitalist çilekeşi
o l d u kça çarp ı c ı b i r b i ç i mde tasv i r ede r : " N e kada r az yer, içer, kitap oku rsa n ; t i yatroya,
dansa, meyh a n eye ne kadar az gi derse n ; ne kadar az d ü şü n ü r, sever, kuram ya ratı r,
şarkı söy l er, res i m , eskri m yaparsan vb. o kad a r faz l a sermaye biriktirirsin -gü ve l e r i n
v e toz u n y o k edemeyeceği haz i nen o kad a r büyür. Ken d i n ne kad a r aza lırsan, o
kadar çoğa sahip olursun; ken d i öz h ayatı n ı d i l e geti rmen l e dışsa l/aşmış h ayatı n ı d i l e
getirmen ters orantı l ı d ı r -yaba n c ı laşm ı ş varl ığı n gitgide bü yür" 1 7 • Para, h i ç d u rm a ks ı z ı n
b i r i kt i r i l m e l i d i r : " B eş shillingi katleden, o n u n ü reteb i l eceği h e r şey i ö l d ü rü r" 1 8 • "Vakit

1 2 A.g.y. , s . 1 99 .
1 3 Marx K . , 1844 Felsefe Yazıları (çev. Murat Bel ge), Paye! Yayı nev i , İ stanbul 1 9 7 5 , s . 1 08 .
1 4 Eagleton T., "Marx v e Özgürlük" (çev. Vefa Sayg ı n Öğütle), Praksis, sayı 1 7, 2007, s . 2 0 4 .
1 5 Eagleton , The ldeology, s . 1 99-200.
1 6 Marx, 1 844 Felsefe Yazıları, s . 1 20 .
1 7 A.g.y., s . 1 2 1 .
1 8 Weber M . , Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu (çev. Zeynep Aruoba), H i l Yayı n l arı, İ sta n b u l 1 99 7 , s .
43.
14 Vefa Saygı n Öğüt l e

nakitt i r" söz ü m ona atasözü, ka p i ta l i st çi lekeş i n t e m e l d ü stu rlarından birid i r : "Zama n ı
boşa harcama bütü n g ü n a h l a r içi nde i l k v e i l kece e n ağ ı r o l a n ı d ı r"19• Yaşa m ı n
çeş itl i l i ği n i n v e i n sanil i ğ i n i n yeri n i , para v e parasa l zengin lik a l m ıştı r. Artık kapita l i st i n
yapamad ığı şeyleri, sah i p olduğu para yapaca kt ı r : "Sermaye, sah ibi uyu rken etrafı
ko laçan eden ve sah ibi n i n tüm ciddiyetiyle feragat ettiği tüm zevkleri meka n i k b i r
biç i mde tad a n h ayali b i r bede n d i r ( . . . ) Kapita l i st, nefs i n i n arzu l a r ı n a tövbe ed i p b u
zombiye benzer a lter ego' yu ya ratm ak i ç i n n e d en l i ç ı rp ı n ı rsa, kazanabi leceği i k i n c i ­
e l başarı l a r da o den l i a rtar. Kap ita l i st v e sermaye, yaşayan ö l ü n ü n i mgesid i rl e r : Can l ı
olan art ı k uyuşmuşt u r, c a n s ı z o l a n i se aktifti r"20•

Ş ü phes i z ki, kap i ta l i st i n ç i l ec i l i ğ i i le i şç i n i n ç i l ec i l i ğ i ayn ı şeyler deği l d i r.

N iteki m bu i k i ç i leci l i k t ü rü n ü n tari h sa h n es i n d e b i rb i r i nden fa rkl ı açı l ı m l a r ı o l m u şt u r .
B u n u n l a b i rl i kte, h e r i k i s i n i n de be l i r l i b i r tari h se l l i kten, yan i " ü reti m" i n kapita l i st
koşu l l arda a l d ı ğ ı a n l am d a n tü red iği söylenebi l i r. B u , üretimin amaç/aşması ol arak
tan ı m l ayab i l eceğ i m i z bir olgudur. İ şç i n i n varl ı k sebebi zaten ü reti m d i r . Kap i ta l i st
aç ı s ı ndan da d u ru m , fa rkl ı b i r açıdan böyled i r : " . . . ü reti c i kayna klar ı n ı yayg ı n l aştı rm ay ı
v e dön üştü rmeyi beceremeyen b i r kap ita l i st h ı z l a i f l a s a s ü rü klenecekt i r"21 • Böyl e l i kle,
Marx' ı n teori s i nde i k i ayrı kavra m m ı ş gibi d u ra n "emeğ i n yaba n c ı l aşmas ı " ve "özel
mülkiyet" kavra m l a r ı n ı n as l ı nda özdeş i fadeler o l d u k l a r ı ve emek ü rü n l er i n i n i l ki n d e
i şç i n i n i k i n c i s i nde ise kapita l ist i n perspektifi nden e l e a l ı n m a s ı n d a n d o l a y ı böyle farkl ı
kavra msa l l aştı r ı l d ı k l a r ı peka l a söyl eneb i l i r22• D o l ay ı s ı y l a kapita l i zmde eğer " ü reten
beden" d i ye bir i mgen i n varl ığı ndan söz edeceksek, bu n u n cansız bir beden ya da
bedensiz bir ruh o l d u ğu n u söylemek gerekir. Kap i ta l i z m , böylesi bir metafi z i ğ i , b i zzat
ken d i somutl u ğ u n d a ü retmekted i r.

2.2. Haz Düşkünü Aylak: Ka prisli İdealizm

Kap i ta l i st top l u m u n b i r veçhesi amansız b i r ç i leci l i k i se, b u n u n aynadaki
ya n s ı m ası fa ntast i k bir estetizmd i r. D u yusal varo l u ş bir yandan ' i htiyaç'
i s ke l et i n e değ i n soyu l u rken öte yandan ö l çü s üzce ş i ş i ri l i r. Körü körüne
b i yo l oj i k maaş m a h k u m u n u n antitez i , egzoti k bir aylak, haz düşkünü b i r
asala ktır23•

Maddi o l a n a k l a r l a donan m ı ş olan ayl ak, i ht i yaçs ı z l ı kta n , a kl ı n ı n " b i l m i yoru m

ki ne i stiyoru m ?"24 d i ye k u rca l a n masından m u stariptir. Z i ra "özel m ü l ki yet, kaba
gereksemeyi insani gereksemeye çev i rmeyi b i l mez. idealizmi, fantezi ve kapristir''25•
Yakı c ı arz u l arla do l u d u r aylak ve bu arzu l a r ı , a rz u l a rı n ı n kaynağı o l a n para g i b i ken d i
kend i n i ü reten, maddi gerçek l i kten bağ ı m s ız, d ü şsel b i r n itel i k taş ı r . Ken d i ken d i n i
ü reten sözko n u s u a rz u l a r, b u a n l am ıyla herh a n g i b i r maddi gerçekl iğe değ i l , ken d i
ken d i lerine gö ndermede bu l u n u rlar; yan i öz-göndermese l d i rler. Dol ayı s ı y l a asl ı n d a ,
bizzat ke nd i l eri n i tüket i rl er.

1 9 A.g. y. , s. 1 3 8 .
20 Eagleton, The ldeology, s . 200.
21 Eagleton, Wi//iam Shakespeare, s . 1 1 8 .
22 B u n u n i ç i n bkz. Vandenberghe F., A Philosophical History of German Sociology, Routledge, Landon
2009, s. 48.
23 Eagleton, The ldeology, s . 200.
24 B loch E., Umut İlkesi, Cilt 1 (çev. T a n ı ! Bora), İ letişim Yay ı n ları, İsta n b u l 2007, s. 74.
25 Marx, 1 844 Felsefe Yazıları, s . 1 1 8.
 Kapita l i zm i n Bağrınd a k i Yarı l m a : Ç i l ekeş Ve Ayl ak 15

B i l i n d i ğ i üzere bu rjuva çilec i l i ğ i , b i r ya n d a n feod a l dönem i n Kato l i k m i s k i n l i ğ i n e

d i ğer yandan i s e a r i stokratik tü keti m ç ı l g ı n lığı n a ka rşı ge l i ş m i ştir. B u ç i l ec i l i k bi ç i m i n de,
aristokrat i k tü ket i me yön e l i k nefretl i bir k ü ç ü mseme söz kon usud u r ki bu, pek çok
19. yüzyı l romanında kon u ed in i l m i şt i r . Oysa k i ayn ı bu rjuva top l u m, ta ri h i n görd ü ğ ü
e n d izg i n s i z tü keti m b i çi m i n i n d e toh u m l a r ı n ı bağrı nda taşımaktad ır. Ya n i ü reti m i n
ke nd i baş ı n a b i r amaç h a l i n e ge l d iği kapital ist top l u mda, aristokrati k aylak k ı ya s ı ya
e l eşt i ri l i rke n , d a h a önce görü l med i k b i r ayl a k t i p i vücut bu l m uştu r. Ari stokrat, stat ü s ü
gereği tü ket i r ; tüket i m i ndeki şatafat, statü s ü n ü n b i r gösterges i d i r. Burj uva ay l a ğ ı n
tü keti m i i s e fan tast i k b i r idea l i zme teka b ü l ede r : O, sadece arzusu n u n nes n e l eri n i
tü ketmekle kal maz; zevk ve arzuy u m etal aştı rarak, b i r başka deyi ş l e yara r l a zevk,
zoru n l u l u k l a arzu aras ı ndaki bağı kopararak, b i zzat zevk ve arzu n u n ke n d i s i n i d e t ü keti r.
"Ay l a k ze n g i n l eri n tü kettiği şey, ke nd i zevk ver i c i t ü keti m ed i m leri n i n n a rs i s i z m i d i r"26 •
Dolay ı s ı y l a o, nesneleri n duyusa l i çeri k l eri n i kaybed ip b i r n icel i kse l l iğe i n d i rgen m es i
so n u c u , tü keti m i n idea l i z m i n i katmerleşti rerek ke n d i duyusal serveti n i tü keti r.

B u raya kadar a n l attıkları m ız, i n s a n beden i n i n kapita l izmde ortad a n i k iye

ayrı l ı ş ı n ı n öyk ü s ü d ü r. B i r yanda vahş i bir m ad d ec i l i k, d iğer yanda ise kapri s l i bir idea l i z m
sözko n u s u d u r . B u n u bi r başka ifade y l e söy l e rsek, zoru n l u l u k katı b i r be l i r l e n i m c i l i ğe,
özg ü r l ü k d e a n arşiye dönüşmüştür. Ve b u n l a r, içse l - i l i ş k i se l bir b i ç i mde, b i rb i rl er i n i n
varl ı k sebe b i d i rler. Ç i l ekeşlerin varl ı ğ ı , b u rj uva aylakl ığı n maddi zem i n i n i yarat ı r ve
burj uva ayl a k l ı ğ ı da kapita l i st topl u m u n i d e a l a r d ü n yas ı ndaki h a l i d i r.

B ed e n , kapita l izm içinde b i r a raya ge l emeyecek i k i parçaya bö l ü n m ü şt ü r :

B i r yanda " b u rj uva top l u m unu n bed e n i " o l a n i ns a n l a r ı n duyu ve a rz u l a r ı n d a n
soyut l a n m a s ı son ucu, beden i n sa l t i h t i yaca i n d i rgen mesi vard ı r ki bu, e m e k s ü rec i n i n ,
araçsa l l aştı rı l ma k s u reti yle bede nsel hazdan tümüyle arı n m ı ş b i r d ayatmaya
i n d i rgen m es i d i r. D i ğer ya nda i se, i hti yaç v e zoru n l u l u kl ardan m u af kaba zevkler,
yan i bedensel l i kten arı n m ı ş haz l a r sözko n u s u d u r. B aşka b i r açıdan söyl e n d i ğ i nde,
bede n i n ü retken güçleri rasyonel l eşti r i l i p meta l aştırı l ı rken , ayn ı bed e n i n sembo l i k
ve l i b i doya daya n d ı r ı l a n i çgüd ü l eri i se h e m kaba şehvete vara n a dek soyutl a n m a kta
hem d e israf h a l i nde boşa akıtı l ma ktad ı r. Oysa ki, " N ars i s i z m ve zoru n l u l u k,
yok l uğu çek i l e n ve hadd i nden faz l a o l a n a rz u l a r, ( . . . ) yekpare bedensel özg ü r l ü ğ ü n
b i rb i r i n d e n koparı l m ı ş i k i yarıs ı d ı r"27• B u demekt i r k i ; i htiyaç v e zevk, gerçekte ayn ı
d u yusal bed e n d e yaşa n m a l ıdır. B u , kapita l i z m i ç i nde m ü m k ü n o l m ayan b i r şeyd i r .
Z i ra kapita l i z m koş u l ları a ltında, i n sa n ı n bede n se l etk i n l i ği, paradoksa l b i r b i ç i m d e
bed e n i aşağ ı l ay ı c ı b i rta k ı m "a k ı l sa l b i ç i m ler" ü retmekted ir. Dolayı s ı y l a b i r kan aat
o l a rak, "eğer ç i ğ şehvet i l e bed ensiz l eş m i ş a k ı l aras ı ndaki ya rığı kapatma k i ste n iyorsa,
bu a n cak, i n sani rasyo n a l iten i n kök l eri n i , ü retken bede n i n i htiyaç ve kapasite l e r i n d ek i
g i z l i kayn a ğ ı n d a arayan devri mc i b i r a ntropoloj i sayes i nde m ü m k ü n o l a b i l i r"28 • Pe k i
bu, M a rx' ı n teori s i nde n as ı l vüc ut bu l ac a kt ı r ?

1 1 1. İ ki Teorik Tartışma ve Marx'ta 'Toplumsal'ın Hayatiyeti

Kap i ta l i zm i n bağr ı n a damg a s ı n ı v u ra n bu yarı l ma n ı n ortadan ka l d ı r ı l m a s ı

çabas ı nda, Marx ' ı t a m olarak nereye otu rtmak gerekir? B u rada, Marx ' ı n teori s i ne
dön ü k ayrı n t ı l ı b i r a n a l ize g i rmeks i z i n , M a rx ' ı sözko n u s u yarı l mayı ortadan ka l d ı rmaya

2 6 Eagleton, The ldeology, s. 205 .

2 7 A.g. y . , s. 201 .
28 A.g. y . , 5. 2 07-2 08.
16 Vefa Sayg ı n Öğütle

dönük iki teşebb ü s l e karş ı l aştı rmakla yet i n eceğ i z : P s i ka n a l iti k ve antropo loj i k aç ı k l a m a
teşebbüsleri . B u n u n i ç i n önce Marx ' ı n , Batı aklın ı n d i ğer "doğa l " çocuğu o l a n Freu d ' l a
i l işkisine değ i n ecek, son ra da ge nç Marx i l e olgu n Marx aras ı ndaki i l işki üzeri n e
odaklanacağ ı z .

Marx ' ı n Fre u d ' l a i l i ş k i s i n e d a i r Marks i z m - i ç i ka m p l aşma asl ı nda o l d u kça i l g i n ç

b i r görü n ü m a rz eder. Z i ra bu rada, genel Marks i z m - i ç i kampl aşmada karşıt kutu p l a rda
yer alan figü r l e r i n benzer paydalarda b u l u ş m u ş o l d u kları n ı h ayretle fark ederi z .
N ite kim örneğ i n , Marks i z m - i ç i genel kutu p l aş m a n ı n n es n e l c i kutbu n u n m i marı o l a ra k
ge nel kab u l gören ortodoks Marks i st yak l aş ı m Freu d ' u n teo ri s i n i gerici b i r b u rj uva
i deo loj isi o l a ra k değerl e n d i r i p reddederken29, ayn ı kutu pta tan ı m l a n a n Lou i s Alth u sser
i se Freu d ' u doğ u m s a n c ı l arı çe ki len ye n i ("Mate m at i k", "Fi z i k" ve "Tarih" kıta l a r ı n d a n
son ra dörd ü n c ü ) b i l i m kıtas ı n ı n kurucusu o l arak kutl a m a ktad ı r. D i ğer yandan, öz n e l c i
kampa dah i l ed i l e n l erden Herbert Marcuse, F reud ' u n teori s i ne deri n b i r sada kat
gösterip teor i n i n ta r i h-d ı ş ı l ı k g i b i b i r kusuru varsa da y i ne de devri m c i pota n s i ye l e
sah i p olduğu n u i d d i a ederken, Ernst B l och ise, t a m d a kon u m uz aç ı s ı n d a n ç a rp ı c ı
b i r b i ç i mde, Fre u d ' u b i r " l i b i do putu" yarat ı p b u putu " m utlaklaştı rmakla" v e " b i r
kavramsal m ito l oj i yaratarak yaşayan/ca n l ı bedenden kopmakla" itham etmekted i r30.

Alth usser'e göre Fra n s ı z (Ortodoks) Marks i stl e r i , Freud üzerinden yarat ı l a n
rev izyon i st ideoloj i ye h a k l ı o l a rak karşı ç ı km a k l a bi rl i kte, b u n u bizzat Freud ' u n ken d i
teorisiyle karı ştı rarak h ata etmekted i r l er31 • Z i ra Alth u sser'e sorarsak Freud sonrası
psikana l i stleri, "büyük a i len i n tüm haklara sah i p bir ü yesi olarak 'ben i msend i k l e r i '
i ç i n ç o k sevi n ç l i ve m ut l u " o l m a l arı ndan, bu n u "gerçek i ktidarlarla kuru l m u ş o l a n
uyuşma ittifa k l a r ı p a h as ı na" yapt ı k l a r ı n d a n v e "patron karn ı n ı doyu rd u ktan son ra
geri ka l a n l a m utfa kta keyfi nce yiyecek bir şey l e r h a z ı r l a r g i b i nesne artıklarına" gö n ü l
i n d i rd i k lerinden d o l ayı ş i ddetle eleşti rmek gere k i r32•

N itek i m W i l he l m Reich da ayn ı şek i l de, Kom i ntern ' i n Freud ' u n teori s i n i " id e a l i st
b i r b i l i m " o l a rak ta n ı m l arken hataya düştüğü n ü ; Freud ' u n asl ı nda önem l i materya l i st
b u l uşl arda bu l u n d u ğu n u ama son raki yoru m c u l arı n ideal i st sapmal ara yol açtı ğ ı n ı
(tabii b u sapma l a r ı n Freud'da kö kleri o l d u ğ u n u kabu l ederek) öne sü rmekted i r33•

29 B u na b i r örnek i ç i n bkz. Dobrenkov V . 1., Erich Fromm'un v e Yeni-Freudçuluğun Eleştirisi (çev. Oya
Tangör ve Levent Küey), Sorun Yay ı n ları, İ stanbul 1 9 79, s . 1 1 -2 0 .
30 B loch, a.g.y. , s . 9 0 .
3 1 Althusser, a.g.y. , s . 1 8 3 - 1 84. Althusser' i n Freud'a n i ç i n b ö y l e yaklaştığına d a i r kend i teoris i n i n i ç i nden
birkaç söz söyleyeb i l i r i z . Alth usser'e göre; nasıl ki Copernicus d ü n ya n ı n evre n i n "merkez" i o l m a d ı ğ ı nı
gösterm i şse ve nas ı l ki Marx i n san öznes i n i n , yan i ekonom i k, pol itik ya da felsefi "ben" in tari h i n " merkez " i
olmadığını ortaya koymuşsa, a y n ı şeki l de Freud da bize, "gerçek öznen i n , tek i l özü nde b i rey i n ; 'be n ' de,
'bi l i nç'te ya da 'varo l u ş'ta ( ... ) merkez i n i bulan b i r ego b i ç i m i n e b ü r ü n m ü ş o l madığı n ı ; insan öznes i n i n,
'ben' i n i mgelemsel yan l ı ş b i l iş i nden, yani, i ç i nde kend i s i n i 'ta n ı d ı ğ ı ' ideoloj i k o l uşuml ardan başka b i r
şeyden kaynaklan mayan 'merkez'd e n yoksun b i r yapı tarafı ndan merkezs izleştirildiğini v e k u ru l d u ğ u n u
açık[lamakta] v e göster[mekted i r]" (a.g.y., s . 2 0 6 ) . B u radan h e m e n a n l a ş ı l acağı üzere Althusser,
psikanalizin "devr i m c i l i ğ i n i", kend i özgü l nesnesine ("b i l i nçdışı") s a h i p bir "bi l i m" olmasında b u l m a kta
ve temel m i syo n u n u da, kendi genel teorisiyle uyu m l u o l a rak, özneyi merkezden çıkaran yakl a ş ı m ı n d a
görmekted i r. B u a n l a m ı y l a F reud, Althu sser için o l d u kça önem l i b i r müttefi kti r.
3 2 A.g.y., s. 1 9 1 - 1 92 .
3 3 Reich'a göre Freu d ' u n ö l ü m içgüdüsü kavra msa l l aştırmas ı n ı n ideal i st spekül asyonların s ı ğ ı nağı
ha l i ne gel mesi , çünkü m addi (em pi rik) temelden yoksu n ol ması ve bunun sonucunda ah laki ro l le r i n
abartı l masına varması b i r ideal ist sapmanın kaynağ ıyken, b i r d iğer idea l ist s a p m a ise, gerçekl i k i l ke s i n i n
sonradan tamamen topl u m a uyum b i ç i m i ne büründ ü r ü l mesi, dolayısıyla da haz i l kesinde top l u ms a l
orta m ı n be l i rleyic i l iğ i n i n redded i l mes i d i r [ R e i c h W., Psikanaliz v e Diyalektik Materyalizm (çev . Yeş i m
Ömürsuyu), Logos Yay ı n c ı l ık, İstanbul 1 9 90, s. 2 3 -2 7 ] . Rei c h ' ı n , ta ri hsel materya l izm a ç ı s ı n d a n
 Kap ita l i zm i n B ağrı n d a k i Yarı l m a : Ç i l ekeş Ve Ayl ak 17

Y i n e Freud' u n teorisi n i Freud so n ras ı n d a n ayırma çabas ı ndaki Marcuse'ye göre Yeni­
Freu dçu l ar, top l u m u n içgüd ü l erdeki kö kleri n i koparmakta ve b u n u n yeri n e top l u m u ,
b i reyi n karş ı s ı n a o n u n h a z ı r 'çevres i ' o l arak ç ı ktığı düz lemde, köken i n i v e yasa l l ı ğ ı n ı
sorgu l amaks ı z ı n o l d uğu gibi kabu l etmekted i rler. Dolay ı s ı y l a "Yen i -Fre u d ç u e l eşti r i
sözcüğü n t a m a n l am ı y l a ideo l oj i k ka l ı r; yerleş i k d izge n i n [s istem i n -b . n . ] d ı ş ı n d a
h i çbir kavra msal temel i yoktu r. .. "34.

Fre u d ' u Marksizm ya da e l eştirel teori içers i nden savu n a n l arı n , z ı t kutu p l a ra
dah i l o l s a l a r da ayn ı akı l yü rütmeye yas l a n d ı k l arı görü l mekted i r : F re u d ' u n özünde
devri m c i teo r i s i (sözkonusu yazarl arı n b i r teori n i n dev r i m c i o l mas ı nd a n a n l ad ı k l arı
şeyler kuşkusuz fa rkl ı olsa da), F reud s o n rası ps i ka n a l i stleri n el i nde, m evcu t top l u m s a l
i l işki leri gizem l i l eşti rmeye v e meşru l aştı rmaya yarayan b i r ideoloj i ye d ö n ü ş m ü ştür.
Freud' u n teori s i n i bu düşüşten ku rtaracak figür e l eşt i rel teoride Erich F ro m m i ke n ,
Althusser aç ı s ı n d a n Fre u d ' u n üzeri ndeki ideoloj i k m i stifi kasyo n u dağıtac a k k i ş i Jacq ues
Lacan ol acaktı r35 •

B u a k ı l yü rütmen i n soru n l u o l d u ğu n u d ü ş ü n mekteyiz. B u n u n i ç i n ö n ce l i kl e

Jonath a n Lear' ı n Freu d ' u n teori s i n de k i P l aton c u ö z ü ortaya ç ı ka rd ı ğ ı a n a l i z leri
aktara l ı m . Lear, bize, Freu d ' u n p s i şe n i n yap ı s ı na dair ç ı karı m l a rı n ı n tem e l i n de
Pl aton ' u n ü ç k ı s ı m l ı s ı n ı flandı rmas ı n ı n yatt ı ğ ı n ı söyler:

İştah/arzu (appetite); yemek, s e k s ve d i ğer bedensel haz l a ra i l i ş k i n

tem e l a rz u l ardan ol uşmaktad ı r. Ruh (ya d a thumos), bugün narsi stçe b i r
b i leşen o l arak adland ı rab i l eceğ i m i z şeyd i r : O , o n u ru n, i t i barı n , a ş k ı n
v e başkal arın ı yönetmen i n peş i nded i r . Son o l a ra k akıl, psişen i n h a k i kati
a rz u l ayan k ı sm ı d ı r36•

Kuşkusuz F reud' u n id, ego ve s ü per-ego ayrı m ı b i reb i r bu n u n l a ayn ı değ i l d i r ;

ama Lear' a göre psişen i n bö l ü n me yönte m i ayn ı d ı r. N itek i m Sokrates' i n yapt ı ğ ı ayrı m ,
üç önem l i göz leme daya n ı r3 7 : a) İ n sa n l a r fa rkl ı türde şeyleri arz u l a m aktad ı r; b ) İ n sa ni
arzular fa rk l ı türl erde old uğu i ç i n , tek b i r b i reyi n içers i nde köklü çatı ş m a l ara aç ı l a n
b i r kap ı vard ı r (ben i m temel i htiyaç l a r ı m ı tatm i n etme b i ç i m i m, başka l a r ı n ı n göz ü nde
ve bizzat ken d i gözü mde nas ı l görü n m e k i sted i ğ i m e dair baz ı arzu larla çatı şa b i l i r) ; c)
İ n sanl ar, ken d i k i ş i l i kleri n i bu üç k ı s ı m d a n biri etrafı nda düzenleme eği l i m i nded i rler.
Gelge l e l i m F reud'daki P l ato ncu etk i , Lear'a göre b u n u n l a s ı n ı rl ı değ i l d i r.

Baş l arda c i nsel güd üyü teori s i n i n m erkez i ne koyan Freud, yaş a m ı n ı n son l a r ı n a
doğru , c i nsel l i ğ i n d a h a deri n v e d a h a kuşat ı c ı b i r g ü c ü n h iz m et i n d e o l d u ğ u n u
keşfetm i şt i r : B ütü n leşme ve ge l i ş i me doğru b i r eği l i m . Freud bu gücü E ros, a ş k ya da
yaşama-g ü d ü s ü o l a rak adland ı rm ışt ı r, Lear'a göre "perspektifteki bu kaym a , F re u d ' u n ,
i n san p s i şes i n e d a i r p s i kan a l i t i k a n l ay ı ş ı n ı fe l sefi geleneğ i n hattı n a taş ı m a s ı n a yol
açm ıştı r"38 •

psikan a l i z i n top l u msal önem i n i i k i yönden e l e a l d ı ğ ı n ı söyleyeb i l i ri z : B i r dü nya gö rüşü, b i r fel sefe
sistemi o l m aya yelten meyen yard ı m c ı b i r b i l i m olarak ve sosya l i st top l u mda ed i neceği a k ı l sağlığı ve
eğitim i ş l evleri a ç ı s ı ndan (a.g.y. , s. 70- 7 1 ) .
34 Marcuse H . , Eros ve Uygarlık (çev. Aziz Yard ı m l ı), idea Yay ı n l arı, İ stanbul 1 998, s . 26-2 7 .
3 5 Kuşkusuz b u rada psikanal ize dair ç ı ka rı m l a r ı m ız ı F reud' l a s ı n ırlamak d u rum u n d ay ı z . Laca n ' ı n teorik
alet çantas ı n a dönük b i r anal iz, bu ça l ı ş m a n ı n kapsam ve n i yeti n i aşacaktır. F ro m m ise, Marcuse' n i n
Freud 'dan yaptığı antropoloj i k ç ı ka rı m l a r bağl a m ı nda b i razdan e l e a l ı nacaktı r.
36 Lear J ., Freud, Routledge, London 2005, s . 1 65 .
3 7 A.g. y., s . 1 65 - 1 6 6 .
3 8 A.g.y., s . 8 3 .
18 Vefa Saygı n Öğütle

D i ğer yandan bu kayma, Freud' u n "bü yük a i l e n i n t ü m hakl ara sah i p b i r üyes i "
ha l i n e ge l m es i n i de sağl ayan şeyd i r. N ite k i m Fre u d , c i nsel güdü teorisi üzeri ne
ge l i şti rd iği Ego ps i koloj i s i n i o l u şturmaya baş l a d ı ğ ı nda, "bütü n b i l i m dü nyası deri n bir
oh çekti : So n u nda Freu d, saçma l ı k l a r ı n a b i r son vermeye baş l a m ı şt ı ; son unda söz hakkı
yen iden i n sanoğl u n u n i ç i ndeki ' ü ste', öze l l i k le a h l a ka d ü ş m üştü"39• Şu h a l de, Ad ler' i n
tamamen kap ita l i st b i r m a n t ı k l a c i nsel güdüyü gü ç/i kti d a r güdüsü n ü n oyu n cağı h a l i ne
geti rerek ve J u n g' u n da tamamen faş i st bir mantı k l a bu radaki güç güdüsü n ü n yeri ne
savaş sarhoş l uğu n u koyup l i bidoyu arka i kleşti rere" k ( k i B l och'a göre her i k i açı l ı m d a
N ietzsche' n i n Schope n h auer karş ı s ı ndaki zaferi a n l a m ı n a gel i r), " herkes i n s ı rt ı n a y ü k
olan c i n se l l i k soru n u n u b i r vuruşta bertaraf ett i k l e r i " ve Freud ' u n orij i n a l teori s i n i
yoz l aşt ı rd ı kl a r ı doğru d u r be l k i40• Ancak ş u d a doğru d u r k i ; F reu d ' u n teor i s i n deki söz ü n ü
ettiği m i z kayma, b u tü r "yoz laştı rmal arı n " kayn ağı y a d a e n azı ndan meşru l u k zem i n i
o l m uştu r. P l ato ncu etki n i n b i r d i ğer veçhesi tam d a b u rada ke nd i n i göstermekted i r :

Yü ksek b i r yere ç ı karak ps i ka n a l ize h o rgörü y l e tepeden baka n l a r,

psi kana l i z i n gen i ş leti l m i ş c i nsel l iğ i n i n u l u P l aton ' u n E ros' u na ne kadar d a
uyd u ğ u n u akı l l a r ı ndan ç ı ka rmama l ı d ı rl a r41•

F reud a rtı k, c i n se l güd ü l eri n kendilerinden öteye ulaştıklarını d ü ş ü n mekted i r;

tıpkı, güzel gen ç oğl a n l ara dön ü k eroti k b i r çek i m d uya n a m a bu n u n ötes i nde b i r
çekime kapı l d ı ğ ı n ı h i sseden Sokrates gibi . N iteki m " Sokrates, çeki m i ne kap ı l d ı ğ ı
şey i n sadece g ü z e l oğl a n l a r o l m ad ı ğı n ı ( . . . ) bizzat güzel l i ğ i n çek i m i n e kapı l d ı ğ ı n ı fa rk
etm i şti ( . . . ) Tüm bu c i nsel çek i m , tatm i n s iz l i k, fa rk ı n a varma, d ü ş ü n me ve yen iden­
yön e l me s ü rec i , P l aton i k b i r perspektiften bak ı l d ı ğı nda, E ros ' u n tezah ü rl e r i d i r"42• Ş u
h a l de Pl aton i k Eros' u n karakteristi ğ i , erot i k güd ü l eri n d a i ma ken d i leri nden öte b i r
şeye atıfta bu l u n m ası d ı r. Dolay ı s ı y l a "Freud, E ros ' u tem e l b i r g ü ç ol arak koyar; z i ra
bizzat c i n se l l i ğ i n d a h a gen i ş b i r i n san gel i ş i m i p roj e s i y l e n as ı l bütü n l eştiğ i n i aç ı kl a m a k
istemekted i r"43 .

Kuşkusuz bu n u n tamamen prat i k b i r derd i n son u c u o l d uğu da söyleneb i l i rd i .

Şöyle ki : Eros' a d ö n ü k terc i h , psi kana l i z i n , b i r tedavi yönte m i o l arak, i n sa n l a r ı
" i y i leşti receği " fikri n i meşru l aştı rmaktad ı r . Ps i ka n a l ize tabi tutu l a n lar, böyl ece,
çocu k l u ktan ge l e n öz l e m leri, çat ı ş m a l arı ve fan tez i l eri vas ıtas ıyla, kend i l eri n i n ötes i ne
geçmekted i rler. B u n u n , a n a l ize tabi tutu l a n aç ı s ı n d a n , ge l i ş i m s ü rec i n i ka l d ı ğ ı yerde n
devam etti rmeye yard ı mc ı olduğu varsay ı l maktad ı r . Böy l e l i k l e c i nsel g ü d ü , ken d i s i n i n
ötes i ne geçmekte ve d a h a gen i ş b i r l i beral projen i n teza h ü rü h a l i n e ge l mekted i r.

Freud' u n gerçekleşt i rd i ğ i kayma, bu radaki g i b i , ps i ka n a l iti k sağa ltma prati ğ i n i n

ö n ü n ü açma çabas ı o l a rak görü l se dah i , bu n u "büyü k a i l eye kat ı l m a" i steğ i n d e n
ayırmak doğru s u bize p e k d e m ü m k ü n görü n memekted i r . B u d u ru m , b i l h assa
Alth usser' i n Freud son rası ps i kan a l i stl ere yön e l tt i ğ i e l eşti ri n i n kı smen F reud'a d a
yönelti l mesi gerekti ğ i n i göstermez m i ? Mese leye bu prat i k meseles i n i n d ı ş ı nd a fe l sefi'
açıdan ba k ı l d ı ğ ı nda ise Ad ler ve bi l h assa J u n g' u n ö n ü ne açan şey i n , tam da F reud ' u n
3 9 Reich, a.g.y. , s . 66.
40 B kz. B loch, a.g.y., s. 82-8 7 ; Reich, a.g.y. , s. 6 7 .
41 Freud' dan a ktaran Lear, a.g. y. , s. 83 .
42 A.g.y., s. 84.
43 Aynı yer. B u noktada olası bir yan l ı ş a n l a mayı ön lemek adına küçük bir uyarıda b u l u nmak gerekeb i l i r.
Platonik ayrı m la ra yaptı ğ ı m ı z vurgu, bizim i ç i n F reud' u n sadece Eros'a varma yo l u n u göstermek
açısından önem l i d i r . Dol ayısıyla Freud'da P l aton'daki türden bir idea l izm bu l u nduğunu iddia ed i yor
deği l i z.
 Kapita l izm i n B ağrı n d a k i Yarı l m a : Ç i l ekeş Ve Ayl ak 19

bu fe l sefi' topraklara ayak basması o l d u ğu n u görü rüz : C i nsel güd ü l eri n kend i l erinden
öteye u l aşt ı k l a r ı , ke n d i leri nden öte b i r şeye atıfta bu l u n d u k l a rı söyl e n d i ğ i ve b i l i m
cam i as ı n a "deri n b i r o h çekt i r i l d i ğ i " a n , b u "öte"deki şeye d a i r o l uşacak m u hte l i f
spekü l asyo n l a ra teori i çersi nden b i r set çekmek m ü m k ü n ol maz. B l och ' u n yöne lttiği
eleşt i r i , yan i F reudçu b i l i n ç-d ı ş ı nda yen i h içbir şeyin olmadığı ve olamaya cağı, ç ü n kü
F reudçu b i l i nç-d ı ş ı n ı n sadece regresyon l ardan (geriye dönmel erden) i ba ret o l d uğu
eleşt i r i s i , tam d a bu noktada meşru i yet kazan ı r :

L i be ra l o l a n [ F reud -b . n . ] bastı rı l a n ı b i l i n ç l i k ı l ma k i ster. Gerici [J u ng

-b . n . ] i se b i l i n ç l i o l a n ı bastı rı l a n a geri bağ l a m a k, evet, onu b i l i nç-d ı ş ı n ı n
gitt i kçe daha deri n l erine t ı k m a k . ( . . . ) Ama y i n e : Ana noktada öğretmen
F reud sap k ı n öğrencisiyle ayn ı d ü z lemded i r; i ki s i de b i l i nç-d ı ş ı n ı [beşeri]
ge l i şmen i n ta ri hsel l i ği i ç i nde geç i p gitm i ş , bod ruma t ı k ı l m ı ş ve sadece
orada o l a b i l ecek bir şey o l a ra k kavra r l a r s ı rf44•

Ş ü phesiz ki tartışma burada tüket i l e meyecek kada r çetrefi l l id i r. Ancak Freud'u

Marks i z m ya d a eleşti rel teori i ç i nden savu n a n l a r ı n akı l yürütmeleri n de k i soru n u n
kaynağ ı n ı gösterm i ş o l m ak, b u ça l ı şman ı n a m a ç l a r ı a ç ı s ı ndan kafi d i r. Tem e l e leşti ri m iz i
ps i k a n a l i z i n gene l i ne yöneltme m i z bu m et i n i ç i nde meşru deği l kuşkusuz; z i ra e n
bas iti n d e n , Laca n c ı argü m a n l arı b u rada tü ketm i ş değ i l i z . Ancak y i n e d e M a rks izm­
i ç i ta ri hsel deney i m ler ı ş ı ğ ı nda ve top l u msal özgü rleş i mc i b i r sosya l b i l i m pratiği
aç ı s ı n d a n şöylesi ç ı karı m l arda b u l u n u l a b i l i r :

a ) B aşta Frankfu rt oku l u teorisye n l e r i o l m a k üzere, b i r çeş it F reudo-Marks izm

kurma çaba l a rı n ı n teorik düzlemde başa r ı s ı zı ı k l a son uçlandığı görü l mekted i r .
Ps i k a n a l i z i b i r tar i h a n l ay ı ş ı , d a h a s ı b i r d ü ş ü nce s i stem i ol arak ku rmaya, Marx' ı n
teori s i n e b u b i ç i mde eklem lemeye ve d o l ay ı s ı y l a k i m i sosya l fen omen l eri d ü rt ü l er,
bastırma meka n izmaları vs. i le aç ı k l am aya dön ü k tüm çaba lar, a n a l izleri n i n herhangi
b i r aşamas ı n d a karş ı l arı nda kaç ı n ı l maz o l a rak, Marx ' ı n da temel postü l a l arı n d a n
o l d u ğu n u d ü ş ü ndüğümüz şu ku ral ı b u l acakt ı r : " . . . top l u msal b i r fenome n i n d oğrud a n
ps i koloj i k b i r fenomen le aç ı k l a n d ı ğ ı n ı görd ü ğ ü m üzde bu aç ı k l a m a n ı n ya n l ı ş
o l d u ğ u n d a n e m i n olabi l i riz"45 • İ k iz k u l e l e r sa l d ı r ı s ı n ı pen is kı skanç l ı ğ ı y l a aç ı k l a m aya
dön ü k traj i - kom i k g i r i ş i m l er i n olduğu b i r ente l e ktüel ortamda, bu ku ra l d a h a b i r ö n e m
kaza n m a ktad ı r46. 'Metafor' i l e 'aç ı k l ama' aras ı n d a k i ayrı m ı daha n e t ç iz m e m i z gereken
bir dönemdeyiz z i ra .

b ) F reudo-Marks i z m sentez i n i n olgusal düzlemde başarısız o l m a sebeplerini n

baş ı nd a ise, F reu d ' u n ken d i i ç i nde b u l u n d uğu sosya l çevreden hareket l e gel i ştird i ğ i
c i nsel l i ğ i n bastı r ı l d ığı ç ı karı m ı n ı n e leşti ri l meksiz i n kabu l ed i l mesi ge l mekted i r. Oysa k i ,
aç l ı k g i b i 'ba n a l ' kayg ı l a rdan m u sta r i p o l a n d ö n e m i n gen i ş kitleleri şöyle d u rs u n , o rta
s ı n ı fl a r a ç ı s ı n d a n d a h i c i nsel l iğ i n bastı rı l ma s ı evrensel b i r durum deği l d i r. Sözge l i m i
44 B loch, a.g.y. , s . 90.
45 D u rkheim E . , Sosyolojik Yöntemin Kuralları (çev. Cenk Saraçoğl u), Bordo Siyah Yay ı n l arı, İ sta n b u l
2 0 0 3 , s. 2 1 3 .
4 6 Psikana l i z teori s i n i n Tü rkiye'deki serüveninde önem l i b i r i s i m olan Saffet Mu rat Tura ' n ı n şu söz leri
tam da b u noktada önem l i d i r : " . .. bir siyasal teori o l a rak, yahut s i yasal olayları çözmek bak ı m ı ndan
donan ı m ı yoktu r psikana l iz i n ( . .. } Bence topl u msal olaylar psi kanaliz ed i l emez. B u yönde yapı lan
çaba l a r da ps i kanal itik j a rgona metafor o l arak başvuran ş ı k söylemlerden ibaret kal maya m a h kumdur.
Ö n ü müzde ç ı p l a k tarih varken, e l i m izde tari hsel olayların somut analizi denen b i r yöntem d u ru rken,
Mu stafa Kemal Atatü rk' ü baba model iyle a ç ı k l asak n'ol u r, açıklamasak n'olur?" [Tura S. M . , "Saffet
Mu rat Tura'yla Söyleş i : Psi kana l itik Söylemle Nereye Kadar?", (söyleşiyi yapan lar: Bekir Tarık ve Osman
Akı n h ay), Mesele, sayı 6, 2007, s. 1 3 ] .
 20 Vefa Sayg ı n Öğütle

B l oc h'a sora rsak, Fra n s ı z burjuva s ı n da, b i l h assa A l m a nya'da k i ne n azara n , daha az
c i nsel küf kokusu, d a h a az l i b ido bastı r ı l m ı ş l ığı vard ı r : Pari s'te bekar b i r del i ka n l ı
haftada b i r odas ı n a b i r k ı z a l maz veya b i r geceyi d ı şarıda geç i rmezse, ev sah i b i o n u n
. normal ol m ad ı ğ ı ndan v e k i rayı takab i l eceği nden e n d i şe l e n meye başl ayacakt ı r47.

Freud' u n çerçeves i n i dol aysızca ku l l a n a n Marc u se, şöy les i bir argümantasyo n
ge l i şti r i r : Kapita l izm, teknoloj i k ü stü n l ü ğüne dayan arak, dev b i r ekonom i k a rtı
ü retm iştir. B u d u ru mda, a rtı b i r c i nsel baskı da söz kon u su d u r; z i ra kapita l izm topl u m s a l
deneti m i ancak c i nsel d üzen leme arac ı l ığıyla sağl ayab i l i rd i . Dolayısıyla l i bi d i n a l
güçler i n serbest b ı ra k ı l m a s ı , n üfu sa yönel i k bu ç i leci d üzen l emeyi tehd it edecekt i r .
Kapita l izme meydan oku m a n ı n yo l u o h a l d e c i nsel özgürl eşmeden geçer48 • Oysa k i bu
akı l yürütme, kapita l i z m i n ge l i ş i m s ü reciyle karş ı l aştı r ı l d ı ğ ı nda o l d u kça problem l i d i r.
Z i ra Marcuse, Freud ' d a n bes l enen d i ğer eleşti rel teorisye n ler g i b i , eski b i r endüstriyel
Avrupa topl u m u n u n katı içgüdüsel tabu l arı n ı n e leşti r i l mesi nden temel lenen bu görü ş ü ,
"ti cari leşm i ş gen i ş mezhepl i l i k" gi bi çok fa r k l ı öze l l i klere sah i p tüketim toplumunun
son derece fark l ı koşu l l arı n a uyarlamaktad ı r49• Dolayısıyla, bu şeki lde ge l i şti ri l en teor i k
çerçeve, yukarıda "aylak"ta c i s i m leşt i rd i ğ i m i z fenomen l e r y ı ğı n ı n ı açıklama ve ç i l ekeş
i l e aylağı bir a rada yaratan top l u msal mekan i z m a l a r ı kavra m a gücü nden büyü k ölçüde
yoksundur. Oysa ki :

Tü ket i m top l u m u den i len şey hem bol l u k, hem de yoksu n l u k top l u m u d u r;
b i r ya n ıy l a savu rga n l ığa, d i ğer ya n ı y l a tutu m l u l u ğa ve (düşünsel, katı ve
soğuk) b i r i çe kapanmaya yöne l i r. İ ki l i klerle d o l u b i r top l u md u r; her ter i m
ka rşısındaki teri m i (mutl a k karşıtın ı , çel i ş i ğ i n i , a y n a d a k i görü ntüsü n ü )
yansı l a r; karş ı s ı n d a k i teri m i gösteri r v e o n u n tarafı n d a n gösteri l i r. Teri m l e r
karş ı l ı klı o l a ra k b i rbirleri n i n güvencesi ve i kames i d i r l e r; her b i ri d i ğeri n i
yans ı l a r . B u b i r sözde-si stem, b i r i kameler s i stem i d i r; s i stem o l mayan ı n
s i stem i d i r, tuta rsız lığ ı n b i rl i ktel i ğ i d i r. Kopma n o ktas ı n a yakl aşılır, ama
h i ç b i r zaman u l aşıl maz: S i stem i n s ı n ı r ı b u d u r5° .

B u top l u m , ideoloj i k d ü z l emde, c i nsel l iğ i sadece reddede n , bast ı ran, enge l l eyen
değ i l ama ayn ı zamanda k ı ş k ı rtan ve çoğa ltan mekan i z m a ve kuru m l ara da sah i pt i r .
Lefebvre, erot i k ed i m l ere a n l a m katan "eski yasa k l a r ı " 5 1 yen iden ü retmeye dön ü k
b i r eği l i mden söz ederken , bizce tam d a yasa k (ti ks i nti) i l e k ı ş k ı rtma (nesnes iz arz u )
aras ı ndaki içsel bağa vu rgu yapm ı ş olmaktad ı r. Yoksu n l u k (ve be l k i de bedene yön e l i k
tiksinti) i le sa k l ı arzu n u n b i rb i r i n e karıştığı pornografiyi ü reten ve böyl e l i kle "çi lekeş"
(yoksu n l u k/t i k s i nt i ) i le "aylak" ı (sakl ı ve gerçekl i ğ i n i kaybetm i ş arzu) ayn ı bedende
ş izoid b i r b i ç i mde bir a raya get i ren ned i r?52

47 B loch, a.g.y. , s . 9 2 -9 3 .
4 8 Bkz. Tu rner B . S . , " Recent Developments in the Theory o f t h e Body", The Body: Social Process and
Cultural Theory (ed . M . Featherstone, M . Hepworth ve B. S . Tu rner), Sage, Landon 1 999, s . 1 6 .
49 N itek i m )ameson , "acelec i " , "acem i ce", "meka n i k" ve "es k i m i ş " bulduğu bu F reudo-Marks izm arayış ı n ı n
kökleri n i bizzat Adorno v e Horkhei mer'da b u l makta v e b u n u n i ç i n Adorno ' n u n edebi v e müzikal
ça l ı şmalarından, ps i ş i k tan ı y ı k ü l tü rel eleştiri düzeyi n e ç ı karan teor i k h a m l eden ve otorite a n a l i z lerinden
örnekler vermekted ir. B kz . Jameson F . , "Lacan'da İ m gesel ve S i m gese l : Marks izm, Psikanal itik Eleştiri
ve Özne Soru n u " (çev. Nesri n Tura), içi nde: Saffet Murat Tura, Freud'dan Lacan'a Psikanaliz, Ayrı ntı
Yayı n l arı, İ stanb u l 1 99 6 , s. 2 1 3-2 1 5 .
5 0 Lefebvre H . , Modern Dünyada Gündelik Hayat (çev. I ş ı n G ü rbüz), Metis Yay ı n l arı, İ stanbul 1 99 8 , s .
1 42 .
5 1 A.g.y., s. 8 8 .
52 Freudo-Marks izm sentez i n i n başarı s ı z l ı ğ ı üzerine bu çıkarı m l a r ı m ı z ı n , Fran kfurt Oku l u teorisyen leri n i n
ü rettiği t ü m kavra msal a letlerin k u l l an ışsız olduğu n u idd ia etmek a n l a m ı n a gelmed i ğ i n i , sanı rız
 Kapita l izm i n Bağrı n d a k i Yarı l m a : Ç i l ekeş Ye Ayl ak 21

c ) Psikana l i z i n Marks ist teori aç ı s ı n d a n b i l h assa ideoloj i a n a l i z i nde ver i m l i

olabi l eceği ne i l i ş k i n idd i a l ı b i r görü ş vard ı r. B u argü m a n ı n üzeri ne d ü ş ü n ü rsek: B i r
i n a n ç l a r s i stem i n i W " i deo loj i k" ol arak tan ı m l ayabi l mek i ç i n , B h askar' ı n koyd uğu
kriterler o l d u kça fayda l ı gözü kmekted i r. B h askar, s ı rasıyla eleşti re l , a ç ı k l ay ı c ı ve
kategorisel ol arak ad l a n d ı rd ı ğı üç t i p krite r koymaktad ı r53• /' n ı n " i deoloj i k" o l d uğu n u
gösterecek b i r Tteori s i n i n , eleştirel kriteri karş ı l ayab i l mesi i ç i n , 1 ) / tarafı n d a n a ç ı k l a n m ı ş
o l a n en çok say ı d a fenomen i , y a d a bu n l a r ı n e n ö n em l i leri n i , bizzat ken d i tan ı m l a m a l arı
altı nda aç ı k l ayab i l mesi ve 2 ) /' n ı n aç ı k l ayamad ı ğ ı a n l am l ı b i r fenome n ler d i z i s i n i
aç ı k l ayab i l mes i ; açıklayıcı kriteri karş ı l ayab i l mesi i ç i n de, 3 ) /' n ı n yen iden-ü ret i m i n i
(yan i fa i l l er ta rafı ndan s ü rek l i kab u l ed i l mesi n i n koşu l l arı n ı ) aç ı kl ayab i l mesi ve eğer
m ü m kü n se, /' n ı n s ı n ı rl a r ı n ı ve (her n as ı l o l acaksa) dönüştürü l mesi n i n ( i çse l ) koşu l l a rı n ı
be l i rleyeb i l mesi ve 4 ) Ken d i i ç i nde b i zzat kend i n i aç ı k l ayab i l mesi ya d a e n az ı nd a n
·
kend i n i b i r yere koyabi l mesi gereki r54. B u kriterler göz ö n ü n e a l ı nd ı ğ ı nda, ps i ka n a l i z i n
sadece belirli durumlarda ( 1 ) ve (2) v e sadece bireysel düzlemde (3 ) kriterl eri n i ken d i
teori k çerçevesi i çers i nde, kend i kavra m s a l a raç ları vasıtas ıyla karş ı l ayab i l eceği
söyleneb i l i r . G e l gel e l i m , (4) kriteri n i karş ı l am a ktan uzak, yan i öz-d ü ş ü n ü msel l i kten
yoks u n o l d uğ u aç ı ktır. Ps i kana l iz i n ken d i kavramsal araç l a rıyla bi zzat ken d i s i n i
aç ı k l ayab i l mesi y a d a e n az ı ndan ken d i b i l e n -öznes i n e d a i r epistemoloj i k soru n u
çözeb i l mesi m ü m k ü n görü n memekted i r. B u radan hareketle d i yeb i l i riz k i ; p s i ka n a l iz,
sosya l teori a ç ı s ı ndan sadece, ideo loj i a n a l i z i nde yardımcı bilim olara k ve birey
düzlemindeki etk i l eri a n a l i z etmek i ç i n ku l la n ı l a b i l i r ; her ne kadar bizce, sosya l fa i l l i ğe
aç ı l a n bi l i n ç soru nsal ı n ı i rdel eyecek d a h a ku l l a n ı ş l ı kavramsal çerçeve ler mevcutsa d a .

d ) Top l u msal özgü rleş i m c i b i r sosya l b i l i m pratiğ i n i n temel meselesi o l a n yap ı -fa i l
i l i ş k i s i h u s u s u n d a psika n a l itik d ü ş ü n ce, teor i s i n e i ç k i n baz ı h a nd i kapl ardan m u sta ri pt i r .
İ l i ş k i n i n yap ı ayağ ı n d a n meseleye bakı l d ı ğ ı n d a s ı k l ı k l a karşı laşı l a n b i r i n d i rgemec i l i k
türü sözkon u s u d u r : " K u ru m l arı n temel l e r i n i b i l i nçd ı ş ı nda ararken, özerk top l u m s a l
güçl ere yeteri n ce y e r b ı rakmayan i n d i rgemec i b i r kuru m a n l ayışı "55• Mese l eye fa i l l i k
aç ı s ı ndan bakı l d ı ğ ı nd a i se, F reud ' u n psişe yap ı l a n d ı rmas ı ndaki id, ego ve s ü per-ego n u n
adeta fa i l i n i ç i n deki cüce-failler h a l i n e ge l d i k l e ri n i , B l och'a sorarsak56 çok-katmanlı
bir öznesiz/iğin sözko n u s u olduğu n u görmekteyi z57• B u , i l k bakı şta, ken d i i ç i n d e
bütü n l ü kl ü b i r a-tomos o l arak, b i r monad o l a ra k kurgu lanan burj uva b i reyi n e yön e l i k
kökten parça l a y ı c ı b i r taarruz muş g i b i görü n se d e ( k i Althusser'e böyl e görü n d ü ğ ü
b i zce aşi kard ı r) , b i raz daha d i kkat l i bakı l d ı ğ ı n d a fa rk ed i l ecektir ki, doğa l içgüd ü l e r i n
top l u m v e k ü l t ü r tarafı ndan ac ı m asızca bastı r ı l d ı ğ ı söyl e m i , feodal k ı s ı t l a m a l a ra karşı
bayrak ed i l en b u rj uva "doğa l i n san" m itosu n a d o l ays ızca dayanmakta, " i çgü d ü l er [ i n ]
h e r z a m a n kaba kültürün baskısıyla sa katl a n m ı ş görkem l i v e özgür h ayvan ro l ü n ü
oyn a [d ı ğı] "58 b i yoloj i k temel l i b i r l i beral m itol oj i yaratı l maktad ı r ( B u teori k gövden i n,
J u n g' u n el l e r i n d e faş i st b i r m ito loj i ye paya n d a ed i l mesi bu bakı mdan da çok şaş ı rt ı c ı
ki vurgu l a m a m ı z gerekir. Eleştiri a l a n ı m ızda sadece, başta Marcuse olmak üzere Frankfu rt Oku l u
teori syen leri n i n F reud' l a k u rduğu teorik i l i şki b u l u n maktad ı r .
5 3 Bkz. B haskar, a.g. y., s . 73-7 7 .
54 B i l i m i l e ideol oj i aras ı ndaki ayrıma d a i r gel işti r i l m i ş kategorisel kriter bu noktada b i z i i l g i le n d i rmemekted i r .
5 5 G iddens A., Toplumun Kuruluşu (çev. H üsey i n Özel), B i l i m v e Sanat Yayınları, Ankara 1 999, s . 4 5 .
5 6 B loch, a.g.y. , s . 72-73 .
57 Bu eğer b i r ti yatro oyu n u olsayd ı , "iyi ve kötü peri lerin, sansürün, ben i n , üst-be n i n ve i d i n ketleme,
bastırma, yatı r ı m , nars i sizm, aktarım ve yer değiştirme 'mucizeleri n i ' gerçekleşti rd i kleri efsanevi bir
d ram" [Caudwe l l C., Ölen Bir Kültür Üzerine İncelemeler (çev. Müge G ü rsoy Sökmen ve Ali B u cak),
Metis Yayı n l a r ı , İ stanbul 2002, s. 1 1 9 1 o l u rd u .
5 8 Caudwe l l , a .g.y. , s . 1 2 5 .
22 Vefa Saygı n Öğütle

ol masa gerekt i r) . Ü stü n e ü stl ü k, "ru hta, san s ü r kurumu d a h i l , tam teşekkü l l ü kü ç ü k
b i r baskıcı dev l et"59 k u r u l mak suretiyle, k u rgusal bu rj u va-b i rey özgür içgüd ü l e r l e
özdeş leştiri l me kte v e böyl e l i k l e bizzat birey- i nsan ı n içers i nden, b i r Matruşka bebeğ i
m i sa l i , bi rey-devl et i l i ş k i s i n e d a i r l ibera l k u rgu ç ı km a ktad ı r : Özgür bireyin içinden
özgür cüce-bireyler çıkmaktadır. Bu noktada, yera l t ı n d a k i mahzenl erde gü n ü n ü
bekl eyen içgüd ü l e r i n bi l i nçsiz (doğa l = özgü r) hedefler uğru n a çaba l ayan özgü r şey l e r
ol mad ığı n ı , ta m ters i ne, sosya l fa i l l i k aç ı s ı n d a n özgü rl ü k değ i l k ö r zoru n l u l u ğ u n ta
kend i s i o l d u k l a r ı n ı b i l h assa vurgu lamak gereki r; i n s a n ı ken d i bed en i n i n d ı ş ı n a taş ı ra n
d ü rtü ler/arz u l a r, b i zzat o n u ken d i beden i ne hapseden i ç g ü d ü lere i n d i rgen m i ştir. Son u ç
olarak b u teori i çe rs i n d e n , gerek, (biyografi k y a d a başka t ü r l ü ) geç m i şe çakı l ı yap ı s ı
gereği , i nsani kapas ite l e r i i m leyen yaratıcı arzulara varmak, gerekse de i nsan eyl em i n i n
d ü şü n ü msel karakteri n e i l iş k i n ç ı karım l arda bu l u n m a k m ü m k ü n gözü kmemekted i r.

Sonuç o l a ra k ; p s i ka na l iz i n , söz ü n ü etti ğ i m iz yarı l m a l arı ya rata n top l u m s a l

mekan izma l a r ı , ken d i a l et ça ntas ı ndaki kavra m l a r vasıtas ıyla aç ı k l ayab i l m e s i
m ü m k ü n değ i l d i r . Dolayısıyla psi kana l i z i n , top l u msal teme l l i (ya n i , yapı n ı n fa i l l i k l e
rabıtalandığı top l u ms a l s ü reç lerde d u rmaks ı z ı n yen i d e n - ü ret i l en) b u yarı l m a n ı n
ortadan ka ld ı rı l m as ı n a, yan i yen iden-üretmekten dönüştürmeye n as ı l geç i l eceğ i n e d a i r
söyleyeb i l eceği hemen h iç b i r şey yoktur. Top l u m s a l özg ü r l e ş i m e yü rekten i n a n a n b i r
psika n a l ist i n , top l u m s a l s ü reç leri aç ı k l amak i ç i n ps i ka n a l i z i i şe koşmaktan titiz l i k l e
kaç ı nması gere k i r .

Ps i kanal i z üzer i n e yapt ı ğ ı m ı z b u tart ı ş m a v e ç ı karsamal ar, bizi doğrud a n

bağlantı l ı b i r başka meseleye götü rmekted i r : G e n ç Marx ' ı n olgu n Marx'la i l işk i s i . B u
şaş ı rtıcı deği l d i r; z i ra b i r F reudo-Ma rks izm kurma çabas ı i çers i ndeki teorisyen leri n ,
başta Marcuse o l m a k üzere, gen ç Marx ' l a ve bi l hassa "yaba nc ı l aşma" kavra m ı y l a
bağlantı ku rmaya yön e l meleri gayet a n l aş ı l ı rd ı r. Dolayı s ı y l a bu rada, gen ç M a rx
i le olgun Marx aras ı nd a k i i l i ş k i , tart ı şman ı n çok-yö n l ü veçhelerine g i rmeks i z i n ,
"yabancı l aşma" kavra m ı üzeri nden tartı ş ı l acaktı r .

Öncel i kl e b i r n o ktaya aç ı k l ı k geti rmek gereki r : Genç Ma rx-ol g u n M a rx

tartışmas ı n ı n bugü n lere varmas ı n ı n temel m ü sebbibi o l a n Alth usser' i n (ki l e h te
ve al eyhte koca b i r kü l l i yat söz konusud u r) , b i r tü r F reudo-Marksizm kurm aya
girişmed i ğ i n i vu rgu l a m a k gereki r. Althusser, tam ters bir i sti kamette, yaban c ı l aş m a
kavram ı n ı n redd i ne yö n e l m i ş v e bu n u da b i zzat genç M a rx i l e o l g u n Marx aras ı n da
var old uğu n u i d d i a etti ğ i epi stemoloj i k kop u ş u n kavra m sa l l aştı rı l m as ı n a daya n a k
yapm ı ştı r. Alth u sser' i n , özneyi merkez d ı ş ı n a itme teori k h a m lesi nde F reud'u m ü ttefi k
olarak gördüğü a ş i ka rd ı r. Öte yandan Alth usser' i n , doğmakta o l a n yen i bi l i m kıtası
ol arak gördüğü psi kan a l i z l e k u rduğu g i r i ft teo r i k bağ ı n m a h iyeti çal ışmam ı z ı n
kapsam ı n ı aşm a ktad ı r; a m a on u n vard ı ğ ı " kopuş" ç ı ka r ı m ı n ı bizzat "yaba n c ı l aş m a "
kavra m ı bağl a m ı n d a reddedeceğ i m i z i be l i rte l i m .

Freud' u n vas ı tas ı y l a h ü m a n i st Marx' ı öne ç ı karmaya çal ışan eleşti re l teori hatt ı ,
b i l hassa 7 844 Felsefe Yazıları' n d a bariz o l a n fel sefi a ntropol oj i y l e bağ kurmuştur.
N itek i m Marks i z m i ç i n deki nesnelci ve özn e l c i ka m p l a r ı n o l u ş u m u nda, ge n ç
Marx' ı n fe l sefi a n tropoloj i s i n i n kalbi olan "yaba n c ı l aş m a " kavram ı n ı n merkezi b i r
rol oyn ad ı ğ ı n ı söylemek yan l ı ş ol maz. B u ndan d o l ayı d ı r k i Marcuse' n i n temel teori k
projes i , yaba nc ı l aşmayı, Marx' ı n yaba nc ı l aş m ı ş emek kavra m ı i l e F reud ' u n baskı l a m a

59 A.g.y., s. 279.
 Kap ita l izm i n B ağrı n d a k i Yarı l m a : Ç i l ekeş Ve Ayl ak 23

teo ri s i n i bi rleşt i rerek tan ı m lamakt ı r . Bu, M a rksçı ve Freudçu antropo l oj i l eri b i r l eşt i rme
ve buradan b i r özgürleşme antropolojisi yaratm a g i r i ş i m i d i r60•

Marc u se, 1 844 Felsefe Yaz ı ları' n d a emeğ i n yaba n c ı l aşması n ı n ve öze l m ü l k i yet i n
ortadan ka l d ı r ı l masıyla gerçekleşecek " d u y u l a r ı n özgü rl eşmesi/i nsanileşmes i " o l arak
kom ü n izm fi kri n den61 hareket ederek, bu özgü rleşme vu rgusu n u c i nsel e n e rj i leri n
özgü rleşmes i n e d oğru gen i ş letm işt i r . Ke l l ner'a göre Marcuse, Sch i l ler' i n oyu n ve estet i k
eğ i t i m kavra m l a rı n ı , Freudçu c i nsel l i ğ i n özgü rleşmesi mefh u muyla bi rleşt i rmekte ve
bu radan özgü rleşmeye dön ü k ye n i perspektifler ç ı karmaya ça l ı şmaktad ı r . Amaç; i n sani
i htiyaç ları n e ks i ks i z tatm i n i ve i nsani pota n s i ye l l e r i n gel i ş i m i d i r62. N itek i m F ro m m
aç ı s ı ndan d a "sosya l izm, Marx'a göre, b i rey i n t a m gel i ş i m i i ç i n , tü m i n sa n i g ü ç l er i n i n
aç ı m l a n m a s ı i ç i n ve tam bağ ı m s ı z l ı ğ ı i ç i n gere k l i maddi temel i sağlayan b i r top l u m
a n l a m ı n a gel i r ( . . . ) ve i n sanları açgöz l ü l ü ğe v e kör ekonom i k güçl ere köle o l m a ktan
kurtaracak bir sosyal düzen d i r"63•

Tüm bu a rgü m a n l a r ı n , h ü m a n i st bir insan özü kavrayışı ndan tem e l l e n d i ğ i

aş i kard ı r. B u aray ı ş ı n b i r sebebi , be l k i d e Turner' ı n vu rgu l ad ı ğı gibi64, sosya l rel at i v i z m
problem i n i n b i r çözü m ü olarak, i n sa n köke n leri n i n evrensel öze l l i kleri n i n v u rgu l a n m a s ı
o l abi l i r v e bu n u n, g e n ç Marx üzerinde ö n em l i b i r etk i s i o l a n Feuerbac h ' ı n d uy u sa l c ı
materya l i z m i n d e n teme l lend i ğ i n i peka l a söyl eyeb i l i ri z . D i ğer yand a n , bu tü r b i r i n san
özü tem e l a l ı nd ı ğ ı nda, 'doğal i n sa n ' ı n (ge n ç M a rx ' ı n term i noloj i s iyle, "türsel-varl ı k" ı n)
kap ita l i st ü ret i m tarz ı nda t i p i k o l a n işböl ü m ü , b i reyc i l i k ve yabanc ı l aş m a tarafı n d a n
tah r i p ed i l d i ğ i n i söyl emek m ü m k ü n h a l e ge l i r65.

Gelgel e l i m, Kel l ner' ı n bask ı c ı -o l m ayan bir u ygarl ığı mümkün k ı l acak pol i t i k
kuru m l a r ı n ve top l u msal dön ü şü m ü n ayr ı n t ı l a rı n ı n gerçek a n l a m ı y l a i rde l e n med i ğ i
eleşt i ri s i n i n66 h a k l ı l ığı b i r yana, Freudo-Marks i z m aray ı ş l a r ı n d a d a h a bu raya varmada n ,
fe lsefi antropol oj i d ü z l e m i nde b i r çe l i ş k i sözko n u su d u r . Z i ra d a h a önce a n a h at l a r ı y l a
gösterd i ğ i m i z üzere, i nsa n ı içgüd ü leri vasıtas ı y l a ken d i beden i ne h a psede n F reudçu
çerçeve, Marc u se' n i n tam anlamıyla i rd e l emed i ğ i , esrarengiz baz ı determ i n i st içer i m ler
taş ı maktad ı r. Marc u se' n i n , ·bu çerçevede n h a re ketle, baskıcı performan s i l kes i n i n
s i mgesi o l arak gördüğü Prometheus' u n karş ı s ı n a, bask ı c ı -ol mayan uygar l ı ğ ı n s i m ge l eri
ol arak N arc i s s u s ve Orpheu s'u ç ı karması i se, o n u n , h içbi r top l u l uğa d a h i l o l m ay a n ,
h i çb i r po l it i k yarg ı ya sah i p o l m aya n v e b a ş k a i nsa n l arla h i çbi r özse l i l i ş k i s i bu l u n m ayan
b i reyc i t i p l e rd e n , yapaya l n ı z estetlerd e n ba h sett i ğ i eleşt i r i s i ne son derece aç ı kt ı r67•
Tüm bu n l ardan hareket ed i ld i ğ i nde, Marcu se' n i n i çgüd ü leri n tatm i n i , barış, a h e n k,
yaratı c ı l ı k, şarkı l a r söyleyip dans etmek ve aşk demek o l a n özgü rleş m i ş b i r top l u m
idea l i n i ta m a m e n paylaşacak olsak d a , Kel l n er' ı n ş u sorusu bizce gayet meşru d u r :
B u t ü r b i r özg ü r l eşme idea l i i l le de Freud' u n içgü d ü ler teorisi nden m i temel l e n mek

60 B k z . Kel l ner O . , Herbert Marcuse a n d the Crisis o f Marxism, Cal iforn i a U n iversity Press, C a l iforn i a 1 984,
s . 1 69 .
6 1 B k z . Marx, 1844 Felsefe Yazıları, s . 1 04-1 1 O .
62 Kel l ner, a.g.y., s . 1 89- 1 90.
63 Fromm E., " Forward", Kari Marx: Selected Writings in Sociology and Social Philosophy (ed. T. B .
Bottomore v e M . Rubel), McG raw-H i l l , London 1 9 5 6 , s . x iv, xv.
64 Turner, a.g. y. , s. 2 .
6 5 N itek i m F ro m m ' a göre, her n e kadar Marx son radan " i n s a n özü " kavra m ı n ı kul lanmayı b ı rakmışsa da,
o n u n i n s a n ı n doğası n a d a i r düşü nces i n i n özü a s l a değ i ş m e m i ştir. B kz . F romm, a.g.y., s . xvi-xvi i .
6 6 B kz . Kel l ner, a.g.y. , s . 1 90.
67 Bkz. A .g.y. , s . 1 9 2 .
24 Vefa Saygı n Öğü t l e

zoru ndad ı r ? B u i dea l e d a h a i y i h i zmet edecek başka b i r antropoloj i k teoriden söz

ed i l emez m i ? Dolay ı s ı y l a Ke l l ner'a göre; fantez i , h afı za ve estet i k boyut bir özgü rleşme
antropol oj i s i nde ku l l a n ı l acaksa, bu kavramları Fre u d ç u a n l a m larından ku rtarmak ve
b u n ları (mese l a Ernst B l och ' u n yapm aya gi riştiği g i b i ) başka bir antropo loj i k-ps i ko l oj i k
çerçeve i çers i nde ge l i şti rmek gere k i rd i 68 .

B u eleşti r i l e r i m izden hareketle, Althu sser ve i z l ey i c i leri n i n yaptığı g i b i ,

"yaban c ı l aşma" kavra m ı n ı n teoriden tah l i yes i n i ta lep ed iyor değ i l iz. B i lakis, bu
kavra m ı n Marx' ı n teori s i n i n merkez i nde olduğu n u savu n acağız; ama görd ü ğ ü m ü z
a-sosyoloj i k v e a-po l i t i k şekl iyle deği l . . .

1 844 Felsefe Ya zı la rı ' n a yön e l i k b i r başka s i stemati k i l gi, N ietzsc he v e Fouca u lt

kan a l ı ndan gel i p , Akı l ' ı n el eşti r i s i nden hare ket l e bedene varan beden sosyo l oj i s i
l iteratü rü nde görü l mekted i r. B u rada, Freu d ' u i ş i n i ç i n e sokmaya dön ü k b i r sentez
çabası sözko n u s u deği l d i r çoğu n l u kla; hatta k i m i örneklerde Freud'a sert el eşti ri ler
yönelti l d i ğ i d a h i görü l ü r69•

Tu rner, sosyo l oj i n i n fe l sefi a ntropo l oj i tart ı ş m a l a r ı n d a n üç temel önermeyi m i ras

a l d ı ğı n ı söylemekted i r70 : 1 ) İ n sa n beden i , b i r d i z i s ı n ı r l a m a yarat ı r ama ayn ı zamanda
sosyo-kü ltüre l gel i ş i m i n ö n ü n ü aça b i l eceği bir pota n s iyele de sah i pti r. Beden ayn ı
anda hem s ı n ı r hem de pota n s iye l d i r; 2) İ nsan c i nsel l i ğ i i l e sosyo-kültürel gerekl i l i kler
aras ı nda bel i rl i bir çat ı ş m a vard ı r ; 3 ) B u 'doğa l ' o l g u l a r, top l u msal c i n s i yete göre
farkl ı fa rkl ı deneyi m l e n i rler. Beden i n potansiye l l eri üzer i n deki v u rgu n u n , yan i b i r i n c i
önerme n i n ç o k b ü y ü k ora n d a genç Marx'tan kayn a k l a n d ı ğ ı aşi kard ı r71 • N itek i m b u
l iteratü r i çers i nden bakı l d ı ğ ı nda, Marx'a göre " i n s a n , 'sona ermem iş b i r mah l u kat'
olarak, i nsani i ht i yaç l a r ve beden leşm i ş sosyal p ra ks i s i n dönüştürücü pota n s i ye l i
teme l i nde d ü nyayl a i l i ş k i ye g i rer"72• Dolayı s ı y l a " i n s a n bed e n i i nsan varl ı ğ ı aç ı s ı n d a n
büyü k b i r pota n s i ye l taş ı r; bu pota n s i yel d i kkatle ve i nce i nce işlen meyi gerekt i r i r"73•

İ l g i l i l iteratü rde, Marx' ı n son rad an bu tem a l arı s ü rdürüp s ü rd ü rm ed i ğ i n e

i l işk i n tartı şman ı n devam ettiğ i n i görü rüz . Örneğ i n , Wi l l iams v e Bend e l ow'a
göre Marx, beden l eş m i ş i nsan varl ı ğı n ı n duyusal ve d u ygusal veçheler i n e dön ü k
Feuerbach ' ı n orij i na l v u rgu s u n u son radan kaybet m i ş ken 74, Lev i n ise Marx' ı n d a h a
son ra da bede n i n pota n s i ye l l eri üzeri ne d ü ş ü n meyi a s l a b ı rakmad ı ğ ı n ı v e örneğ i n
Kapital'de, "ça l ı şman ı n , bed ensel v e z i h i nsel g ü ç l e ri m i z i n ö n ü n ü açtığı b i r d ü n ya n ı n
örgütleneb i l eceğ i nden" söz ettiğ i n i öne sü rmekted i r. Ancak y i n e de, Lev i n 'e göre

68 Bkz. A.g.y., s . 1 9 3-1 94.

69 Buna b i r örnek i ç i n : "Marcuse' n i n referans çerçeves i, şu ya d a bu öl çüde, Freud ' u n ego psikoloj i s i n i n
metafizik söylemiyle s ı n ı rl ıd ı r . ( . . . ) Marcuse' n i n Freud'a gösterd i ğ i sadakat, o n u n öznel v e nesnel
bedenler -bi r araya gelerek 'kapita l i st' ego psikoloj i s i ne şek i l veren ( . . . ) bedenl er- metafiziği n i n ötesi n e
geçmes i n i i m kansız k ı l m ı şt ı r" (lev i n D . M., "The Body Po l it i c : Po l itical Economy and t h e H u m a n Body",
Human Studies, Cilt 8, Sayı 3 , 1 9 85, s . 2 3 8 ) .
70 Turner, a.g.y., s . 4 .
71 Diğer temel önermelerin i s e s ı rasıyla Freud'dan v e fem i n i st teoriden ed i n i l d iğ i n i söyleyebi l i riz.
72 Wi l l iams S . J . ve Bendelow G . , The Lived Body: Sociological Themes, Embodied lssues, Routledge,
London 1 998, s. 1 2 .
73 Levin, a.g.y., s. 2 3 7 .
7 4 Yazarlar b u n u n yan ı s ı ra, Engels' i n İngiltere'de İşçi Sını fının Durumu ad l ı eserinde bu vurguyu
sürdürdüğünü ve işçi s ı n ıfı n ı n beden i n i güçten düşüren s ı h h i ve çevresel koş u l l a ra ve ayrıca bu koş u l l a r ı n
i ş ç i s ı n ıfı nda sebep old uğu hasta l ı kl a ra vu rgu yaptı ğ ı n ı bel i rtmekted i rler. B kz. Wi l l iams v e Bendelow,
a.g.y., s. 1 2- 1 3 .
 Kapita l i z m i n B ağrı n d a k i Yarı l m a : Ç i l ekeş Ve Ayl a k 25

Marx, 7 8 4 4 Felsefe Yazıları 'nda baş l a m ı ş o l d u ğ u v e h a l a el eştirel b i r beden teori s i n i n

temel d i reklerinden o l a n b u a n a l i z v e e l eşti riyi sürd ü rmem iş, kapita l i st ekonom i n i n
rad i k a l el eşti r i s i i ç i n ontoloj i k b i r çerçeve, yan i i n san beden i n i n varlığını baş l a n g ı ç
noktas ı a l acak b i r eleşti r i tasarl amam ı şt ı r75 •

Marx' ı n n i ç i n böyle yaptı ğ ı n ı ayd ı n l atmak ı ç ı n , öncel i k le yabanc ı l aş m a

kavram ı n ı n M a rx ' ı n teori s i ndeki statü s ü n ü netleşti rmek fayd a l ı o l acakt ı r . M a rx ' ı n ,
1 845 'te kaleme a l d ı ğı Feuerbach Üzerine Tezler le birl i kte, sadece Feuerbac h ' ı n fe l sefi'
söyl e m i nden ( " i nsan özü", "tü rsel-va rl ı k" g i b i kavra m l ard a n ) değ i l ama bir bütü n o l arak
Feuerbac h ' ı n özcü a ntropoloj i s i nden koptuğu n u vurgu l amak gere k i r . Bu demekt i r ki
Marx, b u n d a n son ra, " i nsan doğas ı " n ı asla tari h - ü stü, değişmeyen bir "soyut şey" o l a ra k
görm e m i ş , o n u , sosya l b i r ü r ü n , be l i r l i b i r çağd aki "top l u msal i l i ş k i l e r top l a m ı " n ı n
ta r i h se l b i r yoğu n l aşması ol arak kavra m ı şt ı r76 • Marx, Va ndenbergh e' n i n Torrance' d a n
a ktard ı ğ ı kavra m sa l l aşt ı rmayı öd ü n ç a l ı rsak77; i n sani özden yaba n c ı l aşma a n l a m ı n d a k i
a ntropoloj i k b i r " i ç k i n yaba n c ı laşma" teo r i s i nden koparak, söm ü rüyle ya d a e m e k
gücü n ü n ve emek ü r ü n leri n i n temel l ü k ü y l e bağlantı l ı v e d a h a sosyo l oj i k b i r "d ışsal
yaba n c ı l a ş m a " teoris i n e varm ıştır.

Vard ığı bu yer, Marx' ı , yaba n c ı l aşmayı insan türünün laneti o l arak görmekten
kurtarm ıştır. Z i ra b u ras ı , ya yaban c ı l aş m a n ı n tan ı l aşt ı r ı l ı p ps i koloj i kl eşti r i l d i ğ i veyah ut
da 'topl u m sa l ' ı n i nsan ı n karş ı s ı n a salt b i r k ı s ıt o l arak d i ki l d i ğ i yerd i r. i l k d u ru md a , er
ya d a geç (ya n i top l u msal dönüşüme olan i n a n ç yitiri l d i ğ i a n ) , Amerikan sosyo l oj i s i n i n
yaba n c ı l aşmayı operasyonel leşti rd i ğ i v e güçsüz l ü k, normsuz l u k, a n l a m s ı z l ı k,
ya l ıt ı l m ı ş l ı k ve g i derek d uyars ı z l ı k, psi koz, geri çeki l m e ve i ntiharla bağl a nt ı l a n d ı rarak
ö l ç ü l eb i l i r bir a n om a l i , top l u m a adaptasyo n u engel leye n bir yüzkarası h a l i ne get i rd i ğ i
güzergah a varı l acaktı r78 • İ k i nc i d u r u m d a i se, 'to p l u msal ' ı n b i r k ı s ı t o l m as ı n ı n ya n ı s ı ra
eyl e m i n a n l a m l a n d ı ğ ı bağlam ve d e n ey i m a l a n l a r ı n a a ç ı l a n b i r i m ka n d a o l d u ğ u n u n
görü lememesi son u c u , sosya l fa i l l i ğ i n d ö n ü ştü rme i m kan ı n ı n yiti ri l mes i ne v e e r ya
da geç s i n i z m e varı l acaktır. D i s i p l i n ve kontro l ü n , yaşam ı n her a l a n ı n ı , i n sa n l a r ı n
bede n leri n i v e z i h i n l e ri n i ta mamen tutsak a l d ı ğı n ı söyleyen baz ı d ü ş ü n ü rleri n , b u
şek i l d e a n l att ı k l arı i ktidarın kudret i n d e n m azoş i st b i r zevk a l ı yor g i b i görü n meleri
b u n d a n d ı r.

Vard ı ğ ı bu yer, Marx' ı , ayn ı z a m a n d a, i nsan ı n yaba n c ı l aşarak koptuğu ken d i

ası l öz ü n e varacağ ı , yan i peş peşe ge l e n s ı n ıfl ı top l u m l a r ı n türl ü u ğ u rsuz l u kl ar ı y l a
boğu ş u p büyü k a c ı l a r çeken türsel-varl ı ğ ı n b i r g ü n mağru r b i r e d a y l a eve döneceği
b i r özgürlük teleolojisi ge l i şti rmekten de k u rtarm ı ştır. Z i ra tam da bu ras ı , F re u do­
Ma rks izm aray ı ş ı ndaki d üşü n ü rleri n F re u d ' d a k i " kö k-gü d ü - İ n sa n ı " n ı h ü m a n i st-e l eşti re l
b i r karakter vererek devreye soktu k l a r ı yerd i r. Oysa k i ;

. . . kök-g ü d ü - İ n s a n ı ta ri hsel v e modern i n sanda b u l u namaz v e b i l i msel

açıdan mevcut deği l d i r . Böyle a n ı l a n i n san, ya ( F reud'da) b u rj u va g ü d ü -

75 Lev i n , a.g. y., s . 2 3 7-2 3 8 .

76 Marx' ı n Kapira /'deki deyişiyle: " . . . i nsan ı n b ü t ü n ha reketleri n i , eylemler i n i , i l işki leri n i vb. yararl ı l ı k i l kesi
açısından i ncelemek i steyen bir ki mse, önce i nsan doğa s ı n ı genel bir çerçeve i çers i nde, sonra d a her
tarihsel çağda değişmiş şekliyle ele almak zoru ndad ı r" [Marx K., Kapital cilt I (çev. Alaatti n B i lgi), Sol
Yayı n l a r ı , Ankara 1 99 7 , s . 5 8 2 d ] .
7 7 Bkz. Vandenberghe, a.g. y., s. 34.
78 Yabanc ı laşman ı n operasyonelleşti ril mes i nde hem empirik açıdan hem de orta-boy teori ku rma
a ç ı s ı ndan çaba gösteren en önem l i figü r olarak bkz. Seeman M., "Al ienation Stud ies", Annuel Review of
Sociology, Vol . 1 , 1 9 75, s . 9 1 - 1 2 3 .
26 Vefa Sayg ı n Öğütl e

i n s a n ı d ı r, V i kto rya a s rı n ı n yapmac ı k l ı ğ ı n d a gömü l ü d ü r, y a da (J u n g'da)

faş i st bir fa n tazmago r i d i r, m i to l oj i k ş i şel ere d o l d u ru l m u ş79•

Marx, yaba n c ı l a ş m a n ı n kavra msal içeri ğ i n i i l k i n sö m ü rü teori s i nde m u h afaza

etm i ştir. Z i ra Marx' ı n teor i s i nde a rt ı -değeri n işçiden s ı zd ı rı l d ı ğ ı söm ürü sürec i , ay n ı
zamanda işçi n i n ken d i emeği ve emeğ i n i n ü rü n l e r i üzer i n deki denet i m i kaybett i ğ i
v e emeği n i n ü rü n l eri n i n ke n d i karş ı s ı n a yaban c ı b i r g ü ç o l a ra k, ya n i sermaye o l arak
d i k i l d i ğ i sü reçt i r . Sömürü teor i s i i l e yabanc ı l aşma teo r i s i aras ı n d a k i bağ ı n be l ki de e n
k ı s a özeti şud u r : "Söm ü rü o l mad a n sermayeleşme o l maz; yaba n c ı laşma o l m a d a n d a
sömürü ol maz" 80 . İ şte t a m d a b u ras ı , yaba nc ı l aş m a kavra m ı n ı n i l i ş k i sel-sosyo l oj i k b i r
düz leme taş ı n d ı ğ ı yerd i r8 1 • B aşka b i r deyişle; art ı k yaba n c ı l aşma, uğursuz b i r kader
değ i l , top l u ms a l bir meka n i z m a n ı n i ş leyi ş i n i n so n u c u d u r. Art ı k a n a l iz çerçeves i n i n
içers i ne, sermaye v e emeğ i n b i rb i rleri n i var eden içsel top l u m sal i l i ş k i s i v e bu i l i ş k i ye
isti krar kaza n d ı ra n (do l ay ı s ı y l a o n u top l u msa l l aştı ra n ) tari h sel kurum ve yap ı l ar
g i rm i şt i r.

Marx, yaban c ı l aş m a n ı n kavramsal i çeri ğ i n i i k i n c i o l arak meta fet i ş i z m i

teori s i nde de m u h afaza etm i ştir. Z i ra Marx'a göre k a p i ta l i z m sadece b i r ü ret i m s i stem i
değ i l d i r; ayn ı zamanda ve b u n a bağl ı o l arak, b i r m eta l a r ı n d o l aş ı m ı s i stem i d i r d e :
"Marx b i r yand a e m e k kavra m ı nd a n i şe başlar v e k a p i ta l i z m i b i r söm ü rü s i ste m i o l arak
anal i z eder; d i ğer ya n d a ise meta kavram ı n d a n işe baş l a r ve kapita l i z m i gen e l leşm i ş
b i r meta ü reti m i s i stem i o l arak a n a l iz eder. G e n e l l eş m i ş söm ü rü v e m ü badele,
serm aye kavra m ı n ı n M a rks i st a n a l i z i nde temel öğe l e rd i r"82• Dolayısıyla, b u n ları n içsel
ol arak bağl antı l ı o l d u k l a r ı d i kkate a l ı nd ı ğ ı n d a denebi l i r k i ; kapita l i z m, ücretl i emek
söm ürüsüne daya l ı , gene l l eşti ri l m i ş bir meta m ü badelesi s i stem i d i r. Z i ra sermayen i n
yen iden-üreti m i i ç i n söm ü r ü gere k l i ama yeterl i o l m ayan b i r koş u l d u r; bu n u n yan ı
s ı ra meta ol arak d a m ga l a n a n emek ü rü n leri n i n pazard a d o l a ş ı m a d a g i rmes i gere k i r.
B u durumda i şç i n i n ken d i emeği n i n ü rü n l e r i n e yaba n c ı l aşması n ı n katmerl end i ğ i
görülecekt i r : Emeği n i n ü r ü n l e r i , o n u n karş ı s ı n a, i l k i n sermaye o l a rak, son ra d a
kend i lerinde varl ı k kaz an m ı ş v e b i rbi rleriyle i l i ş k i lere g i r i yor g i b i görü nen meta l a r
ol arak d i ki l i r. B u , M a rx' ı n meta fetişizmi o l arak ad l a n d ı rd ı ğ ı şeyd i r . Yabanc ı l aşman ı n
s0n veçhesi i se, b i r m eta o l arak p i yasaya g i ren e m e k gücü n ü n bizzat ken d i s i n i n
d u yusal ve duygusal öze l l i kleri nden soyu l u p şeyleşmes i d i r.

Marx' ı n tü m eser i n i bu i l i şkisel perspektiften h a reketle yen iden i n şa etmek,

kuşkusuz bu ç a l ı ş m a n ı n kapsam ve n iyet i n i aşacakt ı r . Ama ş u n l arı netleşti rd i ğ i m i z i
düşün üyoru z :

a ) Yaba n c ı l a ş m a , top l u ms a l s ü reç l eri n b i r son u c u d u r ve b i reysel ve top l u ms a l

deneyim a l a n l a r ı n d a tecrübe ed i l en b i r fenomen o l a rak, a n c a k sosyo loj i k araç l a r l a
a n a l i z ed i l ebi l i r. Dolayı s ı y l a ç i l ekeş i l e aylak aras ı n d a k i , z a m a n z a m a n ayn ı beden d e
ş i z o i d b i r h a l a l a n yarı l ma , ancak top l u msal d ü z l e m de a ş ı l a b i l i r.

79 B loch, a.g. y. , s. 9 5 .
8 0 Vandenberghe, a.g.y., s . 5 5 .
8 1 S ı n ı f kavra m ı n ı n içse l - i l i şk i sel karakterine ve söm ü r ü n ü n s ı n ı f i l i ş k i s i n i n tes isi ndeki merkezi yerine
dair yaptı ğ ı m ı z kapsa m l ı bir a n a l i z için bkz. Öğütle V. 5. ve Çeğ i n G., Toplumsal Sınıfların İlişkisel
Gerçekliği: Sosyo-Tarihse/ Teorinin 'Sınıf'/a İmtihanı, Tan K itabevi Yay ı n ları, Ankara 201 0, s. 46-5 9 .
82 Vandenberghe, a.g. y., s. 5 7 .
 Kap ita l izm i n B ağrı n d a k i Yarı l m a : Ç i l ekeş Ve Aylak 27

b) Marx, i nsan beden i n i n onto l oj i k karakteri n i kabu l etmekle b i rl i kte,

ç a l ı ş m a l a r ı n ı n te mel k ı s m ı n ı b i r sosya l ontoloji i n şa etmeye va kfetm i şt i r. Beden
üzeri ndeki sosyo l oj i k vurgu, şüphesiz ki, fa i l i i ç i ne doğd uğu to p l u m u n pasif b i r
ü r ü n ü , b i r sosya l ü r ü n olarak gören, sah i p o l d u ğ u m uz t ü m i nsani özel l i k v e g ü ç l e r i n
top l u m u n armağa n ı söyl eyen Top l u m Va r l ı ğ ı model i n i n karş ı s ı nda önem l i b i r e l eşti r i
h attı sağl ayab i l i r el bette . N itek i m k ı yasıya e l eşti r i l meyi h a k eden bu Top l u m Var l ı ğ ı
mode l i ne göre;

. . . sadece yas s ı , katmansız, çok m i ktarda ve tek i l olan ve.sadece bir mev k i e
ya d a h a rfi h a rfi ne ta n ı m l a n m ı ş b i r b a k ı ş a ç ı s ı n a teka b ü l e d e n b i r i n san
k i ş i sözko n u s u d u r. D i ğer ya n d a n k i ş i olma özel l i ğ i m i z de gramatik b i r
k u rg u , b i ri nc i tek i l şa h ı s zam i r d i zges i n i öğrenmek i ç i n a l d ı ğ ı m ı z eğiti m i n
b i r ü rü n ü ve d o l ayısıyla d a sadece, top l u md a n ed i n i len ben l i ğe yöne l i k
b i r teo r i d i r . ( . . . ) Toplum Varlığı, i nsani g ü ç l eri m i z i eks i l tmek v e tü m b u
güçleri -ya n i şahs iyet, düşü n ü m se l l i k, d ü ş ü nce, hafıza, d u ygusa l l ı k ve
i n a n c ı - top l u m u n söylem i n e ta h v i l etme k s u retiyle i nsan o l m a d u ru m u n u
zayıfl atır83•

Kuşkusuz, top l u msal s ü reç l e r i n i n s a n beden leri üzeri nde b ı rakt ı ğ ı i z l erden
hareketle bir a n a l ize g i r işmek, pek çok top l u ms a l fenome n i der i n l emes i n e kavra m ad a
önem l i katk ı l ar sağlayabi l i r. Gelgel el i m, top l u m u n beden üzeri nden a n a l i z ed i lecek
bir şey o l a rak, i n san beden i n i n bir uzantısı o l arak kavra n m a s ı , yan i sosya l a n a l i z i n
onto l oj i s i n e beden i n yerl eşti r i l mesi t a m ters i st i ka m ettek i b i r yan ı lgıyı d oğurur. B u tü rd e n
b i r tav ı r, sözge l i m i , ekoloj i tartışm a l arı n d a k i tarafl ardan b i yo-merkezci ekoloj istleri n ,
"top l u m d i ye b i r şey yoktur, h e r şey doğad ı r" şekl i nde formü le ed i l ebi lecek, top l u m u
dönüşüme uğramış ve hastalıklı doğa o l arak gören ya k l aş ı m l arı n ı o l d u kç a a n d ı r ı r84 ve
tıpkı bu yak l a ş ı mdaki d oğa tasavvu ru n u n h ı z l a m i sti kleşmes i n e (ve h atta i l a hlleşmes i ne)
benzer şek i l de, beden üzeri ndeki sözko n u s u v u rgu da, i nsan ı n karş ı s ı n a yaba n c ı ve
k ı s ıtlayıcı güçler o l arak d i ki l en top l u ms a l s ü reç l eri aç ı k l ayamamakta n m u star i ptir.

Marx' ı n teor i s i n de beden i n özgürleşmesi, ancak top l u msal i l i ş k i l e re d a ya l ı ,

rea l i st b i r sosya l onto l oj iyle m ü m kü n d ü r. M a rx b u n u , i l işkise l sosya l yap ı l a rı n sosyo­
onto l oj i k statü s ü n ü tan ıyarak ve bu n l ar vas ıtas ı y l a görü nen i n ard ı n d a k i gerçek
top l u msal m e ka n i z m a l ara giderek sağl a m ı şt ı r . D u yu l a r ı n özgü rleşmesi üzer i n de k i
antropo l oj i k v u rgudan tar i h sel -sosya l yap ı l arı n a n a l i z i n e v e bu n l arı n e y l e m üzeri n d e k i
be l i rleyi c i etk i lerine geç iş, baz ı l ar ı n a a nti-h ü m a n ist b i r tav ı r g i b i ge leb i l i r. O y s a k i
Marx, görd ü ğ ü m ü z üzere, i l k dönem l e r i n de k i yabanc ı l aş m ı ş emek a n a l i z i n i , söm ü r ü
teori s i n i n i ç i n e otu rtm a k s u ret iyle hem koru m u ş hem de sosyo-an a l i t i k b i r d ü z leme
taş ı m ı şt ı r . Marx ' ı n ge n ç l iği nde ed i n d i ğ i Romantik b i rey kavray ı ş ı n ı ve b u ra d a n
h a reketle ed i n d iğ i i nsani güç v e kapas i te l e re d ö n ü k i n a n c ı n ı yaşam ı n ı n son u n a d e k
koru d u ğ u doğru d u r; a m a bu g ü ç v e kapasite l e r i n gerçekten serp i l mesi iste n i yorsa, M a rx
a ç ı s ı n d a n , Rom anti k avu ntu ve hezeya n l arda n s ıyrı l m a k ve özgü rleşmen i n ö n ü nde
temel e n ge l olan tar i h se l -top l u msal meka n i z m a l arı d u rm a ks ı z ı n ifşa etmek l az ı m ge l i r.

B u n u derken, kaba Ma rks ist a n l a m ı y l a salt ekonom i k meka n i z m a l ara v u rgu

yapmad ı ğ ı m ı z , " ü reti m " kavram ı n ı n gen i ş top l u msal içeriğine dön ü k y u k a r ı d a k i
ç ı ka r ı m l arı m ı z d i kkate a l ı n d ı ğ ı nda, aş i ka r o l sa gerekt i r. D a h a s ı , top l u ms a l d üz l e m d e

8 3 Archer M . S . , " Rea l ism a n d t h e Problem o f Agency", Estudos D e Sociologia, c i l t 6, sayı 2 , 2 000, s . 1 2 .
84 Bu ve karşıtı ekoloj i k yaklaşımların ayrıntı l ı b i r a n a l i z i i ç i n bkz. Öğütle V. S . , "Ekoloj i k Ma rks i z m " ,
Felsefe A nsiklopedisi cilt 5 (ed . Ah met Cevizci), Eba b i l Yay ı nc ı l ı k, Ankara 2007.
28 Vefa Sayg ı n Öğütle

işleyen tek meka n izma n ı n söm ü rü mekan izması o l d u ğ u n u da idd i a ed i yor deği l i z :
Söm ü rü meka n izmas ı n ı n başatl ı ğ ı n a yap ı l an v u rg u , to p l u m sal c i n s iyet ya d a ı r k g i b i
ta hakküm ü reten sosya l meka n i z m a l a r ı n işleyişi v e yen iden-üreti m i yle b i r arada
oku n m a l ı d ı r. B i z i m b u radaki te m e l v u rgu muz, "top l u m s a l " ı n i nd i rgenemez karakteri
üzeri ned i r ve M a rx' ı n sosya l teoriye önem l i katk ı l a r ı n d a n birisi de, bizzat sosyo l oj i
etki n l i ğ i n e i m ka n veren b u tem e l ön ermen i n altı n ı s i stemati k b i r b i ç i mde d o l d u r a n
i l k v e b i zce h a l a en önem l i d ü şü n ür o l masıd ı r. D i ğer ya n d a n , fe l sefede beden i l e t i n
aras ı nda karş ı m ıza ç ı ka n , b i z i mse 'çi lekeş' v e 'ay l a k' sosya l t i p l eriyle t i p l eşti rd i ğ i m i z
yarı l man ı n b i zzat bu top l u m sal d ü z l emde i ş l eyen meka n i z m a l ard a n kaynakl ı o l d u ğ u n u
göstermes i , b i zce Marx' ı n e n önem l i keşfi d i r. Marx' ı n , zoru n l u l u k i l e arzu n u n , i htiyaç
ile h azz ı n , yarar i l e zev k i n ayn ı bedende nasıl bir ara da yaşanabileceğine d a i r çok
faz l a şey söyl emed iği bel k i doğru d u r. Ama Marx b i ze, bu n l ar ı n ayn ı bedende niçin bir
arada yaşanamadığına d a i r çok şey söylemekted i r. Ve b u n l a rı n bir arada yaşanması
gerektiğine, beden i n özgü rleşmes i n i n ancak böy l e m ü m kü n o l abi leceğ i ne d a i r
yaptığı et i k vu rgu d a , top l u m sal özgü rleş i m projes i n e a ntropoloj i k b i r temel sağ l a m a k
isteyen ler i ç i n b i zce o l d u kça önem l i b i r ka l k ı ş n o ktas ı d ı r. B u türden b i r a ntropo loj i
bugün i nşa ed i l meyi beklemekted i r; ama temel idd i a m ız, b u n u n F reud ' u n teori s i nden
ya da Feuerba c h ' ı n özcü a ntropoloj i s i nden h a reketle i n şa ed i l emeyeceğ i d i r.

B e l k i şöy l e de denebi l i rd i : O l gu n Marx ' ı n , maddi yap ı l ar ı n eylem üzer i n d e k i

be l i rley i c i l i ğ i n e v u rgu yapmas ı n d a n kayn a k l a n a n " b u k a b a determ i n i st v e deri nden
anti-h ü m a n i st sosyol oj i k v i zyo n , sadece h ü m a n i st bir h i l ed i r"85. Öyle ya, asl ı n da Marx,
özgü rleş i mc i i radeye, yö n e l mesi gereken nesneyi gösteriyor d eğ i l m i d i r? Doğru, a m a
ş u n u d a ekleyere k : Mese l e ez i l e n le, söm ürü len l e d uygu d aş l ı k v e yoldaş l ı k kurmak
ise Marx h ü m a n i sttir; a m a mesel e " i n sani öz"e dair i y i mser fe l sefi b i r d u ruş ise Marx
h ü man ist değ i l d i r . Ç ü n k ü Marx i ç i n devrimci özne, "sermayeyle i l işkiden ortaya çıkar
( . . . ) ve s ı n ı f m ü cadel es i n i n b i r ü rü n üd ü r"86•

Ve bir aşka h iç b i r şey Rom a n t i k yüceltmeler kada r zarar vermed i . . .

KAYNAKÇA

Alth usser, Lou is ( 1 996) " F reud ve Lacan", çev. S e l a h atti n H i l av, i ç i n d e : Saffet M u rat
Tura, Freud'dan Lacan 'a Psikanaliz, Ayrı ntı Yay ı n l a r ı , İ sta n bu l .

Archer, Margaret S . (2000) " Rea l ism and the Prob l e m o f Agency", Estudos De
Sociologia, c i l t 6, sayı 2, s. 1 1 -2 0.

B haskar, Ray ( 1 998) The Possibility of Naturalism: A Philosophical Critique of the

Contemporary Human Sciences, Routledge, Lan d o n .

B l och, Ernst (2007) Umut İlkesi, C i lt 1 , çev. Tan ı l B ora, i leti ş i m Yayı n l arı, İ sta n bu l .

Caudwe l l , C h r i stopher (2002) Ölen Bir Kültür Üzerine İncelemeler, çev. Müge G ü rsoy
Sökmen ve Al i B u ca k, Met i s Yayı n l a rı, İ stan b u l .

8 5 Vandenberghe, a.g.y., s . 6 7 .
86 Negri A., Marx Ötesi Marx: Crundrisse Üzerine Dersler (çev. M ü newer Çel ik), Otonom Yayı ncı l ı k,
İ stanbul 2005, s. 254, 1 89 .
 Kapita l i zm i n Bağrı n d a k i Yarı l m a : Ç i l ekeş Ve Ayl a k 29

Dobren kov, V. 1 . ( 1 979) Erich Fromm 'un ve Yen i-Freudçuluğun Eleştirisi, çev. Oya
Ta n gör ve Levent Küey, Sorun Yayı n l a r ı , İ sta n bu l .

D u rk h e i m , E m i l e (2003) Sosyolojik Yöntemin Kuralları, çev. Cen k Saraçoğ l u , B o rd o

S i yah Yayı n l a rı, İ stan bu l .

Eagleton, Terry (1 990) The ldeology o f the Aesthetic, Basic B l ac kwel l , Oxford .

Eagleton , Terry ( l 998) William Shakespeare, çev. A. Cü neyt Yal az, Boğaz i ç i Ü n i versitesi
Yayı nevi, İ sta n b u l .

Eagleto n , Terry (2007) "Marx ve Özgü rl ü k" , çev. Vefa Sayg ı n Öğütle, Praksis, sayı 1 7,
s. 1 93-222 .

F ro m m , E r i c h ( 1 9 5 6) " Forward", Kari Marx: Selected Writings in Sociology and Social

Philosophy, ed . T. B . B ottomore ve M. R u be l , McG raw- H i l l , Lando n .

G i ddens, Anthony ( 1 999) Toplumun Kuruluşu, çev. H üsey i n Öze l , B i l i m v e S a n at

Yayı n l ar ı , An kara.

Jameson , F red r i c ( 1 996) " Lacan'da İ mgesel ve S i mgesel : Marks izm, Ps i ka n a l i t i k E l eşti r i
v e Ö z n e Soru n u " , çev. Nesr i n Tu ra, i ç i n d e : Saffet M u rat Tu ra, Freud'dan Lacan 'a
Psikanaliz, Ayrı ntı Yayı n l arı, İ sta n bu l .

Kel l n er, Douglas (1 984) Herbert Marcuse a n d the Crisis of Marxism, Ca l i forn i a
U n i vers ity Press, Ca l i forn i a .

Lear, J o n ath a n (2005 ) Freud, Routledge, Lando n .

Lefebvre, H e n ri ( 1 998) Modern Dünyada Gündelik Hayat, çev. I ş ı n G ü rbüz, Metis

Yayı n l ar ı , İsta n bu l .

Lev i n , David M i chael ( 1 985) "The Body Pol itic : Pol itical Economy a n d the H u m a n
Body", Human Studies, C i lt 8, Sayı 3 , s . 2 3 5 -2 7 8 .

Marcuse, H erbert ( 1 998) Eros ve Uygarlık, çev. Az i z Yard ı m l ı , idea Yayı n l a r ı , İsta n bu l .

Marx, Kari ( 1 9 75 ) 1 844 Felsefe Yazıları, çev. M u rat Belge, Paye ! Yay ı n ev i , İ sta n b u l .

Marx, Kari ( 1 9 79) Grundrisse, çev. Seva n N i şa n y a n , B i r i k i m Yayı n l arı, İ stan bu l .

Marx, Kari ( 1 99 7) Kapital cilt /, çev. A l a att i n B i l g i , Sol Yayı n l arı, A n kara.

Negr i , Anto n i o (2005) Marx Ötesi Marx: Grundrisse Üzerine Dersler, çev. M ü n evver
Çel i k, Otonom Yayı n c ı l ı k, İsta n bu l .

Öğütle, Vefa Sayg ı n (2007) " E koloj i k Marks i z m " , Felsefe Ansiklopedisi cilt 5 (ed .
Ah met Cev i z c i ) , Ebab i l Yayı n c ı l ı k, Ankara.

Öğütle, Vefa Sayg ı n ve G ü ney Çeğ i n ( 201 0) Toplumsa / Sınıfların İlişkisel Gerçekliği:
Sosyo- Tarihsel Teorinin 'Sınıf'la İmtihanı, Tan K itabevi Yayı n l arı, An kara .

Re i c h , W i l h e l m (1 990) Psikanaliz ve Diyalektik Materyalizm, çev . Yeş i m Ö m ü rs u y u ,

Logos Yayı n c ı l ı k, İ sta n bu l .
30 Vefa Saygı n Öğüt l e

Sca rry, E l a i n e ( 1 98 7) The Body in Pa in: The Making and Unmaking of the World,
Oxford U n ivers ity P ress, Oxford .

Seeman, Me lvi n ( 1 9 7 5 ) "Al ienation Stud ies", Ann uel Review of Sociology, Vo l . 1 , 9 1 -
1 23 .

Tu ra, Saffet M u ra (2007) "Saffet M u rat Tura'yl a Söy l eş i : Ps i k a n a l i t i k Söyl em le Nereye

Kadar?", (söyleşiyi yapa n l a r : Bekir Tarı k ve Osman Akı n h ay), Mesele, sayı 6 .

Tu rner, B ryan S . ( 1 999) " Recent Developments i n t h e Theory of the Body", The Body:
Social Process and Cultural Theory, ed . M. Featherstone, M . Hepworth ve B . S. Tu rner,
Sage, Landon.

Vanden berghe, F red eric (2009) A Philosophica l History of German Sociology,

Routledge, Londo n .

Weber, Max ( 1 99 7) Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, çev. Zeynep Aruoba, H i l

Yayı n l arı, İsta n bu l .

Wi l l i ams, S i mo n J . v e G i l l i a n Bende l ow ( 1 998) The L ived Body: Sociological Themes,

Embodied lssues, Routl edge, London .
Kari Marx, i nventeu r de « la theorie des classes sociales ? »

Dr. Cem Özatalay*

il n 'est pas nouveau d ' affi rmer q u e Marx n 'a pas i nvente le terme de c l asse1 •
Cepe n d a n t m e m e si cette evidence est confi rmee par m a i nts i n te l l ectu e l s d u xx• s i ec l e ,
ce l a n ' a pas e m peche q u ' i l s o i t con s i dere comme l ' i nventeur d'une certa i n e t h e o r i e d e s
c l asses soc i a l es . Toute parole enon cee s u r les c l asses a d Cı i n evitablement s e refere r,
de m a n iere favorable ou non, a son e m p l o i s u p pose du terme, et a dCı se pos i t i o n n e r
« d a n s son sens » ou « en oppos ition » . E n p l us, o n a fa it de cet i nte l l ectu e l pro l ifi q u e

m Cı par u n e a m b ition revo l ution n a i re, u n theori c i e n de l a stratification soc i a l e . O r,

dans l a l itteratu re soc i o l ogique par exe m p l e, i l e x i ste tres peu d'ouvrages d e synthese
parus a p res l a Seconde G u erre mon d i a l e , qui ne mentionne pas I ' « apport c a p ital » de
Marx a l a soc i o l ogie de l a stratificati o n soc i a l e .

A l a d i fference d e l a ten d a n ce d o m i n a nte d a n s l a pen see soc i ale, q u i soutient

q u e M a rx a e l a bore u n e certa i ne theorie soc i o l og i q u e des c l asses soc i a les et q u i se
conte n te souvent d ' i nterroger l ' adeq u at i o n a l a rea l ite de la theorie qui lui est a ttribuee,
cet a rt i c l e se veut u n e reflexion c r i t i q u e q u i remet en cause l ' idee meme q u e M a rx a it
u n e theorie des c l asses soc i a l es a part entiere . P l u s prec i sement, dans les l i m i tes de
'
cet a rt i c l e, j e ten tera i de montrer q u e ce n ' est pas Marx, cel u i q u i i nventa une theorie
des c l asses soc i a l es, mais d 'abord l e mouvement m a rx i ste, se lon ses buts ideolog i co­
po l it i q u es et, par la s u ite, l ' i nte l l i gence co l l ecti ve d'apres-guerre, selon les beso i n s
soc i eta u x d e l 'epoq ue keynes i e n ne, c e u x q u i fi rent de l u i u n theoric i e n d e s c l asses
soc i a l es .

Usage de la notion de « classe » chez le « jeune Marx »

i l est i m poss i b l e de n i er l ' u sage repan d u de la notion de c l asse c h ez Marx.

M a i s c e l a n e contred i t en aucun cas l e fa it q u ' i l n'existe pas chez l u i de defi n it i o n
« syste m ati q u e » des c l asses 2 • O n p e u t rappeler q u e Marx ava it deja c l a i rement affi rme

en 1 85 2 que ce n 'est pas a lui q u e reve n a i t « le merite d'a voir decouvert n i l'existence
des classes dans la societe, ni leurs luttes entre el/es » 3 .
U n iversite G a l atasaray, Departement d e Soc iologie.
Le terme de « c lasse » , comme on le s a it, est courant dep u i s le d roit public roma i n qui d isti nguait les
citoyens en p l us ieurs c l asses censita i re s . De pl us, bien avant Marx, l 'economie pol itique c l assique,
l ' h i storiograph ie, l a science pol itique ainsi q u e l es soc i a l i stes utopiques se sont servi d u terme c l asse
en rappo rt avec l a propriete, le trava i l , les revenus, les d roits, les interets politiq ues, ete . Vo i r B A L I B A R
E . , « C lasses » , Dictionnaire critique d u Marxisme / ed . par G . LAB ICA, G . B E N S USSAN, P a r i s : Presses
U n ivers ita i res de France, 2' ed ition, 1 9 8 5 , p. 1 70 .
2 Ce manque est expri me a m a i ntes reprises par des a uteu rs de d i verses tendances. Par exemp le, voi r
A R O N R . , Les etapes de l a pensee sociologique, Paris : G a l l i mard, 1 9 67, p. 1 89 - 1 9 3 ; O L LMAN B . ,
« Marx's U s e o f 'Class' • , The American }ournal o f Sociology, 1 9 68, Vol . 7 3 , n ° 5 , p. 5 7 3 -580; W RI G H T

E . O . , Varieties o f Marxist Conceptıons o f C l ass Structu re, Politics & Society, 1 9 80, V o l 9 , n° 3 , p . 2 5 ;
C H A U V E L L . , « Le reto u r des cl asses soc i a l es » , Revue de /'OFCE, 200 1 , n " 7 9 , p. 3 1 6 .
3 F. Quesnay et ses successeurs q u i appa rtien nent a l 'ecole Phys iocratique ont elabore u n e theorie de la
32 D r . Cem Özata lay

De pl us, on s a i t de toute evidence que des l a deuxieme moitie d u xvı ı ı • s i ec l e, et

p l u s encore des le debut du x ı x e siecle, le te rme de c l asse ava it dej a ete m i s en usage
par bien des auteu rs a utres que Marx : les physioc rates d ' a bord, les h i storiens de l a
Resta uration4 apres. D e s l e x ı x • s i ecle, tres peu d ' a n a l yses soc i a l es parai ssa ient sans
renvoyer a l a notion de c l asse. Ces l i gnes concern a n t l a condition paysanne, red igees
en 1 85 6 par A l ex i s de Tocq uevi l l e, h i sto rien et defenseur de l a democratie l i bera l e
dont le po i nt d e v u e n ' ava it r i e n a vo i r avec ce l u i d e M a rx, mo ntrent l ' emploi courant
d u terme a l 'epoq u e : « On peut m 'opposer sans doute des individus ; je parle de
classes, el/es seules doivent occuper /'histoire » 5 •

D a n s u n e epoq u e o lı le terme d e c l asse eta it d e p i u s en p i us u n terme d e reference,

s i l 'on veut, u n terme a la mode, pou rquoi a l o rs, a defaut d ' u ne systemati sati o n
theori que, separer M a rx d e s e s contempora i ns e t l e q u a l i fier de theoricien d e s « c l asses
soc i a l es » ?

Comme tout theori c i e n aya nt u n progra m m e a m b itieux, Marx e l abora sa pensee

en entrant en reso n an ce et e n debat avec l'esprit d o m i n a n t de son epoque : H ege l ,
Feuerbach , Proud h o n , S m ith, G u izot e t Th ierry sont q ue l q ues- u n s des a uteu rs auxquels
Marx a consacre un gra n d effort pou r les critiquer.

Son p rem ier adversa i re eta it sans doute H egel a qui il empru nta, en p l u s d'autres
con cepts, son p rem ier u sage du terme de c l asse. Aya n t pou r but de critiq uer l 'absence
de so l ution ra i so n n ab l e chez Hege l 6 sur l a q uestion d e la populace - dont les membres
sont censes etre exc l u s d e la soc i ete c i v i l e - Marx se refere pou r l a p remiere fois a l a
notion d e proletariat, comme Raymond Aron l e sou l i g n e, b i e n avant d e con n altre les
p roleta i res reels7•

soc iete q u i comprend u ne stratification en fonction d e s criteres econom i q ues en l a defi n i ssant en termes
de 'classe' . Par a i l leu rs, les h i storiens l i beraux comme A . T h ierry et F. G u i zot ant raconte l ' h i stoi re de
la France comme celle d ' u n e ' l utte de cl asses ' . Voi r B E N ETO N P., Les Classes Sociales, Paris : Presses
U n iversita i res de Fra n ce, 1 99 1 .
4 TOCQ U EVI LLE A., L 'Ancien Regime et la Revolution, Tome i l , Paris : G a l l i mard, 1 9 52, p. 1 79 .
5 B ien avant que Marx ne remette en cause la q uestion de c l asse, cette notion eta it deja apparue en
1 82 1 sous la plume de Hege l . Au paragraphe 245 de sa derniere grande ceuvre i ntitu lee Principes de
la philosophie du droit « . • • malgre son exces de richesse (Übermasse des Reichtums), d isait Hege l , la
societe civile n 'est pas assez riche, c'est-a-dire n 'a pas, dans ce qu'elle possede en propre, assez de
ressources pour empecher /'exces de pauvrete et la production de la populace (Erzeugung des Pöbels)» .
L'existence de la pop u lace, dont l'origine etymologique vient du terme latin " plebs », resu lta it de l a
contrad iction principale de l a soc iete civile entre parti c u l a rite e t u n i versal ite ou entre interet prive et
ordre publ ic. La pop u l ace, selon Hege l , " designe le peuple en revolte contre la situation miserable a
laquelle il est condamne » m a i s " ce n 'est jamais la pauvrete en elle-meme qui fa it appartenir quelqu'un
a la populace. Celle-ci n 'est definie et determinee comme telle que par la mentalite qui s'attache a la
pauvrete ». Vo i r V I E I LLARD-BARON J .-L., Notes. i n : H E G E L F., Principes de la philosophie du droit,
Paris : F l ammarion, 1 999; L E F E BVRE J.-P., MACH EREY P., Hegel et la societe, Paris : Presses n iversita i res
de France, 1 9 8 7 .
6 ARON R., Le Marxisme de Marx, Paris : Ed itions de Fal lois, 2002, p. 9 3 - 9 3 .
7 Selon Aran, contra i rement a la traduction de Mol itor, Marx ne se sert pas ici du terme de cl asse : « qui
se dit en allemand Klasse, comme en français, mais il emploie le terme de Stand, qui est l'equivalent de
ce que nous appelons « ordre " ou « etat », car un standischer Staat, un etat d'ordres, n'est pas la meme
chose qu 'un Etat de classes et s 'il dit « la decomposition de la societe " en tant que Stand, ce n 'est pas
la meme chose que de dire en tant que « classe », car il retrou11e l'idee de la difference des Etats de
l'Ancien Regime, a la suite de cette analyse polemique et eloquente a propos du proletariat considere
comme la decomposition de toutes les classes » . ibid., p. 9 3 . Cet avertissement est i m portant car dans l e
sens q u e Hegel d o n n e a c e s termes, une c l asse ( Klasse) sign ifie u n groupe d ' i nd ividus dont l e s l iens s e
sont desagreges p a r rapport a u reste de l a societe, tandis q u ' u n etat (Stand) " represente /'integration de
Another random document with
no related content on Scribd:
 Dr. House was peculiarly fitted for this work, for he had been
providentially prepared to draw upon a wide range of scientific
instruction. His years at Rensselaer Institute had developed his taste
for natural philosophy and had given him a lifelong interest in the
progress of science. His study of medicine had qualified him in
practical chemistry, while his few years of teaching gave him needed
experience in laboratory demonstrations. While trying some
experiments with gas in Siam he recalls “occasions of the same kind
at Rensselaer school and in the Virginia school.” Busy as he was, he
managed to keep abreast of scientific progress through the journals
of science, and was forward to adopt new ideas as he found them. In
March, 1847, he writes:
“In evening read account of inhaling ether as a means
of enabling one to perform surgical operations without
pain to the patient. A wonderful discovery truly—
inestimable in its benefit to the suffering of our race—and
the author of it was an American.”
At the first opportunity he applied the new idea to a patient in
surgery:
“Old woman of eighty-four; piece of bamboo eight
inches had entered her flesh, remaining still unextracted.
O, how I wished I had an apparatus for inhaling ether—I
prepared an extempore one.”
In 1851 he reads of “a new way devised in Paris by suspending a
pendulum from high dome to trace and render visible the motion of
the earth on its axis”; and after a private experiment, straightway he
makes the demonstration for his science-loving Siamese friends.
Like many missionaries, Dr. House was a student of nature,
contributing to other scholars his observations. He was a member of
the “American Oriental Society.” He was a correspondent of the
naturalist, Mr. John C. Bowring, at Hong Kong, son of the diplomat,
for whom he undertook to collect and forward specimens of Siamese
insects and shells; and in this pursuit he became the discoverer of
two varieties of shells previously unknown to naturalists, to which his
name has been given, “Cyclostoria Housei” and “Spiraculum
Housei.” In his volume on Siam, Mr. George B. Bacon, speaking of
the flora and fauna of Siam, remarks:
“The work of scientific observation and classification has
been, as yet, only imperfectly accomplished. Much has
been done by the missionaries, especially by Dr. House,
of the American Presbyterian Mission, who is a competent
scientific observer.”
In his modesty he was surprised to find that his activities in this
line were known in Europe. Dining at the Prussian Embassy at
Bangkok, in 1862, he was introduced to the son of Chevalier
Bunsen, who remarked that “he had heard of Dr. House in Europe;
he has given his name to a new species of shell; he was the first to
make Siamese shells known to the world.” When Dr. Lane left Siam,
in 1855, Dr. House took over from him and continued the
meteorological observations because “it may be valuable by-and-by
for the Siamese.” On one occasion he had a bit of amusing chagrin
in trying to determine the elevation of a mountain. He had
constructed a new thermometer for himself and proposed to estimate
the altitude by ascertaining the boiling point. After carefully
explaining the theory to his native companions, placing the kettle on
the fire, he eagerly watched for the first sign of boiling. To his
astonishment the thermometer indicated that the chosen position,
instead of being several hundred feet above the sea, must be many
feet down below the earth’s surface—and then he discovered that
there was a fault in his thermometer.

EARLY TOURS
For his eagerness to lengthen the reach of his arm and to extend
the range of his voice, Dr. House found some satisfaction in
occasional tours into the surrounding country. These were at once a
relief from the exacting daily routine of the dispensary, a physical
recreation, and an exploration of the regions seldom visited by
Europeans. The first trip of any distance was made in company with
Rev. Jesse Caswell during February, 1848, when the two took a ten
day trip through the canals eastward to Petrui on the Bang Pakong
River. In the next November, with Rev. Asa Hemmenway, he toured
for a week to the west up the Meklong, with Rapri as the turning
point.
These early journeys were veritable explorations. The boatmen
seldom knew the country more than two days’ distance from the
capital. The doctor, in real explorer fashion, picked up in advance
what little information he could, sketched rude maps and then on the
journey directed or verified the course of the boat with a pocket
compass. His technical knowledge served to great advantage. For
future use, he records the directions by compass reading, the rate of
speed and the distances as shown by the log, and notes natural
objects which serve as landmarks. His skill at map making having
been disclosed, some of the state officials requested him to draw, for
their use, maps of the regions explored; and in discussing these with
them he found that the officials were almost totally ignorant of the
topography of the king’s domain away from the main water courses.
As these tours were all conducted on the same general plan, the
description of one will suffice for all. A native long-boat was used,
having a low cylindrical canopy of matting at the center to afford
some protection from the sun. A crew of six or eight men would man
the oars, or push with poles in shallow canals or in the rapids. The
travelling ordinarily would begin before daybreak; during the heat of
the day the party would stop for meals and for rest; then late in the
afternoon the voyage would be resumed, continuing till dark. If out
over Sunday the travellers were scrupulous to observe the day;
seeking, if possible, a desirable location for the day of rest, but
sometimes tying up in disagreeable places rather than push on in the
early hours of the Sabbath.
The watts, or temple grounds, ubiquitous in the country, serve as
caravansaries for travellers; their roofs and trees offering free shelter
for wayfarers. As these watts were also the seats of learning, the
missionaries always found an opportunity to present their printed
page and to engage in conversation on religion. Books were offered
to all met with along the way; to the fishermen seeking their game in
the early morning hours, to the women working in the rice fields, to
the labourers at the sugar presses, to the farmers in their garden
patches, to the villagers in the hamlets through which they so
frequently passed, and to the priests and novitiates at the watts.
Some were too busy to bother with the proffered gift; some would
accept with passive interest; some would accept with marked
interest and open a fire of questions. Still others, after discovering
the nature of the gift received by their friends would pursue the
voyagers, and swim out to the boat in eagerness for a book. Time
did not suffice to enter into conversation, for the purpose was to
scatter the seed as far as possible, so the boat would keep under
way while packages were cast out on the land or into passing boats.
At the noon stop, if natives did not gather around as usual, the
doctor would start off to the nearest hamlet with a bag of books,
sheltering himself under a large umbrella. Then would ensue the
familiar yet ever different conversation about the Gospel.

TO PETCHABURI
After he became familiar with the methods, the doctor was ready
to make long tours, once freed from the restricting cares of the
dispensary. The married men did not find it convenient to leave their
wives and young children for a long period so that this work was
largely taken up by the doctor, who gained a keen relish for it. In
December, 1848, accompanied by Mr. and Mrs. Mattoon, Dr. House
set out with two boats for Petchaburi, the capital of the province by
that name on the western peninsula. The trip had several points of
interest.
In the first place the Lieutenant-Governor of the province had
come to Dr. House for medical treatment a few months after his
arrival; and being pleased with his treatment, invited the doctor to
come to Petchaburi. Upon his recommendation the Governor of the
province also, while in Bangkok, came to the mission house, curious
to see the skeleton which the doctor had. The Governor manifested
such an interest and friendliness that Dr. House resolved to visit the
provincial capital and discover the possibilities of mission work.
Arriving at Petchaburi, they called upon the two officials and offered
to them gifts of foreign articles. When they were about to leave for
home, the officials in return sent very generous presents of fruit and
sugar to their boats. In later years the under-governor, having been
promoted, made earnest solicitation for the missionaries to teach
English in his capital, and as an inducement offered freedom to
teach religion.
Another item of interest was of a different sort. Having learned that
the original home of the Siamese twins was in the village of Meklong,
near the head of the Gulf of Siam, the Americans sought out the
family. They found only one brother living there, and learned that a
sister was living in Bangkok, while the mother had died a year
previously. The brother expressed a longing to see his brothers
again or to hear from them; and at the doctor’s own suggestion he
wrote a letter to the absent twins, dictated by the brother. It told of
the pious wish of the dying mother for them “to do merit for her
spirit.” Some years later, when Rev. Daniel McGilvary visited the
twins in their home in South Carolina, they spoke of receiving this
letter.

TO PRABAT
In the winter of 1849 Dr. House and Mr. Hemmenway made a trip
to Prabat, about one hundred miles to the northeast of the capital.
This place is the site of a watt erected over an imprint in the rock,
reputed to have been made by the footstep of Buddha. At that
particular season of the year multitudes come from all parts of the
kingdom to do homage to this “shadow” of Buddha. The doctor gives
quite a detailed description of his experiences:
“A rocky mount, covered with a pagoda, rose before us
to the height of three hundred to four hundred feet. On a
lower elevation in front of this peak is the famous foot
print; over which stands a very beautiful tho excessively
ornamented structure, with elegant pillars on a side
supporting a pagoda-like gilded roof, towering up seven
stories, gracefully diminishing till they terminated in a
handsome golden spire. On a rocky summit on the left
stood a small pagoda, and on the right a higher eminence
 was crowned with a similar sightly structure. Before it was
a long flight of stone steps leading up to the platform on
which it stood. We ascended these steps, crossed a little
court, entered another a little higher—and without
ceremony entered the half-open door of the sanctuary
before we were forbidden. Had we delayed a moment
perhaps we should have lost the opportunity and had the
gates closed against us. But we were in and made as
good use of our eyes as we could during the few moments
we were allowed to continue. More than one voice was
raised in the silence that had prevailed within, saying to us
we must go out, go out, or else kneel down and worship.
One man with an air of authority came up and took us by
the shoulder, ordering us roughly to take off our hats and
shoes. So we went out.
“But we had seen the grave-like opening at the bottom
of which the sacred footstep is said to be, though covered
as it was with broad pieces of gold leaf and cloth of gold,
and women kneeling low before it in an attitude of
profound homage. The pavement of the room is of solid
silver, the square blocks smoothly polished by the votaries
as they pass in and out on knees. The footstep is said to
receive annually a great amount of gold, while offerings of
rings and other articles of value are thrown into the
opening not infrequently.”
Leaving the sanctuary the visitors climbed on up to the top of the
hill to survey the country. Returning, Dr. House became separated
from his companion; and as he approached the scene of the fabled
footprint, he stopped to look at the elegant pagoda. Soon a crowd
gathered around him, and in answer to a priest he explained why
they had not worshiped before the footprint. Some were wondering
at his garments; others were wondering at the unheard-of boldness
in resolutely keeping on a hat while on holy ground. While he was
talking, a rude push from someone behind and then yells from a
hundred throats gave a threatening aspect to the situation.
Fortunately, at that critical moment, a Bangkok priest, an old
acquaintance, recognised him and was not afraid to come to the
rescue. He then withdrew in safety, and finding Mr. Hemmenway, the
two returned to their elephants and took up the journey to the boats.
In the narrative of this trip Dr. House records having come upon a
boy of about fourteen years, born without arms or legs, but perfect in
other respects. The arm-bone was projected about four inches,
covered with skin, calloused at the end from use. The boy could not
raise or feed himself, but could make slight change of position by
rotating alternately on each thigh.
A number of tours were taken in the dry seasons of ’49 and ’50.
One through inland waterways to the Bang Pakong River and thence
northward above Nakonnayok, meeting many Lao people living on
the river-bottom farm lands. Another to a point some two hundred
miles up the Meinam, and a year later yet another trip was made as
far as Paknampo, some three hundred miles up the same stream,
and thence two days’ journey up the right fork of the Meinam.
 VI
CHOLERA COMES BUT THE DOCTOR
CARRIES ON
The first recruits for the Presbyterian work came in 1849, when Rev.
Stephen Bush and his wife arrived. Mr. Bush had been a college
mate of Dr. House and Mr. Mattoon, and he came from Sandy Hill
(now Hudson Falls), N. Y., the home town of the Mattoons. This little
company of Christian men and women now decided to organise a
church as a bond of fellowship and for the orderly administration of
the sacraments. When it is considered that they had not yet won a
single convert from either the natives or the Chinese, it is a
remarkable testimony to their faith that they should have taken this
step in anticipation of the future harvest. Dr. House records this
action in his journal under date of Aug. 31, 1849:
“After tea we had a meeting of the members of the
mission, and with all due solemnity organised a
Presbyterian church in Bangkok, by the election of Rev.
Stephen Mattoon as our pastor, and S. R. H. [Doctor
House] as ruling elder. Brother Mattoon as senior member
of the mission presided, reading at the opening of the
meeting the first chapter of Revelation, that introduces the
address to the seven churches of Asia by their Glorious
Head.
“In the name of the Great Head of the Church we, a little
band of five, united together in a separate church
organization, the beginning of great things we hope—the
 germ of the tree that shall overshadow the land. The lay
members of this infant church were S. R. House, Mrs.
Stephen Mattoon, and Mrs. Stephen Bush.” [Mr. Mattoon
and Mr. Bush being clergymen were not eligible to
membership in a local church.]
At the first communion of the new church, held on Sept. 30, a
Chinese Christian was received:
“In the evening at a meeting of the Church Session
Quasien Kieng, the native member of the A. B. C. F. M.
mission church (received by Messrs. Johnson and Peet on
January 7, 1844) was received into our membership on
certificate of recommendation from the pastor, Rev. A.
Hemmenway. An interesting occasion to us. A worthy
brother, this Chinese disciple; may his wife and many
others come in with and through him.”
This Chinese Christian, whose name is spelled variously in the
doctor’s journal and elsewhere, was Kee-Eng Sinsay Quasien, who
served as the first Chinese teacher in the boys’ school and who
became the grandfather of Boon Itt, concerning whom more notice
will appear later. Up to this time, so far as records show, there had
been no genuine converts from among the Siamese in any of the
missions. There had, however, been several from among the
Chinese. Indeed when the king was urged to take action against the
first missionaries he replied: “Let them alone; no one will give heed
to them except the Chinese.” The first convert from among the
Chinese sojourners in Siam was Boon Tai, who had come under the
personal influence of Dr. Gutzlaff previous to 1831. A few others
were converted under the teaching of transient missionaries, and
then came Mr. Dean, who established the first church of Chinese.

THE CHOLERA EPIDEMIC OF 1849

One day, in 1849, the startling news reached the mission
compound that cholera had appeared in Bangkok. The plague
spread very rapidly; almost simultaneously it appeared everywhere
in the city. The very first notice of the presence of the pestilence that
came to the doctor was the news that the Siamese printer connected
with the Baptist mission had been stricken without any premonitory
symptoms and died within a few hours.
“As may be imagined consternation seized upon all
classes. The native doctors fled from their patients.
Everywhere propitiatory offerings were made to the spirits,
the people generally believing the pestilence to be caused
by the invasion of an army of cruel malicious demons who
had come invisibly to seize mankind and make them their
slaves. And in accordance with this theory the
preventative most relied on was a strand of cotton yarns,
blessed by the Buddhist priests, which, tied about the
necks or wrists, it was thought the invisible army could not
pass. A cordon of such yarn hung looped from battlement
to battlement entirely around the royal palace, a mile in
circumference....
“Awakened at day break by a Chinaman in a floating
house across the river firing off crackers to propitiate his
god. Met a Chinaman well-dressed, carrying a square
frame on which little banners, red and white, some rice
and fruit, little new-made clay images of men and animals,
with little rags around them, red peppers, betel leaf and
nuts ready for chewing, the end of an old torch—all laid
down at a place where a dozen other such offerings to the
spirits were placed.”
With such preventives as the sole protection against the cholera it
is no wonder that the plague spread like wildfire. It was no respecter
of persons—a dowager in the palace, a prince of Cambodia, a
wealthy Hindu merchant were victims like the most wretched natives.
The mortality was so inclusive that in many a house there were more
dead than living; and in some instances the remnant of a family
would abandon the house with its horde of corpses. Many of the
mission servants and members of their families were attacked, and
some of these sent in great haste for Dr. House. From early morning,
all through the day, far into the night he visited the sick.
 Terrifying as the plague itself was, the fear of death was almost
eclipsed by the revolting disposal of the dead:
“You know it is the Siamese custom to burn their dead,
but so fearfully did deaths multiply that a shorter mode of
disposal was resorted to, and multitudes of corpses were
thrown without ceremony, as you would throw the carcass
of a dog into the river. These dead bodies could be seen
any day floating back and forth with the tide before our
doors, in all stages of putrefaction—on some of them
crows perched, picking away at their horrid feast.
“Go where you would through the streets, we would
meet men bearing away the dead, hastily tied up in a
coarse mat. The Siamese make loud lamentation at the
moment of the death of friends, and as one would pass
along it was no uncommon thing to hear the voice of
wailing from this house and that. Once on my way to see a
patient, the voice of one crying in great distress induced
me to enter the little bamboo dwelling, whence the cry
proceeded; and there on the mat-covered platform of a
gambler’s shop (for such it was) sat a middle-aged
Chinaman with his head against the wall, sobbing at a
piteous rate. He took no notice of my entrance; but, telling
his only comrade that I was a doctor, I stepped up to him
to feel his pulse, but he was pulseless and his limbs cold
as stone—the hand of death was upon him. And I went on
my way leaving him all heedless of my coming, crying
bitterly as before.
“The most revolting spectacles were at the watts where
Siamese custom requires the dead to be brought for
burning or interment till burning is possible.... I have seen
in one of these gehennas hundreds of loathsome corpses
in every stage of putrefaction lying around unburied,
unburned just where the hirelings that brought them or
their friends, too poor to pay the expense of their burning,
might throw them down—the hot sun and the rain doing its
work awfully.... My own eyes have seen of such human
 carcasses, sixty thrown together in one huge pile with
sufficiency of wood and over thirty in a smaller one near,
all roasting, frying and burning to ashes with a thick black
smoke going up from the dreadful pyre; with skull bones,
legs half consumed, arms stiff in death projecting on this
side and that as the pile settled down, till the men in
charge with long poles would thrust and twist them back
into the blazing heap. All day long, from an area of nearly
an acre covered with the ashes of other freshly burned
victims of the pestilence, would be continually going up
the flames of scores of individual funeral piles; and this not
on the grounds of one temple only, but from a dozen here
and there about the city. And then when evening came,
with the night air would be wafted to us such an
unmistakable odor of burning flesh and singeing hair and
bones.”
In the midst of his heroic labours, Dr. House awoke one morning
with what he felt to be the symptoms of the cholera, and for a time
he had dire thoughts of a certain and speedy death; but instant
resort to his effective prescription and a quiet rest in bed for two days
averted the threatened disease. Then he promptly resumed
attendance upon patients. When it is considered that his professional
services were sought in only a few instances, chiefly among the
friends of the mission servants, and that his own aggressive zeal
increased the number of patients treated by him, the heroism of his
conduct stands out in bold relief. Even though there was no place of
refuge for the missionaries, had it been possible for them to flee, yet
their greatest security was to remain in such isolation as possible
within their premises. But Dr. House’s eagerness to save the lives of
men that they might have a further chance to hear the Gospel
impelled him to risk his own life to minister to every victim who would
receive his services.
Concerning the prescription used during this epidemic, Dr. House
published a report of his experiments, while in America in 1865,
when there was prospect of an outbreak of Asiatic cholera in the
United States. At first he began with the common prescription of the
medical books of that date; then he turned to the use of calomel in
very large doses, with better results; later he says that he hit upon
the use of a mixture of spirits of camphor and water taken every few
minutes and found this to be a specific for the disease, losing no
patients under this treatment provided the attack was taken in time.
In general, however, he was handicapped by two difficulties. The
disease made its attack so suddenly and developed so rapidly that
unless remedies were applied at the earliest possible moment the
end was fatal; but to many of the cases to which he came, the
summons of the physician had been delayed until there was no hope
of saving life. The other difficulty was equally fatal; utter
heedlessness to the directions. No amount of caution seemed
sufficient to secure the imperative attention to the prescription. One
patient, with a mild attack, he found to be dying when he called later;
and upon investigation found that she had taken the medicine once
when she should have taken it twenty times, but in the meantime
had resorted to the powders of a native doctor. But in spite of these
obstacles, Dr. House reported that of eight or ten really severe cases
in the households of the missionaries, none died, and that he had
records of seventy or more cures of persons elsewhere dangerously
attacked.
The mortality of this plague of ’49 was frightful. During the climax
of the epidemic deaths were occurring at the rate of fifteen hundred
a day in Bangkok. The river was thick with floating bodies, and
vessels coming in reported that they had counted hundreds of
corpses floated by the tide seven days out to sea. When the plague
had at last abated the official estimate of the number of deaths in
Bangkok and vicinity during the seven months was not fewer than
forty thousand.

A CURIOUS MARK OF ROYAL GRATITUDE

The episode of the plague had rather a curious conclusion. When
the pestilence had spent its force, King Phra Chao Pravat Thong
decided that he would perform an “act of merit” in honour of Buddha
for the cessation of the epidemic. Since the religion of Buddha
requires great veneration for the life of animals one of the surest
means to merit is to grant freedom to animals that are in captivity.
Accordingly a levy was made upon every citizen to bring to the
palace ground a stated number of animals or birds during a fixed
period, and upon a given day these were all to be liberated at the
king’s command. To the surprise of the foreigners residing in
Bangkok, they in common with the citizens received a demand for a
gift of pigs and fowls and ducks in varying numbers and
assortments.
The members of the Presbyterian Mission, assuming that this
liberating of the animals was a religious rite, declined to make the
requested present upon the ground that they could not “consent in
any way to have anything to do with the system of idolatry in the
land”; but, to avoid the appearance of offense, added that if the gift
were a mere matter of custom, they would offer the required present
as a compliment to the king. On the following day they received word
from the Pra Nai Wai, who had charge of the levy, that the desired
present had nothing to do with the religion of the country but was
merely intended as a token of congratulation to the king on the
occasion of the abatement of the pestilence. In view of this
explanation, Dr. House and Mr. Mattoon reconsidered their decision;
and accordingly the required donation was sent, accompanied by a
letter of congratulation with an expression of thanks to God and of a
Christian prayer for His Majesty’s welfare.
For three days the river was alive with craft bringing the gifts to the
landing at the king’s palace, where the donor was credited. Then the
gifts were taken to the depot where the aggregation was being fed
by proper officers till the day of liberation arrived. It was estimated
that more than two hundred pails of rice were necessary each day
for feed. Then on the great day a river procession took place, a gala
affair such as the Siamese frequently held on festal occasions:
“The river at one time this morning, as far as eye could
see around the bend and to the palace, had a procession
of boats with banners, white and red, with music and
beating of cymbals, with cages of all colours and sizes
and shapes—some one, two or four stories high, some
 like beautiful pagodas, some shaped like vases; some
with flowers, some with banners representing by picture
the animals or birds contained in the cages.”
All proceeded to the river landing at the palace, where the captives
were set free. It was estimated officially that nearly one hundred
thousand fowls and ducks, some five hundred pigs and numerous
boat-loads of live fish were included in the donations and were set
free.
The incident, however, did not end here. A like request had gone
to the French priests and the members of their parishes. At first the
Bishop gave permission for the making of the present to the king; but
later when it was rumoured that the king would liberate the captives
to “gain merit,” the bishop not only declined himself to make the gift
but withdrew his permission previously granted to his people. This
reversal caused great indignation among the officials responsible for
gathering the presents. After a conference in which the bishop was
informed, as the other foreigners had been, that the gift was not
regarded as a participation in a religious rite but only as a customary
token of congratulation, the bishop returned to his original attitude,
restored permission to his people and offered a gift in his own behalf.
But thereupon a new turn in the affair developed; the eight French
priests conferred together and concluded that the explanation was
only a subterfuge, the real object of the gift being an act of worship;
and they decided not to participate for themselves, notwithstanding
the bishop’s permission. This course had the disadvantage of
placing them in the position of disrespect to the government, since
their superior had approved of the participation. Accordingly the eight
priests were admonished by the government that if they refused to
acquiesce in the royal request they must leave the country.
Remaining inexorable, the order was given for their banishment, but
the bishop was permitted to remain because he had complied with
the request. This decree remained in force until revoked by King
Mongkut in 1851.
Some months later the foreign residents of Bangkok were
surprised to read in an English paper of Singapore a statement that
the deported priests, on their passage through Singapore, had given;
—a version of the affair in which they appeared as heroes who had
chosen expulsion rather than participation in pagan rites while the
Protestant missionaries had purchased exemption by acquiescence.
Unfortunately this interpretation of the incident to the glory of the
eight priests placed their own bishop in an unfavourable light.

ABANDONING THE MEDICAL PROFESSION

The distress of mind which Dr. House felt so keenly over the
perplexities of his profession, coupled with eagerness for work that
would give more direct propagation of the Gospel, caused him to
determine that as soon as another medical man should come out to
Siam he would abandon medical work. When at length Rev. D. B.
Bradley, M.D., returned after a sojourn of three years in America and
brought with him yet another doctor, Rev. L. B. Lane, M.D., Dr.
House supposed that his longed-for time of release had arrived. In
that expectation he wrote:
“After all, now that my looked-for medical helper has
come, I do not find myself so inclined to give up the
practise of medicine and surgery as I expected to. Indeed,
I believe I verily love my profession more, now the time
has come which I so long ago fixed as the time when I
should most certainly renounce it. It is not such a burden
to me as it once was.... And yet I must have time granted
me for study. My heart is quite set on fitting myself to
preach the gospel from house to house as a colporteur.
Have I not the right to take time for the study of the
language in which I am so sadly deficient!”
This reaction from his former depression is natural under the
circumstances. Remembering that Dr. House had had no
independent practise before going to Siam, not even having
performed a surgical operation alone, it is no wonder that the large
and varied number of cases which presented themselves to his
untested skill should challenge his small degree of self-confidence.
But the instant other physicians are at hand, that mental burden
seems to find a measure of support in their presence.
In the entry of the journal just quoted, however, there appears in
the open what hitherto he had not even written in privacy—another
and controlling reason for giving up his profession, viz.: the desire to
give his whole time to direct dissemination of the Gospel. First he
would devote himself to gaining proficiency in the language, for the
chief purpose of evangelising. All through his journal in these early
years it appears that his heart was more occupied with the healing of
souls than of bodies. To him the hospital was a means of gaining
intimate contact with people that he might tell them about Jesus.
Great was his chagrin, therefore, when he found that the arrival of
two physicians was to give no immediate release. Dr. Bradley had
returned with the intention of devoting himself to unattached practise,
the A. B. C. F. M. having withdrawn its mission. Dr. Lane, who went
out under the American Missionary Association, which for a time
became the successor of the A. B. C. F. M., would not consent to
take charge of the dispensary until he could command the language.
There was nothing for Dr. House to do but to meet the exigency of
the situation, and this he did by consenting to hold fixed hours at the
floating dispensary but leaving to Dr. Bradley all outside calls. This
arrangement allowed Dr. House half his time for the study of the
language.
During this period of his connection with the hospital, in 1851, the
smallpox broke out in Bangkok. Dr. House sent to Singapore for
vaccine virus and at once began vaccinating any child whose
parents he could induce to submit. For weeks he roamed about the
city in his free hours soliciting patients for vaccination, explaining,
entreating, warning, and almost hiring parents to permit him to
inoculate their children. As one reads through the daily entries of the
journal at this time, he receives an odd impression of this foreign
doctor going about the city begging permission to administer an
ounce of prevention. Back of this he had two very earnest desires.
The first and immediate purpose, of course, was to save life and to
prevent the dire results of the disease, evidences of which he saw
everywhere. But the deeper motive was, by the demonstrated
advantage of vaccination, to induce confidence in Western sciences
in general and in the good motives of the missionaries in particular,
so that the people would be ready to give more serious attention to
the gospel message.
After eighteen months of this arrangement, Dr. Lane took charge
of the dispensary and Dr. House formally abandoned his profession.
During the four and a half years he had a record of seven thousand
three hundred and two patients. With characteristic unselfishness,
however, he consented for a time to substitute when the other
physicians could not respond to calls; but soon he found that old
patients were taking advantage of this consent by expressing a
preference for him, so that the cases were gradually increasing.
Finally he took a firm stand and declined to do any professional
work, except to assist in surgery.
After Dr. House had altogether retired from his profession there
appears in his journal a soliloquy which indicates that another motive
had been subconsciously urging him to this course which, only after
he had some months’ retrospect, had been permitted to come to
expression:
“April 17, 1853. Is it not my duty to write a full
expression of my feeling of my lost confidence in the
healing art to the executive committee. I fear my parents
would be tried when the faculty cast me off as I do their
traditionary notions. Peace with them is better than war,
perhaps. And yet perhaps I am doing very wrong by
standing in the way of some other medical missionary who
would be sent out if I was not believed to be a regular
practitioner.
“But the last consideration does but little trouble my
conscience, believing as I do from the bottom of my heart,
that the more medicine given the worse the patient is off;
and the less, the better.”
When once this idea gained the strength of expression he freely
declared his opinion to his fellow missionaries. Then we find the
curious anomaly of a graduate in medicine arguing against the use
of drugs and his patients contending for them. However this was only
a passing phase of “unbelief” in an extreme degree, and his seeming
trend towards faith cure had its own reaction when, a few years later,
we find him having recourse to physicians and drugs when unaided
nature did not bring relief for a wife’s constantly aching head.
The change from the medical to the evangelistic and educational
form of mission work had an effect upon Dr. House of which perhaps
he was not quite conscious, but which is quite evident to one who
reviews his life in the foreshortened perspective afforded by the
journal. As manifest in the quotations already given, the medical
profession proved to be depressing to him because the sense of
responsibility in decisions coincided too closely with his natural
diffidence; and there was a slow but constant ebbing of self-
confidence. Continuance in the medical work was liable to have
lessened his general effectiveness for missions for this reason. But
the more direct Gospel work of colportage, touring and teaching
seemed to harmonise better with his mind so that he was buoyed up
with hope and inspired with a courage that knew no obstacles. He
had a greater faith in God than in himself, and the evangelistic work
gave the fullest range to that faith, impelling him to attempt whatever
he believed to be his duty without fear of failure.

AT THE TRACT HOUSE

The larger object which Dr. House had in view in abandoning his
profession was to devote himself more directly to the propagation of
the Gospel. His observation of the physical ailments of the people
disclosed that a large portion of the cases was attributable to
sensualism, brutality or ignorance. This brought him to the conviction
that however merciful and needful was the work of healing, the
Gospel was of primary importance to remove the infection of sin
which was largely responsible for the bodily sufferings. When others
arrived who with greater relish took over the medical work, he was
eager to give himself to the Gospel.
But he found himself sorely handicapped for this work. The
urgency for opening up the dispensary had allowed him no time for
careful study of the language. After two years of constant practical
use of Siamese he was afraid to undertake public address, for fear
his blunders would bring ridicule upon his purpose. When he
terminated his medical work entirely at the end of four and-a-half
years he was inclined to reproach himself for his defective
pronunciation and faulty diction, a shortcoming which he never
wholly remedied because the tongue had acquired its tricks through
lack of early discipline. During these years the Gospel fervour in his
heart consumed him with a fury because he could not give vent to
his passion for evangelising. In the arguments with himself
concerning the relinquishment of medical practise, he always came
back to the imperative need for time to gain facility in the language.
So, as soon as Dr. Lane took over the work of the dispensary, Dr.
House gave himself to a diligent course of study under the tutorship
of Kru Gnu.
The three missions maintained jointly a Tract House in the bazaar.
Upon arrival of Drs. Bradley and Lane, Dr. House was sufficiently
relieved from the stress of medical work so that he promptly took his
turn at the tract house.
“Today I commenced going over to the tract house in
the bazaar to distribute books. It will be long before I shall
feel at ease in this necessarily hurried, confused mode of
trying to do good, but I trust to be enabled to go through
with it. The crowd not particularly unruly, but Satan put it
into the heart of one of them to attempt to impose upon
the newcomer again and again; now as a Siamese, now
as a Chinese, now with and now without a hat,—to see
how many books he could get from me. This is
disheartening.”
An example of another kind of trial in this street work, Dr. House
relates concerning Dr. Bradley:
“A Siamese nobleman told Dr. B. that he had watched
him these many years, had seen him imposed upon every
way by the Siamese, yet he did not get angry; ‘there must
be something in your religion different from ours.’”