BODOWA BŁON BIOLOGICZNYCH

dr hab. Jadwiga Pietkiewicz

Katedra i Zakład Biochemii Lekarskiej

*Materiały szkoleniowe przeznaczone dla studentów Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu,

bez prawa rozpowszechniania w internecie
 BODOWA BŁON BIOLOGICZNYCH

● Składniki i struktura błon biologicznych

● Właściwości fizyko-chemiczne błon komórkowych

BODOWA BŁON BIOLOGICZNYCH

Praca własna

• Harper VII ed., rozdz. 40, str. 603-629

• Bańkowski E. III ed., rozdz. 33, str. 461-489

BŁONY BIOLOGICZNE

- SKŁADNIKI

- STRUKTURA

- WŁAŚCIWOŚCI
Błony biologiczne
– granice komórek, organelli komórkowych

● błona plazmatyczna
bariera między wnętrzem komórki
i środowiskiem zewnątrzkomórkowym

● błony wewnątrzkomórkowe oddzielają kompartmenty

Schemat typowej komórki zwierzęcej,

SKŁADNIKI i LOKALIZACJA
ORGANELLI
1) jąderko
2) jądro komórkowe
3) rybosom
4) pęcherzyk
5) szorstkie retikulum
endoplazmatyczne
6) aparat Golgiego
7) mikrotubule
8) gładkie retikulum
endoplazmatyczne
9) mitochondrium
10) wakuola
11) cytozol
12) lizosom
13) centriola
 Rzeczywistymi strukturami błon biologicznych
są dwuwarstwy lipidowe

kształt lipidu upakowanie

cząsteczek

micela
lipid
lipidowa
prosty

dwuwarstwa
fosfolipid lipidowa
 Lipidy błonowe mają charakter amfipatyczny (hydrofilowo-hydrofobowy)

nienasycone nasycone łańcuchy kw. tł.

łańcuchy kw. tł.
z wiązaniami C=C typu cis-

• dwuwarsty zawierające nienasycone kw. tł. są cieńsze

niż dwuwarstwy utworzone wyłącznie z lipidów nasyconych

LIPIDY BŁON JEDNOSTKI HYDROFOBOWE JEDNOSTKI

HYDROFILOWE
Fosfoglicerydy łańcuchy kwasów tłuszczowych ufosforylowany alkohol

Sfingomieliny łańcuch kw. tłuszczowego i węglowodorowy fosfocholina

łańcuch sfingozyny

Glikolipidy łańcuch kw. tłuszczowego i węglowodorowy jedna lub więcej reszt

łańcuch sfingozyny cukrowych

Cholesterol cała cząsteczka z wyjątkiem grupy -OH grupa –OH przy C3

pierścienia
Kwasy tłuszczowe stanowią główny składnik lipidów błon komórkowych
A. Nasycone kwasy tłuszczowe

• lipidy strukturalne zawierają głównie

kwasy tłuszczowe conajmniej C16

• kwas arachidonowy (należący do

kwasów ω-6) 20:4 (5,8,11,14)
jest składnikiem fosfolipidów
błonowych i prekursorem wielu
czynników biologicznie aktywnych,
m.in. o działaniu prozapalnym
B. Nienasycone kwasy tłuszczowe
• kwas linolowy (ω-6 ) 18:2 (9,12)
oraz kwas α-linolenowy ( ω-3)
18:3(9,12,15) są niezbędne
(egzogenne) - muszą być dostarczane
w diecie

kwas stearynowy kwas linolenowy (ω-3)

 Nie wszystkie lipidy ustrojowe występują w błonach biologicznych

KWASY TŁUSZCZOWE Formy lipidów ustrojowych:

1. wolne kwasy tłuszczowe
2. triacyloglicerydy
3. fosfolipidy
TRIACYLOGLICERYDY 4. glikolipidy
5. steroidy

Brak rozpuszczalności w środowisku polarnym powoduje, że lipidy

ustrojowe nie występują w formie wolnej
– są kompartmentalizowane
FOSFOLIPIDY
• jako lipidy błon komórkowych

• jako krople triglicerydów w adipocytach tkanki

tłuszczowej

STEROIDY Trzy główne typy lipidów występujące w błonach biologicznych:

● fosfolipidy

- glicerolofosfolipidy
(fosfoglicerydy)

GLIKOLIPIDY - sfingolipidy

● glikolipidy
● cholesterol

węglowodan
 Pospolite klasy glicerolofosfolipidów
formowane są z kwasu fosfatydowego

Podstawnik X-OH wzór -X nazwa fosfolipidu

woda kwas fosfatydowy
etanoloamina fosfatydyloetanoloamina
cholina fosfatydylocholina (lecytyna)
seryna fosfatydyloseryna

mio-inozytol fosfatydyloinozytol

glicerol fosfatydyloglicerol

fosfatydyloglicerol difosfatydyloglicerol
(kardiolipina)
 Główne typy fosfolipidów w błonach plazmatycznych ssaków

fosfatydyloetanoloamina fopsfatydyloseryna fosfatydylocholina sfingomielina

(lecytyna)

*grupy hydrofilowe głów fosfolipidów błonowych różnią się

rozmiarem, kształtem i ładunkiem
 Struktury fosfolipidów na bazie SFINGOZYNY: SFINGOLIPIDY
sfingomielina, glikolipidy

Sfingozyna - aminoalkohol C18 zawierający

długi nienasycony łańcuch węglowodorowy

- po przyłączeniu wiązaniem amidowym

kwasu tłuszczowego tworzy ceramid

Sfingomielina

- fosfolipid zawierający ceramid i estrowo związaną fosfocholinę

lub fosfoetanoloaminę
jednostka
fosfocholiny - stanowi 10-20% w puli lipidów błony plazmatycznej

- jeden z głównych lipidowych składników błony komórek OUN

→ osłonki mielinowe włókien nerwowych, substancja szara mózgu

Mikrografia elektronowa włókien nerwowych

osłoniętych meliną:
spiralnie owinięte błony
jednostka wokół każdego aksonu
kwasu tłuszcz. 10-15 warstw:
dobra izolacja elektryczna
 Glikolipidy

- ok. 5% zawartości błon komórkowych ssaków

- lokalizacja zewnętrzna warstwa błony

- pochodne ceramidu zawierające

O-glikozydowo związany cukier
- najczęściej galaktozę

- w glikolipidach nie występuje fosforan

kwas sjalowy (NANA

- kwas N-acetyloneuraminowy)

galaktocerebrozyd gangliozyd

galaktocerebrozyd
- glikolipid neutralny
- cukier, tworzący jego główną grupę, jest nienaładowany
gangliozyd
- zawsze zawiera jedną lub więcej ujemnie naładowanych reszt kwasu sjalowego
Cholesterol jako składnik błon komórkowych

1. polarna głowa
Cholesterol:
2. sztywna
struktura ● substancja o rdzeniu steroidowym zawierającym
pierścienia grupę polarną –OH z jednej strony sztywnej
steroidowe
planarnej struktury pierścieniowej
-go
oraz elastyczny fragment alifatyczny z drugiej
strony cząsteczki

3. niepolarna część
węglowodorowa -
ogon
● najbardziej hydrofobowy składnik błon
komórkowych

● cząsteczka cholesterolu

- w błonie układa się równolegle do łańcuchów

kwasów tłuszczowych fosfolipidów

- oddziaływuje w monowarstwie błony

z dwiema cząsteczkami fosfolipidów
 Cholesterol asocjuje z niektórymi fosfolipidami dwuwarstwy lipidowej
- tworza się tratwy (rafty) lipidowe

● w obszarze tratw lipidowych oddziaływania

między łańcuchami kwasów tłuszczowych biwarstwy
zmieniają się na mniej regularne

Tratwa lipidowa

- zjawisko to ma dwojaki wpływ na płynność błon komórkowych

a) lokalne ograniczanie ruchliwości sąsiadujących ze sobą reszt acylowych

fosfolipidów błonowych

b) lokalne zwiększanie płynności błony komórkowej

zapobiega ścisłemu upakowaniu reszt acylowych w biwarstwie lipidowej
- takie tendencje wykazują dłuższe reszty kwasów tłuszczowych,
zwłaszcza nasyconych
Tratwa lipidowa
Tratwy (rafty) lipidowe
– mikrodomeny w zewnętrznej błonie

bogate w cholesterol
w sfingolipidy
zawierają dużo białek
o funkcji sygnalizacyjnej

*większa zawartość cholesterolu

może usztywnić te domeny
i ograniczać ich płynność

wizualizacja regionów z raftami

w mikroskopie sił atomowych (AFM)
 Kaweolina - białko błonowe
stabilizujące wgłębienia
błony plazmatycznej

kaweola ● w kaweolach
lokalizacja białek przekaźnictwa
sygnałów
- receptory insuliny
- niektóre białka G
niektóre enzymy
cholesterol syntaza NO na kom. śródbłonka naczyń

● duża liczba dimerów kaweoliny

w małym regionie
→ zwiększanie krzywizny biwarstwy
lipidowej
→ formowanie kaweoli

dimer kaweoliny - w rejonach tratw

- 6 miejsc zmodyfikowanych
resztami acylowymi
 Zawartość składników strukturalnych w błonach plazmatycznych różnych komórek
jest zróżnicowana

Komponenty błony Względne proporcje lipidów

Lipidy
Kom. nerwowa - błona plazmatyczna Fosfolipidy:
Węglowodany

Białka

Erytrocyt - błona plazmatyczna

Glikolipidy
Kom. wątroby - błona plazmatyczna
Cholesterol

Inne lipidy
kardiolipina
błona wewn. *Mitochondria obie błony (wewn + zewn)

Błony wewnątrzkomórkowe są cieńsze, niż błona plazmatyczna

i jest w nich więcej białek.
 Zamknięta struktura dwuwarstwy lipidowej jest stabilna

STAN ENERGETYCZNIE NIEKORZYSTNY

planar na dwuwarstwa lipidowa ma krańce

wyeksponowane do środowiska wodnego

dwuwarstwa lipidowa tworzy

zamknięty kompartment

STAN ENERGETYCZNIE KORZYSTNY

Mikrofotografia elektronowa
błony plazmatycznej
erytrocytu

*w strukturze blon
biologicznych znajduja się
liczne białka i inne
komponenty
 Zadania błon komórkowych

1. Błona plazmatyczna 4. Reakcje enzymatyczne.

jako bariera komórkowa.
5. Kontakt z innymi
2. Kontrola transportu komórkami. Pełnienie zadań
metabolitów. 1-6 jest
6. Zakotwiczenie do uwarunkowane
3. Odbiór sygnałów cytoszkieletu. budową błon
i ich transmisja.
Fosfolipidy błonowe uczestniczą w przekaźnictwie komórkowym

● sygnały zewnątrzkomórkowe
mogą aktywować kinazę lipidową *fosfolipazy
- kinaza-3 PI rozszczepiają
w substracie
→ fosforylacja fosfolipidów inozytolowych błonowym
(PI) w błonie plazmatycznej wiązania estrowe,
→ aktywacja zadokowanej w błonie (fosfolipazy
kinazy białkowej A1, A2)
→ przekazanie sygnału na docelowy szlak lub wiązania
fosfoestrowe
(fosfolipazy C i D)

● sygnały zewnątrzkomórkowe
mogą aktywować fosfolipazę C-beta
→ uwolnienie z błonowych
fosfolipidów inozytolowych
cząsteczek przekaźników wtórnych:
IP3, DAG
→ przekazanie sygnału na docelowy szlak
Zjawisko pączkowania błony – uwalnianie czynników
patogennych

- cząsteczka HIV opuszcza

zakażoną komórkę
poprzez pączkowanie błony
 Cechy wspólne błon komórkowych

1. Struktury warstwowe o grubości 2 cząsteczek ( 6-10 nm ) ściśle oddzielające różne przedziały

2. Relacje wagowe lipidy : białka od 1:4 do 4:1
3. Dwuwarstwa lipidowa jest barierą dla przepływu cząsteczek polarnych.
4. Obecność specyficznych białek nadaje charakterystyczne funkcje błonom –
białka działają jako ● pompy jonowe
● kanały jonowe
● receptory
● enzymy
● transformatory energii
5. Składniki błon nie są połączone wiązaniami kowalencyjnymi
– o stabilności struktury decydują liczne słabe oddziaływania
lipidów i białek.
6. Błony są asymetryczne (powierzchnia zewnętrzna i wewnętrzna różnią się ładunkiem i składem).
7. Błony to dynamiczne struktury płynne:
- białka niezakotwiczone oraz lipidy mogą łatwo przemieszczać się
wzdłuż powierzchni błony (dyfuzja boczna);
- ruch w poprzek błony (dyfuzja poprzeczna) jest utrudniony, zachodzi bardzo powoli .
8. Błony są spolaryzowane - dysponują potencjałem elektrycznym:
- powierzchnia wewnętrzna ma ładunek ujemny (najczęściej ok. 60 mV).
Potencjał błonowy jest istotny w procesach transportu, przenoszenia energii, pobudliwości.
 Błony biologiczne zachowując w dużym stopniu płynność mogą stanowić środowisko
o dobrej rozpuszczalności dla białek błonowych.

BIAŁKA błonowe:

1. integralne - silnie zakotwiczone w błonie (białka globularne amfipatyczne oddziaływujące częścią

hydrofobową z rdzeniem hydrofobowym dwuwarstwy lipidowej), często są to białka transbłonowe

2. peryferyczne - słabo wiązane na powierzchni błony z główkami fosfolipidów lub hydrofilowymi częściami
białek integralnych (wiązania elektrostatyczne, wodorowe).

Kształt komórki i jej odporność mechaniczna zależy od czynników wzmacniających jej strukturę od strony
● wewnętrznej - białka cytoszkieletu powiązane z domenami cytoplazmatycznymi białek transbłonowych
● zewnętrznej - płaszcz cukrowy (glikokaliks), kompleksy glikolipidów błonowych z oligocukrami,
kompleksy domen zewnątrzkomórkowych białek błonowych z oligocukrami
 Funkcje białek błonowych

BIAŁKA BŁONOWE biorą udział w transporcie, komunikacji, przekształcaniu energii.

ENZYMY RECEPTORY B. ŁĄCZĄCE B. TRANSPORTUJĄCE

OBSZAR
ZEWNATRZ-
KOMÓRKOWY

CYTOSOL

Y X
 BIAŁKA INTEGRALNE uczestniczą
w oddziaływaniach komórka – komórka

● integryny - receptory i przekaźniki sygnału

→ regulacja agregacji płytek krwi w obszarach zranienia
→ udział w naprawie tkanki uszkodzonej
→ rola w aktywacji komórek odpornościowych
→ udział w inwazyjności nowotworów

● kadheryny - interakcja z innymi kadherynami

w procesach przylegania komórek

● białka immunoglobulino-podobne
(N-CAM neuronalna cząsteczka adhezyjna)
interakcje z takimi samymi partnerami
na innych komórkach
interakcje z integrynami innych komórek

● selektyny
liczne na powierzchni różnych komórek krwi
i śródbłonku naczyń
duże powinowactwo do domen lektynowych
→ zasadnicza rola w procesach naprawy uszkodzeń
WŁAŚCIWOŚCI FIZYKO-CHEMICZNE

BŁONY KOMÓRKOWEJ

● Płynność

● Asymetria

● Selektywna przepuszczalność
 Mobilność fosfolipidów w błonie
ma wpływ na dynamikę błony

dyfuzja boczna

ruch
flip-flop

rotacja
● rotacja
● dyfuzja boczna (lateralna):
- w płaszczyźnie błony
zachodzi łatwo
● dyfuzja wertykalna
(ruch flip-flop)
- z jednej monowarstwy do drugiej
rzadko zachodzi w sposób spontaniczny
możliwa jest tylko przy udziale flipaz

*zjawisko, dzięki któremu asymetria błony

jest utrzymywana przez długi czas
samoistna dyfuzja poprzeczna
( flip-flop) PŁYNNOŚĆ

- większa lub mniejsza dynamiczność błony

● zależy od składu lipidowego
● pozwala ona na wbudowywanie białek

*ruch w poprzek błony jest bardzo powolny

dyfuzja poprzeczna z udziałem
translokazy ( flipaza) - szybki
● płynność błony kontrolowana jest przez komórkę

● zależy od zawartości cholesterolu i składu kwasów tłuszcz.

- obecność nienasyconych kwasów tł. zwiększa płynność błony

zagięcia łańcuchów kwasów w miejscach C=C
destabilizują regularną strukturę dwuwarstwy

- krótsze łańcuchy węglowodorowe są bardziej ruchliwe,

samoistna dyfuzja boczna – bardzo szybka niż dłuższe

- cholesterol usztywnia błonę

wypełnia przestrzenie w pobliżu zagięć
nienasyconych kwasów tłuszcz.
 Asymetria dwuwarstwy

1. Wyróżnia się dwie warstwy w błonie biologicznej:

lipidowa zewnętrzna E (od strony środowiska otaczającego)

lipidowa cytoplazmatyczna P (od strony protoplazmy)

2. Na asymetrię wskazują:

• różnice w budowie obu powierzchni błony komórki lub organelli

• różnice w szybkości ruchów międzybłonowych pomiędzy poszczególnymi błonami

• różnice w składzie fosfolipidów

- duża ilość ujemnej fosfatydyloseryny w warstwie cytozolowej P

wpływa na ładunek ujemny błony od strony wnętrza komórki

• asymetryczne rozmieszczenie cholesterolu

- charakterystyczne dla zewnętrznej części błony komórkowej
→ usztywnienie monowarstwy
 Asymetria błon - różne cechy warstwy zewnętrznej i wewnętrznej błony

fosfatydylocholina glikolipid
sfingomielina PRZESTRZEŃ
ZEWNĄTRZKOMÓRKOWA
cholesterol glikolipidy , glikoproteiny
- lokalizacja głównie w zewnętrznej monowarstwie

fosfatydyloinozytole , fosfatydyloseryna
- składniki główne wewnętrznej monowarstwy

fosfatydyloseryna fosfatydyloetanoloamina glikoforyna

CYTOSOL
fosfatydyloinozytol
NH3+

1 2 4
3

płaszcz
cukrowy
komórki
- glikokaliks
3 PRZESTRZEŃ
ZEWNĄTRZKOM.
COO-

białka błonowe mają wpływ na asymetrię błony

CYTOSOL - glikoforyna : glikoproteina błony erytrocytu

1- glikoproteina transbłonowa, C-koniec skierowany do cytosolu
2- glikoptoteina zaadsorbowana,
3- glikolipid, - receptor transferyny:
4- proteoglikan transbłonowy N-koniec skierowany do cytosolu
 w błonie erytrocytu człowieka

warstwa E (zewnętrzna)
głównie fosfolipidy cholinowe
- fosfatydylocholina: lecytyna
sfingomielina
warstwa P (cytosolowa)
fosfolipidy aminowe: kefaliny
fosfatydyloetanoloamina
fosfatydyloseryna

fosfatydyloetanoloamina fosfatydyloseryna fosfatydylocholina sfingomielina glikolipid

• cholesterol (nie pokazano) jest rozmieszczony w przybliżeniu równo

w obu monowarstwach błony RBC

● równomierny wzrost błony w trakcie jej syntezy wymaga

przemieszczenia odpowiedniej części fosfolipidów do przeciwstawnej monowarstwy

● flipazy transportują np. fosfatydyloserynę z zewnętrznej do wewnętrznej warstwy lipidowej

● fostatydyloseryna obecna w zewn. warstwie błony jest wczesnym markerem śmierci komórkowej
 Błona wewnętrzna mitochondrialna różni się strukturalnie
od błony plazmatycznej

● dwuwarstwa lipidowa błony wewnętrzne mitochondrialnej jest bardziej hydrofobowa

● nie zawiera cholesterolu, ma mniej fosfatydyloseryny i fosfatydyloinozytoli
● ok. 1/5 składników lipidowych stanowi kardiolipina – zmniejsza przepuszczalność błony dla jonów

Kwasy tłuszczowe

polarna
głowa
Kardiolipina

● ok. ¾ składników to białka (translokazy, kompleksy łańcucha oddechowego, ATPaza)

Kardiolopina zmniejsza przepuszczalność błony dla większości jonów

- Pi, ADP, ATP, H+
dla substancji drobnnocząsteczkowych
- pirogronian, szczawiooctan, jabłczan
Niedobory kardiolipiny są przyczyną dysfunkcji mitochondriów.
Spadek poziomu kardiolipiny obserwuje się w procesach starzenia, w chorobach: niewydolności serca, kardioniopatii.

Kardiolipina to antygen rozpoznawany przez przeciwciała skierowane przeciwko krętkowi blademu (Treponema
pallidum) – bakterii wywołujących kiłę. Używany w diagnostyce kiły test Wassermana oparty jest na wykrywaniu tych
przeciwciał.
 Model płynno-mozaikowy błony komórkowej
(Singer S.J., Nicolson G.L. 1972)

hydrofilowa „głowa”
ŚRODOWISKO fosfolipidu
ZEWNĘTRZNE
hydrofobowe
łańcuchy kw.
oligocukry tłuszcz.

dwuwarstwa
lipidowa

hydrofobowe
wnętrze
białka integralne białka peryferyjne

wewnętrzna
strona błony
 Dwuwarstwy lipidowe są w dużym stopniu nieprzepuszczalne dla jonów i większości
cząsteczek polarnych

Półprzepuszczalność błon:
są w stanie przepuszczać niektóre rodzaje cząsteczek a zatrzymywać inne.

Woda przechodzi przez błonę swobodnie (niski czas dyfuzji). Cząsteczki wody wnikają w
szczeliny utworzone w warstwie lipidowej błony wskutek chwilowego odchylenia łańcucha
kwasu tłuszczowego.

Cząsteczki większe (np. glukoza i jony różnej wielkości) nie przedostają się z powodu
zbyt dużych rozmiarów lub na skutek odpychania przez ujemnie naładowaną powierzchnię
błony.

Współczynnik przepuszczalności [cm/s]

Przepuszczalność błony dla danej substancji zależy od rozmiaru i ładunku cząsteczki

gazy

przenikają

cząsteczki etanol
małe polarne przenikają
bez ładunku

przenikają słabo
mocznik

cząsteczki duże
niepolarne,
bez ładunku GLIKOZA, FRUKTOZA

nie przenikają

jony

nie przenikają

cząsteczki ATP, aminokwasy

polarne, glu-6-fosforan
z ładunkiem białka, kwasy nukl.

nie przenikają
Nieprzepuszczalność błony biologicznej dla jonów maleje w obecności jonoforów:

Jonofory (przenośnikowe, kanałowe) to związki z grupy

fenoli,
kwasów organicznych,
antybiotyków,
peptydów

antybiotyk- przenośnik antybiotyk jest

ruchomy kanałem

Duża selektywność wobec jonów K+ Przenosi kationy mniej selektywnie