Professional Documents
Culture Documents
Εικόνες Της Κύπρου Compressed
Εικόνες Της Κύπρου Compressed
Σελίς
Καχάλογος Εικόνων
Πρόλογος
Η Πρωχο6υζανχινή Περίοδος 2
Η Περίοδος χων Αρα6ικών Επιδρομών 6
Η Μέση Βυζανχινή Περίοδος 11
Η Περίοδος χης Φραγκοκραχίας 30
Η Περίοδος χης Ενεχοκραχίας 107
Η Περίοδος χης Τουρκοκραχίας 207
Βι6λιογραψία 213
Συνχήρηση και Καθαρισμός Εικόνων 217
Διαψάνειες 219
VII
ΚΑΤΑΑΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
18 Η Σχαύρωση 32
Εκκλησία χου Αγίου Αουκά, Αευκωοία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος
Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
19 Οι Άγιοι Τιμόθεος και Μαύρα (λεχτχομέρεια) 34
Εκκλησία χης Αγίας Μαύρας Κοιλάνι, χώρα σχο Εκκλησιαοχικό Μουσείο Κοιλανίου.
20 Η θεοχόκος Οδηγήχρια 35
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Σά66α χης Καρόνος χώρα σχο Βυζανχινό Μουοείο
χης Ιεράς Μηχροπόλεως Πάψου.
21α Η εις Άδου Κάθοδος 36
Εκκλησία χης Παναγίας Αμα€τγού, Μονάγρι, χώρα οχην Ιερά Μηχρόπολη Αεμεσού.
216 Η εις Άδου Κάθοδος (λεπτομέρεια χης εικόνος 21α) 37
22 Η Υπαπανχή χου Χριστού 37
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχης, χώρα
σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
23α Η Κοίμηση χης Θεοχόκου 38
Εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου, Πεδουλάς, χώρα οχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμα-
χος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
236 Η Κοίμηση χης Θεοχόκου (λεπχομέρεια χης εικόνας 23α) 39
24 Ο Προψήχης Ηλίας 41
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχης, χώρα
οχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
25 Η Ανάληψη χου Προψήχη Ηλία 43
Εκκλησία χης Ποίναγίας, Άγιος Θεόδωρος Αγρού.
26 Η Θεοχόκος, παραλλαγή Οδηγήχριας 44
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Αευκωοία, χώρα οχο Βυζανχινό Μουσείο
χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωσία.
27 Η Θεοχόκος, παραλλαγή Οδηγήχριας 45
Μονή χου Αγίου Ιωάννου χου Xρυσσ^^xόμου, Κουχοοβένχη.
28 Θ Χρισχός 47
Εκκλησία χης Πανοίγίας, χου Μουχουλλά, χώρα οχην εκκΑησία χης Αγίας Παρα
σκευής, Μουχουλλάς.
29 Η Παναγία Θδηγήχρια 48
Εκκλησία χης Παναγίας χου Μουχουλλά, χώρα σχην εκκλησία χης Αγίας Παρα
σκευής, Μουχουλλάς.
30 Ο Αγιος Βασίλειος 50
Εκκλησία χης Αγίας Παρασκευής, Μουχουλλάς.
31 Η Παναγία 51
Εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού, Αευκωσία, χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
32α Θ 'Αγιος Νικόλαος χης Σχέγης 52
Εκκλησία χου Αγίου Νικολάου χης Σχέγης, Κακοπεχριά, χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωσία.
326 Ο Άγιος Νικόλαος χης Σχέγης (λεπχομέρεια χης εικόνας 32α) 53
33 Ο Απόσχολος Παύλος 54
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Αευκωσία, χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωσία.
34 Η Αγία Μαρίνα 56
Εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας, Πεδουλάς, χ ώ ρ α οχο Βυζανχινό Μουσείο χου I-
δρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
35 Η Παναγία, π α ρ α λ λ α γ ή Κυκκώχιοσας 57
Εκκλησία χης Παναγίας Ασίνου, Νικηχάρι, χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουοείο χου I-
δρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωσία.
IX
36 Η εις Ά δ ο υ Κάθοδος 58
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχης,
χώρα οχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ',
Αευκωσία.
37 Επιοχύλιο εικονοσχασίου: Νιπχήρ, Προσευχή σχον κήπο χης Γεθοημανή 60
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχης.
38 Η Σχαύρωση (λεπχομέρεια) 61
Εκκλησία χης Αγίας Ά ν ν α ς , Καλλιάνα.
39 Ο Χρισχός, Ά γ γ ε λ ο ι , δωρηχές 63
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυοαλινιώχισσας, Αευκωσία, χώρα οχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
40 Ο Ά γ ι ο ς Ελευθέριος 63
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυοαλινιώχιοοας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχσς Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
41 Η Αγία Παρασκευή 63
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχιοσας, Αευκωοία, χώρα οχο Βυζανχινό
Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
42 Ο Ευαγγελισμός χης Θεοχόκου, Η Γέννηση χου Χρισχού, Η Σχαύρωση 65
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχιοσας, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
43 Η Βάπχιση χου Χρισχού 65
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Αευκωοία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
44 Ο Απόσχσλος Πέχρος 66
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυοαλινιώχισσας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
45 Ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο ΓΙρόδρομος 68
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
46 Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ 69
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
47α Η Θεοχόκος η Φανερωμένη 70
Εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης, Αευκωοία, χώρα σχο Βυζανχινό Μου
σείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
476 Ιωσήψ ο Ποιηχής (λεπχομέρεια χης εικόνας 47α) 70
47γ Κοσμάς ο Μελωδός (λεπχομέρεια χης εικόνας 47α) 70
48 Θι Τρεις Ιεράρχες . 71
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισοας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
49 Η Αποκαθήλωση 72
Εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας, Καλοπαναγιώχη, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο
χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
50 Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ 74
Εκκλησία χης Παναγίας Αγγελοκχισχης, Κίχι.
51α Θεοχόκος Θδηγήχρια (αμψιπρόσωπη) 75
Εκκλησία χου Αγίου Αουκά, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύ
μαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
516 Η Σχαύρωση (αμψιπρόσωπη, η άλλη όψη χης εικόνας 51α) 75
52 Η Σχαύρωση 76
Βυζανχινό Μουοείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Π ά ψ ο υ .
53 Ο Ά γ ι ο ς Γεώργιος (αμψιπρόσωπη, η άλλη ό ψ η χης εικόνας αρ. 2) 77
Εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας, Φιλούσα, Κελοκεδάρων, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Π ά ψ ο υ .
54 Ο Ά γ ι ο ς Μηνάς 78
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχιοοας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
556 Η Βάπχιση χου Χρισχού (Αεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονο€τχασίου, εικ. 55α) 79
Εκκλησία χης Παναγίας θεοσκέπασχης, Καλοπαναγιώχης, χώρα σχο Καθολικό
χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχη.
55γ Η Έγερση χου Λαζάρου (Αεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 80
55δ Η Βαίοψόρος (Αεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου εικ. 55α) 81
55ε Η Προδοσία (Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου εικ. 55α) 82
55ζ Η Σχαύρωση (Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 83
55η Ο Ενχαψιασμός (Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 84
55Θ Η εις Αδου Κάθοδος (Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 85
55ι Οι Μυροψόρες μπροσχά σχο κενό Μνημείο 86
(Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοοτχαοίσυ, εικ. 55α)
55κ Πορευθένχες μαθηχεύοαχεπάνχα χα έθνη 87
(Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α)
55α Επιοχύλιο εικονοσχασίου 88-89
Εκκλησία χης Παναγίας θεοσκέπασχης, Καλοπαναγιώχης, χώρα οχο Καθολικό
χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχη.
55λ Η Πενχηκοσχή (Αεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 90
55μ Η Δέηση (Αεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 91
56 Ο Απόσχολος Παύλος 92
Εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
57 Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ 94
Εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης, Λευκωσία, χώρα οχο Βυζανχινό Μου
σείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
58 Ο Χρισχός 95
Εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ι
δρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
59 Η θεοχόκος 96
Εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ι
δρύμαχσς Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
60 Ο Άγιος Ανχώνιος 98
Εκκλησία χου Αγίου Ανχωνίου, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ι
δρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
61 Ο Ά γ ι ο ς Νικόλαος 99
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυοελεούσας, Αρεδιού, χώρα οχο Βυζανχινό Μουοείο
χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
62 Η Ανάληψη 100
Εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού, Αευκωσία, χώρα σχην Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύ
πρου.
63α Η θ ε ο χ ό κ ο ς Ιεροκηπιώχισοα (αμψιπρόσωπη) 101
Εκκλησία χης Αγίας Παρασκευής, Γεροσκήπου.
636 Η Σχαύρωση (αμψιπρόσωπη, η άλλη όψη χης εικ. 63α) 102
64 Ο Χρισχός 103
Εκκλησία χων Αγίων Βαρνά6α και Ιλαρίωνος, Περισχερώνα, Λευκωσίας.
65 Ο Απόσχολος Παύλος 104
Εκκλησία χων Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος, Περισχερώνα, Λευκωσίας.
66 Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ 105
XI
Εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ, Πεδουλάς, χώρα σχην εκκλησία χου Τιμίου
Σχαυρου, Πεδουλάς.
67 Η θεοχόκος θδηγήχρια 105
Μονή χου Αγίου Ιωάννου χου Χρυσοσχόμου, Κουχοοβένχης, χώρα οχο Βυζαν
χινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
68 Η Παναγία θ δ η γ ή χ ρ ι α 106
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσσπολίχισσας, Λάρνακα.
69 «Άνωθεν σι Προψήχαι» 108
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσοπολίχισσας, Λάρνακα.
70 Η Ακρα Ταπείνωση 110
Εκκλησία χης Παναγίας, ΠαλαιχοΌΐ.
71 Η Ά κ ρ α Ταπείνωση 113
Εκκλησία χου Αγίου Λουκά, Λευκωσίας, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ι
δρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
72 Η Δέηση 114
Εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού, Αευκωσία.
73 Η Δέηση 116
Εκκλησία χης Παναγίας Καθολικής, Πελένχρι.
74 Η Δέηση, Απόσχολοι Πέχρος και Παύλος, Ά γ ι ο ι Νικόλαος, Γεώργιος, Τιμόθεος και
Μαύρα 118
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
75 Η Δέηση, Ά γ ι ο ς Γεώργιος, Αγία Μαρίνα 119
Βυζανχινό Μουσείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Πάψου.
76 Ο Χρισχός 120
Εκκλησία χου Ανχιψωνηχή, Καλογραία.
17 Ο Χρισχός 121
Εκκλησία χων Αρχαγγέλων, Χάρχζια, χώρα σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύ
μαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
78 Ο Χριοχός 122
Εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μου
σείο χου Ιδρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
79 Ο Χρισχός 123
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσελεούσας, Έμπα.
80 Ο Χριοχός 124
Εκκλησία χων Αγίων Κωνοχανχίνου και Ελένης, Τσάδα, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Πάψου.
81 Η θεοχόκος θδηγήχρια 126
Εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς , Ααγουδερά, χώρα σχο Βυζανχινό Μου
οείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
82 Η θ ε ο χ ό κ ο ς Νικοποιός 127
Εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ, Αευκόνοικο, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο
χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ τ ο υ Γ', Αευκωσία.
83 Η θ ε ο χ ό κ ο ς παραλλαγή θδηγήχριας 128
Εκκλησία χου Ανχιψωνηχή, Καλογραία.
84 Η θεοχόκος θδηγήχρια 129
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Σά66α χης Καρόνος, χώρα σχο Βυζανχινό Μ ο υ
σείο χης Μηχροπόλεως Π ά ψ ο υ .
85 Η θεοχόκος θδηγήχρια 131
Εκκλησία χου Αγίου Ανχωνίου, Λευκωσία.
86α Η θεοχόκος θδηγήχρια 132
Εκκλησία χου Αγίου Χαραλάμπους, Κάχω Δρυς.
866 Η θ ε ο χ ό κ ο ς θ δ η γ ή χ ρ ι α (λεπχομέρεια χης εικ. 86α) 132
XII
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Οι βυζανχινές εικόνες χης Κύπρου ενχάσσσνχαι σχη βυζανχινή ζωγραψική και ακολου
θούν χην εξέλιξη κ α ι χ α δ ι ά ψ ο ρ α ρεύμαχαχης. Σ'ορισμένες όμως εποχές, ιοχορικοί λόγοι και
ξένες επιδράσεις προσδίδουν σχις κυπριακές εικόνες ιδιομορψία που χις ξεχωρίζει από χις
άλλες βυζανχινές εικόνες. Έχσι ιδιαίχερα χαρακχηριοχικά αποκχούν οι βυζανχινές εικόνες
χης Κύπρου χον 13ο αιώνα, ενώ, μεχά χην πχώση χης Κωνσχανχινούπολης χο 1453, διαμορ-
ψώνεχαι σχα χέλη χου 15ου και χο πρώχσ μισό χου 16ου αιώνα ιδιαίχερη Κυπριακή Σχολή
Ζωγραψικής που προχωρεί παράλληλα μεχηνπιογνωσχή Κρηχική Σχολή. Η Κυπριακή Σχο
λή υπήρξε σχεχικά βραχύβια γιαχί η Κύπρος καχελήψθη από χους Τούρκους χο 1570 και πε
ριήλθε σε καχάσχαση οικονομικής εξαθλίωσης και εκβαρβάρωσης. Έχσι η εξέλιξη χης ζω
γραψικής ανεκόπη. Ό σ ο ι ζωγράψσι επέζησαν χης καχασχροψήςεγκαχέλειψανχην Κύπρο.
Οι εικόνες χου 16ου αιώνα που χρονολογούνχαι μεχά χο 1570 είναι ελάχιοχες. Ό χ α ν χο 17ο
αιώνα ξαναρχίζει η καλλιέργεια χης ζωγραψικής χων εικόνων, η χεχνοχροπία χων εικόνων
είναι ενχελώς διαψορεχική από χην χεχνοχροπία χων εικόνων χης Κυπριακής Σχολής χου
15ου και 16ου αιώνα.
Σχο βιβλίο αυχόδημοσιεύεχαι επιλογή εικόνων από όλη χην Κύπρο. Κριχήριο για χην επι
λογή είναι η προσπάθεια περιγραψής χης ιστορικής εξέλιξης χης ζωγραψικής χων εικόνων
οχην Κύπρο και η παρουσίαση χων διαψόρων ψάσεων και χεχνοχροπιών που παρουσιά
ζουν σι βυζανχινές και μεχαβυζανχινές, μέχρι χον 16ο αιώνα, εικόνες χης Κύπρου. Γι' αυχόδεν
δημοσιεύονχαι μόνο εικόνες που έχουν διαχηρηθεί σε άρισχη καχάσχαση, αλλά και εικόνες
που αν και δεν διαχηρούνχαι οχην αρχική χους μορψή βοηθούν σχην καχανόηση χης εξέλι
ξης χης ζωγραψικής χων εικόνων σχην Κύπρο. Βέβαια έγινεπροσπάθεια να παρουσιασθούν
εικόνες που έχουν συνχηρηθεί ή εικόνες που διαχηρούνχαι σε καλή καχάσχαση. Δημοσιεύον
χαι ακόμη εικόνες που έχουν επιζωγραψίσεις, κυρίως σχον κάμπο, αλλά παρουσιάζουν χε-
χνοχροπικό ενδιαψέρον. Παραλείπονχαι όμως σημανχικές εικόνες που είναι είχε πολύ καχα-
σχρεμμένες είχε καλυμμένες με καπνιά και σκόνη με αποχέλεσμα χα χρώμαχα να παρσυσιά-
ζονχαι αλλοιωμένα.
Δυσχυχώς μερικές από χις εικόνες αυχές χάθηκαν για πάνχα γιαχί οι Τούρκοι εισβολείς
χις έκλεψαν και χις πούλησαν σχο εξωχερικό μαζί με πολλές άλλες. Η Τουρκική εισβολή σχην
Κύπρο χο 1974 και η καχάληψη ενός μεγάλου χμήμαχος χης Κύπρου από χα Τουρκικά σχρα-
χεύμαχα είχε σαν συνέπεια χη συοχημαχική βεβήλωση χων εκκλησιών, χην καχαοχροψή ή α-
ψαίρεση ενχοίχιων ψηψιδωχών και χοιχογραψιών και χην κλοπή χων εικόνων και ξυλογλύ-
πχων και χην παράνομη εξαγωγή και πώληση χους σχο εξωχερικό. Το μέγεθος χης καχα-
σχροψής χης Πολιχιοχικής Κληρονομιάς χης Κύπρου από χους Τούρκους δεν μπορεί να υπο
λογισθεί και γιαχί είναι αδύναχος ο έλεγχος χων εκκλησιών επί χου παρόνχος και γιαχί δεν υ
πήρχαν ολοκληρωμένα Αρχεία εικόνων. Υπάρχει μόνο ένα ελλιπές Αρχείο γ ι α χις εικόνες χων
εκκλησιών χης Επαρχίας Αμμοχώστου. Ένα πληρέσχερο Αρχείο που βριοκόχαν σχο κένχρο
συνχήρηοης εικόνων και χειρογράψων σχο Μονασχήρι χου Αγ. Σπυρίδωνος σχην Τρεμεχου-
σιά χάθηκε γ ι α πάνχα γιαχί έπεσε σχα χέρια χων Τούρκων. Έχσι χο μέγεθος χης καχασχρο-
ψής χων εικόνων δεν μπορεί να υπολογισθεί.
Συσχημαχική όμως καχαγραψή εικόνων δεν έχει γίνει ούχε στις ελεύθερες περιοχές. Έχσι
δεν είναι ακόμη γνωσχός ο αριθμός χων σημανχικών εικόνων που υπάρχουν. Ανχίθεχα απ'
όχι έγραψε ο Ο. Τ3ΐ6οί Κίαε πριν από περιοοόχερα από 50 χρόνια περιαυχολογώνχας όχι κα-
XVI
Αθανάσιος Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ
ο ι ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ
Οι ψορηχές εικόνες είναι ένας ιδιαίχερσς κλάδος χης Βυζανχινής ζωγραψικής. Σχην πε-
ρίπχωση χων εικόνων οι μορψές χου Χριστού, χης Παναγίας ή χων Αγίων είναι ζωγραψισμέ-
νες είχε απ' ευθείας πάνω σε ξύλο, είχε πάνω σε ύψασμα, συνήθως λινό ή βαμβακερό, κολλη
μένο σε σανίδες, με χη μεσολάβηση χης καχάλληλης προεχσιμαοίας. Σπανιώχαχα ανχί υψά-
σμαχος χρησιμοποιήθηκε περγαμηνή κολλημένη σε σανίδες. Σ' ανχίθεση με χη μνημειακή
ζωγραψική που διακοσμεί χους θόλους και χους χοίχους ενός ναού και είναι προορισμένη
να ψαίνεχαι από κάποια απόσχαση, η ζωγραψική χων ψορηχών εικόνων δημιουργεί μορ-
ψές π ο υ έρχονχαι σε άμεση επαψή με χον πισχό. θ πισχός προοεύχεχαι μπροσχά σχις εικό
νες και χις προσκυνά. Η εικόνα δηλαδή δεν είναι απλός ζωγραψικός πίνακας, αλλά ανχικεί-
μενο λαχρευχικό που ψέρνει σε άμεση επαψή χον πιστό μεχο εικονιζόμενο πρόσωπο, χον αι-
σθηχό κόσμο μεχο νοηχό, χον οραχό μ ε χ ο ν α ό ρ α χ ο . Για χο λόγο αυχό και η χεχνική χης εικό
νας είναι διαψορεχική από χην χεχνική χης χοιχογραψίας. Αναμψίβολα πολλοί από χους ζω-
γ ρ ά ψ ο υ ς που ζωγράψιζαν χοιχσγραψίες, ζωγράψιζαν και εικόνες και πολλές από χις ψορη
χές εικόνες, που σώθηκαν σ' εκκλησίες χοιχογραψημένες, είναι έργα χων ζωγράψων που ζω-
γράψισαν χις χοιχογραψίες όπως ψανερώνει η χεχνοχροπία χους. Οι ζωγράψσι όμως όχαν
ζωγράψιζαν ψορηχές εικόνες χρησιμοποιούσαν διαψορεχική χεχνική, ψρόνχιζαν περισσό-
χερο χις λεπχσμέρειες και απέδιδαν πιο προσεκχικά χα χαρακχηριοχικά χου εικονιζόμενου
προσώπου. Ζωγράψιζαν δηλαδή οι ζωγράψσι χο πραγμαχικό ή χο υποχιθέμενο πραγμαχι
κά πορχραίχο χου εικονιζόμενου Αγίου, γιαχί χωρίς χην ομοιόχηχα αυχή δεν μπορεί να διαβι
βασθεί η χάρις χου εικονιζόμενου Αγίου Προσώπου προς χον πιστό. Αυχό εξηγεί και χο
αναλλοίωχο χων χαρακχηριοχικών χου Χρισχού, χης Παναγίας και χων Αγίων σ' όλη χη μα
κραίωνη διάρκεια χης Βυζανχινής ζωγραψικής χων εικόνων. Για να διαχηρήοουν χην ομοιό
χηχα χων χαρακχηριοχικών, οι ζωγράψσι χρησιμοποιούσαν εγχειρίδια σχα οποία περιγρά-
ψονχαι με λεπχομέρειες χα χαρακχηριοχικά χου Χρισχού, χης Παναγίας, χων Αποσχόλων και
χων άλλων Αγίων ή βιβλία με σχέδια σκηνών από χη ζωή χου Χρισχού ή σχέδια Αγίων κλπ.,
αργόχερα ανθίβολα, δηλαδή σχέδια σχο μέγεθος χης εικόνας, που χοποθεχούσαν σχις επι-
ψ ά ν ε ι ε ς π ο υ ήθελαν να ζωγραψίσουν και α ν χ ί γ ρ α ψ α ν χ α π ε ρ ι γ ρ ά μ μ α χ α . Πραγμαχικά η Βυ
ζανχινή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή έμεινε αμεχακίνηχη σχο σημείο αυχό. Δεν έπαυσε όμως να εξελίσσεχαιχε-
χνοχρσπικά.
Η ισχορία χης ζωγραψικής χων εικόνων σχην Κύπρο διαιρείχαι σε έξι περιόδους:
Αναμψίβολα όλοι αυχοί οι εικονόψιλοι μοναχοί, που καχέψυγαν σχην Κύπρο, μεχέψεραν
μαζί χους και χα Παλλάδια χων μοναοχηριών χους και άλλες εικόνες που θεωρούσαν πολύ-
XIμες και θαυμαχουργές και συνέβαλαν σχην ανάπχυξη χης ζωγραψικής χων εικόνων. Η χέ
χνη χων εικόνων χης Μικράς Ασίας που μεχαψέρθηκαν σχην Κύπρο επέδρασε αναμψίβολα
και σχην χέχνη χων εικόνων χης Κύπρου. Άλλωσχε ανάμεσα σ' αυχούς που καχέψυγαν σχην
Κύπρο υπήρχαν πιθανώχαχα και ζωγράψσι, που εγκαχέλειψαν χη Μ ι κ ρ ά Ασία γ ι α ν' απο-
ψύγουν χην χιμωρία αλλά και για να μπορούν να ζωγραψίζουν ελεύθερα. Επίδραση σχη ζω
γραψική άσκησαν επίσης οι Χριοχιανοί, μοναχοί και λαϊκοί, που αναγκάσθηκαν να εγκαχα-
λείψουν χη Συρία και Παλαιοχίνη χο 813, ύσχερα από διωγμούς χων Αράβων, και να εγκαχα-
σχαθούν σχην Κύπρο. Έχσι αναχολικά οχοιχεία μπήκαν στη ζωγραψική χης Κύπρου.
Δυσχυχώς από χην περίοδο αυχή δεν έχουν σωθεί παρά μόνο χρεις εικόνες. Η πρώχη
προέρχεχαι από χην εκκλησία χης Φανερωμένης σχη Αευκωοία και βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χ ο υ Γ'. Είναι μια μικρή εγκαυσχική εικόνα
χης θ ε ο χ ό κ ο υ με χα χέρια υψωμένα σε δέηση και χο Χρισχό σε μεχάλλια, μπροσχά σχο σχή-
θοςχης (εικ. 1). Η εικόνα έχει υποσχεί πολλή ψ θ ο ρ ά και ο Χρισχόςέχει καχασχραψεί σχεδόν
χελείως. Διαχηρείχαι όμως σε καλή σχεχικά καχάσχαση χο πρόσωπο χης Παναγίας. Η αυ-
σχηρή μεχωπική σχάση χης Παναγίας, χο ωοειδές, σχεδόν οχρογγύλο πρόσωπο, χα μεγάλα
ορθάνσικχα μάχια και χο πλάσιμο χου προσώπου, μαζί με χην εγκαυσχική χεχνική, συν
δέουν χην εικόνα αυχή με ανάλογες εικόνες χης μονής χης Αγίας Αικαχερίνας σχο Σινά και με
3. Η Παναγία Αγιοσορίτισσα. 67,5 Χ 53,5 εκ. Καθολικό της
μονής της Παναγίας του Μαχαιρά.
4 α . Οι Ά γ ι ο ι Κοσμάς και Δαμιανός. 62 Χ 33 εκ. Α π ό τ η ν
εκκλησία της Χρυσαλινιώτισσας, Α ε υ κ ω σ ί α .
κοπχικές χοιχογραψίες και βοηθούν σχη χρονολόγηση χης σχα χέλη χου 8ου ή χις αρχές χου
9ου αιώνα.
Η δεύχερη (εικ. 2) βρίσκεχαι σήμερα οχο Βυζανχινό Μουοείο χης Μηχρόπολης Π ά ψ ο υ .
Προηγουμένως βριοκόχαν σχην εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας χης Φιλούοας Κελοκεδάρων.
Είναι εικόνα αμψιπρόσωπη. Σχη μια ό ψ η εικονίζεχαι όρθια η Αγία Μ α ρ ί ν α μεχο χέρια υψω
μένα σε δέηση. Η Αγία περιβάλλεχαι από πλαχειά πλαίσια και σχιςχέσσερεις πλευρές. Το αρι
στερό πλαίσιο κόπηκε αργόχερα, για να προσαρμοσθεί η εικόνα σε μεχαγενέσχερο εικονο
στάσι. Σχο πλαίσιο, σχα δεξιά χης Αγίας, είναι ζωγραψισμένες χρεις σκηνές από χο μαρχύριό
χης, Η ζωγραψική σχο πάνω πλαίσιο έχει καχασχραψεί ολσκληρωχικά και έχσι δεν είναι γνω-
9
σχό, αν περιείχε σκηνές από χο μαρχύρισ χης Αγίας, ή, πολύ πιο πιθανό, απλό διάκοσμο
όπως χο μιοοκαχαοχρεμμένο κάχω πλαίσιο. Τόσο η κενχρική μορψή χης Αγίας όσο και οι
μορψές σχις χρεις μικρσγραψίες με σκηνές από χο μαρχύριό χης Αγίας χαρακχηρίζονχαι από
χην έλλειψη βάρους και όγκου και ισχυρή σχημαχοποίηση. Οι πχυχώσεις χου χιχώνα και ο
χρόπος που αποδίδσνχαι οι ψωχιομένες επιψάνειες, ιδιαίχερα σχα μανίκια χου χιχώνα, θυ
μίζουν εικόνες χης μονής χης Αγίας Αικαχερίνας οχο Σινά που χρονολογούνχαι σχον 8ο-9ο
αιώνα. Σχην ίδια εποχή οδηγούν και χα ισχυρά περιγράμμαχα και χα μεγάλα ορθάνσικχα
μάχια χης Αγίας. Τη χρονολόγηση αυχή υποσχηρίζει και η μορψή χων γραμμάχων χων επι-
γραψών που συνοδεύουν χην Αγία και χις σκηνές χου μαρχυρίου χης.
Η χρίχη είναι η εικόνα χης Παναγίας χου Μ α χ α ι ρ ά (εικ. 3), που δύσκολα μπορεί να χρο
νολογηθεί. Η Παναγία εικονίζεχαι σχον χύπο χης Αγισσορίχιοσας, οχραμμένη σχα δεξιά χης,
με χα χέρια υψωμένα σε δέηση, ενώ σχην πάνω αρισχερή γωνιά εικονίζεχαι σε μικρογραψία
ο Χρισχός να ευλογεί. Σχο χρυσό κάμπο με κόκκινα γράμμαχα, σε δυο κάθεχες οχήλες υπάρ
χει η επιγραψή Η ΑΓΙΟ ΣΟΡΙΤΙΣΣΑ. Δυσχυχώς σε κάποια περίοδο, ολόκληρη η εικόνα επιζω-
γ ρ α ψ ή θ η κ ε και μόνο χο πρόσωπο ξέψυγε από χην επιζωγράψιση. Τόχε έγινε προσπάθεια
να αλλάξει και η επιγραψή. Για χο σκοπό αυχό προσχέθηκαν δίπλα από χην αρισχερή σχήλη
Η ΑΓΙΟ χα γράμμαχα ΜΑΧΑΙ, σε άλλη σχήλη, και χο Σ με χο οποίο αρχίζει η δεύχερη σχήλη
έγινε προσπάθεια να μεχαβληθεί σε Ρ με αποχέλεσμα να δημιουργηθεί η λέξη Μαχαιριορίχιο-
σα, προψανώς ανχί Μαχαιριώχισσα. Η εγκαυσχική χεχνική χου προσώπου, η ευθεία μύχη,
χα χρώμαχα και οι ψωχοσκιάσεις, όπως και η μορψή χων γραμμάχων χης επιγραψής, συνη
γορούν γ ι α χρονολόγηση χης εικόνας αυχής πριν από χο 10ο αιώνα.
Σχο 10ο αιώνα μπορεί να χρονολογηθεί και η μιοοκαχασχρεμμένη εικόνα χων Αγίων
Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού (εικ. 4α, β). Το κεψάλι χου Αγίου Δαμιανού έχει καχασχρα
ψεί μαζί με χο άνω δεξιό χμήμα χης εικόνας. Σε καλή καχάσχαση σώζεχαι μόνο η μορψή χου
Αγίου Κοσμά. Οι δυο Ά γ ι ο ι εικονίζονχαι όρθιοι, σε σχάση μεχωπική, νχυμένοι με χα ρούχα
χου επαγγέλμαχός χους. Οι δυο Ά γ ι ο ι εικονίζονχαι σχεχικά νέοι και αν κρίνουμε από χο
πρόσωπο χου Αγίου Κοσμά που σώθηκε, αγένειοι ή χουλάχισχο με αδιόραχο γένι, ενώ, συ
νήθως, εικονίζονχαι και οι δυο με γενειάδα. Ψηλά σχην πάνω αρισχερή γωνιά διασώζεχαι
προχομή χου Χρισχού, σε μικρόχερη κλίμακα, να σκύβει γ ι α να ευλογήσει χον Ά γ ι ο Κοσμά.
Προψανώς θα υπήρχε η μορψή χου Χριστού και σχην πάνω δεξιά γωνιά να ευλογεί χον Ά γ ι ο
Δαμιανό. Η εικόνα έχει υποσχεί μεχαγενέσχερη επέμβαση- χ ο π ρ ό σ ω π ο ό μ ω ς χ ο υ Αγίου Κο
σμά ψαίνεχαι όχι έχει διαχηρηθεί ανέπαψο. Τα χρώμαχα και οι ψωχσσκιάσεις χου προσώ
π ο υ θυμίζουν ορισμένες εικόνες χου Σινά που χρονολογούνχαι σχον 9ο-10ο αιώνα.
Η καχαοχροψή χων εικόνων χης περιόδου αυχής οψείλεχαι αναμψίβολα σχην ίδια χη
ψύση χης εικόνας αλλά και σχις Αραβικές επιδρομές, ιδιαίχερα εκείνη χου 0ίΓηγ3η3 στις αρχές
χου ΙΟσυ αιώνα, που καχάσχρεψε συοχημαχικά χις εκκλησίες χης Κύπρου, και σχους συ
χνούς σεισμούς που καχάσχρεψαν όχι μόνο οπίχια, αλλά και εκκλησίες. Μ ι α άλλη αιχία κα-
χασχροψής χων παλαιοχέρων εικόνων ήχαν η συνήθεια, μέχρι πρόσψαχα, να χρησιμοποι
ούν παλαιές εικόνες, ανχί καυσόξυλα, οχην εχοιμασία χου μύρου καχά χα εγκαίνια χων εκ
κλησιών.
10
3. Η Μ Ε Σ Η Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Το 965 μ.Χ. ο Αυχοκράχορας Νικηψόρος Φωκάς καχάργησε χο ιδιόχυπο καθεσχώς χης
Κύπρου που ίσχυε από χο 689, με χη συνθήκη χου Ιουσχινιανού χου Β' και Αΐ3εΙ-αΙ-ΜαΙϋ< και
ενσωμάχωσε χην Κύπρο σχη Βυζανχινή αυχοκραχορία. Δυσχυχώς δεν γνωρίζουμε χίποχε
για χη ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χων εικόνων σχα χρόνια που ακολούθησαν, ενώ γ ι α χη Μνημειακή ζω
γ ρ α ψ ι κ ή συνεχώς οι γνώσεις μας πλσυχίζονχαι με χην α ν α κ ά λ υ ψ η νέων χοιχογραψιών σε
διάψορες εκκλησίες. Σήμερα αρκεχές χοιχογραψίες χου 11ου αιώνα είναι γνωσχές. Ανχίθεχα
από χον 11ο αιώνα οώζεχαι μικρό μόνο χεμάχιο από μια πολυπρόσωπη εικόνα (εικ. 5) που
προέρχεχαι από χην εκκλησία χου Αρχαγγέλου σχο Αευκόνοικο. Το κόκκινο ψόνχο και η
γραμμικόχηχα χης εικόνας οδήγησαν πρόσψαχα σ' αμψισβήχηση χην χοποθέχηση χης εικό
νας σχον 11ο αιώνα. Το κόκκινο ψόνχο όμως χρησιμοποιείχαι σε ψσρηχές εικόνες ήδη από
χον 7ο αιώνα. Τον 11ο αιώνα η χοιχογραψία χου Αγίου Δημηχριανσύ οχο βορειαναχολικό
πεσσό χης εκκλησίας χου Αγίου Νικολάου χης Σχέγης, που μιμείχαι ψορηχή εικόνα, α ψ ο ύ
σχο πάνω μέρος εικονίζεχαι και ο δακχύλιος γ ι α χην ανάρχηση χης εικόνας, έχει ψόνχο κόκ
κινο. Σχην ίδια χην εκκλησία, άλλωσχε, οι χσιχογραψίες χου 11ου αιώνα διακρίνονχαι για χη
γραμμικόχηχα χους. Οι μορψές χων Αποσχόλων που σώζονχαι σχο χεμάχιο χης εικόνας από
χο Αευκόνοικο είναι πιο κονχά σχις χσιχογραψίες χης εκκλησίας χου Αγίου Νικολάου χης
Σχέγης σ' όχι α ψ ο ρ ά χ ο πλάσιμο και χην χεχνική, π α ρ ά σχιςχοιχογραψίες χης Παναγίας χου
Μουχουλλά που είναι μσνοχρωμαχικές με κυρίαρχο σχοιχείο χη σχημαχική γ ρ α μ μ ή .
Σχα χέλη χου 11ου αιώνα η Κύπρος απέκχησε μεγάλη πολιχική και σχραχηγική α ξ ί α , λό
γ ω χης καχάληψης χης Μικράς Ασίας από χους Σελχζσύκους από χη μια, και χην έναρξη χων
Σχαυροψοριών από χην άλλη. Μεχά χην καχαοχολή χης σχάσης χου Ραψομάχη χο 1092 από
χον Μανουήλ Βουχομύχη, ο Αυχοκράχορας Αλέξιος Κομνηνός έσχειλε οχην Κύπρο σαν σχρα-
χιωχικό διοικηχή χον Ευμάθιο Φιλσκάλη και αργόχερα χον Κωνοχανχίνο Καχακαλών που και
οι δυο σχεχίζονχαν με χον Αυχοκράχορα. Αλλά και σ' όλο χο 12ο αιώνα ψαίνεχαι όχι σαν διοι-
κηχές χης Κύπρου σχέλλονχαν μέλη χης βασιλικής οικογένειας ή πρόσωπα συνδεόμενα μ αυ
χή.
Την περίοδο αυχή κχίσθηκαν χα μεγάλα μσνασχήρια χης Κύπρου που σώζονχαι μέχρι
σήμερα. Μερικά απ' αυχά ουνδέονχαι άμεσα μεχσυςδιοικηχέςχης Κύπρου ενώ άλλα κχίσθη
καν με χη βοήθεια Αυχοκραχόρων. Έχσι χο μονασχήρι χης Παναγίας χου Κόκκου συνδέεχαι
με χον Μ α ν ο υ ή λ Βουχομύχη και χον Αυχοκράχορα Αλέξιο Κομνηνό. Το μονασχήρι χου Αγίου
Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου συνδέθηκε με χον Ευμάθιο Φιλσκάλη που ίδρυσε χο παρεκκλήσι
χης Αγίας Τριάδος ο' αυχό. Το μονασχήρι χης Παναγίας χου Μ α χ α ι ρ ά ιδρύθηκε με βοήθεια
χου αυχοκράχορα Μανουήλ Κομνηνού και χου Ισαάκισυ Αγγέλου. Αλλά και νχόπιοι αξιωμα-
χούχοι, όπως ο Μάγισχρος Επιψάνισς Πασχάλης και ο Μάγιοχρος Νικηψόρος Ισχύριος έκχι-
σαν μσνασχήρια. Ο πρώχος έκχισε χο μονασχήρι χης Παναγίας Αλύπου κονχά σχο Γέρι χο
1091 και ο δεύχερος χο μονασχήρι χης Παναγίας Φσρβιώχισσας, που είναι γνωσχό σαν χης
Ασίνου, ίσως χο 1099.
Ο Μ α ν ο υ ή λ Βουχομύχης έσχειλε σχη μονή Κύκκου εικόνες από χην Κωνοχανχινούπολη,
προχού ο μοναχός Ησαΐας καχορθώσει να ψέρει χην εικόνα χης Παναγίας Κυκκώχισοας σχο
μονασχήρι χου. Αλλά και οι άλλοι Κύπριοι μοναχοί που πήγαιναν σχην Κωνοχανχινούπολη
αναμψίβολα έρχονχαν σ' επαψή με χην χέχνη χης Κωνσχανχινούπολης, βλέπονχας χόσο χη
μνημειακή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή , όσο και χις ψορηχές εικόνες σχα Καθολικά χων μοναοχηριών, σχα
οποία καχέλυαν και στις εκκλησίες χης Κωνοχανχινούπολη ς. Ταυχόχρονα γνώριζαν και χους
ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς που εργάζονχαν εκεί, α ψ ο ύ χα μσνασχήρια ήχαν χα καχ' εξοχήν κένχρα χης θρη-
12
Σχα μέσα χου 12ου αιώνα παρουοιάζεχαι ένα κενό σχις γνώσεις μας, χόσο για χη μνη
μειακή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή , όσο και χη ζωγραψική χων ψορηχών εικόνων. Αναμψίβολα οι επανει
λημμένες επιδρομές χην εποχή αυχή, π ο υ αναψέρθηκαν π ι ο μπροσχά, είναι η κύρια αιχία.
Οι επιδρομές αυχές είχαν σαν συνέπεια όχι μόνο χην καχαοχροψή υψισχαμένων εκκλησιών
και χη λεηλασία χων θ η σ α υ ρ ώ ν χους αλλά και χη σψαγή και χην αιχμαλωσία χου π λ η θ υ σ μ ο ύ
και έψεραν χην οικονομική καχαοχροψή σχο νησί. Μόλις χην 7η δεκαεχία χου 12ου αιώνα
ανέκαμψε η οικονομία και άρχισε η ανέγερση και διακόσμηση νέων εκκλησιών και η ίδρυση
νέων μοναοχηριών, ό π ω ς εκείνα χης Εγκλείσχρας χου Αγίου Νεοψύχου και χου Μαχαιρά,
χου Ασωμάχου Κάχω Λευκάρων και χου Χρισχού Ανχιψωνηχή κονχά σχην Καλογραία.
Έχει ήδη αναψερθεί όχι ο Άγιος Νεόψυχος εξασψάλισεχις υπηρεσίες Κωνοχανχινουπο-
λίχη ζ ω γ ρ ά ψ ο υ για χη διακόσμηση χης Εγκλείσχρας χου, δηλ. χου ναού χου Τιμίου Σχαυρου
και χου συνεχόμενου μ' αυχόν κελλιού χου. Ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς αυχός, π ο υ ονομαζόχαν Θ ε ό δ ω ρ ο ς
Αψευδής, ζωγράψισε χο 1183 χο κελλί και χο βήμα χου ναού χου Τιμίου Σχαυρου και ίσως και
χον κυρίως ναό. Οι χοιχογραψίες όμως χου κυρίως ναού ξ α ν α ζ ω γ ρ α ψ ή θ η κ α ν , λίγα χρόνια
αργόχερα, α π ό άλλο ζ ω γ ρ ά ψ ο , χελείως διαψορεχικής χεχνοχρσπίας. θ ίδιος ο Θ ε ό δ ω ρ ο ς
Αψευδής ψαίνεχαι όχι ζωγράψισε και χις εικόνες χου Χρισχού χου Φ ι λ ά ν θ ρ ω π ο υ (εικ. 8) και
χης θ ε ο χ ό κ ο υ Ελεούσας (εικ. 9). Δυσχυχώς χο π ρ ό σ ω π ο χου Χρισχού ξ α ν α ζ ω γ ρ α ψ ή θ η κ ε
αργόχερα. Η εικόνα όμως χης θ ε ο χ ό κ ο υ σώζεχαι σε καλή καχάσχαση. Η εικόνα αυχή συν
δέεχαι στενά με χις χοιχογραψίες χου κελλιού χου Αγίου Νεοψύχου και χου βήμαχος χου
ν α ο ύ χου Τιμίου Σχαυρου, ό π ω ς και με χις χοιχογραψίες χου ναού χης Παναγίας χου Άρα-
κος. Η μονοχρωμαχική σχεδόν α π ό δ ο σ η χου π ρ ο σ ώ π ο υ , οι κόκκινες γραμμές π ο υ χονίζουν
χα βλέψαρα και χη μύχη, χο σχήμα χου π ρ ο σ ώ π ο υ και γενικώχερα η χρωμαχική κλίμακα χης
εικόνας είναι κοινή σε μια σειρά χοιχογραψίες και εικόνες χου χελευχαίουχέχαρχου χου 12ου
αιώνα σχην Κύπρο και ιδιαίχερα σχις χοιχογραψίες χου βήμαχος χης Εγκλείσχρας και χης εκ
κλησίας χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς σχα Ααγουδερά. Η επιζωγράψιση χου π ρ ο σ ώ π ο υ χου
Χρισχού μας έχει σχερήσει α π ό ένα οημανχικό χεχνοχρσπικό κριχήριο για χη σωσχή χοποθέ
χηση χης εικόνας αυχής σχην ισχορία χης χέχνης. Ο χ ρ ό π ο ς όμως α π ό δ ο σ η ς χου σώμαχος,
απλή σκιά, χωρίς όγκο ή χρίχη διάσχαση, και οι χρυσσκονδυλιές σχα ενδύμαχα θυμίζουν χην
εικόνα χου Χρισχού α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας χου Άρακος. Έχει υποσχηριχθεί και γί
νεχαι σήμερα π α ρ α δ ε κ χ ό , π ω ς ο Θεόδωρος Αψευδής ζωγράψισε, εννιά χρόνια αργόχερα,
χο 1192, χην εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς . Σχον Θεόδωρο Αψευδή, έχουν αποδοθεί
και οι εικόνες χου Χρισχού (εικ. 10) και χης Παναγίας Λρακιώχισοας (εικ. 11) π ο υ προέρχον-
χαι α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς . Και οι δυο αυχές εικόνες ουνδέονχαι με χις
χοιχσγραψίες χόσο χης Εγκλείοχρας όσο και χης ίδιας χης εκκλησίας χου Ά ρ α κ ο ς . Διαψέ-
ρουν όμως οχις λεπχομέρειες. Ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς αποδίδει με πολλή π ρ ο σ ο χ ή χις λεπχομέρειες και
με ένχονη ανχιπαράθεση ψ ω χ ό ς και σκιάς χο π ρ ό σ ω π ο , ιδιαίχερα εκείνο χου Χρισχού, ό π ο υ
ο λαδοπράοινοςσκοχεινός π ρ ο π λ α σ μ ό ς έρχεχαι σε πλήρη ανχίθεση μεχιςπλαχειές κόκκινες
επιψάνειες π ο υ αποδίδουν χα ζυγωμαχικά χου π ρ ο σ ώ π ο υ . Χαρακχηρισχική επίσης είναι η
επιμέλεια με χην ο π ο ί α αποδίδει ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς χην κόμη και χη γενειάδα χου Χρισχού. Η καλ-
λιγραψική διάθεση και ο ακαδημαϊκός χ α ρ α κ χ ή ρ α ς χης χέχνης χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ είναι ολοψά-
νερος. Ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς χρησιμοποιεί λιγώχερο θερμά χ ρ ώ μ α χ α σχην ει κάνα χης Παναγίας Αρα-
κιώχισσας π ο υ ανήκει σχον χ ύ π ο χης Οδηγήχριας. Αν και ζωγράψισε χο κεψάλι χης Πανα
γίας όρθιο, σχεδόν σε σχάση α γ έ ρ ω χ η , έδωσε μελαγχολική έκψραση σχο π ρ ό σ ω π ο , χόσο
συνήθη σχις βυζανχινές εικόνες χης θ ε ο χ ό κ ο υ , π ο υ συνδέεχαι άμεσα με χην προψηχεία χου
Συμεών, «και σ ο ϋ δ έ α ύ χ ή ς χ ή ν ψυχήνδιελευσεχαι ρομψαία» (Λουκ. β. 35). Ο χ ρ ό π ο ς α π ό δ ο -
20
σης χου προσώπου με χην περιορισμένη σκιά και χους ψωχεινούς χάνους χης σάρκας και χις
ένχονες κόκκινες βούλλες σχα μάγουλα και χη κόκκινη γραμμή που χονίζει χα βλέψαρα και
χη μύχη συνδέουν χην εικόνα μας χόσο με χις χοιχογραψίες χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς και
χου κελλιού χης Εγκλείοχρας, όσο και με άλλες σύγχρονες εικόνες.
Με χις εικόνες που έχουν αναψερθεί πιο πάνω ουνδέονχαι άμεσα χα βημόθυρα με χον
Ευαγγελισμό, που σήμερα βρίοκονχαι οχην εκκλησία χου Σχαυρου σχα Αεύκαρα, ο Αρχάγγε
λος χου μσνασχηριού χου Χρυσοσχόμου που έκλεψαν οι Τούρκοι χο 1974 και ο Ελκόμενος χης
εκκλησίας χου Τιμίου Σχαυρου οχο Πελένχρι.
Τα βημόθυρα με χον Ευαγγελισμό (εικ. 12), που χώρα βρίοκονχαι οχην εκκλησία χου Τι
μίου Σχαυρου σχα Αεύκαρα, θυμίζουν χις χσιχογραψίες χης εκκλησίας χης Παναγίας χου
Ά ρ α κ ο ς . Ό χ ι μόνο χο πλάσιμο χων προσώπων με χις πλαχειές κόκκινες βούλλες σχα μάγου
λα καιχις κόκκινες γραμμές που διαγράψουν χα βλέψαρα καιχις μύχεςαλλά και η διακόσμη
ση χου θρόνου χης Παναγίας, οι οψιοειδείς απολήξεις χου ιμαχίου χου Αρχαγγέλου Γαβριήλ,
η πχυχολογία γενικά χων ενδυμάχων αλλά και λεπχομέρειες, όπως χο μικρό εξόγκωμα σχη
βάση χου ανχίχειρα και χου δείχχη οχο προχεχαμένο χέρι χου Αρχαγγέλου, χαρακχηρίζουν
χη ζωγραψική χης χελευχαίας εικοσαεχίας χου 12ου αιώνα.
θ Αρχάγγελος χου Χρυσοσχόμου (εικ. 13) ξεχωρίζει για χο ωραίο πρόσωπο, που πλάθε-
χαι με θερμή ώχρα, με κόκκινες βούλλες σχα ζυγωμαχικά και χα οχημαχσποιημένα λευκοκί-
χρινα ψώχα που ξεκινούν από χο πχερύγιο χης μύχης και καχαλήγουν πιο χαμηλά σα δέσμη
με καθαρά διακοομηχικό χαρακχήρα. Τα χαρακχηριοχικά αυχά, όπως και χη διαμόρψωοη
χου λαιμού σχη βάση χου σχέρνου και χο «άϋλο» σώμα, χο ουνανχούμε σε μια σειρά από χοι-
χογραψίες και εικόνες χης χελευχαίας εικοοαεχίας χου 12ου αιώνα. Από χην άλλη, η κάποια
δυσαναλογία ανάμεσα σχο κεψάλι και χο σώμα και ο διακοσμημένος ανάγλυψος ψωχοσχέ-
ψανος οδηγούν σχη χρονολόγηση χης σημερινής μορψής χης εικόνας αυχής γύρω σχο 1200.
Σχην ίδια εποχή πρέπει να χοποθεχηθεί και η σπάνια, σαν εικονογραψικό θέμα γ ι α με
γάλη εικόνα, εικόνα χου Ελκόμενου (εικ. 14α-γ) από χην εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου σχο
Πελένχρι. Σχην εικόνα διαχηρούνχαι πολλά από χα χαρακχηριοχικά χων εικόνων χης χελευ
χαίας εικοσαεχίαςχου 12ου αιώνα: χο πλάσιμο χων μορψών, οι κόκκινες βούλλες σχα ζυγω
μαχικά, οι κόκκινες γραμμές σχα βλέψαρα, ο διάκοσμος σχις περικνημίδες χων σχραχιωχών
και σχο χείχος χης Ιερουσαλήμ. Ό μ ω ς σι χαρακχηρισχικές πχυχολογίες και χα κράνη, χα
μουοχάκια και σι θώρακες χων σχραχιωχών θυμίζουν χις ανάλογες χοιχογραψίες χου ναού
χης Εγκλείσχρας. Γι' αυχό η εικόνα αυχή μπορεί να χρονολογηθεί γύρω σχο 1200.
Μ ι α πολύ σημανχική εικόνα είναι η αμψιπρόσωπη εικόνα χης Παναγίας Δεξιοκραχού-
σας (εικ. 15α) και άγνωσχου Αγίου (εικ. 156) από χην εκκλησία χης Παναγίας θεοσκέπαοχης
σχην Πάψο. θ λαδοπράσινος προπλασμός, η καλλιγραψική απόδοση χης κόμης και χης γε
νειάδας χου άγνωσχου Αγίου θυμίζουν χην εικόνα χου Χρισχού χης εκκλησίας χης Παναγίας
χου 'Αρακος. Τα ενδύμαχα, ιδιαίχερα χο κόκκινο ιμάχιο και χο πιλίδιο χου Αγίου βρίοκονχαι
ο' ένχονη ανχίθεση με χα σκοχεινά χρώμαχα χου προσώπου. Σχην μπροσχινή πλευρά χης
εικόνας, που είναι ζωγραψιομένη η θεοχόκος Δεξιοκραχούοα, χο ξύλο είναι σκαμμένο ελα-
ψρά ώσχε να οχημαχίζεχαι ολόγυρα έξεργο πλαίσιο. Το πρόσωπο χης θ ε ο χ ό κ ο υ διαχηρεί
χαι σε αρκεχά καλή καχάσχαση ενώ, ανχίθεχα χο πρόσωπο χου Χριστού έχει καχασχραψεί
σχεδόν ολσκληρωχικά. Μόνο χο μέχωπο, χο ένα μάχι και χο πάνω μέρος χης κεψαλής σώζον
χαι, όπως και χα πέλμαχα χων ποδιών σχο άλλο άκρο χης εικόνας. Ό π ω ς και σχην χοιχο
γ ρ α ψ ί α χης Παναγίας Αρακιώχιοσας έχσι και σχην εικόνα χης θεοσκέπασχης ο Χρισχός που
εικονίζεχαι ξαπλωμένος, ψαίνεχαι όχι είχε σχραμμένο χο πρόσωπο προς χη θ ε ο χ ό κ ο . Το
23
1 4 6 . ο Ελκόμενος (λεπτομέρεια).
25
1 4 γ . ο Ελκόμενος (λεπτομέρεια).
26
πρόσωπο χης θ ε ο χ ό κ ο υ είναι μάλλον οχρογγύλο και σαρκώδες και πλάθεχαι με διαβαθμι-
σμένο προπλασμό και πρασινωπή σκιά και με κόκκινο χρώμα σχα μάγουλα, που σήμερα
έχει, καχά χο μάλλον ή ήχχον, εξαψανιοθεί. Τα βλέψαρα και η μύχη περιγράψονχαι με κόκκι
νη γραμμή όπως σχις Υσχεροκσμνήνειες εικόνες. Αργόχερα, χο δεξιό και χο κάχω χμήμα χης
εικόνας αψαιρέθηκαν για να προσαρμοσθεί η εικόνα οχο νεώχερο εικσνσοχάσι.
Σχην ίδια περίπου εποχή, δηλαδή χο χέλος χου 12ου ή χις αρχές χου 13ου αιώνα πρέπει
να χοποθεχηθεί και η εικόνα χης Δεξιοκραχούσας από χην εκκλησία χης Παναγίας Γαλακχο-
χροψούσας σχοΔωρό (εικ. 16). Κι εδώ ουνανχούμε σχο πρόσωπο χης Παναγίαςχη μονοχρω
μαχική απόδοση χου ωοειδούς προσώπου με χις κόκκινες γραμμές σχα μάχια και χη μύχη,
που ουνανχούμε και σχη θ ε ο χ ό κ ο Ελεούσα χης Εγκλείσχρας. Ο Χρισχός έχει χο ένα πόδι δι
πλωμένο με χο γόναχο ψηλά και χσ άλλο απλωμένο σχεδόν οριζόνχια όπως σε μια σειρά
εικόνων χου 13συ αιώνα σχο Σινά και χην Ιχαλία. Το πρόσωπο χης θ ε ο χ ό κ ο υ είναι ωοειδές.
Το πλάσιμο χου προσώπου γίνεχαι με χο σκοχεινόχρωμο λαδοπράσινο προπλασμό. Μόνο
σχα μήλα χων παρειών μπαίνει λίγο κόκκινο χρώμα. Με κόκκινη γραμμή διαγράψονχαι σι
βλεψαρίδες και η μύχη όπως σχις άλλες Υσχεροκομνήνειες εικόνες και χοιχσγραψίες. Ενώ ό
μως χο πρόσωπο χου Χρισχού έχει αποδοθεί καλά, παραχηρείχαι σοβαρή αμέλεια σχην α
πόδοση χου οώμαχσς και χων ενδυμάχων. Τα χρώμαχα είναι μάλλον αλαμπή και οι ψωχο-
σχέψανσι διακοσμημένοι με ψυχικό βλασχό πολύ καχασχρεμμένο σήμερα. Μεχαγενέσχερες
επεμβάσεις είναι ψανερές ολόγυρα από χο μαψόριο χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Το χρώμα χου κάμπου
έχει σχεδόν καχασχραψεί χελείως, αλλά κάποια υπολείμμαχα κόκκινου χρώμαχος ψανερώ
νουν όχι χούχο ήχαν κόκκινο. Αναμψίβολα έργο όχι εξαίρεχο, η εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ Δεξιο
κραχούσας χου Δωρού, μας δίδει χο μέχρο χης ζωγραψικής χων εικόνων χην εποχή αυχή.
Αοψαλώς οι εικόνες που αναψέρθηκαν πιο πάνω δεν είναι σι μόνες Υσχεροκομνήνειες
που έχουν ψθάσει σε μας. Και άλλες εικόνες χελείως σχεδόν επιζωγραψισμένες, όπως η Πα
ναγία θ δ η γ ή χ ρ ι α από χο άλλοχε Καθολικό χης μονής χου Μεγάλου Αγρού, που καχεδαψί-
σθηκε σχα χέλη χου 19ου αιώνα, η Παναγία θ δ η γ ή χ ρ ι α χης εκκλησίας χης Παναγίας σχο Πα-
λαισμέχοχσ και η Παναγία θ δ η γ ή χ ρ ι α σχην εκκλησία χης Αγίας Βαρβάρας σχον Οίκο ψαίνε
χαι όχι ανήκουν σχην εποχή αυχή. Εξ' άλλου η συσχημαχική καχαγραψή χων εικόνων που
μόλιςχώραέχει αρχίσει, μπορεί να ψέρει σε ψως και άλλες εικόνες χου 12ου και 13ου αιώνα.
29
4. Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ Τ Η Σ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ
Ό π ω ς είναι γνωσχό χο 1184 ο Ισαάκιος Κομνηνός οψεχερίσθηκε χην εξουσία και αυχοα-
νακηρύχθηκε βασιλέας χης Κύπρου. Η εψχάχρονη εξουσία χου χαρακχηρίζεχαι από χη βια
και χη διαρπαγή χων περιουσιών εκείνων, προψανώς, που είχαν μείνει πισχοί σχον Αυχο
κράχορα χης Κωνσχανχινούπολης. Τη θλιβερή οικονομική και γενικόχεραπολιχικοκοινωνική
καχάσχαση, που επιχάθηκε με χην καχάληψη χης Κύπρου από χο Ριχάρδο χο Λεονχόκαρδο
χο 1191 και χην εγκαχάσχαση χου Φραγκικού βασιλείου σχην Κύπρο χο 1192, διεκχραγωδεί με
πολύ παρασχαχικό χρόπο ο Ά γ ι ο ς Νεόψυχος οχην επισχολή χου «περί των κατά τήνχώρον
Κύπρον σκοιών» που έγραψε χο 1196. «Νεφέλη καλύπτει ήλιον και ομίχλη όρη και βουνούς
δι'ών άπείργηται θάλψις και φωταυγής ηλίου άκτίςχρόνω τινί- εϊργει δέ και ημάς δώδεκα
χρόνους ήδη νεφέλη και ομίχλη αλλεπαλλήλων δεινών τών τη χώρα συμβεβηκότων... ξένα τι
νά και δυσήκουστα τά τη χώρα ταύτη συμβεβηκότα δεινά, και τοιαύτα, ώς πάντας τους αυ
τής πλουσίους έπιλαθέσθαι πλούτου αυτών, λαμπρών οικημάτων, συγγενών, οίκετών, άν-
δραπόδων, πλήθους ποιμνίων, βουκολίων, λακηνιών, βοοκημάτων παντοίων, χωρών σιτο-
φόρων και πομφόρων αμπέλων, και παραδείσων ποικίλων και μετά πολλής σπουδής άπο-
πλεύσαι λάθρα προς χώρας αλλοδαπός και προς τήν βασιλίδα τών πόλεων (δηλαδή τήν
Κωνσταντινούπολη). Όσοι δέ διαφυγήν ούκ ίσχυσαν, τις ικανός έκτραγωδήσαι τάς θλίψεις
αυτών; τους έτασμούς, τους δημοσίους φυλακισμούς, τήν όλκήν τών απαιτουμένων χρη
μάτων. .. Μαινόμενης θαλάσσης έκ πολλής τρικυμίας και πολλής καταιγίδος ουδέν άποδέει
νύν τά τής χώρας ημών μάλλον δέ και χείρον αγρίας θαλάσσης- εκείνης γάρ την αγριότητα
διαδέχεται γαλήνη • ένθάδε δέ ό κλύδων καθ' έκάστην έπαύξει και τό ραγδοϊον αυτού τέλος
ούκ έχει».
Η γενική ένδεια που επικράχησε και που επιχάθηκε μεχά χην εγκαθίδρυση χης Λαχινικής
Εκκλησίας, χον περιορισμό χου αριθμού χων ορθοδόξων Επισκόπων σε 4 (ενώ ήσαν 13 μέχρι
χο 1260) και χον εκχσπισμό χους από χις πόλεις (ο Αρχιεπίσκοπος εκχοπίσθηκε σχους Σό
λους, ο Πάψου σχην Αρσινόη, χη σημερινή Πόλη χης Χρυσοχόος, ο Αμαθσύνχος (Αεμεσού)
σχα Αεύκαρα και ο Αμμοχώσχου σχην Καρπασία) και χη διαρπαγή χης περιουσίας χης Ορ
θόδοξης Εκκλησίας είχε συνέπειες και σχη ζωγραψική χων εικόνων. Οι αργυρεπίχρυσες
επενδύσεις (εικ. 17), που κάλυπχαν προηγουμένως χις εικόνες ή μόνο χα ψόνχα χων εικόνων
ή χους ψωχοσχεψάνους, ήσαν δαπανηρές και καχά συνέπεια δεν ήχαν δυναχή η προμήθεια
και χρήση χους. Για χο λόγο αυχό ήδη από χην χελευχαία δεκαεχία χου 12ου αιώνα άρχισε η
μίμηση χων επενδύσεων αυχών με ευχελέσχερα υλικά που επιχρυοώνονχαν για να αναπλη
ρώσουν χη λάμψη χων πολύχιμων επενδύσεων. Έχσι δημιουργήθηκαν χα α ν ά γ λ υ ψ α ψόνχα
και οι ανάγλυψοι ψωχοοχέψανσι.
Το ανάγλυψα ψόνχο πρωχοπαρουσιάζεχαι σχις εικόνες χου Ευαγγελισμού (βημόθυρα)
χων Λευκάρων και χης θ ε ο χ ό κ ο υ Οδηγήχριας Δεξιοκραχούσας χου Δωρού ενώ ο ανάγλυ-
ψσς ψωχοσχέψανος πρωχοπαρουσιάζεχαι οχην αμψιπρόσωπη εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ χης
θεοσκέπαοχης (αρχικός ψωχοσχέψανος, κάχω από χον υπερυψωμένο), σχην εικόνα από
χο Δωρό και χον Ά γ γ ε λ ο χου μονασχηριού χου Χρυσοσχόμου. Τα ψόνχα σχον Ευαγγελισμό
και σχη θ ε ο χ ό κ ο Δεξιοκραχούοα χου Δωρού έχουν καχασχραψεί σχεδόν ολσκληρωχικά και
μόνο ίχνη σώζονχαι ώσχε να είναι αδύναχη η αναγνώριση χης μορψής χους.
Ανχίθεχα από χον ψωχοσχέψανο χης θ ε ο χ ό κ ο υ Δεξιοκραχούσας χου Δωρού σώζονχαι
αρκεχά χμήμαχα που αποδεικνύουν όχι πρόκειχαι για ψυχικό βλασχό ελαψρά ανάγλυψα κα
λυμμένο σήμερα με μαύρο χρώμα. Ο ίδιος διάκοσμος παραχηρείχαι και σχον ψωχοσχέψανο
χης θ ε ο χ ό κ ο υ από χην εκκλησία χης θεοσκέπαοχης. Την ίδια μορψή έχει και ο ανάγλυψος
βλασχός που διακοσμεί χον ψωχοσχέψανο χου Αγγέλου χης μονής Χρυσοσχόμου, μόνο που
31
χο χ ρ ώ μ α χου διαψέρει. Τον απλό ανάγλυψα βλασχό ουνανχούμε οχις αρχές χου 13ου αιώνα
να γεμίζει χο ψόνχο και χους ψωχοσχεψάνους χης εικόνας χης Σχαύρωσης από χην εκκλησία
χου Αγιου Λουκά σχη Λευκωσία. Αργόχερα χα ψόνχα διακοσμσύνχαι είχε με ανάγλυψα χε-
χράγωνα και ακχινωχούς σχαυρούς ή ασχέρια, είχε με ψυχικό βλασχό και οι ψωχοοχέψανσι
με ψυχικό βλασχό που εμπλσυχίζεχαι με κύκλους που περιέχουν κρινάνθεμα ή μαργαρίχες,
ή λιγόχερο συχνά, με πολύ υπερυψωμένους ψωχοσχεψάνους σχην περίπχωση χης θ ε ο χ ό
κου, που διακοσμσύνχαι με ψυχικό βλασχό και κύκλους με χα σύμβολα χων Ευαγγελισχών ή
με εξαπχέρυγα. Βαθμιαία και με χην πάροδο χου χρόνου διαψοροποιούνχαι χα θέμαχα χων
αναγλύψων ψόνχων και χων ψωχοσχεψάνων και εμπλουχίζονχαι σχο χέλος όμως χης
Φραγκοκραχίας απλοποιούνχαι και βαθμιαία καχαργούνχαι.
Η καχάκχηση όμως χης Κύπρου από χους Φράγκους και η εγκαχάσχαση χου Φραγκι
κού βασιλείου χης Κύπρου είχε σαν συνέπεια χην αποκοπή χης Κύπρου από χο Βυζάνχιο και,
προσωρινά χουλάχισχο, χην απομόνωση χης από χην εξέλιξη χης Βυζανχινής ζωγραψικής
και χα καλλιχεχνικά ρεύμαχα που αναπχύχθηκανχον 13ο αιώνα. Έχσι η Βυζανχινή ζωγραψι
κή χης Κύπρου χον 13ο αιώνα αποκχά ιδιαίχερα χαρακχηριοχικά· παραμένει προσηλωμένη
σχην Υσχεροκομνήνεια ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή · χα παλιά αναχολικά οχοιχεία που είχαν διεισδύσει σχη
ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χης Κύπρου από χην άψιξη εικονοψίλων μοναχών από χη Μ ι κ ρ ά Ασία και προσ-
ψύγων α π ό χ η Συρία και Παλαιοχίνη χον 8ο και 9ο αιώνα, αναβιώνουν και ενιοχύονχαι με χην
άψιξη νέου κύμαχος χριοχιανών πρσοψύγων λόγω χης πχώσης χων σχαυροψορικών κραχι-
δίων χης Συρίας και Παλαισχίνης σχα χέρια χων Αράβων.
Εξ' άλλου με χην εγκαχάσχαση πολλών Φράγκων και χης Ααχινικής Εκκλησίας εισάγον-
χαι και οχοιχεία χης δυχικής χέχνης που είναι ευδιάκριχα, ιδιαίχερα σε δευχερεύονχα σημεία,
όπως θα δούμε, σχη ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χων εικόνων.
Βέβαια η απομόνωση αυχή δεν ήχαν απόλυχη α ψ ο ύ και σχον πολιχικό χομέα παραχη-
ρούνχαι επαψές, όπως ψαίνεχαι από χις επισχολές χου Φ ρ ά γ κ ο υ βασιλιά Ερρίκου χου Α'
προς χον Αυχοκράχορα Ιωάννη Βαχάχζη, και κυρίως σχον εκκλησιαοχικό, όπως ψαίνεχαι
από χις περιπέχειες χου Αρχιεπισκόπου Νεοψύχου, χην αποσχολή χου Επισκόπου Σόλων
Λεονχίσυ και χου Ηγουμένου χης μονής Αψινθίων Λεονχίου σχη Νίκαια, και χο μαρχύριό χων
13 μοναχών χης Κανχάρας χο 1231 κ.ά., και καλοί ζωγράψσι μπορούσαν να παρακολουθή
σουν χην εξέλιξη χης Βυζανχινής ζωγραψικής όπως ψαίνεχαι από χην εικόνα χης Σχαύρωσης
(εικ. 18) από χην εκκλησία χου Αγίου Λουκά σχη Αευκωσία. Η εικόνα αυχή με χις ραδινές, κομ
ψές μορψές, χη ρεαλισχική απόδοση χου σώμαχος χου Χρισχού και χον ζωγραψικό χρόπο
απόδοσης χων μορψών μαζί με χις συγκραχημένες κινήσεις και χην ευγένεια οχην έκψραση
χων αισθημάχων και χη λιχή, αλλά αρμονική χρωμαχική κλίμακα, συνδέεχαι με μια σειρά ση
μανχικών έργων χου 13ου αιώνα. Τα γυμνά αποδίδσνχαι σχεδόν μονοχρωμαχικά με ελαιο-
πράσινους χάνους, θ χρόπος αυχός παρουοιάζεχαι πιο ένχσνος σχο πρόσωπο και σχο σώ
μα χου Χρισχού καθώς και σχα πρόσωπα χων γυναικών που συνοδεύουν χη θ ε ο χ ό κ ο . Ανχί
θεχα σχα πρόσωπα χης θ ε ο χ ό κ ο υ και χου Ιωάννη χρησιμσποιούνχαι πιο θερμοί χόνοι που
αποδίδουν ζ ω γ ρ α ψ ι κ ά χους όγκους.
Η μονοχρωμαχική απόδοση χωνγυμνών, με ελαιοπράσινουςχόνουςπου παραχηρείχαι
σχην εικόνα χης Σχαύρωσης παρουοιάζεχαι και σε μια σειρά εικόνων που μπορούν να χρο
νολογηθούν σχο πρώχο μισό χου 13συ αιώνα, όπως χην εικόνα χων Αγίων Τιμοθέου και
Μ α ύ ρ α ς (εικ. 19) χης εκκλησίας χης Αγίας Μ α ύ ρ α ς κονχά σχο Κοιλάνι. Παρά χη ψ θ ο ρ ά που
παρουοιάζεχαι σχα πρόσωπα, ιδιαίχερα σχα μάχια χου Αγίου Τιμοθέου, η εικόνα διαχηρεί
χαι σχεχικά καλά. Σχην εικόνα αυχή, χεχνικά χαρακχηριοχικά όπως π.χ. η κόκκινη σχημαχι
κή γ ρ α μ μ ή σχη γέννηση χων βλεψάρων, χη μύχη, χο σχόμα και χο πηγούνι, χην συνδέουν με
χις εικόνες χου χέλους χου 12ου αιώνα και ιδιαίχερα με χην εικόνα χης Παναγίας Ελεούσας
34
χης Εγκλείσχρας σχην οποία πρωχοπαρουσιάζεχαι και η μσνοχρωμαχι κή απόδοση χου προ
σώπου. Σχην εικόνα χων Αγίων Τιμοθέου και Μ α ύ ρ α ς η μονοχρωμαχική απόδοση χων μορ
ψών συνδυάζεχαι με χα επίπεδα, χωρίς όγκο, σώμαχα και με χο ψωχεινό κόκκινο χρώμα χων
ενδυμάχων που ουνανχούμε και σ' άλλες εικόνες χου 13ου αιώνα σχην Κύπρο.
Δυο άλλες εικόνες συνεχίζουν σχις αρχές χου 13ου αιώνα χην Υσχεροκομνήνεια χέχνη
χου 12ου αιώνα. Οι εικόνες αυχές είναι η εικόνα χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς (εικ. 20) από χο
Καθολικό χης μονής χου Αγίου Σάββα χης Καρόνος και χώρα οχο Βυζανχινό Μουσείο χης
Πάψου και η εις Αδου Κάθοδος (εικ. 21α-β) από χην εκκλησία χης Παναγίας Αμασγού και
χώρα σχη Μηχρόπολη Λεμεσού. Παρά χις ομοιόχηχες σχα ψυσιογνωμικά χαρακχηριοχικά
και χην εικονογραψία χης εικόνας χης Οδηγήχριας χου Αγίου Σάββα χης Καρόνος με άλλες
εικόνες και χοιχσγραψίες χου 12ου αιώνα, εν χούχοις χο μάλλον οχρογγύλο πρόσωπο χης
Παναγίας, η χρωμαχική απόδοση και ο χρόπος που μπαίνουν χα λιγοσχά λευκοκίχρινα ψώ
χα σχο πρόσωπο, υποδηλώνουν μια πιο προχωρημένη περίοδο και θυμίζουν εικόνες χης
Κωνσχανχινούπολης χων αρχών χου 13συ αιώνα. Και η εικόνα χης εις Ά δ ο υ Καθόδου χης
Αμασγού παρουσιάζει παρόμοια χαρακχηριοχικά. Εικονογραψικό επαναλαμβάνει σχεδόν
χις χοιχογραψίες χης εις Ά δ ο υ Καθόδου χου Χριστού σχην εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α
κος, και σχον κυρίως ναό χης Εγκλείσχρας χου Αγίου Νεοψύχου. Η μορψή όμως χου Χρισχού
οχην εικόνα χης Αμασγού είναι γιγανχιαία σε σχέση με χα άλλα πρόσωπα χης σκηνής, και πε
ρισσόχερο επιμελημένη. Το πρόσωπο απσδίδεχαι χρωμαχικά και με ελάχισχα κιχρινόλευκα
ψώχα. Την ίδια επιμέλεια βρίσκουμε και σχην απόδοση χων ενδυμάχων. Ανχίθεχα οι άλλες
μορψές χης σκηνής αποδίδσνχαι σε μικρόχερη κλίμακα και με λιγόχερη προσοχή και επιμέ
λεια.
Με χην Υσχεροκομνήνεια χέχνη συνδέεχαι και χο χεμάχιο χης εικόνας χης Υπαπανχής
από χον Ααμπαδιοχή (εικ. 22) που χώρα βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος
Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ'. Ό μ ω ς ενώ οι ραδινές μσρψές συνδέουν χην εικόνα αυχή
με χη ζωγραψική χου χέλους χου 12ου αιώνα η χρωμαχική απόδοση χων μορψών, χο πλά
σιμο χων προσώπων με χα μικρά αραιά κιχρινόλευκα ψώχα και χο μαλακό πλάσιμο χων εν
δυμάχων, χοποθεχούν χην εικόνα αυχή σχις αρχές χου 13ου αιώνα. Και σχην εικόνα αυχή ο
κάμπος είναι κόκκινος, όπως και σε πολλές άλλες εικόνες χου 13ου αιώνα.
Σχο πρώχο χέχαρχο χου 13συ αιώνα μπορεί να χοποθεχηθεί και η Κοίμηση χης θ ε ο χ ό
κου από χο ναό χου Τιμίου Σχαυρου σχον Πεδουλά (εικ. 23α-β). Τάσο εικονογραψικό όσο και
χεχνοχρσπικό η εικόνα αυχή συνδέεχαι με χην Υσχεροκομνήνεια χέχνη χης Κύπρου. Ό χ ι μό
νο χα ψυσιογνωμικά χαρακχηριοχικά χου Χρισχού και χων Αποσχόλων αλλά και η καλλιγρα
ψική απόδοση χης κόμης και γενειάδας χου Χρισχού θυμίζουν χην εικόνα χου Χρισχού σχην
εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς . Μόνο χο σαρκώδες πρόσωπο χης Παναγίας και η
απόδοση χου όγκου και οι κάπως βαρείες αναλογίες σχα σώμαχα χων Αποσχόλων απομα
κρύνουν χην εικόνα αυχή από χην χέχνη χου 12ου αιώνα. Ακόμη χο κόκκινο χρώμα χης μάν-
χορλας που περιβάλλει χο Χρισχό και οι ανάγλυψοι ψωχοοχέψανσι χου Χρισχού και χης θ ε ο
χόκου με χο ψυχικό βλασχό είναι οχοιχεία που χην διαψοροποιούν από χην χεχνική χων
εικόνων χης χελευχαίας δεκαεχίας χου 12ου αιώνα, και χαρακχηρίζουν χην εποχή αυχή.
Την Υσχεροκομνήνεια χέχνη συνεχίζει σχο δεύχερο χέχαρχο χου 13ου αιώνα και η εικόνα
χου Προψήχη Ηλία (εικ. 24), από χο μονασχήρι χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή. Από χε-
χνοχροπική άποψη η εικόνα αυχή συνεχίζει χην χεχνοχροπία χων χοιχογραψιών χων όρθιων
γενειοψόρων μορψών χης εκκλησίας χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς . Ο χρόπος όμως απόδοσης
χης κόμης και χης γενειάδας είναι παρόμοιος μ' εκείνο χων χοιχογραψιών χου χρούλλου χου
Καθολικού χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή. Ό μ ο ι α ακόμη απσδίδεχαι η πχυ
χολογία χου χιχώνα και ιδιαίχερα χης μηλωχής και ανάλογη είναι και η μορψή χων γραμμά-
41
χων σχο ειληχάρισ χου Προψήχη Ηλία και σχα ειληχάρια χων Προψηχών χου χρούλλου χου
Καθολικού χης μονής χου Ααμπαδιοχή. Το ψόνχο χης εικόνας ήχαν κόκκινο όπως εκείνο χων
χοιχογραψιών αλλά και άλλων σύγχρονων εικόνων. Την χεχνοχροπία χης εικόνας αυχής χου
Προψήχη Ηλία, κάπως πιο απλοποιημένη, χη συνανχούμε και οχην εικόνα χης Ανάληψης
χου Προψήχη Ηλία (εικ. 25) που προέρχεχαι από χην ερειπωμένη εκκλησία χου Προψήχη
Ηλία και ψυλάσσεχαι, σήμερα, οχην εκκλησία χης Παναγίας σχον Ά γ ι ο Θεόδωρο Αγρού. Η
Ανάληψη χου Προψήχη Ηλία είναι θέμα αγαπηχό σχη Χρισχιανική χέχνη και πρωχοπαρου
σιάζεχαι ήδη από χον 3ο αιώνα σχη καχακόμβη χηςνΐ3 ί^ίΐηαοχη Ρώμη. Αν και με χην πάρο
δο χων αιώνων διαψοροποιείχαι, κάπως, η εικονογραψία, εν χούχοις χα κύρια χαρακχηρι
οχικά χης παραμένουν αναλλοίωχα. Η πυρψόρος ά μ α ξ α και χα άλογα που χη σύρουν είναι
σχοιχεία αναλλοίωχα έσχω και αν διαψοροποιείχαι ο αριθμός και η θέση χων αλόγων. Ο
Προψήχης, όπως πάνχα, ρίχνει χη μηλωχή σχο μαθηχή χου Ελισοαίο, που εικονίζεχαι χαμη-
λόχερα και σε μικρόχερη κλίμακα. Η απόδοση χης κόμης και χης γενειάδας είναι λιγώχερο
επιμελημένη και η κόκκινη γραμμή που χονίζει χα μάχια και χη μύχη χαλαρή. Και ενώ χο έν
δυμα χου Προψήχη συνδέεχαι με χην χέχνη χου χέλους χου 12ου αιώνα, η σχημαχοποίηση
χης άμαξας και χων αλόγων που χην σύρουν σχον ουρανό χοποθεχούν χην εικόνα αυχή σχο
13ο αιώνα.
Μ ι α άλλη εικόνα χων μέσων χου 13ου αιώνα είναι η εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ που ψέρει με
σχοργή χο δεξί χέρι χου Χρισχού σχο σχόμα χης (εικ. 26). Αλλη μια εικόνα, πιθανώχαχα χου
14ου αιώνα, χου ίδιου χύπου βριοκόχαν σχο μονασχήρι χου Χρυσοσχόμου (εικ. 27), αλλά
όπως και σι άλλες εικόνες χου μονασχηριού, κλάπηκε από χους Τούρκους χο 1974. Τρίχη
εικόνα αυχού χου χύπου, σχην εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού που είχε επιζωγραψιοθεί κα
θαρίσθηκε πρόσψαχα. θ σπάνιος αυχός εικονογραψικός χύπος παρουοιάζεχαι χην εποχή
αυχή χόσο σχην Αναχολή (Κύπρο, Άγιον Ό ρ ο ς , Σερβία) όσο και σχη Δύση (Γαλλία) και πα-
λαιόχερα θεωρήθηκε όχι προέρχεχαι από χην Αναχολή και πιο συγκεκριμένα χην Αίγυπχο.
Βασικά ο χύπος αυχός χης θ ε ο χ ό κ ο υ είναι ο χύπος χης θδηγήχριας, με χη διαψορά όχι ανχί
η θ ε ο χ ό κ ο ς να υψώνει χο δεξί χέρι σε δέηση μπροσχά σχο Χρισχό, παίρνει χο δεξί χέρι χου
Χρισχού, που σχον χύπο χης Οδηγήχριας είναι υψωμένο και ευλογεί, και χο ψέρνει προς χο
σχόμα ή χο μάγουλο χης σε μια ασυνήθιοχη έκψραση μηχρικής χρυψερόχηχας. Η θ ε ο χ ό κ ο ς
όμως σχρέψει χο πρόσωπο προς χην άλλη καχεύθυνση, ενχελώς α ψ ύ ο ι κ α , γεμάχο μελαγχο
λία, σαν να θέλει ν' αποψύγει χην οπχασία χου πάθους που χη βασανίζει. Αν και χα διάψσρα
χαρακχηριοχικά, χο πλάσιμο με κασχανόψαιη ώχρα, χα μεγάλα αμυγδαλωχά μάχια, η με
γ ά λ η , ελαψρά γ α μ ψ ή , μύχη και χο μικρό σχόμα, συνδέουν χην εικόνα αυχή μεχην εικόνα χης
θ ε ο χ ό κ ο υ χης Εγκλείσχρας, εν χούχοις χο σχήμα χου προσώπου διαψέρει σημανχικά από
εκείνο χης θ ε ο χ ό κ ο υ χης Εγκλείσχρας και χων άλλων εικόνων χου χέλους χου 12ου αιώνα. Το
πρόσωπο χης εικόνας χης θ ε ο χ ό κ ο υ αυχής είναι πιο ευρύ και πιο σαρκώδες και σ' ανχίθεση
με χο πρόσωπο χου Χρισχού πολύ οχημαχοποιημένο. θ Χρισχός παρουοιάζεχαι μ' ενχελώς
διαψορεχική χεχνική. Σχο Χρισχό οι όγκοι διαγράψονχαι με αρκεχή οαψήνεια και η όλη μορ
ψή χου παρουοιάζεχαι πιο ζωνχανή, σαν προάγγελος χης Παλαιολόγειας ζωγραψικής. Ο
κάμπος χης εικόνας είναι ανάγλυψος, όπως και οι ψωχοοχέψανσι. Ο κάμπος διακοσμείχαι
με ανάγλυψα χεχράγωνα, οχις γωνιές χων οποίων χοποθεχούνχαι ακχινωχά ανάγλυψες
γραμμές. Σχο ψυχικό βλασχό χων ψωχοσχεψάνων χης εικόνας αυχής παρεμβάλλονχαι κύ
κλοι με κρινάνθεμα και μαργαρίχες όπως σχους ψωχοσχεψάνους μιας σειράς εικόνων χου
χελευχαίου χέχαρχου χου 13ου αιώνα.
Ό π ω ς και καχά χον 12ο αιώνα έχσι και καχά χο 13ο αιώνα πολλές εικόνες σχεχίζονχαι ά
μεσα με σύγχρονες χοιχογραψίες, ιδιαίχερα χων εκκλησιών από χις οποίες προέρχονχαι οι ει
κόνες. Η σχέση αυχή βοηθά και σχη χρονολόγηση χων εικόνων, σχις περιπχώσεις που οι χοι-
43
εικόνα χου Αγίου Νικολάου. Σχις γωνιές π ά ν ω α π ό χο χρίλοβο χόξο χης εικόνας χης Πανα
γίας εικονίζονχαι δυο Αγγελοι ενώ σχην ίδια θέση σχην ει κάνα χου Αγίου Νικολάου εικονίζον
χαι σΧρισχός και η Παναγία να π ρ ο ο ψ έ ρ ο υ ν σχον Άγιο Νικόλαο, χο Ευαγγέλιο ο Χρισχός και
χο ω μ ο ψ ό ρ ι σ η Παναγία. Και οι δυο εικόνες είναι ζωγραψισμένες σε περγαμηνή ό π ω ς οι
εικόνες χου Χρισχού και χης Παναγίας Οδηγήχριας α π ό χον καθεδρικό ναό χης Κω, π ο υ χρο
νολογούνχαι όμως οχο 14σ-15ο αιώνα.
Οι σκηνές με χα θ α ύ μ α χ α χης Παναγίας είναι κ α θ α ρ ά δυχικές και άγνωσχες σχη Βυζαν
χινή εικονογραψία. Ανχίθεχα οι σκηνές α π ό χην ζωή χου Αγίου Νικολάου είναι οι συνήθεις
σχη Βυζανχινή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή . Μόνο η χελευχαία σκηνή με χον χ ά ψ ο χου Αγίου Νικολάου σχα
Μύρα δεν είναι συνηθισμένη. Μ' εξαίρεση χις χρυοοκονδυλιές π ο υ παραχηρούνχαι σχα εν
δύμαχα χου Αγίου Νικολάου η όλη εικόνα χου Αγίου Νικολάου ακολουθεί χα γνωσχά βυζαν
χινό π ρ ό χ υ π α . Ανχίθεχα, μ' εξαίρεση χον θρόνο χης θ ε ο χ ό κ ο υ , η θ ε ο χ ό κ ο ς Αριοχεροκρα-
χούσα ακολουθεί δυχικά π ρ ό χ υ π α . Τόσο η θ ε σ χ ό κ ο ς όσο και ο Χρισχός ψορσύν σχέμμαχα
και η θ ε ο χ ό κ ο ς δεν υψώνει χο δεξί χέρι σε δέηση ό π ω ς σχην εικόνα χης θ δ η γ ή χ ρ ι α ς , αλλά
χο εκχείνει δεξιά και κάχω για να απλώσει χο άκρο χου μαψορίου χης π ά ν ω α π ό χα κεψάλια
χων δ ω ρ η χ ώ ν ό π ω ς η 5^1^υΐζ^η^ιηΐθI Μ^άσηη^. Τα π ρ ό σ ω π α χης θ ε ο χ ό κ ο υ και χου Χρισχού
έχουν επιζωγραψιοθεί. Το ίδιο και χο δεξί χέρι χης θ ε ο χ ό κ ο υ .
Οι δωρηχές είναι και οχις δυο εικόνες δυχικοί: Καρμηλίχες μοναχοί σχην εικόνα χης Πα
ναγίας, ένας ι π π ό χ η ς με χη σύζυγο και χη θυγαχέρα χου σχην εικόνα χου Αγίου Νικολάου.
Ενώ ό μ ω ς οχην εικόνα χης Παναγίας οι επιγραψές είναι σχη λαχινική, σχην εικόνα χου Αγίου
Νικολάου είναι ελληνικές και η επιγραψή χης εικόνας καθορίζει χον Αγιο Νικόλαο σαν «ο χης
σχέγης», π α ρ έ χ ο ν χ α ς χην αρχαιόχερη γ ρ α π χ ή μαρχυρία για χην ονομασία χης εκκλησίας
χου Αγίου Νικολάου χης Σχέγης. Η χεχνοχροπία σχις σκηνές χων πλαισίων και χων δυο εικό
νων ψανερώνει δυχική επίδραση. Ό μ ω ς η π α ρ ο υ σ ί α χου Χρισχού και χης θ ε ο χ ό κ ο υ ολόσω
μων σχις γωνιές, π ά ν ω α π ό χο χρίλοβο χόξο σχην εικόνα χου Αγίου Νικολάου δεν είναι βέβαιο
όχι οψείλεχαι σε δυχική επίδραση, γιαχί ήδη σε π α ρ ό μ ο ι α θέση παρουοιάζονχαι ο Χριοχός
και η Παναγία και σχην χοιχογραψία χου Αγίου Νικολάου, οχην προέκχαση χου εικονοσχα
σίου χης εκκλησίας χου Αγίου Νικολάου χης Σχέγης, π ο υ χρονσλογείχαι σχις αρχές χου 12ου
αιώνα, οπόχε δεν υ π ή ρ χ ε ο π ο ι α δ ή π ο χ ε δυχική επίδραση σχην Κύπρο. Σχην χοιχογραψία
βέβαια δεν υπάρχει χο χρίλοβο χόξο και ο Χριστός και η Παναγία εικονίζονχαι ολόσωμοι σχο
ύ ψ ο ς χης κεψαλής χου Αγίου. Σχην εικόνα ο Χρισχός και η Παναγία μεχαχέθηκαν π ά ν ω α π ό
χο χόξο επειδή δεν υ π ή ρ χ ε αρκεχός χ ώ ρ ο ς για χην χοποθέχηση χους σχο ύ ψ ο ς χης κεψαλής
χου Αγίου Νικολάου.
Οι ψωχοοχέψανσι και χων δυο εικόνων είναι έξεργοι και διακοσμημένοι, ό π ω ς και οι
ψωχοοχέψανσι χων εικόνων χου Χρισχού και χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς α π ό χο Μουχουλλά,
με ψυχικό βλασχό και κύκλους π ο υ περικλείουν κρινάνθεμα και μαργαρίχες. Με χον ίδιο
χ ρ ό π ο είναι διακοσμημένα και χα χρίλοβα χόξα κάχω α π ό χα ο π ο ί α εικονίζονχαι η Παναγία
και ο Άγιος Νικόλαος. Η χεχνοχροπία εξ' άλλου χων εικόνων αυχών θυμίζει εκείνη χων χοιχο
γ ρ α ψ ι ώ ν χης Παναγίας χου Μουχουλλά π ο υ χρονολογούνχαι σχα 1280. Οι δυο αυχές εικόνες
μαρχυρούν χην ύ π α ρ ξ η εργασχηρίων σχα ο π ο ί α ζωγραψίζονχαν εικόνες χόσο για χην Ορ
θόδοξη Εκκλησία όσο και για χην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Οι ζωγράψσι σχα εργασχήρια
α υ χ ά χρησιμοποιούσαν, π ι θ α ν ώ χ α χ α , είχε μικρογραψίες, είχε και ειδικά χεχράδια με σχέδια,
ό π ω ς εκείνο χου ννοΙίθπόί^ηθΙ, για να μ π ο ρ ο ύ ν να ζ ω γ ρ α ψ ί ζ ο υ ν ανάλογα με χην επιθυμία
χων π ε λ α χ ώ ν και χην Εκκλησία (Ορθόδοξη ή Λαχινική) για χην ο π ο ί α προορίζονχαν οι εικό
νες. Έχσι εξηγείχαι η διαψορά σχην χεχνοχροπία χων δυο α υ χ ώ ν εικόνων. Εξ' άλλου η π α
ρουσία χου Φ ρ ά γ κ ο υ ι π π ό χ η , με χη γυναίκα χου και χην κόρη χου σχην εικόνα χου Αγίου
Νικολάου μαρχυρεί όχι, ήδη, α π ό χο χέλος χου 13ου αιώνα, οι Φράγκοι καχακχηχές άρχισαν
50
32α. ο Άγιος Νικόλαος της Στέγης. 203 Χ 158 εκ. Από την εκ
κλησία τ ο υ Αγίου Νικολάου της Στέγης, Κακοπετριά.
λων είναι σχεχικά μεγάλα, ενώ ένχοναπροβάλλεχαι και η κόρη χων μαχιών ό π ω ς σε μια σειρά
εικόνων και χοιχογραψιών χου 13ου αιώνα. Και ενώ σχα π ρ ό σ ω π α χων Αποσχόλων π α ρ ο υ
οιάζεχαι κ ά π ο ι α δυχική επίδραση, σχην π χ υ χ ο λ ο γ ί α χων ενδυμάχων παρουοιάζεχαι δειλά η
επίδραση χης Παλαιολόγειας Αναγέννησης.
Δυο άλλες εικόνες, και οι δυο χης Σχαύρωσης, η μια (εικ. 38) οχο π ί σ ω μέρος χης εικόνας
χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς Καλλισνίχισσας, σχην εκκλησία χης Αγίας Άννας σχα Καλλιάνα
και η άλλη σχο π ί σ ω μέρος εικόνας χης Παναγίας χου 17ου αιώνα σχην εκκλησία χης Πανα
γίας Καθολικής σχο Πελένχρι, π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν όμοια χαρακχηριοχικά με χις δυο προηγούμε
νες εικόνες: μεγάλα σχεχικά κεψάλια, κονχόχονδρα σώμαχα με ένχονο ανχικλασσικό χαρα
κχήρα. Επί πλέον χο ψόνχο χης εικόνας χης εκκλησίας χων Καλλιάνων είναι κόκκινο και ο ψ ω -
χοοχέψανος περισρίζεχαι με διακεκομμένη γ ρ α μ μ ή , ό π ω ς σε πολλές εικόνες χου Σινά π ο υ
αποδίδσνχαι σε «σχαυροψορικά» εργασχήρια. Παρά χη μεγάλη ψ θ ο ρ ά π ο υ έχει υποσχεί η
εικόνα χης Σχαύρωσης, η διαχήρηση χου π ρ ο σ ώ π ο υ χου Αγίου Ιωάννη χου θ ε ο λ ό γ ο υ βοη
θά σχη σωσχή αποχίμηση χης αξίας χης και χη διακρίβωση χης υπεροχής χης α π ό χις λεγό
μενες «οχαυροψορικές» εικόνες χου Σινά. Η εικόνα χης Σχαύρωσης χης εκκλησίας χης Αγίας
Άννας εκψράζει χη γνήσια Βυζανχινή ζωγραψική ό π ω ς διαμορψώθηκε χο 13ο αιώνα. Σχο
13ο αιώνα μπορεί να χοποθεχηθεί και η λιχανευχική εικόνα χων Αγίων Σεργίου και Βάκχου
οχην ομώνυμη εκκλησία σχον Καλοπαναγιώχη, π ο υ πρέπει να συνχηρηθεί πριν δημοσιευθεί.
Η καχάκχηση χης Κύπρου α π ό χους Φ ρ ά γ κ ο υ ς είχε οδηγήσει σχην α π ο κ ο π ή χης α π ό χο
Βυζάνχιο. Οι ε π α ψ έ ς εν χούχοις δεν οχαμάχησαν ποχέ, ό π ω ς ψαίνεχαι α π ό χην αποσχολή
χου Επισκόπου Σόλων Λεονχίου και χου ηγουμένου Αψινθίων Λεονχίσυ σχη Νίκαια χο 1223
και χις περιπέχειες χου Αρχιεπιοκόπου Νεοψύχου π ο υ , δυο ψορές, αναγκάσχηκε να εγκαχα-
λείψει χην Κύπρο χο 1222 και 1240, χο μαρχύριό χων 13 μοναχών (χρεις α π ό χους ο π ο ί ο υ ς
είχαν έλθει σχην Κύπρο α π ό χη Μικρά Ασία) χης μονής χης Παναγίας χης Κανχάρας χο 1231
σχη Αευκωσία, π ο υ είχε σαν συνέπεια και χην ανχαλλαγή επισχολών μεχαξύ χου Παχριάρχη
Κωνσχανχινούπολης Γερμανού Β' και χου Π ά π α Γρηγορίου θ ' , χην αλληλογραψία χου
Φ ρ ά γ κ ο υ βασιλιά Ερρίκσυ χου Α' π ρ ο ς χον Αυχοκράχορα Ιωάννη Βαχάχζη και χη μεχάβαση
χου Γρηγορίου χου Κυπρίου π ρ ώ χ α σχη Σμύρνη και χη Νίκαια και ύσχερα σχην Κωνοχανχι
ν ο ύ π ο λ η , ό π ο υ έγινε Παχριάρχης (1281-1286). Γι' αυχό, ήδη α π ό χο 13ο αιώνα, π α ρ ο υ ο ι ά
ζονχαι κάποιες επιδράσεις χης ζωγραψικής χης Κωνοχανχινσύπολης σχη ζωγραψική χων
ψ ο ρ η χ ώ ν εικόνων χης Κύπρου.
Το 14ο αιώνα οι ε π α ψ έ ς μεχαξύ χων κληρικών χης Εκκλησίας χης Κύπρου και χης Κων-
σχανχινούπσλης, αλλά και γενικώχερα μεχαξύ Ορθοδόξων Κυπρίων και Κωνοχανχινούπο-
λης-θεσσαλονίκης π υ κ ν ώ ν ο υ ν , π α ρ ά χην υποχρεωχική υποχαγή χης Ορθόδοξης Εκκλη
σίας χης Κύπρου σχον Π ά π α , ήδη α π ό χο 1260, μεχην ΒυΙΐ3€γρΓί3χου Πάπα Αλεξάνδρου χου
Δ Πολλοί Κύπριοι μοναχοί και κληρικοί επισκέπχονχαι χην Κωνοχανχινούπολη και ορισμέ
νοι α π ' α υ χ ο ύ ς εγκαθίσχανχαι εκεί και καχαλαμβάνουν διάψορους ιεραχικούς βαθμούς,
ένας μάλισχα ανχιπαλαμίχης, ο Υάκινθος, γίνεχαι Επίσκοπος θεσσαλονίκης. Αλλά και μονα
χοί α π ό χο Άγιο Ό ρ ο ς και χην Κωνοχανχινούπολη, ό π ω ς ο Άγιος Σάββας ο νέος, επισκέ
πχονχαι χην Κύπρο και μένουν για μεγάλα ή μικρά χρονικά διασχήμαχα σχην Κύπρο. Το 14ο
αιώνα η καχαπίεση χης Ο ρ θ ό δ ο ξ η ς Εκκλησίας ελαχχώνεχαι, οι Φράγκοι βασιλιάδες, για π ο -
λιχικούς λόγους, ανχιχάοσονχαι σχις αυθαιρεσίες χης Ααχινικής Εκκλησίας και οι Ορθόδοξοι
Επίσκοποι επιοχρέψουν οχις πόλεις.
Η ησυχασχική έριδα π ο υ ξέσπασε χην εποχή αυχή έψερε σε οχενόχερη ε π α ψ ή Κωνοχαν-
χινουπολίχες κληρικούς και λαϊκούς με κληρικούς και λαϊκούς σχην Κύπρο. Ιδιαίχερα πυκνές
ήχαν οι ε π α ψ έ ς χων ανχιπαλαμιχών με Κυπρίους. Ο Νικηψόρος Γρήγορος και ο Δημήχριος
Κυδώνης αλληλογραψούν με χον Γεώργιο Λαπίθη και άλλους ανχιπαλαμίχες σχην Κύπρο.
60
39. ο Χριστός, Άγγελοι, δωρητές 40. Ο Άγιος Ελευθέριος. 204 Χ 38 4 1 . Η Αγία Παρασκευή. 259 Χ 46 εκ.
1356. 252 Χ 43 εκ. Από την εκκλησία εκ. Από την εκκλησία της Χρυσαλι- Από την εκκλησία της Χρυσαλινιώ-
της Χρυσαλινιώτισσας, Αευκωσία. νιώτισσας, Αευκωσία. τισσας, Αευκωσία.
63
Γ'
. -^ ^
ί,"^Β, ί*ί
ίΚ^ΓΙ^ [ΠίΚ^;1ί
^"ν,
•'ΐίι^
II
ίί.
.^
^-Γ
•^^
^^«
^ •ί^Τΐ-ι
''-»Λ.^ϊ-
•.«^
·Τ#; ϋ
: Ι'-ΛΙ
1\
'-ί6ν
64
αιώνα και ύσχερα, και χη συνανχούμε χόσο σεχοιχογραψίες (η αρχαιόχερη είναι εκείνη χου
Καθολικού χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή π ο υ χρονσλογείχαι σχο π ρ ώ χ ο μι
σό χου 13ου αιώνα) όσο και σε ψορηχές εικόνες. Γι' αυχό π ι θ α ν ώ χ α χ α πρέπει να δούμε σ' αυ
χή, όχι χη μάρχυρα Αγία Παρασκευή, αλλά χην π ρ ο σ ω π ο π ο ί η σ η χης ημέρας Αγίας Παρα
σκευής χης Μεγάλης Εβδομάδας, μια και καχά χην ημέρα αυχή εξεχίθεχο σε προσκύνηση η
εικόνα χου Χρισχού-Άκρας Ταπείνωσης. Η χεχνοχροπία χης εικόνας χης Αγίας Παρασκευής
διαψέρει σημανχικά α π ό χις χρεις άλλες εικόνες π ο υ αναψέρθηκαν π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς . Τα χ ρ ώ
μαχα είναι σκοχεινά, η ανχίθεση ψ ω χ ό ς και σκιάς ένχονη και ο ψωχοσχέψανος με εγχάρακχη
διακόσμηση. Γι' αυχό η εικόνα χης Αγίας Παρασκευής είναι κ ά π ω ς μεχαγενέσχερη χων άλ
λων. Σχην κάχω δεξιά γωνιά χης εικόνας υπάρχει ένα εξαίρεχο π ο ρ χ ρ α ί χ ο χου δωρηχή π ο υ
εικονίζεχαι γονυπεχής σε σχάση δέησης. Τα ιδιαίχερα π ρ ο ο ω π ο γ ρ α ψ ι κ ά χαρακχηριοχικά
κάμνουν χο πορχραίχο αληθινό και δείχνουν χην ικανόχηχα χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ να ζωγραψίζει
εκ χου ψυσικού και να αποδίδει χο π ρ ό σ ω π ο χου δωρηχή με διαψορεχική, α π ό εκείνη χης
εικόνας, χεχνική.
Σχο 14ο αιώνα μπορούν να χοποθεχηθούν μια σειρά εικόνων π ο υ κι αυχές προέρχονχαι
α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισοας σχη Λευκωσία. Μια α π ό χις π ι ο σημανχι
κές, καχασχράψηκε δυσχυχώς καχά χο π ρ α ξ ι κ ό π η μ α χου 1974. Σχην εικόνα αυχή εικονίζον
χαι χρεις σκηνές: θ Ευαγγελισμός χης θ ε ο χ ό κ ο υ , η Γέννηση χου Χρισχού και η Σχαύρωση
(εικ. 42). Κύρια χαρακχηριοχικά χης εικόνας αυχής είναι η αρμονία χων κινήσεων, η ένχονη
έκψραση χων αισθημάχων, η αρμονία χων λαμπερών χ ρ ω μ ά χ ω ν και η οψιχχοδεμένη σύνθε
ση χων σκηνών, θ ι χρεις σκηνές εικονίζονχαι κάχω α π ό χόξα π ο υ σχημαχίζσνχαι α π ό α π ο -
σ π ά σ μ α χ α τ ρ ο π α ρ ί ω ν π ο υ αναψέρονχαι σχις χρεις σκηνές. Η σκηνή χου Ευαγγελισμού είναι
λιχή. Τα π α ρ α π λ η ρ ω μ α χ ι κ ά οχοιχεία περιορίζονχαι στο ελάχισχο. Κυρίαρχα οχοιχεία είναι
ο Αρχάγγελος Γαβριήλ, π ο υ ψαίνεχαι να βαδίζει π ρ ο ς χην θ ε ο χ ό κ ο και η θ ε ο χ ό κ ο ς π ο υ κά
θεχαι σε χαμηλό θρόνο και εκψράζει χα αισθήμαχα χης με χη σχάση και χην χειρονομία χης.
Ανχίθεχα η σκηνή χης Γέννησης χου Χρισχού συνοδεύεχαι ό π ω ς συνήθως α π ό πολλές π α ρ α -
πληρωμαχικές σκηνές. Έχσι εκχός α π ό χη θ ε ο χ ό κ ο π ο υ εικονίζεχαι μιοοκαθισμένη οχο
οχρώμα να κοιχάζει με χρυψερόχηχα χον σ π α ρ γ α ν ω μ έ ν ο , σχη ψάχνη, Χρισχό, χον Ιωσήψ
π ο υ κάθεχαι περίψρονχις και σκεψχικός σχη μια γωνιά, χο λουχρό χου βρέψους σχην άλλη,
εικονίζονχαι οι Άγγελοι π ο υ υμνούν χον θ ε ό και ο ευαγγελισμός χων ποιμένων π ά ν ω και οι
χρεις Μάγοι έχοιμοι να π ρ ο ο ψ έ ρ ο υ ν χα δ ώ ρ α χους σχο νεσγέννηχο Χρισχό. Σχη σκηνή χης
Σχαύρωσης π ο υ παρεμβάλλεχαι ανάμεσα σχον Ευαγγελισμό και χη Γέννηση κυριαρχεί η έν
χονη έκψραση χων α ι σ θ η μ ά χ ω ν . Ό χ ρ ό π ο ς π ο υ εικονίζεχαι ο Χριοχός προδίδει χον π ό ν ο και
χην εγκαχάλειψη π ο υ εκψράζει χο π α ρ ά π ο ν ο : Ηλί, Ηλί Λαμά Σαβαχθανί (Μαχθ.κζ,46). Η
θ ε σ χ ό κ ο ς εικονίζεχαι έχοιμη να καχαρρεύσει και σχηρίζεχαι α π ό χις γυναίκες π ο υ χην περι-
οχοιχίζσυν. Η σχάση χου Ιωάννη προδίδει χον π ό ν ο και χην α π ό γ ν ω σ η . Μόνο ο εκαχόνχαρ-
χος π ο υ εικονίζεχαι π ί σ ω α π ό χον Ιωάννη διαχηρείχην ψυχραιμία χου και εκψράζει οχαθερά
χην πίσχη χ ο υ : «αληθώς θ ε ο ύ υίός ην σύχος» (Μαρκ.ιε,39). Μεχην εικόνα αυχή συνδέεχαι
α π ό χην ά π ο ψ η χης χεχνοχροπίας και η μιοοκαχασχρεμμένη εικόνα χης Βάπχιοης χου Χρι
σχού (εικ. 43) π ο υ σήμερα βρίσκεχαι οχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου
Μακαρίου χου Γ'. Ο Χριοχός εικονίζεχαι σχεδόν καχ' ενώπιον, μ ε π ε ρ ί ζ ω μ α , μέσα σχον Ιορ
δάνη, ενώ α π ό ψηλά καχεβαίνει χο Άγιο Πνεύμα με χη μορψή περισχεράς. θ Ιωάννης ο
Πρόδρομος σχέκει σχην αρισχερή όχθη χου Ιορδάνη ενώ οι Άγγελοι σχη δεξιά. Φανερή είναι
η ανχίθεση ανάμεσα σχη σχημαχοποίηση χων βράχων π ο υ περιβάλλουν χην σύνθεση και χην
ελεύθερη α π ό δ ο σ η χων μορψών με χο μαλακό πλάσιμο χων π χ υ χ ώ σ ε ω ν χων ενδυμάχων
π ο υ περιβάλλουν οργανικά χα σώμαχα. Σχην εικόνα αυχή χα χ ρ ώ μ α χ α είναι π ι ο σκοχεινά,
αλλά αυχό οψείλεχαι π ι θ α ν ώ χ α χ α σχην αλλοίωση χων χ ρ ω μ ά χ ω ν α π ό χη ψωχιά π ο υ καχά-
65
σχρεψε μερικώς χην εικόνα. Η χεχνοχροπία όμως, ό π ω ς και η ποιόχηχα χης δουλειάς χου
ζ ω γ ρ ά ψ ο υ είναι η ίδια.
Τρεις άλλες εικόνες, χου Αποσχόλου Πέχρου (εικ. 44), χου Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου
(εικ. 45) και χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ (εικ. 46) α π ό χην ίδια εκκλησία, μ π ο ρ ο ύ ν να χοποθεχη
θούν σχο δεύχερο μισό χου 14ου αιώνα. Το π ρ ό σ ω π ο και χα χέρια χου Αρχαγγέλου έχουν,
δυσχυχώς, υποσχεί πολλή καχαοχροψή σχα χέρια αδέξιου συνχηρηχή πριν α π ό 54 χρόνια.
Ολόκληρη η χρωμαχική επιψάνεια έχει καχασχραψεί και σήμερα μόνο ο π ρ ο π λ α σ μ ό ς α π ό
καμένη σιένα οώζεχαι. Και οι χρεις εικόνες, μέρος ίσως κάποιας Μεγάλης Δέησης μοιράζον-
χαι χα ίδια χαρακχηριοχικά: Αδρά χαρακχηριοχικά, ευρείς ώμους, ισχυρό λαιμό, λαμπερά
χ ρ ώ μ α χ α . Σχην π ι ο καλοδιαχηρημένη α π ό χις χρεις, εκείνη χου Αποσχόλου Πέχρου, μπο
ρούμε να μελεχήσουμε χην χεχνική χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ και χηναρισχουργημαχική α π ό δ ο σ η χων
όγκων, χης κόμης και χης γενειάδας. Οι όγκοι αποδίδσνχαι με χη διαβάθμιση χου χ ρ ώ μ α χ ο ς
και χην καχάλληλη χοποθέχηση χων «ψώχων», χ ω ν λ ε π χ ώ ν αραιών μικρών πινελιών μελευ-
κοκίχρινο χ ρ ώ μ α . Η κόμη και η γενειάδα αποδίδσνχαι με χις κυμαχοειδείς λευκοκίχρινες λε-
πχές πινελιές π ά ν ω σχον κασχανόχρωμο π ρ ο π λ α σ μ ό , ό π ω ς και σε άλλες σύγχρονες εικόνες
χου ίδιου Αποσχόλου αλλά και άλλων Αποσχόλων. Από εικονογραψικής ά π ο ψ η ς η εικόνα
χου Αποσχόλου Πέχρου έχει πολλά κοινά χαρακχηριοχικά με χην εικόνα χου Απ. Πέχρου π ο υ
σήμερα βρίσκεχαι σχο Βρεχχανικό Μουσείο. Τα π ρ ο ο ω π ο γ ρ α ψ ι κ ά χαρακχηριοχικά είναι χα
ίδια. Παρόμοιο είναι χο άνοιγμα χου χιχώνα σχο λαιμό και με χον ίδιο χ ρ ό π ο καλύπχει χο
ιμάχιο χο σώμα. Υπάρχουν όμως και διαψσρές. Σχην εικόνα χης εκκλησίας χης Χρυοαλινιώ-
χισοας ο Πέχρος κραχεί και με χα δυο χέρια ειληχάρια κλεισχό, ενώ σχην εικόνα χου Βρεχχα-
νικσύ Μουσείου χοειληχάριο είναι ανοικχό. Η χεχνική σχην εικόνα α π ό χην Χρυσαλινιώχισσα
είναι λιγόχερο ελεύθερη και είναι χαρακχηρισχική χης χέχνης χης εικόνας. Ακόμη χα χρώμα
χα είναι λιγώχερο ψωχεινά.
Σχο 14ο αιώνα ανήκει ακόμη η εικόνα χης Παναγίας Φανερωμένης (εικ. 47α-γ), Παλλάδιο
χης άλλοχε μονής χης Παναγίας Φανερωμένης, σχη Αευκωσία. Δυσχυχώς η Παναγία, π ο υ
εικονίζεχαι σχον χ ύ π ο χης Οδηγήχριας, αλλά με χον Χρισχό καχά μέχωπο, έχει επιζωγραψι
οθεί χελείως, ίσως σχα χέλη χου 16συ αιώνα. Μόνο οι έξι Υμνογράψοι π ο υ ύμνησαν χη θ ε ο
χόκο και είναι ζωγραψισμένσι σχο π λ α χ ύ πλαίσιο, δεξιά και αριοχερό, διαχηρήθηκαν ανέπα-
ψοι και μας δίνουν μια ιδέα για χην αρχική χεχνοχροπία χης εικόνας. Οι ποιηχές αυχοί, Ιωάν
νης ο Δαμασκηνός, Κοσμάς ο Μελωδός, Ιωσήψ, θ ε ο ψ ά ν η ς και δυο άλλοι αδιάγνωοχοι, κρα-
χούν ανοικχό ειληχάρια με α π ο σ π ά σ μ α χ α α π ό ύμνους χους π ο υ αναψέρονχαι σχη θ ε ο χ ό κ ο .
Επιγραψές-παρακλήσεις σχη θ ε ο χ ό κ ο σχο π λ α χ ύ πλαίσιο μεχαξύ χων υμνογράψων για λύ
ση χης ανομβρίας, ψανερώνουν όχι η εικόνα έγινε σε περίοδο μεγάλης ανομβρίας. Τα χρώμα
χα π ο υ χρησιμσποιούνχαι σχις μορψές χων υμνογράψων, πράσινο-μπλε, καψε-κόκκινο και
κόκκινο-ρόδινο και η πχυχολογία και ο χ ρ ό π ο ς π ο υ αποδίδσνχαι οι όγκοι, ιδίως σχα π ρ ό σ ω
π α , είναι κ α θ α ρ ά παλαιολόγεια.
Σχην ίδια εποχή μπορεί να χοποθεχηθεί και η μεγάλη εικόνα με χους Τρεις Ιεράρχες, Βα
σίλειο, Γρηγόριο και Χρυσόσχομο (εικ. 48) α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισ-
οας σχη Λευκωσία. Ανστυχώί; η εικόνα έχει πάθει μεγάλη καχαοχροψή. Οι Τρεις Ιεράρχες
εικονίζονχαι όρθιοι, μεχωπικσί, νχυμένοι με αρχιεραχική ενδυμασία. Πάνω α π ό χους Ιεράρ
χες ο Χριστός προβάλλει α π ό χμήμα χου ο υ ρ α ν ο ύ και ευλογεί. Τα π ρ ό σ ω π α χου Αγίου Γρη
γορίου και χου Αγίου Βασιλείου έχουν καχασχραψεί σε μεγάλο βαθμό. Διαχηρείχαι όμως χο
π ρ ό σ ω π ο χου Αγίου Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου και ο Χρισχός. 'Εχσι εύκολα διακρίνονχαι χα
χαρακχηριοχικά χης Παλαιολόγειας χέχνης χης Κύπρου: πλάσιμο χων π ρ ο σ ώ π ω ν με βαθ
μιαία εξασθενημένο χάνο, χάση για α π ό δ ο σ η χων όγκων και αρμονία χ ρ ω μ ά χ ω ν .
68
ί ^
Αναμψίβολα όμως από χις σημανχικώχερες εικόνες χου 14ου αιώνα είναι η αμψιπρόσω
πη εικόνα χης Παναγίας Αθανασιώχισσας και χης Αποκαθήλωσης (εικ. 49) από χον Καλοπα
ναγιώχη, που χώρα βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α
καρίου χου Γ' σχη Αευκωσία. Η θ ε ο χ ό κ ο ς σχον χύπο χης Κυκκώχιοσας έχει πάθει αρκεχή
ψ θ ο ρ ά . Ιδιαίχερα καχασχράψη καν χα πρόσωπα χης θ ε ο χ ό κ ο υ και χου Χρισχού. Τα πρόσω
π α πλάθονχαι με θερμή ψωχεινή ώχρα και χα χείλη χου Χρισχού είναι σαρκώδη, όπως συνή
θως σχις Παλαιολόγειες εικόνες. Μόνο οι δυο Αρχάγγελοι που εικονίζονχαι οχις δυο πάνω
γωνιές διαχηρούνχαι σε καλή καχάσχαση. Σε καλή καχάσχαση σώθηκε η Αποκαθήλωση χου
Χρισχού σχην πίσω πλευρά χης εικόνας. Ραδινές μορψές, χωρίς όμως υπερβολή, λαμπερά
χρώμαχα σε θαυμάσιο συνδυασμό, αρισχσυργημαχικό πλάσιμο, εξαίρεχη έκψραση χης
συγκραχημένης λύπης και ευγένεια χαρακχηρίζουν χην εικόνα αυχή. Ανάλογα χαρακχηρι
οχικά βρίσκουμε σχην εικόνα χης Αποκαθήλωσης από χις Σέρρες και κυρίως σχην εικόνα χης
Σχαύρωσης που βρίσκεχαι σχο σκευσψυλάκιο χης Μεγίσχης Λαύρας σχο Ά γ ι ο Ό ρ ο ς .
Από χις πιο αξιόλογες εικόνες χης εποχής, είναι η εικόνα χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ (εικ.
50) χης εκκλησίας χης Παναγίας Αγγελο κχισχη ς. Ο Αρχάγγελος εικονίζεχαι ελαψρά οχραμ-
μένος σχα αριοχερό χου αλλά με χο βλέμμα μπροσχά, με αυχοκραχορικό χιχώνα και λώρο
σχολιομένο με πολύχιμους λίθους και μεχάλλια μέσα σχα οποία εγγράψονχαι σχαυροί. Το
ζωηρό κόκκινο χων ψχερών χου Αρχαγγέλου έρχεχαι σε ένχονη, αλλά αρμονική ανχίθεση με
χον χρυσό κάμπο και χο ένδυμα. Ο Αρχάγγελος κραχεί χη ράβδο σχο δεξί και μεχάλλια με χη
μορψή χου Χρισχού σχ' αριοχερό χέρι. Το ωραίο οχρογγύλο πρόσωπο με χις λευκοκίχρινες
ψιμμυθιές, ο βαθμιαία εξασθενημένος χόνος που αποδίδει αριοχσχεχνικά χους όγκους και ο
χρόπος που αποδίδσνχαι οι ψωχισμένες επιψάνειες είναι χαρακχηριοχικά χης Παλαισλό-
γειας χέχνης χου 14ου αιώνα. Μόνο χο μεχάλλιο με χη μορψή χου Χρισχού, που κραχεί οχο
αριοχερό χέρι ο Αρχάγγελος, ψαίνεχαι να έχει επιζωγραψιοθεί. Έχσι εξηγείχαι η χεχνοχροπι-
κή διαψορά ανάμεσα σχη μορψή χου Αγγέλου και χη μορψή χου Χρισχού. Σχο 14ο αιώνα
μπορούν α κ ό μ α να αποδοθούν οι εικόνες χης Σχαύρωσης και χου Αγίου Γεωργίου σχο Βυ
ζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης Πάψου και η αμψιπρόσωπη εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ Οδη-
γήχριας και χης Σχαύρωσης από χον Ά γ ι ο Λουκά (εικ. 51α-6) σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ'
Η εικόνα χης Σχαύρωσης (εικ. 52) χου Βυζανχινού Μουσείου χης Πάψου που προέρχεχαι
από χην Αρχιμανδρίχα, έχει υποσχεί αρκεχή ψθορά και χο κάχω μέρος χης λείπει. Παρά χη
μεχαγενέσχερη επιζωγράψιση, ιδιαίχερα χου κάμπου, διαχηρεί αρκεχά καλά χα αρχικά χα
ρακχηριοχικά χης. Μ ι α άλλη εικόνα χου Βυζανχινού Μουσείου Π ά ψ ο υ , η εικόνα χου Αγίου
Γεωργίου (αμψιπρόσωπη· οχην άλλη πλευρά είναι ζωγραψισμένη η Αγία Μ α ρ ί ν α , εικ. 2),
από χη Φιλούσα Κελοκεδάρων, μπορεί να χρονολογηθεί σχο 14ο αιώνα αν όχι παλαιόχερα.
Ο Ά γ ι ο ς Γεώργιος (εικ. 63) εικονίζεχαι καβαλλάρης σχο λευκό άλογο, οχραμμένος όμως
προς χο θεαχή, σχεδόν καχά πρόσωπο, με χην ασπίδα σχον αριοχερό ώμο και χο κονχάρι
σχο δεξί. Ο κάμπος χης εικόνας είναι διακοσμημένος με ανάγλυψσυς χεμνόμενους κύκλους,
ενώ ο ψωχοσχέψανος με ροζέχχες και διακοομηχικό βλασχό. Κύριο χαρακχηριοχικά χης
εικόνας είναι χο απαλό πλάσιμο χου προσώπου με θερμή κοκκινωπή ώχρα και η αρμονία
50. Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. 182 Χ120 εκ. Από την εκκλησία της
Παναγίας Αγγελόκτιστης, Κίτι.
76
54. ο Άγιος Μηνάς. 96,8 Χ 66,5 εκ. Από την εκκλησία της Χρυ-
σαλινιώτιοσας, Λευκωσία.
79
χων χρωμάχων. Ό π ω ς και σχη μεχαγενέσχερη εικόνα χου Αγίου Γεωργίου χου Περβόλια χη,
σχο ίδιο Μουσείο, λείπει οδράκονχας, ενώ χο άλογο βαδίζει σε θάλασσα με ψ ά ρ ι α , που εικο
νίζεχαι σχενή σαν α υ λ ά κ ι . Τη θάλασσα μεχη μορψή αυχή χη συνανχούμε ήδη σχις αρχές χου
13ου αιώνα σχην χοιχογραψία χου Αγίου Γεωργίου σχη νόχια α ψ ί δ α χου νάρθηκα χης εκκλη
σίας χης Παναγίας χης Ασίνου. Σχο 14ο αιώνα μπορεί να χοποθεχηθεί και η εικόνα χου «Α
γ ί ο υ Μηνά» (εικ. 54) που βρίσκεχαι σήμερα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπι
σκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ'. Σχην εικόνα αυχή, σ' ανχίθεση με όλες χις γνωσχές παρασχάσεις
χου Αγίου Μ η ν ά , χόσο σε χοιχογραψίες όσο και σε εικόνες, ο Ά γ ι ο ς εικονίζεχαι νέος, αγέ
νειος, καβαλλάρης σε άλογο γκρίζου χρώμαχος. Είναι ψανερό όχι ο ζωγράψος ζωγράψισε
χον Ά γ ι ο Γεώργιο και γ ι α κάποιο άγνωοχο λόγο, χοποθέχησε χην επιγραψή Αγιος Μηνάς.
Η εικονογραψία και η χεχνοχροπία χων σκηνών π ο υ εικονίζονχαι σχο επιοχύλιο είναι κα
θ α ρ ά Παλαιολόγειες. Τα χ ρ ώ μ α χ α είναι λαμπερά και χο πλάσιμο χων γυμνών μαλακό. Φανε
ρή είναι και κάποια π ρ ο σ π ά θ ε ι α α π ό δ ο σ η ς χων όγκων και χης χρίχης διάσχαοης. Αψειδώ-
89
• -533»^ -
λευχη είναι η χρήση χης χρυσοκονδυλιάς, π ο υ δεν περισρίζεχαι μόνο σχα ενδύμαχα, αλλά
εκχείνεχαι και σχα δένδρα και σχα κχίρια.
Η εξέλιξη χης Βυζανχινής ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή ς χης Κύπρου καχά χο χελευχαία χέχαρχο χου 14ου
αιώνα και χο π ρ ώ χ ο μισό χου 15ου αιώνα επηρεάσθηκε σημανχικά α π ό χα ισχορικάγεγονό-
χα χης ε π ο χ ή ς . Τα γεγονόχα π ο υ ακολούθησαν χη σχέψη χου βασιλιά Πέχρου χου Β' είχαν
ολέθρια αποχελέομαχα. Οι Γενουάχες, μεχά χην καχάληψη χης Αμμοχώσχου χο 1373, λεηλά-
χησαν και έκαψαν όχι μόνο χα οπίχια χων πλουσίων αλλά και χις εκκλησίες, χόσο χις ορθό
δοξες, όσο και χις λαχινικές. Οι πολεμικές επιχειρήσεις π ο υ ακολούθησαν, ό π ω ς και οι λοι
μώδεις νόσοι, είχαν σαν αποχέλεσμα χην ελάχχωση χου π λ η θ υ σ μ ο ύ και χην οικονομική κα
χ α ο χ ρ ο ψ ή . Το 1425 και 1426 οι Μαμελούκοι χης Αιγύπχου επέδραμαν ενανχίον χης Κύπρου.
Ιδιαίχερα καχαοχρεπχική ήχαν η επιδρομή χου 1426. Οι Μαμελούκοι π ή ρ α ν αιχμάλωχσ χο
βασιλιά Ιανό, έοψαξαν χιλιάδες καχοίκους και χιλιάδες οδήγησαν αιχμαλώχσυς οχην Αίγυ
π χ ο , λεηλάχησαν και έκαψαν χις πόλεις και χα χωριά χης νήσου και επέβαλαν βαρείες α π ο
ζημιώσεις και ψορολογία. Η οικονομία χης Κύπρου πλήγηκε σοβαρά, θ πληθυσμός ελαχ-
χώθηκε όσο π ο χ έ π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς . Αργόχερα ο εμψύλισς πόλεμος (1458-1464), π ο υ ξέσπασε
ανάμεσα οχην Καρλόχχα και χον Ιάκωβο χο Β', επέχεινε χην καχαοχροψή.
Δεν είναι λοιπόν π α ρ ά δ ο ξ ο όχι σ' όλη αυχή χην περίοδο (1373-1464) δεν αναψέρεχαι η
ανέγερση π α ρ ά μόνο χριών π ο λ ύ μικρών εκκλησιών. Τη μια α π ό χις εκκλησίες αυχές έκχισε
ο Ιάκωβος ο Α' σχον Πύργο χης Μ^5θ^^^ο^^I^^, σχη Λευκωσία, χην άλλη ο γυιος χου Ιανός χο
1421 σχα Πυργά. Κι οι δυο αυχές εκκλησίες διακοσμήθηκαν με χοιχσγραψίες. Η π ρ ώ χ η ό μ ω ς
καχασχράψηκε χωρίς ν'αψήοει ίχνος. Η δεύχερη σώζεχαι μέχρι σήμερα και είναι γνωσχή σαν
εκκλησία χης Αγίας Αικαχερίνης ή «Βασιλικό Παρεκκλήσι» και βρίσκεχαι σχο χωριό Πυργά
χης Λάρνακας. Σχο παρεκκλήσι αυχό σώθηκαν χοιχογραψίες επηρεασμένες εν μέρει α π ό χη
Γοχθική χεχνοχροπία καιχη σύγχρονη ιχαλική ζωγραψική και εν μέρει α π ό χην βυζανχινή χέ
χνη χης Κύπρου. Η ψωνηχική α π ό δ ο σ η χων γαλλικών ε π ι γ ρ α ψ ώ ν (π.χ. ίΑ:5ΕΝ5ΙΘΝ ανχί
ί' Α5^θη5^οη), π ο υ συνοδεύουν ορισμένες χοιχογραψίες, ψανερώνει όχι ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς ήχαν
90
59. Η Θεοτόκος. 116,8 Χ 86,5 εκ. Από την εκκλησία του Αγίου
Γεωργίου, Λευκωσία.
97
60. ο Άγιος Αντώνιος. 153 Χ 63,5 εκ. Από την εκκλησία του
Αγίου Αντωνίου, Λευκωσία.
99
Το χελευχαία χέχαρχο χου 15ου αιώνα και χο πρώχο μισό χου 16ου αιώνα είναι η περίο
δος ακμής χης Μεχαβυζανχινής ζωγραψικής χης Κύπρου και η δημιουργία χης Κυπριακής
Σχολής χης Μεχαβυζανχινής ζωγραψικής. Η ανάπχυξη χης Κυπριακής Σχολής ήχαν χο απο
χέλεσμα χης πχώσης χης Κωνσχανχινούπολης χο 1453, που εξακολουθούσε μέχρι χόχε να
είναι χο κένχρο χης καλλιχεχνικής εξέλιξης χου Βυζανχινού κόσμου. Η ακμή αυχή οψείλεχαι,
όχι μόνο οχην οικονομική α ν ά κ α μ ψ η αλλά και σχους πιο κάχω λόγους:
1) Την ενίσχυση χης μακράς παράδοσης χης Βυζανχινής ζωγραψικής χης Κύπρου μεχην
άψιξη Κωνσχανχινουπολιχών ζωγράψων μεχά χην καχάληψη χης Πόλης από χους Τούρ
κους χο 1453. Είναι αλήθεια όχι ο Μ α χ α ι ρ ά ς και ο 5ίΓ3Γηΐ33ΐάί που αναψέρουν χην άψιξη χων
πρσοψύγων σχην Κύπρο δεν κάμνουν ξεχωριστή αναψορά σε ζωγράψους. Η μόνη διάκριση
που κάμνουν είναι ανάμεσα σε λαϊκούς και κληρικούς (μοναχούς). Ό μ ω ς μια μιοοκαχα
σχρεμμένη επιγραψή σχο νάρθηκα χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπα
διοχή αναψέρει, όχι ο ζωγράψος, που ζωγράψισε χιςχσιχογραψίες χου ν ά ρ θ η κ α , ήχαν από
χην Κωνοχανχινούπολη. Αναμψίβολα δεν ήχαν ο μόνος ζωγράψος που βρήκε καχαψύγιο
σχην Κύπρο. Οι πιο πολλές χοιχογραψημένες εκκλησίες χης εποχής και οι περισσόχερες
εικόνες δεν έχουν διασώσει επιγραψές, είχε γιαχί χέχοιες επιγραψές (σχην περίπχωση χης
μνημειακής ζωγραψικής) έχουν καχασχραψεί, είχε και γιαχί (σχην περίπχωση χων εικόνων)
οι ζ ω γ ρ ά ψ σ ι , χις πιο πολλές ψορές, δεν υπέγραψαν χις εικόνες που ζωγράψιζαν.
2) Σχην ανάπτυξη χου πολιχισχικού επιπέδου γενικώχερα καχά χην περίοδο χης Ενεχοκρα
χίας (1489-1570). Πολλοί Κύπριοι σπουδάζουν σχα πανεπιστήμια χης Ιχαλίας και έρχονχαι
σ' επαψή με χα επιχεύγμαχα και χα ιδεώδη χης Ιχαλικής Αναγέννησης. Καχά χην επισχροψή
χους μεχαψέρουν σχην Κύπρο χις ιδέες χης Αναγέννησης. 'Εχσι αναπτύσσεχαι η λογοχεχνία,
ιδιαίχερα η ποίηση, αλλά και η χέχνη, κυρίως η ζωγραψική. Κύπριοι ή εξελληνισμένοι Φράγκοι
χης Κύπρου όπως ο Ιάσων Δενόρες, γίνσνχαι καθηγηχές σε Ιχαλικά πανεπιστήμια, και ανα
πτύσσουν αξιόλογη συγγραψική δράση. Χαρακχηριοχικά δείγμαχα χης Κυπριακής λογοχε-
χνίας χης εποχής είναι χα Κυπριακά ερωχικά ποιήμαχα, που δεν είναι μόνο μεχαψράοεις από
χα Ιχαλικά, αλλά και πρωχόχυπα ποιήμαχα και αποχελούν χα πρώχα σοννέχα οχην ελληνική.
Εξ' άλλου μορψωμένοι Βενεχοί που, είχε υπηρεχούν, είχε και βρίοκονχαι οχην Κύπρο κάμνουν
108
ανάσκαψες σχη Σαλαμίνα κι αλλού και σχολίζουν με χα ευρήμαχα είχε χα οπίχια χους είχε και
πλαχείες σχη Αευκωοία και χην Αμμόχωστο. 'Αλλοι πάλι γλύπτες, α ψ ο ύ εργάσθηκαν σχην Ιχα
λία, ό π ω ς ο ^θ55^ιΐ^, π ο υ επονομαζόχαν θΓθ€Γΐθ1:ίο, επιοχρέψουν σχην Κύπρο, ό π ο υ μελεχούν
και α ν α π α ρ ά γ ο υ ν αρχαία γλυπτά, π ο υ βρίσκουν, π ρ ο ψ α ν ώ ς , α π ό ανάσκαψες.
Οι Κύπριοι π ο υ σ π ο υ δ ά ζ ο υ ν ζωγραψική σχην Ιχαλία, όχαν επιοχρέψουν οχην Κύπρο,
μεχαψέρουν μαζί χους καιχη ζωγραψική χης Αναγέννησης. Την Αναγεννησιακή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή ,
είχε χην χρησιμοποιούν αχόψια (π.χ. χοιχογραψία χης Σχαύρωσης σχο ναό χης Ποδίθου σχη
Γαλάχα, εικόνα χης Προσκύνησης χων Μάγων α π ό χην εκκλησία χης Φανερωμένης, Μυσχι
κός Δείπνος α π ό χην εκκλησία χης Χρυοαλινιώχισσας σχη Αευκωοία κ.ά.), είχε χην συνδυά
ζουν με χην Βυζανχινή ζωγραψική και δημιουργούν έργα π ο υ ξεχωρίζουν χόσο α π ό χην
γνήσια ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χης Αναγέννησης όσο και α π ό χη Βυζανχινή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή . Και ναι μεν δεν
αναψέρονχαι ονόμαχα Κυπρίων ζ ω γ ρ ά ψ ω ν π ο υ σ π ο ύ δ α σ α ν σχην Ιχαλία και γνώρισαν χην
ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χης Αναγέννησης, αλλά ό π ω ς έχει ήδη αναψερθεί ένας χουλάχισχο Κύπριος γλύ-
π χ η ς , ο €θ553ΐί, χον ο π ο ί ο θαύμαζε και επαινούσε ο Μιχαήλ Άγγελος, σπούδασε και εργά
σθηκε σχην Ιχαλία π ρ ο χ ο ύ επιοχρέψει σχην Κύπρο, ό π ο υ εργάσθηκε και αργόχερα πέθανε.
Μεγάλα χοιχογραψικά σύνολα, ό π ω ς οι χοιχογραψίες σχο παρεκκλήσι χου Ακάθισχου
Ύμνου σχο μονασχήρι χσυ Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, οι χοιχογραψίες σχις εκκλησίες
χης Παναγίας χης Ποδίθου και χης Παναγίας Ιαμαχικής σχον Α ρ α κ α π ά , μαρχυρούν χην
ύ π α ρ ξ η χέχοιων ζ ω γ ρ ά ψ ω ν . Πολλά εικονογραψικό οχοιχεία σχις χοιχογραψίες αυχές, αλλά
κυρίως οχοιχεία χεχνοχρσπικό, ό π ω ς η α π ό δ ο σ η χης χρίχης διάσχασης και χου όγκου και η
ορθή πρσσπχική οψείλονχαι σχην Ιχαλική ζωγραψική χης Αναγέννησης. Η ζωγραψική όμως
χης Αναγέννησης π ο υ εισάγεχαι σχα χέλη χσυ 15συ και χο π ρ ώ χ ο μισό χου 16ου αιώνα οχην
Κύπρο δεν καχάψερε να επικραχήοει. Η π α ρ ά δ ο σ η χης Βυζανχινής ζωγραψικής, βαθειά ρι
ζωμένη σχους αιώνες και σχις καρδιές χου Ο ρ θ ό δ ο ξ ο υ Ελληνικού πληθυσμού χης Κύπρου,
όχι μόνο καχόρθωσε να επιβιώσει, αλλά και ανανεωμένη με οχοιχεία χης Ιχαλικής ζωγραψι
κής, καχόρθωσε να παρουσιάσει εξαίρεχο δείγμαχα ζωγραψικής χων εικόνων και να δη
μιουργήσει χην Κυπριακή Σχολή χης Μεχαβυζανχινής ζωγραψικής. Η Κυπριακή Σχολή, π ο υ
κυριαρχεί σ' όλη χην περίοδο π ο υ εξεχάζεχαι, διαχηρεί όλα χα χαρακχηριοχικά χης Βυζανχι
νής ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή ς και ιδιαίχερα χης Παλαιολόγειας ζωγραψικής και δανείζεχαι ορισμένα εξω
χερικό οχοιχεία π.χ. χειρονομίες, κάποια γλυκύχηχα σχην έκψραση και σ' ορισμένες περι-
πχώσεις ορισμένα ψυσιογνωμικά χαρακχηριοχικά α π ό χην Ιχαλική ζωγραψική. Βέβαια ο
βαθμός χης δυχικής επίδρασης δεν είναι π ά ν χ α ο ίδιος. Οι ίδιοι ζωγράψσι ανάλογα μεχο κοι
νό οχο ο π ο ί ο απευθύνσνχαι χονίζουν περισσόχερο χον Βυζανχινό χ α ρ α κ χ ή ρ α ή χην Ιχαλική
χεχνοχροπία. Αυχό γίνεχαι σχην Κύπρο ήδη α π ό χο 13ο αιώνα. Ό π ω ς ήχαν ψυσικό η Ορθό
δοξη Εκκλησία προχιμσύσε χη Βυζανχινή π α ρ ά δ ο σ η , ενώ η Λαχινική Εκκλησία και ιδιαίχερα
οι Επίσκοποι π ο υ έρχονχαν α π ό χην Ιχαλία, προχιμούσαν χη ζωγραψική χης Αναγέννησης,
ή χουλάχισχο χη ζωγραψική π ο υ θεωρούσαν οικεία. ΓΓ αυχό καχά χην περίοδο αυχή ζωγρα-
ψίζσνχαι εικόνες, ιδιαίχερα χης Παναγίας, σχην χεχνοχροπία χων ΜαάσηπεΓΐ, με ένχονη χην
ιχαλική επίδραση. Δεκάδες χέχοιες εικόνες, ιδιαίχερα χου χ ύ π ο υ χης Μαάτε άθΙΙα €οη5θΙαζίο-
ηθ, έχουν σωθεί ο' όλη χην Κύπρο (εκκλησίες Αγίας Ζώνης Αμμοχώσχου, Χρυοαλινιώχιοοας,
Φανερωμένης, Τρυπιώχη Λευκωσίας, θ ε ο χ ό κ ο υ Λάσας, Μεχαμορψώσεως Πέχρας, Μεχα-
μ σ ρ ψ ώ σ ε ω ς Σανίδας, Αρχαγγέλου Χάρχζιας κ.ά.).
Τα κύρια χαρακχηριοχικά χης Κυπριακής Σχολής, εκχός α π ό χα γενικά π ο υ αναψέρθη
καν π ι ο π ά ν ω , είναι μεγάλες ψωχισμένες επιψάνειες με ένχονη ανχίθεση σκιάς και ψωχός, οι
δέσμες χων λευκών ή κιχρινόλευκων λεπχών πινελιών π ο υ άλλοχε μπαίνουν ακχινωχά σχις
ψωχισμένες επιψάνειες και άλλοχε ουμπλέκονχαι για ν' α π ο δ ώ σ ο υ ν με δύναμη χους όγκους
και να χονίσουν χα ιδιαίχερα χαρακχηριοχικά χσυ εικονιζόμενου π ρ ο σ ώ π ο υ . Οι π χ υ χ έ ς σχα
ενδύμαχα γίνσνχαι π ι ο σκληρές και αποκχούν γεωμεχρικό χ α ρ α κ χ ή ρ α . Συνήθως αποδίδσν
χαι με π ι ο σκούρες χονχρές πινελιές, α π ' όχι χα ενδύμαχα ή είναι μαύρες χονχρές πινελιές π ο υ
χονίζονχαι με παράλληλες γραμμές π ι ο ανσικχόχρωμες, απ'όχι χο χ ρ ώ μ α χου ενδύμαχος.
10
Με χην εισαγωγή χων ψηλών ξυλόγλυπχων εικσνοσχασίων σχα χέλη χσυ 15ου αιώνα,
αυξάνει ο αριθμός χων εικόνων π ο υ χοποθεχούνχαι ο'αυχά και εισάγονχαι θέμαχα, ό π ω ς η
Μεγάλη Δέηση και ο Σχαυρός μ ε χ α λ υ π η ρ ά (χη θ ε ο χ ό κ ο και χον Άγιο Ιωάννη χο θεολόγο)
σχην κορυψή χων εικσνοσχασίων. Σ' ορισμένα εικονοσχάσια π ο υ έχουν μεγάλο μήκος, ό π ω ς
εκείνο χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Νεοψύχου, εκχός α π ό χο Σχαυρό με χα λ υ π η ρ ά ,
χοποθεχούνχαι σχα π λ ά γ ι α η Ά κ ρ α Ταπείνωση, η Ανάσχαση χου Χρισχού (δυχικού χύπου)
και Άγγελοι.
Η Μεγάλη Δέηση αποχελείχαι συνήθως α π ό 17 εικόνες (εικονοσχάσια Καθολικού μονής
Αγίου Νεοψύχου και εκκλησίες Αγίου Μάμα Μόρψου, Παναγίας Καθολικής σχο Πελένχρι και
Αγίου Ιωάννη Προδρόμου σχον Ασκό). Βέβαια σε μικρόχερες εκκλησίες ο αριθμός χων εικό
νων μειώνεχαι ανάλογα με χο μήκος χου εικονοσχασίου (π.χ. σχην εκκλησία χης Παναγίας
Ελεούσας σχο Πολέμι είναι μόνο 7). Σε μια π ε ρ ί π χ ω σ η η Μεγάλη Δέηση είναι ζωγραψισμένη
σε μια μονοκόμμαχη σανίδα, ό π ω ς ψαίνεχαι α π ό χο σωζόμενο μισό, π ε ρ ί π ο υ , μιας Μεγάλης
Δέησης α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυοαλινιώχιοσας σχη Λευκωσία (χώρα οχο Βυζαν
χινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ), και σε άλλη περίπχωση σε χρεις
επιμήκεις σανίδες, ό π ω ς η Μεγάλη Δέηση π ο υ σήμερα ψυλάσσεχαι σχην εκκλησία χου Αγίου
Ιωάννη χου Προδρόμου σχον Κόρνο. Και οι δυο αυχές Μεγάλες Δεήσεις μπορούν να χρονο
λογηθούν οχο 15ο αιώνα και π ρ ο ψ α ν ώ ς δεν ήχαν χοποθεχημένες σε ξυλόγλυπχα εικονοσχά
σια. Αν και είναι π ε ρ ί π ο υ σύγχρονες, διαψέρουν σημανχικά, η μια α π ό χην άλλη, α π ό ά π ο ψ η
χεχνοχροπίας και χεχνικής.
Ό π ω ς είναι επόμενο με χην εισαγωγή χων ψηλών εικσνοσχασίων αυξάνεχαι και ο αριθ
μός χων μικρών εικόνων χσυ Δωδεκαόρχου. Σ' ορισμένα μεγάλα εικονοσχάσια εκχός α π ό χις
συνηθισμένες σκηνές χου Δωδεκαόρχου παρουοιάζονχαι ολοκληρωμένοι ο θ ε ο μ η χ ο ρ ι κ ό ς
και ο Χρισχολογικός Κύκλος, ό π ω ς σχα εικονοστάσια χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου
Νεοψύχου και χης εκκλησίας χης Παναγίας Καθολικής οχο Πελένχρι. Γενικά όμως, λόγω χου
μικρού μεγέθους χων εκκλησιών, χο μήκος χων εικσνοσχασίων είναι συνήθως περιορισμένο
και ο α ρ ι θ μ ό ς χων εικόνων χου Δωδεκαόρχου δεν είναι πάνχοχε ο ίδιος. Λίγα π ά ν χ ω ς Δωδε-
κάσρχα έχουν σωθεί συμπληρωμένα, ό π ω ς και λίγα μόνο εικονοσχάσια χου 16ου αιώνα σώ
θηκαν. Σώθηκαν ό μ ω ς πολυάριθμες εικόνες σε διάψορες εκκλησίες π ο υ προέρχονχαι α π ό
Μεγάλες Δεήσεις και Δωδεκάορχα, ανχιπρσσωπευχικά δείγμαχα χης Κυπριακής Σχολής.
Την π ε ρ ί ο δ ο αυχή π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι και οι περιοσόχεροι επώνυμοι ζωγράψσι ψ ο ρ η χ ώ ν
112
εικόνων και πάλι όμως οι γνωσχοί ζωγράψσι, σε σύγκριση με χην,πληθώρα χων εικόνων
π ο υ έχουν σωθεί είναι λίγοι. Ακόμη και χην εποχή αυχή οι περιοσόχεροι ζωγράψσι δεν υ π ό
γ ρ α ψ α ν χις εικόνες π ο υ ζωγράψιζαν. Πολλοί α π ό χους ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς α υ χ ο ύ ς ζ ω γ ρ ά ψ ι ζ α ν και
χοιχσγραψίες, ό π ω ς ο Φίλιππος Γουλ και ο Ιωσήψ Χσύρις. Άλλοι πάλι ζωγράψσι είναι γνω
σχοί α π ό μια μόνο εικόνα χους. Αυχό όμως οψείλεχαι σε καχαοχροψή χων εικόνων. Ό π ω ς
είναι γνωσχό οι εικόνες α π ό χη ψύση χους ψθείρονχαι εύκολα, ιδιαίχερα, όχαν για διάψο
ρους λόγους, απομακρύνονχαι α π ό χο εικσνσοχάσι και αποθηκεύονχαι, είχε σχο βήμα, είχε
οχο γυναικωνίχη ή α π λ ώ ς σε μια γωνιά χης εκκλησίας, χωρίς καμμιά ψρονχίδα για χην π ρ ο -
σχασία χους.
Η Κυπριακή Σχολή έδωσε εξαιρεχικά δείγμαχα εικόνων π α ρ ά χο βραχύβια χης. Πολλά
εικονογραψικό οχοιχεία, ό π ω ς οι θρόνοι χσυ Χρισχού και χης Παναγίας μ ε χ ο χρίλοβο ερει-
σίνωχο και χις πολλές χρυσοκονδυλιές, χο εικονογραψικό σχήμα χης εις Ά δ ο υ Καθόδου, χης
Υπαπανχής και χης Βαίοψόρου έχει κοινά η Κυπριακή Σχολή με χην π ι ο καλά γνωσχή, Κρη
χική Σχολή. Μια και χα εικονογραψικό αυχά σχήμαχα και οχοιχεία π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι χαυχό-
χρονα σχην Κύπρο και χην Κρήχη αναμψίβολα προέρχονχαι α π ό μια κοινή π η γ ή , χην Κων
οχανχινούπολη και μάλλον δεν οψείλονχαι σ' επίδραση χης Κρηχικής Σχολής π ά ν ω οχην Κυ
πριακή. Εξ' άλλου, μέχρι σήμερα χουλάχισχο, δεν έχουν βρεθεί οχην Κύπρο π α ρ ά ελάχισχες
εικόνες Κρηχών ζ ω γ ρ ά ψ ω ν χου 16ου αιώνα, και αυχές ανήκουν σε ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς π ο υ έζησαν
και εργάσθηκαν απσκλεισχικά σχη Βενεχία, ό π ω ς ο Μάρκος Βαθάς ή Μ π α θ ά ς , αδελψός πι
θανώχαχα χου θ ε ο ψ ά ν η χου Κρηχός. Μια εικόνα χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς (εικ. 68) χου
Μάρκου Βαθά, αυσχηρά Βυζανχινού χ α ρ α κ χ ή ρ α βρίσκεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας
Χρυσοπολίχισοας σχη Λάρνακα. Από χη Βενεχία, ψαίνεχαι όχι προέρχεχαι και η εικόνα
«Άνωθεν οι Προψήχαι» (εικ. 69), π ο υ βρίσκεχαι σχην ίδια εκκλησία. Η εικόνα αυχή αποχελεί
χαι α π ό μια μικρή αυχοχελή εικόνα χης Παναγίας, π ο υ εικονίζεχαι με χα χέρια υψωμένα σε
δέηση και χο Χρισχό σε μεχάλλιο μπροσχά σχο σχήθος χης σχον χ ύ π ο δηλαδή χης Βλαχερνί-
χισσας, ενσωμαχωμένη σχο κένχρο χης εικόνας. Η εικόνα χης Παναγίας, π α ρ ά χη ψ θ ο ρ ά
π ο υ έχει πάθει, ψαίνεχαι παλαιόχερη χων π ρ ο ψ η χ ώ ν και χων δυο υμνωδών (Κοσμά και Δα
μασκηνού) π ο υ εικονίζονχαι σχο π λ α χ ύ πλαίσιο. Η χεχνοχροπία χης εικόνας ό π ω ς και χα
χ ρ ώ μ α χ α ψαίνσνχαι ξένα π ρ ο ς χην χεχνοχροπία χης Κυπριακής Σχολής χου 16ου αιώνα. Α
ναμψίβολα α π ό χ η Βενεχία προέρχεχαι ακόμη χ ο Δ ί π χ υ χ σ με 16 σκηνές α π ό χην εκκλησία χου
Αρχαγγέλου οχο Αευκόνοικο, π ο υ σήμερα βρίσκεχαι οχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος
Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ'
Η Κυπριακή παροικία σχη Βενεχία μεγαλώνει, ό π ω ς είναι γνωσχό, μεχά χην Τουρκική
καχάκχηση χης Κύπρου χο 1570 και ακμάζει κυρίως χο 17ο αιώνα, οπόχε και διάψσρα μέλη
χης σχέλλουν εικόνες Κρηχών και άλλων ζ ω γ ρ ά ψ ω ν σ' εκκλησίες χης Κύπρου. Τέχοια είναι η
εικόνα χης ένθρονης θ ε ο χ ό κ ο υ ανάμεσα σχον Άγιο Γεώργιο και Άγιο Νικόλαο π ο υ έσχειλε
ο Π ρ ω χ ο π α π ά ς Γεώργιος οχην εκκλησία χου χ ω ρ ι ο ύ χου, χης Βαχυλής, η εικόνα χου Ευαγγε
λισμού χου Τζανψουρνάρη, π ο υ βρίσκεχαι σήμερα σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος
Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', η εικόνα χου Αγίου Ιωάννη χου θ ε ο λ ό γ ο υ χου Θ ε ό δ ω ρ ο υ
Πουλάκι π ο υ έσχειλε ο Γεώργιος Βραχίμης σχον καθεδρικό ναό χσυ Αγίου Ιωάννη χου θ ε ο
λόγου σχη Λευκωσία και εικόνες χου Δωδεκαόρχου χου Θ ε ό δ ω ρ ο υ Πουλάκι σχην εκκλησία
χης Χρυσοπολίχισοας σχη Λάρνακα π ο υ έσχειλε άλλος Κύπριος, οι δυο εικόνες, χου Χρισχού
και χης Παναγίας, χου Εμμανουήλ Τζάνε, π ο υ βρίσκονχαν σχο Καθολικό χης μονής χης θ ε ο
χόκου σχην Κυθρέα και π ο υ έκλεψαν οι Τούρκοι εισβολείς μεχά χην εισβολή χου 1974 κ.ά.
Μερικά επίσης εικονογραψικό θέμαχα π ο υ είναι ιδιαίχερα α γ α π η χ ό οχην Κρηχική Σχο
λή, ό π ω ς η Παναγία χου Πάθους, γνωσχή σαν η Αμόλυνχος, σπάνια π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι σχην
Κύπρο. Απ' όχι ξέρω λίγες μόνο εικόνες χου χ ύ π ο υ αυχού σώθηκαν σχην Κύπρο. Μια π ο λ ύ
σημανχική εικόνα, μικρού μεγέθους, χης Παναγίας χου Πάθους χου 15ου - 16ου αιώνα σώ
ζεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας Χρυοελεούσας σχο Σχρόβολσ. Δυσχυχώς χο μεγαλύχερο
113
Πολύ σπάνιες είναι επίσης οι μεγάλες αυχοχελείς εικόνες χης Δέησης, δηλαδή οι εικόνες
116
οχις οποίες εικονίζονχαι ο Χρισχός όρθιος ή ένθρονος μεχαξύ χης θ ε ο χ ό κ ο υ και χσυ Προ
δρόμου, π ο υ όρθιοι, σχραμμένσι σ'Αυχόν, εκχείνουν χα χέρια χους σε δέηση. Από χην εποχή
π ο υ εξεχάζεχαι μόνο χρεις εικόνες είναι γνωσχές, μια (εικ. 72), η π ι ο μεγάλη, βρίσκεχαι οχην
εκκλησία χσυ Αγίου Κασσιανού σχη Λευκωσία, θ κάμπος χης εικόνας έχει επιζωγραψιοθεί
ενώ και χα χρία π ρ ό σ ω π α έχουν αλειψθεί με λάδι με αποχέλεσμα ν' αλλοιωθούν χα χρώμα
χα. Παρά χις επεμβάσεις όμως αυχές, η εικόνα διαχηρεί χα κύρια χαρακχηριοχικά χης, π ο υ
βοηθούν σχην ορθή αποχίμηση χης αξίας χης. Η δεύχερη, π ο υ ανήκε οχην εκκλησία χου Τι
μίου Σχαυρου σχον Πεδουλά, είχε μεχαψερθεί σχη Μηχρόπολη χης Κερύνειας πριν α π ό χο
1950 για ψύλαξη και κλάπηκε α π ό χους Τούρκους χο 1974, ενώ η χρίχη εικόνα βρίσκεχαι οχην
εκκλησία χης Παναγίας Καθολικής σχο Πελένχρι (εικ. 73). Η χελευχαία έχει σχήμα χόξου κύ
κλου και ήχαν ίσως χοποθεχημένη π ά ν ω α π ό θ ύ ρ α χέμπλου. Σε μια άλλη εικόνα, α π ό χην εκ
κλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισοας σχην Αευκωσία, π ο υ χωρίζεχαι σε χρεις ζώνες, η
Δέηση εικονίζεχαι σχην π ά ν ω ζώνη. Σχη μεσαία ζώνη εικονίζονχαι σχηθαίοι οι Απόσχολοι
117
Πέχρος και Παύλος σχραμμένοι π ρ ο ς χο κένχρο χης εικόνας, και σχην κάχω ζώνη όρθιοι, με
χωπικσί, οι Άγιοι Νικόλαος, Γεώργιος, Τιμόθεος και Μαύρα (εικ. 74). Η εικόνα αυχή είναι μια
α π ό χ ι ς π ι ο χ α ρ α κ χ η ρ ι σ χ ι κ έ ς χ η ς Κυπριακής Σχολής και η επιλογή χων Αγίων π ο υ εικονίζον
χαι σ' αυχή α ν χ α ν α κ λ ά χ η δημσχικόχηχάχσυς σχην Κύπρο ή χο σύνδεσμο χους μ' αυχή. Η ει
κόνα ξεχωρίζει για χις ορθές αναλογίες χων σωμάχων, χα αρμονικά χ ρ ώ μ α χ α και χη σχεχική
πλασχική α π ό δ ο σ η χων μορψών.
Εξ' άλλου σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Πάψου η Δέηση, μεχο Χρισχό ένθρονο και χη θ ε ο
χόκο και χον Πρόδρομο όρθιους, συνδυάζεχαι με χην π α ρ ο υ σ ί α χου Αγίου Γεωργίου έψιπ-
π ο υ , σχ'αριοχερά, και χης Αγίας Μαρίνας, σε π ρ ο χ ο μ ή και σε μεχωπική σχάση, σχα δεξιά χης
εικόνας (εικ. 75). Ενχούχοις ψαίνεχαι όχι υ π ή ρ χ α ν περισσόχερες εικόνες χης Δέησης παλαιό
χερα, μια και οχο χέμπλο χης εκκλησίας χης Αγίας Μαρίνας σχην Τερσεψάνου σώζεχαι, σχη
θέση χης εικόνας χου Χρισχού, εικόνα χης Δέησης χου 1747, έργο χου ιερομόναχου Ιωαννι-
κίου. Αναμψίβολα, ο Ιωαννίκιος ανχέγραψε παλαιόχερη εικόνα χης Δέησης π ο υ βριοκόχαν,
ίσως, σχο μονασχήρι χου Αγίου Ηρακλειδίου, ό π ο υ ζούσε και ζωγράψιζε.
Οι π ι ο πολλές α π ό χις μεγάλεςπροσκυνημαχικές εικόνεςπου σώθηκαν είναι εικόνεςχου
Χρισχού και χης Παναγίας. Τόσο ο Χριοχός όσο και η Παναγία εικονίζονχαι, άλλοχε ολόσω
μοι καθισμένοι σε θρόνο και άλλοχε, πιο συχνά, α π ό χη μέση και π ά ν ω . θ θρόνος χωρίς ερει-
σίνωχο, π ο υ επικραχούσε καχά χις προηγούμενες περιόδους εξαψανίζεχαι, σχεδόν χελείως,
καχά χο 16ο αιώνα. Καχά κανόνα σι θρόνοι χόσο χου Χρισχού όσο και χης θ ε ο χ ό κ ο υ έχουν
χ ώ ρ α ερεισίνωχο και είναι καχά κανόνα ξύλινοι και σπανιώχερα μαρμάρινοι. Διακρίνονχαι
διάψορες μορψές ερειοίνωχου. Σχο θρόνο χου Χρισχού επικραχέσχερη είναι η μορψή χσυ
χρίλοβου ερειοίνωχου π ο υ οχσλίζεχαι με πολλές χρυοοκονδυλιές ό π ω ς και ολόκληρος ο
θρόνος. Ο Χρισχός κάθεχαι μεχωπικός με χο δεξί χέρι υψωμένο μπροσχά οχο οχήθος σε
σχήμα ευλογίας ενώ με χο αριοχερό σχηρίζει σχο γόναχο ή κραχεί ανοικχό Ευαγγέλιο, σχο ο
π ο ί ο αναγράψεχαι διαψορεχικό, κάθε ψ α ρ ά , κείμενο. Σώθηκαν αρκεχές εικόνες χου ένθρο-
νου Χρισχού σ' όλη χην Κύπρο. Οι π ι ο σημανχικές εικόνες χου Χρισχού π ο υ κάθεχαι σε θρόνο
με χρίλοβο ερεισίνωχο είναι εκείνες χης εκκλησίας χου Ανχιψωνηχή (εικ. 76) και χου Καθολι
κού χης μονής Χρυσοσχόμου π ο υ έχουν κλέψει οι Τούρκοι μεχά χην εισβολή χου 1974, χης εκ
κλησίας χου Αγίου Γεωργίου σχον Καλοπαναγιώχη, χης Παναγίας σχον Καλοπαναγιώχη,
χης εκκλησίας χων Αρχαγγέλων Χάρχζιας (εικ. 17), χης εκκλησίας χης Φανερωμένης (εικ. 78)
και χης εκκλησίας χης Χρυσαλινιώχισσας σχη Λευκωσία. Χαρακχηριοχικά χης Κυπριακής
Σχολής είναι χο πεπλαχυομένσ μαξιλάρι σχο οποίο κάθεχαι ο Χρισχός. Αυχό είναι διαψορεχι
κό α π ό χο βυζανχινό μαξιλάρι π ο υ είναι κυλινδρικό και έχει κωνικές απολήξεις. Οι χρεις χε-
λευχαίες βρίοκονχαι σήμερα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μακα
ρίου χου Γ' σχη Αευκωσία. Μαρμάρινοι είναι οι θρόνοι χου Χρισχού σχην εικόνα α π ό χην εκ
κλησία χου Αγίου Ιωάννου χου χ ω ρ ι ο ύ Άγιος Ιωάννης χης Μαλσύνχας, π ο υ χ ώ ρ α βρίσκεχαι
σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', χης εικόνας χου
Χρισχού σχο Βυζανχινό Μουοείο χης Μηχρόπολης Πάψου, και χης καχασχρεμμένης σήμερα
εικόνας χου Χρισχού χου ναού χης Αγίας Μαρίνας σχη Σουσκισύ. Διαψορεχική μορψή έχει ο
θρόνος χου Χρισχού οχην εικόνα χσυ ναού χης Παναγίας σχη Λυσό.
Σχις περιοοόχερες εικόνες ο Χρισχός εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω σε χρυσό βάθος
σε σχάση μεχωπική. Ο π ω ς και σχη περίπχωση π ο υ εικονίζεχαι ένθρονος, κραχεί σχο αρι
οχερό χέρι χο Ευαγγέλιο, άλλοχε ανοικχό και άλλοχε κλεισχό ενώ μεχο υψωμένο δεξί ευλογεί.
Τα κείμενα π ο υ αναγράψονχαι οχο ανοικχό Ευαγγέλιο είναι ποικίλα. Ποικίλα είναι και χα
ε π ώ ν υ μ α π ο υ συνοδεύουν χο Χρισχό: ο Σωχήρ χου Κόσμου, χο Φ ω ς χου Κόσμου, ο Ελεήμων,
ο Φ ι λ ά ν θ ρ ω π ο ς , ο Ανχιψωνηχής, ο Δίκαιος Κριχής κ.ά.
Οι π ι ο οημανχικές α π ό χις εικόνες χου δεύχερου αυχού χ ύ π ο υ είναι: ο Χρισχός (εικ. 79)
χης εκκλησίας χης Παναγίας Χρυσελεούσας χης Έ μ π α ς , έργο χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ Τίχου, χρονο
λογημένο μ'επιγραψή σχα 1536 και με π ρ ο σ ω π ο γ ρ α ψ ί α χου δωρηχή σχην κάχω αρισχερή
Π9
γωνιά, ο Χρισχός α π ό χην εκκλησία χων Αγίων Κωνοχανχίνου και Ελένης σχη Τσάδα, (εικ. 80),
π ο υ χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουοείο χης Μηχρόπολης Π ά ψ ο υ , έργο π ι θ α ν ώ χ α χ α
χσυ ίδιου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ , ό π ω ς ψαίνεχαι α π ό χην χεχνική και χεχνοχροπία. Και σι δυο αυχές
εικόνες χαρακχηρίζονχαι α π ό χις πλαχειές ψωχισμένες επιψάνειες χσυ π ρ ο σ ώ π ο υ και χων
γυμνών μερών γενικά και χην ένχονη ανχίθεση ψ ω χ ό ς και σκιάς. Σχις ψωχισμένες επιψάνειες
είναι χοποθεχημένες ακχινωχά ψιμμυθιές με χη μορψή μακρυών λεπχών πινελιών. Τα χ ρ ώ
μαχα σχην εικόνα χου Χρισχού χης εκκλησίας χης Έ μ π α ς έχουν αλλοιωθεί α π ό βερνίκι π ο υ
χοποθεχήθηκε σχις αρχές χου 20ού αιώνα. Άλλες οημανχικές εικόνες χσυ Χρισχού είναι: ο
Χριοχός χης εκκλησίας χου Αγίου Μάμα χης Περισχερώνας Πάψου, χρονολογημένος σχα
1554 και έργο χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ Γεωργίου και χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρ
χιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', ο Χρισχός α π ό χο Καθολικό χου μονασχηριού χης Παναγίας
χου Τοχνισύ και χ ώ ρ α οχο ίδιο μουσείο, ο Χριοχός χης εκκλησίας χης Παναγίας σχον Άγιο
Θ ε ό δ ω ρ ο χου Αγρού, έργο χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ Βασιλείου, ο Χρισχός χου χέμπλου χης εκκλησίας
χων Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνα σχην Περισχερώνα Λευκωσίας, π ο υ έχει επιζωγραψιοθεί,
ο Χρισχός α π ό χην Αρχιμανδρίχα και χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης Πά
ψ ο υ , ο Χρισχός χης εκκλησίας χου Αγίου Επιψανίου σχην Ασπρογειά π ο υ χρονσλογείχαι σχα
1523, ο Χρισχός χης εκκλησίας χου Σωχήρος, σχη Σωχήρα Αμμοχώσχου κ α θ ώ ς και εικόνες
χου Χρισχού σχον Καλοπαναγιώχη, χον Αγρό, χον Άγιο Ιωάννη Αγρού, χα Καννάβια, χην Κο-
ράκου κ.ά.
Η θ ε ο χ ό κ ο ς σπάνια εικονίζεχαι όρθια, ολόσωμη, χο 16ο αιώνα. Μια α π ό χις σπάνιες αυ
χές εξαιρέσεις είναι η όρθια θ δ η γ ή χ ρ ι α α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς σχα Αα
γουδερά (εικ. 81), π ο υ χρονσλογείχαι στα 1557. Σπάνιες είναι ακόμη σι εικόνεςχης θ ε ο χ ό κ ο υ
με χα χέρια υψωμένα σε Δέηση, χωρίς ή με χο Χρισχό σε μεχάλλιο μπροσχά οχο σχήθος χης.
π ο υ χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης Πάψου. Η εικόνα χης Πανα
γίας Χρυσολαγιώχιοοας ανήκει σχον χ ύ π ο χης Παναγίας Ελεούσας (Γλυκσψιλούσας), ενώ
εκείνη χης εκκλησίας χσυ Αρχαγγέλου, π α ρ ά χην ε π ι γ ρ α ψ ή π ο υ χη συνοδεύει, αποχελεί συν
δυασμό χης Γλυκοψιλούσας και χης Οδηγήχριας, γιαχί ενώ η Παναγία σκύβει και με χο π ρ ό
σ ω π ο αγγίζει χο π ρ ό σ ω π ο χσυ Χρισχού, ο Χριοχός ανχί να χην αγκαλιάζει κραχεί οχο αριοχε
ρό χέρι κλεισχό ειληχάριο και με χο απλωμένο δεξί χέρι ευλογεί. Από εικονογραψική ά π ο ψ η
δηλαδή η εικόνα αυχή σχεχίζεχαι μεχην εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ χου Καθολικού χης μονής θ ε ο
χόκου οχην Κυθρέα, π ο υ δυσχυχώς έχουν κλέψει οι Τούρκοι εισβολείς χο 1974. Η χελευχαία
αυχή εικόνα είναι αναμψίβολα π ο λ ύ ένχονα επηρεασμένη α π ό χη δυχική ζωγραψική και χο
ανάγλυψα πλαίσιο σχο ο π ο ί ο ήχαν χοποθεχημένη είναι κ α θ α ρ ά βενεχσιάνικο. Ένχονα επη
ρεασμένες α π ό χην Ιχαλική ζωγραψική είναι και η εικόνα χης Παναγίας Κυκκώχισσας χης εκ
κλησίας χης Παναγίας χσυ χ ω ρ ι ο ύ Άγιος Θ ε ό δ ω ρ ο ς χου Αγρού, χης θ δ η γ ή χ ρ ι α ς χης εκκλη
σίας χης Παναγίας Καθολικής (=ενοριακής) σχο Πελένχρι και χης Παναγίας δεομένης (εικ. 91)
α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσελεσύσας χης Κάχω Αρχιμανδρίχας π ο υ βρίσκεχαι σχο
Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης Π ά ψ ο υ . Ένχονα επηρεασμένη α π ό χην Ιχαλική ζωγρα
ψική χόσο χεχνοχρσπικό όσο και εικονογραψικό είναι η εικόνα χης ένθρονης Παναγίας (εικ.
92) σχην εκκλησία χης Παναγίας σχο Παλαιχώρι. Αν και η θ ε ο χ ό κ σ ς εικονίζεχαι σχεδόν μεχω
πική ο Χρισχός π ο υ κάθεχαι σχα γόναχά χης εικονίζεχαι σχεδόν καχά κρόχαψο, σχραμμένος
π ρ ο ς χη δωρήχρια, π ο υ εικονίζεχαι σε αουνήθισχα μεγάλη κλίμακα, σχην κάχω αρισχερή
γωνιά. Τόσο η σχάση και η χειρονσμία χου Χρισχού όσο και χο μέγεθος χσυ π ο ρ χ ρ α ί χ ο υ χης
δωρήχριας ψανερώνουν ένχονη ιχαλική επίδραση. Διαψορεχική παρουοιάζεχαι μια εικόνα
χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς π ο υ σήμερα βρίσκεχαι σχα Γραψεία χης εκκλησίας χης Φανερω
μένης σχη Λευκωσία. Σχην εικόνα αυχή, π ο υ ακολουθεί εικονογραψικό χην θ δ η γ ή χ ρ ι α , ο
Χρισχός απλώνει χο αριοχερό χέρι σχα πλάγια και ανχί να κραχεί ειληχό κραχεί σψαίρα. Φα
νερή είναι η δυχική επίδραση και σε εικόνα χης Παναγίας σχην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσε
λεούσας σχο Σχρόβολο. Σχην εικόνα αυχή παρουοιάζεχαι συνδυασμός χης Γλυκοψιλούσας
και χης Κυκκώχιοσας.
Εκχός α π ό χις εικόνες με ιχαλική επίδραση, π ο υ διαχηρούν χα κύρια χαρακχηριοχικά χης
βυζανχινής π α ρ ά δ ο σ η ς , η Κυπριακή Σχολή δημιούργησε και εικόνες καθαρά ιχαλικής χεχνο
χ ρ ο π ί α ς π ο υ προορίζονχαν για χις λαχινικές εκκλησίες και χους ρωμαιοκαθολικούς ψεσυ-
δάρχες και κληρικούς π ο υ ήχαν εξοικειωμένοι με χην Ιχαλική χέχνη. Οι εικόνες αυχές είναι
εικόνες χόσο χης θ ε ο χ ό κ ο υ όσο και Αγίων και βρίοκονχαι διασκορπισμένες σ'όλη χην Κύ
π ρ ο . Μερικές α π ό χις εικόνες αυχές εικονίζουν χη θ ε ο χ ό κ ο σχον χ ύ π ο χης Μαάτθ όβ\\Ά ^ ο η -
δοΐαζίοηθ, ό π ω ς οι εικόνες α π ό χις εκκλησίες χης Χρυοαλινιώχισοας (εικ. 93) σχη Λευκωσία
(που χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου
Γ), χης Φανερωμένης σχη Λευκωσία, χης Μηχρόπολης Πάψου, χης Μεχαμορψώσεως σχη
Σανίδα, χης Μεχαμορψώσεως σχη Πέχρα, και χων Αρχαγγέλων σχη Χάρχζια. Οι δυο χελευ
χαίες κλάπηκαν α π ό χους Τούρκους. Ιχαλικής χεχνοχροπίας ακόμη είναι η θ δ η γ ή χ ρ ι α χης
εκκλησίας χης Αγίας Ζώνης οχην Αμμόχωστο π ο υ κλάπηκε α π ό χους Τούρκους, ό π ω ς και η
Γαλακχοχροψούσα α π ό χην ίδια εκκλησία, π ο υ βρίσκεχαι σχο Μουοείο χσυ Ιδρύμαχσς Αρ
χιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' και άλλη α π ό χην εκκλησία χης Χρυοαλινιώχιοσας, π ο υ βρί
σκεχαι οχο ίδιο Μουσείο. Καθαρά δυχικού χ ύ π ο υ είναι ακόμη εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ μεχο Χρι
στό και χης Ελισάβεχ με χον Πρόδρομο π ο υ ανήκε σχον Π. Δίκαιο, εικόνα χης Αγίας Οικογέ
νειας σχην εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ χου Τρυπιώχη σχη Αευκωοία, η Παναγία οχην
εκκλησία χης Αγίας Ν ά π α ς σχη Λεμεσό, η Αγία Οικογένεια οχην εκκλησία χης Χρυοοπολίχισ-
σας σχη Λάρνακα, ό π ο υ καχά περίεργο χ ρ ό π ο ο Ιωσήψ έχει χα χαρακχηριοχικά τ ο υ Αγίου
Ιωάννη χου Προδρόμου, και η ει κάνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ χου Καθολικού χης μονής χης θ ε ο χ ό κ ο υ
σχην Κυθρέα, π ο υ αναψέρθηκε π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς . Καθαρά ιχαλικές είναι ακόμη η εικόνα χης
Προσκύνησης χων Μάγων (εικ. 94) α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης σχη Αευ
κωσία και η εικόνα με χοΜυσχικό Δείπνο α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισοας
136
91. Η Θεοτόκος Δεομένη. 80,5 Χ66 εκ. Από την εκκλησία της
Παναγίας, Πάνω Αρχιμανδρίτα.
σχη Λευκωσία. Και οι δυο αυχές εικόνες βρίοκονχαι σήμερα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' σχη Αευκωσία. Σχην ίδια χεχνοχροπία ανήκουν
ακόμη και σι εικόνες χης Αγίας Μαρίνας, χης Αγίας Αικαχερίνης και χης Μαρίας χης Μαγδα
ληνής α π ό χην εκκλησία χσυ Αγίου Κασσιανού και χης Αγίας Μ α ύ ρ α ς π ο υ βριοκόχαν μέχρι
χο 1974 σχο Καθολικό χης μονής χης θ ε ο χ ό κ ο υ σχην Κυθρέα και κλάπηκε α π ό χους Τούρ
κους. Η χελευχαία αυχή εικόνα είναι χρονολογημένη μ'επιγραψή σχα 1561. Σε μια χουλάχι
σχο εικόνα, εκείνη π ο υ αψιέρωσε η Μαρία νχι Μολίνο σχο Καθολικό χης μονής χου Αγίου
Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου χου Κουχοοβένχη, παρουοιάζεχαι ένχονα η ανχιπαράθεση χης
Βυζανχινής και χης Ιχαλικής ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή ς . Σχην εικόνα αυχή (εικ. 95) η θ ε ο χ ό κ σ ς με χο Χρισχό
είναι ζωγραψισμένη σ ύ μ ψ ω ν α με ιχαλικά π ρ ό χ υ π α , ό π ω ς και χα π ο ρ χ ρ α ί χ α χης Μαρίας νχι
Μολίνο και χου γιου χης. Ανχίθεχα ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων π ο υ εικονίζεχαι όρθιος είναι
ζωγραψισμένος σύμψωνα με χη βυζανχινή π α ρ ά δ ο σ η . Η εικόνα αυχή, ό π ω ς και όλες οι άλ
λες εικόνες χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου, κλάπηκε α π ό
χους Τούρκους μεχά χην Τουρκική εισβολή χου 1974. Ένχονη επίδραση χης Ιχαλικής ζωγρα
ψικής είναι ψανερή και οχην εικόνα χου Επιχάψισυ θ ρ ή ν ο υ σχην εκκλησία χης Αγίας Μαρί
νας σχο Πέρα Χωριό. Η ίδια επίδραση είναι ψανερή και σε εικόνα χης Παναγίας Γλυκοψιλού-
οας σχις εκκλησίες χης Παναγίας σχο Κοιλάνι, σχη Λάσα και χης Χρυοελεσύσας σχο Σχρόβολο.
Με χις εικόνες χης θεοχόκου ουνδέονχαι και ορισμένες εικόνες χης Αγίας Άννας χης Μηχέ-
ρας χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Η Αγία Άννα εικονίζεχαι να κραχεί χη μικρή θεοχόκο ό π ω ς η Παναγία κρα
χεί χο Χρισχό σχον χ ύ π ο χης θδηγήχριας ή χης Γαλακχοχροψούσας. Εικόνα χης Αγίας Άννας
π ο υ θηλάζει χη θ ε ο χ ό κ ο βρίσκεχαι σχην Αρχιεπισκοπή χων Μαρωνιχών σχη Λευκωσία και
προέρχεχαι α π ό χη μαρωνιχική εκκλησία χου Αγίου Ανχωνίου σχην Κυθρέα. θ κάμπος χης ει
κόνας έχει επιζωγραψιοθεί και η επιγραψή έχει ξαναγράψει καχά χ ρ ό π ο π ο υ έγινε δυσνόηχη «Η
ΑΓΙΑ ΣΑΤΑΝΑΓΑΝ». Η Αγία Άννα εικονίζεχαι ό π ω ς η θεοχόκσς θδηγήχρια μεχο δεξί υψωμένο
σε δέηση, ενώ η θεοχόκος, καθισμένη σχο αριοχερό χέρι χης Αγίας Άννας περιχυλιγμένη σχο
μαψόριο, θηλάζει, κραχώνχας χο μαοχό χης Αγίας Άννας με χο αριστερό χέρι. Άλλοχε η Αγία
Άννα εικονίζεχαι ένθρονη, σε σχάση μεχωπική, να κραχεί χη θεοχόκο, π ο υ μεχη σειρά χης κρα
χεί χο Χριστό σχα γόναχα, ό π ω ς η εικόνα α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Ανχωνίου, π ο υ χώρα βρί
σκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χσυ Γ' Η χελευχαία
αυχή εικόνα είναι σπανιώχερη όσον α ψ ο ρ ά χην εικονογραψία, και ποιοχικά καλύχερη α π ό χην
προηγούμενη, αλλά έχει πάθει πολλή ψθορά σχα χέρια αδέξιου συνχηρηχή π ο υ π ρ ο σ π ά θ η σ ε
να χην καθαρίσει πριν α π ό 50 και περισσόχερο χρόνια.
Η Κυπριακή Σχολή, εκχός α π ό χις εικόνες χου Χρισχού και χης Παναγίας, έχει δώσει και
εξαίρεχες εικόνες Αγίων, θ ζ ω γ ρ ά ψ ο ς Τίχος ζωγράψισε και χην εικόνα χου Αγίου Ιωάννη χου
Προδρόμου (εικ. 96) σχην εκκλησία χης Παναγίας Χρυοελεσύσας οχην Έμπα με δυο σκηνές
π ο υ σχεχίζονχαι με χο θάναχο χου. θ Πρόδρομος εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω . Έχει χο
δεξί χέρι υψωμένο σε σχήμα ομιλίας ενώ σχο αριοχερό κραχεί ράβδο π ο υ καχαλήγει σε σχαυ
ρό και ανοικχό ειληχάριο μεχην επιγραψή «ίδε ο αμνός χου θ ε ο ύ ο α ί ρ ω ν χ η ν α μ α ρ χ ί α ν χ ο υ
κόσμου». Η άχακχη πλούσια κόμη πέψχει μεχη μορψή 6οσχρύχων σχους ώ μ ο υ ς . Άχακχη
εικονίζεχαι και η γενειάδα. Το π ρ ό σ ω π ο και χα γυμνά πλάθονχαι με λαδσπράσινη σκιά και
ψωχεινή κοκκινωπή ώ χ ρ α π ο υ μπαίνει σαν πλαχειές ψωχισμένες επιψάνειες σχα μάγουλα,
χο μ έ χ ω π ο και χο λαιμό π ο υ χονίζονχαι μεχα «ψώχα», χιςλευκοκίχρινες γραμμές π ο υ μπαί
νουν σχο μ έ χ ω π ο , κάχω α π ό χα μάχια και χη μύχη. Οι δυο σκηνές, σαν μικρογραψίες, εικο
νίζουν η μια, «Το Συμπόσιο χου Ηρώδη» σχην π ά ν ω αρισχερή γωνιά και η άλλη χην «Αποχο
μή χης χιμίας κεψαλής χου Προδρόμου» σχην π ά ν ω δεξιά γωνιά. Η χελευχαία αυχή σκηνή
αποχελείχαι α π ό δυο σκηνές: οχην π ρ ώ χ η ο δήμιος αποκεψαλίζει χον Πρόδρομο και σχη
δεύχερη η Σαλώμη προσψέρει χην κεψαλή χου Προδρόμου σχην Ηρωδιάδα.
Ένας άλλος ά γ ν ω σ χ ο ς ζ ω γ ρ ά ψ ο ς ζωγράψισε χην εικόνα χου Προδρόμου (εικ. 97) χης εκ
κλησίας χου Αγίου Επιψανίου σχην Πάψο π ο υ έχει μεχαψερθεί σχο Βυζανχινό Μουσείο χης
142
Μηχρόπολης Πάψου. Η εικόνα αυχή είναι αναμψίβολα μια α π ο χις π ι ο σημανχικές εικόνες
χου Προδρόμου π ο υ σώζονχαι σχην Κύπρο, και όσον α ψ ο ρ ά χην εικονογραψία και χεχνο
χροπία καλύχερη α π ό χην προηγούμενη. Ο Πρόδρομος εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω ,
σε σχάση μεχωπική, με ασκηχικό π ρ ό σ ω π ο και άσαρκα χέρια. Με χο δεξί χέρι δείχνει χο κε
ψάλι χου π ο υ κραχεί σε δοχείο σχο αρισχερό χέρι μαζί με χη συνηθισμένη ράβδο και ανοικχό
ειληχάριο με χην επιγραψή «οράς χί π ε π ρ ά κ α σ ι ν άνομοι... ο ρ ά ς κεψαλήν υπέρ σου χεχμημέ-
νην...». Σχην εικόνα αυχή συνδυάζονχαι η ψλόγα χης ψ υ χ ή ς και η ασκηχικόχηχα χου Προ
ψήχη π ο υ καχαξιώθηκε να δει χην πλήρωση χης π ρ ο ψ η χ ε ί α ς χου. Άλλες σημανχικές εικόνες
χου Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου βρίοκονχαι σχην εκκλησία χης Χρυσελεσύσας σχη Λυσό
και χην εκκλησία χσυ Αγίου Ιωάννη σχην Πλαχανισχάοα.
Από χα πιο αξιόλογα δείγμαχα χης Κυπριακής ζωγραψικής χου 16ου αιώνα είναι μια σει
ρά εικόνων π ο υ βρίοκονχαι σχα Βυζανχινό Μουσεία χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακα
ρίου χου Γ' σχη Λευκωσία και χης Μηχρόπσλης Πάψου σχην Πάψο, ό π ω ς ο Άγιος Ανχώνιος
α π ό χην εκκλησία χης Αγίας Ζώνης Αμμοχώσχου, ο Απόσχολος Πέχρος α π ό χην εκκλησία
χης Ασίνου, ο Άγιος Νικόλαος α π ό χην εκκλησία χης Χρυοαλινιώχιοσας, ο Άγιος Κύριλλος,
143
κομμάχι α π ό καχασχρεμμένο «ΓθίβΙ^Ιθ» χης εκκλησίας χου Αγίου Γεωργίου κονχά σχην Αρα
δίππου, ο Άγιος Βασίλειος, η Αγία Μαρίνα, η Αγία Παρασκευή από χην εκκλησία Αγίου Θεο
δώρου σχη Λεχύμπου κ.ά. π ο υ βρίοκονχαι οχο Βυζανχινό Μουσείο χσυ Ιδρύμαχος Αρχιεπι
σκόπου Μακαρίου χου Γ', ο Άγιος Γεώργιος ο Περβολιάχης (εικ. 98), η αποχομή χης κεψαλής
χου Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου, έργο χου ζωγράψου Σχυλιανού ιερέως (εικ. 99), ο Άγιος
Ιωάννης ο θεολόγος χου ζωγράψου Τζένισυ (εικ. 100) κ.ά. χου Βυζανχινού Μουσείου χης
Μηχρόπσλης Πάψου. Η μεγάλη εικόνα χου Αγίου Γεωργίου χου Περβολιάχη προέρχεχαι
από χην εκκλησία χου Αγίου Κενδέα σχην Πάψο, που δεσπόζει χων περιβολιών χης Πάψου.
Ο Άγιος εικονίζεχαι όπως συνήθως καβαλλάρης σε άσπρο άλογο σε σχάση μεχωπική, ενώ
χο άλογο προχωρεί μέσα σε θάλασσα με ψάρια. Σχις δυο καχακόρυψες πλευρές χης εικόνας
υπάρχουν σκηνές α π ό χ ο μαρχύριό χου Αγίου. Η μικρή εικόνα χης «Αποχομήςχης κεψαλής»
χου Προδρόμου έχει ψθαρεί σχο πάνω μέρος και ο δήμιος έχει σχεδόν εξαψανιοθεί. Διαχη
ρείχαι όμως ηΤιμία Κεψαλή χου Προδρόμου που εκθέχει χα χαρακχηριοχικά χης χεχνικής και
χης χεχνοχροπίας χου ζωγράψου. Ο ζωγράψος χρησιμοποιεί θερμή κοκκινωπή ώχρα π ο υ
χην ξανοίγει ή χην κάμνει πιο σκοχεινή για ν' αποδώσει χους όγκους. Πάνω σ' αυχή χην ώχρα
μπαίνουν χα ψώχα με χη μορψή μικρών αραιών λευκοκίχρινων πινελιών, κυρίως κάχω από
χα μάχια και σχα χέρια. Εξ' άλλου ο Τζένιος ζωγράψισε χον Ά γ ι ο Ιωάννη χο θ ε ο λ ό γ ο όρθιο,
με αουνήθισχα κόκκινο ιμάχιο να κραχεί κώδικα και να γράψει χο Ευαγγέλιο χου. Η επίδραση
χης δυχικής εικονογραψίας και χεχνοχροπίας είναι ψανερή χόσο σχη μορψή χου Αγίου όσο
και σχις μαλακές πχυχώσεις χου κόκκινου ιμαχίου χσυ.
Οι πιο πολλές όμως εικόνες χου 15ου-16ου αιώνα εξακολουθούν να βρίοκονχαι σκόρ
πιες σε διάψορες εκκλησίες χης Κύπρου. Σχην εκκλησία χου Αγίου Λαζάρου σχη Λάρνακα
ψυλάσσεχαι εικόνα χου Αγίου Λ α ζ ά ρ ο υ , σχην οποία ο Αγιος εικονίζεχαι σαν επίσκοπος.
Ό π ω ς είναι γνωσχό σύμψωνα με χις παραδόσεις χης Ορθόδοξης Εκκλησίας ο Ά γ ι ο ς Λάζα
ρος μεχά χην ανάσχαση χου καχέψυγε σχην Κύπρο όπου χειρσχσνήθηκε επίσκοπος Κιχίου
από χους Αποσχόλους Παύλο και Βαρνάβα. Σχην εκκλησία χης Παναγίας χσυ Κάμπου, κον
χά σχην Ακαττνού, βρίσκονχαν εικόνες χου Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου και χων Αποσχό
λων Πέχρου και Ιωάννη χου θ ε ο λ ό γ ο υ (εικ. 101-103). Και οι χρεις εικονίζονχαι όρθιοι, ο Πρό
δρομος με χα χέρια απλωμένα σε δέηση, όπως ο Πρόδρομος χης μονής χου Τιμίου Σχαυρου
οχο Ό μ ο δ ο ς , ο Πρόδρομος χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου χου Κουχοοβέν
χη και ο Πρόδρομος χης εκκλησίας χσυ Αγίου Δημηχριανσύ σχο Δάλι. Και οι χρεις εικόνες χης
εκκλησίας χης Παναγίας χσυ Κάμπου, είναι πιθανό όχι αποχελούσαν μέρος χης Μεγάλης
Δέησης σχην οποία όλες οι μσρψές, πλην ίσως χου Χρισχού, εικονίζονχαν όρθιες. Δυσχυχώς
οι εικόνες χου Προδρόμου και χου Αγίου Ιωάννη χου θ ε ο λ ό γ ο υ κάηκαν καχά χην π υ ρ κ α ί ά
π ο υ καχάσχρεψε χη ξυλόσχεγη αυχή εκκλησία χο 1973. Οι εικόνες αυχές διαψέρουν σημανχι
κά από χις χοιχογραψίες χης εκκλησίας, αναμψίβολα ήσαν έργο άλλου ζωγράψου και πιθα
νό να προέρχονχαι από άλλη εκκλησία. Η εκκλησία χης Παναγίας χου Κάμπου, έχει μικρό
μέγεθος και δεν θα μπορούσε να χωρέσει, ούχε σχο πλάχος, ούχε και σχο ύψος, μια χέχοια
Μεγάλη Δέηση, έσχω και ουνεπχυγμένης κάπως μορψής.
Σημανχικές εικόνες χσυ Αγίου Ιωάννη χσυ θ ε ο λ ό γ ο υ , άλλοχε λιγώχερο και άλλοχε περισ
σόχερο επηρεασμένες από χη δυχική ζωγραψική έχουν σωθεί σχις εκκλησίες Αγίου Γεωργίου
οχο χωριό Λαζάνια, Αγίου Γεωργίου σχο Ποχάμι, Παναγίας σχο Κσύρδαλι και Παναγίας Κα
θολικής (εικ. 104) οχο Πελένχρι. Σχις δυο χελευχαίες εκκλησίες σώθηκαν ακόμη και εικόνες
χων Αγίων Ιωακείμ και Άννας. Και οχις χέσσερις εκκλησίες ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο θ ε ο λ ό γ ο ς εικο
νίζεχαι από χη μέση και πάνω, σχραμμένος σχα δεξιά ή χ' αριοχερό σε σχάση χρία χέχαρχα
να κραχεί χο Ευαγγέλιο χσυ ανοικχό.
Μ ι α σειρά εικόνων χου Αγίου Γεωργίου καβαλλάρη σε άσπρο άλογο που σώζονχαι σε
διάψορες εκκλησίες χης Κύπρου ανχανακλούν χη δημοχικόχηχα χου σχραχιωχικσύ αυχού Α
γ ί ο υ . Τέχοιες εικόνες έχουν σωθή σχις εκκλησίες χης Παναγίας σχον Αγρό, χης Παναγίας
οχην θ ρ ο ύ ν χ α , οχην εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ χσυ Τρυπιώχη σχη Αευκωσία και χην
εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας σχη Φιλούσα. Σχην χελευχαία αυχή εικόνα ο Ά γ ι ο ς κραχεί ση
μαία με σχαυρό, ενώ σχη σέλλα χου αλόγου χσυ είναι σχερεωμένη ψαρέχρα με βέλη · είναι έχσι
ψανερό όχι η εικόνα ακολουθεί παλαιόχερο πρόχυπα και μάλισχα «σχαυρσψορική» εικόνα
χου 13ου αιώνα. Σε μια μόνο εικόνα ο Ά γ ι ο ς εικονίζεχαι από χη μέση και πάνω μεχωπικός,
με δόρυ σχο δεξί. Η εικόνα προέρχεχαι από χην εκκλησία χου Σωχήρος σχην Αχερίχου και ψυ
λάσσεχαι σχην εκκλησία χσυ προσψυγικού συνοικισμού σχις Βρυοσύλλες.
Η μεγάλη χιμή που αποδιδόχαν σχον Ά γ ι ο Μ ά μ α , είχε σαν ψυσικό αποχέλεσμα, χην
απεικόνιση χου χόσο σε χοιχογραψίες όσο και σε ψορηχές εικόνες πολύ νωρίς (εικόνα χσυ
Αγίου σχην εκκλησία χης Παναγίας Καθολικής σχο Πελένχρι) και ιδιαίχερα καχά χο 16ο αιώ
να. Με λίγες μόνο εξαιρέσεις, ο Ά γ ι ο ς Μάμας εικονίζεχαι νέος, καβαλλάρης σε λιονχάρι να
κραχεί χην ποιμενική γκλίχοα σχο δεξί χέρι και ένα αρνί σχην αγκαλιά χου. Έχσι απεικονίζεχαι
ο Ά γ ι ο ς Μ ά μ α ς σχις εικόνες χου Βυζανχινού Μουσείου χου ίδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α
καρίου χου Γ' και χου Βυζανχινού Μουσείου χης Μηχρόπολης Πάψου και χης εκκλησίας χης
Παναγίας Καθολικής οχο Πελένχρι. Τόσο η μεγάλη εικόνα χου Αγίου Μ ά μ α σχο Βυζανχινό
148
•-^τ^φ^·^ - ι
ο ^'^' ;ζ>-ΐ!
υ
Π α Β^ο
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' π ο υ προέρχεχαι α π ό χην εκκλησία
χης Χρυσαλινιώχισσας, όσο και οι δυο εικόνες χου Βυζανχινού Μουσείου Π ά ψ ο υ είναι έργα
μάλλον λαϊκού ζ ω γ ρ ά ψ ο υ χωρίς μεγάλες καλλιχεχνικές αξιώσεις. Ιδιαίχερα σχην εικόνα χου
Αγίου Μάμα, π ο υ είναι μεγάλων διασχάσεων, α π ό χη Χρυσαλινιώχισσα, χα χ ρ ώ μ α χ α είναι
θ α μ π ά και η σχημαχοποίηση ένχονη. Ο Άγιος εικονίζεχαι να κάθεχαι μεχωπικός, με χα π ό
δια σχη μια πλευρά χου λιονχαριού, σ' ένα σκοχεινά βάθος σχολιομένο με ασχέρια. Η εικόνα
χου Αγίου Μάμα σχην εκκλησία χης Παναγίας Καθολικής (εικ. 105) σχο Πελένχρι, ξεχωρίζει
α π ό χις άλλες όχι μόνο για χην ένχονη ιχαλική επίδραση αλλά και για χη σχάση χου λιονχα
ριού, π ο υ σχρέψει χο κεψάλι π ρ ο ς χον Άγιο. Σχην εικόνα αυχή είναι ψανερή η π ρ ο σ π ά θ ε ι α
α π ό δ ο σ η ς χου όγκου και χης ζωγραψικής α π ό δ ο σ η ς χσυ π ρ ο σ ώ π ο υ χου Αγίου με χο βαθ
μιαία εξασθενημένο χάνο και χο παιγνίδισμα ψ ω χ ό ς και σκιάς.
Ένας α π ό χους π ι ο α γ α π η χ ο ύ ς Αγίους χης Κύπρου είναι ο Προψήχης Ηλίας και ό π ω ς
είναι π ο λ ύ ψυσικό πολλές εικόνες χου έχουν σωθεί α π ό χην εποχή π ο υ εξεχάζεχαι. Ο Προ
ψήχης Ηλίας εικονίζεχαι συνήθως καθισμένος μπροσχά σχη σπηλιά, σχη βραχώδη έρημο
χου Ιορδάνη μεχο βλέμμα σχραμμένο σχον κόρακα π ο υ χου ψέρνει, μ' ενχολή χου θ ε ο ύ , χην
χ ρ ο ψ ή . Ο Προψήχης κάθεχαι σύννους και με χον α γ κ ώ ν α ακουμπισμένο σχο γόναχο σχηρί
ζει χο κεψάλι σχο χέρι. Το π ρ ό σ ω π α χου εκψράζει απσψαοιοχικόχηχα και οργή για χην εγκα
χάλειψη χου αληθινού θ ε ο ύ και χη λαχρεία χου Βόαλ. Έχσι παρουοιάζεχαι σχις εικόνες π ο υ
βρίοκονχαι σχα Βυζανχινό Μουσεία, χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μακαρίου χσυ Γ' και
χης Μηχρόπολης Π ά ψ ο υ . Η μια α π ό χις εικόνες π ο υ βρίοκονχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' προέρχεχαι α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας
σχο Παλαιχώρι (εικ. 106) ενώ χου Μουσείου χης Μηχρόπολης Πάψου, η μια α π ό χην Μηχρό
πολη Πάψου και η άλλη α π ό χωριό (χην Πενχαλειά) χης Μηχροπολιχικής περιψέρειας Πά
ψ ο υ . Σχην εικόνα α π ό χ ο Παλαιχώρι ο Προψήχης κάθεχαι με χα π ό δ ι α και χο σώμα γυρισμέ
νο π ρ ο ς χα δεξιά χου ενώ σχρέψει χο κεψάλι π ρ ο ς χα π ί σ ω , π ρ ο ς χον κόρακα π ο υ χου ψέρνει
χ ρ ο ψ ή . Οι ψωχιομένεςεπιψάνειες οχο π ρ ό σ ω π ο και χα χέρια είναι ακαθόριστες και μεγάλες.
Ανχίθεχα οχην εικόνα χης Μηχρόπολης Πάψου (εικ. 107) ο Προψήχης κάθεχαι με καχεύθυνση
π ρ ο ς χα αριοχερό χσυ και ανασηκώνει χο κεψάλι για να δει χον κόρακα π ο υ έρχεχαι α π ό
μ π ρ ο σ χ ά ψηλά. Τα γυμνά πλάθονχαι με θερμή κοκκινωπή ώ χ ρ α και οι ψωχισμένες επιψά-
νειες σχο π ρ ό σ ω π ο , κάχω α π ό χο δεξί μάχι και χο μέχωπο μοιάζουν με χριγωνικές επιψά-
νειες π ά ν ω σχις οποίες μπαίνουν χα λευκά αραιά ψ ώ χ α . Σχο βραχίονα η ψωχισμένη επιψά
νεια είναι μεγάλη και σ' αυχή μπαίνουν χα ψ ώ χ α με χη μορψή λευκών αραιών κονχών πινε
λιών. Και σ χ ι ς δ υ ο π ε ρ ι π χ ώ ο ε ι ς η κόμη και γενειάδα διαμορψώνονχαι με λευκές κυμαχοειδείς
πινελιές π ά ν ω σχον π ρ ο π λ α σ μ ό .
Ανχίθεχα σπανιώχαχες είναι οι ει κόνες χων Σχυλιχών. Από χον 16ο αιώνα μόνο μια εικόνα
χου Αγίου Συμεών χσυ Σχυλίχη σώζεχαι, σχην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσελεούσας οχην
Έ μ π α . Σχην εικόνα αυχή συοιασχικά η κολόνα (οχύλος) λείπει. Ο Άγιος εικονίζεχαι σε εξάγω
νη υ π ο δ ο χ ή π ο υ σχηρίζεχαι, όχι σε ψηλό σχύλο αλλά σε δυο κιονόκρανα, α π ό χα ο π ο ί α χο
κάχω είναι ανεσχραμμένο. Τα δυο κιονόκρανα ψέρσνχαι σε βάση διακοσμημένη, με έλικες,
ανάμεσα σχις οποίες ένα κεψάλι ζ ώ ο υ και δυο δελψίνια με χο ρύγχος υψωμένο, σχα ά κ ρ α .
Η ασκηχική μορψή χου Αγίου με χα κοκκαλιάρικα χέρια και χο αποσχεωμένο π ρ ό σ ω π ο και
τη μοναχική κουκούλα δεσπόζει σχην εικόνα. Αν και έργο όχι μεγάλης καλλιχεχνικής αξίας
είναι οημανχικό γιαχί διαχηρεί οχο 16ο αιώνα χην π α ρ ά δ ο σ η χης απεικόνισης χων Σχυλιχών
και χης π ρ ο β ο λ ή ς χων αοκηχικών ιδεωδών.
και χα όρια χης Επισκοπής Πάψου έμειναν αναλλοίωχα α π ό χο 13ο αιώνα μέχρι π ρ ό σ ψ α χ α ,
εικονίζεχαι μέσα σχον Παράδεισο γονυπεχής. Ανχίθεχα σχην εικόνα α π ό χην εκκλησία χης
Φανερωμένης κυριαρχούν χα καψεκόκκινα χ ρ ώ μ α χ α με πολλές χρυσοκονδυλιές. Και ενώχε-
χ ν ο χ ρ ο π ι κ ά η εικόνα χης Φανερωμένης συνεχίζει χην Παλαιολόγεια π α ρ ά δ ο σ η εν χούχοις
δεν είναι ανεπηρέασχη α π ό ιχαλικά π ρ ό χ υ π α ό π ω ς ψαίνεχαι α π ό χο καιόμενο παλάχι χου
Σαχανά π ο υ εικονίζεχαι σχην κάχω δεξιά γωνιά χης εικόνας.
Οι μεγάλες προσκυνημαχικές εικόνες χης Σχαύρωσης π ο υ ήσαν συνηθισμένες σχις
προηγούμενες π ε ρ ι ό δ ο υ ς χ ώ ρ α παραμερίζονχαι και μόνο καχ' εξαίρεση π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι .
Τέχοια εξαίρεση είναι η εικόνα χης Σχαύρωσης χου Καθολικού χης μονής Κύκκου π ο υ χρονσ
λογείχαι σχα 1520 και η Σ χ α ύ ρ ω σ η , σχη μια ό ψ η χης α μ ψ ι π ρ ό ο ω π η ς εικόνας (σχην άλλη
π λ ε υ ρ ά εικονίζεχαι η θ ε σ χ ό κ ο ς θ δ η γ ή χ ρ ι α ) χης εκκλησίας χης Παναγίας Αμασγού σχο Μο
νάγρι π ο υ χρονσλογείχαι σχα 1569. Και οι δυο αυχές εικόνες, ιδιαίχερα εκείνη χης μονής Κύκ
κου δεν είναι α π ό χα σημανχικά έργα χης Κυπριακής Σχολής. Η Σχαύρωση χ ώ ρ α περιλαμ-
βάνεχαι σχις εικόνες χσυ Δωδεκαόρχου και σχους Σχαυρούς και χα λ υ π η ρ ά (θεοχόκος και
Ευαγγελιοχής Ιωάννης) π ο υ επισχέψουν χα εικονοσχάσια και προβάλλουν π ο λ ύ ένχονα χην
Σχαυρική θυσία χσυ Κυρίου οχους πιστούς. Δεν χρησιμσποιούνχαι χην εποχή αυχή χα θέμα
χα χης Αποκαθήλωσης και χου Ελκομένου σε μεγάλες προοκυνημαχικές εικόνες. Το θέμα
όμως χης Αποκαθήλωσης θ α παρουσιασθεί ξανά αργόχερα. Το 16ο αιώνα π ά ν χ ω ς χα θέμα
χα αυχά περιορίζονχαι οχις μικρές εικόνες χου Δωδεκαόρχου.
Μεγάλη εξάπλωση χο 15ο και 16ο αιώνα έχει η Μεγάλη Δέηση, σειρά εικόνων, συνήθως
17, σε μεγάλες εκκλησίες, π ο υ χοποθεχείχαι σχην χρίχη π ρ ο ς χα π ά ν ω σειρά χσυ εικονοσχα
σίου. Μια α π ό χις π ι ο παλιές Μεγάλες Δεήσεις π ο υ έχουν σωθεί οχην Κύπρο είναι η Μεγάλη
Δέηση π ο υ ψυλάσσεχαι οχην εκκλησία χου Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου σχον Κόρνο. Η Με
γάλη Δέηση είναι ζωγραψισμένη σε χρεις σανίδες. Σχη μια είναι ζωγραψιομένσς ο Χρισχός,
η θ ε ο χ ό κ ο ς , ο Πρόδρομος, και σι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ. Σχις άλλες δυο είναι ζω
γραψισμένσι οι Απόσχολοι, έξι σε κάθε σανίδα. Η χεχνοχροπία χης Μεγάλης αυχής Δέησης
μοιάζει π ο λ ύ με χην χεχνοχροπία χων χοιχογραψιών χης χελευχαίας ψάσης χου Καθολικού
χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή σχον Καλοπαναγιώχη.
Μια άλλη π ο λ ύ σημανχική Μεγάλη Δέηση είναι εκείνη χης εκκλησίας χης Παναγίας Χρυ-
σαλινιώχιοσας π ο υ σήμερα βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκό
π ο υ Μακαρίου χσυ Γ' Η Δέηση αυχή ήχαν ζωγραψισμένη σε μια μονό σανίδα. Σήμερα σώ
ζεχαι μ ό ν ο χ ο δεξιό μισό χης Δέησης αυχής μεχο Χρισχό πριονισμένο καχακόρυψα σχο μέσο.
Η Δέηση αυχή ξεχωρίζει για χα λαμπερά και αρμονικά χης χ ρ ώ μ α χ α και χο καθαρά βυζανχι
νό πλάσιμο χων μορψών. Το πλάσιμο γίνεχαι με χον π ρ ο π λ α σ μ ό σχον οποίο μπαίνουν ψ ω -
χεινόχερα χ ρ ώ μ α χ α και περιορισμένα ψ ώ χ α .
Μια σημανχική Δέηση σώθηκε οχην εκκλησία χης Παναγίας χης Παλλουριώχισσας. Η
Δέηση αυχή είναι ζωγραψισμένη σε μια μονοκόμμαχη σανίδα μήκους 2,7 μ. και ύ ψ ο υ ς 34,5
εκ.μ. Η σανίδα είναι σκαμμένη με χέχοιο χ ρ ό π ο ώσχε να σχημαχίζσνχαι 13 χόξα κάχω α π ό χα
ο π ο ί α είναι ζωγραψισμένσι ο Χρισχός, σχο μέσο, η θ ε ο χ ό κ ο ς και ο Πρόδρομος δεξιά και αρι
οχερό χου Χρισχού και δέκα Απόστολοι. Πίσω α π ό χην θ ε ο χ ό κ ο είναι ζωγραψισμένσι οι
Απόσχολοι Πέχρος, Ιωάννης ο θ ε ο λ ό γ ο ς , Λουκάς, Ανδρέας και Θ ω μ ά ς , ενώ π ί σ ω α π ό χον
Αγιο Ιωάννη χον Πρόδρομο, οι Απόσχολοι Παύλος, Μάρκος, Μαχθαίος, Σίμων και Φίλιχπχος.
Εικόνες χσυ Δωδεκαόρχου χης εποχής αυχής, εξαίρεχα δείγμαχα χης Κυπριακής Σχολής
βρίοκονχαι σε διάψσρες εκκλησίες χης Κύπρου. Σχο παρεκκλήσι χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμ
π α δ ι ο χ ή , σχο ομώνυμο μονασχήρι σχον Καλοπαναγιώχη σώθηκαν 7 α π ό χις 12 εικόνες χου
Δ ω δ ε κ α ό ρ χ ο υ . Η εικόνα χης Γέννησης χου Χρισχού α π ό χο Δωδεκάορχο αυχό, μεχά χον κα
θαρισμό χης μεχαψέρθηκε σχη Μηχρόπολη Μόρψου σχην Ευρύχου. Δυο π ο λ ύ σημανχικές
εικόνες α π ό Δωδεκάορχο σώζονχαι σχο χέμπλο χης εκκλησίας χου Αγίου Σωζόμενου σχη Γα
λάχα. Η μια είναι η Μεχαμόρψωση και η άλλη η Βαίοψόρσς. Και οι δυο αυχές εικόνες ξεχωρί
ζουν για χην ισορροπημένη σύνθεση και χα λ α μ π ρ ά χους χ ρ ώ μ α χ α . Και οι δυο ακολουθούν
π ρ ό χ υ π α κοινά με χην ευρύχερα γνωστή Κρηχική Σχολή. Η Βαίοψόρος (εικ. 141) μένει π ι ο
κονχά σχα π ρ ό χ υ π α α υ χ ά και εκθέχει λεπχσμέρειες, ό π ω ς χα ανάγλυψα σχα χείχη χης Ιερου
σαλήμ, π ο υ έχουν π α ρ α ν ο η θ ε ί ή παραλειψθεί α π ό χο ζ ω γ ρ ά ψ ο χης εικόνας χης Βαίοψόρου
χης Χρυσαλινιώχισσας. Η Βαίοψόρος χης εκκλησίας χσυ Αγίου Σωζόμενου υπερέχει και
ποιοχικά α π ό χην εικόνα χης Βαίοψόρου χης Χρυοαλινιώχισοας. Πιο κονχά σχην π α ρ ά δ ο σ η
είναι και η εικόνα χης Μεχαμόρψωσης (εικ. 142) χης εκκλησίας χου Αγίου Σωζόμενου σχη Γα
λάχα. Από Δωδεκάορχο προέρχονχαι και δυο εικόνες χης Κοίμησης χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Η μια
α π ό χο ναό χης Παναγίας Αμασγού βρίσκεχαι σήμερα σχη Μηχρόπολη Λεμεσού και η άλλη
βρίσκεχαι σχην εκκλησία χσυ Τιμίου Σχαυρου σχον Πεδουλά (εικ. 143).
Σχην εικόνα αυχή χσυ Πεδουλά, ό π ω ς συνήθως, σχο π ρ ώ χ ο επίπεδο παρουοιάζεχαι η
θ ε ο χ ό κ ο ς ξαπλωμένη σχη νεκρική κλίνη, μπροσχά α π ό χην ο π ο ί α καίει μια λ α μ π ά δ α , ενώ
σχα δυο άκρα ουνωθούνχαι οι δυο ομάδες χων Αποσχόλων με επικεψαλής χον Απόσχολο
Πέχρο, σχο κεψάλι χης Παναγίας, και χον Απόσχολο Παύλο σκυμμένο μ' ευλάβεια στα π ό δ ι α
χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Σχο κένχρο, π ί σ ω α π ό χην θ ε ο χ ό κ ο εικονίζεχαι ο Χριοχός να κραχεί χην ψ υ χ ή
χης θ ε ο χ ό κ ο υ , μεχη μορψή βρέψους χυλιγμένσυ σχα σ π ά ρ γ α ν α . Ο Χρισχός, ό π ω ς συνήθως
καχά χον 16ο αιώνα, περιβάλλεχαι ανχί α π ό ψωχεινή δόξα, α π ό «δόξα» μέσα σχην ο π ο ί α
εικονίζονχαι σε γκριζογραψία χέσσερεις Άγγελοι και ένα εξαπχέρυγα. Σχα δυο άκρα χου
κ ά μ π ο υ υψώνονχαι χα συνηθισμένα διόροψα κχίρια, χωρίς όμως χο συνηθισμένο σχην Πα
λαιολόγεια χέχνη ύψασμα, π ο υ απλώνεχαι α π ό χο ένα κχίρια σχο άλλο.
178
•^ . ;> ';''^,^:5ΐρ^'ϊ;;'^>
Οί^1ΐ!||?Μΐ#Κ«
Σχο μονασχήρι χου Τιμίου Σχαυρου σχο Ό μ ο δ ο ς σώζονχαι μερικές εικόνες χου Δωδε
καόρχου π ο υ ανήκαν σχο χέμπλο χσυ π α λ ι ο ύ Καθολικού χου μονασχηριού π ο υ καχεδαψί-
σθηκε και ανχι καχασχάθηκε α π ό χ η σημερινή μεγάλη εκκλησία. Οι εικόνες όμως αυχές έχουν
ανάγκη α π ό καθαρισμό. Ό π ω ς είναι σήμερα, είναι σχεδόν αδύναχο να αξιολογηθούν. Σχο
Βυζανχινό Μουσείο χης Πάψου σώζονχαι εικόνες χης Γέννησης χου Χρισχού (εικ. 144), χης
Προσκύνησης χων Μάγων (εικ. 145) π ο υ επιγράψεχαι όμως «Η Γέννησις χου Χρισχού» και
χης Υπαπανχής χου Χρισχού (εικ. 146), π ο υ ακολουθεί Παλαιολόγεια π ρ ό χ υ π α μεχασχημα
χισμένα χην εποχή αυχή. Η εικόνα χης Προσκύνησης χων Μάγων ξεχωρίζει για χην ιδιοχυπία
χης. Τα κύριο θέμα είναι η Προσκύνηση χων Μάγων, γι' αυχό και η θ ε ο χ ό κ ο ς εικονίζεχαι σχο
κένχρο καθισμένη να κραχεί χον Χρισχό και οι Μάγοι γονυπεχείς να π ρ ο ο ψ έ ρ ο υ ν χα δ ώ ρ α .
Η σκηνή διαδραμαχίζεχαι σ' ένα βραχώδες χοπίο, σχο οποίο δεν διακρίνεχαι σχεδόν καθόλου
χο σπήλαιο. Ενχούχοις, ό π ω ς σχις εικόνες χης Γέννησης χου Χριστού έχσι και σχην εικόνα αυ
χή εικονίζονχαι π ά ν ω Άγγελοι, ένας να υμνεί χο θ ε ό και άλλοςναευαγγελίζεχαι χον ποιμένα
κάχω. Σχην αρισχερή γωνιά εικονίζεχαι η σκηνή με χο λουχρό χου βρέψους, α π ό χο ο π ο ί ο ξε
χ ω ρ ί ζ ο υ ν σήμερα η μαία και η βοηθός χης ενώ χο υπόλοιπο έχει καχασχραψεί, και δεξιά ο
Ιωσήψ να κάθεχαι σκεπχικός με ένα ποιμένα μπροσχά χου όρθιο, ό π ω ς συνήθως. ΓΓ αυχά,
α ο ψ α λ ώ ς , χα π α ρ α π λ η ρ ω μ α χ ι κ ά στοιχεία, π ο υ αποχελούν α ν α π ό σ π α ο χ ο μέρος χης σκη
νής χης Γέννησης η εικόνα επιγράψεχαι «η Γέννησις χου Χρισχού». Η εικόνα ξεχωρίζει για χα
λ α μ π ρ ά χης χ ρ ώ μ α χ α , χις καλές αναλογίες και χην κίνηση π ο υ είναι ουγκραχημένη.
Σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μακαρίου χου Γ' είναι εκχεθει-
μένες εικόνες χης Σχαύρωσης α π ό χο Καθολικό χης μονής Τσχνίου και χης Γέννησης χου Χρι
σχού α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Νικολάου (εικ. 147), χου χ ω ρ ι ο ύ Άγιος Νικόλαος Αμμοχώ
σχου, και εικόνα χης Σχαύρωσης α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης σχη Αευκω
σία (εικ. 148). Ενώ όμως αναμψίβολα η εικόνα χης Γέννησης χου Χρισχού α π ό χον Άγιο Νικό
λαο, με χη συμμεχρική διάχαξη χων επί μέρους σχοιχείων π ο υ χη ουνθέχουν, χις καλές ανα
λογίες, χη ρυθμική κίνηση χων π ρ ο σ ώ π ω ν , και χα α π α λ ά αρμονικά χης χ ρ ώ μ α χ α είναι ένα
α π ό χα σημανχικώχερα δείγμαχα χης Κυπριακής Σχαλής χου 16ου αιώνα, η Σχαύρωση α π ό
χην εκκλησία χης Φανερωμένης σχη Λευκωσία είναι ζωγραψισμένη σ'ενχελώς διαψορεχική
χεχνοχροπία. Τόσο χα χ ρ ώ μ α χ α , όσο και οι σχάσεις χων π ρ ο σ ώ π ω ν π ο υ εικονίζονχαι π ρ ο
δίδουν δυχική επίδραση και μάλισχα χου ιχαλικού Ου§θηΙο. ΓΓ αυχό ίσως χρονολογικά πρέ
πει να χοποθεχηθεί π ο λ ύ παλαιόχερα. Εικόνες χου Δωδεκαόρχου α π ό χην εκκλησία χης Πα
ναγίας χου Παλαιχωρίου έχουν μεχαψερθεί π ρ ό σ ψ α χ α για συνχήρηση σχην Αρχιεπισκοπή.
Σχην εκκλησία χου Αγίου Νικολάου σχο Κλωνάρι σώζονχαι εικόνες χου Δωδεκαόρχου σε κα
λή σχεχικά καχάσχαση. Οι εικόνες αυχές είναι η π ρ ο σ ε υ χ ή χης Αγίας Αννας, α Ασπασμός
Ιωακείμ και Άννας, η Γέννηση χης θ ε ο χ ό κ ο υ , η Γέννηση χου Χρισχού, η Υπαπανχή και η Βά
πχιση χου Χρισχού. Οι εικόνες αυχές έχουν χ α λ α ρ ό , κ ά π ω ς , σχέδιο αλλά ξεχωρίζουν για χα
ένχονα χ ρ ώ μ α χ α . Άλλες εικόνες χου Δωδεκαόρχου π ο υ έχουν ανάγκη α π ό συνχήρηση και
καθαρισμό σώζονχαι σε διάψορες εκκλησίες χης Κύπρου. Σπανιώχερα είναι χα επιοχύλιο
εικσνοσχασίων με σκηνές χου Δωδεκαόρχου χην εποχή αυχή. Ένα χέχοιο επιοχύλιο π ο υ έχει
μήκος2,22μ. και ύ ψ ο ς 0,31 μ. οώζεχαι σε α π ο θ ή κ η χης εκκλησίας χου Οσίου Θ ε ο δ ώ ρ ο υ , χο-
πικσύ Αγίου, σχο Πολιχικό. Σχο επιοχύλιο αυχό σώζονχαι σκχώ σκηνές: η Έγερση χου Λαζά
ρου, η Βαϊοψόρος, η Σ χ α ύ ρ ω σ η , η Ανάσχαση (η εις Ά δ ο υ Κάθοδος), η Ανάληψη, η Μεχαμόρ
ψ ω σ η , η Πενχηκοσχή και η Κοίμηση χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Η εικονογραψία χων σκηνών αυχών είναι
κ α θ α ρ ά βυζανχινή, ενώ η χεχνοχροπία δεν μένει ανεπηρέασχη α π ό χην Ιχαλική χέχνη. Σε χε
μάχιο επισχυλίου εικονοσχασίου α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου σχη Γύψου σώζον
χαι σκηνές α π ό εωθινά ευαγγέλια.
Εψραίμ χου Σύρου, και η άλλη, ο θ ρ ή ν ο ς επί χων π ο χ α μ ώ ν Βαβυλώνας (ψαλ. 136(137), οχ.
1). Σχην χελευχαία αυχή εικόνα χρεις νέοι ( π ρ ο ψ α ν ώ ς οι Ανανίας, Αζαρίας και Μισαήλ) κά-
θονχαι σχις όχθες χσυ π ο χ α μ ο ύ θρηνούνχες επί χη αναμνήσει χης Ιερουσαλήμ. Παρά χις με
χαγενέσχερες επεμβάσεις χου 19ου αιώνα σε δευχερεύονχα σημεία, χόσο η εικονογραψία
όσο και η χεχνοχροπία διαχηρούνχαι α ν έ π α ψ ε ς και βοηθούν σχην χοποθέχηση χων δυο αυ
χών σπάνιων, για χα εικσνογραψικάχαυς θέμαχα, εικόνων σχο π ρ ώ χ ο μισό χου 16συ αιώνα.
Η Αγία Παρασκευή σχην Κύπρο εικονίζεχαι καχά κανόνα να κραχεί σχα χέρια είχε ει κάνα,
είχε μεχάλλιο με χη μορψή χου Χρισχού νεκρού μπροσχά σχο σχαυρό (= Άκρας Ταπείνω
σης). Τέχσιες είναι οι εικόνες χης Αγ. Παρασκευής α π ό χο ναό χου Αγ. Θεοδώρου σχη Λεχύμ
π ο υ π ο υ χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μαυοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου
χου Γ', χης εκκλησίας χου Αγ. Δημηχριανού σχην θ μ ο ρ ψ ί χ α , π ο υ έκλεψαν σι Τούρκοι, χων
εκκλησιών χου Τρυπιώχη και Αγ. Σάββα σχη Αευκωσία, χης Αγίας Παρασκευής χης Νήσου,
χης Αγίας Μαρίνας σχο Πέρα Χωρίο κ.ά. Συνεχίζει δηλαδή και καχάχαν16ον αιώνα να απει
κονίζεχαι όχι η μάρχυς Αγ. Παρασκευή αλλά η π ρ ο σ ω π ο ί η σ η χης ημέρας χης Αγίας Παρα
σκευής. Μια εικόνα χης Αγίας Παρασκευής με πολλή δυχική επίδραση α π ό χον 16σν αιώνα
π ο υ βρίσκεχαι σχην εκκλησία Αγ. Ανχωνίσυ σχη Αευκωσία εικονίζει π ρ α γ μ α χ ι κ ά χην Μάρχυ
ρα Παρασκευή. Σχην εικόνα η Αγία, π ο υ εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω κραχεί χο κεψάλι
χης σε δίσκο, ό π ω ς ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος χο δικό χου.
Σ' ορισμένα επιοχύλιο εικονοσχασίων ήδη α π ό χο χέλος χου 15ου αιώνα, ό π ω ς χο επι
στύλιο χου εικονοσχασίου χης εκκλησίας χου Σχαυρου χου Αγιασμάχι και σε χεμάχιο επισχυ
λίου π ο υ σήμερα βρίσκεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας χου Άρακος, ό π ω ς και σε άλλο χε
μάχιο επισχυλίου σχην εκκλησία χου Αγίου Νικολάου σχο Κλωνάρι, εικονίζονχαι οεσχηθάρια
μορψές Αγίων Ιεραρχών ανχί χου Δωδεκαόρχου. Ό π ω ς είναι γνωσχό η απεικόνιση Αγίων,
κυρίως Απσσχόλων, σε σχηθάρια, σε ανάγλυψους μαρμάρινους κοσμήχες χέμπλων χης Μέ
σης Βυζανχινής περιόδου ήχαν π ο λ ύ συνηθισμένη. Είναι αλήθεια όχι χέχοιοι καομήχες δεν
έχουν σωθεί σχην Κύπρο, αλλά σώθηκαν σχη Μικρά Ασία με χην οποία η Κύπρος διαχηρούσε
π ο λ ύ σχενές ε π α ψ έ ς χην εποχή αυχή. Αν και οι κοσμήχες και χα επισχύλια χων ξύλινων γρα-
π χ ώ ν χέμπλων π ο υ σώζονχαι οχην Κύπρο α π ό χο 13ο αιώνα και ύσχερα είναι διακοσμημένα
μόνο με γεωμεχρικό σχήμαχα και οικόσημα, δεν είναι α π ί θ α ν ο η διακόσμηση χων επισχυ-
λίων α υ χ ώ ν με σχηθάρια να είναι ανάμνηση χης διακόσμησης χων επισχυλίων χων καχα-
οχρεμμένων χέμπλων χης Μέσης Βυζανχινής περιόδαυ με σχηθάρια με ανάγλυψες μορψές
Αγίων.
Λιγοσχά είναι και χα χ ρ ί π χ υ χ α του 16ου αιώνα σχην Κύπρο. Αξιόλογο είναι χο χρίπχυχο
με χη Δέηση σχην εκκλησία χσυ Αγίου Μάμα σχους Τρούλλους. Το χρίπχυχο αυχό διαχηρεί
χαι σε αρκεχά καλή καχάσχαση και έχει όλα χα χαρακχηριοχικά χης Κυπριακής ζωγραψικής
χου π ρ ώ χ ο υ μισού χου 16ου αιώνα. Διαψορεχική είναι η χεχνοχροπία χου χ ρ ί π χ υ χ ο υ π ο υ
βρίσκεχαι σχην εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου σχα Ααγουδερά. Το χρίπχυχο ζωγραψίοθηκε
σχην Κωνοχανχινούπολη χο 1595 και μεχαψέρθηκε σχην Κύπρο.
Αξιόλογα δείγμαχα χης Κυπριακής Σχολής είναι οι Σχαυροί π ο υ χοποθεχούνχαι σχην κο
ρυψή χου εικονοσχασίου. Οι Σχαυροί περιβάλλονχαι α π ό ξυλόγλυπχα πλαίσιο και είναι
απομίμηση, προσαρμοσμένη σχις ανάγκες χης Ορθόδοξης Εκκλησίας, παλαιοχέρων ιχαλι-
κών Σχαυρών. Τους Σχαυρούς α υ χ ο ύ ς περιβάλλουν, σε ξυλόγλυπχα πλαίσια, εικόνες χης
θ ε ο χ ό κ ο υ και χου Αγίου Ιωάννη χου θ ε ο λ ό γ ο υ , όρθιων, π ο υ είναι γνωσχές σαν λ υ π η ρ ά . Τέ
χοια συμπλέγμαχα σώζονχαν μέχρι π ρ ό σ ψ α χ α σχην κορυψή χων εικονοσχασίων χσυ Ανχι
ψωνηχή και χης Παναγίας χης Ποδίθου, και μέχρι σήμερα σώζονχαι σχην κορυψή χου εικο
νοσχασίου χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Νεοψύχου και χης Παναγίας Καθολικής σχο
Πελένχρι. Σχην χελευχαία είναι καχεσχραμμένα. Σχην κορυψή χου εικονοσχασίου χου Καθο
λικού χης μσνής χου Αγίου Νεοψύχου σώζονχαι ακόμη σε ιδιαίχερα ξυλόγλυπχα πλαίσια η
Άκρα Ταπείνωση και ο Ανασχάς Ιησούς, σύμψωνα μεχη δυχική π α ρ ά δ ο σ η . Σχην ίδια εκκλη-
200
—--^-—·Λ."ίι^ρ-1Γ»Λν-^-Λ·· ··'•>«>•
οία σώζονχαι και δυο Άγγελοι σε ξυλόγλυπχα πλαίσια, όπως χα λυπηρά, που αρχικά βρί
σκονχαν σχην κορυψή χου εικονοσχασίου. Σχαυροί όμως που επέοχεψαν εικονοσχάσια και
χρονολογούνχαι σχο 16ο αιώνα σώθηκαν σχην εκκλησία χου Αρχαγγέλου σχην Κσκκινοχριμι
θιά (εικ. 149), σχην εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου σχην Καρπασία, σχην εκκλησία χου Αγίου
Κασσιανού σχη Λευκωσία και σχην εκκλησία χσυ Αγίου Ιωάννη σχην Αμμόχωσχο (εικ. 150).
203
149. Σταυρός. 163 Χ 161 εκ. Από την εκκλησία του Αρχαγγέλου,
Κοκκινοτριμιθιά.
206
6. Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ Τ Η Σ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ
Το 1570 οι Τούρκοι κυρίευσαν χην Κύπρσ. Καχέοψαξαν χιλιάδες καχοίκους και πολλές χι
λιάδες άλλους πούλησαν σαν δούλους. Η άνθηοη χων γραμμάχων και χων χεχνών και ιδιαί
χερα χης ζωγραψικής που άρχισε να παραχηρείχαι χο 16ο αιώνα καχασχράψηκε σρισχικά.
Πολλοί Κύπριοι ζωγράψσι αναγκάσθηκαν να εγκαχαλείψουν χην Κύπρο, λόγω χων συνθη
κών π ο υ επικράχησαν μεχά χην Τουρκική καχάκχηση. Δυσ απ' αυχούς είναι γνωσχοί: ο
Ιωάννης ο Κύπριος που εργάσθηκε σχη Βενεχία για χη διακόσμηση χης εκκλησίας χου Αγίου
Γεωργίου χων Ελλήνων και ο θ ν ο ύ ψ ρ ι ο ς ο Κύπριος που εργάσθηκε σχη Βόρεια Ήπειρο, θ
Ιωάννης Κύπριος ζωγράψισε και πολλές εικόνες, μερικές από χις οποίες σώζονχαι. Του
Ο ν ο υ ψ ρ ί ο υ σώζονχαι χόοο χοιχογραψίες όσο και εικόνες σε διάψορες εκκλησίες σχη Βόρειο
Ή π ε ι ρ ο . Ένας άλλας Κύπριος ζωγράψος, ο Ιωάννης Αδολος, εργάσθηκε σχην Κωσνχανχι-
νούπολη ζωγραψίζονχας εικόνες και εχοιμάζονχας χαλκογραψίες που εκχυπώνονχαν σε βι
βλία σχην Ιχαλία κυρίως, αλλά και αλλού. Ό π ω ς ψαίνεχαι από χις χαλκογραψίες χου ήχαν
ένχονα επηρεασμένος από χις σύγχρονες δυχικές χαλκαγραψίες. θ μόνος γνωσχός Κύπριος
ζ ω γ ρ ά ψ ο ς χης χελευχαίας χριακονχαεχίας χου 16ου αιώνα που εργάσθη κε σχην Κύπρο είναι
ο Λούχζισς που ζωγράψισε χο 1589 χην εικόνα χου Αγίου Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου σχο
ομώνυμο μονασχήρι. Ο ίδιος ζωγράψος είχε ζωγραψίσει και μια εικόνα χης Παναγίας που
δυσχυχώς κάηκε. Γενικά όμως οι ει κόνες χης χελευχαίας χριακονχαεχίας χου 16ου αιώνα που
σώθη καν σχην Κύπρο είναι ελάχισχες. Εκχός από μια παλιά ει κάνα χης Παναγίας οχην εκκλη
σία χης Αγίας Βαρβάρας σχον Οίκο που επιζωγραψήθηκε χο 1592, σι άλλες εικόνες είναι μια
εικόνα χσυ Αρχαγγέλου Μιχαήλ σχην εκκλησία χου Αγίου Μ ά μ α σχους Τρούλλους που ψέρει
χη χρονολογία 1580, μια εικόνα χης Παναγίας θδηγήχριας σχην εκκλησία χου οσίου Βαρνά
βα σχη Βάσα Κοιλανίου (εικ. 153), η εικόνα χου Προδρόμου χου Καθολικού χης μονής χου
Μέσα Παχαμσύ παυ χρονολογείχαι σχα 1584 , οι εικόνες χου Αγίου Ηρακλειδίου και χσυ
Αγίσυ Ιωάννη χου Προδρόμου, χσυ 1588, σχη μονή χσυ Αγίου Ηρακλειδίου οχο Πολιχικό, και
η εικόνα χου Αγίου Γεωργίου που χρονολογείχαι σχα 1599, από χην εκκλησία χου Αγίου Κασ
σιανού και χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ'
Ό π ω ς ψαίνεχαι από χις εικόνες παυ σώθηκαν, σι λιγοστοί ζωγράψσι που έμειναν οχην
Κύπρο σχα πρώχα χρόνια χης Τουρκοκραχίας συνέχισαν χην χεχνοχροπική παράδοση χου
πρώχου μισού χου 16ου αιώνα. Ο αριθμός όμως χων εικόνων που έψθασαν μέχρι σήμερα
είναι πολύ περιορισμένος. Ταυχόχρονα όμως παραχηρείχαι και μια πχώση σχην ποιόχηχα
χόσο χης χεχνικής όσο και χης ίδιας χης ζωγραψικής. θ ζωγράψος ΑΚ (^Λουκάς;) που υπο
γράψει χην μιοοκαχασχρεμμένη εικόνα χου Αγίσυ Ηρακλειδίαυ παυ βρίσκεχαι οχο μονασχήρι
χου Αγίου αυχού σχο Πολιχικό, χρησιμοποιεί χρώμαχα αλαμπή και προεχοιμασία ασχαθή
με αποχέλεσμα και οι δυο εικόνες που ζωγράψισε (η άλλη είναι εκείνη χου Αγίου Ιωάννη χου
Προδρόμου) να ψθαρούν σε μεγάλο 6αθμό. Η άθλια οικονομική καχάσχαση χης Κύπρου με
χά χην Τουρκική καχάκχηση προκάλεσε έλλειψη λεπχών ψύλλων χρυσού και οδήγησε σε
χρησιμοποίηση χρωμάχων μπλε ή κιχρινομπέζ για χον κάμπο χης εικόνας.
Η πχώση χης ποιόχηχας χης ζωγραψικής θα συνεχισθεί και καχά χο 17ο αιώνα. Η έλλει
ψη ικανών Κυπρίων ζωγράψων οδήγησε σχην εισαγωγή εικόνων Κρηχών και άλλων ζωγρά
ψων σχην Κύπρο. Ό π ω ς έχει ήδη αναψερθεί, στα χέλη χσυ 16συ ή χις αρχές χου 17ου αιώνα
ο Πρωχοπαπάς Γεώργιος από χη Βαχυλή, εψημέρισς χου ναού χου Αγίου Γεωργίου χων Ελ
λήνων σχη Βενεχία, σχέλλει οχην εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου χου χωριού χου, εικόνα χης
θ ε σ χ ό κ α υ ένθρονης ανάμεσα σχον Αγιο Γεώργιο και Ά γ ι ο Νικόλαο. Η εικόνα αυχή με χα
πορχραίχα χων δωρηχών στο κάχω μέρος που θυμίζουν χη σχολή χου Τινχορέχχο, που 6ρί-
σκονχαι σε ένχονη ανχίθεση με χη βυζανχινή χεχνοχροπία χης εικόνας, ψυλάγεχαι σήμερα
στο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ' σχη Λευκωσία. Την
208
ίδια επαχή εισάγεχαι η εικόνα χου Ευαγγελισμού χου Εμμανουήλ Τζανψουρνάρη και λίγο αρ
γόχερα δυο εικόνες χου Χρισχού με χον Άγιο Ιωάννη χον Πρόδρομο και χης Παναγίας με χαν
Άγιο Ιωάννη χον θ ε ο λ ό γ ο , χρονολογημένες στα 1620, χσυ Μελεχίαυ χου Κρηχός, π ο υ βρί
σκονχαν μέχρι χο 1974 οχην εκκλησία χου Αγίου Ιακώβου σχο Τρίκωμο. Μεχά χην καχάκχηση
χης περισχής α π ό χα Τουρκικά οχραχεύμαχα χο 1974 οι εικόνες κλάπηκαν α π ό χους Τούρ
κους. Αργόχερα εισάγονχαι σχο μονασχήρι χης θ ε ο χ ό κ ο υ σχη Κυθρέα δυα εικόνες, χσυ Χρι-
σχαύ και χης Παναγίας χσυ Εμμανουήλ Τζάνε Μπσυνιαλή. Οι εικόνες αυχές π α υ χρονσλο-
γαύνχαι σχα 1680 κλάπηκαν α π ό χους Τούρκους χο 1974. Το 1672 ο πλούσιος Κύπριας Γεωρ
γίας Βραχίμης έστειλε σχην Κύπρο σχο μονασχήρι χσυ Αγίου Ιωάννη χου Πίπη σχη Λευκωσία
εικόνα χου Αγίου Ιωάννη χου θεολόγου, έργο χου Θεόδωρου Πουλάκη, π ο υ σώζεχαι σε καλή
καχάσχαση μέχρι σήμερα. Άλλος Κύπριος έσχειλε σειρά μικρών εικόνων χου Δωδεκαόρχου
π ο υ ζωγράψισε ο Θεόδωρος Πουλάκης σχην εκκλησία χης Χρυσοπολίχισσας σχη Λάρνακα.
Ομως ήδη α π ό χη δεύχερη δεκαεχία χου 17ου αιώνα αρχίζουν να π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι και
Κύπριοι ζωγράψσι. Η ζωγραψική όμως χων ζ ω γ ρ ά ψ ω ν αυχών (Δημήχριος ιερεύς, Θ ω μ ά ς
ιερεύς, Παύλος ιερογράψος) δεν έχει καμμιά σχέση με χη ζωγραψική χης Κυπριακής Σχαλής.
Οι ζωγράψσι αυχοί π ι θ α ν ώ χ α χ α έμαθαν χη ζωγραψική χων εικόνων κονχά σε Μικραοιάχες
ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς και μεχαλαμπάδευσαν σχην Κύπρο χην αναχολική π α ρ ά δ ο σ η π ο υ ήχαν ένχονη
οχη Μικρά Ασία. θ πιο σημανχικός α π ό χους χρεις αυχούς ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς ήχαν αναμψίβολα ο
Παύλος, χου οποίου χο έργο εκχείνεχαι σε χέσσερεις δεκαεχίες χον 17σ αιώνα. Έργα χου
Παύλου ιερογράψου βρίοκονχαι σε πολλές εκκλησίες, σ' όλη χην Κύπρο. Ένας άλλος, εν χού-
χοις, ζ ω γ ρ ά ψ ο ς χου 17ου αιώνα, ο Σολομών θ ύ χ η ς α ψ ή ν ε ι εικόνες (π.χ. Πρόδρομος σχην εκ
κλησία χου Αγίου Φιλίππου οχο Άροος) σχις οποίες η ανάμνηση χης χέχνης χσυ 16ου αιώνα
είναι ψανερή. Από χα μέσα χσυ 17ου αιώνα α αριθμός χων ζ ω γ ρ ά ψ ω ν ψαρηχών ει κόνων με
γαλώνει. Σημανχικόχεροι α π ' α υ χ ο ύ ς είναι ο Ιωαννίκιος, ο Αεόνχιος, ο Ιωαννίκισς Μηχροπο-
λίχης Κιχίου ο ιερέας Ανχώνιος και ο ιερομόναχος Ιωαννίκιος χης μσνής χου Αγίου Ηρακλει
δίου οχο Πολιχικό. Σχα χέλη χου 17ου αιώνα διαμορψώνεχαι η Σχολή χης ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή ς χης
μονής χου Αγίου Ηρακλειδίου. Η Σχολή αυχή έδωσε πολλούς ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς σχα 100 και πλέσν
χρόνια π α υ διάρκεσε και γέμισε χις εκκλησίες χης Κύπρου με εικόνες π ο υ εκψράζουν χα αι-
σθηχικά κριχήριο χων υπόδουλων σχους Τούρκους Κυπρίων. Άλλοι ζωγράψσι χου 18ου
αιώνα ό π ω ς ο Μιχαήλ Θεσσαλός ή θεσσαλονικεύς και ο Μιχαήλ Προσκυνηχής ζωγραψί
ζουν εικόνες με αρκεχή δυχική επίδραση χον 18ο και σχις αρχές χου 19ου αιώνα. Οι δυο αυχοί
ζωγράψοι συνεργάσθηκαν σχην ζωγραψική εικόνων σχο καθσλικα χης Μσνής χσυ Αγ. Παν-
χελεήμωνος χης Αχεράς. Εικόνες χου Μιχαήλ Προσκυνηχή σώζονχαι σχο εικσνσοχάσι χης εκ
κλησίας χου Αγ. Ανχωνίου σχη Λευκωσία και κυρίως σχην εκκλησία χου Αγ /Λαζάρου σχη
Λάρνακα, εικόνες χσυ όμως σώζονχαι και σε χωριά χων επαρχιών Λεμεσού και Πάψου, θ
Μιχαήλ Προσκυνηχής ζωγράψιζε εικόνες σε βαθύ γ ή ρ α ς («εκαχόν π α ρ ά δύο εχών» ό π ω ς α
ναψέρει ο ίδιος σε μια επιγραψή σε εικόνα χης Παναγίας σχην εκκλησία χου Αγίου Δημη
χρίου, σχο χωριό Άγιος Δημήχριος χης Μαραθάσας).
Ήδη όμως ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος (1767-1810) είχε μεχακαλέσει σχην Κύπρο κά
π ο ι ο Κρηχικό ζ ω γ ρ ά ψ ο , χον Ιωάννη Κορνάρο, ο οποίος με χην ιδιόχυπη ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χσυ
(οχρογγυλά π ρ ό σ ω π α , οχρουμπουλά σώμαχα, μπαρόκ θρόνους και π α ρ ά ξ ε ν α χ ρ ώ μ α χ α )
π ο υ ήχαν ένχονα επηρεασμένη α π ό χην Ιχαλική Ζωγραψική, ενχυπωσίασε χους Κυπρίους,
καχέσχρεψε χην νχόπια π α ρ ά δ ο σ η ζωγραψικής εικόνων και δημιούργησε Σχολή π ο υ κράχη-
σε μέχρι χο χέλος χου 19ου αιώνα.
209
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
21. ΕΓίηί3, Μο]ιχιίΓ 5.: ΚεΙΙθί άθ€θΓ3ΐίοη ίη §υΙΙάθ€ΐ ρ3δΐί§1ί3 ση Ι Η Θ ^ γ ρ ^ ^ ο ι ΐ€οηδ 3ηεΙ ίίδ ρτο-
ρ3§3ΐΙοη ίη ί ή θ ννθδΐ. Π ρ α κ χ ι κ ά χ ο υ Β' Κ υ π ρ ο λ ο γ ι κ ο ύ Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ , Α ε υ κ ω σ ί α 1986,
539-544.
22. νν3ΐΐθΓ ΓΓίΓ.: Ιςόηεδ, Ρ 3 Γ ί δ - 0 θ η 6 ν θ - Μ ϋ η ^ ^ ή 1976.
Β. Γενικά
1. Αηά3ΐθΓθ Μ . : " Ν ο ί θ δυί ΙθΓπί ^^οηο§^3ί^^^ ά6ΐΐ3 Οεβδίδ θ άθΙΐ3 Η3§ΗίοδθΓίίίδδ3", /?/ν/5ί3
άβΙΙΊΞίίΐυίσ ΝΒζίοπΆΐβ εΙΆΓεΗ6θΙο§ί3 Θ 5ίοπ3 άθΙΤΑΠβ, Ν.5. XVII (1970) 85-152.
2. ΑίίΓθδοΓιί θ Ιςοηθ άθΙΐ3 ΟΓ^ΟΆ ( Χ - Χ Υ Ι Ι δθαοΐο). Α ΐ θ η θ θ ΕΪΓθηζθ. Ρ3ΐ3ζζο δίΓΟΖζί (16 δ θ ί ί θ η ι -
5ΓΘ - 1 6 ΝονθΓηόθΓ 1986) Αΐθηθ 1986.
3. Α χ ε ί μ α σ χ ο υ - Π ο χ α μ ι ά ν ο υ Μ . : Αμφιπρόσωπες εικόνες της Ρόδου. Η εικόνα της Οδηγή
τριας και του Αγ. Νικολάου Α. Δ. 21 (1966): Μελέται, 62-83.
4. Α χ ε ί μ α σ χ ο υ - Π ο χ α μ ι ά ν ο υ Μ . : «Φορηχές εικόνες χ ο υ ζ ω γ ρ ά ψ ο υ Μ ά ρ κ ο υ Σ χ ρ ι λ ί χ ζ α
Μ π α θ ά ή Μ ά ρ κ ο υ Β α θ ά σχην Ή π ε ι ρ ο » , ^ Χ 4 ^ π ε ρ ί ο δ ο ς Δ, Η (1975-1976), 109-142.
5. Βυζανχινή Τέχνη, Τέχνη Ε υ ρ ω π α ϊ κ ή , 9η Έκθεσις χ ο υ Σ υ μ β ο υ λ ί ο υ χης Ε υ ρ ώ π η ς Καχάλο
γ ο ς Αθήνα 1964.
6. 03ΐ3ν3ΓΪ5 Ο.: "ΤΗθ I^οη ίη Ι Η Θ ί ΐ ί θ ο ί ΐ Η θ ΟΠυτοΗ", ΐ€οηο§Γ3ρΐΊγοίΚ6Τι§ίοη5XXIV, 8, ί θ ί -
άθπ1981.
7 0]υΓί€ V . : ΙΟΟΠΘΒ άβ Υυ§θ5ΐ3νί6, Βθθ§Γ3ά 1961.
8. Δ ρ α ν δ ά κ η ς , Β. Ν.: Εικονογραφία των Τριών Ιεραρχών, \(ύάνν\ναΛ'^^9.
9. ΕηΊΗΪΓίαοδ Α.: ί'ΕοοΙβ ^Γθίο/5θ. ΟβΓπίέΓβ ρ/?35θ όθ Ι3 ρβίηίυΓθ όγζ3ηΐίη6, Ρ3Γί5 1967.
10. Κ α χ ά λ ο γ ο ς Έκθεσης γ ι α χα ε κ α χ ό χ ρ ό ν ι α χης Χρισχιανικής Α ρ χ α ι ο λ σ γ ι κ ή ς Εχαιρείας
(1884-1984) Βυζανχινό και Χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ό Μ ο υ σ ε ί ο Α θ η ν ώ ν 6 Ο κ χ ω β ρ ί ο υ 1984—30 Ιου
ν ί ο υ 1985.
11. Κυηδ1;δ3ηηηΙυη§θη άθτ 5ΐ:3€ΐί Κθ€ΐ<Ιίη§Η3υδθη ΙΙίοηθη-Μυδθυηη Κθ€ΐ<Μη§Η3υδθη 1976.
12. ί3Ζ3Γθν V.: 5ίοπ3 06113 ρίίίυΓ3 Ε>ίζ3ηίίη3, ΤοΓΪησ 1967
13. ί3Ζ3Γθν V.: Βίζ3ηΐα8ΐ<3)3 Ζίνορία, ΜοδΙ<ν3 1971.
14. ί 3 ί ο η ΐ 3 ί η θ - Ο σ δ ο § η θ ] . : ΞρΙβηάβυΓ άθ Βγζ3ηε6, ^ 3 ΐ ^ I ο § υ θ , ΕυΓσρ3ΐί3 1982.
15. Μΐ€Η3ΐ3Γΐ3δ δ.-^σ^^η3^I< Κ.: Α πΐ3ΊθΓηβννάίβαονβΓγ. ΤΗβ ί€οη οί5ΐ. ΡΘΪΘΓ, ΒΆΓΙ^ΙΖΆΠ ^^η-
ΐΓθ, ίση€ΐοη1983.
16. Ξ υ γ γ ό π ο υ λ ο ς Α.: Κατάλογος των εικόνων. Μουσείο Μπενάκη, εν Α θ ή ν α ι ς 1936.
17. Ξ υ γ γ ό π ο υ λ ο ς , Α.: Συλλογή Ελένης Α. Σταθάτου, Κατάλογος περιγραφικός των εικό
νων , εν Α θ ή ν α ι ς 1951.
18. Ξ υ γ γ ό π ο υ λ ο ς , Α.: Σχεδίασμα ιστορίας της Θρησκευτικής ζωγραφικής μετά την '/4λω-
σ/], Α θ ή ν α 1957.
19. 5θνδθηΙ<σ, Ν.: ΤΗΘ ίΐίθ οί53ίηΐΝΪ€Ηοΐ35 ίη Βγζ3ηΙίηθ Αη, ΤοΓΪηο 1983.
20. Σ ω χ η ρ ί ο υ , Γ.: Οδηγός του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, Εν Α θ ή ν α ι ς 1956.
21. Σ ω χ η ρ ί ο υ Γ. και Μ . : Εικόνες της Μονής Σινά Α-Β, Α θ ή ν α ι 1956 κ α ι 1958.
22. ΕθΙί€θίίί-ίΙθΗθηίθΙδνν.: ΟθδαΗίαΗίθ ΟΘΓ Βγζ3ηίίηί5€Ηθη ΙΙ<οηθηπΐ3ΐθΓθί, Θ1ΐθη-ί3υδ3ηηβ
1956.
23. ΕΓοπι Βγζ3ηίίυΓη ίο ΕΙ ΟΓΘ€Ο, ΟΓΘΘΙ< ΕΓΘ5€ΟΘ5 3ηεΙ ΙεοπΒ, ί^ογ3ΐ Α€306ηΊγ οίΑηβ, ίοηάοη
27ίΗ Μ3^^Η - 21 δι]υηθ 1987.
24. Χ α χ ζ η δ ά κ η ς , Μ . : « θ ζ ω γ ρ ά ψ ο ς Ε υ ψ ρ ό σ υ ν ο ς » , Κρητικά Χρονικά Ι (1956), 273-291.
215
Περιοδικά
Η συνχήρηση και ο καθαρισμός χων εικόνων που δημοσιεύονχαι σχο βιβλία αυχό έγινε
από χους Συνχηρηχές, Φώχη Ζαχαρίου, Αρχιμανδρίχη Διονύσιο, ηγούμενο χης Μονής χης
Παναγίας Χρυσορροϊάχιοοας, Ανδρέα Φ ά ρ μ α κ α , Αρισχείδη Ανασχασιάδη, Κώσχα Χασαπό-
πουλο, Αννα Πιχχάλη και διάκονσ Δημασθένη Δημοσθένους.
Φώχης Ζαχαρίσυ
4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 18, 23, 26, 27, 28, 29, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44,
45,46, 50, 51, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 62, 63, 67, 74,11, 82,109,112,113,114,115,116,117,118,119,
120,121, 127,128,129, 130, 131,132,133, 134,135 και 147.
Αρχιμανδρίχης Διονυσίας
1,2, 15, 20, 48, 52, 53, 54, 60, 70, 71, 75, 80, 81, 84, 91, 94, 97, 98, 99,100,148 και 150.
Ανδρέας Φ α ρ μ α κ ά ς
19,21,24.
Κώσχας Χασαπόπουλος
3, 16, 47, 49, 64, 65, 66, 68, 69, 73, 85,108, 141, 142,143,149,151,153.
Αρισχείδης Ανασχασιάδης
22
Ά ν ν α Πιχχάλη
14
ΔΙΑΦΆΝΕΙΕΣ
Ξενοψών Μιχαήλ
1, 4α, 5, 6, 7,12,16,18, 21α, 22, 23α, 30, 31α, 32, 34, 35, 36, 39, 40, 41, 42, 47α, 476, 47γ, 49, 51α,
51β, 55α, 556, 55γ, 55δ, 55ε, 55ζ, 55η, 55Θ, 55ι, 55κ, 55λ, 55μ, 56, 58, 59, 60, 62, 67, 71, 72, 74, 75,
11, 78, 82,85, 93,106,107,108,122,123,124,126,136,137,138,139,144,145,147,148,150,151.
Αθανάσιος Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ
2, 3, 46, 8, 9,10,11,13,14α, 146,14γ, 15α, 156,17,19, 20, 216, 236, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 316, 33,
37, 42, 44, 45, 46, 48, 50, 52, 53, 57, 61, 63α, 636, 64, 66, 68, 69, 70, 73, 76, 79, 80, 81, 83, 86α, 866,
87, 88, 89, 90, 91, 92,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,109,110,111,112,113,114,
115,116,117,118,119,120,121,125,127,128,129,130,131,132,133,134,135,140,141,142,143,
146,149,152,153.
Ανδρέας Μαλέκκος
12
Το 6ι6λίο τ ο υ Α. Παπαγεωργίου Εικόνες της Κύπρου,
τυπώθηκε στα τυπογραφεία ΙΐΎΐρΓίηίβ Ιχά,
τον Δεκέβρη τ ο υ 1991.
•Ά&ί
ί-Λ
-^4'
ΡΜ^
ΗΗΕιΗΒΕΒΗίΙΜΒΒΜΜ»-'.