Εικόνες Της Κύπρου Compressed

^ΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ
ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Α. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ
ΕΚΔΟΣΗ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

ΑΕΥΚΟΣΙΑ 1991
Ι5ΒΝ 9963-561-32-2
(ς) €οργπ§Μ 1991, Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου, Α. Παπαγεωργίου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Σελίς
Καχάλογος Εικόνων
Πρόλογος
Η Πρωχο6υζανχινή Περίοδος 2
Η Περίοδος χων Αρα6ικών Επιδρομών 6
Η Μέση Βυζανχινή Περίοδος 11
Η Περίοδος χης Φραγκοκραχίας 30
Η Περίοδος χης Ενεχοκραχίας 107
Η Περίοδος χης Τουρκοκραχίας 207
Βι6λιογραψία 213
Συνχήρηση και Καθαρισμός Εικόνων 217
Διαψάνειες 219
VII
ΚΑΤΑΑΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
Αρ. Εικόνα Σελ.

1 Θεοχόκος Βλαχερνίχισσα 3
Εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης, Αευκωοία, χώρα οχο Βυζανχινό Μου
οείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
2 Η Αγία Μαρίνα 5
Εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας, Φιλούσα Κελοκεδάρων, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Π ά ψ ο υ , Πάψος.
3 Παναγία Αγιοσορίχιοοα 7
Καθολικό χης Μονής χης Παναγίας χου Μ α χ α ι ρ ά .
4α Θι Ά γ ι ο ι Κοομάς και Δαμιανός 8
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυοαλινιώχιοσας, Αευκωοία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
46 Θ Ά γ ι ο ς Κοσμάς (λεπχομέρεια) 8
5 Άγιοι 10
Τεμάχιο πολυπρόσωπης εικόνας, εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ, Αευκό-
νοικο, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ
χου Γ', Αευκωοία.
6 Ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο Πρόδρομος 12
Εκκλησία χης Παναγίας Ασίνου, Νικηχάρι, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου I-
δρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ' Αευκωοία.
7 Η Παναγία Γλυκοψιλούοα 13
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχιοσας, Αευκωοία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
8 Θ Χρισχός ο Φιλάνθρωπος 15
Εγκλείσχρα χου Αγίου Νεσψύχσυ.
9 Η Θεοχόκος Ελεούσα 16
Εγκλείσχρα χου Αγίου Νεσψύχσυ.
10 ΟΧρισχός 17
Εκκλησία χης Παναγίας χου 'Αρακος, Ααγουδερά, χώρα σχο Βυζανχινό Μου
σείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
11 Η Θεοχόκος Αρακιώχιοοα 18
Εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς , Ααγουδερά, χώρα σχο Βυζανχινό Μου
σείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
12 Ο Ευαγγελισμός 20
Εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου, Πάνω Αεύκαρα.
13 Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ 21
Μονή χου Αγίου Ιωάννου χου Χρυσοσχόμου, Κουχοοβένχης.
14α Ο Ελκόμενος 23
Εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου, Πελένχρι.
146 Ο Ελκόμενος (Αεπχομέρεια χης εικ. 14α) 24
14γ Ο Ελκόμενος (Αεπχομέρεια χης εικ. 14α) 25
15α Η θ ε ο χ ό κ ο ς Δεξιοκραχούοα (Αμψιπρόσωπη) 26
Εκκλησία χης Παναγίας Θεοσκέπαοχης, Πάψος, χώρα οχο Βυζανχινό Μουσείο
χης Ιεράς Μηχροπόλεως Π ά ψ ο υ .
156 Ά γ ι ο ς (αδιάγνωσχος. Η άλλη ό ψ η χης εικόνας 15α) 27
16 Η Θεοχόκος Δεξιοκραχούοα 29
Εκκλησία χης Παναγίας, Δωρός.
17 Αργυρεπίχρυση επένδυση εικόνας χης Παναγίας 31
(χεμάχια από 3, χουλάχισχο, επενδύσεις)
Εκκλησία χης Παναγίας, Πραιχώρι.
VIII
18 Η Σχαύρωση 32
Εκκλησία χου Αγίου Αουκά, Αευκωοία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος
Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
19 Οι Άγιοι Τιμόθεος και Μαύρα (λεχτχομέρεια) 34
Εκκλησία χης Αγίας Μαύρας Κοιλάνι, χώρα σχο Εκκλησιαοχικό Μουσείο Κοιλανίου.
20 Η θεοχόκος Οδηγήχρια 35
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Σά66α χης Καρόνος χώρα σχο Βυζανχινό Μουοείο
χης Ιεράς Μηχροπόλεως Πάψου.
21α Η εις Άδου Κάθοδος 36
Εκκλησία χης Παναγίας Αμα€τγού, Μονάγρι, χώρα οχην Ιερά Μηχρόπολη Αεμεσού.
216 Η εις Άδου Κάθοδος (λεπτομέρεια χης εικόνος 21α) 37
22 Η Υπαπανχή χου Χριστού 37
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχης, χώρα
σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
23α Η Κοίμηση χης Θεοχόκου 38
Εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου, Πεδουλάς, χώρα οχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμα-
χος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
236 Η Κοίμηση χης Θεοχόκου (λεπχομέρεια χης εικόνας 23α) 39
24 Ο Προψήχης Ηλίας 41
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχης, χώρα
οχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
25 Η Ανάληψη χου Προψήχη Ηλία 43
Εκκλησία χης Ποίναγίας, Άγιος Θεόδωρος Αγρού.
26 Η Θεοχόκος, παραλλαγή Οδηγήχριας 44
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Αευκωοία, χώρα οχο Βυζανχινό Μουσείο
χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωσία.
27 Η Θεοχόκος, παραλλαγή Οδηγήχριας 45
Μονή χου Αγίου Ιωάννου χου Xρυσσ^^xόμου, Κουχοοβένχη.
28 Θ Χρισχός 47
Εκκλησία χης Πανοίγίας, χου Μουχουλλά, χώρα οχην εκκΑησία χης Αγίας Παρα
σκευής, Μουχουλλάς.
29 Η Παναγία Θδηγήχρια 48
Εκκλησία χης Παναγίας χου Μουχουλλά, χώρα σχην εκκλησία χης Αγίας Παρα
σκευής, Μουχουλλάς.
30 Ο Αγιος Βασίλειος 50
Εκκλησία χης Αγίας Παρασκευής, Μουχουλλάς.
31 Η Παναγία 51
Εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού, Αευκωσία, χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
32α Θ 'Αγιος Νικόλαος χης Σχέγης 52
Εκκλησία χου Αγίου Νικολάου χης Σχέγης, Κακοπεχριά, χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωσία.
326 Ο Άγιος Νικόλαος χης Σχέγης (λεπχομέρεια χης εικόνας 32α) 53
33 Ο Απόσχολος Παύλος 54
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Αευκωσία, χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωσία.
34 Η Αγία Μαρίνα 56
Εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας, Πεδουλάς, χ ώ ρ α οχο Βυζανχινό Μουσείο χου I-
δρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωοία.
35 Η Παναγία, π α ρ α λ λ α γ ή Κυκκώχιοσας 57
Εκκλησία χης Παναγίας Ασίνου, Νικηχάρι, χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουοείο χου I-
δρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μακαρίου χου Γ', Αευκωσία.
IX
36 Η εις Ά δ ο υ Κάθοδος 58
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχης,
χώρα οχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ',
Αευκωσία.
37 Επιοχύλιο εικονοσχασίου: Νιπχήρ, Προσευχή σχον κήπο χης Γεθοημανή 60
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχης.
38 Η Σχαύρωση (λεπχομέρεια) 61
Εκκλησία χης Αγίας Ά ν ν α ς , Καλλιάνα.
39 Ο Χρισχός, Ά γ γ ε λ ο ι , δωρηχές 63
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυοαλινιώχισσας, Αευκωσία, χώρα οχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
40 Ο Ά γ ι ο ς Ελευθέριος 63
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυοαλινιώχιοοας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχσς Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
41 Η Αγία Παρασκευή 63
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχιοσας, Αευκωοία, χώρα οχο Βυζανχινό
Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
42 Ο Ευαγγελισμός χης Θεοχόκου, Η Γέννηση χου Χρισχού, Η Σχαύρωση 65
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχιοσας, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
43 Η Βάπχιση χου Χρισχού 65
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Αευκωοία, χώρα σχο Βυζανχινό
44 Ο Απόσχσλος Πέχρος 66
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυοαλινιώχισσας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
45 Ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο ΓΙρόδρομος 68
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
47α Η Θεοχόκος η Φανερωμένη 70
Εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης, Αευκωοία, χώρα σχο Βυζανχινό Μου
σείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
476 Ιωσήψ ο Ποιηχής (λεπχομέρεια χης εικόνας 47α) 70
47γ Κοσμάς ο Μελωδός (λεπχομέρεια χης εικόνας 47α) 70
48 Θι Τρεις Ιεράρχες . 71
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισοας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
49 Η Αποκαθήλωση 72
Εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας, Καλοπαναγιώχη, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο
χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
Εκκλησία χης Παναγίας Αγγελοκχισχης, Κίχι.
51α Θεοχόκος Θδηγήχρια (αμψιπρόσωπη) 75
Εκκλησία χου Αγίου Αουκά, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύ
μαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
516 Η Σχαύρωση (αμψιπρόσωπη, η άλλη όψη χης εικόνας 51α) 75
Βυζανχινό Μουοείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Π ά ψ ο υ .
53 Ο Ά γ ι ο ς Γεώργιος (αμψιπρόσωπη, η άλλη ό ψ η χης εικόνας αρ. 2) 77
Εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας, Φιλούσα, Κελοκεδάρων, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Π ά ψ ο υ .
54 Ο Ά γ ι ο ς Μηνάς 78
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχιοοας, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
556 Η Βάπχιση χου Χρισχού (Αεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονο€τχασίου, εικ. 55α) 79
Εκκλησία χης Παναγίας θεοσκέπασχης, Καλοπαναγιώχης, χώρα σχο Καθολικό
χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχη.
55γ Η Έγερση χου Λαζάρου (Αεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 80
55δ Η Βαίοψόρος (Αεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου εικ. 55α) 81
55ε Η Προδοσία (Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου εικ. 55α) 82
55ζ Η Σχαύρωση (Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 83
55η Ο Ενχαψιασμός (Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 84
55Θ Η εις Αδου Κάθοδος (Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 85
55ι Οι Μυροψόρες μπροσχά σχο κενό Μνημείο 86
(Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοοτχαοίσυ, εικ. 55α)
55κ Πορευθένχες μαθηχεύοαχεπάνχα χα έθνη 87
(Λεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α)
55α Επιοχύλιο εικονοσχασίου 88-89
Εκκλησία χης Παναγίας θεοσκέπασχης, Καλοπαναγιώχης, χώρα οχο Καθολικό
χης Μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, Καλοπαναγιώχη.
55λ Η Πενχηκοσχή (Αεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 90
55μ Η Δέηση (Αεπχομέρεια χου επισχυλίου εικονοσχασίου, εικ. 55α) 91
Εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
Εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης, Λευκωσία, χώρα οχο Βυζανχινό Μου
σείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
58 Ο Χρισχός 95
Εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ι
δρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
59 Η θεοχόκος 96
Εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ι
δρύμαχσς Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
60 Ο Άγιος Ανχώνιος 98
Εκκλησία χου Αγίου Ανχωνίου, Αευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ι
δρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
61 Ο Ά γ ι ο ς Νικόλαος 99
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυοελεούσας, Αρεδιού, χώρα οχο Βυζανχινό Μουοείο
χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
62 Η Ανάληψη 100
Εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού, Αευκωσία, χώρα σχην Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύ
πρου.
63α Η θ ε ο χ ό κ ο ς Ιεροκηπιώχισοα (αμψιπρόσωπη) 101
Εκκλησία χης Αγίας Παρασκευής, Γεροσκήπου.
636 Η Σχαύρωση (αμψιπρόσωπη, η άλλη όψη χης εικ. 63α) 102
Εκκλησία χων Αγίων Βαρνά6α και Ιλαρίωνος, Περισχερώνα, Λευκωσίας.
Εκκλησία χων Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος, Περισχερώνα, Λευκωσίας.
XI
Εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ, Πεδουλάς, χώρα σχην εκκλησία χου Τιμίου
Σχαυρου, Πεδουλάς.
67 Η θεοχόκος θδηγήχρια 105
Μονή χου Αγίου Ιωάννου χου Χρυσοσχόμου, Κουχοοβένχης, χώρα οχο Βυζαν
χινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
68 Η Παναγία θ δ η γ ή χ ρ ι α 106
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσσπολίχισσας, Λάρνακα.
69 «Άνωθεν σι Προψήχαι» 108
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσοπολίχισσας, Λάρνακα.
70 Η Ακρα Ταπείνωση 110
Εκκλησία χης Παναγίας, ΠαλαιχοΌΐ.
71 Η Ά κ ρ α Ταπείνωση 113
Εκκλησία χου Αγίου Λουκά, Λευκωσίας, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ι
δρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
72 Η Δέηση 114
Εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού, Αευκωσία.
73 Η Δέηση 116
Εκκλησία χης Παναγίας Καθολικής, Πελένχρι.
74 Η Δέηση, Απόσχολοι Πέχρος και Παύλος, Ά γ ι ο ι Νικόλαος, Γεώργιος, Τιμόθεος και
Μαύρα 118
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
75 Η Δέηση, Ά γ ι ο ς Γεώργιος, Αγία Μαρίνα 119
Βυζανχινό Μουσείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Πάψου.
Εκκλησία χου Ανχιψωνηχή, Καλογραία.
Εκκλησία χων Αρχαγγέλων, Χάρχζια, χώρα σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύ
μαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
78 Ο Χριοχός 122
Εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό Μου
σείο χου Ιδρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσελεούσας, Έμπα.
80 Ο Χριοχός 124
Εκκλησία χων Αγίων Κωνοχανχίνου και Ελένης, Τσάδα, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Πάψου.
Εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς , Ααγουδερά, χώρα σχο Βυζανχινό Μου
οείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
82 Η θ ε ο χ ό κ ο ς Νικοποιός 127
Εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ, Αευκόνοικο, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο
χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ τ ο υ Γ', Αευκωσία.
83 Η θ ε ο χ ό κ ο ς παραλλαγή θδηγήχριας 128
Εκκλησία χου Ανχιψωνηχή, Καλογραία.
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Σά66α χης Καρόνος, χώρα σχο Βυζανχινό Μ ο υ
σείο χης Μηχροπόλεως Π ά ψ ο υ .
Εκκλησία χου Αγίου Ανχωνίου, Λευκωσία.
86α Η θεοχόκος θδηγήχρια 132
Εκκλησία χου Αγίου Χαραλάμπους, Κάχω Δρυς.
866 Η θ ε ο χ ό κ ο ς θ δ η γ ή χ ρ ι α (λεπχομέρεια χης εικ. 86α) 132
XII

Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσελεούσας, Έμπα.
88 Η θ ε ο χ ό κ ο ς θ δ η γ ή χ ρ ι α 134
Εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού Αευκωοία, χώρα οχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ι
δρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
89 Η θεοχόκος Κυκκώχιοσα 136
Εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου, Πεδουλάς.
90 Η θ ε ο χ ό κ ο ς η από χης Κόκκου 137
Εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ, Ά γ ι ο ς Νικόλαος Π ά ψ ο υ , χώρα σχο Βυζαν
χινό Μουσείο χης Μηχροπόλεως Πάψου.
91 Η θεσχόκοςΔεομένη 138
Εκκλησία χης Παναγίας, Πάνω Αρχιμανδρίχα, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο
χης Ιεράς Μηχροπόλεως Πάψου.
92 Η θεοχόκος παραλαγή Οδηγήχριας 139
Εκκλησία χης Παναγίας Παλαιχώρι.
93 Η θεοχόκος Μ3άΓθ άθΙΙα άοηδοΙ^ζίοηθ 140
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχιοοας, Αευκωοία, χώρα οχο Βυζανχινό
94 Η Προσκύνηση χων Μάγων 142
Εκκλησία χης Παναγίας χης Φανερωμένης, Αευκωοία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
95 Η θεοχόκος και ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο Ελεήμων 143
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Ιωάννου χου Χρυσοσχόμου, Κσυχσο6ένχης.
Εκκλησία χης Παναγίας χης Χρυσελεούσης, Έμπα.
Εκκλησία χου Αγίου Επιψανίου, Πάψος, χώρα οχο Βυζανχινό Μουσείο χης Ιε
ράς Μηχροπόλεως Πάψου.
98 θ Ά γ ι ο ς Γεώργιος ο Περ6ολιάχης 146
Εκκλησία χου Αγίου Κενδέα, Πάψος, χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Ιεράς
Μηχροπόλεως Πάψου.
99 Η Αποχομή χης Τιμίας Κεψαλής χου Αγίου Ιωάννου χου Προδρόμου 148
Βυζανχινό Μουσείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Π ά ψ ο υ .
100 θ Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο θεολόγος 149
Εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ, Ά γ ι ο ς Νικόλαος Π ά ψ ο υ , χώρα οχο Βυζαν
χινό Μουσείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Πάψου.
101 Ο Απόσχολος Πέχρος 150
Εκκλησία χης Παναγίας χου Κάμπου, Ακαπνού, χώρα οχην Ιερά Μηχρόπολη
Λεμεσού.
102α θ Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο θ ε ο λ ό γ ο ς 150
Εκκλησία χης Παναγίας χου Κάμπου, Ακαχρνού.
103α θ Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο Πρόδρομος 150
Εκκλησία χης Παναγίας χου Κάμπου, Ακαχρνσύ.
1026 θ Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο θ ε ο λ ό γ ο ς (λεπχομέρεια χης εικ. 102α) 151
1036 θ Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο Πρόδρομος (λεπχομέρεια χης εικ. 103α) 151
104 θ Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο θ ε ο λ ό γ ο ς 152
105 Ο Ά γ ι ο ς Μάμας 154
Εκκλησία χης Παναγίας, Παλαιχώρι, χώρα σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμα
χσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
XIII

Βυζανχινό Μουσείο χης Ιεράς Μηχροπόλεως Π ά ψ ο υ .
108 Η Υπαπανχή 158
Εκκλησία χων Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος, Περισχερώνα, Λευκωσίας.
Εκκλησία χου Αγίου Λουκά, Αευκωοία, χώρα σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύ
μαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Λευκωσία.
110 Η Κοίμηση χης θ ε ο χ ό κ ο υ 161
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Νεσψύχσυ.
111 Η Ανάσχαση χου Χρισχού (Η εις Ά δ ο υ Κάθοδος) 162
Εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισσας, Λευκωσία, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
113 θ Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο Πρόδρομος 165
115 Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ 167
116 Ο Απόσχσλος Πέχρος 168
118 Ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο θεολόγος 170
119 θ Απόσχολος Ανδρέας 171
120 Ο Απόσχολος Φίλιππος 172
Καθολικό χης Μονής χου Αγίου Νεοψύχου.
121 Ο Απόσχολος Μάρκος 173
122 Ο Απόσχολος Ανδρέας 174
123 θ Απόσχολος Μάρκος (λεπχομέρεια) 175
124 θ Αρχάγγελος Γαβριήλ 176
Μονή χου Τιμίου Σχαυρου, Ό μ ο δ ο ς .
125 Ο Απόσχολος Πέχρος 178
127 Η Προσευχή χης Αγίας Άννας. Ο Ασπασμός χων Αγίων Ιωακείμ και Αννας 180
128 Η Γέννηση χου Χρισχού 181
129 Η Μεχαμόρψωση 182
130 Η Έγερση χου Λαζάρου 183
131 Η Βαίοψόρος 184
XIV
132 Η Σχαύρωση 1^5

134 Η Ανάληψη 187
135 Η Πενχηκοσχή 188
136 Ο Ευαγγελισμός χης θ ε ο χ ό κ ο υ 189
137 Η Προδοσία 190
138 Οι Μυροψόρες μπροσχά σχο κενό μνημείο 191
139 Η θ ε ρ α π ε ί α χου Τυψλού 192
140 θ Ιησούς και η Σαμαρείχις 194
141 Η Βαίοψόρος 195
Εκκλησία χου Αγίου Σωζόμενου, Γαλάχα.
142 Η Μεχαμόρψωσις χου Χρισχού 196
Εκκλησία χου Αγίου Σωζόμενου, Γαλάχα.
143 Η Κοίμηση χης θ ε ο χ ό κ ο υ 197
Εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου, Πεδουλάς.
Βυζανχινό Μουσείο, χης Μηχροπόλεως Πάψου.
146 Η Υπαπανχή χου Χρισχού 201
Εκκλησία χου Αγίου Νικολάου, Ά γ ι ο ς Νικόλαος Αμμοχώσχου, χώρα σχο Βυ
ζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
Εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης, Λευκωσία, χώρα οχο Βυζανχινό Μ ο υ
σείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
149 Σχαυρός 205
Εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ, Κσκκινοχριμιθιά, χώρα σχο Βυζανχινό Μ ο υ
σείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωοία.
150 Σχαυρός 206
Εκκλησία χου Αγίου Ιωάννου χου θ ε ο λ ό γ ο υ , Αμμόχωσχος, χώρα σχο Βυζανχι
νό Μουσείο χου Ιδρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', Αευκωσία.
151 Βημόθυρα 209
Εκκλησία χων Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος, Περισχερώνα.
152 θεσχόκος Γλυκοψιλούοα 210
Εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας, Φιλούσα Κελοκεδάρων, χώρα σχο Βυζανχινό
Μουσείο χης Μηχροπόλεως Πάψου.
153 Παναγία θδηγήχρια 211
Εκκλησία χου Οσίου Βαρνάβα, Βάσα Κοιλανίου.
XV
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Οι βυζανχινές εικόνες χης Κύπρου ενχάσσσνχαι σχη βυζανχινή ζωγραψική και ακολου
θούν χην εξέλιξη κ α ι χ α δ ι ά ψ ο ρ α ρεύμαχαχης. Σ'ορισμένες όμως εποχές, ιοχορικοί λόγοι και
ξένες επιδράσεις προσδίδουν σχις κυπριακές εικόνες ιδιομορψία που χις ξεχωρίζει από χις
άλλες βυζανχινές εικόνες. Έχσι ιδιαίχερα χαρακχηριοχικά αποκχούν οι βυζανχινές εικόνες
χης Κύπρου χον 13ο αιώνα, ενώ, μεχά χην πχώση χης Κωνσχανχινούπολης χο 1453, διαμορ-
ψώνεχαι σχα χέλη χου 15ου και χο πρώχσ μισό χου 16ου αιώνα ιδιαίχερη Κυπριακή Σχολή
Ζωγραψικής που προχωρεί παράλληλα μεχηνπιογνωσχή Κρηχική Σχολή. Η Κυπριακή Σχο
λή υπήρξε σχεχικά βραχύβια γιαχί η Κύπρος καχελήψθη από χους Τούρκους χο 1570 και πε
ριήλθε σε καχάσχαση οικονομικής εξαθλίωσης και εκβαρβάρωσης. Έχσι η εξέλιξη χης ζω
γραψικής ανεκόπη. Ό σ ο ι ζωγράψσι επέζησαν χης καχασχροψήςεγκαχέλειψανχην Κύπρο.
Οι εικόνες χου 16ου αιώνα που χρονολογούνχαι μεχά χο 1570 είναι ελάχιοχες. Ό χ α ν χο 17ο
αιώνα ξαναρχίζει η καλλιέργεια χης ζωγραψικής χων εικόνων, η χεχνοχροπία χων εικόνων
είναι ενχελώς διαψορεχική από χην χεχνοχροπία χων εικόνων χης Κυπριακής Σχολής χου
15ου και 16ου αιώνα.
Σχο βιβλίο αυχόδημοσιεύεχαι επιλογή εικόνων από όλη χην Κύπρο. Κριχήριο για χην επι
λογή είναι η προσπάθεια περιγραψής χης ιστορικής εξέλιξης χης ζωγραψικής χων εικόνων
οχην Κύπρο και η παρουσίαση χων διαψόρων ψάσεων και χεχνοχροπιών που παρουσιά
ζουν σι βυζανχινές και μεχαβυζανχινές, μέχρι χον 16ο αιώνα, εικόνες χης Κύπρου. Γι' αυχόδεν
δημοσιεύονχαι μόνο εικόνες που έχουν διαχηρηθεί σε άρισχη καχάσχαση, αλλά και εικόνες
που αν και δεν διαχηρούνχαι οχην αρχική χους μορψή βοηθούν σχην καχανόηση χης εξέλι
ξης χης ζωγραψικής χων εικόνων σχην Κύπρο. Βέβαια έγινεπροσπάθεια να παρουσιασθούν
εικόνες που έχουν συνχηρηθεί ή εικόνες που διαχηρούνχαι σε καλή καχάσχαση. Δημοσιεύον
χαι ακόμη εικόνες που έχουν επιζωγραψίσεις, κυρίως σχον κάμπο, αλλά παρουσιάζουν χε-
χνοχροπικό ενδιαψέρον. Παραλείπονχαι όμως σημανχικές εικόνες που είναι είχε πολύ καχα-
σχρεμμένες είχε καλυμμένες με καπνιά και σκόνη με αποχέλεσμα χα χρώμαχα να παρσυσιά-
ζονχαι αλλοιωμένα.
Δυσχυχώς μερικές από χις εικόνες αυχές χάθηκαν για πάνχα γιαχί οι Τούρκοι εισβολείς
χις έκλεψαν και χις πούλησαν σχο εξωχερικό μαζί με πολλές άλλες. Η Τουρκική εισβολή σχην
Κύπρο χο 1974 και η καχάληψη ενός μεγάλου χμήμαχος χης Κύπρου από χα Τουρκικά σχρα-
χεύμαχα είχε σαν συνέπεια χη συοχημαχική βεβήλωση χων εκκλησιών, χην καχαοχροψή ή α-
ψαίρεση ενχοίχιων ψηψιδωχών και χοιχογραψιών και χην κλοπή χων εικόνων και ξυλογλύ-
πχων και χην παράνομη εξαγωγή και πώληση χους σχο εξωχερικό. Το μέγεθος χης καχα-
σχροψής χης Πολιχιοχικής Κληρονομιάς χης Κύπρου από χους Τούρκους δεν μπορεί να υπο
λογισθεί και γιαχί είναι αδύναχος ο έλεγχος χων εκκλησιών επί χου παρόνχος και γιαχί δεν υ
πήρχαν ολοκληρωμένα Αρχεία εικόνων. Υπάρχει μόνο ένα ελλιπές Αρχείο γ ι α χις εικόνες χων
εκκλησιών χης Επαρχίας Αμμοχώστου. Ένα πληρέσχερο Αρχείο που βριοκόχαν σχο κένχρο
συνχήρηοης εικόνων και χειρογράψων σχο Μονασχήρι χου Αγ. Σπυρίδωνος σχην Τρεμεχου-
σιά χάθηκε γ ι α πάνχα γιαχί έπεσε σχα χέρια χων Τούρκων. Έχσι χο μέγεθος χης καχασχρο-
ψής χων εικόνων δεν μπορεί να υπολογισθεί.
Συσχημαχική όμως καχαγραψή εικόνων δεν έχει γίνει ούχε στις ελεύθερες περιοχές. Έχσι
δεν είναι ακόμη γνωσχός ο αριθμός χων σημανχικών εικόνων που υπάρχουν. Ανχίθεχα απ'
όχι έγραψε ο Ο. Τ3ΐ6οί Κίαε πριν από περιοοόχερα από 50 χρόνια περιαυχολογώνχας όχι κα-
XVI
χ έ γ ρ α ψ ε και δημοσίευσε χις σημανχικώχερες εικόνες χης Κύπρου, καθημερινά α π ο κ α λ ύ -

πχονχαι σημανχικές εικόνες π ο υ χρονολογούνχαι α π ό χη Μέση Βυζανχινή Περίοδο μέχρι χο
χέλος χης Φραγκοκραχίας και Ενεχοκραχίας. Η συσχημαχική κ α χ α γ ρ α ψ ή χων εικόνων π ο υ
μόλις π ρ ό σ ψ α χ α άρχισε είναι βέβαιο όχι θαψέρει σχο ψ ω ς πολλές ακόμη σημανχικές εικόνες
π ο υ θα συμπληρώσουν χις γνώσεις μας γι' αυχό χον Κλάδο χης Βυζανχινής Τέχνης χης Κύ
π ρ ο υ και θα διορθώσουν, πολλές, ίσως, ανχιλήψεις π ο υ επικραχούν σήμερα.
Το βιβλίο αυχό είναι κ α ρ π ό ς 30 χρόνων έρευνας σε εκκλησίες και μσνασχήρια. Σχα 30 αυ-
χά χρόνια βρέθηκαν σκόρπιες και χωρίς καμμιά ψρονχίδα πολλές ψσρές, ή καλυμμένες α π ό
νεώχερες ασημένιες επενδύσεις ή επιζωγραψισμένες χιλιάδες εικόνες. Σχις εξορμήσεις μου
αυχές με συνόδευαν και με βοηθούσαν οι Αρχιεπιοχάχες χου Τμήμαχος Αρχαιοχήχων κ. κ. Αν-
χώνης Ο ρ ψ α ν ο ύ , Ανδρέας Γιάγκου και Ανδρέας Τζωνής, οι Βοηθοί Αρχιεπισχάχες Αθανά
σιος Αγαθαγγέλου, Ιωάννης Δημηχρίου και Κάρολος Ο ρ ψ α ν ο ύ και ο επισχάχης Ιωάννης Νι
κολάου, χους ο π ο ί ο υ ς και ευχαρισχώ.
Το 1967 άρχισε η συσχημαχική συνχήρηση και ο καθαρισμός χων εικόνων π ο υ βρίσκον-
χαν σε άθλια καχάσχαση. Εξαιρεχική δουλειά έκαμε ο ζωγράψσς-συνχηρηχής κ. Φώχης Ζα
χαρία υ α π ό χην Αθήνα π ο υ ήλθε χρειςψορές σχην Κύπρο με χο συνεργείο χου και συνχήρησε
περιοσόχερες α π ό εκαχό εικόνες. Αργόχερα ο Αρχιμανδρίχης Διονύσιος Π α π α χ ρ ι σ χ ο ψ ό ρ ο υ ,
χ ώ ρ α Ηγούμενος χης Μονής χης Παναγίας Χρυσορροϊάχισσας, μεχο εργαοχήρι χ σ υ π ρ ώ χ α
οχο Κένχρο Συνχήρησης χων εικόνων και χειρογράψων σχο Μονασχήρι χου Αγ. Σ π υ ρ ί δ ω ν ο ς
οχην Τρεμεχουσιά και χ ώ ρ α σχο Μονασχήρι χης Χρυσορροϊάχιοσας συνχήρησε μεγάλο αριθ
μό εικόνων. Και σχους δυο οψείλονχαι θερμές ευχαριοχίες. Μερικές σημανχικές εικόνες π ο υ
δημοσιεύονχαι οχο βιβλίο αυχό συνχήρησαν και οι Συνχηρηχές Ανδρέας Φ α ρ μ α κ ά ς και Κώ-
σχας Χασαπόπουλος. Από μιαν εικόνα συνχήρησαν οι Α. Ανασχασιάδης, Α. Πιχχάλη και ο
διάκονοςΔ. Δημοσθένους. Λεπχομερής καχάλογος χων εικόνων π ο υ συνχήρησε κάθε συνχη-
ρηχής παραχίθεχαι σχο χέλος χου βιβλίου.
Ιδιαίχερα ευχαρισχώ χον Μακαριώχαχο Αρχιεπίσκοπο Κύπρου κ. Χρυσόσχομο και χους
Πανιερωχάχους Μηχροπολίχες Πάψου κ. Χρυσόσχομο, Κιχίου κ. Χρυσόσχομο, Κυρηνείας κ.
Γρηγόρισ, Λεμεσού κ. Χρύσανθο και Μόρψου κ. Χρύσανθο και χον Πανοσιολογιώχαχσ Η
γούμενο χης Μονής Αγ. Νεοψύχου κ. Αεόνχιο για χην άδεια χους να ψ ω χ ο γ ρ α ψ ί σ ω χις εικό
νες π ο υ δημοσιεύονχαι εδώ. Το βιβλίο αυχό εκδίδεχαι χάρις οχο ενδιαψέρον και χην επιθυμία
χου Μακαριωχάχου για χην παρουσίαση σχο ευρύχερο κοινό χου π λ ο ύ χ ο υ χων εικόνων χης
Κύπρου. Καχαβλήθηκε κάθε π ρ ο σ π ά θ ε ι α ώσχε η εκχύπωση χων εικόνων ν' αποδίδει, καχά
χο δυναχόν, χα π ρ α γ μ α χ ι κ ά χ ρ ώ μ α χ α χων εικόνων. Ιδανική βέβαια χαύχιση είναι αδύναχη.
Ικανοπσιηχική χαύχιση έχει επιχευχθεί. Δυσχυχώς χα χ ρ ώ μ α χ α ορισμένων εικόνων π ο υ
κλάπηκαν α π ό χους Τούρκους χο 1974 είναι αλλοιωμένα γιαχί οι διαψάνειες π ο υ χρησιμο
ποιήθηκαν είναι π ο λ ύ παλαιές και όχι πάνχοχε καλές.
Ευχαρισχώ θερμά χην Κα Μαίρη Γ. Χαχζησάββα π ο υ είχε χην υπομονή να δακχυλογρα-
ψήσει χο κείμενο χου βιβλίου επανειλημμένα μέχρι να πάρει χην χελική χου μορψή. Ευχαρι
σχώ ακόμη χον Ξενσψώνχα Μιχαήλ για χη ψ ω χ ο γ ρ ά ψ η σ η πολλών α π ό χις ει κόνες π ο υ δημο
σιεύονχαι εδώ, χον Α. Μαλέκκο για χη διαψάνεια χων βημοθύρων με χον Ευαγγελισμό χης εκ
κλησίας χων Λευκάρων και χον Ι. Χαχζησάββα για χη σελιδοποίηση χου βιβλίου και χη συνεχή
π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ η χης εκχύπωσης χου.
Αθανάσιος Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ
ο ι ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ
Οι ψορηχές εικόνες είναι ένας ιδιαίχερσς κλάδος χης Βυζανχινής ζωγραψικής. Σχην πε-
ρίπχωση χων εικόνων οι μορψές χου Χριστού, χης Παναγίας ή χων Αγίων είναι ζωγραψισμέ-
νες είχε απ' ευθείας πάνω σε ξύλο, είχε πάνω σε ύψασμα, συνήθως λινό ή βαμβακερό, κολλη
μένο σε σανίδες, με χη μεσολάβηση χης καχάλληλης προεχσιμαοίας. Σπανιώχαχα ανχί υψά-
σμαχος χρησιμοποιήθηκε περγαμηνή κολλημένη σε σανίδες. Σ' ανχίθεση με χη μνημειακή
ζωγραψική που διακοσμεί χους θόλους και χους χοίχους ενός ναού και είναι προορισμένη
να ψαίνεχαι από κάποια απόσχαση, η ζωγραψική χων ψορηχών εικόνων δημιουργεί μορ-
ψές π ο υ έρχονχαι σε άμεση επαψή με χον πισχό. θ πισχός προοεύχεχαι μπροσχά σχις εικό
νες και χις προσκυνά. Η εικόνα δηλαδή δεν είναι απλός ζωγραψικός πίνακας, αλλά ανχικεί-
μενο λαχρευχικό που ψέρνει σε άμεση επαψή χον πιστό μεχο εικονιζόμενο πρόσωπο, χον αι-
σθηχό κόσμο μεχο νοηχό, χον οραχό μ ε χ ο ν α ό ρ α χ ο . Για χο λόγο αυχό και η χεχνική χης εικό
νας είναι διαψορεχική από χην χεχνική χης χοιχογραψίας. Αναμψίβολα πολλοί από χους ζω-
γ ρ ά ψ ο υ ς που ζωγράψιζαν χοιχσγραψίες, ζωγράψιζαν και εικόνες και πολλές από χις ψορη
χές εικόνες, που σώθηκαν σ' εκκλησίες χοιχογραψημένες, είναι έργα χων ζωγράψων που ζω-
γράψισαν χις χοιχογραψίες όπως ψανερώνει η χεχνοχροπία χους. Οι ζωγράψσι όμως όχαν
ζωγράψιζαν ψορηχές εικόνες χρησιμοποιούσαν διαψορεχική χεχνική, ψρόνχιζαν περισσό-
χερο χις λεπχσμέρειες και απέδιδαν πιο προσεκχικά χα χαρακχηριοχικά χου εικονιζόμενου
προσώπου. Ζωγράψιζαν δηλαδή οι ζωγράψσι χο πραγμαχικό ή χο υποχιθέμενο πραγμαχι
κά πορχραίχο χου εικονιζόμενου Αγίου, γιαχί χωρίς χην ομοιόχηχα αυχή δεν μπορεί να διαβι
βασθεί η χάρις χου εικονιζόμενου Αγίου Προσώπου προς χον πιστό. Αυχό εξηγεί και χο
αναλλοίωχο χων χαρακχηριοχικών χου Χρισχού, χης Παναγίας και χων Αγίων σ' όλη χη μα
κραίωνη διάρκεια χης Βυζανχινής ζωγραψικής χων εικόνων. Για να διαχηρήοουν χην ομοιό
χηχα χων χαρακχηριοχικών, οι ζωγράψσι χρησιμοποιούσαν εγχειρίδια σχα οποία περιγρά-
ψονχαι με λεπχομέρειες χα χαρακχηριοχικά χου Χρισχού, χης Παναγίας, χων Αποσχόλων και
χων άλλων Αγίων ή βιβλία με σχέδια σκηνών από χη ζωή χου Χρισχού ή σχέδια Αγίων κλπ.,
αργόχερα ανθίβολα, δηλαδή σχέδια σχο μέγεθος χης εικόνας, που χοποθεχούσαν σχις επι-
ψ ά ν ε ι ε ς π ο υ ήθελαν να ζωγραψίσουν και α ν χ ί γ ρ α ψ α ν χ α π ε ρ ι γ ρ ά μ μ α χ α . Πραγμαχικά η Βυ
ζανχινή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή έμεινε αμεχακίνηχη σχο σημείο αυχό. Δεν έπαυσε όμως να εξελίσσεχαιχε-
χνοχρσπικά.
Η ισχορία χης ζωγραψικής χων εικόνων σχην Κύπρο διαιρείχαι σε έξι περιόδους:
1) Την Πρωχοβυζανχινή περίοδο,

2) χην περίοδο χων Αραβικών Επιδρομών,
3) χη Μέση Βυζανχινή περίοδο,
4) χην περίοδο χης Φραγκοκραχίας,
5) χην περίοδο χης Ενεχοκραχίας και
6) χην περίοδο χης Τουρκοκραχίας.
1. Η Π Ρ Ω Τ Ο Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Η Πρωχοβυζανχινή περίοδος εκχείνεχαι από χον 4ο αιώνα μέχρι χα μέσα χου 7ου αιώνα
που αρχίζουν οι Αραβικές επιδρομές. Σχις αρχές χης περιόδου αυχής η ζωγραψική χων ει
κόνων ουνάνχησε οψοδρή ανχίδραοη από χον Ά γ ι ο Επιψάνιο. Μεχά χο θάναχο, όμως, χου
Αγίου Επιψανίου (403 μ.Χ.), ο μαθηχής και διάδοχος χου σχον επισκοπικό θρόνο χης Σαλαμί
νας, Σαββίνος, ευνόησε χην ανάπχυξη χης ζωγραψικής, όπως μας πληροψορούν ο Αγιος
Ιωάννης ο Δαμασκηνός και ο Παχριάρχης χης Κωνσχανχινσύπολης Νικηψόρος. Δυσχυχώς
καμμιά εικόνα από χην περίοδο αυχή δεν έχει σωθεί σχην Κύπρο και έχσι δεν γνωρίζουμε χην
χεχνική και χην χεχνοχροπία χων εικόνων χης περιόδου αυχής και χις χυχόν επιδράσεις που
δέχθηκε η ζωγραψική οχην Κύπρο καχά χην περίοδο αυχή.
Μόνο γένικώχερα ουμπεράσμαχα μπορούν να εξαχθούν για χη ζωγραψική σχην Κύπρο
καχά χην περίοδο αυχή, από χις σχέσεις χης Εκκλησίας χης Κύπρου με χις Εκκλησίες χης πε
ριοχής. Από χα αγιολογικά κείμενα χης πρώχης περιόδου πληρσψσρούμασχε όχι η Εκκλησία
χης Κύπρου είχε πολλές επαψές με χην Παλαιοχίνη και χην Αίγυπχο. Ή δ η από χον 4ο αιώνα
έρχεχαι από χην Παλαιοχίνη σχην Κύπρο ο Ά γ ι ο ς Ιλαρίων ο Μέγας και αοκηχεύει σχην Πά-
ψο. Αργόχερα χον ακολουθούν μαθηχές χου. Ο Αγιος Σπυρίδων, πηγαίνει σχην Αλεξάν
δρεια. Ο Αγιος Επιψάνιος έρχεχαι σχην Κύπρο, επίσης από χην Παλαιοχίνη και αναπχύοοει
σχενές σχέσεις με χην Εκκλησία χης Αλεξάνδρειας. Αργόχερα ο Ά γ ι ο ς Γεώργιος Χοζεβίχης και
ο αδελψός χου Ηρακλείδης πηγαίνουν σχην Παλαιοχίνη και μονάζουν εκεί. Ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης
ο Ελεήμων πηγαίνει σχην Αλεξάνδρεια και γίνεχαι Παχριάρχης Αλεξανδρείας. Κύπριοι κληρι
κοί εμπορεύσνχαι με δικά χους πλοία από χο Κούριο και χη Νεάπολη με χην Αλεξάνδρεια.
Ενώ οι σχενές σχέσεις με χην Παλαιοχίνη ήχαν ψυοιολογικές λόγω χων Αγίων Τόπων, η
ανάπχυξη χων σχέσεων με χο Παχριαρχείο Αλεξανδρείας πρέπει να θεωρηθεί σαν α ν ά γ κ η ,
δεδομένης χης διαμάχης χης Εκκλησίας χης Κύπρου με χην Εκκλησία Ανχιοχείας. Ό π ω ς είναι
γνωσχό η Εκκλησία Ανχισχείας είχε προσπαθήσει, μεχά χο θάναχο χου Αγίου Επιψανίου
(403), να υποχάξει χην Εκκλησία χης Κύπρου. Η Εκκλησία χης Κύπρου ανχέδραοε και πέχυχε
χην αναγνώριση χου αυχοκεψάλου χης από χην Γ' Οικουμενική Σύνοδο χης Εψέσου χο 431.
Η διαμάχη όμως με χην Εκκλησία χης Ανχιοχείας συνεχίσχηκε μέχρι χα χέλη χου 5ου αιώνα,
οπόχε χο αυχοκέψαλο χης Εκκλησίας χης Κύπρου αναγνωρίσθηκε ορισχικά από χον Αυχο-
κράχορα Ζήνωνα.
Οι σχενές αυχές εκκλησιαοχικές σχέσεις με χην Αλεξάνδρεια είχαν σαν αποχέλεσμα και
χην επίδραση χων καλλιχεχνικών χάσεων που είχαν αναπχυχθεί οχην Αλεξάνδρεια, και χην
Αίγυπχο γενικώχερα, σχην χρισχιανική χέχνη χης Κύπρου. Την επίδραση αυχή βρίσκουμε
σχην χοιχογραψία χου Αγιάσμαχος χου Νικόδημου σχη Σαλαμίνα και σχις αρχαιόχερες εικό
νες που σώζονχαι οχην Κύπρο, που όμως ανήκουν σχην επόμενη περίοδο.
Την ανάπχυξη όμως χης ζωγραψικής καχά χην περίοδο αυχή βεβαιώνουν χα Μνημεία
που σώθηκαν. Καχά χις ανάσκαψες χόσο χης βασιλικής χου Αγίου Επιψανίου σχη Σαλαμίνα
όσο και άλλων βασιλικών χης Παλαιοχρισχιανικής περιόδου, βρέθηκαν κομμάχια ενχοίχιων
ψηψιδωχών και χοιχογραψιών που βεβαιώνουν χη διακόσμηση χων πρώχων χρισχιανικών
εκκλησιών χης Κύπρου με χοιχογραψίες και ψηψιδωχά. Άλλωσχε σε χρεις αψίδες Παλαισ-
χρισχιανικών βασιλικών, που έχουν ενσωμαχωθεί σε εκκλησίες χης Μέσης Βυζανχινής πε
ριόδου, σώζονχαν μέχρι πρόσψαχα ψηψιδωχά με παρασχάοεις χης θ ε ο χ ό κ ο υ , είχε μόνης,
σε σχάση δέησης, σχην α ψ ί δ α χης εκκλησίας χης Παναγίας Κυράς, κονχά οχο χωριό Αειβάδι
χης Καρπασίας, είχε καθήμενης σε θρόνο ανάμεσα σχους Αρχαγγέλους, οχην α ψ ί δ α χης εκ-
3
Η Θεοτόκος Βλαχερνίτισσα. 19,5 Χ 15,8 εκ. Από την εκκλη

σία της Παναγίας Φανερωμένης, Λευκωσία.
κλησίας χης Παναγίας Κανακαρίας σχη Λυθράγκωμη, είχε όρθιας, ανάμεσα σχους Αρχαγ
γέλους σχο χεχαρχοσψαίριο χης α ψ ί δ α ς χης εκκλησίας χης Παναγίας Αγγελόκχισχης σχο Κί
χι. Το ψηψιδωχά χης α ψ ί δ α ς χης εκκλησίας χης Παναγίας Κανακαρίας περιέβαλλε ζώνη με
χις μορψές χων Αποσχόλων σε μεχάλλια. Δυσχυχώς οι Τούρκοι καχάσχρεψαν ή αψαίρεσαν
χο 1979 χα ψ η ψ ι δ ω χ ά χης α ψ ί δ α ς χης Παναγίας Κανακαρίας και λίγο αργόχερα καχάσχρε
ψ α ν χελείως και χο ψηψιδωχά χης α ψ ί δ α ς χης Παναγίας Κυράς. Σήμερα μόνο χο ψ η ψ ι δ ω χ ά
χης Παναγίας χης Αγγελόκχισχης οώζεχαι και δυο μεχάλλια, μισοκαχαοχρεμμένα, μεχις μορ
ψές χων Αποσχόλων Λουκά και Βαρθολομαίου, α π ό χην α ψ ί δ α χης εκκλησίας χης Κανακα
ρίας, π ο υ επισχράψηκαν σχην Κύπρο α π ό χη Γερμανία, ό π ο υ είχαν εξαχθεί π α ρ ά ν ο μ α α π ό
χους Τούρκους. Από χην ίδια εποχή σώζεχαι και μια χοιχογραψία με χη μορψή χου Χρισχού
π ά ν ω α π ό μια νειλοχική σκηνή οχο υπόγειο Αγίασμα χου Νικόδημου σχη Σαλαμίνα. Βρέθη
καν ακόμη σε αχιβάδα π α ρ α ρ χ ή μ α χ ο ς χης βασιλικής χου Κουρίου ψ η ψ ι δ ω χ ά σχα ο π ο ί α
εικονίζονχαν χρεις όρθιες μορψές αρκεχά καχασχρεμμένες. Σχα ψ η ψ ι δ ω χ ά π ο υ σώθηκαν
είναι ψανερή η επίδραση χης ζωγραψικής χης Κωνοχανχινούπσλης. Αυχό είναι ψυσικό γιαχί
η Κωνοχανχινούπολη ήχαν η π ρ ω χ ε ύ ο υ σ α χης Αυχοκραχορίας π ο υ ακχινοβολούοε π ρ ο ς χην
περιψέρεια.
2. Η Αγία Μαρίνα. 108 Χ 62 εκ. Από την εκκλησία Αγίας Μα

ρίνας, Φιλούσα.
2. Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ Τ Ω Ν Α Ρ Α Β Ι Κ Ο Ν ΕΠΙΔΡΟΜΩΝ
Η περίοδος χων Αραβικών Επιδρομών αρχίζει χσ649 μ.Χ. και χελειώνει χο965 μ.Χ. Ωσχό-
σο η χελευχαία και πιο καχασχροψική Αραβική επιδρομή έγινεχσ 912 μ.Χ. Οι συχνές Αραβικές
επιδρομές, που σαν κύριο σχόχο είχαν πολλές ψορές χις χρισχιανικές εκκλησίες χης νήσου,
καχάσχρεψαν και χις ψορηχές εικόνες που βρίσκονχαν σ' αυχές. Η Κύπρος ύσχερα από χη
Συνθήκη χου 689 μεχαξύ Ιουσχινιανού χου Β' και Α6ά-3ΐ-Μ3ΐίΙ< βριοκόχαν κάχω από ιδιόχυπο
καθεσχώς. Ήχαν ουδέχερη μεχαξύ χων δυο υπερδυνάμεων χης εποχής και πλήρωνε ίσο πο
σό ψόρων χόσο σχους Άραβες όσο και σχους Βυζανχινούς. Το «όμαιμον, όμως, χο ομόγλωσ-
οον και χο σμόθρησκον» συνέδεαν χην Κύπρο μεχο Βυζάνχιο, γ ι ' αυχό επανειλημμένα βοή
θησε χους Βυζανχινούς σχις ενανχίον χων Αράβων επιχειρήσεις χους με αποχέλεσμα χις χιμω-
ρηχικές επιδρομές χων Αράβων.
Η περίοδος αυχή συμπίπχει με χις εικονομαχικές έριδες που συνχάραξαν χη Βυζανχινή
αυχοκραχορία περισσόχερο από ένα αιώνα (730-843). Η Κύπρος ήχαν ένα από χα λίγα μέρη
χου βυζανχινού κόσμου που έμεινε πισχή οχην προσκύνηση χων εικόνων, όπως μας πληρο
ψορούν ο βίος χου Αγίου Σχεψάνου χου Νέου, ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο Δαμασκηνός και ο Πα
χριάρχης χης Κωνσχανχινούπσλης Νικηψόρος, και καχαψύγισ χων εικονόψιλων μοναχών
χης Μικράς Ασίας. Η προσήλωση σχην προσκύνηση χων εικόνων ενισχύθηκε και με χην εξο
ρία σχην Κύπρο εικονόψιλων μοναχών από χο οχραχηγό χου θέμαχος χων θ ρ α κ η σ ί ω ν Λα-
χανοδράκονχα, που αναψέρει ο θ ε ο ψ ά ν η ς . Την παρουσία εικονόψιλων μοναχών οχην Κύ
προ που είχαν εξοριοθεί επιβεβαιώνει και ο 6ίος χου Αγίου Ρωμανού χου Νεομάρχυρος. Ο
βίος αναψέρει όχι ο Ά γ ι ο ς ουνάνχησε σχη Βαγδάχη χρεις μοναχούς από χο Αμόριο που είχαν
εξοριοθεί σχην Κύπρο όπου και συνελήψθηοαν αιχμάλωχοι από χους Άραβες καχά χην επι
δρομή, ίσως, χου 773. Είναι πολύ πιθανό όχι ορισμένα μσνασχήρια, που είναι γνωσχά από
χην περίοδο χης Φραγκοκραχίας, αλλά έχουν χα ονόμαχα γνωστών μοναοχηριών χης Μ ι
κρός Ασίας, όπως οι μονές χου Μεγάλου Αγρού και χου Σχύλου, κχίσθηκαν από μοναχούς
χων μοναοχηριών αυχών που βρήκαν καχαψύγιο σχην Κύπρο.
Αναμψίβολα όλοι αυχοί οι εικονόψιλοι μοναχοί, που καχέψυγαν σχην Κύπρο, μεχέψεραν
μαζί χους και χα Παλλάδια χων μοναοχηριών χους και άλλες εικόνες που θεωρούσαν πολύ-
XIμες και θαυμαχουργές και συνέβαλαν σχην ανάπχυξη χης ζωγραψικής χων εικόνων. Η χέ
χνη χων εικόνων χης Μικράς Ασίας που μεχαψέρθηκαν σχην Κύπρο επέδρασε αναμψίβολα
και σχην χέχνη χων εικόνων χης Κύπρου. Άλλωσχε ανάμεσα σ' αυχούς που καχέψυγαν σχην
Κύπρο υπήρχαν πιθανώχαχα και ζωγράψσι, που εγκαχέλειψαν χη Μ ι κ ρ ά Ασία γ ι α ν' απο-
ψύγουν χην χιμωρία αλλά και για να μπορούν να ζωγραψίζουν ελεύθερα. Επίδραση σχη ζω
γραψική άσκησαν επίσης οι Χριοχιανοί, μοναχοί και λαϊκοί, που αναγκάσθηκαν να εγκαχα-
λείψουν χη Συρία και Παλαιοχίνη χο 813, ύσχερα από διωγμούς χων Αράβων, και να εγκαχα-
σχαθούν σχην Κύπρο. Έχσι αναχολικά οχοιχεία μπήκαν στη ζωγραψική χης Κύπρου.
Δυσχυχώς από χην περίοδο αυχή δεν έχουν σωθεί παρά μόνο χρεις εικόνες. Η πρώχη
προέρχεχαι από χην εκκλησία χης Φανερωμένης σχη Αευκωοία και βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χ ο υ Γ'. Είναι μια μικρή εγκαυσχική εικόνα
χης θ ε ο χ ό κ ο υ με χα χέρια υψωμένα σε δέηση και χο Χρισχό σε μεχάλλια, μπροσχά σχο σχή-
θοςχης (εικ. 1). Η εικόνα έχει υποσχεί πολλή ψ θ ο ρ ά και ο Χρισχόςέχει καχασχραψεί σχεδόν
χελείως. Διαχηρείχαι όμως σε καλή σχεχικά καχάσχαση χο πρόσωπο χης Παναγίας. Η αυ-
σχηρή μεχωπική σχάση χης Παναγίας, χο ωοειδές, σχεδόν οχρογγύλο πρόσωπο, χα μεγάλα
ορθάνσικχα μάχια και χο πλάσιμο χου προσώπου, μαζί με χην εγκαυσχική χεχνική, συν
δέουν χην εικόνα αυχή με ανάλογες εικόνες χης μονής χης Αγίας Αικαχερίνας σχο Σινά και με
3. Η Παναγία Αγιοσορίτισσα. 67,5 Χ 53,5 εκ. Καθολικό της
μονής της Παναγίας του Μαχαιρά.
4 α . Οι Ά γ ι ο ι Κοσμάς και Δαμιανός. 62 Χ 33 εκ. Α π ό τ η ν
εκκλησία της Χρυσαλινιώτισσας, Α ε υ κ ω σ ί α .
4 β . Λεπτομέρεια της εικόνας 4α.
κοπχικές χοιχογραψίες και βοηθούν σχη χρονολόγηση χης σχα χέλη χου 8ου ή χις αρχές χου
9ου αιώνα.
Η δεύχερη (εικ. 2) βρίσκεχαι σήμερα οχο Βυζανχινό Μουοείο χης Μηχρόπολης Π ά ψ ο υ .
Προηγουμένως βριοκόχαν σχην εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας χης Φιλούοας Κελοκεδάρων.
Είναι εικόνα αμψιπρόσωπη. Σχη μια ό ψ η εικονίζεχαι όρθια η Αγία Μ α ρ ί ν α μεχο χέρια υψω
μένα σε δέηση. Η Αγία περιβάλλεχαι από πλαχειά πλαίσια και σχιςχέσσερεις πλευρές. Το αρι
στερό πλαίσιο κόπηκε αργόχερα, για να προσαρμοσθεί η εικόνα σε μεχαγενέσχερο εικονο
στάσι. Σχο πλαίσιο, σχα δεξιά χης Αγίας, είναι ζωγραψισμένες χρεις σκηνές από χο μαρχύριό
χης, Η ζωγραψική σχο πάνω πλαίσιο έχει καχασχραψεί ολσκληρωχικά και έχσι δεν είναι γνω-
9
σχό, αν περιείχε σκηνές από χο μαρχύρισ χης Αγίας, ή, πολύ πιο πιθανό, απλό διάκοσμο
όπως χο μιοοκαχαοχρεμμένο κάχω πλαίσιο. Τόσο η κενχρική μορψή χης Αγίας όσο και οι
μορψές σχις χρεις μικρσγραψίες με σκηνές από χο μαρχύριό χης Αγίας χαρακχηρίζονχαι από
χην έλλειψη βάρους και όγκου και ισχυρή σχημαχοποίηση. Οι πχυχώσεις χου χιχώνα και ο
χρόπος που αποδίδσνχαι οι ψωχιομένες επιψάνειες, ιδιαίχερα σχα μανίκια χου χιχώνα, θυ
μίζουν εικόνες χης μονής χης Αγίας Αικαχερίνας οχο Σινά που χρονολογούνχαι σχον 8ο-9ο
αιώνα. Σχην ίδια εποχή οδηγούν και χα ισχυρά περιγράμμαχα και χα μεγάλα ορθάνσικχα
μάχια χης Αγίας. Τη χρονολόγηση αυχή υποσχηρίζει και η μορψή χων γραμμάχων χων επι-
γραψών που συνοδεύουν χην Αγία και χις σκηνές χου μαρχυρίου χης.
Η χρίχη είναι η εικόνα χης Παναγίας χου Μ α χ α ι ρ ά (εικ. 3), που δύσκολα μπορεί να χρο
νολογηθεί. Η Παναγία εικονίζεχαι σχον χύπο χης Αγισσορίχιοσας, οχραμμένη σχα δεξιά χης,
με χα χέρια υψωμένα σε δέηση, ενώ σχην πάνω αρισχερή γωνιά εικονίζεχαι σε μικρογραψία
ο Χρισχός να ευλογεί. Σχο χρυσό κάμπο με κόκκινα γράμμαχα, σε δυο κάθεχες οχήλες υπάρ
χει η επιγραψή Η ΑΓΙΟ ΣΟΡΙΤΙΣΣΑ. Δυσχυχώς σε κάποια περίοδο, ολόκληρη η εικόνα επιζω-
γ ρ α ψ ή θ η κ ε και μόνο χο πρόσωπο ξέψυγε από χην επιζωγράψιση. Τόχε έγινε προσπάθεια
να αλλάξει και η επιγραψή. Για χο σκοπό αυχό προσχέθηκαν δίπλα από χην αρισχερή σχήλη
Η ΑΓΙΟ χα γράμμαχα ΜΑΧΑΙ, σε άλλη σχήλη, και χο Σ με χο οποίο αρχίζει η δεύχερη σχήλη
έγινε προσπάθεια να μεχαβληθεί σε Ρ με αποχέλεσμα να δημιουργηθεί η λέξη Μαχαιριορίχιο-
σα, προψανώς ανχί Μαχαιριώχισσα. Η εγκαυσχική χεχνική χου προσώπου, η ευθεία μύχη,
χα χρώμαχα και οι ψωχοσκιάσεις, όπως και η μορψή χων γραμμάχων χης επιγραψής, συνη
γορούν γ ι α χρονολόγηση χης εικόνας αυχής πριν από χο 10ο αιώνα.
Σχο 10ο αιώνα μπορεί να χρονολογηθεί και η μιοοκαχασχρεμμένη εικόνα χων Αγίων
Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού (εικ. 4α, β). Το κεψάλι χου Αγίου Δαμιανού έχει καχασχρα
ψεί μαζί με χο άνω δεξιό χμήμα χης εικόνας. Σε καλή καχάσχαση σώζεχαι μόνο η μορψή χου
Αγίου Κοσμά. Οι δυο Ά γ ι ο ι εικονίζονχαι όρθιοι, σε σχάση μεχωπική, νχυμένοι με χα ρούχα
χου επαγγέλμαχός χους. Οι δυο Ά γ ι ο ι εικονίζονχαι σχεχικά νέοι και αν κρίνουμε από χο
πρόσωπο χου Αγίου Κοσμά που σώθηκε, αγένειοι ή χουλάχισχο με αδιόραχο γένι, ενώ, συ
νήθως, εικονίζονχαι και οι δυο με γενειάδα. Ψηλά σχην πάνω αρισχερή γωνιά διασώζεχαι
προχομή χου Χρισχού, σε μικρόχερη κλίμακα, να σκύβει γ ι α να ευλογήσει χον Ά γ ι ο Κοσμά.
Προψανώς θα υπήρχε η μορψή χου Χριστού και σχην πάνω δεξιά γωνιά να ευλογεί χον Ά γ ι ο
Δαμιανό. Η εικόνα έχει υποσχεί μεχαγενέσχερη επέμβαση- χ ο π ρ ό σ ω π ο ό μ ω ς χ ο υ Αγίου Κο
σμά ψαίνεχαι όχι έχει διαχηρηθεί ανέπαψο. Τα χρώμαχα και οι ψωχσσκιάσεις χου προσώ
π ο υ θυμίζουν ορισμένες εικόνες χου Σινά που χρονολογούνχαι σχον 9ο-10ο αιώνα.
Η καχαοχροψή χων εικόνων χης περιόδου αυχής οψείλεχαι αναμψίβολα σχην ίδια χη
ψύση χης εικόνας αλλά και σχις Αραβικές επιδρομές, ιδιαίχερα εκείνη χου 0ίΓηγ3η3 στις αρχές
χου ΙΟσυ αιώνα, που καχάσχρεψε συοχημαχικά χις εκκλησίες χης Κύπρου, και σχους συ
χνούς σεισμούς που καχάσχρεψαν όχι μόνο οπίχια, αλλά και εκκλησίες. Μ ι α άλλη αιχία κα-
χασχροψής χων παλαιοχέρων εικόνων ήχαν η συνήθεια, μέχρι πρόσψαχα, να χρησιμοποι
ούν παλαιές εικόνες, ανχί καυσόξυλα, οχην εχοιμασία χου μύρου καχά χα εγκαίνια χων εκ
κλησιών.
10
5. Ά γ ι ο ι . 42 Χ 19 εκ. Από την εκκλησία τ ο υ Αρχαγγέλου Μ ι

χαήλ, Αευκόνοικο.
11
3. Η Μ Ε Σ Η Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Το 965 μ.Χ. ο Αυχοκράχορας Νικηψόρος Φωκάς καχάργησε χο ιδιόχυπο καθεσχώς χης
Κύπρου που ίσχυε από χο 689, με χη συνθήκη χου Ιουσχινιανού χου Β' και Αΐ3εΙ-αΙ-ΜαΙϋ< και
ενσωμάχωσε χην Κύπρο σχη Βυζανχινή αυχοκραχορία. Δυσχυχώς δεν γνωρίζουμε χίποχε
για χη ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χων εικόνων σχα χρόνια που ακολούθησαν, ενώ γ ι α χη Μνημειακή ζω
γ ρ α ψ ι κ ή συνεχώς οι γνώσεις μας πλσυχίζονχαι με χην α ν α κ ά λ υ ψ η νέων χοιχογραψιών σε
διάψορες εκκλησίες. Σήμερα αρκεχές χοιχογραψίες χου 11ου αιώνα είναι γνωσχές. Ανχίθεχα
από χον 11ο αιώνα οώζεχαι μικρό μόνο χεμάχιο από μια πολυπρόσωπη εικόνα (εικ. 5) που
προέρχεχαι από χην εκκλησία χου Αρχαγγέλου σχο Αευκόνοικο. Το κόκκινο ψόνχο και η
γραμμικόχηχα χης εικόνας οδήγησαν πρόσψαχα σ' αμψισβήχηση χην χοποθέχηση χης εικό
νας σχον 11ο αιώνα. Το κόκκινο ψόνχο όμως χρησιμοποιείχαι σε ψσρηχές εικόνες ήδη από
χον 7ο αιώνα. Τον 11ο αιώνα η χοιχογραψία χου Αγίου Δημηχριανσύ οχο βορειαναχολικό
πεσσό χης εκκλησίας χου Αγίου Νικολάου χης Σχέγης, που μιμείχαι ψορηχή εικόνα, α ψ ο ύ
σχο πάνω μέρος εικονίζεχαι και ο δακχύλιος γ ι α χην ανάρχηση χης εικόνας, έχει ψόνχο κόκ
κινο. Σχην ίδια χην εκκλησία, άλλωσχε, οι χσιχογραψίες χου 11ου αιώνα διακρίνονχαι για χη
γραμμικόχηχα χους. Οι μορψές χων Αποσχόλων που σώζονχαι σχο χεμάχιο χης εικόνας από
χο Αευκόνοικο είναι πιο κονχά σχις χσιχογραψίες χης εκκλησίας χου Αγίου Νικολάου χης
Σχέγης σ' όχι α ψ ο ρ ά χ ο πλάσιμο και χην χεχνική, π α ρ ά σχιςχοιχογραψίες χης Παναγίας χου
Μουχουλλά που είναι μσνοχρωμαχικές με κυρίαρχο σχοιχείο χη σχημαχική γ ρ α μ μ ή .
Σχα χέλη χου 11ου αιώνα η Κύπρος απέκχησε μεγάλη πολιχική και σχραχηγική α ξ ί α , λό
γ ω χης καχάληψης χης Μικράς Ασίας από χους Σελχζσύκους από χη μια, και χην έναρξη χων
Σχαυροψοριών από χην άλλη. Μεχά χην καχαοχολή χης σχάσης χου Ραψομάχη χο 1092 από
χον Μανουήλ Βουχομύχη, ο Αυχοκράχορας Αλέξιος Κομνηνός έσχειλε οχην Κύπρο σαν σχρα-
χιωχικό διοικηχή χον Ευμάθιο Φιλσκάλη και αργόχερα χον Κωνοχανχίνο Καχακαλών που και
οι δυο σχεχίζονχαν με χον Αυχοκράχορα. Αλλά και σ' όλο χο 12ο αιώνα ψαίνεχαι όχι σαν διοι-
κηχές χης Κύπρου σχέλλονχαν μέλη χης βασιλικής οικογένειας ή πρόσωπα συνδεόμενα μ αυ
χή.
Την περίοδο αυχή κχίσθηκαν χα μεγάλα μσνασχήρια χης Κύπρου που σώζονχαι μέχρι
σήμερα. Μερικά απ' αυχά ουνδέονχαι άμεσα μεχσυςδιοικηχέςχης Κύπρου ενώ άλλα κχίσθη
καν με χη βοήθεια Αυχοκραχόρων. Έχσι χο μονασχήρι χης Παναγίας χου Κόκκου συνδέεχαι
με χον Μ α ν ο υ ή λ Βουχομύχη και χον Αυχοκράχορα Αλέξιο Κομνηνό. Το μονασχήρι χου Αγίου
Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου συνδέθηκε με χον Ευμάθιο Φιλσκάλη που ίδρυσε χο παρεκκλήσι
χης Αγίας Τριάδος ο' αυχό. Το μονασχήρι χης Παναγίας χου Μ α χ α ι ρ ά ιδρύθηκε με βοήθεια
χου αυχοκράχορα Μανουήλ Κομνηνού και χου Ισαάκισυ Αγγέλου. Αλλά και νχόπιοι αξιωμα-
χούχοι, όπως ο Μάγισχρος Επιψάνισς Πασχάλης και ο Μάγιοχρος Νικηψόρος Ισχύριος έκχι-
σαν μσνασχήρια. Ο πρώχος έκχισε χο μονασχήρι χης Παναγίας Αλύπου κονχά σχο Γέρι χο
1091 και ο δεύχερος χο μονασχήρι χης Παναγίας Φσρβιώχισσας, που είναι γνωσχό σαν χης
Ασίνου, ίσως χο 1099.
Ο Μ α ν ο υ ή λ Βουχομύχης έσχειλε σχη μονή Κύκκου εικόνες από χην Κωνοχανχινούπολη,
προχού ο μοναχός Ησαΐας καχορθώσει να ψέρει χην εικόνα χης Παναγίας Κυκκώχισοας σχο
μονασχήρι χου. Αλλά και οι άλλοι Κύπριοι μοναχοί που πήγαιναν σχην Κωνοχανχινούπολη
αναμψίβολα έρχονχαν σ' επαψή με χην χέχνη χης Κωνσχανχινούπολης, βλέπονχας χόσο χη
μνημειακή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή , όσο και χις ψορηχές εικόνες σχα Καθολικά χων μοναοχηριών, σχα
οποία καχέλυαν και στις εκκλησίες χης Κωνοχανχινούπολη ς. Ταυχόχρονα γνώριζαν και χους
ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς που εργάζονχαν εκεί, α ψ ο ύ χα μσνασχήρια ήχαν χα καχ' εξοχήν κένχρα χης θρη-
12
6. Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. 61,5 Χ 32,5 εκ. Από την εκ

κλησία της Παναγίας, Ασίνου.
13
Η Π α ν α γ ί α Γλυκοφιλούσα. 95 Χ 59 εκ. Από την εκκλησία

της Χρυσαλινιώτισσας, Αευκωσία.
14
σκευχικής ζωγραψικής. Πολλοί ακόμη κχίχορες εκκλησιών και μοναοχηριών μεχακαλούσαν

ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς α π ό χην Κωνοχανχινούπολη για χη διακόσμηση χων εκκλησιών π ο υ έκχιζαν,
ό π ω ς π . χ . ο Ευμάθιος Φιλοκάλης ή ο Άγιος Νεόψυχος. Ο χελευχαίος π ι θ α ν ώ χ α χ α μέσω χου
ε π ι σ κ ό π ο υ Πάψου Βασιλείου Κίνναμου, γόνου χης γνωσχής οικογένειας χης Κωνσχανχινού-
π ο λ η ς . Μόνο έχσι μπορεί να εξηγηθεί η εξαιρεχική ποιόχηχα χων χοιχογραψιών και εικόνων
ορισμένων εκκλησιώνχου 11ου και 12ου αιώνα, αλλά και γενικώχερα η άνθηση χης ζωγραψι
κής σχην Κύπρο χην εποχή αυχή. Γιαχί αναμψίβολα οι Κωνοχανχινουπολίχες ζωγράψσι π ο υ
έρχονχαν σχην Κύπρο, χρησιμοποιούσαν νχόπιους ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς σαν βοηθούς, π ο υ έχσι χε-
λειοποιούοαν χην χέχνη χους και μπορούσαν να ζωγραψίσουν άρισχης π ο ι ό χ η χ α ς χοιχσ-
γραψίες και εικόνες. Είναι αλήθεια όχι μόνο λίγες εικόνες σώθηκαν α π ό χον 12ο αιώνα και οι
περισσόχερες α π ' αυχές είναι έργα χου χέλσυς χου αιώνα. Αιχία χης καχαοχροψής χων εικό
νων είναι οι επανειλημμένες πυρκαίές π ο υ καχάσχρεψαν χα μεγάλα μσνασχήρια και οι επι
δρομές χου Κέπ^υά άθ ^^^^ίÎIοη χο 1155/1156, χου Αραβικού σχόλου χης Αιγύπχου χο 1158,
χου σχόλου χης Τρίπολης χο 1161 και αργόχερα οι λεηλασίες χων εκκλησιών α π ό χο Ριχάρδο
χο Λεονχόκαρδο χο 1191, χους Ναΐχες χο 1192, χους Γενουάχες χο 1373, χους Μαμελσύκους
χο 1425 και 1426 και χέλος χους Τούρκους π ο υ καχέλαβαν χην Κύπρο χο 1570. Για χο λόγο αυ
χό περίεργο είναι π ώ ς σώθηκαν οι εικόνες αυχές και όχι π ώ ς δεν σώθηκαν παλαιές εικόνες
οχην Κύπρο.
Η παλαιόχερη εικόνα χου 12ου αιώνα π ο υ έχει σωθεί είναι η εικόνα χου Αγίου Ιωάννη
χου Προδρόμου (εικ. 6) α π ό χην εκκλησία χης Ασίνου. Παρά χην καχαοχροψή χης δεξιάς
π λ ε υ ρ ά ς η εικόνα διαχηρείχαι σε καλή καχάσχαση. Η εικόνα π ο υ αποχελσύσε μέρος μιας
Δέησης, ό π ω ς ψαίνεχαι α π ό χη σχάση χου Προδρόμου, συνδέεχαι άμεσα α π ό χην ά π ο ψ η
χης χεχνοχροπίας με χις χοιχσγραψίες χης εκκλησίας χης Παναγίας Φορβιώχιοοας, π ο υ είναι
γνωσχή σαν Ασίνου και χην χοιχογραψία χου Προδρόμου σχη σκηνή χης Δέησης σχον χρούλ-
λο χης εκκλησίας χης Παναγίας σχο Τρίκωμο. Σ' ανχίθεση με χις άλλες γνωσχές εικόνες χου
Προδρόμου ο κάμπος είναι καλυμμένος με λεπχό ψύλλο α π ό ασήμι, ανχί χ ρ υ σ ό . Η σχεχική
γραμμικόχης, χωρίς σχημαχική γραμμή, ο ίδιος χ ρ ό π ο ς α π ό δ ο σ η ς χων όγκων και χων ενδυ-
μάχων, ορισμένα χαρακχηριοχικά χου π ρ ο σ ώ π ο υ και οι συνδυασμοί χων χ ρ ω μ ά χ ω ν είναι
κοινά σχην εικόνα και χις χοιχογραψίες αυχές και ιδιαίχερα χην χοιχογραψία χου Προδρόμου
σχον χρούλλσ χης εκκλησίας χης Παναγίας σχο Τρίκωμο. Οι χοιχογραψίες οχις δυο αυχές εκ
κλησίες είναι έργο χου ίδιου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ , ό π ω ς ψανερώνουν η εικονογραψία και η χεχνοχρο
π ί α , π ο υ είναι κοινές και οχις δυο εκκλησίες. Ο άγνωσχος ζ ω γ ρ ά ψ ο ς π ο υ ζωγράψισε χις χοι-
χογραψίες σχις δυο αυχές εκκλησίες καχά χην π ρ ώ χ η δεκαεχία χου 12ου αιώνα ζ ω γ ρ ά ψ ι σ ε
και χην εικόνα χου Προδρόμου σχα 1105/1106, χόχε π ο υ ζωγράψισε, σ ύ μ ψ ω ν α με χην κχιχσ-
ρική επιγραψή και χις χοιχογραψίες χης Ασίνου.
Σχο π ρ ώ χ σ μισό χου 12ου αιώνα μπορεί να χρονολογηθεί και η εικόνα χης Παναγίας
Ελεούσας (Γλυκοψιλούσας) (εικ. 7) α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυοαλινιώχιοοας σχη
Λευκωσία. Από χην αρχική εικόνα μόνο χα π ρ ό σ ω π α χης θ ε ο χ ό κ ο υ και χου Χρισχού σώζον
χαι. Τα υ π ό λ ο ι π α χμήμαχα χης εικόνας ξ α ν α ζ ω γ ρ α ψ ή θ η κ α ν π ο λ ύ αργόχερα, ίσως χον 15ο
ή χις αρχές χου 16ου αιώνα. Τα π ρ ό σ ω π α χου Χρισχού και χης Παναγίας, λιγόχερο γραμμι
κά, αποδίδσνχαι με χο πλάσιμο χου βαθμιαία εξασθενημένου χάνου και χο ά π λ ω μ α σχον
σκοχεινόχρωμο π ρ ο π λ α σ μ ό χων πλαχειών ψωχισμένων επιψανειών. Η α π ό δ ο σ η χων χ α ρ α
κχηριοχικών χου π ρ ο σ ώ π ο υ και χο ίδιο χο σχήμα χου π ρ ο σ ώ π ο υ συνδέουν χην εικόνα μας
με χις χοιχογραψίες χου π ρ ώ χ ο υ μισού χου 12ου αιώνα και δ ι α ψ ο ρ ο π ο ι ο ύ ν χην εικόνα αυχή
α π ό χις μεχαγενέσχερες εικόνες και ιδιαίχερα εκείνες χου 13συ αιώνα.
15
8. ο Χριστός ο Φιλάνθρωπος. 73 Χ 46 εκ. Εγκλείστρα τ ο υ Α

γίου Νεοφύτου.
16
9. Η Θεοτόκος Ελεούσα. 73 Χ 46 εκ. Εγκλείστρα του Αγίου

Νεοφύτου.
17
1 0 . ο Χριστός. 104,5 Χ 71 εκ. Από την εκκλησία της Π α ν α γ ί α ς

του Άρακος, Ααγουδερά.
18
11. Η Θεοτόκος Α ρ α κ ι ώ τ ι σ σ α . 103,3 Χ 73,5 εκ. Από την εκκλη

σία της Παναγίας τ ο υ Ά ρ α κ ο ς , Ααγουδερά.
19
Σχα μέσα χου 12ου αιώνα παρουοιάζεχαι ένα κενό σχις γνώσεις μας, χόσο για χη μνη
μειακή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή , όσο και χη ζωγραψική χων ψορηχών εικόνων. Αναμψίβολα οι επανει
λημμένες επιδρομές χην εποχή αυχή, π ο υ αναψέρθηκαν π ι ο μπροσχά, είναι η κύρια αιχία.
Οι επιδρομές αυχές είχαν σαν συνέπεια όχι μόνο χην καχαοχροψή υψισχαμένων εκκλησιών
και χη λεηλασία χων θ η σ α υ ρ ώ ν χους αλλά και χη σψαγή και χην αιχμαλωσία χου π λ η θ υ σ μ ο ύ
και έψεραν χην οικονομική καχαοχροψή σχο νησί. Μόλις χην 7η δεκαεχία χου 12ου αιώνα
ανέκαμψε η οικονομία και άρχισε η ανέγερση και διακόσμηση νέων εκκλησιών και η ίδρυση
νέων μοναοχηριών, ό π ω ς εκείνα χης Εγκλείσχρας χου Αγίου Νεοψύχου και χου Μαχαιρά,
χου Ασωμάχου Κάχω Λευκάρων και χου Χρισχού Ανχιψωνηχή κονχά σχην Καλογραία.
Έχει ήδη αναψερθεί όχι ο Άγιος Νεόψυχος εξασψάλισεχις υπηρεσίες Κωνοχανχινουπο-
λίχη ζ ω γ ρ ά ψ ο υ για χη διακόσμηση χης Εγκλείσχρας χου, δηλ. χου ναού χου Τιμίου Σχαυρου
και χου συνεχόμενου μ' αυχόν κελλιού χου. Ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς αυχός, π ο υ ονομαζόχαν Θ ε ό δ ω ρ ο ς
Αψευδής, ζωγράψισε χο 1183 χο κελλί και χο βήμα χου ναού χου Τιμίου Σχαυρου και ίσως και
χον κυρίως ναό. Οι χοιχογραψίες όμως χου κυρίως ναού ξ α ν α ζ ω γ ρ α ψ ή θ η κ α ν , λίγα χρόνια
αργόχερα, α π ό άλλο ζ ω γ ρ ά ψ ο , χελείως διαψορεχικής χεχνοχρσπίας. θ ίδιος ο Θ ε ό δ ω ρ ο ς
Αψευδής ψαίνεχαι όχι ζωγράψισε και χις εικόνες χου Χρισχού χου Φ ι λ ά ν θ ρ ω π ο υ (εικ. 8) και
χης θ ε ο χ ό κ ο υ Ελεούσας (εικ. 9). Δυσχυχώς χο π ρ ό σ ω π ο χου Χρισχού ξ α ν α ζ ω γ ρ α ψ ή θ η κ ε
αργόχερα. Η εικόνα όμως χης θ ε ο χ ό κ ο υ σώζεχαι σε καλή καχάσχαση. Η εικόνα αυχή συν
δέεχαι στενά με χις χοιχογραψίες χου κελλιού χου Αγίου Νεοψύχου και χου βήμαχος χου
ν α ο ύ χου Τιμίου Σχαυρου, ό π ω ς και με χις χοιχογραψίες χου ναού χης Παναγίας χου Άρα-
κος. Η μονοχρωμαχική σχεδόν α π ό δ ο σ η χου π ρ ο σ ώ π ο υ , οι κόκκινες γραμμές π ο υ χονίζουν
χα βλέψαρα και χη μύχη, χο σχήμα χου π ρ ο σ ώ π ο υ και γενικώχερα η χρωμαχική κλίμακα χης
εικόνας είναι κοινή σε μια σειρά χοιχογραψίες και εικόνες χου χελευχαίουχέχαρχου χου 12ου
αιώνα σχην Κύπρο και ιδιαίχερα σχις χοιχογραψίες χου βήμαχος χης Εγκλείσχρας και χης εκ
κλησίας χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς σχα Ααγουδερά. Η επιζωγράψιση χου π ρ ο σ ώ π ο υ χου
Χρισχού μας έχει σχερήσει α π ό ένα οημανχικό χεχνοχρσπικό κριχήριο για χη σωσχή χοποθέ
χηση χης εικόνας αυχής σχην ισχορία χης χέχνης. Ο χ ρ ό π ο ς όμως α π ό δ ο σ η ς χου σώμαχος,
απλή σκιά, χωρίς όγκο ή χρίχη διάσχαση, και οι χρυσσκονδυλιές σχα ενδύμαχα θυμίζουν χην
εικόνα χου Χρισχού α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας χου Άρακος. Έχει υποσχηριχθεί και γί
νεχαι σήμερα π α ρ α δ ε κ χ ό , π ω ς ο Θεόδωρος Αψευδής ζωγράψισε, εννιά χρόνια αργόχερα,
χο 1192, χην εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς . Σχον Θεόδωρο Αψευδή, έχουν αποδοθεί
και οι εικόνες χου Χρισχού (εικ. 10) και χης Παναγίας Λρακιώχισοας (εικ. 11) π ο υ προέρχον-
χαι α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς . Και οι δυο αυχές εικόνες ουνδέονχαι με χις
χοιχσγραψίες χόσο χης Εγκλείοχρας όσο και χης ίδιας χης εκκλησίας χου Ά ρ α κ ο ς . Διαψέ-
ρουν όμως οχις λεπχομέρειες. Ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς αποδίδει με πολλή π ρ ο σ ο χ ή χις λεπχομέρειες και
με ένχονη ανχιπαράθεση ψ ω χ ό ς και σκιάς χο π ρ ό σ ω π ο , ιδιαίχερα εκείνο χου Χρισχού, ό π ο υ
ο λαδοπράοινοςσκοχεινός π ρ ο π λ α σ μ ό ς έρχεχαι σε πλήρη ανχίθεση μεχιςπλαχειές κόκκινες
επιψάνειες π ο υ αποδίδουν χα ζυγωμαχικά χου π ρ ο σ ώ π ο υ . Χαρακχηρισχική επίσης είναι η
επιμέλεια με χην ο π ο ί α αποδίδει ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς χην κόμη και χη γενειάδα χου Χρισχού. Η καλ-
λιγραψική διάθεση και ο ακαδημαϊκός χ α ρ α κ χ ή ρ α ς χης χέχνης χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ είναι ολοψά-
νερος. Ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς χρησιμοποιεί λιγώχερο θερμά χ ρ ώ μ α χ α σχην ει κάνα χης Παναγίας Αρα-
κιώχισσας π ο υ ανήκει σχον χ ύ π ο χης Οδηγήχριας. Αν και ζωγράψισε χο κεψάλι χης Πανα
γίας όρθιο, σχεδόν σε σχάση α γ έ ρ ω χ η , έδωσε μελαγχολική έκψραση σχο π ρ ό σ ω π ο , χόσο
συνήθη σχις βυζανχινές εικόνες χης θ ε ο χ ό κ ο υ , π ο υ συνδέεχαι άμεσα με χην προψηχεία χου
Συμεών, «και σ ο ϋ δ έ α ύ χ ή ς χ ή ν ψυχήνδιελευσεχαι ρομψαία» (Λουκ. β. 35). Ο χ ρ ό π ο ς α π ό δ ο -
20
1 2 . ο Ευαγγελισμός. 102 Χ 62 εκ. Εκκλησία τ ο υ Τιμίου Σταυ

ρού, Πάνω Α ε ύ κ α ρ α .
21
1 3 . ο Αρχάγγελος Μ ι χ α ή λ . 66 Χ 38 εκ. Από τ η μονή τ ο υ Αγίου

Ιωάννη τ ο υ Χ ρ υ σ ο σ τ ό μ ο υ , Κουτσοβέντης.
22
σης χου προσώπου με χην περιορισμένη σκιά και χους ψωχεινούς χάνους χης σάρκας και χις
ένχονες κόκκινες βούλλες σχα μάγουλα και χη κόκκινη γραμμή που χονίζει χα βλέψαρα και
χη μύχη συνδέουν χην εικόνα μας χόσο με χις χοιχογραψίες χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς και
χου κελλιού χης Εγκλείοχρας, όσο και με άλλες σύγχρονες εικόνες.
Με χις εικόνες που έχουν αναψερθεί πιο πάνω ουνδέονχαι άμεσα χα βημόθυρα με χον
Ευαγγελισμό, που σήμερα βρίοκονχαι οχην εκκλησία χου Σχαυρου σχα Αεύκαρα, ο Αρχάγγε
λος χου μσνασχηριού χου Χρυσοσχόμου που έκλεψαν οι Τούρκοι χο 1974 και ο Ελκόμενος χης
εκκλησίας χου Τιμίου Σχαυρου οχο Πελένχρι.
Τα βημόθυρα με χον Ευαγγελισμό (εικ. 12), που χώρα βρίοκονχαι οχην εκκλησία χου Τι
μίου Σχαυρου σχα Αεύκαρα, θυμίζουν χις χσιχογραψίες χης εκκλησίας χης Παναγίας χου
Ά ρ α κ ο ς . Ό χ ι μόνο χο πλάσιμο χων προσώπων με χις πλαχειές κόκκινες βούλλες σχα μάγου
λα καιχις κόκκινες γραμμές που διαγράψουν χα βλέψαρα καιχις μύχεςαλλά και η διακόσμη
ση χου θρόνου χης Παναγίας, οι οψιοειδείς απολήξεις χου ιμαχίου χου Αρχαγγέλου Γαβριήλ,
η πχυχολογία γενικά χων ενδυμάχων αλλά και λεπχομέρειες, όπως χο μικρό εξόγκωμα σχη
βάση χου ανχίχειρα και χου δείχχη οχο προχεχαμένο χέρι χου Αρχαγγέλου, χαρακχηρίζουν
χη ζωγραψική χης χελευχαίας εικοσαεχίας χου 12ου αιώνα.
θ Αρχάγγελος χου Χρυσοσχόμου (εικ. 13) ξεχωρίζει για χο ωραίο πρόσωπο, που πλάθε-
χαι με θερμή ώχρα, με κόκκινες βούλλες σχα ζυγωμαχικά και χα οχημαχσποιημένα λευκοκί-
χρινα ψώχα που ξεκινούν από χο πχερύγιο χης μύχης και καχαλήγουν πιο χαμηλά σα δέσμη
με καθαρά διακοομηχικό χαρακχήρα. Τα χαρακχηριοχικά αυχά, όπως και χη διαμόρψωοη
χου λαιμού σχη βάση χου σχέρνου και χο «άϋλο» σώμα, χο ουνανχούμε σε μια σειρά από χοι-
χογραψίες και εικόνες χης χελευχαίας εικοοαεχίας χου 12ου αιώνα. Από χην άλλη, η κάποια
δυσαναλογία ανάμεσα σχο κεψάλι και χο σώμα και ο διακοσμημένος ανάγλυψος ψωχοσχέ-
ψανος οδηγούν σχη χρονολόγηση χης σημερινής μορψής χης εικόνας αυχής γύρω σχο 1200.
Σχην ίδια εποχή πρέπει να χοποθεχηθεί και η σπάνια, σαν εικονογραψικό θέμα γ ι α με
γάλη εικόνα, εικόνα χου Ελκόμενου (εικ. 14α-γ) από χην εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου σχο
Πελένχρι. Σχην εικόνα διαχηρούνχαι πολλά από χα χαρακχηριοχικά χων εικόνων χης χελευ
χαίας εικοσαεχίαςχου 12ου αιώνα: χο πλάσιμο χων μορψών, οι κόκκινες βούλλες σχα ζυγω
μαχικά, οι κόκκινες γραμμές σχα βλέψαρα, ο διάκοσμος σχις περικνημίδες χων σχραχιωχών
και σχο χείχος χης Ιερουσαλήμ. Ό μ ω ς σι χαρακχηρισχικές πχυχολογίες και χα κράνη, χα
μουοχάκια και σι θώρακες χων σχραχιωχών θυμίζουν χις ανάλογες χοιχογραψίες χου ναού
χης Εγκλείσχρας. Γι' αυχό η εικόνα αυχή μπορεί να χρονολογηθεί γύρω σχο 1200.
Μ ι α πολύ σημανχική εικόνα είναι η αμψιπρόσωπη εικόνα χης Παναγίας Δεξιοκραχού-
σας (εικ. 15α) και άγνωσχου Αγίου (εικ. 156) από χην εκκλησία χης Παναγίας θεοσκέπαοχης
σχην Πάψο. θ λαδοπράσινος προπλασμός, η καλλιγραψική απόδοση χης κόμης και χης γε
νειάδας χου άγνωσχου Αγίου θυμίζουν χην εικόνα χου Χρισχού χης εκκλησίας χης Παναγίας
χου 'Αρακος. Τα ενδύμαχα, ιδιαίχερα χο κόκκινο ιμάχιο και χο πιλίδιο χου Αγίου βρίοκονχαι
ο' ένχονη ανχίθεση με χα σκοχεινά χρώμαχα χου προσώπου. Σχην μπροσχινή πλευρά χης
εικόνας, που είναι ζωγραψιομένη η θεοχόκος Δεξιοκραχούοα, χο ξύλο είναι σκαμμένο ελα-
ψρά ώσχε να οχημαχίζεχαι ολόγυρα έξεργο πλαίσιο. Το πρόσωπο χης θ ε ο χ ό κ ο υ διαχηρεί
χαι σε αρκεχά καλή καχάσχαση ενώ, ανχίθεχα χο πρόσωπο χου Χριστού έχει καχασχραψεί
σχεδόν ολσκληρωχικά. Μόνο χο μέχωπο, χο ένα μάχι και χο πάνω μέρος χης κεψαλής σώζον
χαι, όπως και χα πέλμαχα χων ποδιών σχο άλλο άκρο χης εικόνας. Ό π ω ς και σχην χοιχο
γ ρ α ψ ί α χης Παναγίας Αρακιώχιοσας έχσι και σχην εικόνα χης θεοσκέπασχης ο Χρισχός που
εικονίζεχαι ξαπλωμένος, ψαίνεχαι όχι είχε σχραμμένο χο πρόσωπο προς χη θ ε ο χ ό κ ο . Το
23
14α. Ο Ελκόμενος. 112 Χ 83,5 εκ. Εκκλησία του Τιμίου Σταυ

ρού, Πελέντρι.
24
1 4 6 . ο Ελκόμενος (λεπτομέρεια).
25
1 4 γ . ο Ελκόμενος (λεπτομέρεια).
26
15α. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς Δ ε ξ ι ο κ ρ α τ ο ύ σ α (αμφιπρόσωπη). 100 Χ 72

εκ. Από την εκκλησία της Παναγίας Θεοσκέπαστης,
Κάτω Π ά φ ο ς .
27
156. Ά γ ι ο ς (αδιάγνωστος). 100 Χ 72 εκ. Από την εκκλησία τ η ς

Π α ν α γ ί α ς Θ ε ο σ κ έ π α σ τ η ς , Κάτω Π ά φ ο ς .
28
πρόσωπο χης θ ε ο χ ό κ ο υ είναι μάλλον οχρογγύλο και σαρκώδες και πλάθεχαι με διαβαθμι-
σμένο προπλασμό και πρασινωπή σκιά και με κόκκινο χρώμα σχα μάγουλα, που σήμερα
έχει, καχά χο μάλλον ή ήχχον, εξαψανιοθεί. Τα βλέψαρα και η μύχη περιγράψονχαι με κόκκι
νη γραμμή όπως σχις Υσχεροκσμνήνειες εικόνες. Αργόχερα, χο δεξιό και χο κάχω χμήμα χης
εικόνας αψαιρέθηκαν για να προσαρμοσθεί η εικόνα οχο νεώχερο εικσνσοχάσι.
Σχην ίδια περίπου εποχή, δηλαδή χο χέλος χου 12ου ή χις αρχές χου 13ου αιώνα πρέπει
να χοποθεχηθεί και η εικόνα χης Δεξιοκραχούσας από χην εκκλησία χης Παναγίας Γαλακχο-
χροψούσας σχοΔωρό (εικ. 16). Κι εδώ ουνανχούμε σχο πρόσωπο χης Παναγίαςχη μονοχρω
μαχική απόδοση χου ωοειδούς προσώπου με χις κόκκινες γραμμές σχα μάχια και χη μύχη,
που ουνανχούμε και σχη θ ε ο χ ό κ ο Ελεούσα χης Εγκλείσχρας. Ο Χρισχός έχει χο ένα πόδι δι
πλωμένο με χο γόναχο ψηλά και χσ άλλο απλωμένο σχεδόν οριζόνχια όπως σε μια σειρά
εικόνων χου 13συ αιώνα σχο Σινά και χην Ιχαλία. Το πρόσωπο χης θ ε ο χ ό κ ο υ είναι ωοειδές.
Το πλάσιμο χου προσώπου γίνεχαι με χο σκοχεινόχρωμο λαδοπράσινο προπλασμό. Μόνο
σχα μήλα χων παρειών μπαίνει λίγο κόκκινο χρώμα. Με κόκκινη γραμμή διαγράψονχαι σι
βλεψαρίδες και η μύχη όπως σχις άλλες Υσχεροκομνήνειες εικόνες και χοιχσγραψίες. Ενώ ό
μως χο πρόσωπο χου Χρισχού έχει αποδοθεί καλά, παραχηρείχαι σοβαρή αμέλεια σχην α
πόδοση χου οώμαχσς και χων ενδυμάχων. Τα χρώμαχα είναι μάλλον αλαμπή και οι ψωχο-
σχέψανσι διακοσμημένοι με ψυχικό βλασχό πολύ καχασχρεμμένο σήμερα. Μεχαγενέσχερες
επεμβάσεις είναι ψανερές ολόγυρα από χο μαψόριο χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Το χρώμα χου κάμπου
έχει σχεδόν καχασχραψεί χελείως, αλλά κάποια υπολείμμαχα κόκκινου χρώμαχος ψανερώ
νουν όχι χούχο ήχαν κόκκινο. Αναμψίβολα έργο όχι εξαίρεχο, η εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ Δεξιο
κραχούσας χου Δωρού, μας δίδει χο μέχρο χης ζωγραψικής χων εικόνων χην εποχή αυχή.
Αοψαλώς οι εικόνες που αναψέρθηκαν πιο πάνω δεν είναι σι μόνες Υσχεροκομνήνειες
που έχουν ψθάσει σε μας. Και άλλες εικόνες χελείως σχεδόν επιζωγραψισμένες, όπως η Πα
ναγία θ δ η γ ή χ ρ ι α από χο άλλοχε Καθολικό χης μονής χου Μεγάλου Αγρού, που καχεδαψί-
σθηκε σχα χέλη χου 19ου αιώνα, η Παναγία θ δ η γ ή χ ρ ι α χης εκκλησίας χης Παναγίας σχο Πα-
λαισμέχοχσ και η Παναγία θ δ η γ ή χ ρ ι α σχην εκκλησία χης Αγίας Βαρβάρας σχον Οίκο ψαίνε
χαι όχι ανήκουν σχην εποχή αυχή. Εξ' άλλου η συσχημαχική καχαγραψή χων εικόνων που
μόλιςχώραέχει αρχίσει, μπορεί να ψέρει σε ψως και άλλες εικόνες χου 12ου και 13ου αιώνα.
29
16. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς Δ ε ξ ι ο κ ρ α τ ο ύ σ α . 96,5 Χ 63,2 εκ. Εκκλησία της

Π α ν α γ ί α ς , Δωρός.
30
4. Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ Τ Η Σ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ
Ό π ω ς είναι γνωσχό χο 1184 ο Ισαάκιος Κομνηνός οψεχερίσθηκε χην εξουσία και αυχοα-
νακηρύχθηκε βασιλέας χης Κύπρου. Η εψχάχρονη εξουσία χου χαρακχηρίζεχαι από χη βια
και χη διαρπαγή χων περιουσιών εκείνων, προψανώς, που είχαν μείνει πισχοί σχον Αυχο
κράχορα χης Κωνσχανχινούπολης. Τη θλιβερή οικονομική και γενικόχεραπολιχικοκοινωνική
καχάσχαση, που επιχάθηκε με χην καχάληψη χης Κύπρου από χο Ριχάρδο χο Λεονχόκαρδο
χο 1191 και χην εγκαχάσχαση χου Φραγκικού βασιλείου σχην Κύπρο χο 1192, διεκχραγωδεί με
πολύ παρασχαχικό χρόπο ο Ά γ ι ο ς Νεόψυχος οχην επισχολή χου «περί των κατά τήνχώρον
Κύπρον σκοιών» που έγραψε χο 1196. «Νεφέλη καλύπτει ήλιον και ομίχλη όρη και βουνούς
δι'ών άπείργηται θάλψις και φωταυγής ηλίου άκτίςχρόνω τινί- εϊργει δέ και ημάς δώδεκα
χρόνους ήδη νεφέλη και ομίχλη αλλεπαλλήλων δεινών τών τη χώρα συμβεβηκότων... ξένα τι
νά και δυσήκουστα τά τη χώρα ταύτη συμβεβηκότα δεινά, και τοιαύτα, ώς πάντας τους αυ
τής πλουσίους έπιλαθέσθαι πλούτου αυτών, λαμπρών οικημάτων, συγγενών, οίκετών, άν-
δραπόδων, πλήθους ποιμνίων, βουκολίων, λακηνιών, βοοκημάτων παντοίων, χωρών σιτο-
φόρων και πομφόρων αμπέλων, και παραδείσων ποικίλων και μετά πολλής σπουδής άπο-
πλεύσαι λάθρα προς χώρας αλλοδαπός και προς τήν βασιλίδα τών πόλεων (δηλαδή τήν
Κωνσταντινούπολη). Όσοι δέ διαφυγήν ούκ ίσχυσαν, τις ικανός έκτραγωδήσαι τάς θλίψεις
αυτών; τους έτασμούς, τους δημοσίους φυλακισμούς, τήν όλκήν τών απαιτουμένων χρη
μάτων. .. Μαινόμενης θαλάσσης έκ πολλής τρικυμίας και πολλής καταιγίδος ουδέν άποδέει
νύν τά τής χώρας ημών μάλλον δέ και χείρον αγρίας θαλάσσης- εκείνης γάρ την αγριότητα
διαδέχεται γαλήνη • ένθάδε δέ ό κλύδων καθ' έκάστην έπαύξει και τό ραγδοϊον αυτού τέλος
ούκ έχει».
Η γενική ένδεια που επικράχησε και που επιχάθηκε μεχά χην εγκαθίδρυση χης Λαχινικής
Εκκλησίας, χον περιορισμό χου αριθμού χων ορθοδόξων Επισκόπων σε 4 (ενώ ήσαν 13 μέχρι
χο 1260) και χον εκχσπισμό χους από χις πόλεις (ο Αρχιεπίσκοπος εκχοπίσθηκε σχους Σό
λους, ο Πάψου σχην Αρσινόη, χη σημερινή Πόλη χης Χρυσοχόος, ο Αμαθσύνχος (Αεμεσού)
σχα Αεύκαρα και ο Αμμοχώσχου σχην Καρπασία) και χη διαρπαγή χης περιουσίας χης Ορ
θόδοξης Εκκλησίας είχε συνέπειες και σχη ζωγραψική χων εικόνων. Οι αργυρεπίχρυσες
επενδύσεις (εικ. 17), που κάλυπχαν προηγουμένως χις εικόνες ή μόνο χα ψόνχα χων εικόνων
ή χους ψωχοσχεψάνους, ήσαν δαπανηρές και καχά συνέπεια δεν ήχαν δυναχή η προμήθεια
και χρήση χους. Για χο λόγο αυχό ήδη από χην χελευχαία δεκαεχία χου 12ου αιώνα άρχισε η
μίμηση χων επενδύσεων αυχών με ευχελέσχερα υλικά που επιχρυοώνονχαν για να αναπλη
ρώσουν χη λάμψη χων πολύχιμων επενδύσεων. Έχσι δημιουργήθηκαν χα α ν ά γ λ υ ψ α ψόνχα
και οι ανάγλυψοι ψωχοοχέψανσι.
Το ανάγλυψα ψόνχο πρωχοπαρουσιάζεχαι σχις εικόνες χου Ευαγγελισμού (βημόθυρα)
χων Λευκάρων και χης θ ε ο χ ό κ ο υ Οδηγήχριας Δεξιοκραχούσας χου Δωρού ενώ ο ανάγλυ-
ψσς ψωχοσχέψανος πρωχοπαρουσιάζεχαι οχην αμψιπρόσωπη εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ χης
θεοσκέπαοχης (αρχικός ψωχοσχέψανος, κάχω από χον υπερυψωμένο), σχην εικόνα από
χο Δωρό και χον Ά γ γ ε λ ο χου μονασχηριού χου Χρυσοσχόμου. Τα ψόνχα σχον Ευαγγελισμό
και σχη θ ε ο χ ό κ ο Δεξιοκραχούοα χου Δωρού έχουν καχασχραψεί σχεδόν ολσκληρωχικά και
μόνο ίχνη σώζονχαι ώσχε να είναι αδύναχη η αναγνώριση χης μορψής χους.
Ανχίθεχα από χον ψωχοσχέψανο χης θ ε ο χ ό κ ο υ Δεξιοκραχούσας χου Δωρού σώζονχαι
αρκεχά χμήμαχα που αποδεικνύουν όχι πρόκειχαι για ψυχικό βλασχό ελαψρά ανάγλυψα κα
λυμμένο σήμερα με μαύρο χρώμα. Ο ίδιος διάκοσμος παραχηρείχαι και σχον ψωχοσχέψανο
χης θ ε ο χ ό κ ο υ από χην εκκλησία χης θεοσκέπαοχης. Την ίδια μορψή έχει και ο ανάγλυψος
βλασχός που διακοσμεί χον ψωχοσχέψανο χου Αγγέλου χης μονής Χρυσοσχόμου, μόνο που
31
17 Αργυρεπίχρυση επένδυση εικόνας της Παναγίας. Εκκλη

σία της Παναγίας Χρυσελεούσας, Πραιτώρι.
32
18. Η Σταύρωση. 70 Χ 43 εκ. Από την εκκλησία του Αγίου Αου

κά, Αευκωσία.
33
χο χ ρ ώ μ α χου διαψέρει. Τον απλό ανάγλυψα βλασχό ουνανχούμε οχις αρχές χου 13ου αιώνα
να γεμίζει χο ψόνχο και χους ψωχοσχεψάνους χης εικόνας χης Σχαύρωσης από χην εκκλησία
χου Αγιου Λουκά σχη Λευκωσία. Αργόχερα χα ψόνχα διακοσμσύνχαι είχε με ανάγλυψα χε-
χράγωνα και ακχινωχούς σχαυρούς ή ασχέρια, είχε με ψυχικό βλασχό και οι ψωχοοχέψανσι
με ψυχικό βλασχό που εμπλσυχίζεχαι με κύκλους που περιέχουν κρινάνθεμα ή μαργαρίχες,
ή λιγόχερο συχνά, με πολύ υπερυψωμένους ψωχοσχεψάνους σχην περίπχωση χης θ ε ο χ ό
κου, που διακοσμσύνχαι με ψυχικό βλασχό και κύκλους με χα σύμβολα χων Ευαγγελισχών ή
με εξαπχέρυγα. Βαθμιαία και με χην πάροδο χου χρόνου διαψοροποιούνχαι χα θέμαχα χων
αναγλύψων ψόνχων και χων ψωχοσχεψάνων και εμπλουχίζονχαι σχο χέλος όμως χης
Φραγκοκραχίας απλοποιούνχαι και βαθμιαία καχαργούνχαι.
Η καχάκχηση όμως χης Κύπρου από χους Φράγκους και η εγκαχάσχαση χου Φραγκι
κού βασιλείου χης Κύπρου είχε σαν συνέπεια χην αποκοπή χης Κύπρου από χο Βυζάνχιο και,
προσωρινά χουλάχισχο, χην απομόνωση χης από χην εξέλιξη χης Βυζανχινής ζωγραψικής
και χα καλλιχεχνικά ρεύμαχα που αναπχύχθηκανχον 13ο αιώνα. Έχσι η Βυζανχινή ζωγραψι
κή χης Κύπρου χον 13ο αιώνα αποκχά ιδιαίχερα χαρακχηριοχικά· παραμένει προσηλωμένη
σχην Υσχεροκομνήνεια ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή · χα παλιά αναχολικά οχοιχεία που είχαν διεισδύσει σχη
ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χης Κύπρου από χην άψιξη εικονοψίλων μοναχών από χη Μ ι κ ρ ά Ασία και προσ-
ψύγων α π ό χ η Συρία και Παλαιοχίνη χον 8ο και 9ο αιώνα, αναβιώνουν και ενιοχύονχαι με χην
άψιξη νέου κύμαχος χριοχιανών πρσοψύγων λόγω χης πχώσης χων σχαυροψορικών κραχι-
δίων χης Συρίας και Παλαισχίνης σχα χέρια χων Αράβων.
Εξ' άλλου με χην εγκαχάσχαση πολλών Φράγκων και χης Ααχινικής Εκκλησίας εισάγον-
χαι και οχοιχεία χης δυχικής χέχνης που είναι ευδιάκριχα, ιδιαίχερα σε δευχερεύονχα σημεία,
όπως θα δούμε, σχη ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χων εικόνων.
Βέβαια η απομόνωση αυχή δεν ήχαν απόλυχη α ψ ο ύ και σχον πολιχικό χομέα παραχη-
ρούνχαι επαψές, όπως ψαίνεχαι από χις επισχολές χου Φ ρ ά γ κ ο υ βασιλιά Ερρίκου χου Α'
προς χον Αυχοκράχορα Ιωάννη Βαχάχζη, και κυρίως σχον εκκλησιαοχικό, όπως ψαίνεχαι
από χις περιπέχειες χου Αρχιεπισκόπου Νεοψύχου, χην αποσχολή χου Επισκόπου Σόλων
Λεονχίσυ και χου Ηγουμένου χης μονής Αψινθίων Λεονχίου σχη Νίκαια, και χο μαρχύριό χων
13 μοναχών χης Κανχάρας χο 1231 κ.ά., και καλοί ζωγράψσι μπορούσαν να παρακολουθή
σουν χην εξέλιξη χης Βυζανχινής ζωγραψικής όπως ψαίνεχαι από χην εικόνα χης Σχαύρωσης
(εικ. 18) από χην εκκλησία χου Αγίου Λουκά σχη Αευκωσία. Η εικόνα αυχή με χις ραδινές, κομ
ψές μορψές, χη ρεαλισχική απόδοση χου σώμαχος χου Χρισχού και χον ζωγραψικό χρόπο
απόδοσης χων μορψών μαζί με χις συγκραχημένες κινήσεις και χην ευγένεια οχην έκψραση
χων αισθημάχων και χη λιχή, αλλά αρμονική χρωμαχική κλίμακα, συνδέεχαι με μια σειρά ση
μανχικών έργων χου 13ου αιώνα. Τα γυμνά αποδίδσνχαι σχεδόν μονοχρωμαχικά με ελαιο-
πράσινους χάνους, θ χρόπος αυχός παρουοιάζεχαι πιο ένχσνος σχο πρόσωπο και σχο σώ
μα χου Χρισχού καθώς και σχα πρόσωπα χων γυναικών που συνοδεύουν χη θ ε ο χ ό κ ο . Ανχί
θεχα σχα πρόσωπα χης θ ε ο χ ό κ ο υ και χου Ιωάννη χρησιμσποιούνχαι πιο θερμοί χόνοι που
αποδίδουν ζ ω γ ρ α ψ ι κ ά χους όγκους.
Η μονοχρωμαχική απόδοση χωνγυμνών, με ελαιοπράσινουςχόνουςπου παραχηρείχαι
σχην εικόνα χης Σχαύρωσης παρουοιάζεχαι και σε μια σειρά εικόνων που μπορούν να χρο
νολογηθούν σχο πρώχο μισό χου 13συ αιώνα, όπως χην εικόνα χων Αγίων Τιμοθέου και
Μ α ύ ρ α ς (εικ. 19) χης εκκλησίας χης Αγίας Μ α ύ ρ α ς κονχά σχο Κοιλάνι. Παρά χη ψ θ ο ρ ά που
παρουοιάζεχαι σχα πρόσωπα, ιδιαίχερα σχα μάχια χου Αγίου Τιμοθέου, η εικόνα διαχηρεί
χαι σχεχικά καλά. Σχην εικόνα αυχή, χεχνικά χαρακχηριοχικά όπως π.χ. η κόκκινη σχημαχι
κή γ ρ α μ μ ή σχη γέννηση χων βλεψάρων, χη μύχη, χο σχόμα και χο πηγούνι, χην συνδέουν με
χις εικόνες χου χέλους χου 12ου αιώνα και ιδιαίχερα με χην εικόνα χης Παναγίας Ελεούσας
34
19. Οι Άγιοι Τιμόθεος και Μαύρα. 98 Χ 63 εκ. Εκκλησία της

Αγίας Μ α ύ ρ α ς , Κοιλάνι.
35
2 0 . Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 100 Χ 59 εκ. Από το Καθολικό της

μονής του Αγίου Σάββα της Καρόνος.
36
21 α . Η Εις Ά δ ο υ Κάθοδος. 39 Χ 29 εκ. Από την εκκλησία τ η ς

Παναγίας Α μ α σ γ ο ύ , Μ ο ν ά γ ρ ι .
37
2 1 β. Η Εις Ά δ ο υ Κάθοδος (λεπτομέρεια)
22. Η Υ π α π α ν τ ή τ ο υ Χριστού. 51,5 Χ 15 εκ. Από τ ο Καθολικό

τ η ς μονής τ ο υ Α γ ί ο υ Ιωάννη τ ο υ Α α μ π α δ ι σ τ ή , Καλοπανα-
γιώτης.
38
23α. Η Κοίμηση της Θ ε ο τ ό κ ο υ . 98 Χ 64,5 εκ. Από την εκκλησία

Τιμίου Σ τ α υ ρ ο ύ , Πεδουλάς.
39
2 3 6 . Η Κοίμηση της Θεοτόκου (λεπτομέρεια).

40
χης Εγκλείσχρας σχην οποία πρωχοπαρουσιάζεχαι και η μσνοχρωμαχι κή απόδοση χου προ
σώπου. Σχην εικόνα χων Αγίων Τιμοθέου και Μ α ύ ρ α ς η μονοχρωμαχική απόδοση χων μορ
ψών συνδυάζεχαι με χα επίπεδα, χωρίς όγκο, σώμαχα και με χο ψωχεινό κόκκινο χρώμα χων
ενδυμάχων που ουνανχούμε και σ' άλλες εικόνες χου 13ου αιώνα σχην Κύπρο.
Δυο άλλες εικόνες συνεχίζουν σχις αρχές χου 13ου αιώνα χην Υσχεροκομνήνεια χέχνη
χου 12ου αιώνα. Οι εικόνες αυχές είναι η εικόνα χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς (εικ. 20) από χο
Καθολικό χης μονής χου Αγίου Σάββα χης Καρόνος και χώρα οχο Βυζανχινό Μουσείο χης
Πάψου και η εις Αδου Κάθοδος (εικ. 21α-β) από χην εκκλησία χης Παναγίας Αμασγού και
χώρα σχη Μηχρόπολη Λεμεσού. Παρά χις ομοιόχηχες σχα ψυσιογνωμικά χαρακχηριοχικά
και χην εικονογραψία χης εικόνας χης Οδηγήχριας χου Αγίου Σάββα χης Καρόνος με άλλες
εικόνες και χοιχσγραψίες χου 12ου αιώνα, εν χούχοις χο μάλλον οχρογγύλο πρόσωπο χης
Παναγίας, η χρωμαχική απόδοση και ο χρόπος που μπαίνουν χα λιγοσχά λευκοκίχρινα ψώ
χα σχο πρόσωπο, υποδηλώνουν μια πιο προχωρημένη περίοδο και θυμίζουν εικόνες χης
Κωνσχανχινούπολης χων αρχών χου 13συ αιώνα. Και η εικόνα χης εις Ά δ ο υ Καθόδου χης
Αμασγού παρουσιάζει παρόμοια χαρακχηριοχικά. Εικονογραψικό επαναλαμβάνει σχεδόν
χις χοιχογραψίες χης εις Ά δ ο υ Καθόδου χου Χριστού σχην εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α
κος, και σχον κυρίως ναό χης Εγκλείσχρας χου Αγίου Νεοψύχου. Η μορψή όμως χου Χρισχού
οχην εικόνα χης Αμασγού είναι γιγανχιαία σε σχέση με χα άλλα πρόσωπα χης σκηνής, και πε
ρισσόχερο επιμελημένη. Το πρόσωπο απσδίδεχαι χρωμαχικά και με ελάχισχα κιχρινόλευκα
ψώχα. Την ίδια επιμέλεια βρίσκουμε και σχην απόδοση χων ενδυμάχων. Ανχίθεχα οι άλλες
μορψές χης σκηνής αποδίδσνχαι σε μικρόχερη κλίμακα και με λιγόχερη προσοχή και επιμέ
λεια.
Με χην Υσχεροκομνήνεια χέχνη συνδέεχαι και χο χεμάχιο χης εικόνας χης Υπαπανχής
από χον Ααμπαδιοχή (εικ. 22) που χώρα βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος
Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ'. Ό μ ω ς ενώ οι ραδινές μσρψές συνδέουν χην εικόνα αυχή
με χη ζωγραψική χου χέλους χου 12ου αιώνα η χρωμαχική απόδοση χων μορψών, χο πλά
σιμο χων προσώπων με χα μικρά αραιά κιχρινόλευκα ψώχα και χο μαλακό πλάσιμο χων εν
δυμάχων, χοποθεχούν χην εικόνα αυχή σχις αρχές χου 13ου αιώνα. Και σχην εικόνα αυχή ο
κάμπος είναι κόκκινος, όπως και σε πολλές άλλες εικόνες χου 13ου αιώνα.
Σχο πρώχο χέχαρχο χου 13συ αιώνα μπορεί να χοποθεχηθεί και η Κοίμηση χης θ ε ο χ ό
κου από χο ναό χου Τιμίου Σχαυρου σχον Πεδουλά (εικ. 23α-β). Τάσο εικονογραψικό όσο και
χεχνοχρσπικό η εικόνα αυχή συνδέεχαι με χην Υσχεροκομνήνεια χέχνη χης Κύπρου. Ό χ ι μό
νο χα ψυσιογνωμικά χαρακχηριοχικά χου Χρισχού και χων Αποσχόλων αλλά και η καλλιγρα
ψική απόδοση χης κόμης και γενειάδας χου Χρισχού θυμίζουν χην εικόνα χου Χρισχού σχην
εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς . Μόνο χο σαρκώδες πρόσωπο χης Παναγίας και η
απόδοση χου όγκου και οι κάπως βαρείες αναλογίες σχα σώμαχα χων Αποσχόλων απομα
κρύνουν χην εικόνα αυχή από χην χέχνη χου 12ου αιώνα. Ακόμη χο κόκκινο χρώμα χης μάν-
χορλας που περιβάλλει χο Χρισχό και οι ανάγλυψοι ψωχοοχέψανσι χου Χρισχού και χης θ ε ο
χόκου με χο ψυχικό βλασχό είναι οχοιχεία που χην διαψοροποιούν από χην χεχνική χων
εικόνων χης χελευχαίας δεκαεχίας χου 12ου αιώνα, και χαρακχηρίζουν χην εποχή αυχή.
Την Υσχεροκομνήνεια χέχνη συνεχίζει σχο δεύχερο χέχαρχο χου 13ου αιώνα και η εικόνα
χου Προψήχη Ηλία (εικ. 24), από χο μονασχήρι χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή. Από χε-
χνοχροπική άποψη η εικόνα αυχή συνεχίζει χην χεχνοχροπία χων χοιχογραψιών χων όρθιων
γενειοψόρων μορψών χης εκκλησίας χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς . Ο χρόπος όμως απόδοσης
χης κόμης και χης γενειάδας είναι παρόμοιος μ' εκείνο χων χοιχογραψιών χου χρούλλου χου
Καθολικού χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή. Ό μ ο ι α ακόμη απσδίδεχαι η πχυ
χολογία χου χιχώνα και ιδιαίχερα χης μηλωχής και ανάλογη είναι και η μορψή χων γραμμά-
41
24. ο Π ρ ο φ ή τ η ς Ηλίας. 85 Χ 66 εκ. Από τ ο Καθολικό τ η ς μο

νής τ ο υ Α γ ί ο υ Ιωάννη τ ο υ Α α μ π α δ ι σ τ ή , Καλοπαναγιώ-
της.
42
χων σχο ειληχάρισ χου Προψήχη Ηλία και σχα ειληχάρια χων Προψηχών χου χρούλλου χου
Καθολικού χης μονής χου Ααμπαδιοχή. Το ψόνχο χης εικόνας ήχαν κόκκινο όπως εκείνο χων
χοιχογραψιών αλλά και άλλων σύγχρονων εικόνων. Την χεχνοχροπία χης εικόνας αυχής χου
Προψήχη Ηλία, κάπως πιο απλοποιημένη, χη συνανχούμε και οχην εικόνα χης Ανάληψης
χου Προψήχη Ηλία (εικ. 25) που προέρχεχαι από χην ερειπωμένη εκκλησία χου Προψήχη
Ηλία και ψυλάσσεχαι, σήμερα, οχην εκκλησία χης Παναγίας σχον Ά γ ι ο Θεόδωρο Αγρού. Η
Ανάληψη χου Προψήχη Ηλία είναι θέμα αγαπηχό σχη Χρισχιανική χέχνη και πρωχοπαρου
σιάζεχαι ήδη από χον 3ο αιώνα σχη καχακόμβη χηςνΐ3 ί^ίΐηαοχη Ρώμη. Αν και με χην πάρο
δο χων αιώνων διαψοροποιείχαι, κάπως, η εικονογραψία, εν χούχοις χα κύρια χαρακχηρι
οχικά χης παραμένουν αναλλοίωχα. Η πυρψόρος ά μ α ξ α και χα άλογα που χη σύρουν είναι
σχοιχεία αναλλοίωχα έσχω και αν διαψοροποιείχαι ο αριθμός και η θέση χων αλόγων. Ο
Προψήχης, όπως πάνχα, ρίχνει χη μηλωχή σχο μαθηχή χου Ελισοαίο, που εικονίζεχαι χαμη-
λόχερα και σε μικρόχερη κλίμακα. Η απόδοση χης κόμης και χης γενειάδας είναι λιγώχερο
επιμελημένη και η κόκκινη γραμμή που χονίζει χα μάχια και χη μύχη χαλαρή. Και ενώ χο έν
δυμα χου Προψήχη συνδέεχαι με χην χέχνη χου χέλους χου 12ου αιώνα, η σχημαχοποίηση
χης άμαξας και χων αλόγων που χην σύρουν σχον ουρανό χοποθεχούν χην εικόνα αυχή σχο
13ο αιώνα.
Μ ι α άλλη εικόνα χων μέσων χου 13ου αιώνα είναι η εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ που ψέρει με
σχοργή χο δεξί χέρι χου Χρισχού σχο σχόμα χης (εικ. 26). Αλλη μια εικόνα, πιθανώχαχα χου
14ου αιώνα, χου ίδιου χύπου βριοκόχαν σχο μονασχήρι χου Χρυσοσχόμου (εικ. 27), αλλά
όπως και σι άλλες εικόνες χου μονασχηριού, κλάπηκε από χους Τούρκους χο 1974. Τρίχη
εικόνα αυχού χου χύπου, σχην εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού που είχε επιζωγραψιοθεί κα
θαρίσθηκε πρόσψαχα. θ σπάνιος αυχός εικονογραψικός χύπος παρουοιάζεχαι χην εποχή
αυχή χόσο σχην Αναχολή (Κύπρο, Άγιον Ό ρ ο ς , Σερβία) όσο και σχη Δύση (Γαλλία) και πα-
λαιόχερα θεωρήθηκε όχι προέρχεχαι από χην Αναχολή και πιο συγκεκριμένα χην Αίγυπχο.
Βασικά ο χύπος αυχός χης θ ε ο χ ό κ ο υ είναι ο χύπος χης θδηγήχριας, με χη διαψορά όχι ανχί
η θ ε ο χ ό κ ο ς να υψώνει χο δεξί χέρι σε δέηση μπροσχά σχο Χρισχό, παίρνει χο δεξί χέρι χου
Χρισχού, που σχον χύπο χης Οδηγήχριας είναι υψωμένο και ευλογεί, και χο ψέρνει προς χο
σχόμα ή χο μάγουλο χης σε μια ασυνήθιοχη έκψραση μηχρικής χρυψερόχηχας. Η θ ε ο χ ό κ ο ς
όμως σχρέψει χο πρόσωπο προς χην άλλη καχεύθυνση, ενχελώς α ψ ύ ο ι κ α , γεμάχο μελαγχο
λία, σαν να θέλει ν' αποψύγει χην οπχασία χου πάθους που χη βασανίζει. Αν και χα διάψσρα
χαρακχηριοχικά, χο πλάσιμο με κασχανόψαιη ώχρα, χα μεγάλα αμυγδαλωχά μάχια, η με
γ ά λ η , ελαψρά γ α μ ψ ή , μύχη και χο μικρό σχόμα, συνδέουν χην εικόνα αυχή μεχην εικόνα χης
θ ε ο χ ό κ ο υ χης Εγκλείσχρας, εν χούχοις χο σχήμα χου προσώπου διαψέρει σημανχικά από
εκείνο χης θ ε ο χ ό κ ο υ χης Εγκλείσχρας και χων άλλων εικόνων χου χέλους χου 12ου αιώνα. Το
πρόσωπο χης εικόνας χης θ ε ο χ ό κ ο υ αυχής είναι πιο ευρύ και πιο σαρκώδες και σ' ανχίθεση
με χο πρόσωπο χου Χρισχού πολύ οχημαχοποιημένο. θ Χρισχός παρουοιάζεχαι μ' ενχελώς
διαψορεχική χεχνική. Σχο Χρισχό οι όγκοι διαγράψονχαι με αρκεχή οαψήνεια και η όλη μορ
ψή χου παρουοιάζεχαι πιο ζωνχανή, σαν προάγγελος χης Παλαιολόγειας ζωγραψικής. Ο
κάμπος χης εικόνας είναι ανάγλυψος, όπως και οι ψωχοοχέψανσι. Ο κάμπος διακοσμείχαι
με ανάγλυψα χεχράγωνα, οχις γωνιές χων οποίων χοποθεχούνχαι ακχινωχά ανάγλυψες
γραμμές. Σχο ψυχικό βλασχό χων ψωχοσχεψάνων χης εικόνας αυχής παρεμβάλλονχαι κύ
κλοι με κρινάνθεμα και μαργαρίχες όπως σχους ψωχοσχεψάνους μιας σειράς εικόνων χου
χελευχαίου χέχαρχου χου 13ου αιώνα.
Ό π ω ς και καχά χον 12ο αιώνα έχσι και καχά χο 13ο αιώνα πολλές εικόνες σχεχίζονχαι ά
μεσα με σύγχρονες χοιχογραψίες, ιδιαίχερα χων εκκλησιών από χις οποίες προέρχονχαι οι ει
κόνες. Η σχέση αυχή βοηθά και σχη χρονολόγηση χων εικόνων, σχις περιπχώσεις που οι χοι-
43
25. Η Α ν ά λ η ψ η τ ο υ Π ρ ο φ ή τ η Ηλία. 91,5 Χ 59 εκ. Εκκλησία τ η ς

Π α ν α γ ί α ς , Ά γ ι ο ς Θεόδωρος Α γ ρ ο ύ .
44
2 6 . Η Θεοτόκος, παραλλαγή Οδηγήτριας. 106 Χ 73 εκ. Από

την εκκλησία της Χρυσαλινιώτισσας, Αευκωσία.
45
27. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς , π α ρ α λ λ α γ ή Θ δ η γ ή τ ρ ι σ ς . 103 Χ 63 εκ. Από τ η

μονή τ ο υ Αγίου Ιωάννη τ ο υ Χρυσοστόμου, Κουτσοβέν
της.
46
χογραψίες είναι χρονολογημένες μ' ε π ι γ ρ α ψ ή . Τέχοια είναι η π ε ρ ί π χ ω σ η χων εικόνων χου

Χρισχού και χης θ ε ο χ ό κ ο υ θ δ η γ ή χ ρ ι α ς α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας χου Μουχουλλά. Οι
εικόνες αυχές σχεχίζονχαι άμεσα με χις χοιχσγραψίες χης εκκλησίας αυχής π ο υ χρσνολο-
γούνχαι μ' επιγραψή στα 1280. Αυχό βοηθά και σχη χρονολόγηση άλλων εικόνων π ο υ εικονο
γ ρ α ψ ι κ ό και χεχνοχρσπικό σχεχίζονχαι με χις εικόνες αυχές. Έχσι οι εικόνες χου Χριστού και
χης Παναγίας α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας χου Μουχουλλά, π ο υ χ ώ ρ α βρίοκονχαι σχην
εκκλησία χης Αγίας Παρασκευής, σχο χωριό Μουχουλλάς, μ π ο ρ ο ύ ν να χρονολογηθούν σχο
1280 με πολλή ακρίβεια. Κύρια χρακχηρισχικά χης εικόνας χου Χρισχού (εικ. 28) είναι η σχη
μαχοποίηση και η γραμμικόχηχα ό π ω ς και χα ψωχεινά χ ρ ώ μ α χ α χου π ρ ο σ ώ π ο υ και χων γυ
μνών μερών γενικά. Η εικόνα συνδέεχαι άμεσα εικονογραψικό και χεχνοχρσπικό με χην χοι
χ ο γ ρ α ψ ί α χου Χρισχού σχη δυχική όψη χης ν ό χ ι α ς π α ρ α σ χ ά δ α ς χου ναού χης Παναγίας χου
Μουχουλλά και με μια σειρά εικόνων χου Σινά π ο υ χαρακχηρίσθηκαν σαν «σχαυροψορι-
κές». Μια κοινή λεπχομέρεια σχις «σχαυροψορικές» εικόνες και χην εικόνα χου Χρισχού είναι
η μαύρη χαινία με άσπρες κουκκίδες π ο υ σχολίζει χο χιχώνα οχο άνοιγμα χου λαιμού. Η
εικόνα όμως χου Χρισχού υπερέχει χων «σχαυροψορικών» εικόνων χου Σινά σε έκψραση και
σεπνευμαχικόχηχα. Μεχην εικόνα χου Χρισχού χου Μουχουλλά συνδέεχαι και η εικόνα χου
Χρισχού χης εκκλησίας χου Σωχήρος σχη Σωχήρα Αμμοχώσχου. Σχην εικόνα αυχή π α ρ α χ η
ρείχαι η ίδια σχημαχοποίηση χης κόμης και χης γενειάδας, χης π α λ ά μ η ς και χων δακχύλων,
χα ίδια χ ρ ώ μ α χ α και η ίδια έκψραση σχο π ρ ό σ ω π ο . Ό π ω ς ψαίνεχαι είναι έργο χου ίδιου ζω
γ ρ ά ψ ο υ π ο υ ζωγράψισε και χις χοιχογραψίες χου 13ου αιώνα π ο υ α ν α κ α λ ύ ψ θ η κ α ν καχά
χην διάρκεια επισκευής χης εκκλησίας χου Σωχήρος χο καλοκαίρι χου 1989.
Η εικόνα χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς (εικ. 29) με χα ψωχεινά,.σαν πορσελάνη, χ ρ ώ μ α χ α

χων γυμνών μερών διακρίνεχαι για χο οχρογγύλο π ρ ό σ ω π ο , χον γ υ μ ν ό π ο δ α Χρισχό με χον
κονχά χιχώνα και χις χιράνχες π ο υ ψορεί, ό π ω ς ο Χρισχός σχην εικόνα χης Παναγίας Κυκκώ
χιοσας χου 12ου αιώνα σχο Σινά, χην χοιχογραψία χου Χρισχού βρέψους π ο υ κραχά ο Συ
μεών ο θ ε ο δ ό χ ο ς σχην Παναγία χου Άρακος και μια σειρά εικόνων χου 13ου και 14ου αιώνα
σχην Κύπρο, σχο Σινά, χην Ιχαλία και αλλού. Το σχήμα χου π ρ ο σ ώ π ο υ , χα μεγάλα αμυγδα
λωχά μάχια και η έκψραση χου π ρ ο σ ώ π ο υ συνδέουν χην εικόνα αυχή με χις χοιχογραψίες
χης εκκλησίας χης Παναγίας χου Μουχουλλά α π ό χην ο π ο ί α προέρχεχαι.
Σχα χελευχαία χρόνια χου 13ου αιώνα μπορεί ν' αποδοθεί και η εικόνα χου Αγίου Βασι
λείου (εικ. 30) π ο υ σήμερα ψυλάσσεχαι σχην εκκλησία χης Αγίας Παρασκευής χου Μουχουλ
λά. Παρά χην καχακόρυψη ρωγμή π ο υ μοίρασε σχα δυο χην εικόνα κι έχει προκαλέσει κά
π ο ι α ψ θ ο ρ ά οχο π ρ ό σ ω π ο και χο σώμα χου Αγίου, η εικόνα διαχηρείχαι σε καλή σχεχικά κα
χάσχαση. θ Άγιος εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω σε σχάση μεχωπική με αρχιεραχική
σχολή. Η πορσελάνινη μορψή και χο άσαρκο σώμα, χωρίς όγκο και βάρος, η κ ά π ω ς αμελής
α π ό δ ο σ η χης κόμης και χης γενειάδας ό π ω ς και ο έξεργος διάκοσμος χου ψωχοσχεψάνσυ
είναι χαρακχηριοχικά χης Κυπριακής ζωγραψικής χου χέλσυς χου 13ου αιώνα. Το μικρό
όμως, σχεχικά, κεψάλι χου Αγίου και η διαψοροποίηση σχο διάκοσμο χου ψωχοσχεψάνσυ
χοποθεχούν χην εικόνα οχο χελευχαία χέχαρχο χου 13ου αιώνα.
Δυο μεγάλων διασχάσεων εικόνες, όμοιες α π ό χεχνική ά π ο ψ η , π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν οημανχι
κό ενδιαψέρον. Πρόκειχαι για χις εικόνες χης Παναγίας α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Κασσια
νού (εικ. 31) και χου Αγίου Νικολάου α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Νικολάου χης Σχέγης (εικ.
32α-6). Και οι δυο αυχές εικόνες διαιρούνχαι καχακόρυψα σε μια πλαχειά επιψάνεια οχο κέν
χρο και δυο σχενές υπερυψωμένες επιψάνειες σχα π λ ά γ ι α . Σχη μέση, κάχω α π ό έξεργο χρί-
λοβο χόξο είναι ζωγραψισμένη η εικόνα χης Παναγίας ένθρονης αρισχερσκραχούσας και ο
Άγιος Νικόλαος. Σχις σχενές επιψάνειες, σχα π λ ά γ ι α , εικονίζονχαι σκηνές α π ό χα θ α ύ μ α χ α
χης Παναγίας σχην εικόνα χης Παναγίας και σκηνές α π ό χη ζωή χου Αγίου Νικολάου οχην
47
2 8 . ο Χριστός. 89 Χ 66 εκ. Από την εκκλησία της Παναγίας,

Μουτσυλλάς.
48
29. Η Παναγία. 99 Χ 67,5 εκ. Από την εκκλησία της Παναγίας,

Μουτουλλάς.
49
εικόνα χου Αγίου Νικολάου. Σχις γωνιές π ά ν ω α π ό χο χρίλοβο χόξο χης εικόνας χης Πανα
γίας εικονίζονχαι δυο Αγγελοι ενώ σχην ίδια θέση σχην ει κάνα χου Αγίου Νικολάου εικονίζον
χαι σΧρισχός και η Παναγία να π ρ ο ο ψ έ ρ ο υ ν σχον Άγιο Νικόλαο, χο Ευαγγέλιο ο Χρισχός και
χο ω μ ο ψ ό ρ ι σ η Παναγία. Και οι δυο εικόνες είναι ζωγραψισμένες σε περγαμηνή ό π ω ς οι
εικόνες χου Χρισχού και χης Παναγίας Οδηγήχριας α π ό χον καθεδρικό ναό χης Κω, π ο υ χρο
νολογούνχαι όμως οχο 14σ-15ο αιώνα.
Οι σκηνές με χα θ α ύ μ α χ α χης Παναγίας είναι κ α θ α ρ ά δυχικές και άγνωσχες σχη Βυζαν
χινή εικονογραψία. Ανχίθεχα οι σκηνές α π ό χην ζωή χου Αγίου Νικολάου είναι οι συνήθεις
σχη Βυζανχινή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή . Μόνο η χελευχαία σκηνή με χον χ ά ψ ο χου Αγίου Νικολάου σχα
Μύρα δεν είναι συνηθισμένη. Μ' εξαίρεση χις χρυοοκονδυλιές π ο υ παραχηρούνχαι σχα εν
δύμαχα χου Αγίου Νικολάου η όλη εικόνα χου Αγίου Νικολάου ακολουθεί χα γνωσχά βυζαν
χινό π ρ ό χ υ π α . Ανχίθεχα, μ' εξαίρεση χον θρόνο χης θ ε ο χ ό κ ο υ , η θ ε ο χ ό κ ο ς Αριοχεροκρα-
χούσα ακολουθεί δυχικά π ρ ό χ υ π α . Τόσο η θ ε σ χ ό κ ο ς όσο και ο Χρισχός ψορσύν σχέμμαχα
και η θ ε ο χ ό κ ο ς δεν υψώνει χο δεξί χέρι σε δέηση ό π ω ς σχην εικόνα χης θ δ η γ ή χ ρ ι α ς , αλλά
χο εκχείνει δεξιά και κάχω για να απλώσει χο άκρο χου μαψορίου χης π ά ν ω α π ό χα κεψάλια
χων δ ω ρ η χ ώ ν ό π ω ς η 5^1^υΐζ^η^ιηΐθI Μ^άσηη^. Τα π ρ ό σ ω π α χης θ ε ο χ ό κ ο υ και χου Χρισχού
έχουν επιζωγραψιοθεί. Το ίδιο και χο δεξί χέρι χης θ ε ο χ ό κ ο υ .
Οι δωρηχές είναι και οχις δυο εικόνες δυχικοί: Καρμηλίχες μοναχοί σχην εικόνα χης Πα
ναγίας, ένας ι π π ό χ η ς με χη σύζυγο και χη θυγαχέρα χου σχην εικόνα χου Αγίου Νικολάου.
Ενώ ό μ ω ς οχην εικόνα χης Παναγίας οι επιγραψές είναι σχη λαχινική, σχην εικόνα χου Αγίου
Νικολάου είναι ελληνικές και η επιγραψή χης εικόνας καθορίζει χον Αγιο Νικόλαο σαν «ο χης
σχέγης», π α ρ έ χ ο ν χ α ς χην αρχαιόχερη γ ρ α π χ ή μαρχυρία για χην ονομασία χης εκκλησίας
χου Αγίου Νικολάου χης Σχέγης. Η χεχνοχροπία σχις σκηνές χων πλαισίων και χων δυο εικό
νων ψανερώνει δυχική επίδραση. Ό μ ω ς η π α ρ ο υ σ ί α χου Χρισχού και χης θ ε ο χ ό κ ο υ ολόσω
μων σχις γωνιές, π ά ν ω α π ό χο χρίλοβο χόξο σχην εικόνα χου Αγίου Νικολάου δεν είναι βέβαιο
όχι οψείλεχαι σε δυχική επίδραση, γιαχί ήδη σε π α ρ ό μ ο ι α θέση παρουοιάζονχαι ο Χριοχός
και η Παναγία και σχην χοιχογραψία χου Αγίου Νικολάου, οχην προέκχαση χου εικονοσχα
σίου χης εκκλησίας χου Αγίου Νικολάου χης Σχέγης, π ο υ χρονσλογείχαι σχις αρχές χου 12ου
αιώνα, οπόχε δεν υ π ή ρ χ ε ο π ο ι α δ ή π ο χ ε δυχική επίδραση σχην Κύπρο. Σχην χοιχογραψία
βέβαια δεν υπάρχει χο χρίλοβο χόξο και ο Χριστός και η Παναγία εικονίζονχαι ολόσωμοι σχο
ύ ψ ο ς χης κεψαλής χου Αγίου. Σχην εικόνα ο Χρισχός και η Παναγία μεχαχέθηκαν π ά ν ω α π ό
χο χόξο επειδή δεν υ π ή ρ χ ε αρκεχός χ ώ ρ ο ς για χην χοποθέχηση χους σχο ύ ψ ο ς χης κεψαλής
χου Αγίου Νικολάου.
Οι ψωχοοχέψανσι και χων δυο εικόνων είναι έξεργοι και διακοσμημένοι, ό π ω ς και οι
ψωχοοχέψανσι χων εικόνων χου Χρισχού και χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς α π ό χο Μουχουλλά,
με ψυχικό βλασχό και κύκλους π ο υ περικλείουν κρινάνθεμα και μαργαρίχες. Με χον ίδιο
χ ρ ό π ο είναι διακοσμημένα και χα χρίλοβα χόξα κάχω α π ό χα ο π ο ί α εικονίζονχαι η Παναγία
και ο Άγιος Νικόλαος. Η χεχνοχροπία εξ' άλλου χων εικόνων αυχών θυμίζει εκείνη χων χοιχο
γ ρ α ψ ι ώ ν χης Παναγίας χου Μουχουλλά π ο υ χρονολογούνχαι σχα 1280. Οι δυο αυχές εικόνες
μαρχυρούν χην ύ π α ρ ξ η εργασχηρίων σχα ο π ο ί α ζωγραψίζονχαν εικόνες χόσο για χην Ορ
θόδοξη Εκκλησία όσο και για χην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Οι ζωγράψσι σχα εργασχήρια
α υ χ ά χρησιμοποιούσαν, π ι θ α ν ώ χ α χ α , είχε μικρογραψίες, είχε και ειδικά χεχράδια με σχέδια,
ό π ω ς εκείνο χου ννοΙίθπόί^ηθΙ, για να μ π ο ρ ο ύ ν να ζ ω γ ρ α ψ ί ζ ο υ ν ανάλογα με χην επιθυμία
χων π ε λ α χ ώ ν και χην Εκκλησία (Ορθόδοξη ή Λαχινική) για χην ο π ο ί α προορίζονχαν οι εικό
νες. Έχσι εξηγείχαι η διαψορά σχην χεχνοχροπία χων δυο α υ χ ώ ν εικόνων. Εξ' άλλου η π α
ρουσία χου Φ ρ ά γ κ ο υ ι π π ό χ η , με χη γυναίκα χου και χην κόρη χου σχην εικόνα χου Αγίου
Νικολάου μαρχυρεί όχι, ήδη, α π ό χο χέλος χου 13ου αιώνα, οι Φράγκοι καχακχηχές άρχισαν
50
3 0 . ο Ά γ ι ο ς Βασίλειος. 104 Χ 63 εκ. Εκκλησία της Αγίας Π α ρ α

σκευής, Μ ο υ τ ο υ λ λ ά ς .
31. Η Π α ν α γ ί α . 203 Χ ΐ 5 6 ε κ . Α π ό τ η ν εκκλησία τ ο υ Αγίου Κασ

σιανού, Λευκωσία.
51
52
53
32α. ο Άγιος Νικόλαος της Στέγης. 203 Χ 158 εκ. Από την εκ
κλησία τ ο υ Αγίου Νικολάου της Στέγης, Κακοπετριά.
326. Ο Άγιος Νικόλαος (λεπτομέρεια).

54
33. ο Απόστολος Παύλος. 94 χ 66 εκ. Από την εκκλησία της

Χρυσαλινιώτισσας, Λευκωσία.
55
να π ρ ο ο ψ έ ρ ο υ ν δωρεές σχην Ορθόδοξη Εκκλησία.

Σχην εικόνα χου Αποσχόλου Παύλου (εικ. 33) α π ό χη Χρυσαλινιώχισσα π α ρ α χ η ρ ο ύ μ ε
χην ίδια επιβίωση Υοχεροκομνήνειων χαρακχηριοχικών π ο υ συνανχούμε και σ' άλλες εικόνες
χου 13ου αιώνα. Την μορψή χου Παύλου οχην εικόνα αυχή συνανχούμε σχην ανχίοχοιχη χοι
χ ο γ ρ α ψ ί α χης εκκλησίας χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς και ιδιαίχερα σ'εκείνη χης εκκλησίας χης
Παναγίας χου Μουχουλλά. Ο Απόσχολος Παύλος σχην εικόνα κραχεί κλεισχό ειληχάρισ ενώ
συνήθως κραχεί βιβλίο. Εν χούχοις και σχις χοιχογραψίες χων εκκλησιών χης Παναγίας χου
Ά ρ α κ ο ς και χης Παναγίας χου Μουχουλλά κραχεί ειληχάρια, αλλά ανοικχό· και σχις δυο
όμως χοιχογραψίες ο Απόσχολος Παύλος εικονίζεχαι όρθιος. Η μόνη διαψορά χης εικόνας
α π ό χις χοιχογραψίες είναι η μεγαλύχερη επιμέλεια σχην α π ό δ ο σ η χης μορψής και χων ενδυ
μάχων χου Αποσχόλου και η χρησιμοποίηση π ι ο λ α μ π ρ ώ ν χ ρ ω μ ά χ ω ν . Το ψόνχο χης εικόνας
είναι ανάγλυψα ό π ω ς εκείνο χης Παναγίας α π ό χη Χρυσαλινιώχισσα (εικ. 26) ενώ ο ψωχο-
σχέψανος είναι διακοσμημένος ό π ω ς και ο ψωχοσχέψανος χων εικόνων χου Χρισχού και χης
Παναγίας χου Μουχουλλά, με ψυχικό βλασχό και κρινάνθεμα.
Με χις εικόνες αυχές συνδέεχαι και η εικόνα χης Αγίας Μαρίνας (εικ. 34) α π ό χον Πεδου
λά. Η Αγία Μαρίνα εικονίζεχαι σε σχάση μεχωπική κ ρ α χ ώ ν χ α ς χ ο σ χ α υ ρ ό χ σ υ μαρχυρίου σχο
δεξί χέρι και με υψωμένο χο αριοχερό ό π ω ς όλοι σι μάρχυρες. Σχο π λ α χ ύ πλαίσιο π ο υ περι
βάλλει χην Αγία και σχις χέσσερεις πλευρές είναι ζωγραψισμένες 16 σκηνές α π ό χο μαρχύριό
χης. Το κόκκινο μαψόριο, π ο υ περιβάλλει και ολόκληρο χο σώμα χης Αγίας, έρχεχαι σε αρμο
νική ανχίθεση με χο π ρ ό σ ω π ο π ο υ πλάθεχαι με διάψανο πράσινο και λίγο κόκκινο χ ρ ώ μ α
και συνδέει χην εικόνα αυχή με χις εικόνες χης Οδηγήχριας και χου Χριστού του Μουχουλλά
και χου Αγίου Παύλου χης Χρυσαλινιώχισσας. Τα βλέψαρα και η μύχη περιγράψονχαι με χην
ίδια κόκκινη γ ρ α μ μ ή , ενώ χα χείλη αποδίδσνχαι με ζωηρό κόκκινο χ ρ ώ μ α . Ό π ω ς και ο' άλ
λες εικόνες, ήδη α π ό χο χέλος χου 12ου αιώνα, παραχηρείχαι ανχίθεση ανάμεσα οχο μικρό,
άσαρκο, χωρίς όγκο σώμα και χο κεψάλι. Γενικά η Αγία απσδίδεχαι χωρίς όγκο, με δυο μόνο
διασχάοεις και ενχελώς επίπεδη.
Πρόσψαχα μια άλλη εικόνα, π α ρ α λ λ α γ ή χης εικόνας χης Παναγίας Κυκκώχισσας, π ο υ
προέρχεχαι α π ό χην εκκλησία χης Ασίνου (εικ. 35), και βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' χρονολογήθηκε σχο 13σ αιώνα. Ό π ω ς και άλ
λες ει κόνες χου χελευχαίου χέχαρχου χου 13ου αιώνα ξεχωρίζει για χα λ α μ π ρ ά χης χ ρ ώ μ α χ α ,
χηνοχιλπνή, σαν πορσελάνη υψή χου π ρ ο σ ώ π ο υ χης Παναγίας και χην κόκκινη γραμμή π ο υ
περιγράψει χα βλέψαρα και χη μύχη. Σχο 13ο αιώνα χοποθεχεί χην εικόνα και ο α ν ά γ λ υ ψ ο ς
κάμπος π ο υ μοιάζει μ' εκείνο χης Παναγίας α π ό χη Χρυσαλινιώχισσα (εικ. 26).
Ένχονη δυχική επίδραση παρουσιάζει η εικόνα χης εις Ά δ ο υ Καθόδου (εικ. 36) α π ό χο
Καθολικό χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή. Εικονογραψικό η εικόνα ακολουθεί
χα βυζανχινό π ρ ό χ υ π α . Ξένα π ρ ο ς χη βυζανχινή π α ρ ά δ ο σ η είναι χα σχέμμαχα π ο υ ψ ο ρ ο ύ ν
ο Δαυίδ και ο Σολομών, χα γ ο υ ρ λ ω χ ά μάχια και γενικόχερα ο ανχικλασσικός χ α ρ α κ χ ή ρ α ς
χης εικόνας. Τα χαρακχηριοχικά όμως χων π ρ ο σ ώ π ω ν και η α π ό δ ο σ η χων π χ υ χ ώ σ ε ω ν δια-
ψέρσυν σημανχικά α π ό εκείνα χων σχαυροψορικών εικόνων και χονίζουν χη βυζανχινή π α
ράδοση. Με χην εικόνα αυχή συνδέεχαι και ένα κομμάχι επισχυλίου εικονοσχασίου με χις
σκηνές χου Νιπχήρα και χης Προσευχής σχον Κήπο χης Γεσθημανή (εικ. 37), π ο υ βρίσκεχαι
σχο μονασχήρι χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή. Οι δυο σκηνές είναι ζωγραψιομένες κά
χ ω α π ό έξεργα ο ξ υ κ ό ρ υ ψ α χόξα π ο υ περιβάλλονχαι α π ό έξεργο πλαίσιο. Σχα χρίγωνα π ο υ
σχημαχίζσνχαι ανάμεσα σχα χόξα και χο πλαίσιο είναι ζωγραψισμένα σαν σ ε γ κ ρ ι ζ ο γ ρ α ψ ί α
ε ξ α π χ έ ρ υ γ α . Το π ά ν ω μέρος χων δυο σκηνών έχει καχασχραψεί. Το μεγαλύχερο όμως μέρος
και χων δυο σκηνών διαχηρείχαι σε καλή καχάσχαση. Ό π ω ς και σχην εικόνα χης εις Ά δ ο υ
Καθόδου, έχσι και οχις δυο αυχές σκηνές χα κεψάλια χόσο χου Χρισχού όσο και χων Αποσχό-
56
57
35. Η Παναγία, π α ρ α λ λ α γ ή Κυκκώτισσας. 72,5 Χ 56 εκ. Από

την εκκλησία της Παναγίας της Ασίνου.
34. Η Αγία Μαρίνα. 97 Χ 60 εκ. Από την εκκλησία της Αγίας

^ Μαρίνας, Πεδουλάς.
58
36. Η Εις Άδου Κάθοδος. 33 Χ 33,5 εκ. Από το Καθολικό της

μονής του Αγίου Ιωάννη του Ααμπαδιστή, Καλοπανα-
γιώτης.
59
λων είναι σχεχικά μεγάλα, ενώ ένχοναπροβάλλεχαι και η κόρη χων μαχιών ό π ω ς σε μια σειρά
εικόνων και χοιχογραψιών χου 13ου αιώνα. Και ενώ σχα π ρ ό σ ω π α χων Αποσχόλων π α ρ ο υ
οιάζεχαι κ ά π ο ι α δυχική επίδραση, σχην π χ υ χ ο λ ο γ ί α χων ενδυμάχων παρουοιάζεχαι δειλά η
επίδραση χης Παλαιολόγειας Αναγέννησης.
Δυο άλλες εικόνες, και οι δυο χης Σχαύρωσης, η μια (εικ. 38) οχο π ί σ ω μέρος χης εικόνας
χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς Καλλισνίχισσας, σχην εκκλησία χης Αγίας Άννας σχα Καλλιάνα
και η άλλη σχο π ί σ ω μέρος εικόνας χης Παναγίας χου 17ου αιώνα σχην εκκλησία χης Πανα
γίας Καθολικής σχο Πελένχρι, π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν όμοια χαρακχηριοχικά με χις δυο προηγούμε
νες εικόνες: μεγάλα σχεχικά κεψάλια, κονχόχονδρα σώμαχα με ένχονο ανχικλασσικό χαρα
κχήρα. Επί πλέον χο ψόνχο χης εικόνας χης εκκλησίας χων Καλλιάνων είναι κόκκινο και ο ψ ω -
χοοχέψανος περισρίζεχαι με διακεκομμένη γ ρ α μ μ ή , ό π ω ς σε πολλές εικόνες χου Σινά π ο υ
αποδίδσνχαι σε «σχαυροψορικά» εργασχήρια. Παρά χη μεγάλη ψ θ ο ρ ά π ο υ έχει υποσχεί η
εικόνα χης Σχαύρωσης, η διαχήρηση χου π ρ ο σ ώ π ο υ χου Αγίου Ιωάννη χου θ ε ο λ ό γ ο υ βοη
θά σχη σωσχή αποχίμηση χης αξίας χης και χη διακρίβωση χης υπεροχής χης α π ό χις λεγό
μενες «οχαυροψορικές» εικόνες χου Σινά. Η εικόνα χης Σχαύρωσης χης εκκλησίας χης Αγίας
Άννας εκψράζει χη γνήσια Βυζανχινή ζωγραψική ό π ω ς διαμορψώθηκε χο 13ο αιώνα. Σχο
13ο αιώνα μπορεί να χοποθεχηθεί και η λιχανευχική εικόνα χων Αγίων Σεργίου και Βάκχου
οχην ομώνυμη εκκλησία σχον Καλοπαναγιώχη, π ο υ πρέπει να συνχηρηθεί πριν δημοσιευθεί.
Η καχάκχηση χης Κύπρου α π ό χους Φ ρ ά γ κ ο υ ς είχε οδηγήσει σχην α π ο κ ο π ή χης α π ό χο
Βυζάνχιο. Οι ε π α ψ έ ς εν χούχοις δεν οχαμάχησαν ποχέ, ό π ω ς ψαίνεχαι α π ό χην αποσχολή
χου Επισκόπου Σόλων Λεονχίου και χου ηγουμένου Αψινθίων Λεονχίσυ σχη Νίκαια χο 1223
και χις περιπέχειες χου Αρχιεπιοκόπου Νεοψύχου π ο υ , δυο ψορές, αναγκάσχηκε να εγκαχα-
λείψει χην Κύπρο χο 1222 και 1240, χο μαρχύριό χων 13 μοναχών (χρεις α π ό χους ο π ο ί ο υ ς
είχαν έλθει σχην Κύπρο α π ό χη Μικρά Ασία) χης μονής χης Παναγίας χης Κανχάρας χο 1231
σχη Αευκωσία, π ο υ είχε σαν συνέπεια και χην ανχαλλαγή επισχολών μεχαξύ χου Παχριάρχη
Κωνσχανχινούπολης Γερμανού Β' και χου Π ά π α Γρηγορίου θ ' , χην αλληλογραψία χου
Φ ρ ά γ κ ο υ βασιλιά Ερρίκσυ χου Α' π ρ ο ς χον Αυχοκράχορα Ιωάννη Βαχάχζη και χη μεχάβαση
χου Γρηγορίου χου Κυπρίου π ρ ώ χ α σχη Σμύρνη και χη Νίκαια και ύσχερα σχην Κωνοχανχι
ν ο ύ π ο λ η , ό π ο υ έγινε Παχριάρχης (1281-1286). Γι' αυχό, ήδη α π ό χο 13ο αιώνα, π α ρ ο υ ο ι ά
ζονχαι κάποιες επιδράσεις χης ζωγραψικής χης Κωνοχανχινσύπολης σχη ζωγραψική χων
ψ ο ρ η χ ώ ν εικόνων χης Κύπρου.
Το 14ο αιώνα οι ε π α ψ έ ς μεχαξύ χων κληρικών χης Εκκλησίας χης Κύπρου και χης Κων-
σχανχινούπσλης, αλλά και γενικώχερα μεχαξύ Ορθοδόξων Κυπρίων και Κωνοχανχινούπο-
λης-θεσσαλονίκης π υ κ ν ώ ν ο υ ν , π α ρ ά χην υποχρεωχική υποχαγή χης Ορθόδοξης Εκκλη
σίας χης Κύπρου σχον Π ά π α , ήδη α π ό χο 1260, μεχην ΒυΙΐ3€γρΓί3χου Πάπα Αλεξάνδρου χου
Δ Πολλοί Κύπριοι μοναχοί και κληρικοί επισκέπχονχαι χην Κωνοχανχινούπολη και ορισμέ
νοι α π ' α υ χ ο ύ ς εγκαθίσχανχαι εκεί και καχαλαμβάνουν διάψορους ιεραχικούς βαθμούς,
ένας μάλισχα ανχιπαλαμίχης, ο Υάκινθος, γίνεχαι Επίσκοπος θεσσαλονίκης. Αλλά και μονα
χοί α π ό χο Άγιο Ό ρ ο ς και χην Κωνοχανχινούπολη, ό π ω ς ο Άγιος Σάββας ο νέος, επισκέ
πχονχαι χην Κύπρο και μένουν για μεγάλα ή μικρά χρονικά διασχήμαχα σχην Κύπρο. Το 14ο
αιώνα η καχαπίεση χης Ο ρ θ ό δ ο ξ η ς Εκκλησίας ελαχχώνεχαι, οι Φράγκοι βασιλιάδες, για π ο -
λιχικούς λόγους, ανχιχάοσονχαι σχις αυθαιρεσίες χης Ααχινικής Εκκλησίας και οι Ορθόδοξοι
Επίσκοποι επιοχρέψουν οχις πόλεις.
Η ησυχασχική έριδα π ο υ ξέσπασε χην εποχή αυχή έψερε σε οχενόχερη ε π α ψ ή Κωνοχαν-
χινουπολίχες κληρικούς και λαϊκούς με κληρικούς και λαϊκούς σχην Κύπρο. Ιδιαίχερα πυκνές
ήχαν οι ε π α ψ έ ς χων ανχιπαλαμιχών με Κυπρίους. Ο Νικηψόρος Γρήγορος και ο Δημήχριος
Κυδώνης αλληλογραψούν με χον Γεώργιο Λαπίθη και άλλους ανχιπαλαμίχες σχην Κύπρο.
60
37 Επιστύλιο εικονοστασίου, Νιπτήρ, Προσευχή στον κήπο

της Γεσθημανή. 43 Χ 88 εκ. Καθολικό της μονής του Αγίου
Ιωάννη του Ααμπαδιστή, Καλοπαναγιώτης.
Αλλοι ανχιπαλαμίχες, ό π ω ς ο Αγαθάγγελος ο Καλλισχράχου, ο Άνθιμος Αχουέμης ο Κου-

βουκλάρης, ο Παχριάρχης Ανχιοχείας Ιγνάχισς, Ιωάννης ο Κυπαρισσιώχης και ο Μηχροπο-
λίχης Σίδης Κύριλλος, βρίσκουν καχαψύγιο σχην Κύπρο. Δεν είναι όμως μόνο οι ανχιπαλαμί-
χες π ο υ έρχονχαι σ' ε π α ψ ή με χην Κύπρο. Ο Ιωάννης Κανχακουζηνός γράψει σχον Επίσκοπο
Καρπασέων και Αμμοχώσχου Ιωάννη, ενώ ο Παχριάρχης Κωνοχανχινούπολης Κάλλιοχοςχο
1361 ή 1362 απευθύνεχαι π ρ ο ς χον κλήρο και χο λαό χης Κύπρου χους ο π ο ί ο υ ς επαινεί για
χην προσήλωση χους σχην Ορθοδοξία και χους συμβουλεύει και π ρ ο σ π α θ ε ί να χους π ρ ο ο -
χαχεύσει α π ό χις ενέργειες χου π α π ι κ ο ύ λεγάχου Θ ω μ ά και χου ανχιπαλαμίχη Παχριάρχη
Ανχιοχείας Ιγναχίου π ο υ επισκέπχονχαι χην Κύπρο. Κύπριοι μοναχοί, εξ' άλλου, π ο υ επι
σκέπχονχαι χην Κωνοχανχινούπολη ζηχούν α π ό χον Ιωσήψ Καλόθεχο πληροψορίες για χον
Ησυχασμό. Ό π ω ς ήχαν ψυσικό οι μοναχοί και οι κληρικοίπου επισκέπχονχανχην Κωνοχαν
χινούπολη γνώριζαν εκεί χην Παλαιολόγεια χέχνη και α ο ψ α λ ώ ς έψερναν σχην Κύπρο και
εικόνες α π ό χο μεγάλο αυχό καλλιχεχνικά κένχρο. Πολύ π ι θ α ν ό ανάμεσα σχους μοναχούς
π ο υ επισκέπχονχαν χην Κωνσχανχινούπολη να υ π ή ρ χ α ν και ζωγράψσι, αν και δεν έχουμε
καμμιά γ ρ α π χ ή μαρχυρία γι' αυχό. Ό μ ω ς γνωρίζουμε ένα χουλάχισχο Κύπριο ζ ω γ ρ ά ψ ο
π ο υ π ή γ ε σχην Κωνοχανχινούπολη, α ο ψ α λ ώ ς για να γνωρίσει χη ζωγραψική χης Πόλης, θ
ζ ω γ ρ ά ψ ο ς αυχός, Βαϋί^ηο ΟΒΪΘΜΗΠΟ πέθανε καχά χην επισχροψή χου χο 1348 και χάψηκε
61
38. Η Σ τ α ύ ρ ω σ η (λεπτομέρεια) 113 Χ 84 εκ. Εκκλησία της

Αγίας Ά ν ν α ς , Καλλιάνα.
62
σχη Σπιναλόγκα, έξω α π ό χ ο Χάνδακα (Ηράκλειο) χης Κρήχης, ό π ω ς μ α ς π λ η ρ ο ψ ο ρ ε ί νσχα-

ριακό έ γ γ ρ α ψ ο χων αρχείων χης Κρήχης π ο υ βρίοκονχαι σχη Βενεχία.
Με χις επαψές αυχές μεχαψέρεχαι σχην Κύπρο η Παλαιολόγεια ζωγραψική π ο υ χη συ
νανχούμε είχε αχόψια, είχε και συνδυασμένη με διάψσρα οχοιχεία χης Βυζανχινής ζωγραψι
κής χης Κύπρου σε μια σειρά εικόνων χου 14ου και 15ου αιώνα. Το 14ο αιώνα έχουμε και μια
εικόνα χρονολογημένη μ' ε π ι γ ρ α ψ ή : Είναι η μακρόσχενη εικόνα μεχο Χρισχό Πανχοκράχορα
ψηλά, χους Αγγέλους οχο μέσο και χους δωρηχές Μανουήλ Αναγνώσχη χον - η ρ ό και χη σύ
ζυγο χου Ευψημία και πιο κάχω χη θυγαχέρα χους Μαρία π ο υ πέθανε χην 1 η Αυγούσχου χο
1356 (εικ. 39). θ Χρισχός εικονίζεχαι σαν να κάθεχαι σε θρόνο με χα π ό δ ι α ακουμπισμένα σε
μαξιλάρι. Με χο υψωμένο δεξί χέρι ευλογεί ενώ οχο αριοχερό χέρι κραχεί ευαγγέλιο π ο υ χο
σχηρίζει σχο αριοχερό χου γόναχο. Πιο κάχω οι δυο Αγγελοι εικονίζονχαι όρθιοι με χο βλέμ
μα σχραμμένο π ρ ο ς χα π ά ν ω με χα χέρια υψωμένα σε δέηση. Χαμηλόχερα εικονίζονχαι οι
δωρηχές γονυπεχείς με χα χέρια υψωμένα σε δέηση. Πρόκειχαι για κάποιο Μανουήλ - η ρ ό
και χη σύζυγο χου Ευψημία οι οποίοι παράγγειλαν χην εικόνα σχη μνήμη χης θ υ γ α χ έ ρ α ς
χους Μαρίας. Πιο κάχω σε μεγαλύχερη κλίμακα, εικονίζεχαι η θυγαχέρα χων δωρηχών Μα
ρία, μεχωπική, μ ε χ α χ έ ρ ι α οχαυρωμένα σχο σχήθος, νχυμένη μεχρυοοποίκιλχα ψσρέμαχα,
με χρυσό σχαυρό, σχολιομένο με πολύχιμους λίθους, σχο λαιμό και χρυσό οχεψάνι και πρε-
πενδούλια, σαν γνήσια βυζανχινή κόρη π ο υ ανήκε σε ψηλή κοινωνική χάξη. Πάνω α π ό χ ο κε
ψάλι χης, ανάμεσα σχους γονείς χης, είναι η επιγραψή π ο υ μνημονεύει χο θάναχο χης, χην
1 η Αυγούσχου χου 1356. Η εικόνα αυχή έχει όλα χα χαρακχηριοχικά χης Παλαιολόγειας ζω
γραψικής. Αρμονικό συνδυασμό λαμπερών χρωμάχων, ζωγραψική α π ό δ ο σ η χων γυμνών,
μαλακό πλάσιμο χων πχυχώσεων χων ενδυμάχων, κάποια π ρ ο σ π ά θ ε ι α γι' α π ό δ ο σ η χης
χρίχης διάσχασης, ιδιαίχερα σχη μορψή χου Χρισχού, π ο υ εικονίζεχαι να κάθεχαι, χωρίς
θρόνο, γλυκύχηχα σχην έκψραση και ουγκραχημένη έκψραση χων αισθημάχων.
Τρεις ακόμη εικόνες, σαν χην εικόνα χου 1356 υπήρχαν σχην εκκλησία χης Παναγίας χης
Χρυοαλινιώχισσας. Από χη μια α π ' αυχές σώθηκε μόνο χο κάχω χμήμα, π ο υ σχεδόν επανα
λαμβάνει εικονογραψικό χο ανχίσχοιχο χμήμα χης εικόνας χου 1356: Μια όρθια νέα μεχα χέ
ρια οχαυρωμένα μπροσχά σχο οχήθος και πιο ψηλά οι γονείς χης. Αν και λιγόχερο επιμελη
μένη α π ό χην εικόνα χου 1356, συνδέεχαι μ' αυχή χουλάχισχο χο κάχω χμήμα χης, χόσο μεχην
χεχνική και χην χεχνοχροπία όσο και με χην εικονογραψία. Οι άλλες δυο εικόνες, εκείνη χου
Αγίου Ελευθερίου και εκείνη χης Αγίας Παρασκευής π α ρ ά χις ομσιόχηχες, π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν και
διαψσρές, χόσο μεχαξύ χους, όσο και με χην εικόνα χου 1356. Η εικόνα χου Αγίου Ελευθερίου
(εικ. 40), κ ά π ω ς μικρόχερη σε ύψος, ξεχωρίζει για χα ψωχεινά χ ρ ώ μ α χ α , χο διάχυχο ψωχι-
σμό και χις μικρές αραιές ψιμμυθιές π ο υ συνηθίζονχαι οχην Παλαιολόγεια ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή . θ
Αγιος εικονίζεχαι όρθιος, μεχωπικός, νχυμένος με αρχιεραχική σχολή, να ευλογεί μ ε χ ο δεξί
χέρι ενώ μεχο αριοχερό κραχεί κλεισχό βιβλίο. Σχο κάχω μέρος εικονίζονχαι μισοκαχαοχρεμ-
μένες χρεις μορψές γονυπεχείς, σε σχάση μεχωπική, α π ό χις οποίες οι δυο χουλάχισχο, αν
όχι και οι χρεις, είναι νεκροί, σχη μνήμη χων οποίων έγινε η εικόνα. Η εικόνα χης Αγίας Παρα
σκευής (εικ. 41) είναι η πιο μακρόσχενη. Η Αγία εικονίζεχαι όρθια, μεχωπική, να κραχεί σε με-
χάλλιο χη μορψή χου Χρισχού σχον χ ύ π ο χης «Άκρας Ταπείνωσης». Η εικονογραψία αυχή
χης Αγίας Παρασκευής να κραχά χην εικόνα χου Χρισχού-'Ακρας Ταπείνωσης, είχε οχρογγυ-
λή είχε ορθογώνια, είναι ιδιαίχερα χαρακχηριοχικά χης Κύπρου, χουλάχισχο α π ό χο 13ο
39. ο Χριστός, Άγγελοι, δωρητές 40. Ο Άγιος Ελευθέριος. 204 Χ 38 4 1 . Η Αγία Παρασκευή. 259 Χ 46 εκ.
1356. 252 Χ 43 εκ. Από την εκκλησία εκ. Από την εκκλησία της Χρυσαλι- Από την εκκλησία της Χρυσαλινιώ-
της Χρυσαλινιώτισσας, Αευκωσία. νιώτισσας, Αευκωσία. τισσας, Αευκωσία.
63
Γ'
. -^ ^
ί,"^Β, ί*ί
ίΚ^ΓΙ^ [ΠίΚ^;1ί
^"ν,
•'ΐίι^
II
ίί.
.^
^-Γ
•^^
^^«
^ •ί^Τΐ-ι
''-»Λ.^ϊ-
•.«^
·Τ#; ϋ
: Ι'-ΛΙ
1\
'-ί6ν
64
αιώνα και ύσχερα, και χη συνανχούμε χόσο σεχοιχογραψίες (η αρχαιόχερη είναι εκείνη χου
Καθολικού χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή π ο υ χρονσλογείχαι σχο π ρ ώ χ ο μι
σό χου 13ου αιώνα) όσο και σε ψορηχές εικόνες. Γι' αυχό π ι θ α ν ώ χ α χ α πρέπει να δούμε σ' αυ
χή, όχι χη μάρχυρα Αγία Παρασκευή, αλλά χην π ρ ο σ ω π ο π ο ί η σ η χης ημέρας Αγίας Παρα
σκευής χης Μεγάλης Εβδομάδας, μια και καχά χην ημέρα αυχή εξεχίθεχο σε προσκύνηση η
εικόνα χου Χρισχού-Άκρας Ταπείνωσης. Η χεχνοχροπία χης εικόνας χης Αγίας Παρασκευής
διαψέρει σημανχικά α π ό χις χρεις άλλες εικόνες π ο υ αναψέρθηκαν π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς . Τα χ ρ ώ
μαχα είναι σκοχεινά, η ανχίθεση ψ ω χ ό ς και σκιάς ένχονη και ο ψωχοσχέψανος με εγχάρακχη
διακόσμηση. Γι' αυχό η εικόνα χης Αγίας Παρασκευής είναι κ ά π ω ς μεχαγενέσχερη χων άλ
λων. Σχην κάχω δεξιά γωνιά χης εικόνας υπάρχει ένα εξαίρεχο π ο ρ χ ρ α ί χ ο χου δωρηχή π ο υ
εικονίζεχαι γονυπεχής σε σχάση δέησης. Τα ιδιαίχερα π ρ ο ο ω π ο γ ρ α ψ ι κ ά χαρακχηριοχικά
κάμνουν χο πορχραίχο αληθινό και δείχνουν χην ικανόχηχα χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ να ζωγραψίζει
εκ χου ψυσικού και να αποδίδει χο π ρ ό σ ω π ο χου δωρηχή με διαψορεχική, α π ό εκείνη χης
εικόνας, χεχνική.
Σχο 14ο αιώνα μπορούν να χοποθεχηθούν μια σειρά εικόνων π ο υ κι αυχές προέρχονχαι
α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισοας σχη Λευκωσία. Μια α π ό χις π ι ο σημανχι
κές, καχασχράψηκε δυσχυχώς καχά χο π ρ α ξ ι κ ό π η μ α χου 1974. Σχην εικόνα αυχή εικονίζον
χαι χρεις σκηνές: θ Ευαγγελισμός χης θ ε ο χ ό κ ο υ , η Γέννηση χου Χρισχού και η Σχαύρωση
(εικ. 42). Κύρια χαρακχηριοχικά χης εικόνας αυχής είναι η αρμονία χων κινήσεων, η ένχονη
έκψραση χων αισθημάχων, η αρμονία χων λαμπερών χ ρ ω μ ά χ ω ν και η οψιχχοδεμένη σύνθε
ση χων σκηνών, θ ι χρεις σκηνές εικονίζονχαι κάχω α π ό χόξα π ο υ σχημαχίζσνχαι α π ό α π ο -
σ π ά σ μ α χ α τ ρ ο π α ρ ί ω ν π ο υ αναψέρονχαι σχις χρεις σκηνές. Η σκηνή χου Ευαγγελισμού είναι
λιχή. Τα π α ρ α π λ η ρ ω μ α χ ι κ ά οχοιχεία περιορίζονχαι στο ελάχισχο. Κυρίαρχα οχοιχεία είναι
ο Αρχάγγελος Γαβριήλ, π ο υ ψαίνεχαι να βαδίζει π ρ ο ς χην θ ε ο χ ό κ ο και η θ ε ο χ ό κ ο ς π ο υ κά
θεχαι σε χαμηλό θρόνο και εκψράζει χα αισθήμαχα χης με χη σχάση και χην χειρονομία χης.
Ανχίθεχα η σκηνή χης Γέννησης χου Χρισχού συνοδεύεχαι ό π ω ς συνήθως α π ό πολλές π α ρ α -
πληρωμαχικές σκηνές. Έχσι εκχός α π ό χη θ ε ο χ ό κ ο π ο υ εικονίζεχαι μιοοκαθισμένη οχο
οχρώμα να κοιχάζει με χρυψερόχηχα χον σ π α ρ γ α ν ω μ έ ν ο , σχη ψάχνη, Χρισχό, χον Ιωσήψ
π ο υ κάθεχαι περίψρονχις και σκεψχικός σχη μια γωνιά, χο λουχρό χου βρέψους σχην άλλη,
εικονίζονχαι οι Άγγελοι π ο υ υμνούν χον θ ε ό και ο ευαγγελισμός χων ποιμένων π ά ν ω και οι
χρεις Μάγοι έχοιμοι να π ρ ο ο ψ έ ρ ο υ ν χα δ ώ ρ α χους σχο νεσγέννηχο Χρισχό. Σχη σκηνή χης
Σχαύρωσης π ο υ παρεμβάλλεχαι ανάμεσα σχον Ευαγγελισμό και χη Γέννηση κυριαρχεί η έν
χονη έκψραση χων α ι σ θ η μ ά χ ω ν . Ό χ ρ ό π ο ς π ο υ εικονίζεχαι ο Χριοχός προδίδει χον π ό ν ο και
χην εγκαχάλειψη π ο υ εκψράζει χο π α ρ ά π ο ν ο : Ηλί, Ηλί Λαμά Σαβαχθανί (Μαχθ.κζ,46). Η
θ ε σ χ ό κ ο ς εικονίζεχαι έχοιμη να καχαρρεύσει και σχηρίζεχαι α π ό χις γυναίκες π ο υ χην περι-
οχοιχίζσυν. Η σχάση χου Ιωάννη προδίδει χον π ό ν ο και χην α π ό γ ν ω σ η . Μόνο ο εκαχόνχαρ-
χος π ο υ εικονίζεχαι π ί σ ω α π ό χον Ιωάννη διαχηρείχην ψυχραιμία χου και εκψράζει οχαθερά
χην πίσχη χ ο υ : «αληθώς θ ε ο ύ υίός ην σύχος» (Μαρκ.ιε,39). Μεχην εικόνα αυχή συνδέεχαι
α π ό χην ά π ο ψ η χης χεχνοχροπίας και η μιοοκαχασχρεμμένη εικόνα χης Βάπχιοης χου Χρι
σχού (εικ. 43) π ο υ σήμερα βρίσκεχαι οχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου
Μακαρίου χου Γ'. Ο Χριοχός εικονίζεχαι σχεδόν καχ' ενώπιον, μ ε π ε ρ ί ζ ω μ α , μέσα σχον Ιορ
δάνη, ενώ α π ό ψηλά καχεβαίνει χο Άγιο Πνεύμα με χη μορψή περισχεράς. θ Ιωάννης ο
Πρόδρομος σχέκει σχην αρισχερή όχθη χου Ιορδάνη ενώ οι Άγγελοι σχη δεξιά. Φανερή είναι
η ανχίθεση ανάμεσα σχη σχημαχοποίηση χων βράχων π ο υ περιβάλλουν χην σύνθεση και χην
ελεύθερη α π ό δ ο σ η χων μορψών με χο μαλακό πλάσιμο χων π χ υ χ ώ σ ε ω ν χων ενδυμάχων
π ο υ περιβάλλουν οργανικά χα σώμαχα. Σχην εικόνα αυχή χα χ ρ ώ μ α χ α είναι π ι ο σκοχεινά,
αλλά αυχό οψείλεχαι π ι θ α ν ώ χ α χ α σχην αλλοίωση χων χ ρ ω μ ά χ ω ν α π ό χη ψωχιά π ο υ καχά-
65
42. Ευαγγελισμός, Γέννηση τ ο υ Χριστού, Σ τ α ύ ρ ω σ η . 41 Χ 78,5

εκ. Από την εκκλησία της Χρυσαλινιώτισσας, Αευκωσία.
43. Η Βάπτιση τ ο υ Χριστού. 44,2 Χ 48,2 εκ. Απο την εκκλησία

της Χρυσαλινιώτισσας, Αευκωσία.
66
4 4 . Ο Απόστολος Πέτρος. 94,5 Χ66,5 εκ. Από την εκκλησία της

Χρυσαλινιώτισσας, Αευκωσία.
67
σχρεψε μερικώς χην εικόνα. Η χεχνοχροπία όμως, ό π ω ς και η ποιόχηχα χης δουλειάς χου
ζ ω γ ρ ά ψ ο υ είναι η ίδια.
Τρεις άλλες εικόνες, χου Αποσχόλου Πέχρου (εικ. 44), χου Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου
(εικ. 45) και χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ (εικ. 46) α π ό χην ίδια εκκλησία, μ π ο ρ ο ύ ν να χοποθεχη
θούν σχο δεύχερο μισό χου 14ου αιώνα. Το π ρ ό σ ω π ο και χα χέρια χου Αρχαγγέλου έχουν,
δυσχυχώς, υποσχεί πολλή καχαοχροψή σχα χέρια αδέξιου συνχηρηχή πριν α π ό 54 χρόνια.
Ολόκληρη η χρωμαχική επιψάνεια έχει καχασχραψεί και σήμερα μόνο ο π ρ ο π λ α σ μ ό ς α π ό
καμένη σιένα οώζεχαι. Και οι χρεις εικόνες, μέρος ίσως κάποιας Μεγάλης Δέησης μοιράζον-
χαι χα ίδια χαρακχηριοχικά: Αδρά χαρακχηριοχικά, ευρείς ώμους, ισχυρό λαιμό, λαμπερά
χ ρ ώ μ α χ α . Σχην π ι ο καλοδιαχηρημένη α π ό χις χρεις, εκείνη χου Αποσχόλου Πέχρου, μπο
ρούμε να μελεχήσουμε χην χεχνική χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ και χηναρισχουργημαχική α π ό δ ο σ η χων
όγκων, χης κόμης και χης γενειάδας. Οι όγκοι αποδίδσνχαι με χη διαβάθμιση χου χ ρ ώ μ α χ ο ς
και χην καχάλληλη χοποθέχηση χων «ψώχων», χ ω ν λ ε π χ ώ ν αραιών μικρών πινελιών μελευ-
κοκίχρινο χ ρ ώ μ α . Η κόμη και η γενειάδα αποδίδσνχαι με χις κυμαχοειδείς λευκοκίχρινες λε-
πχές πινελιές π ά ν ω σχον κασχανόχρωμο π ρ ο π λ α σ μ ό , ό π ω ς και σε άλλες σύγχρονες εικόνες
χου ίδιου Αποσχόλου αλλά και άλλων Αποσχόλων. Από εικονογραψικής ά π ο ψ η ς η εικόνα
χου Αποσχόλου Πέχρου έχει πολλά κοινά χαρακχηριοχικά με χην εικόνα χου Απ. Πέχρου π ο υ
σήμερα βρίσκεχαι σχο Βρεχχανικό Μουσείο. Τα π ρ ο ο ω π ο γ ρ α ψ ι κ ά χαρακχηριοχικά είναι χα
ίδια. Παρόμοιο είναι χο άνοιγμα χου χιχώνα σχο λαιμό και με χον ίδιο χ ρ ό π ο καλύπχει χο
ιμάχιο χο σώμα. Υπάρχουν όμως και διαψσρές. Σχην εικόνα χης εκκλησίας χης Χρυοαλινιώ-
χισοας ο Πέχρος κραχεί και με χα δυο χέρια ειληχάρια κλεισχό, ενώ σχην εικόνα χου Βρεχχα-
νικσύ Μουσείου χοειληχάριο είναι ανοικχό. Η χεχνική σχην εικόνα α π ό χην Χρυσαλινιώχισσα
είναι λιγόχερο ελεύθερη και είναι χαρακχηρισχική χης χέχνης χης εικόνας. Ακόμη χα χρώμα
χα είναι λιγώχερο ψωχεινά.
Σχο 14ο αιώνα ανήκει ακόμη η εικόνα χης Παναγίας Φανερωμένης (εικ. 47α-γ), Παλλάδιο
χης άλλοχε μονής χης Παναγίας Φανερωμένης, σχη Αευκωσία. Δυσχυχώς η Παναγία, π ο υ
εικονίζεχαι σχον χ ύ π ο χης Οδηγήχριας, αλλά με χον Χρισχό καχά μέχωπο, έχει επιζωγραψι
οθεί χελείως, ίσως σχα χέλη χου 16συ αιώνα. Μόνο οι έξι Υμνογράψοι π ο υ ύμνησαν χη θ ε ο
χόκο και είναι ζωγραψισμένσι σχο π λ α χ ύ πλαίσιο, δεξιά και αριοχερό, διαχηρήθηκαν ανέπα-
ψοι και μας δίνουν μια ιδέα για χην αρχική χεχνοχροπία χης εικόνας. Οι ποιηχές αυχοί, Ιωάν
νης ο Δαμασκηνός, Κοσμάς ο Μελωδός, Ιωσήψ, θ ε ο ψ ά ν η ς και δυο άλλοι αδιάγνωοχοι, κρα-
χούν ανοικχό ειληχάρια με α π ο σ π ά σ μ α χ α α π ό ύμνους χους π ο υ αναψέρονχαι σχη θ ε ο χ ό κ ο .
Επιγραψές-παρακλήσεις σχη θ ε ο χ ό κ ο σχο π λ α χ ύ πλαίσιο μεχαξύ χων υμνογράψων για λύ
ση χης ανομβρίας, ψανερώνουν όχι η εικόνα έγινε σε περίοδο μεγάλης ανομβρίας. Τα χρώμα
χα π ο υ χρησιμσποιούνχαι σχις μορψές χων υμνογράψων, πράσινο-μπλε, καψε-κόκκινο και
κόκκινο-ρόδινο και η πχυχολογία και ο χ ρ ό π ο ς π ο υ αποδίδσνχαι οι όγκοι, ιδίως σχα π ρ ό σ ω
π α , είναι κ α θ α ρ ά παλαιολόγεια.
Σχην ίδια εποχή μπορεί να χοποθεχηθεί και η μεγάλη εικόνα με χους Τρεις Ιεράρχες, Βα
σίλειο, Γρηγόριο και Χρυσόσχομο (εικ. 48) α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισ-
οας σχη Λευκωσία. Ανστυχώί; η εικόνα έχει πάθει μεγάλη καχαοχροψή. Οι Τρεις Ιεράρχες
εικονίζονχαι όρθιοι, μεχωπικσί, νχυμένοι με αρχιεραχική ενδυμασία. Πάνω α π ό χους Ιεράρ
χες ο Χριστός προβάλλει α π ό χμήμα χου ο υ ρ α ν ο ύ και ευλογεί. Τα π ρ ό σ ω π α χου Αγίου Γρη
γορίου και χου Αγίου Βασιλείου έχουν καχασχραψεί σε μεγάλο βαθμό. Διαχηρείχαι όμως χο
π ρ ό σ ω π ο χου Αγίου Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου και ο Χρισχός. 'Εχσι εύκολα διακρίνονχαι χα
χαρακχηριοχικά χης Παλαιολόγειας χέχνης χης Κύπρου: πλάσιμο χων π ρ ο σ ώ π ω ν με βαθ
μιαία εξασθενημένο χάνο, χάση για α π ό δ ο σ η χων όγκων και αρμονία χ ρ ω μ ά χ ω ν .
68
4 5 . ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. 96 Χ 66,5 εκ. Από την εκ

κλησία της Χρυσαλινιώτισσας, Λευκωσία.
69
4 6 . Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. 102 Χ68 εκ. Από την εκκλησία της

Χρυσαλινιώτισσας, Αευκωσία.
70
ί ^
47α. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς η Φανερωμένη. 118 Χ 93 εκ. Από την εκκλη

σία της Παναγίας Φανερωμένης, Αευκωσία. ( 4 7 6 και
4 7 γ λεπτομέρειες).
71
4 8 . Ο ι Τρεις Ιεράρχες. 238,5 Χ 141,5 εκ. Από την εκκλησία τ η ς

Π α ν α γ ί α ς Χρυσαλινιώτισσας, Λευκωσία.
72
73
Αναμψίβολα όμως από χις σημανχικώχερες εικόνες χου 14ου αιώνα είναι η αμψιπρόσω
πη εικόνα χης Παναγίας Αθανασιώχισσας και χης Αποκαθήλωσης (εικ. 49) από χον Καλοπα
ναγιώχη, που χώρα βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α
καρίου χου Γ' σχη Αευκωσία. Η θ ε ο χ ό κ ο ς σχον χύπο χης Κυκκώχιοσας έχει πάθει αρκεχή
ψ θ ο ρ ά . Ιδιαίχερα καχασχράψη καν χα πρόσωπα χης θ ε ο χ ό κ ο υ και χου Χρισχού. Τα πρόσω
π α πλάθονχαι με θερμή ψωχεινή ώχρα και χα χείλη χου Χρισχού είναι σαρκώδη, όπως συνή
θως σχις Παλαιολόγειες εικόνες. Μόνο οι δυο Αρχάγγελοι που εικονίζονχαι οχις δυο πάνω
γωνιές διαχηρούνχαι σε καλή καχάσχαση. Σε καλή καχάσχαση σώθηκε η Αποκαθήλωση χου
Χρισχού σχην πίσω πλευρά χης εικόνας. Ραδινές μορψές, χωρίς όμως υπερβολή, λαμπερά
χρώμαχα σε θαυμάσιο συνδυασμό, αρισχσυργημαχικό πλάσιμο, εξαίρεχη έκψραση χης
συγκραχημένης λύπης και ευγένεια χαρακχηρίζουν χην εικόνα αυχή. Ανάλογα χαρακχηρι
οχικά βρίσκουμε σχην εικόνα χης Αποκαθήλωσης από χις Σέρρες και κυρίως σχην εικόνα χης
Σχαύρωσης που βρίσκεχαι σχο σκευσψυλάκιο χης Μεγίσχης Λαύρας σχο Ά γ ι ο Ό ρ ο ς .
Από χις πιο αξιόλογες εικόνες χης εποχής, είναι η εικόνα χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ (εικ.
50) χης εκκλησίας χης Παναγίας Αγγελο κχισχη ς. Ο Αρχάγγελος εικονίζεχαι ελαψρά οχραμ-
μένος σχα αριοχερό χου αλλά με χο βλέμμα μπροσχά, με αυχοκραχορικό χιχώνα και λώρο
σχολιομένο με πολύχιμους λίθους και μεχάλλια μέσα σχα οποία εγγράψονχαι σχαυροί. Το
ζωηρό κόκκινο χων ψχερών χου Αρχαγγέλου έρχεχαι σε ένχονη, αλλά αρμονική ανχίθεση με
χον χρυσό κάμπο και χο ένδυμα. Ο Αρχάγγελος κραχεί χη ράβδο σχο δεξί και μεχάλλια με χη
μορψή χου Χρισχού σχ' αριοχερό χέρι. Το ωραίο οχρογγύλο πρόσωπο με χις λευκοκίχρινες
ψιμμυθιές, ο βαθμιαία εξασθενημένος χόνος που αποδίδει αριοχσχεχνικά χους όγκους και ο
χρόπος που αποδίδσνχαι οι ψωχισμένες επιψάνειες είναι χαρακχηριοχικά χης Παλαισλό-
γειας χέχνης χου 14ου αιώνα. Μόνο χο μεχάλλιο με χη μορψή χου Χρισχού, που κραχεί οχο
αριοχερό χέρι ο Αρχάγγελος, ψαίνεχαι να έχει επιζωγραψιοθεί. Έχσι εξηγείχαι η χεχνοχροπι-
κή διαψορά ανάμεσα σχη μορψή χου Αγγέλου και χη μορψή χου Χρισχού. Σχο 14ο αιώνα
μπορούν α κ ό μ α να αποδοθούν οι εικόνες χης Σχαύρωσης και χου Αγίου Γεωργίου σχο Βυ
ζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης Πάψου και η αμψιπρόσωπη εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ Οδη-
γήχριας και χης Σχαύρωσης από χον Ά γ ι ο Λουκά (εικ. 51α-6) σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ'
Η εικόνα χης Σχαύρωσης (εικ. 52) χου Βυζανχινού Μουσείου χης Πάψου που προέρχεχαι
από χην Αρχιμανδρίχα, έχει υποσχεί αρκεχή ψθορά και χο κάχω μέρος χης λείπει. Παρά χη
μεχαγενέσχερη επιζωγράψιση, ιδιαίχερα χου κάμπου, διαχηρεί αρκεχά καλά χα αρχικά χα
ρακχηριοχικά χης. Μ ι α άλλη εικόνα χου Βυζανχινού Μουσείου Π ά ψ ο υ , η εικόνα χου Αγίου
Γεωργίου (αμψιπρόσωπη· οχην άλλη πλευρά είναι ζωγραψισμένη η Αγία Μ α ρ ί ν α , εικ. 2),
από χη Φιλούσα Κελοκεδάρων, μπορεί να χρονολογηθεί σχο 14ο αιώνα αν όχι παλαιόχερα.
Ο Ά γ ι ο ς Γεώργιος (εικ. 63) εικονίζεχαι καβαλλάρης σχο λευκό άλογο, οχραμμένος όμως
προς χο θεαχή, σχεδόν καχά πρόσωπο, με χην ασπίδα σχον αριοχερό ώμο και χο κονχάρι
σχο δεξί. Ο κάμπος χης εικόνας είναι διακοσμημένος με ανάγλυψσυς χεμνόμενους κύκλους,
ενώ ο ψωχοσχέψανος με ροζέχχες και διακοομηχικό βλασχό. Κύριο χαρακχηριοχικά χης
εικόνας είναι χο απαλό πλάσιμο χου προσώπου με θερμή κοκκινωπή ώχρα και η αρμονία
49. Η Α π ο κ α θ ή λ ω σ η . 119 Χ 84 εκ. Από την εκκλησία τ η ς Αγίας

Μαρίνας, Καλοπαναγιώτης.
74
75
5 1 α — 6 . Α μ φ ι π ρ ό σ ω π η εικόνα Θεοτόκου Οδηγήτριας και

Σταύρωσης. 97 Χ 61 εκ. Από την εκκλησία του Αγίου
Λουκά, Αευκωσία.
50. Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. 182 Χ120 εκ. Από την εκκλησία της
Παναγίας Αγγελόκτιστης, Κίτι.
76
52. Η Σταύρωση. 96,5 Χ 67. Βυζαντινό Μουοείο Π ά φ ο υ .

77
5 3 . Ο Ά γ ι ο ς Γεώργιος (αμφιπρόσωπη). 108 Χ 62 εκ. Από την

εκκλησία τ η ς Αγίας Μ α ρ ί ν α ς , Φ ι λ ο ύ σ α .
78
54. ο Άγιος Μηνάς. 96,8 Χ 66,5 εκ. Από την εκκλησία της Χρυ-
σαλινιώτιοσας, Λευκωσία.
79
χων χρωμάχων. Ό π ω ς και σχη μεχαγενέσχερη εικόνα χου Αγίου Γεωργίου χου Περβόλια χη,
σχο ίδιο Μουσείο, λείπει οδράκονχας, ενώ χο άλογο βαδίζει σε θάλασσα με ψ ά ρ ι α , που εικο
νίζεχαι σχενή σαν α υ λ ά κ ι . Τη θάλασσα μεχη μορψή αυχή χη συνανχούμε ήδη σχις αρχές χου
13ου αιώνα σχην χοιχογραψία χου Αγίου Γεωργίου σχη νόχια α ψ ί δ α χου νάρθηκα χης εκκλη
σίας χης Παναγίας χης Ασίνου. Σχο 14ο αιώνα μπορεί να χοποθεχηθεί και η εικόνα χου «Α
γ ί ο υ Μηνά» (εικ. 54) που βρίσκεχαι σήμερα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπι
σκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ'. Σχην εικόνα αυχή, σ' ανχίθεση με όλες χις γνωσχές παρασχάσεις
χου Αγίου Μ η ν ά , χόσο σε χοιχογραψίες όσο και σε εικόνες, ο Ά γ ι ο ς εικονίζεχαι νέος, αγέ
νειος, καβαλλάρης σε άλογο γκρίζου χρώμαχος. Είναι ψανερό όχι ο ζωγράψος ζωγράψισε
χον Ά γ ι ο Γεώργιο και γ ι α κάποιο άγνωοχο λόγο, χοποθέχησε χην επιγραψή Αγιος Μηνάς.
556. Η Βάπτιση. Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτομέρεια). Τώ

ρα στο Καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννη του Ααμπα
διστή, Καλοπαναγιώτης.
80
55γ. Η Έγερση του Λαζάρου. Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτο

μέρεια). Τώρα στο Καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννη
του Ααμπαδιστή, Καλοπαναγιώτης.
5 5 δ . Η Βαίοφόρος. Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτομέρεια).
Τώρα στο Καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννη του
Ααμπαδιστή, Καλοπαναγιώτης.
82
55ε. Η Προδοσία. Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτομέρεια).

Τώρα στο Καθολικό της μονής τ ο υ Αγίου Ιωάννη τ ο υ
83
55ζ. Η Σ τ α ύ ρ ω σ η . Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτομέρεια).

Τώρα στο Καθολικό της μονής τ ο υ Αγίου Ιωάννη του
84
55η. Ο Ενταφιασμός. Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτομέρεια).

Τώρα στο Καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννη τ ο υ
85
5 5 θ . Η εις Άδου Κάθοδος. Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτομέ

ρεια). Τώρα στο Καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννη
του Ααμπαδιστή, Καλοπαναγιώτης.
86
55ΐ. Οι Μυροφόρες μπροστά στο κενό Μνημείο. Επιστύλιο

εικονοστασίου (λεπτομέρεια). Τώρα στο Καθολικό της μο
νής του Αγίου Ιωάννη του Ααμπαδιστή, Καλοπαναγιώ
της.
87
5 5 κ . «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα Έθνη». Επιστύλιο

εικονοστασίου (λεπτομέρεια). Τώρα στο Καθολικό της μο
νής του Αγίου Ιωάννη του Ααμπαδιστή, Καλοπαναγιώ
της.
88
5 5 α . Επιστύλιο εικονοστασίου. 50 Χ 353 εκ. Τώρα στο Καθολι

κό της μονής του Αγίου Ιωάννη του Ααμπαδιστή, Καλο
παναγιώτης.
Αναμψίβολα, χο πιο οημανχικό, α π ό χα ελάχισχα επιοχύλιο εικονοσχασίου, π ο υ σώθη

καν σχην Κύπρο και χο πιο π α λ η ό , είναι χο επιοχύλιο (εικ. 55α-μ) α π ό χην εκκλησία χης θ ε σ -
σκέπασχης και χ ώ ρ α οχο νάρθηκα χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπα
διοχή. Αποχελείχαι α π ό μια σανίδα μήκους 3.53μ. και ύ ψ ο υ ς 0.50μ. π ο υ ενισχύεχαι σχο π ί σ ω
μέρος με ζυγούς σε σχήμα Ζ. Τέοσερεις σιδερένιοι κρίκοι οχο π ά ν ω μέρος χρησίμευαν για χην
ανάρχηση χου επισχυλίου σχη θέση χου. Το ξύλο είναι σκαμμένο ώσχε να σχημαχίζσνχαι 23
οξυκόρυψα χόξα, π ο υ σχηρίζονχαι σε ανάγλυψους κίονες σε δυο επάλληλες σειρές. Σχην
π ά ν ω σειρά υ π ά ρ χ ο υ ν 12 χόξα και σχην κάχω ένδεκα. Σχα άκρα χης κάχω σειράς υ π ά ρ χ ο υ ν
δυο μισά χόξα. Κάχω α π ό χα χόξα είναι ζωγραψισμένες οι ακόλουθες Ευαγγελικές σκηνές:
Ευαγγελισμός χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Γέννηση χου Χρισχού, Υπαπανχή, Βάπχιση, Μεχαμόρψωση,
Ανάσχαση χου Λαζάρου, Βαϊοψόρος, Μυσχικός Δείπνος, Προδοσία, Σχαύρωση, Αποκαθή
λωση, Επιχάψιος θ ρ ή ν ο ς , σχην π ά ν ω σειρά, και Ενχαψιασμός, η εις Ά δ ο υ Κάθοδος, οι Μυ-
ρσψόρες μπροσχά σχο κενό Μνημείο, «Πορευθένχες μ α θ η χ ε ύ ο α χ ε π ά ν χ α χα Έθνη», η εμψά-
νιση χου Χρισχού σχις Μυροψόρες («Χαίρεχε»), η Δέηση, η εμψάνιοη χου Ιησού σχους μαθη
χές κεκλεισμένων χων θυρών («ειρήνη υμίν»), η Ψηλάψιση χου Θ ω μ ά , η Ανάληψη χου Χρι
σχού, η Πενχηκοσχή και η Κοίμηση χης θ ε ο χ ό κ ο υ , σχην κάτω σειρά. Σχην κάχω σειρά, σχο
αριοχερό άκρο κάχω α π ό χο μισό χόξο εικονίζεχαι ο Δαυίδ με χο δεξί χέρι υψωμένο σε σχήμα
ομιλίας και με ανσιχχό ειληχάριο, σχο αριοχερό, με χους σχίχους «Προ χού ηλίου διαμένει χό
όνομα αύχού και π ά ν χ α χά έθνη μακαριούσιν αύχόν και προσκυνήσουσιν αύχόν π ά ν χ ε ς οί
βασιλείς χήςγής» (Ψαλμ. 71,17-18). Σχο δεξιό άκρο, κάχω α π ό χ ο άλλο μισό χόξο εικονίζεχαι
ο π ρ ο ψ ή χ η ς Ιερεμί(ας), ο οποίος, ό π ω ς και ο Δαυίδ κραχούσε ειληχάριο μ' ε π ι γ ρ α ψ ή π ο υ
καχασχράψηκε σχεδόν χελείως. Σχα χρίγωνα π ο υ σχημαχίζσνχαι ανάμεσα σχα χόξα εικονί
ζονχαι, εναλλάξ, εξαπχέρυγα και ρόδακες σε χρυσό ψόνχο.
Η εικονογραψία και η χεχνοχροπία χων σκηνών π ο υ εικονίζονχαι σχο επιοχύλιο είναι κα
θ α ρ ά Παλαιολόγειες. Τα χ ρ ώ μ α χ α είναι λαμπερά και χο πλάσιμο χων γυμνών μαλακό. Φανε
ρή είναι και κάποια π ρ ο σ π ά θ ε ι α α π ό δ ο σ η ς χων όγκων και χης χρίχης διάσχαοης. Αψειδώ-
89
• -533»^ -
λευχη είναι η χρήση χης χρυσοκονδυλιάς, π ο υ δεν περισρίζεχαι μόνο σχα ενδύμαχα, αλλά
εκχείνεχαι και σχα δένδρα και σχα κχίρια.
Η εξέλιξη χης Βυζανχινής ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή ς χης Κύπρου καχά χο χελευχαία χέχαρχο χου 14ου
αιώνα και χο π ρ ώ χ ο μισό χου 15ου αιώνα επηρεάσθηκε σημανχικά α π ό χα ισχορικάγεγονό-
χα χης ε π ο χ ή ς . Τα γεγονόχα π ο υ ακολούθησαν χη σχέψη χου βασιλιά Πέχρου χου Β' είχαν
ολέθρια αποχελέομαχα. Οι Γενουάχες, μεχά χην καχάληψη χης Αμμοχώσχου χο 1373, λεηλά-
χησαν και έκαψαν όχι μόνο χα οπίχια χων πλουσίων αλλά και χις εκκλησίες, χόσο χις ορθό
δοξες, όσο και χις λαχινικές. Οι πολεμικές επιχειρήσεις π ο υ ακολούθησαν, ό π ω ς και οι λοι
μώδεις νόσοι, είχαν σαν αποχέλεσμα χην ελάχχωση χου π λ η θ υ σ μ ο ύ και χην οικονομική κα
χ α ο χ ρ ο ψ ή . Το 1425 και 1426 οι Μαμελούκοι χης Αιγύπχου επέδραμαν ενανχίον χης Κύπρου.
Ιδιαίχερα καχαοχρεπχική ήχαν η επιδρομή χου 1426. Οι Μαμελούκοι π ή ρ α ν αιχμάλωχσ χο
βασιλιά Ιανό, έοψαξαν χιλιάδες καχοίκους και χιλιάδες οδήγησαν αιχμαλώχσυς οχην Αίγυ
π χ ο , λεηλάχησαν και έκαψαν χις πόλεις και χα χωριά χης νήσου και επέβαλαν βαρείες α π ο
ζημιώσεις και ψορολογία. Η οικονομία χης Κύπρου πλήγηκε σοβαρά, θ πληθυσμός ελαχ-
χώθηκε όσο π ο χ έ π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς . Αργόχερα ο εμψύλισς πόλεμος (1458-1464), π ο υ ξέσπασε
ανάμεσα οχην Καρλόχχα και χον Ιάκωβο χο Β', επέχεινε χην καχαοχροψή.
Δεν είναι λοιπόν π α ρ ά δ ο ξ ο όχι σ' όλη αυχή χην περίοδο (1373-1464) δεν αναψέρεχαι η
ανέγερση π α ρ ά μόνο χριών π ο λ ύ μικρών εκκλησιών. Τη μια α π ό χις εκκλησίες αυχές έκχισε
ο Ιάκωβος ο Α' σχον Πύργο χης Μ^5θ^^^ο^Î^^, σχη Λευκωσία, χην άλλη ο γυιος χου Ιανός χο
1421 σχα Πυργά. Κι οι δυο αυχές εκκλησίες διακοσμήθηκαν με χοιχσγραψίες. Η π ρ ώ χ η ό μ ω ς
καχασχράψηκε χωρίς ν'αψήοει ίχνος. Η δεύχερη σώζεχαι μέχρι σήμερα και είναι γνωσχή σαν
εκκλησία χης Αγίας Αικαχερίνης ή «Βασιλικό Παρεκκλήσι» και βρίσκεχαι σχο χωριό Πυργά
χης Λάρνακας. Σχο παρεκκλήσι αυχό σώθηκαν χοιχογραψίες επηρεασμένες εν μέρει α π ό χη
Γοχθική χεχνοχροπία καιχη σύγχρονη ιχαλική ζωγραψική και εν μέρει α π ό χην βυζανχινή χέ
χνη χης Κύπρου. Η ψωνηχική α π ό δ ο σ η χων γαλλικών ε π ι γ ρ α ψ ώ ν (π.χ. ίΑ:5ΕΝ5ΙΘΝ ανχί
ί' Α5^θη5^οη), π ο υ συνοδεύουν ορισμένες χοιχογραψίες, ψανερώνει όχι ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς ήχαν
90
55λ. Π ε ν τ η κ ο σ τ ή . Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτομέρεια).

Χώρα στο Καθολικό της μονής τ ο υ Αγίου Ιωάννη τ ο υ Ααμ
π α δ ι σ τ ή , Καλοπαναγιώτης.
91
5 5 μ . Η Δέηση. Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτομέρεια). Τώρα

στο Καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννη του Ααμπαδι
στή, Καλοπαναγιώτης.
92
5 6 . ο Απόστολος Παύλος. 63 Χ 38 εκ. Από την εκκλησία τ ο υ

Αγίου Κασσιανού, Λευκωσία.
93
Έλληνας Κύπριος. Το παρεκκλήσι αυχό, σύμψωνα με χη μιοοκαχασχρεμμένη επιγραψή που

εσώζεχο σχο δυχικόχσίχο, μέχρι χο χέλος χου περασμένου αιώνα, κχίσθηκεχο 1421. Επειδή
σχην χοιχογραψία χης Σχαύρωσης σχον αναχολικά χοίχο σώζονχαι χα πορχραίχο ενός βασι
λιά και μιας βασίλισσας ο € . ΕπΙαπί που είχε δει χην επιγραψή, συμπέρανε όχι οι ιδρυχές ήχαν
ο βασιλιάς Ιανός και η βασίλισσα Καρλόχχα. Γι' αυχό και ονομάσθηκε χο παρεκκλήσι αυχό
«βασιλικό». Η χρίχη εκκλησία που κχίσθηκε χην περίοδο αυχή είναι η μικρή ορθόδοξη ξυλό-
σχεγη εκκλησία χου Αγίου Μ ά μ α ο χ ο Λ ο υ β α ρ ά . Η εκκλησία αυχή κχίσθηκεχο 1455 σύμψωνα
με χην κχιχορική επιγραψή, αλλά έμεινε χωρίς χοιχογραψίες μέχρι χο 1495, οπόχε διακοσμή
θηκε από χο ζ ω γ ρ ά ψ ο Φίλιππο Γουλ. Η παλαιόχερη ορθόδοξη εκκλησία που διακοσμήθηκε
με χοιχογραψίες χο 15ο αιώνα είναι η εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ σχον Πεδουλά. Σύμ
ψωνα με χην κχιχορική επιγραψή οχο βόρειο χοίχο και χην επιγραψή που αποκαλύψθηκε
σχο δυχικά χοίχο, οι χοιχογραψίες χης εκκλησίας αυχής έγιναν χο 1474 από χο ζωγράψο Μ η
νά που καχαγόχαν από χην περιοχή χης Μ α ρ α θ ά σ α ς .
Η έλλειψη σημανχικών μνημειακών ζωγραψικών συνόλων καχά χην περίοδο αυχή, μπο
ρεί να οψείλεχαι σχα ιοχορικά γεγονόχα χης εποχής και όχι οχην έλλειψη ζωγράψων. Άλλω
σχε η διακόσμηση χων εκκλησιών που αναψέρθηκαν πιο πάνω και η αναψορά σ' ένα χουλά
χισχο ζ ω γ ρ ά ψ ο χου πρώχου μισού χου 15συ αιώνα, χον Χαρχοψύλακα χης Μηχράπολης
Π ά ψ ο υ Γεώργιο Σκληράχο, σε σημείωμα κώδικα χης εποχής, είναι αρκεχή μαρχυρία γ ι α χη
συνέχιση χης ζωγραψικής καχά χην περίοδσ αυχή. Δεν πρέπει, εξ'άλλου, ναληομονείχαι όχι
η διακόσμηση με χοιχογραψίες μεγάλων επιψανειών, όπως οι χοίχοι και οι θόλοι μιας εκκλη
σίας, προύπσθέχει σημανχική δαπάνη, που ήχαν δύσκολο να βρεθεί σε περίοδο οικονομικής
καχασχροψής, όπως αυχή που εξεχάζεχαι.
Ανχίθεχα η δαπάνη γ ι α μια εικόνα δεν είναι μεγάλη. Αλλωσχε η καχαοχροψή χων εικό
νων από χην πυρπόληση χων εκκλησιών καχά χις επιδρομές που προαναψέρθηκαν, καθι-
σχούσε α ν α γ κ α ί α χην ανχικαχάσχαση χους. Γι' αυχό αν και δεν έχουν σωθεί εικόνες χρονολο
γημένες μ' επιγραψές, από χην περίοδο αυχή, είναι βέβαιο όχι αρκεχές εικόνες μπορούν να
χρονολογηθούν χην εποχή αυχή. Η χεχνοχροπία χων εικόνων χου χέλσυς χου 14ου και χου
πρώχου μισού χου 15ου αιώνα είναι συνέχεια χης Παλαιολόγειας χεχνοχροπίας χου 14ου
αιώνα. Η ανχίθεση μεχαξύ σκιάς και ψωχός δεν είναι μεγάλη, οι ψωχισμένες επιψάνειες,
ιδιαίχερα σχα πρόσωπα, γίνσνχαι κάπως μεγαλύχερες και αρχίζουν να παρουοιάζονχαι χα
λεπχά μακριά γ ρ α μ μ ι κ ά ψώχα που θα πληθύνουν αργόχερα και θα γίνουν κανόνας σχο
δεύχερο μισό χου 15συ και χο πρώχο μισό χου 16συ αιώνα. Τα χρώμαχα που χρησιμοπσιούν-
χαι είναι συνήθως πιο ψωχεινά αλλά λιγώχερο λαμπερά- σ' ορισμένες όμως περιπχώοεις χα
χρώμαχα είναι περισσόχερο σκοχεινά. Τέχοιες είναι οι εικόνες χου Αποσχόλου Παύλου (εικ.
56) από χον Ά γ ι ο Κασσιανό και χώρα σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου
Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ', όπου σι όγκοι ψωχίζονχαι και διαπλάθονχαι με σαψήνεια, οι εικόνες χου
Αρχαγγέλου και χης Παναγίας Γοργοεπηκόου και Πληροψορσύσας από χην εκκλησία χης
Παναγίας Χρυοαλινιώχισσας, που χώρα βρίοκονχαι σχο Μεγάλο Συνοδικό χης Ιεράς Αρχιε
πισκοπής, ο Ά γ γ ε λ ο ς (εικ. 57) από χη Φανερωμένη και χώρα σχο ίδιο μουοείο, και μια σειρά
ακόμη εικόνων χου ίδιου μουσείου όπως ο Χρισχός (εικ. 58) και η Παναγία (εικ. 59), η χελευ
χαία με πολλή δυχική επίδραση, από χο εκκλησάκι χου Αγίου Γεωργίου σχη Λευκωσία, ο
Ά γ ι ο ς Ανχώνιος (εικ. 60) από χην εκκλησία χου Αγίου Ανχωνίου σχη Λευκωσία, που έπαθε
πολλή ψ θ ο ρ ά σχα χέρια κακού συνχηρηχή πριν από 54 χρόνια, με απαλές πχυχώοεις και αρ
μονικά χρώμαχα, η Αγία Μ α ρ ί ν α α π ό χ ο μονασχήρι χου Ααμπαδιοχή, η Παναγία Ελεούσαμε
χον Χρισχό α π ό χ η Μηχρόπολη Π ά ψ ο υ , ο Ά γ ι ο ς Νικόλαος (εικ. 61) από χην εκκλησία χης Πα
ναγίας Ελεούσας σχο Αρεδιού που αναβιώνει οχοιχεία χου χέλους χου 13ου αιώνα, όπως η
ανάγλυψη διακόσμηση χου Ευαγγελίου, ανάγλυψοι σχαυροί οχο ωμοψόριο και χα ανάγλυ-
94
57 ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. 74 Χ 53,7 εκ. Από την εκκλησία της

Παναγίας Φανερωμένης, Αευκωσία.
95
5 8 . ο Χριστός. 118 Χ 87,5 εκ. Από την εκκλησία τ ο υ Αγίου

Γεωργίου, Λευκωσία.
96
59. Η Θεοτόκος. 116,8 Χ 86,5 εκ. Από την εκκλησία του Αγίου
Γεωργίου, Λευκωσία.
97
ψ α επιμάνικα π ο υ π ρ ω χ ο π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι σχην εικόνα χου Αγίου Νικολάου χης Σχέγης, η

α μ ψ ι π ρ ό σ ω π η εικόνα χης Παναγίας χης Οδηγήχριας και χου Προψήχη Ηλία α π ό χην εκκλη
σία σχη Πενχαλιά και χ ώ ρ α οχο Βυζανχινό Μουσείο χης Πάψου π ο υ ξεχωρίζει για χην έκψρα
ση και χο α ν ά γ λ υ ψ α μαψόριο χης Παναγίας και χους ανάγλυψσυς ψωχοσχεψάνους, και η ει
κόνα χης Ανάληψης (εικ. 62) α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού π ο υ σήμερα βρίσκεχαι
σχο γ ρ α ψ ε ί ο χου αείμνηοχου Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' σχην Αρχιεπισκοπή. Η εικόνα
χης Ανάληψης έχει Παλαιολόγεια π ρ ό χ υ π α και μοιάζει κ ά π ω ς με χην χοιχογραψία χης Ανά
ληψης σχην εκκλησία χης Περιβλέπχου οχο Μυσχρά. Ξεχωρίζει για χην ισορροπημένη σύνθε
ση, χα λ α μ π ε ρ ά και αρμονικά χ ρ ώ μ α χ α , χα ραδινά, χωρίς υπερβολή, σώμαχα χων Αποσχό
λων, χη ρυθμική κίνηση χων δένδρων. Εξαίρεση αποχελεί η κυρίαρχη μορψή χης θ ε ο χ ό κ ο υ ,
π ο υ π α ρ ο υ ο ι ά ζ ε χ α ι κ ά π ω ς βαρειά εξ' αιχίας χου μαψορίου, π ο υ εκχείνεχαι σχα π λ ά γ ι α με
χην α ν ύ ψ ω σ η χων χεριών χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Μια άλλη, π ο λ ύ σημανχική, είναι η α μ ψ ι π ρ ό σ ω π η
εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ Ιεροκηπιώχισοας (εικ. 63α,β) σχη Γεροσκήπου. Σχη μια πλευρά εικονί
ζεχαι η θ ε ο χ ό κ ο ς σχον χ ύ π ο χης Οδηγήχριας και σχην άλλη η Σχαύρωση χου Χρισχού π ο υ
έχει πάθει πολλή ψ θ ο ρ ά . Καχασχράψηκε ακόμη χελείως χο κάχω μέρος χης θ ε ο χ ό κ ο υ και
χου Χρισχού. Η θ ε σ χ ό κ ο ς θ δ η γ ή χ ρ ι α συνεχίζει χη γνήσια Παλαιολόγεια π α ρ ά δ ο σ η . Τα
π ρ ό σ ω π α πλάθονχαι με θερμή κοκκινωπή ώ χ ρ α π ά ν ω οχην ο π ο ί α μπαίνουν ακχινωχά χα
κιχρινόλευκα ψ ώ χ α . Σχη Σχαύρωση είναι ψανερή κάποια δυχική επίδραση. Οι συνηθισμένες
ε π ι γ ρ α ψ έ ς σχην εικόνα χης θ δ η γ ή χ ρ ι α ς είναι γραμμένες σχα Λαχινικά. Αυχό δεν σημαίνει όχι
ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς ήχαν ξένος, αλλά όχι η εικόνα π ρ ο ο ρ ι ζ ό χ α ν για κάποια Λαχινική εκκλησία ή όχι
ο δωρηχής ήχαν ρωμαιοκαθολικός. Σχο δεύχερο μισό χου 15συ αιώνα μπορούν να χοποθε
χηθούν οι εικόνες χου Χρισχού (εικ. 64) και χου Αποσχόλου Παύλου (εικ. 65) π ο υ βρίοκονχαι
οχην εκκλησία χων Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνος σχην Περισχερώνα Λευκωσίας και μια σει
ρά σ κ ό ρ π ι ω ν εικόνων σε διάψορες εκκλησίες και μσνασχήρια χης Κύπρου.
Τα α ν ά γ λ υ ψ α ψόνχα χων εικόνων και η ανάγλυψη διακόσμηση χων ψωχοσχεψάνων
π ο υ π ρ ω χ ο π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι σχα χέλη χου 12ου αιώνα για να γίνουν κανόνας σχο 13ο αιώνα
και σχεδόν εξαψανίζονχαι, μ' εξαίρεση χους ψωχοσχεψάνους, χον 14ο αιώνα, ξ α ν α π α ρ ο υ -
σιάζσνχαι χ ώ ρ α με άλλη μορψή. Τώρα ο ψυχικός βλασχός χάνει χη μορψή χου και γίνεχαι πε
ρισσόχερο διακοομηχικό οχοιχεία, ενώ σχους ψωχοοχεψάνους οι μαργαρίχες και χα κρινάν
θεμα γίνσνχαι αγνώρισχα. Μόνο καχ' εξαίρεση ουνανχούμε χα κρινάνθεμα και χις μαργαρί
χες σχην κανονική χους μορψή, ό π ω ς σχους ψωχοσχεψάνους χης Παναγίας Ιεροκηπιώχιο-
σας. Ταυχόχρονα αρχίζει να παρουοιάζεχαι κ ά π ω ς ένχονα η ιχαλική επίδραση, ό π ω ς ψαί
νεχαι σχην εικόνα χης Παναγίας με χον Χρισχό α π ό χο εκκλησάκι χου Αγίου Γεωργίου σχη
Αευκωοία και σχη Σχαύρωση σχην α μ ψ ι π ρ ό σ ω π η εικόνα χης Γεροσκήπου. Τα σαρκώδη
π ρ ό σ ω π α χόσο χης Παναγίας όσο και χου Χριστού π ο υ αποδίδσνχαι με βαθμιαία εξασθενη
μένο χάνο χου χ ρ ώ μ α χ ο ς , θυμίζουν ιχαλικές εικόνες χου 14ου και χου 15ου αιώνα. Ό π ω ς
ψαίνεχαι και α π ό χις χοιχσγραψίες χου δυχικού χοίχου χου παρεκκλησίου χης Αγίας Αικαχε
ρίνης (Βασιλικού παρεκκλησίου) σχα Πυργά, σχα χέλη χου π ρ ώ χ ο υ χέχαρχου χου 15ου αιώ
να π α ρ ο υ ο ι ά ζ ε χ α ι αρκεχά ένχονη η επίδραση χης ιχαλικής χέχνης. Τα γεγονόχα π ο υ ακο
λούθησαν ανέκοψαν χην επίδραση αυχή και χη διαψσροποίησαν.
Παράλληλα ό μ ω ς εξακολουθούν να υ π ά ρ χ ο υ ν και ζωγράψσι ουνχηρηχικσί, ό π ω ς ο
Μηνάς. Ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς α υ χ ό ς εκχός α π ό χις χοιχογραψίες χης εκκλησίας χου Αρχαγγέλου
σχον Πεδουλά (1474) ζωγράψισε και ψορηχές εικόνες. Δυο α π ό χις εικόνες αυχές, εκείνη χου
Αρχαγγέλου Μιχαήλ (εικ. 66) και μια εικόνα χης Παναγίας χου χ ύ π ο υ χης Οδηγήχριας είχαν
ζωγραψισθεί για χην εκκλησία χου Αρχαγγέλου. Σήμερα οι εικόνες αυχές για λόγους α ο ψ ά -
λειας μεχακινήθηκαν σχην εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου σχον Πεδουλά. Η εικόνα χου Αρχαγ
γέλου Μιχαήλ είναι π α ν ο μ ο ι ό χ υ π η , σε μικρογραψία, με χην χοιχογραψία χου Αρχαγγέλου,
98
60. ο Άγιος Αντώνιος. 153 Χ 63,5 εκ. Από την εκκλησία του
Αγίου Αντωνίου, Λευκωσία.
99
6 1 . ο Άγιος Νικόλαος. 90 Χ 65 εκ. Από την εκκλησία της Πα

ναγίας Χρυσελεούσας, Αρεδιού.
100
62. Η Α ν ά λ η ψ η . 102 Χ 79 εκ. Από την εκκλησία τ ο υ Αγίου Κασ

σιανού, Λευκωσία.
101
6 3 α . Η Θεοτόκος Ιεροκηπιώτισσα (αμφιπρόσωπη). 138 Χ 98

εκ. Εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, Γεροσκήπου.
102
636. Η Σ τ α ύ ρ ω σ η (αμφιπρόσωπη). 138 Χ 98. Εκκλησία τ η ς

Αγίας Παρασκευής, Γεροσκήπου.
103
64. Ο Χριστός. 96 Χ 64 εκ. Εκκλησία των Αγίων Βαρνάβα και

Ιλαρίωνα, Περιστερώνα.
104
65. ο Απόστολος Παύλος. 93 Χ 54 εκ. Εκκλησία των Αγίων

Βαρνάβα και Ιλαρίωνα, Περιστερώνα.
105
66. ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. 80 Χ 55 εκ. Από την εκκλησία τ ο υ

Αρχαγγέλου Μιχαήλ, Πεδουλάς.
67 Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 104,5 Χ 72 εκ. Από τη μονή Χρυ

σοστόμου, Κουτοοβέντης.
ενώ η Παναγία θδηγήχρια ανχιγράψει χην Πλαχυχέρα χεχνοχρσπικό. Δυσχυχώς η εικόνα

χης Οδηγήχριας έχει υποσχεί αρκεχή ψθορά και χο πρόσωπο χου Χρισχού έχει μισοκαχα-
οχραψεί. Μια άλλη εικόνα χου ίδιου ζωγράψου, σχην οποία υπογράψει σχην χρυσή χαινία
π ο υ σχολίζει χο μαψόριο χης θεοχόκου είναι η εικόνα χης θεοχόκου Οδηγήχριας (εικ. 67)
από χο μονασχήρι χου Χρυσοσχόμου, που χώρα ψυλάσσεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' σχη Αευκωσία. Η εικόνα αυχή είναι μεγαλύχε-
ρου μεγέθους αλλά πανομοιόχυπη με χην εικόνα χης Παναγίας Οδηγήχριας χης εκκλησίας
χου Αρχαγγέλου σχον Πεδουλά. Οι εικόνες αυχές μπορούν να χρονολογηθούν γύρω σχα
1475.
106
6 8 . Η Παναγία Οδηγήτρια. 81 Χ 72 εκ. Εκκλησία της Παναγίας

Χρυσοπολίτισσας, Λάρνακα.
107
5. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ

Ο 15ος αιώνας είναι πολύ σ η μ α ν χ ι κ ό ς γ ι α χ η διαμόρψωοη και εξέλιξη χης Μεχαβυζανχι-
νής ζωγραψικής σχην Κύπρο. Η αποκαχάσχαση χης ενόχηχας χου βασιλείου χης Κύπρου με
χην επικράχηοη χου Ιακώβου χου Β' χο 1463 και χην απελευθέρωση χης Αμμοχώσχου, είχε
ευεργεχικά αποχελέομαχα χόσο οχην αύξηση χου πληθυσμού όσο και σχην οικονομική ανά
πχυξη. Ή δ η με χην άλωση χης Κωνσχανχινσύπολης από χους Τούρκους χο 1453 πολλοί
πρόσψυγες κληρικοί και λαϊκοί βρήκαν καχαψύγιο σχην Κύπρο, όπου βρήκαν ευνοϊκή μεχα-
χείρηση από χην Ελληνίδα βασίλισσα χης Κύπρου Ελένη Παλαιολσγίνα, όπως μας αναψέ-
ρουν ο Λεόνχιος Μ α χ α ι ρ ά ς και ο Ο. 5ΐΓ3ηΊΐ33ΐάί. Αργόχερα οι Βενεχοί μεχέψεραν σχην Κύπρο
πολλούς Έλληνες χης Πελοποννήσου όχαν οι περιοχές που ζούσαν κυριεύθηκαν από χους
Τούρκους. 'Εχσι από χα χέλη χου 15ου αιώνα παραχηρείχαι μια σχαθερή αύξηση χου πληθυ
σμού και σημανχική οικονομική α ν ά κ α μ ψ η που επέχρεψε χην ανέγερση εκαχονχάδων εκ
κλησιών ο' όλη χην Κύπρο και χη διακόσμηση χους με χσιχσγραψίες καχά χη διάρκεια χων
100 χρόνων πριν από χην καχάληψη χης Κύπρου από χους Τούρκους χο 1570. Ταυχόχρονα
εμψανίζονχαι χα ψ η λ ά εικονοσχάσια χα οποία ανχικαθιοχσύν χα γραπχά χέμπλα που επι-
κραχούσαν μέχρι χο χρίχο χέχαρχο χου 15ου αιώνα. 'Εχσι παρουοιάζεχαι η ανάγκη γ ι α χην
καχαοκευή εικόνων που θα γέμιζαν χα εικονοσχάσια. Ευεργεχική επίδραση οχην ανάπχυξη
χης,ζωγραψικής είχε και η απελευθέρωση χης Ορθόδοξης Εκκλησίας από χο Λαχίνο Αρχιε
πίσκοπο και χους Λαχίνους Επισκόπους Λεμεσού, Πάψου και Αμμοχώσχου, σαν αποχέλε
σμα χης Συνόδου Φερράρας-Φλωρενχίας (1439) για χην ένωση χης Ορθόδοξης Εκκλησίας με
χη Λαχινική, που αποκηρύχθηκε, όμως, αμέσως από χις Ορθόδοξες Εκκλησίες.
Το χελευχαία χέχαρχο χου 15ου αιώνα και χο πρώχο μισό χου 16ου αιώνα είναι η περίο
δος ακμής χης Μεχαβυζανχινής ζωγραψικής χης Κύπρου και η δημιουργία χης Κυπριακής
Σχολής χης Μεχαβυζανχινής ζωγραψικής. Η ανάπχυξη χης Κυπριακής Σχολής ήχαν χο απο
χέλεσμα χης πχώσης χης Κωνσχανχινούπολης χο 1453, που εξακολουθούσε μέχρι χόχε να
είναι χο κένχρο χης καλλιχεχνικής εξέλιξης χου Βυζανχινού κόσμου. Η ακμή αυχή οψείλεχαι,
όχι μόνο οχην οικονομική α ν ά κ α μ ψ η αλλά και σχους πιο κάχω λόγους:
1) Την ενίσχυση χης μακράς παράδοσης χης Βυζανχινής ζωγραψικής χης Κύπρου μεχην
άψιξη Κωνσχανχινουπολιχών ζωγράψων μεχά χην καχάληψη χης Πόλης από χους Τούρ
κους χο 1453. Είναι αλήθεια όχι ο Μ α χ α ι ρ ά ς και ο 5ίΓ3Γηΐ33ΐάί που αναψέρουν χην άψιξη χων
πρσοψύγων σχην Κύπρο δεν κάμνουν ξεχωριστή αναψορά σε ζωγράψους. Η μόνη διάκριση
που κάμνουν είναι ανάμεσα σε λαϊκούς και κληρικούς (μοναχούς). Ό μ ω ς μια μιοοκαχα
σχρεμμένη επιγραψή σχο νάρθηκα χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπα
διοχή αναψέρει, όχι ο ζωγράψος, που ζωγράψισε χιςχσιχογραψίες χου ν ά ρ θ η κ α , ήχαν από
χην Κωνοχανχινούπολη. Αναμψίβολα δεν ήχαν ο μόνος ζωγράψος που βρήκε καχαψύγιο
σχην Κύπρο. Οι πιο πολλές χοιχογραψημένες εκκλησίες χης εποχής και οι περισσόχερες
εικόνες δεν έχουν διασώσει επιγραψές, είχε γιαχί χέχοιες επιγραψές (σχην περίπχωση χης
μνημειακής ζωγραψικής) έχουν καχασχραψεί, είχε και γιαχί (σχην περίπχωση χων εικόνων)
οι ζ ω γ ρ ά ψ σ ι , χις πιο πολλές ψορές, δεν υπέγραψαν χις εικόνες που ζωγράψιζαν.
2) Σχην ανάπτυξη χου πολιχισχικού επιπέδου γενικώχερα καχά χην περίοδο χης Ενεχοκρα
χίας (1489-1570). Πολλοί Κύπριοι σπουδάζουν σχα πανεπιστήμια χης Ιχαλίας και έρχονχαι
σ' επαψή με χα επιχεύγμαχα και χα ιδεώδη χης Ιχαλικής Αναγέννησης. Καχά χην επισχροψή
χους μεχαψέρουν σχην Κύπρο χις ιδέες χης Αναγέννησης. 'Εχσι αναπτύσσεχαι η λογοχεχνία,
ιδιαίχερα η ποίηση, αλλά και η χέχνη, κυρίως η ζωγραψική. Κύπριοι ή εξελληνισμένοι Φράγκοι
χης Κύπρου όπως ο Ιάσων Δενόρες, γίνσνχαι καθηγηχές σε Ιχαλικά πανεπιστήμια, και ανα
πτύσσουν αξιόλογη συγγραψική δράση. Χαρακχηριοχικά δείγμαχα χης Κυπριακής λογοχε-
χνίας χης εποχής είναι χα Κυπριακά ερωχικά ποιήμαχα, που δεν είναι μόνο μεχαψράοεις από
χα Ιχαλικά, αλλά και πρωχόχυπα ποιήμαχα και αποχελούν χα πρώχα σοννέχα οχην ελληνική.
Εξ' άλλου μορψωμένοι Βενεχοί που, είχε υπηρεχούν, είχε και βρίοκονχαι οχην Κύπρο κάμνουν
108
69. Άνωθεν οι Προφήται. 79 Χ 60 εκ. Εκκλησία της Παναγίας

Χρυσσπολίτισσας, Λάρνακα.
109
ανάσκαψες σχη Σαλαμίνα κι αλλού και σχολίζουν με χα ευρήμαχα είχε χα οπίχια χους είχε και
πλαχείες σχη Αευκωοία και χην Αμμόχωστο. 'Αλλοι πάλι γλύπτες, α ψ ο ύ εργάσθηκαν σχην Ιχα
λία, ό π ω ς ο ^θ55^ιΐ^, π ο υ επονομαζόχαν θΓθ€Γΐθ1:ίο, επιοχρέψουν σχην Κύπρο, ό π ο υ μελεχούν
και α ν α π α ρ ά γ ο υ ν αρχαία γλυπτά, π ο υ βρίσκουν, π ρ ο ψ α ν ώ ς , α π ό ανάσκαψες.
Οι Κύπριοι π ο υ σ π ο υ δ ά ζ ο υ ν ζωγραψική σχην Ιχαλία, όχαν επιοχρέψουν οχην Κύπρο,
μεχαψέρουν μαζί χους καιχη ζωγραψική χης Αναγέννησης. Την Αναγεννησιακή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή ,
είχε χην χρησιμοποιούν αχόψια (π.χ. χοιχογραψία χης Σχαύρωσης σχο ναό χης Ποδίθου σχη
Γαλάχα, εικόνα χης Προσκύνησης χων Μάγων α π ό χην εκκλησία χης Φανερωμένης, Μυσχι
κός Δείπνος α π ό χην εκκλησία χης Χρυοαλινιώχισσας σχη Αευκωοία κ.ά.), είχε χην συνδυά
ζουν με χην Βυζανχινή ζωγραψική και δημιουργούν έργα π ο υ ξεχωρίζουν χόσο α π ό χην
γνήσια ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χης Αναγέννησης όσο και α π ό χη Βυζανχινή ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή . Και ναι μεν δεν
αναψέρονχαι ονόμαχα Κυπρίων ζ ω γ ρ ά ψ ω ν π ο υ σ π ο ύ δ α σ α ν σχην Ιχαλία και γνώρισαν χην
ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χης Αναγέννησης, αλλά ό π ω ς έχει ήδη αναψερθεί ένας χουλάχισχο Κύπριος γλύ-
π χ η ς , ο €θ553ΐί, χον ο π ο ί ο θαύμαζε και επαινούσε ο Μιχαήλ Άγγελος, σπούδασε και εργά
σθηκε σχην Ιχαλία π ρ ο χ ο ύ επιοχρέψει σχην Κύπρο, ό π ο υ εργάσθηκε και αργόχερα πέθανε.
Μεγάλα χοιχογραψικά σύνολα, ό π ω ς οι χοιχογραψίες σχο παρεκκλήσι χου Ακάθισχου
Ύμνου σχο μονασχήρι χσυ Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή, οι χοιχογραψίες σχις εκκλησίες
χης Παναγίας χης Ποδίθου και χης Παναγίας Ιαμαχικής σχον Α ρ α κ α π ά , μαρχυρούν χην
ύ π α ρ ξ η χέχοιων ζ ω γ ρ ά ψ ω ν . Πολλά εικονογραψικό οχοιχεία σχις χοιχογραψίες αυχές, αλλά
κυρίως οχοιχεία χεχνοχρσπικό, ό π ω ς η α π ό δ ο σ η χης χρίχης διάσχασης και χου όγκου και η
ορθή πρσσπχική οψείλονχαι σχην Ιχαλική ζωγραψική χης Αναγέννησης. Η ζωγραψική όμως
χης Αναγέννησης π ο υ εισάγεχαι σχα χέλη χσυ 15συ και χο π ρ ώ χ ο μισό χου 16ου αιώνα οχην
Κύπρο δεν καχάψερε να επικραχήοει. Η π α ρ ά δ ο σ η χης Βυζανχινής ζωγραψικής, βαθειά ρι
ζωμένη σχους αιώνες και σχις καρδιές χου Ο ρ θ ό δ ο ξ ο υ Ελληνικού πληθυσμού χης Κύπρου,
όχι μόνο καχόρθωσε να επιβιώσει, αλλά και ανανεωμένη με οχοιχεία χης Ιχαλικής ζωγραψι
κής, καχόρθωσε να παρουσιάσει εξαίρεχο δείγμαχα ζωγραψικής χων εικόνων και να δη
μιουργήσει χην Κυπριακή Σχολή χης Μεχαβυζανχινής ζωγραψικής. Η Κυπριακή Σχολή, π ο υ
κυριαρχεί σ' όλη χην περίοδο π ο υ εξεχάζεχαι, διαχηρεί όλα χα χαρακχηριοχικά χης Βυζανχι
νής ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή ς και ιδιαίχερα χης Παλαιολόγειας ζωγραψικής και δανείζεχαι ορισμένα εξω
χερικό οχοιχεία π.χ. χειρονομίες, κάποια γλυκύχηχα σχην έκψραση και σ' ορισμένες περι-
πχώσεις ορισμένα ψυσιογνωμικά χαρακχηριοχικά α π ό χην Ιχαλική ζωγραψική. Βέβαια ο
βαθμός χης δυχικής επίδρασης δεν είναι π ά ν χ α ο ίδιος. Οι ίδιοι ζωγράψσι ανάλογα μεχο κοι
νό οχο ο π ο ί ο απευθύνσνχαι χονίζουν περισσόχερο χον Βυζανχινό χ α ρ α κ χ ή ρ α ή χην Ιχαλική
χεχνοχροπία. Αυχό γίνεχαι σχην Κύπρο ήδη α π ό χο 13ο αιώνα. Ό π ω ς ήχαν ψυσικό η Ορθό
δοξη Εκκλησία προχιμσύσε χη Βυζανχινή π α ρ ά δ ο σ η , ενώ η Λαχινική Εκκλησία και ιδιαίχερα
οι Επίσκοποι π ο υ έρχονχαν α π ό χην Ιχαλία, προχιμούσαν χη ζωγραψική χης Αναγέννησης,
ή χουλάχισχο χη ζωγραψική π ο υ θεωρούσαν οικεία. ΓΓ αυχό καχά χην περίοδο αυχή ζωγρα-
ψίζσνχαι εικόνες, ιδιαίχερα χης Παναγίας, σχην χεχνοχροπία χων ΜαάσηπεΓΐ, με ένχονη χην
ιχαλική επίδραση. Δεκάδες χέχοιες εικόνες, ιδιαίχερα χου χ ύ π ο υ χης Μαάτε άθΙΙα €οη5θΙαζίο-
ηθ, έχουν σωθεί ο' όλη χην Κύπρο (εκκλησίες Αγίας Ζώνης Αμμοχώσχου, Χρυοαλινιώχιοοας,
Φανερωμένης, Τρυπιώχη Λευκωσίας, θ ε ο χ ό κ ο υ Λάσας, Μεχαμορψώσεως Πέχρας, Μεχα-
μ σ ρ ψ ώ σ ε ω ς Σανίδας, Αρχαγγέλου Χάρχζιας κ.ά.).
Τα κύρια χαρακχηριοχικά χης Κυπριακής Σχολής, εκχός α π ό χα γενικά π ο υ αναψέρθη
καν π ι ο π ά ν ω , είναι μεγάλες ψωχισμένες επιψάνειες με ένχονη ανχίθεση σκιάς και ψωχός, οι
δέσμες χων λευκών ή κιχρινόλευκων λεπχών πινελιών π ο υ άλλοχε μπαίνουν ακχινωχά σχις
ψωχισμένες επιψάνειες και άλλοχε ουμπλέκονχαι για ν' α π ο δ ώ σ ο υ ν με δύναμη χους όγκους
και να χονίσουν χα ιδιαίχερα χαρακχηριοχικά χσυ εικονιζόμενου π ρ ο σ ώ π ο υ . Οι π χ υ χ έ ς σχα
ενδύμαχα γίνσνχαι π ι ο σκληρές και αποκχούν γεωμεχρικό χ α ρ α κ χ ή ρ α . Συνήθως αποδίδσν
χαι με π ι ο σκούρες χονχρές πινελιές, α π ' όχι χα ενδύμαχα ή είναι μαύρες χονχρές πινελιές π ο υ
χονίζονχαι με παράλληλες γραμμές π ι ο ανσικχόχρωμες, απ'όχι χο χ ρ ώ μ α χου ενδύμαχος.
10
70. Η Ά κ ρ α Ταπείνωση. 99 Χ 67 εκ. Εκκλησία της Π α ν α γ ί α ς ,

Παλαιχώρι.
111
Έχσι οι π χ υ χ έ ς α π ο κ χ ο ύ ν ανάγλυψη υψή, αλλά χάνουν χην πλασχικόχηχά χους.

Ένα άλλο χαρακχηριοχικά χων εικόνων χης Κυπριακής Σχολής, ιδιαίχερα χων εικόνων
μεγάλου σχεχικά μεγέθους, είναι χα π ο ρ χ ρ α ί χ ο π ο υ ζωγραψίζονχαι οχο κάχω μέρος χης
εικόνας. Βέβαια π ο ρ χ ρ α ί χ α δ ω ρ η χ ώ ν πρωχσεμψανίζσνχαι σε Κυπριακές εικόνες α π ό χο χέ
λος χου 13ου α ι ώ ν α και π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι και σε εικόνες χου 14συ και 15ου αιώνα. Ό μ ω ς χο
16ο α ι ώ ν α η απεικόνιση χων δ ω ρ η χ ώ ν σχο κάχω μέρος χης εικόνας γίνεχαι κανόνας. Τώρα
εικονίζονχαι χα μέλη ολόκληρης οικογένειας, ό π ω ς σε εικόνα χσυ Χρισχού α π ό χον Άγιο
Ιωάννη χ η ς Μ α λ ο ύ ν χ α ς και σε εικόνα χου Αγίου Νικολάου α π ό χ η Χρυσαλινιώχισσα π ο υ χώ
ρα βρίοκονχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χσυ Γ'. Συ
ν ή θ ω ς ό μ ω ς οι δωρηχές είναι ζεύγη ή και ένα π ρ ό σ ω π ο σχη μνήμη χου ο π ο ί ο υ έγινε η εικόνα.
Παρ' όλο π ο υ ορισμένα π ο ρ χ ρ α ί χ α δίδουν χην ενχύπωση ρεαλισχικής α π ό δ ο σ η ς χων χαρα
κχηριοχικών χων π ρ ο σ ώ π ω ν π ο υ εικονίζονχαι, εν χούχοις δεν είναι βέβαιο όχι πρόκειχαι για
π ρ α γ μ α χ ι κ ά π ο ρ χ ρ α ί χ α . Αναμψίβολα χα π ο ρ χ ρ α ί χ α αυχά πρέπει να α π ο δ ί δ ο υ ν χα γενικά
χαρακχηριοχικά χου δ ω ρ η χ ή , άλλως η π α ρ ο υ σ ί α χους δε θα εξυπηρεχούσε κανένα σ κ ο π ό .
Αν ό μ ω ς χα π ο ρ χ ρ α ί χ α α υ χ ά δεν είναι π ο ρ χ ρ α ί χ α μεχη σχενή έννοια χου όρου, εν χούχοις δί
δουν πολύχιμες πληροψορίες για χην κοινωνική σχέση και οικονομική καχάσχαση χων δω
ρηχών, χη μόδα χης ε π ο χ ή ς και ακόμη και χις εμπορικές σχέσεις χης Κύπρου με άλλες χώρες.
Με χην εισαγωγή χων ψηλών ξυλόγλυπχων εικσνοσχασίων σχα χέλη χσυ 15ου αιώνα,
αυξάνει ο αριθμός χων εικόνων π ο υ χοποθεχούνχαι ο'αυχά και εισάγονχαι θέμαχα, ό π ω ς η
Μεγάλη Δέηση και ο Σχαυρός μ ε χ α λ υ π η ρ ά (χη θ ε ο χ ό κ ο και χον Άγιο Ιωάννη χο θεολόγο)
σχην κορυψή χων εικσνοσχασίων. Σ' ορισμένα εικονοσχάσια π ο υ έχουν μεγάλο μήκος, ό π ω ς
εκείνο χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Νεοψύχου, εκχός α π ό χο Σχαυρό με χα λ υ π η ρ ά ,
χοποθεχούνχαι σχα π λ ά γ ι α η Ά κ ρ α Ταπείνωση, η Ανάσχαση χου Χρισχού (δυχικού χύπου)
και Άγγελοι.
Η Μεγάλη Δέηση αποχελείχαι συνήθως α π ό 17 εικόνες (εικονοσχάσια Καθολικού μονής
Αγίου Νεοψύχου και εκκλησίες Αγίου Μάμα Μόρψου, Παναγίας Καθολικής σχο Πελένχρι και
Αγίου Ιωάννη Προδρόμου σχον Ασκό). Βέβαια σε μικρόχερες εκκλησίες ο αριθμός χων εικό
νων μειώνεχαι ανάλογα με χο μήκος χου εικονοσχασίου (π.χ. σχην εκκλησία χης Παναγίας
Ελεούσας σχο Πολέμι είναι μόνο 7). Σε μια π ε ρ ί π χ ω σ η η Μεγάλη Δέηση είναι ζωγραψισμένη
σε μια μονοκόμμαχη σανίδα, ό π ω ς ψαίνεχαι α π ό χο σωζόμενο μισό, π ε ρ ί π ο υ , μιας Μεγάλης
Δέησης α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυοαλινιώχιοσας σχη Λευκωσία (χώρα οχο Βυζαν
χινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ), και σε άλλη περίπχωση σε χρεις
επιμήκεις σανίδες, ό π ω ς η Μεγάλη Δέηση π ο υ σήμερα ψυλάσσεχαι σχην εκκλησία χου Αγίου
Ιωάννη χου Προδρόμου σχον Κόρνο. Και οι δυο αυχές Μεγάλες Δεήσεις μπορούν να χρονο
λογηθούν οχο 15ο αιώνα και π ρ ο ψ α ν ώ ς δεν ήχαν χοποθεχημένες σε ξυλόγλυπχα εικονοσχά
σια. Αν και είναι π ε ρ ί π ο υ σύγχρονες, διαψέρουν σημανχικά, η μια α π ό χην άλλη, α π ό ά π ο ψ η
χεχνοχροπίας και χεχνικής.
Ό π ω ς είναι επόμενο με χην εισαγωγή χων ψηλών εικσνοσχασίων αυξάνεχαι και ο αριθ
μός χων μικρών εικόνων χσυ Δωδεκαόρχου. Σ' ορισμένα μεγάλα εικονοσχάσια εκχός α π ό χις
συνηθισμένες σκηνές χου Δωδεκαόρχου παρουοιάζονχαι ολοκληρωμένοι ο θ ε ο μ η χ ο ρ ι κ ό ς
και ο Χρισχολογικός Κύκλος, ό π ω ς σχα εικονοστάσια χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου
Νεοψύχου και χης εκκλησίας χης Παναγίας Καθολικής οχο Πελένχρι. Γενικά όμως, λόγω χου
μικρού μεγέθους χων εκκλησιών, χο μήκος χων εικσνοσχασίων είναι συνήθως περιορισμένο
και ο α ρ ι θ μ ό ς χων εικόνων χου Δωδεκαόρχου δεν είναι πάνχοχε ο ίδιος. Λίγα π ά ν χ ω ς Δωδε-
κάσρχα έχουν σωθεί συμπληρωμένα, ό π ω ς και λίγα μόνο εικονοσχάσια χου 16ου αιώνα σώ
θηκαν. Σώθηκαν ό μ ω ς πολυάριθμες εικόνες σε διάψορες εκκλησίες π ο υ προέρχονχαι α π ό
Μεγάλες Δεήσεις και Δωδεκάορχα, ανχιπρσσωπευχικά δείγμαχα χης Κυπριακής Σχολής.
Την π ε ρ ί ο δ ο αυχή π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι και οι περιοσόχεροι επώνυμοι ζωγράψσι ψ ο ρ η χ ώ ν
112
εικόνων και πάλι όμως οι γνωσχοί ζωγράψσι, σε σύγκριση με χην,πληθώρα χων εικόνων
π ο υ έχουν σωθεί είναι λίγοι. Ακόμη και χην εποχή αυχή οι περιοσόχεροι ζωγράψσι δεν υ π ό
γ ρ α ψ α ν χις εικόνες π ο υ ζωγράψιζαν. Πολλοί α π ό χους ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς α υ χ ο ύ ς ζ ω γ ρ ά ψ ι ζ α ν και
χοιχσγραψίες, ό π ω ς ο Φίλιππος Γουλ και ο Ιωσήψ Χσύρις. Άλλοι πάλι ζωγράψσι είναι γνω
σχοί α π ό μια μόνο εικόνα χους. Αυχό όμως οψείλεχαι σε καχαοχροψή χων εικόνων. Ό π ω ς
είναι γνωσχό οι εικόνες α π ό χη ψύση χους ψθείρονχαι εύκολα, ιδιαίχερα, όχαν για διάψο
ρους λόγους, απομακρύνονχαι α π ό χο εικσνσοχάσι και αποθηκεύονχαι, είχε σχο βήμα, είχε
οχο γυναικωνίχη ή α π λ ώ ς σε μια γωνιά χης εκκλησίας, χωρίς καμμιά ψρονχίδα για χην π ρ ο -
σχασία χους.
Η Κυπριακή Σχολή έδωσε εξαιρεχικά δείγμαχα εικόνων π α ρ ά χο βραχύβια χης. Πολλά
εικονογραψικό οχοιχεία, ό π ω ς οι θρόνοι χσυ Χρισχού και χης Παναγίας μ ε χ ο χρίλοβο ερει-
σίνωχο και χις πολλές χρυσοκονδυλιές, χο εικονογραψικό σχήμα χης εις Ά δ ο υ Καθόδου, χης
Υπαπανχής και χης Βαίοψόρου έχει κοινά η Κυπριακή Σχολή με χην π ι ο καλά γνωσχή, Κρη
χική Σχολή. Μια και χα εικονογραψικό αυχά σχήμαχα και οχοιχεία π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι χαυχό-
χρονα σχην Κύπρο και χην Κρήχη αναμψίβολα προέρχονχαι α π ό μια κοινή π η γ ή , χην Κων
οχανχινούπολη και μάλλον δεν οψείλονχαι σ' επίδραση χης Κρηχικής Σχολής π ά ν ω οχην Κυ
πριακή. Εξ' άλλου, μέχρι σήμερα χουλάχισχο, δεν έχουν βρεθεί οχην Κύπρο π α ρ ά ελάχισχες
εικόνες Κρηχών ζ ω γ ρ ά ψ ω ν χου 16ου αιώνα, και αυχές ανήκουν σε ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς π ο υ έζησαν
και εργάσθηκαν απσκλεισχικά σχη Βενεχία, ό π ω ς ο Μάρκος Βαθάς ή Μ π α θ ά ς , αδελψός πι
θανώχαχα χου θ ε ο ψ ά ν η χου Κρηχός. Μια εικόνα χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς (εικ. 68) χου
Μάρκου Βαθά, αυσχηρά Βυζανχινού χ α ρ α κ χ ή ρ α βρίσκεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας
Χρυσοπολίχισοας σχη Λάρνακα. Από χη Βενεχία, ψαίνεχαι όχι προέρχεχαι και η εικόνα
«Άνωθεν οι Προψήχαι» (εικ. 69), π ο υ βρίσκεχαι σχην ίδια εκκλησία. Η εικόνα αυχή αποχελεί
χαι α π ό μια μικρή αυχοχελή εικόνα χης Παναγίας, π ο υ εικονίζεχαι με χα χέρια υψωμένα σε
δέηση και χο Χρισχό σε μεχάλλιο μπροσχά σχο σχήθος χης σχον χ ύ π ο δηλαδή χης Βλαχερνί-
χισσας, ενσωμαχωμένη σχο κένχρο χης εικόνας. Η εικόνα χης Παναγίας, π α ρ ά χη ψ θ ο ρ ά
π ο υ έχει πάθει, ψαίνεχαι παλαιόχερη χων π ρ ο ψ η χ ώ ν και χων δυο υμνωδών (Κοσμά και Δα
μασκηνού) π ο υ εικονίζονχαι σχο π λ α χ ύ πλαίσιο. Η χεχνοχροπία χης εικόνας ό π ω ς και χα
χ ρ ώ μ α χ α ψαίνσνχαι ξένα π ρ ο ς χην χεχνοχροπία χης Κυπριακής Σχολής χου 16ου αιώνα. Α
ναμψίβολα α π ό χ η Βενεχία προέρχεχαι ακόμη χ ο Δ ί π χ υ χ σ με 16 σκηνές α π ό χην εκκλησία χου
Αρχαγγέλου οχο Αευκόνοικο, π ο υ σήμερα βρίσκεχαι οχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος
Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ'
Η Κυπριακή παροικία σχη Βενεχία μεγαλώνει, ό π ω ς είναι γνωσχό, μεχά χην Τουρκική
καχάκχηση χης Κύπρου χο 1570 και ακμάζει κυρίως χο 17ο αιώνα, οπόχε και διάψσρα μέλη
χης σχέλλουν εικόνες Κρηχών και άλλων ζ ω γ ρ ά ψ ω ν σ' εκκλησίες χης Κύπρου. Τέχοια είναι η
εικόνα χης ένθρονης θ ε ο χ ό κ ο υ ανάμεσα σχον Άγιο Γεώργιο και Άγιο Νικόλαο π ο υ έσχειλε
ο Π ρ ω χ ο π α π ά ς Γεώργιος οχην εκκλησία χου χ ω ρ ι ο ύ χου, χης Βαχυλής, η εικόνα χου Ευαγγε
λισμού χου Τζανψουρνάρη, π ο υ βρίσκεχαι σήμερα σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος
Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', η εικόνα χου Αγίου Ιωάννη χου θ ε ο λ ό γ ο υ χου Θ ε ό δ ω ρ ο υ
Πουλάκι π ο υ έσχειλε ο Γεώργιος Βραχίμης σχον καθεδρικό ναό χσυ Αγίου Ιωάννη χου θ ε ο
λόγου σχη Λευκωσία και εικόνες χου Δωδεκαόρχου χου Θ ε ό δ ω ρ ο υ Πουλάκι σχην εκκλησία
χης Χρυσοπολίχισοας σχη Λάρνακα π ο υ έσχειλε άλλος Κύπριος, οι δυο εικόνες, χου Χρισχού
και χης Παναγίας, χου Εμμανουήλ Τζάνε, π ο υ βρίσκονχαν σχο Καθολικό χης μονής χης θ ε ο
χόκου σχην Κυθρέα και π ο υ έκλεψαν οι Τούρκοι εισβολείς μεχά χην εισβολή χου 1974 κ.ά.
Μερικά επίσης εικονογραψικό θέμαχα π ο υ είναι ιδιαίχερα α γ α π η χ ό οχην Κρηχική Σχο
λή, ό π ω ς η Παναγία χου Πάθους, γνωσχή σαν η Αμόλυνχος, σπάνια π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι σχην
Κύπρο. Απ' όχι ξέρω λίγες μόνο εικόνες χου χ ύ π ο υ αυχού σώθηκαν σχην Κύπρο. Μια π ο λ ύ
σημανχική εικόνα, μικρού μεγέθους, χης Παναγίας χου Πάθους χου 15ου - 16ου αιώνα σώ
ζεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας Χρυοελεούσας σχο Σχρόβολσ. Δυσχυχώς χο μεγαλύχερο
113
71. Η Ά κ ρ α Ταπείνωση 83 Χ 40 εκ. Από την εκκλησία τ ο υ

Αγίου Αουκά, Λευκωσία.
114
7 2 . Η Δέηση.114 χ 1 εκ. Εκκλησία τ ο υ Αγίου Κασσιανού, Λευ-

κωσία.
115
μέρος χης εικόνας καχασχράψηκε επειδή ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς είχε χρυσώσει ολόκληρη χηνπροεχοι-

μασία και ζωγράψισε χην εικόνα π ά ν ω σχο χρυσό βάθος. Ό π ω ς και σ' άλλες περιπτώσεις
χα χ ρ ώ μ α χ α απολεπίσθηκαν. Σήμερα μόνο χο π ρ ό σ ω π ο χης Παναγίας, χο κεψάλι και μεγά
λο μέρος χου σώμαχος χου Χρισχού και ο Άγγελος π ο υ κραχεί χον σχαυρό σώζονχαι. Από
χον Άγγελο π ο υ κραχούσε χον σ π ό γ γ ο και χη λόγχη μόνο ίχνη σώζονχαι. Δυο άλλες εικόνες
χης Παναγίας χου Πάθους χου 15ου-16συ αιώνα βρίοκονχαι σε ιδιωχικές συλλογές σχη Αευ
κωοία και μια άλλη, χων α ρ χ ώ ν χου 16ου αιώνα, ήχαν ζωγραψισμένη σε βημόθυρα χου χέμ-
π λ ο υ χης εκκλησίας χου Ανχιψωνηχή. Δυσχυχώς, οι Τούρκοι έκλεψαν χα βημόθυρα και χις
εικόνες χου χέμπλου χης εκκλησίας αυχής, μεχά χην Τουρκική εισβολή χου 1974 και χην καχά
κχηση χης περιοχής. Οι Τούρκοι καχάσχρεψαν και χο εικσνσοχάσι ό π ω ς και πολλές χοιχο-
γραψίες χης εκκλησίας χου Ανχιψωνηχή ενώ άλλες χις αψαίρεσαν και χις π ο ύ λ η σ α ν σχο εξω
χερικό. Μια άλλη είναι ζωγραψισμένη σχα βημόθυρα χου εικονοσχασίου χης εκκλησίας χου
Αρχαγγέλου σχο Χόλη π ο υ σήμερα βρίοκονχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης
Πάψου. Η ζωγραψική σχα βημόθυρα είναι ένχονα επηρεασμένη α π ό χην Ιχαλική ζωγραψική
και η εικονογραψία διαψέρει κ ά π ω ς α π ό χη συνηθισμένη εικονογραψία χης Παναγίας χου
Πάθους. Σχο ένα βημόθυρο είναι ζωγραψισμένη η Παναγία με χο Χρισχό π ο υ σχρέψει χο κε
ψάλι π ρ ο ς χον Αρχάγγελο Γαβριήλ π ο υ κραχά χα σύμβολα χου Πάθους και είναι ζωγραψι-
σμένος οχο άλλο βημόθυρο. Ακόμη μια Παναγία χου π ά θ ο υ ς είναι ζωγραψισμένη σε βημό
θ υ ρ α π ο υ βρίοκονχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης Πάψου και προέρχονχαι
α π ό εκκλησία χης Πόλης χης Χρυσοχόος. Ό π ω ς και σχα βημόθυρα α π ό χο Χόλη έχσι και σ'
αυχά παραχηρείχαι ένχονη δυχική επίδραση, θ π ο λ ύ περιορισμένος αριθμός εικόνων χης
Παναγίας χου Πάθους οχην Κύπρο ψαίνεχαι περίεργος, α ψ ο ύ ο προδρομικός χ ύ π ο ς χης Πα
ναγίας χου Πάθους πρωχοεμψανίζεχαι, ό π ω ς είναι γνωσχό, σχην Κύπρο, σχην χοιχογραψία
χης Παναγίας χης Αρακιώχισοας π ο υ χρονσλογείχαι σχα 1192.
Ανχίθεχα αυξάνει ο αριθμός χων εικόνων με χην Άκρα Ταπείνωση και χο Χρισχό νεκρό
σε σινδόνι (Επιχάψιος). Οι εικόνες αυχές είναι είχε αυχοχελείς ό π ω ς π.χ. η Ακρα Ταπείνωση
χσυ ζ ω γ ρ ά ψ ο υ Φιλίππου (εικ. 70) π ο υ βρίσκεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας σχο Παλαιχώ
ρι, εκείνη π ο υ βρίσκεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας Χρυοελεούσης οχο Σχρόβολο και η Ά
κρα Ταπείνωση α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Αουκά σχη Αευκωσία (εικ. 71), π ο υ βρίσκεχαι
σχο Βυζανχινό Μουοείο χσυ Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', είχε χοποθεχούν
χαι σχην κορυψή εικονοσχασίου, ό π ω ς η Άκρα Ταπείνωση οχην κορυψή χσυ εικονοσχασίου
χσυ Καθολικού χης μονής Αγίου Νεοψύχου. Από χις εικόνες χης Άκρας Ταπείνωσης εκείνη
χης εκκλησίας χης Παναγίας χου Παλαιχωρίου ξεχωρίζει χόσο για χην χεχνική όσο και για χη
σύνθεση χης. Η εικόνα περιβάλλεχαι α π ό ξύλινο οχοινόμορψσ κορδόνι. Με ξύλινο οχοινό-
μορψσ κορδόνι διαιρείχαι καχακόρυψα σε χρεις άνισες επιψάνειες. Σχην κενχρική, π ι ο πλα
χειά, εικονίζεχαι ο Χρισχός νεκρός, όρθιος, με χα χέρια οχαυρωμένα μπροσχά και χο κεψάλι
γερμένο σχο δεξιό ώμο, μπροσχά οχο Σχαυρό και χην κενή σ α ρ κ ο ψ ά γ ο , ενώ σχα δυο σχενό-
μακρα πλαίσια, σχις δυο πλευρές, εικονίζονχαι σε πλαίσια α π ό ξύλινο σχοινόμορψο κορδόνι
δέκα μορψές Αγίων, πένχε σε κάθε πλευρά. Σχην αρισχερή πλευρά εικονίζονχαι, (από π ά ν ω
π ρ ο ς χα κάχω) ο Απόσχσλος Πέχρος, ο Ευαγγελισχής Μαχθαίος, ο Απόσχολος Βαρνάβας, ο
Γρηγόριος ο θ ε ο λ ό γ ο ς και η Αγία Αικαχερίνη. Σχη δεξιά πλευρά, ο Απόσχολος Παύλος, ο
Ευαγγελισχής Μάρκος, ο Αγιος Ιωάννης ο Χρυσόσχομος, ο Άγιος Βασίλειος και η Αγία Βαρ
βάρα. Η π α ρ ο υ σ ί α σημανχικών Κυπρίων Αγίων ό π ω ς ο Απόσχολος Βαρνάβας και ο Ευαγγε-
λισχής Μάρκος και χης Αγίας Αικαχερίνης, π ο υ χιμάχαι ιδιαίχερα σχην Κύπρο, ψανερώνει όχι
η εικόνα έγινε σχην Κύπρο. Τώρα παρουοιάζονχαι και εικόνες χου Χρισχού νεκρού χυλιγμέ-
νου σχη σινδόνα (Επιχάψιοι), ό π ω ς η εικόνα α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού, π ο υ
χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χσυ Γ',
και η εικόνα π ο υ ψυλάσσεχαι σχη Μαρωνιχική Αρχιεπισκοπή σχη Λευκωσία.
Πολύ σπάνιες είναι επίσης οι μεγάλες αυχοχελείς εικόνες χης Δέησης, δηλαδή οι εικόνες
116
7 3 . Η Δέηση. 47,5 Χ 104,5 εκ. Εκκλησία της Παναγίας Καθολι

κής, Πελέντρι.
οχις οποίες εικονίζονχαι ο Χρισχός όρθιος ή ένθρονος μεχαξύ χης θ ε ο χ ό κ ο υ και χσυ Προ
δρόμου, π ο υ όρθιοι, σχραμμένσι σ'Αυχόν, εκχείνουν χα χέρια χους σε δέηση. Από χην εποχή
π ο υ εξεχάζεχαι μόνο χρεις εικόνες είναι γνωσχές, μια (εικ. 72), η π ι ο μεγάλη, βρίσκεχαι οχην
εκκλησία χσυ Αγίου Κασσιανού σχη Λευκωσία, θ κάμπος χης εικόνας έχει επιζωγραψιοθεί
ενώ και χα χρία π ρ ό σ ω π α έχουν αλειψθεί με λάδι με αποχέλεσμα ν' αλλοιωθούν χα χρώμα
χα. Παρά χις επεμβάσεις όμως αυχές, η εικόνα διαχηρεί χα κύρια χαρακχηριοχικά χης, π ο υ
βοηθούν σχην ορθή αποχίμηση χης αξίας χης. Η δεύχερη, π ο υ ανήκε οχην εκκλησία χου Τι
μίου Σχαυρου σχον Πεδουλά, είχε μεχαψερθεί σχη Μηχρόπολη χης Κερύνειας πριν α π ό χο
1950 για ψύλαξη και κλάπηκε α π ό χους Τούρκους χο 1974, ενώ η χρίχη εικόνα βρίσκεχαι οχην
εκκλησία χης Παναγίας Καθολικής σχο Πελένχρι (εικ. 73). Η χελευχαία έχει σχήμα χόξου κύ
κλου και ήχαν ίσως χοποθεχημένη π ά ν ω α π ό θ ύ ρ α χέμπλου. Σε μια άλλη εικόνα, α π ό χην εκ
κλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισοας σχην Αευκωσία, π ο υ χωρίζεχαι σε χρεις ζώνες, η
Δέηση εικονίζεχαι σχην π ά ν ω ζώνη. Σχη μεσαία ζώνη εικονίζονχαι σχηθαίοι οι Απόσχολοι
117
Πέχρος και Παύλος σχραμμένοι π ρ ο ς χο κένχρο χης εικόνας, και σχην κάχω ζώνη όρθιοι, με
χωπικσί, οι Άγιοι Νικόλαος, Γεώργιος, Τιμόθεος και Μαύρα (εικ. 74). Η εικόνα αυχή είναι μια
α π ό χ ι ς π ι ο χ α ρ α κ χ η ρ ι σ χ ι κ έ ς χ η ς Κυπριακής Σχολής και η επιλογή χων Αγίων π ο υ εικονίζον
χαι σ' αυχή α ν χ α ν α κ λ ά χ η δημσχικόχηχάχσυς σχην Κύπρο ή χο σύνδεσμο χους μ' αυχή. Η ει
κόνα ξεχωρίζει για χις ορθές αναλογίες χων σωμάχων, χα αρμονικά χ ρ ώ μ α χ α και χη σχεχική
πλασχική α π ό δ ο σ η χων μορψών.
Εξ' άλλου σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Πάψου η Δέηση, μεχο Χρισχό ένθρονο και χη θ ε ο
χόκο και χον Πρόδρομο όρθιους, συνδυάζεχαι με χην π α ρ ο υ σ ί α χου Αγίου Γεωργίου έψιπ-
π ο υ , σχ'αριοχερά, και χης Αγίας Μαρίνας, σε π ρ ο χ ο μ ή και σε μεχωπική σχάση, σχα δεξιά χης
εικόνας (εικ. 75). Ενχούχοις ψαίνεχαι όχι υ π ή ρ χ α ν περισσόχερες εικόνες χης Δέησης παλαιό
χερα, μια και οχο χέμπλο χης εκκλησίας χης Αγίας Μαρίνας σχην Τερσεψάνου σώζεχαι, σχη
θέση χης εικόνας χου Χρισχού, εικόνα χης Δέησης χου 1747, έργο χου ιερομόναχου Ιωαννι-
κίου. Αναμψίβολα, ο Ιωαννίκιος ανχέγραψε παλαιόχερη εικόνα χης Δέησης π ο υ βριοκόχαν,
ίσως, σχο μονασχήρι χου Αγίου Ηρακλειδίου, ό π ο υ ζούσε και ζωγράψιζε.
Οι π ι ο πολλές α π ό χις μεγάλεςπροσκυνημαχικές εικόνεςπου σώθηκαν είναι εικόνεςχου
Χρισχού και χης Παναγίας. Τόσο ο Χριοχός όσο και η Παναγία εικονίζονχαι, άλλοχε ολόσω
μοι καθισμένοι σε θρόνο και άλλοχε, πιο συχνά, α π ό χη μέση και π ά ν ω . θ θρόνος χωρίς ερει-
σίνωχο, π ο υ επικραχούσε καχά χις προηγούμενες περιόδους εξαψανίζεχαι, σχεδόν χελείως,
καχά χο 16ο αιώνα. Καχά κανόνα σι θρόνοι χόσο χου Χρισχού όσο και χης θ ε ο χ ό κ ο υ έχουν
χ ώ ρ α ερεισίνωχο και είναι καχά κανόνα ξύλινοι και σπανιώχερα μαρμάρινοι. Διακρίνονχαι
διάψορες μορψές ερειοίνωχου. Σχο θρόνο χου Χρισχού επικραχέσχερη είναι η μορψή χσυ
χρίλοβου ερειοίνωχου π ο υ οχσλίζεχαι με πολλές χρυοοκονδυλιές ό π ω ς και ολόκληρος ο
θρόνος. Ο Χρισχός κάθεχαι μεχωπικός με χο δεξί χέρι υψωμένο μπροσχά οχο οχήθος σε
σχήμα ευλογίας ενώ με χο αριοχερό σχηρίζει σχο γόναχο ή κραχεί ανοικχό Ευαγγέλιο, σχο ο
π ο ί ο αναγράψεχαι διαψορεχικό, κάθε ψ α ρ ά , κείμενο. Σώθηκαν αρκεχές εικόνες χου ένθρο-
νου Χρισχού σ' όλη χην Κύπρο. Οι π ι ο σημανχικές εικόνες χου Χρισχού π ο υ κάθεχαι σε θρόνο
με χρίλοβο ερεισίνωχο είναι εκείνες χης εκκλησίας χου Ανχιψωνηχή (εικ. 76) και χου Καθολι
κού χης μονής Χρυσοσχόμου π ο υ έχουν κλέψει οι Τούρκοι μεχά χην εισβολή χου 1974, χης εκ
κλησίας χου Αγίου Γεωργίου σχον Καλοπαναγιώχη, χης Παναγίας σχον Καλοπαναγιώχη,
χης εκκλησίας χων Αρχαγγέλων Χάρχζιας (εικ. 17), χης εκκλησίας χης Φανερωμένης (εικ. 78)
και χης εκκλησίας χης Χρυσαλινιώχισσας σχη Λευκωσία. Χαρακχηριοχικά χης Κυπριακής
Σχολής είναι χο πεπλαχυομένσ μαξιλάρι σχο οποίο κάθεχαι ο Χρισχός. Αυχό είναι διαψορεχι
κό α π ό χο βυζανχινό μαξιλάρι π ο υ είναι κυλινδρικό και έχει κωνικές απολήξεις. Οι χρεις χε-
λευχαίες βρίοκονχαι σήμερα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μακα
ρίου χου Γ' σχη Αευκωσία. Μαρμάρινοι είναι οι θρόνοι χου Χρισχού σχην εικόνα α π ό χην εκ
κλησία χου Αγίου Ιωάννου χου χ ω ρ ι ο ύ Άγιος Ιωάννης χης Μαλσύνχας, π ο υ χ ώ ρ α βρίσκεχαι
σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', χης εικόνας χου
Χρισχού σχο Βυζανχινό Μουοείο χης Μηχρόπολης Πάψου, και χης καχασχρεμμένης σήμερα
εικόνας χου Χρισχού χου ναού χης Αγίας Μαρίνας σχη Σουσκισύ. Διαψορεχική μορψή έχει ο
θρόνος χου Χρισχού οχην εικόνα χσυ ναού χης Παναγίας σχη Λυσό.
Σχις περιοοόχερες εικόνες ο Χρισχός εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω σε χρυσό βάθος
σε σχάση μεχωπική. Ο π ω ς και σχη περίπχωση π ο υ εικονίζεχαι ένθρονος, κραχεί σχο αρι
οχερό χέρι χο Ευαγγέλιο, άλλοχε ανοικχό και άλλοχε κλεισχό ενώ μεχο υψωμένο δεξί ευλογεί.
Τα κείμενα π ο υ αναγράψονχαι οχο ανοικχό Ευαγγέλιο είναι ποικίλα. Ποικίλα είναι και χα
ε π ώ ν υ μ α π ο υ συνοδεύουν χο Χρισχό: ο Σωχήρ χου Κόσμου, χο Φ ω ς χου Κόσμου, ο Ελεήμων,
ο Φ ι λ ά ν θ ρ ω π ο ς , ο Ανχιψωνηχής, ο Δίκαιος Κριχής κ.ά.
Οι π ι ο οημανχικές α π ό χις εικόνες χου δεύχερου αυχού χ ύ π ο υ είναι: ο Χρισχός (εικ. 79)
χης εκκλησίας χης Παναγίας Χρυσελεούσας χης Έ μ π α ς , έργο χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ Τίχου, χρονο
λογημένο μ'επιγραψή σχα 1536 και με π ρ ο σ ω π ο γ ρ α ψ ί α χου δωρηχή σχην κάχω αρισχερή
Π9
γωνιά, ο Χρισχός α π ό χην εκκλησία χων Αγίων Κωνοχανχίνου και Ελένης σχη Τσάδα, (εικ. 80),
π ο υ χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουοείο χης Μηχρόπολης Π ά ψ ο υ , έργο π ι θ α ν ώ χ α χ α
χσυ ίδιου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ , ό π ω ς ψαίνεχαι α π ό χην χεχνική και χεχνοχροπία. Και σι δυο αυχές
εικόνες χαρακχηρίζονχαι α π ό χις πλαχειές ψωχισμένες επιψάνειες χσυ π ρ ο σ ώ π ο υ και χων
γυμνών μερών γενικά και χην ένχονη ανχίθεση ψ ω χ ό ς και σκιάς. Σχις ψωχισμένες επιψάνειες
είναι χοποθεχημένες ακχινωχά ψιμμυθιές με χη μορψή μακρυών λεπχών πινελιών. Τα χ ρ ώ
μαχα σχην εικόνα χου Χρισχού χης εκκλησίας χης Έ μ π α ς έχουν αλλοιωθεί α π ό βερνίκι π ο υ
χοποθεχήθηκε σχις αρχές χου 20ού αιώνα. Άλλες οημανχικές εικόνες χσυ Χρισχού είναι: ο
Χριοχός χης εκκλησίας χου Αγίου Μάμα χης Περισχερώνας Πάψου, χρονολογημένος σχα
1554 και έργο χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ Γεωργίου και χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρ
χιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', ο Χρισχός α π ό χο Καθολικό χου μονασχηριού χης Παναγίας
χου Τοχνισύ και χ ώ ρ α οχο ίδιο μουσείο, ο Χριοχός χης εκκλησίας χης Παναγίας σχον Άγιο
Θ ε ό δ ω ρ ο χου Αγρού, έργο χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ Βασιλείου, ο Χρισχός χου χέμπλου χης εκκλησίας
χων Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνα σχην Περισχερώνα Λευκωσίας, π ο υ έχει επιζωγραψιοθεί,
ο Χρισχός α π ό χην Αρχιμανδρίχα και χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης Πά
ψ ο υ , ο Χρισχός χης εκκλησίας χου Αγίου Επιψανίου σχην Ασπρογειά π ο υ χρονσλογείχαι σχα
1523, ο Χρισχός χης εκκλησίας χου Σωχήρος, σχη Σωχήρα Αμμοχώσχου κ α θ ώ ς και εικόνες
χου Χρισχού σχον Καλοπαναγιώχη, χον Αγρό, χον Άγιο Ιωάννη Αγρού, χα Καννάβια, χην Κο-
ράκου κ.ά.
Η θ ε ο χ ό κ ο ς σπάνια εικονίζεχαι όρθια, ολόσωμη, χο 16ο αιώνα. Μια α π ό χις σπάνιες αυ
χές εξαιρέσεις είναι η όρθια θ δ η γ ή χ ρ ι α α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας χου Ά ρ α κ ο ς σχα Αα
γουδερά (εικ. 81), π ο υ χρονσλογείχαι στα 1557. Σπάνιες είναι ακόμη σι εικόνεςχης θ ε ο χ ό κ ο υ
με χα χέρια υψωμένα σε Δέηση, χωρίς ή με χο Χρισχό σε μεχάλλιο μπροσχά οχο σχήθος χης.
7 5 . Η Δέηση με τον Άγιο Γεώργιο και την Αγία Μαρίνα. 37 Χ 85.

Βυζαντινό Μουσείο Π ά φ ο υ .
74. Η Δέηση, οι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος, οι Άγιοι Νι

κόλαος, Γεώργιος, Τιμόθεος και Μ α ύ ρ α . 120 Χ 74 εκ. Από
την εκκλησία της Χρυσαλινιώτισσας, Αευκωσία.
120
76. Ο Χριστός. 110 Χ 80 εκ. Από την εκκλησία του Αντιφωνη-

τή. Καλογραία.
12]
77 Ο Χριστός. 106,3 Χ 81 εκ. Από την εκκλησία τ ω ν Αρχαγγέ

λων, Χάρτζια.
7 8 . Ο Χριστός. 146 Χ 100 εκ. Από την εκκλησία της Παναγίας

Φανερωμένης, Αευκωσία.
7 9 . Ο Χριστός. 127 Χ 93,5 εκ. Εκκλησία της Παναγίας Χρυοε

λεούσας, Έ μ π α .
122
123
124
8 0 . Χριστός. 99 χ 59 εκ. Από την εκκλησία των Αγίων Κων

σταντίνου και Ελένης, Τσάδα.
125
Και σχις χέσοερες εικόνες π ο υ έχουν σωθεί η θ ε ο χ ό κ ο ς εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω . Η

π ρ ώ χ η και παλαιόχερη βρίσκεχαι σήμερα σχην εκκλησία χης Παναγίας σχον Καλοπαναγιώ
χη. Μια άλλη βρίσκεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας σχον Αγρό. Η χρίχη βρίσκεχαι σχο Βυ
ζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' και προέρχεχαι α π ό χην
εκκλησία χου Αγίου Λουκά σχη Αευκωσία. Τέχαρχη εικόνα χης δεομένης θ ε ο χ ό κ ο υ , π ο λ ύ κα-
χασχρεμμένη, οώζεχαι σχην εκκλησία χου Αγ. Γεωργίου σχα Αύμπια. Μια μεχαγενέσχερη ει
κόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ δεομένης με χον Χρισχό σε μεχάλλιο μπροσχά οχο σχήθος χης, βρίσκεχαι
οχην εκκλησία χης Παναγίας Ιαμαχικής σχον Α ρ α κ α π ά . Η εικόνα αυχή, π ο υ χρονσλογείχαι
σχον 17σ αιώνα, είναι ζωγραψιομένη σε δέρμα.
Σπάνιες είναι ακόμη οι εικόνες χης Παναγίας Ελεούσας ή Γλυκοψιλούσας και χης Γαλα-
κχοχροψούσας. Εικόνες χης Ελεούσας ή Γλυκοψιλούσας σώζονχαι οχις εκκλησίες χου Αγ. Ε
π ι ψ α ν ί ο υ οχο Δ ω ρ ό , χης εκκλησίας χης Αγίας Μαύρης κονχά σχο Κοιλάνι,χου Αρχαγγέλου
οχην Ανώγυρα, χης Παναγίας σχο Παλαιχώρι, οχο Καθολικό χης Μονής χης Παναγίας χης
Αυγασίδας π ο υ χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μα
καρίου χου Γ' και χης Παναγίας Γαλακχοχροψούσης οχο Παλαίκυθρο π ο υ έκλεψαν οι Τούρ
κοι μεχά χην καχάληψη χου χ ω ρ ι ο ύ χο 1974. Εικόνα χης Παναγίας Γλυκσψιλούσας, με ένχονη
δυχική έκψραση, οώζεχαι οχην εκκλησία χης Παναγίας σχο Κοιλάνι. Από χις εικόνες χης Πα
ναγίας Γαλακχοχροψούσας αξίζει να σημειωθούν εκείνη χης εκκλησίας χης Παναγίας Γαλα-
κχοχροψούσης χης Γαλαχαριάς, π ο υ χ ώ ρ α βρίσκεχαι οχο Βυζανχινό Μουσείο χης Π ά ψ ο υ ,
μια άλλη εικόνα χου ίδιου Μουσείου, οχην ο π ο ί α η θ ε ο χ ό κ ο ς εικονίζεχαι ένθρονη ολόσωμη,
και μια εικόνα σε ιδιωχικό εικονοοχάσισ σχη Αευκωσία. Αξιόλογες εικόνες χης Παναγίας Γα
λακχοχροψούσας, με ένχονη δυχική επίδραση σώζονχαι σε διάψορες εκκλησίες και σχο Βυ
ζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' σχη Λευκωσία.
Οι εικόνες χης ένθρονης θ ε ο χ ό κ ο υ είναι σχεχικά περισοόχερες. Ό π ω ς και σχην περί
π χ ω σ η χσυ Χρισχού οι θρόνοι έχουν διάψορη μορψή. Διάψοροι είναι και οι εικονογραψικοί
χύποι χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Σε εικόνα α π ό χην εκκλησία χου Αρχαγγέλου σχο Αευκόνοικο, π ο υ χώ
ρα βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' (εικ.
82), ο θρόνος έχει ελαψρά ημικυκλικό ερεισίνωχο, ενώ η θ ε ο χ ό κ ο ς εικονίζεχαι σε σχάση με
χωπική με χο Χρισχό σχα γόναχα σχον χ ύ π ο χης Κυπρίας. Σε εικόνα α π ό χην εκκλησία χου
Αγίου Ιακώβου σχα Κονιά και χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχροπόλεως Πάψου, ο
θρόνος χης θ ε ο χ ό κ ο υ είναι π α ρ ό μ ο ι ο ς μ' εκείνο χης εικόνας χου Λευκονοίκου, με επίμηλα
σχο ημικυκλικό ερεισίνωχο. Εικονογραψικό όμως η θ ε ο χ ό κ ο ς είναι επηρεασμένη α π ό χη
Δύση. Ο Χριοχός εικονίζεχαι σχραμμένος π ρ ο ς χον κληρικό δωρηχή π ο υ εικονίζεχαι γονυπε
χής σχην κάχω αρισχερή γωνιά και απλώνει χο χέρι χου για να χον ευλογήσει, ενώ η θ ε ο χ ό
κος απλώνει χο χέρι χης οχο κεψάλι χου δωρηχή α π ό επίδραση π ρ ο ψ α ν ώ ς χσυ χ ύ π ο υ χης
5^ήυΐζ^η^ηιθI Μαάσηπα. Παρόμοια, εικονογραψικό, είναι και η εικόνα χης Παναγίας σχην εκ
κλησία χης Παναγίας σχο Παλαιχώρι, η ο π ο ί α είναι και χεχνοχρσπικό επηρεασμένη α π ό χην
Ιχαλική Τέχνη. Συνηθέσχερα όμως η ένθρονη θ ε ο χ ό κ ο ς εικονίζεχαι σχον χ ύ π ο χης Οδηγή-
χριας ό π ω ς σχην εικόνα α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Ανχωνίου Λευκωσίας π ο υ χ ώ ρ α βρίσκε
χαι σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' και σχις εικόνες
α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου κονχά σχην Α ρ α δ ί π π ο υ και χην εκκλησία χου Ανχιψω
νηχή (εικ. 83) π ο υ έχουν κλέψει οι Τούρκοι. Και σχις χρεις περιπχώσεις χο ερεισίνωχο χου
θρόνου είναι πολυγωνικό, εκχείνεχαι και σχα π λ ά γ ι α , αλλά σχην εικόνα α π ό χην εκκλησία
χου Αγίου Ανχωνίου έχει διαψορεχική μορψή. Εικόνες ένθρονης θ ε ο χ ό κ ο υ βρίοκονχαι ακόμη
σχην Ανώγυρα και χη Χόλη. Οι περισσόχερες όμως εικόνες χης θ ε ο χ ό κ ο υ είναι χου συνηθι
σμένου χ ύ π ο υ χης Οδηγήχριας, π ο υ όμως επιγράψεχαι, α δ ι ά ψ ο ρ α , άλλοχε θ δ η γ ή χ ρ ι α , άλ
λοχε Ελεούσα, άλλοχε Πανχάνασσα κ.ό.κ. ή ψέρει διάψσρα π ρ ο σ ω ν ύ μ ι α . Σχον χ ύ π ο αυχό η
θ ε ο χ ό κ ο ς εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω μέσα σε χρυσό ψόνχο να κραχεί χο Χρισχό σχο
αριοχερό χέρι ενώ χο δεξί υψώνεχαι μπροσχά σε δέηση. Δυο οημανχικές εικόνες χης Πάνα-
126
81. Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 104 Χ 45 εκ. Από την εκκλησία

της Παναγίας τ ο υ Ά ρ α κ ο ς , Ααγουδερά.
127
82. Η Θεοτόκος Κυπρία. 95 Χ 50 εκ. Από την εκκλησία του

Αρχαγγέλου Μιχαήλ, Αευκόνοικο.
128
83. Η Θεοτόκος Ο δ η γ ή τ ρ ι α . 110 Χ 81 εκ. Από την εκκλησία

τ ο υ Α ν τ ι φ ω ν η τ ή , Καλογραία.
129
84. Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 109 Χ 69 εκ. Από το Καθολικό της

μονής του Αγίου Σά66α της Καρόνος.
130
γίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς είναι οι εικόνες π ο υ ζωγράψισε ο Τίχος. Η π ρ ώ χ η (εικ. 84) α π ό χο Καθολικό

χης μονής χου Αγίου Σάββα χης Καρόνος χρονσλογείχαι μ' ε π ι γ ρ α ψ ή σχα 1521 και βρίσκεχαι
σήμερα σχο Βυζανχινό Μουοείο χης Μηχρόπσλης Πάψου. Παρ'όλο π ο υ χο βάθος χης εικό
νας έχει επιζωγραψιοθεί η εικόνα διαχηρείχαι α ν έ π α ψ η . Η δεύχερη, με ζεύγος δ ω ρ η χ ώ ν , ένα
ιερέα και χη σύζυγο χου, βρίσκεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας σχη Τσάδα. Αν και η αναθη-
μαχική επιγραψή σχο κάχω μέρος χης εικόνας διαχηρείχαι σχεχικά καλά η χρονολογία καχα-
σκευής χης εικόνας έχει καχασχραψεί. Άλλες εικόνες χης Παναγίας Οδηγήχριας χου π ρ ώ χ ο υ
μισού χου 16ου αιώνα είναι εκείνες χης εκκλησίας χου Αγίου Ανχωνίου σχη Λευκωσία (εικ. 85),
χης εκκλησίας χου Αγίου Χαραλάμπους σχον Κάχω Δρυ (εικ. 86α,6), χης Παναγίας Καθολικής
σχα Κουκλιά, χης εκκλησίας χου Σωχήρος σχη Σωχήρα Αμμοχώσχου, χης εκκλησίας χης Πα
ναγίας σχη Τριμίκλινη, χης εκκλησίας χου Σχαυρου σχα Πάνω Αεύκαρα, χης εκκλησίας χου
Αγίου Γεωργίου σχα Ααγουδερά, χου Αγίου Γεωργίου σχο Μυλικούρι, χης Παναγίας σχον Α
γρό και χης Παναγίας σχον Καλοπαναγιώχη, χσυ Αρχαγγέλου σχον Αγιο Ιωάννη χου
Αγρού, χου Αγίου Γεωργίου σχην Απαίσια, χης εκκλησίας χης Παναγίας Χρυσελεούσας σχην
Έμπα (εικ. 87) και χης εκκλησίας χης Αγίας Άννας σχα Καλλιάνα. Σχις δυο χελευχαίες εικόνες
σχα πλαχειά πλαίσια είναι ζωγραψισμένες σκηνές α π ό χη ζωή χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Αξιόλογες
ακόμη εικόνες χης Παναγίας Οδηγήχριας είναι εικόνα α π ό χην εκκλησία χης Φανερωμένης
σχην Λευκωσία και χ ώ ρ α σχο Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χσυ Γ', μια
άλλη εικόνα οχην εκκλησία χης Αγίας Άννας σχα Καλλιάνα, η θ δ η γ ή χ ρ ι α σχην εκκλησία χης
Αγίας Μαρίνας σχην Εψχαγώνια, η θ δ η γ ή χ ρ ι α χης α μ ψ ι π ρ ό σ ω π η ς εικόνας χης Αμασγού η
θ δ η γ ή χ ρ ι α χης εκκλησίας χης Παναγίας σχον Καλοπαναγιώχη κ.ά. Ειδική α ν α ψ ο ρ ά πρέπει
να γίνει για χην εικόνα χης θ δ η γ ή χ ρ ι α ς (εικ. 88) α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού, π ο υ
χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ: Η
εικόνα αυχή με χην χεχνική και χην χεχνοχροπία χης είναι ένα α π ό χα σημανχικώχερα δείγμα
χα χης Κυπριακής Σχολής χου 16ου αιώνα. Ξεχωρίζει όχι μόνο για χο σχέδιο αλλά και για χον
χ ρ ό π ο π ο υ αποδίδσνχαι χα γυμνά και ιδιαίχερα χο π ρ ό σ ω π ο χης Παναγίας. Ο άγνωσχος
ζ ω γ ρ ά ψ ο ς ξανοίγει χον π ρ ο π λ α σ μ ό με ελαψρά ρόδινο χ ρ ώ μ α π ά ν ω σχο ο π ο ί ο χοποθεχεί α
κχινωχά, με αρισχοχεχνικό χ ρ ό π ο , χις πολυάριθμες λεπχές μακρυές πινελιές, χα «ψώχα» και
πλάθει χο π ρ ό σ ω π ο αριοχσχεχνικά. Η εικόνα χρονσλογείχαι με επιγραψή σχα 1529. Εκείνο
π ο υ χη διαψοροποιεί α π ό χις άλλες εικόνες χης Οδηγήχριας είναι η ιδιαίχερη έμψαση π ο υ δί-
δεχαι σχην απεικόνιση μιας βασιλικής με ψηλό καμπαναριό με διάψσρα ψευδογσχθικά οχοι
χεία. Η εκκλησία, π ο υ ψυλάγεχαι α π ό δυο Αγγέλους έχει σχο μέσο χης μακράς π λ ε υ ρ ά ς χης
άνοιγμα ή χυψλό χόξο σχο οποίο είναι ζωγραψισμένη εικόνα χης Παναγίας Ελεούσας (Γλυκο-
ψιλούσας), δεξιά και αριοχερό χης οποίας απεικονίζονχαι οι δωρηχές. Σχις δυο π ά ν ω γωνιές
εικονίζονχαι σεβίζονχες, ό π ω ς π ο λ ύ συχνά, οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ.
Οι εικόνες χης Παναγίας Κυκκώχισσας είναι σχεχικά περιορισμένες χο 16ο αιώνα. Η αρ
χαιόχερη βρίσκεχαι σχην εκκλησία χων Αγίων Σεργίου και Βάκχου σχον Καλοπαναγιώχη. Άλ
λη βρίσκεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας σχο ίδιο χωριό και χρίχη σχην εκκλησία χης Πανα
γίας σχη Λεμύθου. Μια α π ό χις πιο σημανχικές είναι η εικόνα χης Παναγίας Κυκκώχιοσας
π ο υ βρίσκεχαι σήμερα σχην εκκλησία χσυ Τιμίου Σχαυρου σχον Πεδουλά (εικ. 89). Η επιμέ
λεια σχην απόδοση χων μορψών μεχην ένχονη ανχίθεση σκιάς και ψ ω χ ό ς και χα αουνήθισχα
χ ρ ώ μ α χ α χων ενδυμάχων διαψοροποιούν χην εικόνα αυχή α π ό χις άλλες εικόνες χης ε π ο χ ή ς .
Οι διαψσρές αυχές οψείλονχαι αναμψίβολα σε ιχαλική επίδραση.
Παράλληλα με χις εικόνες π ο υ έχουν αναψερθεί π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς η Κυπριακή Σχολή χου
16ου αιώνα έχει δώσει και μια σειρά εικόνων σχις οποίες η δυχική επίδραση είναι ενχονώχε-
ρη. Τέχοιες είναι οι εικόνες χης Παναγίας Εγκλειοχριανής π ο υ εικονίζεχαι σχον χ ύ π ο χης Οδη-
γήχριας, έργο χου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ θ ε ο ψ υ λ ά κ χ ο υ , σχη μονή χου Αγίου Νεοψύχου, χης Παναγίας
Χρυσολαγιώχισσας σχην εκκλησία χης Παναγίας σχη Λόγια και χης Παναγίας χης « α π ό χης
Κύκκου» (εικ. 90) α π ό χην εκκλησία χου Αρχαγγέλου χσυ χ ω ρ ι ο ύ Άγιος Νικόλαος Π ά ψ ο υ ,
131
85. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς Ο δ η γ ή τ ρ ι α . 92 Χ 70 εκ. Εκκλησία τ ο υ Α γ ί ο υ

Α ν τ ω ν ί ο υ , Αευκωσία.
132
8 6 α — β . Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 94 Χ 69 εκ. Εκκλησία τ ο υ

Αγίου Χαραλάμπους, Κάτω Δρυς. (Κάτω λεπτομέρεια).
133
87. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς Ο δ η γ ή τ ρ ι α . 125 Χ 93 εκ. Εκκλησία της Πανα

γίας Χρυσελεούσας, Έμπα.
134
88. Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 150 Χ 94,5 εκ. Από την εκκλησία

του Αγίου Κασσιανού, Αευκωσία.
135
π ο υ χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης Πάψου. Η εικόνα χης Πανα
γίας Χρυσολαγιώχιοοας ανήκει σχον χ ύ π ο χης Παναγίας Ελεούσας (Γλυκσψιλούσας), ενώ
εκείνη χης εκκλησίας χσυ Αρχαγγέλου, π α ρ ά χην ε π ι γ ρ α ψ ή π ο υ χη συνοδεύει, αποχελεί συν
δυασμό χης Γλυκοψιλούσας και χης Οδηγήχριας, γιαχί ενώ η Παναγία σκύβει και με χο π ρ ό
σ ω π ο αγγίζει χο π ρ ό σ ω π ο χσυ Χρισχού, ο Χριοχός ανχί να χην αγκαλιάζει κραχεί οχο αριοχε
ρό χέρι κλεισχό ειληχάριο και με χο απλωμένο δεξί χέρι ευλογεί. Από εικονογραψική ά π ο ψ η
δηλαδή η εικόνα αυχή σχεχίζεχαι μεχην εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ χου Καθολικού χης μονής θ ε ο
χόκου οχην Κυθρέα, π ο υ δυσχυχώς έχουν κλέψει οι Τούρκοι εισβολείς χο 1974. Η χελευχαία
αυχή εικόνα είναι αναμψίβολα π ο λ ύ ένχονα επηρεασμένη α π ό χη δυχική ζωγραψική και χο
ανάγλυψα πλαίσιο σχο ο π ο ί ο ήχαν χοποθεχημένη είναι κ α θ α ρ ά βενεχσιάνικο. Ένχονα επη
ρεασμένες α π ό χην Ιχαλική ζωγραψική είναι και η εικόνα χης Παναγίας Κυκκώχισσας χης εκ
κλησίας χης Παναγίας χσυ χ ω ρ ι ο ύ Άγιος Θ ε ό δ ω ρ ο ς χου Αγρού, χης θ δ η γ ή χ ρ ι α ς χης εκκλη
σίας χης Παναγίας Καθολικής (=ενοριακής) σχο Πελένχρι και χης Παναγίας δεομένης (εικ. 91)
α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσελεσύσας χης Κάχω Αρχιμανδρίχας π ο υ βρίσκεχαι σχο
Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης Π ά ψ ο υ . Ένχονα επηρεασμένη α π ό χην Ιχαλική ζωγρα
ψική χόσο χεχνοχρσπικό όσο και εικονογραψικό είναι η εικόνα χης ένθρονης Παναγίας (εικ.
92) σχην εκκλησία χης Παναγίας σχο Παλαιχώρι. Αν και η θ ε ο χ ό κ σ ς εικονίζεχαι σχεδόν μεχω
πική ο Χρισχός π ο υ κάθεχαι σχα γόναχά χης εικονίζεχαι σχεδόν καχά κρόχαψο, σχραμμένος
π ρ ο ς χη δωρήχρια, π ο υ εικονίζεχαι σε αουνήθισχα μεγάλη κλίμακα, σχην κάχω αρισχερή
γωνιά. Τόσο η σχάση και η χειρονσμία χου Χρισχού όσο και χο μέγεθος χσυ π ο ρ χ ρ α ί χ ο υ χης
δωρήχριας ψανερώνουν ένχονη ιχαλική επίδραση. Διαψορεχική παρουοιάζεχαι μια εικόνα
χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς π ο υ σήμερα βρίσκεχαι σχα Γραψεία χης εκκλησίας χης Φανερω
μένης σχη Λευκωσία. Σχην εικόνα αυχή, π ο υ ακολουθεί εικονογραψικό χην θ δ η γ ή χ ρ ι α , ο
Χρισχός απλώνει χο αριοχερό χέρι σχα πλάγια και ανχί να κραχεί ειληχό κραχεί σψαίρα. Φα
νερή είναι η δυχική επίδραση και σε εικόνα χης Παναγίας σχην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσε
λεούσας σχο Σχρόβολο. Σχην εικόνα αυχή παρουοιάζεχαι συνδυασμός χης Γλυκοψιλούσας
και χης Κυκκώχιοσας.
Εκχός α π ό χις εικόνες με ιχαλική επίδραση, π ο υ διαχηρούν χα κύρια χαρακχηριοχικά χης
βυζανχινής π α ρ ά δ ο σ η ς , η Κυπριακή Σχολή δημιούργησε και εικόνες καθαρά ιχαλικής χεχνο
χ ρ ο π ί α ς π ο υ προορίζονχαν για χις λαχινικές εκκλησίες και χους ρωμαιοκαθολικούς ψεσυ-
δάρχες και κληρικούς π ο υ ήχαν εξοικειωμένοι με χην Ιχαλική χέχνη. Οι εικόνες αυχές είναι
εικόνες χόσο χης θ ε ο χ ό κ ο υ όσο και Αγίων και βρίοκονχαι διασκορπισμένες σ'όλη χην Κύ
π ρ ο . Μερικές α π ό χις εικόνες αυχές εικονίζουν χη θ ε ο χ ό κ ο σχον χ ύ π ο χης Μαάτθ όβ\\Ά ^ ο η -
δοΐαζίοηθ, ό π ω ς οι εικόνες α π ό χις εκκλησίες χης Χρυοαλινιώχισοας (εικ. 93) σχη Λευκωσία
(που χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου
Γ), χης Φανερωμένης σχη Λευκωσία, χης Μηχρόπολης Πάψου, χης Μεχαμορψώσεως σχη
Σανίδα, χης Μεχαμορψώσεως σχη Πέχρα, και χων Αρχαγγέλων σχη Χάρχζια. Οι δυο χελευ
χαίες κλάπηκαν α π ό χους Τούρκους. Ιχαλικής χεχνοχροπίας ακόμη είναι η θ δ η γ ή χ ρ ι α χης
εκκλησίας χης Αγίας Ζώνης οχην Αμμόχωστο π ο υ κλάπηκε α π ό χους Τούρκους, ό π ω ς και η
Γαλακχοχροψούσα α π ό χην ίδια εκκλησία, π ο υ βρίσκεχαι σχο Μουοείο χσυ Ιδρύμαχσς Αρ
χιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' και άλλη α π ό χην εκκλησία χης Χρυοαλινιώχιοσας, π ο υ βρί
σκεχαι οχο ίδιο Μουσείο. Καθαρά δυχικού χ ύ π ο υ είναι ακόμη εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ μεχο Χρι
στό και χης Ελισάβεχ με χον Πρόδρομο π ο υ ανήκε σχον Π. Δίκαιο, εικόνα χης Αγίας Οικογέ
νειας σχην εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ χου Τρυπιώχη σχη Αευκωοία, η Παναγία οχην
εκκλησία χης Αγίας Ν ά π α ς σχη Λεμεσό, η Αγία Οικογένεια οχην εκκλησία χης Χρυοοπολίχισ-
σας σχη Λάρνακα, ό π ο υ καχά περίεργο χ ρ ό π ο ο Ιωσήψ έχει χα χαρακχηριοχικά τ ο υ Αγίου
Ιωάννη χου Προδρόμου, και η ει κάνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ χου Καθολικού χης μονής χης θ ε ο χ ό κ ο υ
σχην Κυθρέα, π ο υ αναψέρθηκε π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς . Καθαρά ιχαλικές είναι ακόμη η εικόνα χης
Προσκύνησης χων Μάγων (εικ. 94) α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης σχη Αευ
κωσία και η εικόνα με χοΜυσχικό Δείπνο α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσαλινιώχισοας
136
8 9 . Η Θεοτόκος Κυκκώτισσα. 89 Χ 54,5 εκ. Εκκλησία τ ο υ Τι

μίου Σ τ α υ ρ ο ύ , Πεδουλάς.
137
90. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς η από της Κύκκου. 107,5 Χ 78,5 εκ. Από την

εκκλησία τ ο υ Α ρ χ α γ γ έ λ ο υ , Ά γ ι ο ς Νικόλαος Π ά φ ο υ .
138
91. Η Θεοτόκος Δεομένη. 80,5 Χ66 εκ. Από την εκκλησία της
Παναγίας, Πάνω Αρχιμανδρίτα.
92. Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 99 Χ79 εκ. Εκκλησία της Πανα

γίας, Παλαιχώρι.
140
93. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς Μ3ϋΓθθ)εΙΐ3€οη5θΐ3ζίοηθ. 70 Χ 55εκ. Α π ό τ η ν

εκκλησία της Χρυσαλινιώτισσας, Λευκωσία.
141
σχη Λευκωσία. Και οι δυο αυχές εικόνες βρίοκονχαι σήμερα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' σχη Αευκωσία. Σχην ίδια χεχνοχροπία ανήκουν
ακόμη και σι εικόνες χης Αγίας Μαρίνας, χης Αγίας Αικαχερίνης και χης Μαρίας χης Μαγδα
ληνής α π ό χην εκκλησία χσυ Αγίου Κασσιανού και χης Αγίας Μ α ύ ρ α ς π ο υ βριοκόχαν μέχρι
χο 1974 σχο Καθολικό χης μονής χης θ ε ο χ ό κ ο υ σχην Κυθρέα και κλάπηκε α π ό χους Τούρ
κους. Η χελευχαία αυχή εικόνα είναι χρονολογημένη μ'επιγραψή σχα 1561. Σε μια χουλάχι
σχο εικόνα, εκείνη π ο υ αψιέρωσε η Μαρία νχι Μολίνο σχο Καθολικό χης μονής χου Αγίου
Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου χου Κουχοοβένχη, παρουοιάζεχαι ένχονα η ανχιπαράθεση χης
Βυζανχινής και χης Ιχαλικής ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή ς . Σχην εικόνα αυχή (εικ. 95) η θ ε ο χ ό κ σ ς με χο Χρισχό
είναι ζωγραψισμένη σ ύ μ ψ ω ν α με ιχαλικά π ρ ό χ υ π α , ό π ω ς και χα π ο ρ χ ρ α ί χ α χης Μαρίας νχι
Μολίνο και χου γιου χης. Ανχίθεχα ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων π ο υ εικονίζεχαι όρθιος είναι
ζωγραψισμένος σύμψωνα με χη βυζανχινή π α ρ ά δ ο σ η . Η εικόνα αυχή, ό π ω ς και όλες οι άλ
λες εικόνες χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου, κλάπηκε α π ό
χους Τούρκους μεχά χην Τουρκική εισβολή χου 1974. Ένχονη επίδραση χης Ιχαλικής ζωγρα
ψικής είναι ψανερή και οχην εικόνα χου Επιχάψισυ θ ρ ή ν ο υ σχην εκκλησία χης Αγίας Μαρί
νας σχο Πέρα Χωριό. Η ίδια επίδραση είναι ψανερή και σε εικόνα χης Παναγίας Γλυκοψιλού-
οας σχις εκκλησίες χης Παναγίας σχο Κοιλάνι, σχη Λάσα και χης Χρυοελεσύσας σχο Σχρόβολο.
Με χις εικόνες χης θεοχόκου ουνδέονχαι και ορισμένες εικόνες χης Αγίας Άννας χης Μηχέ-
ρας χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Η Αγία Άννα εικονίζεχαι να κραχεί χη μικρή θεοχόκο ό π ω ς η Παναγία κρα
χεί χο Χρισχό σχον χ ύ π ο χης θδηγήχριας ή χης Γαλακχοχροψούσας. Εικόνα χης Αγίας Άννας
π ο υ θηλάζει χη θ ε ο χ ό κ ο βρίσκεχαι σχην Αρχιεπισκοπή χων Μαρωνιχών σχη Λευκωσία και
προέρχεχαι α π ό χη μαρωνιχική εκκλησία χου Αγίου Ανχωνίου σχην Κυθρέα. θ κάμπος χης ει
κόνας έχει επιζωγραψιοθεί και η επιγραψή έχει ξαναγράψει καχά χ ρ ό π ο π ο υ έγινε δυσνόηχη «Η
ΑΓΙΑ ΣΑΤΑΝΑΓΑΝ». Η Αγία Άννα εικονίζεχαι ό π ω ς η θεοχόκσς θδηγήχρια μεχο δεξί υψωμένο
σε δέηση, ενώ η θεοχόκος, καθισμένη σχο αριοχερό χέρι χης Αγίας Άννας περιχυλιγμένη σχο
μαψόριο, θηλάζει, κραχώνχας χο μαοχό χης Αγίας Άννας με χο αριστερό χέρι. Άλλοχε η Αγία
Άννα εικονίζεχαι ένθρονη, σε σχάση μεχωπική, να κραχεί χη θεοχόκο, π ο υ μεχη σειρά χης κρα
χεί χο Χριστό σχα γόναχα, ό π ω ς η εικόνα α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Ανχωνίου, π ο υ χώρα βρί
σκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χσυ Γ' Η χελευχαία
αυχή εικόνα είναι σπανιώχερη όσον α ψ ο ρ ά χην εικονογραψία, και ποιοχικά καλύχερη α π ό χην
προηγούμενη, αλλά έχει πάθει πολλή ψθορά σχα χέρια αδέξιου συνχηρηχή π ο υ π ρ ο σ π ά θ η σ ε
να χην καθαρίσει πριν α π ό 50 και περισσόχερο χρόνια.
Η Κυπριακή Σχολή, εκχός α π ό χις εικόνες χου Χρισχού και χης Παναγίας, έχει δώσει και
εξαίρεχες εικόνες Αγίων, θ ζ ω γ ρ ά ψ ο ς Τίχος ζωγράψισε και χην εικόνα χου Αγίου Ιωάννη χου
Προδρόμου (εικ. 96) σχην εκκλησία χης Παναγίας Χρυοελεσύσας οχην Έμπα με δυο σκηνές
π ο υ σχεχίζονχαι με χο θάναχο χου. θ Πρόδρομος εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω . Έχει χο
δεξί χέρι υψωμένο σε σχήμα ομιλίας ενώ σχο αριοχερό κραχεί ράβδο π ο υ καχαλήγει σε σχαυ
ρό και ανοικχό ειληχάριο μεχην επιγραψή «ίδε ο αμνός χου θ ε ο ύ ο α ί ρ ω ν χ η ν α μ α ρ χ ί α ν χ ο υ
κόσμου». Η άχακχη πλούσια κόμη πέψχει μεχη μορψή 6οσχρύχων σχους ώ μ ο υ ς . Άχακχη
εικονίζεχαι και η γενειάδα. Το π ρ ό σ ω π ο και χα γυμνά πλάθονχαι με λαδσπράσινη σκιά και
ψωχεινή κοκκινωπή ώ χ ρ α π ο υ μπαίνει σαν πλαχειές ψωχισμένες επιψάνειες σχα μάγουλα,
χο μ έ χ ω π ο και χο λαιμό π ο υ χονίζονχαι μεχα «ψώχα», χιςλευκοκίχρινες γραμμές π ο υ μπαί
νουν σχο μ έ χ ω π ο , κάχω α π ό χα μάχια και χη μύχη. Οι δυο σκηνές, σαν μικρογραψίες, εικο
νίζουν η μια, «Το Συμπόσιο χου Ηρώδη» σχην π ά ν ω αρισχερή γωνιά και η άλλη χην «Αποχο
μή χης χιμίας κεψαλής χου Προδρόμου» σχην π ά ν ω δεξιά γωνιά. Η χελευχαία αυχή σκηνή
αποχελείχαι α π ό δυο σκηνές: οχην π ρ ώ χ η ο δήμιος αποκεψαλίζει χον Πρόδρομο και σχη
δεύχερη η Σαλώμη προσψέρει χην κεψαλή χου Προδρόμου σχην Ηρωδιάδα.
Ένας άλλος ά γ ν ω σ χ ο ς ζ ω γ ρ ά ψ ο ς ζωγράψισε χην εικόνα χου Προδρόμου (εικ. 97) χης εκ
κλησίας χου Αγίου Επιψανίου σχην Πάψο π ο υ έχει μεχαψερθεί σχο Βυζανχινό Μουσείο χης
142
94. Η Προσκύνηση των Μάγων. 80 Χ 101 εκ. Από την εκκλησία

της Παναγίας Φανερωμένης, Αευκωσία.
Μηχρόπολης Πάψου. Η εικόνα αυχή είναι αναμψίβολα μια α π ο χις π ι ο σημανχικές εικόνες
χου Προδρόμου π ο υ σώζονχαι σχην Κύπρο, και όσον α ψ ο ρ ά χην εικονογραψία και χεχνο
χροπία καλύχερη α π ό χην προηγούμενη. Ο Πρόδρομος εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω ,
σε σχάση μεχωπική, με ασκηχικό π ρ ό σ ω π ο και άσαρκα χέρια. Με χο δεξί χέρι δείχνει χο κε
ψάλι χου π ο υ κραχεί σε δοχείο σχο αρισχερό χέρι μαζί με χη συνηθισμένη ράβδο και ανοικχό
ειληχάριο με χην επιγραψή «οράς χί π ε π ρ ά κ α σ ι ν άνομοι... ο ρ ά ς κεψαλήν υπέρ σου χεχμημέ-
νην...». Σχην εικόνα αυχή συνδυάζονχαι η ψλόγα χης ψ υ χ ή ς και η ασκηχικόχηχα χου Προ
ψήχη π ο υ καχαξιώθηκε να δει χην πλήρωση χης π ρ ο ψ η χ ε ί α ς χου. Άλλες σημανχικές εικόνες
χου Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου βρίοκονχαι σχην εκκλησία χης Χρυσελεσύσας σχη Λυσό
και χην εκκλησία χσυ Αγίου Ιωάννη σχην Πλαχανισχάοα.
Από χα πιο αξιόλογα δείγμαχα χης Κυπριακής ζωγραψικής χου 16ου αιώνα είναι μια σει
ρά εικόνων π ο υ βρίοκονχαι σχα Βυζανχινό Μουσεία χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακα
ρίου χου Γ' σχη Λευκωσία και χης Μηχρόπσλης Πάψου σχην Πάψο, ό π ω ς ο Άγιος Ανχώνιος
α π ό χην εκκλησία χης Αγίας Ζώνης Αμμοχώσχου, ο Απόσχολος Πέχρος α π ό χην εκκλησία
χης Ασίνου, ο Άγιος Νικόλαος α π ό χην εκκλησία χης Χρυοαλινιώχιοσας, ο Άγιος Κύριλλος,
143
κομμάχι α π ό καχασχρεμμένο «ΓθίβΙ^Ιθ» χης εκκλησίας χου Αγίου Γεωργίου κονχά σχην Αρα
δίππου, ο Άγιος Βασίλειος, η Αγία Μαρίνα, η Αγία Παρασκευή από χην εκκλησία Αγίου Θεο
δώρου σχη Λεχύμπου κ.ά. π ο υ βρίοκονχαι οχο Βυζανχινό Μουσείο χσυ Ιδρύμαχος Αρχιεπι
σκόπου Μακαρίου χου Γ', ο Άγιος Γεώργιος ο Περβολιάχης (εικ. 98), η αποχομή χης κεψαλής
χου Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου, έργο χου ζωγράψου Σχυλιανού ιερέως (εικ. 99), ο Άγιος
Ιωάννης ο θεολόγος χου ζωγράψου Τζένισυ (εικ. 100) κ.ά. χου Βυζανχινού Μουσείου χης
Μηχρόπσλης Πάψου. Η μεγάλη εικόνα χου Αγίου Γεωργίου χου Περβολιάχη προέρχεχαι
από χην εκκλησία χου Αγίου Κενδέα σχην Πάψο, που δεσπόζει χων περιβολιών χης Πάψου.
Ο Άγιος εικονίζεχαι όπως συνήθως καβαλλάρης σε άσπρο άλογο σε σχάση μεχωπική, ενώ
χο άλογο προχωρεί μέσα σε θάλασσα με ψάρια. Σχις δυο καχακόρυψες πλευρές χης εικόνας
υπάρχουν σκηνές α π ό χ ο μαρχύριό χου Αγίου. Η μικρή εικόνα χης «Αποχομήςχης κεψαλής»
χου Προδρόμου έχει ψθαρεί σχο πάνω μέρος και ο δήμιος έχει σχεδόν εξαψανιοθεί. Διαχη
ρείχαι όμως ηΤιμία Κεψαλή χου Προδρόμου που εκθέχει χα χαρακχηριοχικά χης χεχνικής και
χης χεχνοχροπίας χου ζωγράψου. Ο ζωγράψος χρησιμοποιεί θερμή κοκκινωπή ώχρα π ο υ
χην ξανοίγει ή χην κάμνει πιο σκοχεινή για ν' αποδώσει χους όγκους. Πάνω σ' αυχή χην ώχρα
95. Η Θεοτόκος και ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων. 70 Χ 92 εκ.

Από τη μονή τ ο υ Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, Κου-
τσσβέντης.
144
145
146
9 8 . Ο Άγιος Γεώργιος ο Περβολιάτης. 171 Χ 163,5 εκ. Από την

εκκλησία του Αγίου Κενδέα, Πάφος.
96. Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. 124,5 Χ 81 εκ. Εκκλησία

της Παναγίας Χρυσελεούσας, Έμπα.
<
97 Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. 124 Χ 79,5 εκ. Από την εκ
κλησία του Αγίου Επιφανίου, Π ά φ ο ς .
147
μπαίνουν χα ψώχα με χη μορψή μικρών αραιών λευκοκίχρινων πινελιών, κυρίως κάχω από
χα μάχια και σχα χέρια. Εξ' άλλου ο Τζένιος ζωγράψισε χον Ά γ ι ο Ιωάννη χο θ ε ο λ ό γ ο όρθιο,
με αουνήθισχα κόκκινο ιμάχιο να κραχεί κώδικα και να γράψει χο Ευαγγέλιο χου. Η επίδραση
χης δυχικής εικονογραψίας και χεχνοχροπίας είναι ψανερή χόσο σχη μορψή χου Αγίου όσο
και σχις μαλακές πχυχώσεις χου κόκκινου ιμαχίου χσυ.
Οι πιο πολλές όμως εικόνες χου 15ου-16ου αιώνα εξακολουθούν να βρίοκονχαι σκόρ
πιες σε διάψορες εκκλησίες χης Κύπρου. Σχην εκκλησία χου Αγίου Λαζάρου σχη Λάρνακα
ψυλάσσεχαι εικόνα χου Αγίου Λ α ζ ά ρ ο υ , σχην οποία ο Αγιος εικονίζεχαι σαν επίσκοπος.
Ό π ω ς είναι γνωσχό σύμψωνα με χις παραδόσεις χης Ορθόδοξης Εκκλησίας ο Ά γ ι ο ς Λάζα
ρος μεχά χην ανάσχαση χου καχέψυγε σχην Κύπρο όπου χειρσχσνήθηκε επίσκοπος Κιχίου
από χους Αποσχόλους Παύλο και Βαρνάβα. Σχην εκκλησία χης Παναγίας χσυ Κάμπου, κον
χά σχην Ακαττνού, βρίσκονχαν εικόνες χου Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου και χων Αποσχό
λων Πέχρου και Ιωάννη χου θ ε ο λ ό γ ο υ (εικ. 101-103). Και οι χρεις εικονίζονχαι όρθιοι, ο Πρό
δρομος με χα χέρια απλωμένα σε δέηση, όπως ο Πρόδρομος χης μονής χου Τιμίου Σχαυρου
οχο Ό μ ο δ ο ς , ο Πρόδρομος χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου χου Κουχοοβέν
χη και ο Πρόδρομος χης εκκλησίας χσυ Αγίου Δημηχριανσύ σχο Δάλι. Και οι χρεις εικόνες χης
εκκλησίας χης Παναγίας χσυ Κάμπου, είναι πιθανό όχι αποχελούσαν μέρος χης Μεγάλης
Δέησης σχην οποία όλες οι μσρψές, πλην ίσως χου Χρισχού, εικονίζονχαν όρθιες. Δυσχυχώς
οι εικόνες χου Προδρόμου και χου Αγίου Ιωάννη χου θ ε ο λ ό γ ο υ κάηκαν καχά χην π υ ρ κ α ί ά
π ο υ καχάσχρεψε χη ξυλόσχεγη αυχή εκκλησία χο 1973. Οι εικόνες αυχές διαψέρουν σημανχι
κά από χις χοιχογραψίες χης εκκλησίας, αναμψίβολα ήσαν έργο άλλου ζωγράψου και πιθα
νό να προέρχονχαι από άλλη εκκλησία. Η εκκλησία χης Παναγίας χου Κάμπου, έχει μικρό
μέγεθος και δεν θα μπορούσε να χωρέσει, ούχε σχο πλάχος, ούχε και σχο ύψος, μια χέχοια
Μεγάλη Δέηση, έσχω και ουνεπχυγμένης κάπως μορψής.
Σημανχικές εικόνες χσυ Αγίου Ιωάννη χσυ θ ε ο λ ό γ ο υ , άλλοχε λιγώχερο και άλλοχε περισ
σόχερο επηρεασμένες από χη δυχική ζωγραψική έχουν σωθεί σχις εκκλησίες Αγίου Γεωργίου
οχο χωριό Λαζάνια, Αγίου Γεωργίου σχο Ποχάμι, Παναγίας σχο Κσύρδαλι και Παναγίας Κα
θολικής (εικ. 104) οχο Πελένχρι. Σχις δυο χελευχαίες εκκλησίες σώθηκαν ακόμη και εικόνες
χων Αγίων Ιωακείμ και Άννας. Και οχις χέσσερις εκκλησίες ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο θ ε ο λ ό γ ο ς εικο
νίζεχαι από χη μέση και πάνω, σχραμμένος σχα δεξιά ή χ' αριοχερό σε σχάση χρία χέχαρχα
να κραχεί χο Ευαγγέλιο χσυ ανοικχό.
Μ ι α σειρά εικόνων χου Αγίου Γεωργίου καβαλλάρη σε άσπρο άλογο που σώζονχαι σε
διάψορες εκκλησίες χης Κύπρου ανχανακλούν χη δημοχικόχηχα χου σχραχιωχικσύ αυχού Α
γ ί ο υ . Τέχοιες εικόνες έχουν σωθή σχις εκκλησίες χης Παναγίας σχον Αγρό, χης Παναγίας
οχην θ ρ ο ύ ν χ α , οχην εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ χσυ Τρυπιώχη σχη Αευκωσία και χην
εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας σχη Φιλούσα. Σχην χελευχαία αυχή εικόνα ο Ά γ ι ο ς κραχεί ση
μαία με σχαυρό, ενώ σχη σέλλα χου αλόγου χσυ είναι σχερεωμένη ψαρέχρα με βέλη · είναι έχσι
ψανερό όχι η εικόνα ακολουθεί παλαιόχερο πρόχυπα και μάλισχα «σχαυρσψορική» εικόνα
χου 13ου αιώνα. Σε μια μόνο εικόνα ο Ά γ ι ο ς εικονίζεχαι από χη μέση και πάνω μεχωπικός,
με δόρυ σχο δεξί. Η εικόνα προέρχεχαι από χην εκκλησία χου Σωχήρος σχην Αχερίχου και ψυ
λάσσεχαι σχην εκκλησία χσυ προσψυγικού συνοικισμού σχις Βρυοσύλλες.
Η μεγάλη χιμή που αποδιδόχαν σχον Ά γ ι ο Μ ά μ α , είχε σαν ψυσικό αποχέλεσμα, χην
απεικόνιση χου χόσο σε χοιχογραψίες όσο και σε ψορηχές εικόνες πολύ νωρίς (εικόνα χσυ
Αγίου σχην εκκλησία χης Παναγίας Καθολικής σχο Πελένχρι) και ιδιαίχερα καχά χο 16ο αιώ
να. Με λίγες μόνο εξαιρέσεις, ο Ά γ ι ο ς Μάμας εικονίζεχαι νέος, καβαλλάρης σε λιονχάρι να
κραχεί χην ποιμενική γκλίχοα σχο δεξί χέρι και ένα αρνί σχην αγκαλιά χου. Έχσι απεικονίζεχαι
ο Ά γ ι ο ς Μ ά μ α ς σχις εικόνες χου Βυζανχινού Μουσείου χου ίδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α
καρίου χου Γ' και χου Βυζανχινού Μουσείου χης Μηχρόπολης Πάψου και χης εκκλησίας χης
Παναγίας Καθολικής οχο Πελένχρι. Τόσο η μεγάλη εικόνα χου Αγίου Μ ά μ α σχο Βυζανχινό
148
99. Η Απότομη της Τιμίας Κεφαλής του Αγίου Ιωάννη του

Προδρόμου. 42 Χ 33 εκ. Βυζαντινό Μουσείο Π ά φ ο υ .
149
100 ο Άγιος Ιωάννης ο

θεολόγος. 108 Χ 56 εκ. Απο
την εκκλησία του Αρχάγγε
λου, Αγιος Νικόλαος Πάφου.
150
•-^τ^φ^·^ - ι
ο ^'^' ;ζ>-ΐ!
1 0 1 . ο Απόστολος Πέτρος. 1 0 2 . Ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο θ ε ο 1 0 3 . Ο Ά γ ι ο ς Ιωάννης ο Πρό

110 Χ 32 εκ. Από την εκκλησία λόγος.110 Χ 28 εκ. Από την εκκλη δρομος. 110 Χ 25,5 εκ. Από την εκ
της Παναγίας τ ο υ Κάμπου, σία της Παναγίας τ ο υ Κάμπου, κλησία της Π α ν α γ ί α ς τ ο υ Κάμ
Ακαττνού. Ακαττνού. (102α λεπτομέρεια). που, Ακαπνού.
151
υ
Π α Β^ο
1 0 2 α . ο Άγιος Ιωάννης ο θεολόγος (λεπτομέρεια).
1 0 3 α . Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (λεπτομέρεια)

152
153
Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' π ο υ προέρχεχαι α π ό χην εκκλησία
χης Χρυσαλινιώχισσας, όσο και οι δυο εικόνες χου Βυζανχινού Μουσείου Π ά ψ ο υ είναι έργα
μάλλον λαϊκού ζ ω γ ρ ά ψ ο υ χωρίς μεγάλες καλλιχεχνικές αξιώσεις. Ιδιαίχερα σχην εικόνα χου
Αγίου Μάμα, π ο υ είναι μεγάλων διασχάσεων, α π ό χη Χρυσαλινιώχισσα, χα χ ρ ώ μ α χ α είναι
θ α μ π ά και η σχημαχοποίηση ένχονη. Ο Άγιος εικονίζεχαι να κάθεχαι μεχωπικός, με χα π ό
δια σχη μια πλευρά χου λιονχαριού, σ' ένα σκοχεινά βάθος σχολιομένο με ασχέρια. Η εικόνα
χου Αγίου Μάμα σχην εκκλησία χης Παναγίας Καθολικής (εικ. 105) σχο Πελένχρι, ξεχωρίζει
α π ό χις άλλες όχι μόνο για χην ένχονη ιχαλική επίδραση αλλά και για χη σχάση χου λιονχα
ριού, π ο υ σχρέψει χο κεψάλι π ρ ο ς χον Άγιο. Σχην εικόνα αυχή είναι ψανερή η π ρ ο σ π ά θ ε ι α
α π ό δ ο σ η ς χου όγκου και χης ζωγραψικής α π ό δ ο σ η ς χσυ π ρ ο σ ώ π ο υ χου Αγίου με χο βαθ
μιαία εξασθενημένο χάνο και χο παιγνίδισμα ψ ω χ ό ς και σκιάς.
Ένας α π ό χους π ι ο α γ α π η χ ο ύ ς Αγίους χης Κύπρου είναι ο Προψήχης Ηλίας και ό π ω ς
είναι π ο λ ύ ψυσικό πολλές εικόνες χου έχουν σωθεί α π ό χην εποχή π ο υ εξεχάζεχαι. Ο Προ
ψήχης Ηλίας εικονίζεχαι συνήθως καθισμένος μπροσχά σχη σπηλιά, σχη βραχώδη έρημο
χου Ιορδάνη μεχο βλέμμα σχραμμένο σχον κόρακα π ο υ χου ψέρνει, μ' ενχολή χου θ ε ο ύ , χην
χ ρ ο ψ ή . Ο Προψήχης κάθεχαι σύννους και με χον α γ κ ώ ν α ακουμπισμένο σχο γόναχο σχηρί
ζει χο κεψάλι σχο χέρι. Το π ρ ό σ ω π α χου εκψράζει απσψαοιοχικόχηχα και οργή για χην εγκα
χάλειψη χου αληθινού θ ε ο ύ και χη λαχρεία χου Βόαλ. Έχσι παρουοιάζεχαι σχις εικόνες π ο υ
βρίοκονχαι σχα Βυζανχινό Μουσεία, χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μακαρίου χσυ Γ' και
χης Μηχρόπολης Π ά ψ ο υ . Η μια α π ό χις εικόνες π ο υ βρίοκονχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου
Ιδρύμαχσς Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ' προέρχεχαι α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας
σχο Παλαιχώρι (εικ. 106) ενώ χου Μουσείου χης Μηχρόπολης Πάψου, η μια α π ό χην Μηχρό
πολη Πάψου και η άλλη α π ό χωριό (χην Πενχαλειά) χης Μηχροπολιχικής περιψέρειας Πά
ψ ο υ . Σχην εικόνα α π ό χ ο Παλαιχώρι ο Προψήχης κάθεχαι με χα π ό δ ι α και χο σώμα γυρισμέ
νο π ρ ο ς χα δεξιά χου ενώ σχρέψει χο κεψάλι π ρ ο ς χα π ί σ ω , π ρ ο ς χον κόρακα π ο υ χου ψέρνει
χ ρ ο ψ ή . Οι ψωχιομένεςεπιψάνειες οχο π ρ ό σ ω π ο και χα χέρια είναι ακαθόριστες και μεγάλες.
Ανχίθεχα οχην εικόνα χης Μηχρόπολης Πάψου (εικ. 107) ο Προψήχης κάθεχαι με καχεύθυνση
π ρ ο ς χα αριοχερό χσυ και ανασηκώνει χο κεψάλι για να δει χον κόρακα π ο υ έρχεχαι α π ό
μ π ρ ο σ χ ά ψηλά. Τα γυμνά πλάθονχαι με θερμή κοκκινωπή ώ χ ρ α και οι ψωχισμένες επιψά-
νειες σχο π ρ ό σ ω π ο , κάχω α π ό χο δεξί μάχι και χο μέχωπο μοιάζουν με χριγωνικές επιψά-
νειες π ά ν ω σχις οποίες μπαίνουν χα λευκά αραιά ψ ώ χ α . Σχο βραχίονα η ψωχισμένη επιψά
νεια είναι μεγάλη και σ' αυχή μπαίνουν χα ψ ώ χ α με χη μορψή λευκών αραιών κονχών πινε
λιών. Και σ χ ι ς δ υ ο π ε ρ ι π χ ώ ο ε ι ς η κόμη και γενειάδα διαμορψώνονχαι με λευκές κυμαχοειδείς
πινελιές π ά ν ω σχον π ρ ο π λ α σ μ ό .
Ανχίθεχα σπανιώχαχες είναι οι ει κόνες χων Σχυλιχών. Από χον 16ο αιώνα μόνο μια εικόνα
χου Αγίου Συμεών χσυ Σχυλίχη σώζεχαι, σχην εκκλησία χης Παναγίας Χρυσελεούσας οχην
Έ μ π α . Σχην εικόνα αυχή συοιασχικά η κολόνα (οχύλος) λείπει. Ο Άγιος εικονίζεχαι σε εξάγω
νη υ π ο δ ο χ ή π ο υ σχηρίζεχαι, όχι σε ψηλό σχύλο αλλά σε δυο κιονόκρανα, α π ό χα ο π ο ί α χο
κάχω είναι ανεσχραμμένο. Τα δυο κιονόκρανα ψέρσνχαι σε βάση διακοσμημένη, με έλικες,
ανάμεσα σχις οποίες ένα κεψάλι ζ ώ ο υ και δυο δελψίνια με χο ρύγχος υψωμένο, σχα ά κ ρ α .
Η ασκηχική μορψή χου Αγίου με χα κοκκαλιάρικα χέρια και χο αποσχεωμένο π ρ ό σ ω π ο και
τη μοναχική κουκούλα δεσπόζει σχην εικόνα. Αν και έργο όχι μεγάλης καλλιχεχνικής αξίας
είναι οημανχικό γιαχί διαχηρεί οχο 16ο αιώνα χην π α ρ ά δ ο σ η χης απεικόνισης χων Σχυλιχών
και χης π ρ ο β ο λ ή ς χων αοκηχικών ιδεωδών.
1 0 4 . ο Άγιος Ιωάννης ο θ ε ο λ ό γ ο ς . 121 Χ 80 εκ. Εκκλησία της

Παναγίας Καθολικής, Πελέντρι.
154
1 0 5 . ο Άγιος Μάμας. 121 Χ 80 εκ. Εκκλησία της Παναγίας Κα

θολικής, Πελέντρι.
155
Σχο 16ο αιώνα μ π ο ρ ο ύ ν να χρονολογηθούν και πολλές εικόνες Κυπρίων Αγίων ό π ω ς

χου Αποσχόλου Βαρνάβα α π ό χην εκκλησία χσυ Αγίου Λουκά Λευκωσίας, χου Αγίου Νεοψύ
χου σχην ομώνυμη μονή, χου Αγίου Ηρακλειδίου σχο Καθολικό χης μονής χου Αγίου Ιωάννη
χου Ααμπαδιοχή σχον Καλοπαναγιώχη, χου Αγίου Θ ε ο δ ώ ρ ο υ οχην εκκλησία χου Αγίου σχο
Πολιχικό, π ο υ μοιάζει, όσον α ψ ο ρ ά χην χεχνοχροπία, με χο Συμεών χο Σχυλίχη χης εκκλη
σίας χης Παναγίας Χρυσελεούσας χης Έ μ π α ς , χου οσίου Βαρνάβα και χων Αγίων Βαρνάβα
και Ιλαρίωνα σχην εκκλησία χων Αγίων σχην Περισχερώνα, χσυ Αγίου Αρίσχου α π ό χο Χόλη
και χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουοείο χης Π ά ψ ο υ , χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή α π ό χην
Ασίνου, π ο υ είχε μεχαψερθεί σχη Μηχρόπολη χης Κερύνειας και κλάπηκε α π ό χους Τούρ
κους μεχά χην εισβολή χου 1974 κ.ά.
Μεγάλη διάδοση χην εποχή αυχή έχουν «Δεσποχικές» εικόνες με διάψσρα θέμαχα χου
Δωδεκαόρχου. Από χις π ι ο σημανχικές είναι η Υπαπανχή α π ό χην εκκλησία χσυ Αγίου Κασ
σιανού και χ ώ ρ α σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χσυ Γ',
π ο υ ό π ω ς ψαίνεχαι α π ό χη μορψή χου κιβωρίου και χους δωρηχές είναι ένχονα επηρεασμέ
νη α π ό χ η δυχική χέχνη, η Υπαπανχή (εικ. 108) σχο χέμπλο χης εκκλησίας χων Αγίων Βαρνάβα
και Ιλαρίωνα σχην Περισχερώνα, π ο υ μοιάζει π ο λ ύ με εικόνα χης Υπαπανχής χου Μιχαήλ
Δαμασκηνού π ο υ βρίσκεχαι οχο Μονασχήρι χης Αγίας Αικαχερίνης σχο Σινά, η Μεχαμόρψω
ση χσυ Χρισχού α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Κασσιανού και χ ώ ρ α σχο Ίδρυμα Αρχιεπισκό
π ο υ Μακαρίου χου Γ' και η Μεχαμόρψωση οχην εκκλησία χου Αγίου Θ ε ο δ ώ ρ ο υ σχη Λεχύμ
π ο υ , η Βαϊοψόρος α π ό χην εκκλησία χης Χρυσαλινιώχισσας και η εις Ά δ ο υ Κάθοδος α π ό χις
εκκλησίες χσυ Αγίου Λουκά (εικ. 109) και χσυ Αγίου Κασσιανού π ο υ βρίοκονχαι οχο Βυζανχι
νό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ', οι εικόνες χης Κοίμησης χης
θ ε ο χ ό κ ο υ χσυ Καθολικού χης μονής χου Αγίου Νεοψύχου (εικ. 110) χης εκκλησίας χου Αρ
χαγγέλου Μιχαήλ χου Τρυπιώχη και χης εκκλησίας χης Φανερωμένης σχη Λευκωσία. Ορι
σμένες α π ό χις εικόνες αυχές (Υπαπανχή χης εκκλησίας χων Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνα,
Βαϊοψόρος Χρυσαλινιώχισσας, η εις Ά δ ο υ Κάθοδος, Αγίου Λουκά και Αγίου Κασσιανού, και
ορισμένες εικόνες α π ό Δωδεκάορχα ό π ω ς η εικόνα χης Υπαπανχής χου Βυζανχινού Μουσεί
ου χης Μηχρόπολης Πάψου και χης Βαϊοψόρου και χης Μεχαμόρψωσης χης εκκλησίας χου
Αγίου Σωζόμενου α π ό χη Γαλάχα) ακολουθούν π ρ ό χ υ π α κοινά με χην, ευρύχερα γνωσχή,
Κρηχική Σχολή π ο υ προέρχονχαι α π ό χην Παλαιολόγεια ζωγραψική, απλουσχευμένα και
μεχασχημαχισμένα σύμψωνα με χις αισθηχικές ανχιλήψεις χης εποχής. Σ' ανχίθεση ό μ ω ς με
χις εικόνες χης Κρηχικής Σχολής ό π ο υ χα π ο ρ χ ρ α ί χ α χων δωρηχών είναι εξαίρεση, σχις εικό
νες χης Κυπριακής Σχολής χα π ο ρ χ ρ α ί χ α χων δωρηχών είναι ο κανόνας.
Σ' ορισμένες μεγάλες εικόνες χου Δωδεκαόρχου, ό π ω ς χην Ανάσχαση χου Χρισχού (η εις
Ά δ ο υ Κάθοδος) (εικ. 111) α π ό χην εκκλησία χης Χρυσαλινιώχιοσας, χη Βάπχιση χου Χρισχού
α π ό χο Καθολικό χης μονής χης Παναγίας χου Τοχνισύ, είναι ψανερή η δυχική επίδραση, πε
ρισσόχερο σχην χεχνοχροπία και λιγώχερο οχην εικονογραψία. Η επίδραση είναι ψανερή
σχο μαλακό πλάσιμο, χον χ ρ ό π ο α π ό δ ο σ η ς χων ενδυμάχων και χης πχυχολογίας, ακόμα και
σχα χ ρ ώ μ α χ α , ιδιαίχερα οχην εικόνα χης εις Ά δ ο υ Καθόδου χου Χριστού. Σχην ίδια εικόνα η
π α ρ ο υ σ ί α χης ανεμιζόμενης σημαίας είναι ακόμη ένα σχοιχείο χης δυχικής εικονογραψίας.
Το 16ο αιώνα π ρ ω χ ο π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι και ψορηχές εικόνες χης Δευχέρας Παρουσίας.
Βέβαια οι εξαιρεχικά π ο λ υ π ρ ό σ ω π ε ς αυχές εικόνες είναι μάλλον σπάνιες. Από χην ε π ο χ ή αυ
χή μόνο δυο είναι γνωσχές. Η μια προέρχεχαι α π ό χο Καθολικό χης μικρής μονής χων Αγίων
Αναργύρων οχο Φοινί και η άλλη α π ό χο Καθολικό χης μονής χης Παναγίας Φανερωμένης
σχη Λευκωσία. Και οι δυο βρίοκονχαι σήμερα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιε
π ι σ κ ό π ο υ Μ α κ α ρ ί ο υ χ ο υ Γ'. Αν και η εικονογραψία χων δυο αυχών εικόνων είναι η ίδια, η χε
χ ν ο χ ρ ο π ί α π ο υ ακολουθούν είναι διαψορεχική. Η εικόνα α π ό χην εκκλησία χων Αγίων Αναρ
γ ύ ρ ω ν παρουοιάζεχαι με λαμπρόχερα χ ρ ώ μ α χ α , αλλά με χεχνοχροπία π ι ο συνχηρηχική. Ο
δωρηχής χης εικόνας αυχής, ένας επίσκοπος Μάξιμος, π ι θ α ν ώ χ α χ α Επίσκοπος Π ά ψ ο υ , μια
156
1 0 6 . Ο Προφήτης Ηλίας. 90 Χ 47,5 εκ. Από την εκκλησία της

Παναγίας, ΓΙαλαιχώρι.
157
1 0 7 , ο Προφήτης Ηλίας. 96,5 Χ 71 εκ. Βυζαντινό Μουσείο Πά

φου.
159
και χα όρια χης Επισκοπής Πάψου έμειναν αναλλοίωχα α π ό χο 13ο αιώνα μέχρι π ρ ό σ ψ α χ α ,
εικονίζεχαι μέσα σχον Παράδεισο γονυπεχής. Ανχίθεχα σχην εικόνα α π ό χην εκκλησία χης
Φανερωμένης κυριαρχούν χα καψεκόκκινα χ ρ ώ μ α χ α με πολλές χρυσοκονδυλιές. Και ενώχε-
χ ν ο χ ρ ο π ι κ ά η εικόνα χης Φανερωμένης συνεχίζει χην Παλαιολόγεια π α ρ ά δ ο σ η εν χούχοις
δεν είναι ανεπηρέασχη α π ό ιχαλικά π ρ ό χ υ π α ό π ω ς ψαίνεχαι α π ό χο καιόμενο παλάχι χου
Σαχανά π ο υ εικονίζεχαι σχην κάχω δεξιά γωνιά χης εικόνας.
Οι μεγάλες προσκυνημαχικές εικόνες χης Σχαύρωσης π ο υ ήσαν συνηθισμένες σχις
προηγούμενες π ε ρ ι ό δ ο υ ς χ ώ ρ α παραμερίζονχαι και μόνο καχ' εξαίρεση π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι .
Τέχοια εξαίρεση είναι η εικόνα χης Σχαύρωσης χου Καθολικού χης μονής Κύκκου π ο υ χρονσ
λογείχαι σχα 1520 και η Σ χ α ύ ρ ω σ η , σχη μια ό ψ η χης α μ ψ ι π ρ ό ο ω π η ς εικόνας (σχην άλλη
π λ ε υ ρ ά εικονίζεχαι η θ ε σ χ ό κ ο ς θ δ η γ ή χ ρ ι α ) χης εκκλησίας χης Παναγίας Αμασγού σχο Μο
νάγρι π ο υ χρονσλογείχαι σχα 1569. Και οι δυο αυχές εικόνες, ιδιαίχερα εκείνη χης μονής Κύκ
κου δεν είναι α π ό χα σημανχικά έργα χης Κυπριακής Σχολής. Η Σχαύρωση χ ώ ρ α περιλαμ-
βάνεχαι σχις εικόνες χσυ Δωδεκαόρχου και σχους Σχαυρούς και χα λ υ π η ρ ά (θεοχόκος και
Ευαγγελιοχής Ιωάννης) π ο υ επισχέψουν χα εικονοσχάσια και προβάλλουν π ο λ ύ ένχονα χην
Σχαυρική θυσία χσυ Κυρίου οχους πιστούς. Δεν χρησιμσποιούνχαι χην εποχή αυχή χα θέμα
χα χης Αποκαθήλωσης και χου Ελκομένου σε μεγάλες προοκυνημαχικές εικόνες. Το θέμα
όμως χης Αποκαθήλωσης θ α παρουσιασθεί ξανά αργόχερα. Το 16ο αιώνα π ά ν χ ω ς χα θέμα
χα αυχά περιορίζονχαι οχις μικρές εικόνες χου Δωδεκαόρχου.
Μεγάλη εξάπλωση χο 15ο και 16ο αιώνα έχει η Μεγάλη Δέηση, σειρά εικόνων, συνήθως
17, σε μεγάλες εκκλησίες, π ο υ χοποθεχείχαι σχην χρίχη π ρ ο ς χα π ά ν ω σειρά χσυ εικονοσχα
σίου. Μια α π ό χις π ι ο παλιές Μεγάλες Δεήσεις π ο υ έχουν σωθεί οχην Κύπρο είναι η Μεγάλη
Δέηση π ο υ ψυλάσσεχαι οχην εκκλησία χου Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου σχον Κόρνο. Η Με
γάλη Δέηση είναι ζωγραψισμένη σε χρεις σανίδες. Σχη μια είναι ζωγραψιομένσς ο Χρισχός,
η θ ε ο χ ό κ ο ς , ο Πρόδρομος, και σι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ. Σχις άλλες δυο είναι ζω
γραψισμένσι οι Απόσχολοι, έξι σε κάθε σανίδα. Η χεχνοχροπία χης Μεγάλης αυχής Δέησης
μοιάζει π ο λ ύ με χην χεχνοχροπία χων χοιχογραψιών χης χελευχαίας ψάσης χου Καθολικού
χης μονής χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμπαδιοχή σχον Καλοπαναγιώχη.
Μια άλλη π ο λ ύ σημανχική Μεγάλη Δέηση είναι εκείνη χης εκκλησίας χης Παναγίας Χρυ-
σαλινιώχιοσας π ο υ σήμερα βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκό
π ο υ Μακαρίου χσυ Γ' Η Δέηση αυχή ήχαν ζωγραψισμένη σε μια μονό σανίδα. Σήμερα σώ
ζεχαι μ ό ν ο χ ο δεξιό μισό χης Δέησης αυχής μεχο Χρισχό πριονισμένο καχακόρυψα σχο μέσο.
Η Δέηση αυχή ξεχωρίζει για χα λαμπερά και αρμονικά χης χ ρ ώ μ α χ α και χο καθαρά βυζανχι
νό πλάσιμο χων μορψών. Το πλάσιμο γίνεχαι με χον π ρ ο π λ α σ μ ό σχον οποίο μπαίνουν ψ ω -
χεινόχερα χ ρ ώ μ α χ α και περιορισμένα ψ ώ χ α .
Μια σημανχική Δέηση σώθηκε οχην εκκλησία χης Παναγίας χης Παλλουριώχισσας. Η
Δέηση αυχή είναι ζωγραψισμένη σε μια μονοκόμμαχη σανίδα μήκους 2,7 μ. και ύ ψ ο υ ς 34,5
εκ.μ. Η σανίδα είναι σκαμμένη με χέχοιο χ ρ ό π ο ώσχε να σχημαχίζσνχαι 13 χόξα κάχω α π ό χα
ο π ο ί α είναι ζωγραψισμένσι ο Χρισχός, σχο μέσο, η θ ε ο χ ό κ ο ς και ο Πρόδρομος δεξιά και αρι
οχερό χου Χρισχού και δέκα Απόστολοι. Πίσω α π ό χην θ ε ο χ ό κ ο είναι ζωγραψισμένσι οι
Απόσχολοι Πέχρος, Ιωάννης ο θ ε ο λ ό γ ο ς , Λουκάς, Ανδρέας και Θ ω μ ά ς , ενώ π ί σ ω α π ό χον
Αγιο Ιωάννη χον Πρόδρομο, οι Απόσχολοι Παύλος, Μάρκος, Μαχθαίος, Σίμων και Φίλιχπχος.
1 0 8 . Η Υπαπαντή. 99 χ 66 εκ. Εκκλησίατων Αγίων Βαρνάβα και

160
1 0 9 . Η Εις Άδου Κάθοδος. 82 Χ 69 εκ. Από την εκκλησία του

Αγίου Λουκά, Λευκωσία.
161
1 1 0 . Η Κοίμηση τ η ς Θ ε ο τ ό κ ο υ . 150 Χ 169 εκ. Καθολικό τ η ς μο

νής τ ο υ Α γ ί ο υ Ν ε ο φ ύ τ ο υ .
162
1 1 1 . Η Ανάσταση του Χριστού. 121 Χ 82,8 εκ. Από την εκκλησία

της Χρυσαλινιώτισσας, Λευκωσία.
163
Τρίχη σημανχική Δέηση, σ υ ν ε π χ υ γ μ έ ν η ς ό μ ω ς μορψής υπήρχε σχην εκκλησία χου Τιμίου

Σχαυρου σχην Παρεκκλήσια. Η Δέηση ήχαν ζωγραψισμένη σε χονδρή σανίδα σκαμμένη ώ
σχε να σχημαχίζονχαι χόξα. Κάχω α π ό χα χόξα ήχαν ζωγραψισμένες οι μορψές χης Δέησης.
Δυσχυχώς σε νεώχερα χρόνια, όχαν καχασκευάσθηκε χο σημερινό εικονοσχάσι χης εκκλη
σίας, η σανίδα πριονίσθηκε κ α χ α κ ό ρ υ ψ α και οι μορψές χης Δέησης χωρίσθηκαν σε αυχοχε
λείς εικόνες με αποχέλεσμα μερικές α π ό χις εικόνες να χ α θ ο ύ ν .
Οι ζ ω γ ρ ά ψ ο ι π ο υ ζ ω γ ρ ά ψ ι σ α ν χις εικόνες χης Μεγάλης Δέησης είναι καχ' εξοχήν εκ
π ρ ό σ ω π ο ι χης Κυπριακής Σχολής, θ π ι ο σημανχικός α π ό χους ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς αυχούς ήχαν
αναμψίβολα ο Ιωσήψ Χούρης, εξελληνισμένος, ίσως, Συρορθόδοξος π ο υ ζωγράψισε σχα
1544 χις εικόνες χης Μεγάλης Δέησης χου χέμπλου χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Νεο
ψ ύ χ ο υ (εικ. 112-121). Η Μεγάλη αυχή Δέηση περιλάμβανε αρχικά 17 εικόνες α π ό χις οποίες
σώζονχαι οι 16. θ ίδιος ζ ω γ ρ ά ψ ο ς ζωγράψισε και χις εικόνες χου ενισχυμένου Δωδεκαόρχου
και π ι θ α ν ώ χ α χ α χις χοιχογραψίες χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Νεοψύχου. Ο ζω
γ ρ ά ψ ο ς αποδίδει αριοχσχεχνικά χα γυμνά, χωρίς χη μεσολάβηση χης οχημαχικής γραμμής,
χρησιμοποιώνχας χο λαδοπράσινο π ρ ο π λ α σ μ ό σαν σκιά και πλαχειές ψωχισμένες επιψά-
νειες π ο υ με χον βαθμιαία εξασθενημένο χάνο χης ψωχεινής σάρκας αποδίδουν αρισχοχεχνι
κό χους όγκους. Τα λίγα γραμμικά λευκά ψ ώ χ α , π ο υ μπαίνουν ο' επίκαιρα σημεία, χονίζουν
ιδιαίχερα χα χαρακχηριοχικά χων μορψών. Έχσι ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς συνδυάζει άρισχα χην Παλαια-
λόγεια π α ρ ά δ ο σ η και χη σύγχρονη Ιχαλική χέχνη · και π α ρ ' ό λ ο π ο υ σχις χειρονομίες ορισμέ
νων Αποσχόλων η ξένη επίδραση είναι ψανερή και η έκψραση σ' ορισμένες μορψές δεν είναι
αμέχοχη κ ά π ο ι α ς γλυκερόχηχας, ο ζ ω γ ρ ά ψ ο ς μένει πιοχός σχην π α ρ ά δ ο σ η και κινείχαι άνε-
χα σχο χ ώ ρ ο χης Παλαιολόγειας χέχνης. Τα ξένα οχοιχεία δεν αλλοιώνουν χην χέχνη χου. Σχις
εικόνες χσυ Δωδεκαόρχου ο Ιωσήψ Χούρης μένει π ι ο κονχά σχην Παλαιολόγεια π α ρ ά δ ο σ η .
Σχις άλλες Μεγάλες Δεήσεις π ο υ σώθηκαν, εκείνες χης εκκλησίας χης Παναγίας Καθολι
κής σχο Πελένχρι, (εικ. 122-123), χης Παναγίας Ποδίθου σχη Γαλάχα, χης εκκλησίας χου
Αγίου Ιωάννη χου Προδρόμου σχον Ασκό και σχο μονασχήρι χου Τιμίου Σχαυρου σχο Ό μ ο -
δος (εικ. 124-126), η δυχική επίδραση είναι ενχονώχερη. Αρκεχά ένχονη παρουοιάζεχαι η δυ
χική επίδραση και σχη συνεπχυγμένη Δέηση (7 εικόνες μόνο) χης εκκλησίας χης Ελεούσας σχο
Πολέμι, σχις δυο εικόνες, εκείνες χου Αποσχόλου Πέχρου και χου Ευαγγελισχή Μάρκου π ο υ
σώθηκαν α π ό χη Μεγάλη Δέηση χης εκκλησίας χου Αποσχόλου Αουκά σχη Λευκωσία και
χ ώ ρ α βρίοκονχαι σχο Βυζανχινό Μουοείο χσυ Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου χου Γ',
και οχις εικόνες π ο υ σώθηκαν α π ό χη Μεγάλη Δέηση χης εκκλησίας χης Ζ ω ο δ ό χ ο υ Πηγής
σχη Ζ ω σ π η γ ή . Σχις εικόνες χης Μεγάλης Δέησης χης εκκλησίας χου Αγίου Μάμα σχη Μόρ
ψ ο υ , και οχις 7 εικόνες χης Μεγάλης Δέησης (Χριοχός, Πρόδρομος, Πέχρος, Παύλος, Ιωάν
νης ο θ ε ο λ ό γ ο ς , Μαχθαίος, Μάρκος - αρχικά οι εικόνες χης Μεγάλης Δέησης ήχαν 9, αλλά
η εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ καχασχράψηκε χελείως και μια άλλη ήχαν π ο λ ύ καχασχρεμμένη και
αδιάγνωσχη) π ο υ σώζονχαν μέχρι χο 1974 σχην εκκλησία χου Ανχιψωνηχή και κλάπηκαν α π ό
χους Τούρκους εισβολείς και σε μια εικόνα χης θ ε ο χ ό κ ο υ α π ό χην εκκλησία χου Ευαγγελι
σμού σχη Κλήρου, η δυχική επίδραση είναι περιορισμένη. Ανχίθεχα σε πιο συνχηρηχική χε
χ ν ο χ ρ ο π ί α είναι ζωγραψισμένες σι εικόνες χης Μεγάλης Δέησης (Χριστός, Παναγία, Πρό
δρομος, Παύλος) χου Καθολικού χης μονής χου Χρυσοστόμου χου Κουχοοβένχη, π ο υ έκλε
ψ α ν οι Τούρκοι εισβολείς, μαζί με όλες χις άλλες εικόνες χου Καθολικού. Οι χέοοερεις αυχές
εικόνες και μια ακόμη εικόνα χου Προδρόμου, π ο υ εικονίζεχαι σε σχάση μεχωπική μεχο χέρι
υψωμένο σε σχήμα ομιλίας και με ανοικχό ειληχάριο, είναι έργα χσυ ίδιου ζ ω γ ρ ά ψ ο υ , π ο υ
κινείχαι άνεχα σχην Παλαιολόγεια π α ρ ά δ ο σ η . Και σι χρεις εικόνες χων Ευαγγελισχών Μαχ-
θ α ί ο υ . Μάρκου και Αουκά α π ό χη Μεγάλη Δέηση χης εκκλησίας χης Παναγίας Ιαμαχικής
χου Α ρ α κ α π ά π ο υ χ ώ ρ α βρίοκονχαι οχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου
Μακαρίου χου Γ', είναι ζωγραψισμένες σύμψωνα μεχη Βυζανχινή π α ρ ά δ ο σ η .
Παράλληλα χην εποχή αυχή αυξάνονχαι οι εικόνες χου Δωδεκαόρχου. Οι εικόνες χου
164
1 1 2 . ο Χριστός, 83,5 Χ 69,5 εκ. Καθολικό της μονής τ ο υ Αγίου

Νεοφύτου.
165
1 1 3 . ο Πρόδρομος. 83,5 Χ 70 εκ. Καθολικό της μονής τ ο υ Αγίου

Νεοφύτου.
166
1 1 4 . Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ. 83 Χ 69,5 εκ. Καθολικό της μονής

του Αγίου Νεοφύτου.
167
1 1 5 . ο Αρχάγγελος Γαβριήλ. 83 Χ 69,5 εκ. Καθολικό της μονής

τ ο υ Αγίου Νεοφύτου.
168
116. Ο Απόστολος Πέτρος. 83 Χ 69,5 εκ. Καθολικό της μονής

169
1 1 7 - Ο Απόστολος Παύλος. 83,5 Χ67,5 εκ. Καθολικό της μονής

170
1 1 8 . θ Ιωάννης ο θ ε ο λ ό γ ο ς . 56,5 Χ 48 εκ. Καθολικό της μονής

171
1 1 9 . ο Απόστολος Ανδρέας. 56,5 Χ 48,5 εκ. Καθολικό της μονής

τ ο υ Αγίου Ν ε ο φ ύ τ ο υ .
172
1 2 0 . Ο Απόστολος Φίλιππος. 56 Χ 48,5 εκ. Καθολικό της μονής

τ ο υ Αγίου Ν ε ο φ ύ τ ο υ .
173
1 2 1 . ο Απόστολος Μάρκος. 56,5 Χ49 εκ. Καθολικό της μονής

174
1 2 2 . Ο Απόστολος Ανδρέας. 75 Χ 56 εκ. Εκκλησία της Παναγίας

Καθολικής, Πελέντρι.
175
1 2 3 . Ο Απόστολος Μάρκος. 75 Χ 55 εκ. Εκκλησία της Παναγίας

176
124. Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ. 82 Χ 63,5 εκ. Μονή του Τιμίου

Σταυρού, Όμοδος.
177
Δωδεκαόρχου είναι μικρού μεγέθους και χοποθεχούνχαι π ά ν ω α π ό χις μεγάλες π ρ ο σ κ υ ν η

μαχικές εικόνες και κάχω α π ό χις εικόνες χης Μεγάλης Δέησης. Σε μεγάλες εκκλησίες ό π ω ς
χο Καθολικό χης μονής χου Αγίου Νεοψύχου ή χην εκκλησία χης Παναγίας Καθολικής στο Πε
λένχρι ο αριθμός χων εικόνων χου Δωδεκαόρχου είναι αρκεχά μεγάλος. Γιαχί εκχός α π ό χα
συνηθισμένα θέμαχα χου Δωδεκαόρχου προσχίθενχαι και εικόνες α π ό χη ζ ω ή χης θ ε ο χ ό
κου, χον Κύκλο χων Παθών χου Χρισχού και διάψσρα θ α ύ μ α χ α ή σκηνές π ο υ αναψέρονχαι
οχο Πενχηκοσχάριο και γισρχάζονχαι χις Κυριακές μεχά χο Πάσχα. Έχσι, χο ενισχυμένο Δω-
δεκάορχο χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Νεοψύχου περιλάμβανε 26 μικρές εικόνες,
α π ό χις οποίες σώζονχαι 21 π ο υ περιλαμβάνουν χον θεσμηχσρικό Κύκλο και χο Δωδεκάορ
χα με ανεπχυγμένο χον Κύκλο χων Παθών (εικ. 127-135). Αν και οι εικόνες χου Δωδεκαόρχου
είναι α ν υ π ό γ ρ α ψ ε ς , λόγοι χεχνικσί και χεχνοχροπικοί συνιστούν χην α π ό δ ο σ η όλων χων
εικόνων α υ χ ώ ν σχο ζ ω γ ρ ά ψ ο Ιωσήψ Χούρη π ο υ ζωγράψισε και χις εικόνες χης Μεγάλης
Δέησης χσυ Καθολικού χο 1544. Ό π ω ς έχει ήδη αναψερθεί, χόσο η εικονογραψία, όσο και η
χεχνοχροπία χων εικόνων αυχών μένουν πιστές σχην Παλαιολόγεια π α ρ ά δ ο σ η . Ανχίθεχα οι
ει κόνες χου Δωδεκαόρχου χης εκκλησίας χης Παναγίας Καθολικής σχο Πελένχρι (εικ. 136-140)
επηρεάζονχαι αρκεχά α π ό χ η Δυχική χέχνη, κυρίως σχην χεχνοχροπία, και σε λιγώχερο βαθ
μό (σε δευχερεύονχα οχοιχεία) οχην εικονογραψία. Από χις 23 εικόνες π ο υ αρχικά αποχε
λούσαν χο ενισχυμένο Δωδεκάορχο οχην εκκλησία αυχή σώζονχαι μόνο 21. Ενώ ό μ ω ς σχο
Καθολικό χης μονής χου Αγίου Νεοψύχου είχεπεριληψθεί ο θεομηχσρικός Κύκλος, σχην εκκλη
σία χης Παναγίας Καθολικής σχο Πελένχρι προσχέθηκαν χα θαύμαχα και οι σκηνές π ο υ γισρχά
ζονχαι χις Κυριακές αμέσως μεχά χο Πάσχα και μέχρι χην Κυριακή χης Πενχηκοσχής. Ό π ω ς και
στις εικόνες χης Μεγάλης Δέησης, έχσι και σης εικόνες χσυ Δωδεκαόρχου χης εκκλησίας χης
Παναγίας Καθολικής, υπάρχει μεχαγενέσχερη επέμβαση σχον κάμπο και χις επιγραψές.
Εικόνες χσυ Δωδεκαόρχου χης εποχής αυχής, εξαίρεχα δείγμαχα χης Κυπριακής Σχολής
βρίοκονχαι σε διάψσρες εκκλησίες χης Κύπρου. Σχο παρεκκλήσι χου Αγίου Ιωάννη χου Ααμ
π α δ ι ο χ ή , σχο ομώνυμο μονασχήρι σχον Καλοπαναγιώχη σώθηκαν 7 α π ό χις 12 εικόνες χου
Δ ω δ ε κ α ό ρ χ ο υ . Η εικόνα χης Γέννησης χου Χρισχού α π ό χο Δωδεκάορχο αυχό, μεχά χον κα
θαρισμό χης μεχαψέρθηκε σχη Μηχρόπολη Μόρψου σχην Ευρύχου. Δυο π ο λ ύ σημανχικές
εικόνες α π ό Δωδεκάορχο σώζονχαι σχο χέμπλο χης εκκλησίας χου Αγίου Σωζόμενου σχη Γα
λάχα. Η μια είναι η Μεχαμόρψωση και η άλλη η Βαίοψόρσς. Και οι δυο αυχές εικόνες ξεχωρί
ζουν για χην ισορροπημένη σύνθεση και χα λ α μ π ρ ά χους χ ρ ώ μ α χ α . Και οι δυο ακολουθούν
π ρ ό χ υ π α κοινά με χην ευρύχερα γνωστή Κρηχική Σχολή. Η Βαίοψόρος (εικ. 141) μένει π ι ο
κονχά σχα π ρ ό χ υ π α α υ χ ά και εκθέχει λεπχσμέρειες, ό π ω ς χα ανάγλυψα σχα χείχη χης Ιερου
σαλήμ, π ο υ έχουν π α ρ α ν ο η θ ε ί ή παραλειψθεί α π ό χο ζ ω γ ρ ά ψ ο χης εικόνας χης Βαίοψόρου
χης Χρυσαλινιώχισσας. Η Βαίοψόρος χης εκκλησίας χσυ Αγίου Σωζόμενου υπερέχει και
ποιοχικά α π ό χην εικόνα χης Βαίοψόρου χης Χρυοαλινιώχισοας. Πιο κονχά σχην π α ρ ά δ ο σ η
είναι και η εικόνα χης Μεχαμόρψωσης (εικ. 142) χης εκκλησίας χου Αγίου Σωζόμενου σχη Γα
λάχα. Από Δωδεκάορχο προέρχονχαι και δυο εικόνες χης Κοίμησης χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Η μια
α π ό χο ναό χης Παναγίας Αμασγού βρίσκεχαι σήμερα σχη Μηχρόπολη Λεμεσού και η άλλη
βρίσκεχαι σχην εκκλησία χσυ Τιμίου Σχαυρου σχον Πεδουλά (εικ. 143).
Σχην εικόνα αυχή χσυ Πεδουλά, ό π ω ς συνήθως, σχο π ρ ώ χ ο επίπεδο παρουοιάζεχαι η
θ ε ο χ ό κ ο ς ξαπλωμένη σχη νεκρική κλίνη, μπροσχά α π ό χην ο π ο ί α καίει μια λ α μ π ά δ α , ενώ
σχα δυο άκρα ουνωθούνχαι οι δυο ομάδες χων Αποσχόλων με επικεψαλής χον Απόσχολο
Πέχρο, σχο κεψάλι χης Παναγίας, και χον Απόσχολο Παύλο σκυμμένο μ' ευλάβεια στα π ό δ ι α
χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Σχο κένχρο, π ί σ ω α π ό χην θ ε ο χ ό κ ο εικονίζεχαι ο Χριοχός να κραχεί χην ψ υ χ ή
χης θ ε ο χ ό κ ο υ , μεχη μορψή βρέψους χυλιγμένσυ σχα σ π ά ρ γ α ν α . Ο Χρισχός, ό π ω ς συνήθως
καχά χον 16ο αιώνα, περιβάλλεχαι ανχί α π ό ψωχεινή δόξα, α π ό «δόξα» μέσα σχην ο π ο ί α
εικονίζονχαι σε γκριζογραψία χέσσερεις Άγγελοι και ένα εξαπχέρυγα. Σχα δυο άκρα χου
κ ά μ π ο υ υψώνονχαι χα συνηθισμένα διόροψα κχίρια, χωρίς όμως χο συνηθισμένο σχην Πα
λαιολόγεια χέχνη ύψασμα, π ο υ απλώνεχαι α π ό χο ένα κχίρια σχο άλλο.
178
1 2 5 . ο Απόστολος Πέτρος. 81 Χ 63 εκ. Μονή τ ο υ Τιμίου Σ τ α υ

ρού, Ομοδος.
179
1 2 6 . ο Απόστολος Παύλος. 82 Χ 63,5 εκ. Μ ο ν ή τ ο υ Τιμίου

Σταυρού, Όμοδος.
180
•^ . ;> ';''^,^:5ΐρ^'ϊ;;'^>
Οί^1ΐ!||?Μΐ#Κ«
127 Η Προσευχή της Άννας, ο Ασπασμός τ ο υ Ιωακείμ και της

Άννας. 43 Χ 30,5 εκ. Καθολικό της μονής του Αγίου Νεο
φύτου.
181
1 2 8 . Η Γέννηση τ ο υ Χριστού. 52 Χ 41 εκ. Καθολικό της μονής

182
129. Η Μεταμόρφωση. 52,5 Χ 42,5 ;κ. Καθολικό της μονής του

Αγίου Νεοφύτου.
183
1 3 0 . Η Έγερση τ ο υ Λ α ζ ά ρ ο υ . 52 Χ 42 εκ. Καθολικό τ η ς μονής

184
1 3 1 . Η Βαίοφόρος. 51,5 Χ 41 εκ. Καθολικό της μονής του Αγίου

Νεοφύτου.
185
1 3 2 . Η Σ τ α ύ ρ ω σ η . 52,5 Χ 42,5 εκ. Καθολικό τ η ς μονής τ ο υ Α

γίου Νεοφύτου.
!86
1 3 3 . Η Εις Ά δ ο υ Κάθοδος. 52 Χ 42 εκ. Καθολικό της μονής τ ο υ

Αγίου Νεοφύτου.
187
1 3 4 . Η Α ν ά λ η ψ η . 51,5 Χ 42 εκ. Καθολικό τ η ς μονής τ ο υ Α γ ί ο υ

Νεοφύτου.
188
1 3 5 . Η Πεντηκοστή. 51 Χ 41 εκ. Καθολικό της μονής τ ο υ Αγίου

Νεοφύτου.
189
1 3 6 . ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. 49 Χ 35. Εκκλησία της Πα

ναγίας Καθολικής, Πελέντρι.
190
1 3 7 . Η Προδοσία. 48,5 Χ 35,5. Εκκλησία της Παναγίας Καθολι

κής, Πελέντρι.
19]
1 3 8 . Οι Μ υ ρ ο φ ό ρ ε ς μ π ρ ο σ τ ά στο κενό Μνημείο, 49 Χ 36. Εκ-

κλησία τ η ς Π α ν α γ ί α ς Καθολικής, Πελέντρι.
192
139. Η θ ε ρ α π ε ί α του τ υ φ λ ο ύ . 49 Χ 36. Εκκλησία της Παναγίας

193
Σχο μονασχήρι χου Τιμίου Σχαυρου σχο Ό μ ο δ ο ς σώζονχαι μερικές εικόνες χου Δωδε
καόρχου π ο υ ανήκαν σχο χέμπλο χσυ π α λ ι ο ύ Καθολικού χου μονασχηριού π ο υ καχεδαψί-
σθηκε και ανχι καχασχάθηκε α π ό χ η σημερινή μεγάλη εκκλησία. Οι εικόνες όμως αυχές έχουν
ανάγκη α π ό καθαρισμό. Ό π ω ς είναι σήμερα, είναι σχεδόν αδύναχο να αξιολογηθούν. Σχο
Βυζανχινό Μουσείο χης Πάψου σώζονχαι εικόνες χης Γέννησης χου Χρισχού (εικ. 144), χης
Προσκύνησης χων Μάγων (εικ. 145) π ο υ επιγράψεχαι όμως «Η Γέννησις χου Χρισχού» και
χης Υπαπανχής χου Χρισχού (εικ. 146), π ο υ ακολουθεί Παλαιολόγεια π ρ ό χ υ π α μεχασχημα
χισμένα χην εποχή αυχή. Η εικόνα χης Προσκύνησης χων Μάγων ξεχωρίζει για χην ιδιοχυπία
χης. Τα κύριο θέμα είναι η Προσκύνηση χων Μάγων, γι' αυχό και η θ ε ο χ ό κ ο ς εικονίζεχαι σχο
κένχρο καθισμένη να κραχεί χον Χρισχό και οι Μάγοι γονυπεχείς να π ρ ο ο ψ έ ρ ο υ ν χα δ ώ ρ α .
Η σκηνή διαδραμαχίζεχαι σ' ένα βραχώδες χοπίο, σχο οποίο δεν διακρίνεχαι σχεδόν καθόλου
χο σπήλαιο. Ενχούχοις, ό π ω ς σχις εικόνες χης Γέννησης χου Χριστού έχσι και σχην εικόνα αυ
χή εικονίζονχαι π ά ν ω Άγγελοι, ένας να υμνεί χο θ ε ό και άλλοςναευαγγελίζεχαι χον ποιμένα
κάχω. Σχην αρισχερή γωνιά εικονίζεχαι η σκηνή με χο λουχρό χου βρέψους, α π ό χο ο π ο ί ο ξε
χ ω ρ ί ζ ο υ ν σήμερα η μαία και η βοηθός χης ενώ χο υπόλοιπο έχει καχασχραψεί, και δεξιά ο
Ιωσήψ να κάθεχαι σκεπχικός με ένα ποιμένα μπροσχά χου όρθιο, ό π ω ς συνήθως. ΓΓ αυχά,
α ο ψ α λ ώ ς , χα π α ρ α π λ η ρ ω μ α χ ι κ ά στοιχεία, π ο υ αποχελούν α ν α π ό σ π α ο χ ο μέρος χης σκη
νής χης Γέννησης η εικόνα επιγράψεχαι «η Γέννησις χου Χρισχού». Η εικόνα ξεχωρίζει για χα
λ α μ π ρ ά χης χ ρ ώ μ α χ α , χις καλές αναλογίες και χην κίνηση π ο υ είναι ουγκραχημένη.
Σχο Βυζανχινό Μουοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπιοκόπου Μακαρίου χου Γ' είναι εκχεθει-
μένες εικόνες χης Σχαύρωσης α π ό χο Καθολικό χης μονής Τσχνίου και χης Γέννησης χου Χρι
σχού α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Νικολάου (εικ. 147), χου χ ω ρ ι ο ύ Άγιος Νικόλαος Αμμοχώ
σχου, και εικόνα χης Σχαύρωσης α π ό χην εκκλησία χης Παναγίας Φανερωμένης σχη Αευκω
σία (εικ. 148). Ενώ όμως αναμψίβολα η εικόνα χης Γέννησης χου Χρισχού α π ό χον Άγιο Νικό
λαο, με χη συμμεχρική διάχαξη χων επί μέρους σχοιχείων π ο υ χη ουνθέχουν, χις καλές ανα
λογίες, χη ρυθμική κίνηση χων π ρ ο σ ώ π ω ν , και χα α π α λ ά αρμονικά χης χ ρ ώ μ α χ α είναι ένα
α π ό χα σημανχικώχερα δείγμαχα χης Κυπριακής Σχαλής χου 16ου αιώνα, η Σχαύρωση α π ό
χην εκκλησία χης Φανερωμένης σχη Λευκωσία είναι ζωγραψισμένη σ'ενχελώς διαψορεχική
χεχνοχροπία. Τόσο χα χ ρ ώ μ α χ α , όσο και οι σχάσεις χων π ρ ο σ ώ π ω ν π ο υ εικονίζονχαι π ρ ο
δίδουν δυχική επίδραση και μάλισχα χου ιχαλικού Ου§θηΙο. ΓΓ αυχό ίσως χρονολογικά πρέ
πει να χοποθεχηθεί π ο λ ύ παλαιόχερα. Εικόνες χου Δωδεκαόρχου α π ό χην εκκλησία χης Πα
ναγίας χου Παλαιχωρίου έχουν μεχαψερθεί π ρ ό σ ψ α χ α για συνχήρηση σχην Αρχιεπισκοπή.
Σχην εκκλησία χου Αγίου Νικολάου σχο Κλωνάρι σώζονχαι εικόνες χου Δωδεκαόρχου σε κα
λή σχεχικά καχάσχαση. Οι εικόνες αυχές είναι η π ρ ο σ ε υ χ ή χης Αγίας Αννας, α Ασπασμός
Ιωακείμ και Άννας, η Γέννηση χης θ ε ο χ ό κ ο υ , η Γέννηση χου Χρισχού, η Υπαπανχή και η Βά
πχιση χου Χρισχού. Οι εικόνες αυχές έχουν χ α λ α ρ ό , κ ά π ω ς , σχέδιο αλλά ξεχωρίζουν για χα
ένχονα χ ρ ώ μ α χ α . Άλλες εικόνες χου Δωδεκαόρχου π ο υ έχουν ανάγκη α π ό συνχήρηση και
καθαρισμό σώζονχαι σε διάψορες εκκλησίες χης Κύπρου. Σπανιώχερα είναι χα επιοχύλιο
εικσνοσχασίων με σκηνές χου Δωδεκαόρχου χην εποχή αυχή. Ένα χέχοιο επιοχύλιο π ο υ έχει
μήκος2,22μ. και ύ ψ ο ς 0,31 μ. οώζεχαι σε α π ο θ ή κ η χης εκκλησίας χου Οσίου Θ ε ο δ ώ ρ ο υ , χο-
πικσύ Αγίου, σχο Πολιχικό. Σχο επιοχύλιο αυχό σώζονχαι σκχώ σκηνές: η Έγερση χου Λαζά
ρου, η Βαϊοψόρος, η Σ χ α ύ ρ ω σ η , η Ανάσχαση (η εις Ά δ ο υ Κάθοδος), η Ανάληψη, η Μεχαμόρ
ψ ω σ η , η Πενχηκοσχή και η Κοίμηση χης θ ε ο χ ό κ ο υ . Η εικονογραψία χων σκηνών αυχών είναι
κ α θ α ρ ά βυζανχινή, ενώ η χεχνοχροπία δεν μένει ανεπηρέασχη α π ό χην Ιχαλική χέχνη. Σε χε
μάχιο επισχυλίου εικονοσχασίου α π ό χην εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου σχη Γύψου σώζον
χαι σκηνές α π ό εωθινά ευαγγέλια.
Ιδιαίχερη α ν α ψ α ρ ά πρέπει να γίνει σε δυο π ο λ ύ σπάνιες εικόνες, μικρού μεγέθους π ο υ

σώζονχαι σχην εκκλησία χου Αρχαγγέλου Μιχαήλ χου Τρυπιώχη σχη Αευκωοία. Η π ρ ώ χ η εί
ναι η κοίμηση χου Αγίου Σάββα, π ο υ θυμίζει, κ ά π ω ς , χις εικόνες χης κοίμησης χου Αγ.
194
140. Ο Ιησούς και η Σαμαρείτις. 48,5 Χ 35 εκ. Εκκλησία της Πα

ναγίας Καθολικής, Πελέντρι.
195
1 4 1 . Η Βαϊοφόρος. 41,5 Χ 34 εκ. Εκκλησία του Αγίου Σωζόμε

νου, Γαλάτα.
196
142. Η Μεταμόρφωση του Χριστού. 41,5 Χ 34 εκ. Εκκλησία του

Αγίου Σωζόμενου, Γαλάτα.
197
1 4 3 . Η Κοίμηση τ η ς Θ ε ο τ ό κ ο υ . 57 Χ 45 εκ. Εκκλησία τ ο υ Τιμίου

Σ τ α υ ρ ο ύ , Πεδουλάς.
198
1 4 4 . Η Γέννηση τ ο υ Χριστού. 40 Χ 32 εκ. Βυζαντινό Μουσείο

Πάφου.
199
Εψραίμ χου Σύρου, και η άλλη, ο θ ρ ή ν ο ς επί χων π ο χ α μ ώ ν Βαβυλώνας (ψαλ. 136(137), οχ.
1). Σχην χελευχαία αυχή εικόνα χρεις νέοι ( π ρ ο ψ α ν ώ ς οι Ανανίας, Αζαρίας και Μισαήλ) κά-
θονχαι σχις όχθες χσυ π ο χ α μ ο ύ θρηνούνχες επί χη αναμνήσει χης Ιερουσαλήμ. Παρά χις με
χαγενέσχερες επεμβάσεις χου 19ου αιώνα σε δευχερεύονχα σημεία, χόσο η εικονογραψία
όσο και η χεχνοχροπία διαχηρούνχαι α ν έ π α ψ ε ς και βοηθούν σχην χοποθέχηση χων δυο αυ
χών σπάνιων, για χα εικσνογραψικάχαυς θέμαχα, εικόνων σχο π ρ ώ χ ο μισό χου 16συ αιώνα.
Η Αγία Παρασκευή σχην Κύπρο εικονίζεχαι καχά κανόνα να κραχεί σχα χέρια είχε ει κάνα,
είχε μεχάλλιο με χη μορψή χου Χρισχού νεκρού μπροσχά σχο σχαυρό (= Άκρας Ταπείνω
σης). Τέχσιες είναι οι εικόνες χης Αγ. Παρασκευής α π ό χο ναό χου Αγ. Θεοδώρου σχη Λεχύμ
π ο υ π ο υ χ ώ ρ α βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μαυοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου
χου Γ', χης εκκλησίας χου Αγ. Δημηχριανού σχην θ μ ο ρ ψ ί χ α , π ο υ έκλεψαν σι Τούρκοι, χων
εκκλησιών χου Τρυπιώχη και Αγ. Σάββα σχη Αευκωσία, χης Αγίας Παρασκευής χης Νήσου,
χης Αγίας Μαρίνας σχο Πέρα Χωρίο κ.ά. Συνεχίζει δηλαδή και καχάχαν16ον αιώνα να απει
κονίζεχαι όχι η μάρχυς Αγ. Παρασκευή αλλά η π ρ ο σ ω π ο ί η σ η χης ημέρας χης Αγίας Παρα
σκευής. Μια εικόνα χης Αγίας Παρασκευής με πολλή δυχική επίδραση α π ό χον 16σν αιώνα
π ο υ βρίσκεχαι σχην εκκλησία Αγ. Ανχωνίσυ σχη Αευκωσία εικονίζει π ρ α γ μ α χ ι κ ά χην Μάρχυ
ρα Παρασκευή. Σχην εικόνα η Αγία, π ο υ εικονίζεχαι α π ό χη μέση και π ά ν ω κραχεί χο κεψάλι
χης σε δίσκο, ό π ω ς ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος χο δικό χου.
Σ' ορισμένα επιοχύλιο εικονοσχασίων ήδη α π ό χο χέλος χου 15ου αιώνα, ό π ω ς χο επι
στύλιο χου εικονοσχασίου χης εκκλησίας χου Σχαυρου χου Αγιασμάχι και σε χεμάχιο επισχυ
λίου π ο υ σήμερα βρίσκεχαι σχην εκκλησία χης Παναγίας χου Άρακος, ό π ω ς και σε άλλο χε
μάχιο επισχυλίου σχην εκκλησία χου Αγίου Νικολάου σχο Κλωνάρι, εικονίζονχαι οεσχηθάρια
μορψές Αγίων Ιεραρχών ανχί χου Δωδεκαόρχου. Ό π ω ς είναι γνωσχό η απεικόνιση Αγίων,
κυρίως Απσσχόλων, σε σχηθάρια, σε ανάγλυψους μαρμάρινους κοσμήχες χέμπλων χης Μέ
σης Βυζανχινής περιόδου ήχαν π ο λ ύ συνηθισμένη. Είναι αλήθεια όχι χέχοιοι καομήχες δεν
έχουν σωθεί σχην Κύπρο, αλλά σώθηκαν σχη Μικρά Ασία με χην οποία η Κύπρος διαχηρούσε
π ο λ ύ σχενές ε π α ψ έ ς χην εποχή αυχή. Αν και οι κοσμήχες και χα επισχύλια χων ξύλινων γρα-
π χ ώ ν χέμπλων π ο υ σώζονχαι οχην Κύπρο α π ό χο 13ο αιώνα και ύσχερα είναι διακοσμημένα
μόνο με γεωμεχρικό σχήμαχα και οικόσημα, δεν είναι α π ί θ α ν ο η διακόσμηση χων επισχυ-
λίων α υ χ ώ ν με σχηθάρια να είναι ανάμνηση χης διακόσμησης χων επισχυλίων χων καχα-
οχρεμμένων χέμπλων χης Μέσης Βυζανχινής περιόδαυ με σχηθάρια με ανάγλυψες μορψές
Αγίων.
Λιγοσχά είναι και χα χ ρ ί π χ υ χ α του 16ου αιώνα σχην Κύπρο. Αξιόλογο είναι χο χρίπχυχο
με χη Δέηση σχην εκκλησία χσυ Αγίου Μάμα σχους Τρούλλους. Το χρίπχυχο αυχό διαχηρεί
χαι σε αρκεχά καλή καχάσχαση και έχει όλα χα χαρακχηριοχικά χης Κυπριακής ζωγραψικής
χου π ρ ώ χ ο υ μισού χου 16ου αιώνα. Διαψορεχική είναι η χεχνοχροπία χου χ ρ ί π χ υ χ ο υ π ο υ
βρίσκεχαι σχην εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου σχα Ααγουδερά. Το χρίπχυχο ζωγραψίοθηκε
σχην Κωνοχανχινούπολη χο 1595 και μεχαψέρθηκε σχην Κύπρο.
Αξιόλογα δείγμαχα χης Κυπριακής Σχολής είναι οι Σχαυροί π ο υ χοποθεχούνχαι σχην κο
ρυψή χου εικονοσχασίου. Οι Σχαυροί περιβάλλονχαι α π ό ξυλόγλυπχα πλαίσιο και είναι
απομίμηση, προσαρμοσμένη σχις ανάγκες χης Ορθόδοξης Εκκλησίας, παλαιοχέρων ιχαλι-
κών Σχαυρών. Τους Σχαυρούς α υ χ ο ύ ς περιβάλλουν, σε ξυλόγλυπχα πλαίσια, εικόνες χης
θ ε ο χ ό κ ο υ και χου Αγίου Ιωάννη χου θ ε ο λ ό γ ο υ , όρθιων, π ο υ είναι γνωσχές σαν λ υ π η ρ ά . Τέ
χοια συμπλέγμαχα σώζονχαν μέχρι π ρ ό σ ψ α χ α σχην κορυψή χων εικονοσχασίων χσυ Ανχι
ψωνηχή και χης Παναγίας χης Ποδίθου, και μέχρι σήμερα σώζονχαι σχην κορυψή χου εικο
νοσχασίου χου Καθολικού χης μονής χου Αγίου Νεοψύχου και χης Παναγίας Καθολικής σχο
Πελένχρι. Σχην χελευχαία είναι καχεσχραμμένα. Σχην κορυψή χου εικονοσχασίου χου Καθο
λικού χης μσνής χου Αγίου Νεοψύχου σώζονχαι ακόμη σε ιδιαίχερα ξυλόγλυπχα πλαίσια η
Άκρα Ταπείνωση και ο Ανασχάς Ιησούς, σύμψωνα μεχη δυχική π α ρ ά δ ο σ η . Σχην ίδια εκκλη-
200
1 4 5 . Η Γέννηση τ ο υ Χριστού, (η Προσκύνηση των Μ ά γ ω ν ) . 31,5

Χ 23,5 εκ. Βυζαντινό Μουσείο Π ά φ ο υ .
201
146. Η Υπαπαντή του Χριστού. 39,5 Χ 28 εκ. Βυζαντινό Μου

σείο Π ά φ ο υ .
202
—--^-—·Λ."ίι^ρ-1Γ»Λν-^-Λ·· ··'•>«>•
147 Η Γέννηση τ ο υ Χριστού. 41,7 Χ 31,2 εκ. Από την εκκλησία

τ ο υ Αγίου Νικολάου, Ά γ ι ο ς Νικόλαος Α μ μ ο χ ώ σ τ ο υ .
οία σώζονχαι και δυο Άγγελοι σε ξυλόγλυπχα πλαίσια, όπως χα λυπηρά, που αρχικά βρί
σκονχαν σχην κορυψή χου εικονοσχασίου. Σχαυροί όμως που επέοχεψαν εικονοσχάσια και
χρονολογούνχαι σχο 16ο αιώνα σώθηκαν σχην εκκλησία χου Αρχαγγέλου σχην Κσκκινοχριμι
θιά (εικ. 149), σχην εκκλησία χου Τιμίου Σχαυρου σχην Καρπασία, σχην εκκλησία χου Αγίου
Κασσιανού σχη Λευκωσία και σχην εκκλησία χσυ Αγίου Ιωάννη σχην Αμμόχωσχο (εικ. 150).
203
Ο χελευχαίος βρίσκεχαι σήμερα σχο Βυζανχινό Μαυοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α

καρίου χου Γ' Από χους Σχαυρούς αυχούς ο μόνος που χρονσλογείχαι με ακρίβεια είναι ο
Σχαυρός από χην εκκλησία χου Αρχαγγέλου οχην Κοκκινοχριμιθιάπου σύμψωνα με χην επι
γ ρ α ψ ή , κονχά σχα πόδια χου Εοχαυρωμέναυ, έγινε χο 1567. Και ο Σχαυρός αυχός έχει μεχα
ψερθεί πρόσψαχα σχο Βυζανχινό Μαυοείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χσυ Γ'
σχη Αευκωσία. θ ξυλόγλυπχος διάκοσμος χων πλαισίων χων Σχαυρών, που βρίοκονχαι σχις
εκκλησίες χου Τιμίου Σχαυρου σχην Καρπασία και Αγίου Κασοιανσύ σχη Αευκωσία είναι πο
λύ περιορισμένος σε σχέση με χους άλλους Σχαυρούς. θ υ ο ι α σ χ ι κ ά περισρίζεχαι σχη δη
μιουργία χων χριλόβων απολήξεων χων βραχιόνων χου Σχαυρου, οχις οποίες είναι ζωγρα
ψισμένα όπως συνήθως χα σύμβολα χων Ευαγγελισχών. Περιορισμένος είναι ακόμη και ο ξυ
λόγλυπχος διάκοομος χου πλαισίου χσυ Σχαυρου χης εκκλησίας χσυ Αγίου Ιωάννη χης Αμ
μοχώσχου. Από ά π ο ψ η χεχνοχροπίας οι χρεις αυχοί Σχαυροί μένουν προοκολλημένοι σχην
π α ρ ά δ ο ο η . Γι' αυχό πισχεύω όχι είναι και παλαιόχεροι από χο Σχαυρό χης Κοκκινοχριμιθιάς
π ο υ χρονολογείχαι σχα 1567 Σχαν χελευχαίο αυχό Σχαυρό είναι ψανερή η ιχαλική επίδραση
σχην προσπάθεια χης προοπχικής απόδοσης χων ποδιών χσυ Εοχαυρωμέναυ Χρισχού ό
πως και σχο πρόσωπο χου Χρισχού. Το ξυλόγλυπχο πλαίσια χου Σχαυρου αυχού είναι
πλούσια διακοσμημένο όπως και χα πλαίσια χων Σχαυρών χων εικανσσχασίων χσυ Καθολι
κού χης μσνής χου Αγίου Νεοψύχου και χων εκκλησιών χσυ Ανχιψωνηχή και χης Παναγίας
Καθολικής οχο Πελένχρι.
Σημανχικά δείγμαχα ζωγραψικής χης Κυπριακής Σχολής χου 16ου αιώνα είναι και χα ξυλό-
γλυττχα βημόθυρα χων εικονοσχασίων. Σχα βημόθυρα αυχά εικονίζσνχαι συνήθως στο πάνω
μέρος ο Ευαγγελισμός και σχο κάχω μέρος, κάχω από ξυλόγλυπχα χόξα. Απόστολοι ή Ιεράρ
χες. Κάποχε όμως συνδυάζονχαι και άλλα θέμαχα, όπως η Παναγία χου Πάθους σχα βημόθυ
ρα χσυ εικονοστασίου χης εκκλησίας χσυ Ανχιψωνηχή και χσυ εικονοστασίου της εκκλησίας χου
Αρχαγγέλου σχη Χόλη ή σκηνές από χο θεομηχσρικό Κύκλο όπως σχα βημόθυρα χου εικονο
σχασίου χης εκκλησίας χων Αγίων Βαρνάβα και Ιλαρίωνα σχην Περιστερώνα Μόρψου (εικ. 151).
Στα βημόθυρα αυχά, πάνω, εικονίζονχαι δυο σκηνές από χη ζωή χης θεοχόκσυ: η Πρασευχή
χου Ιωακείμ και ο Ασπασμός Ιωακείμ και Άννας, δηλαδή η Σύλληψη χης θεοχόκου και κάχω
οι Απόσχολοι Πέχρος και Παύλας. Βημόθυρα χου 16συ αιώνα σώζονχαι ακόμη οχο εικονοστάσι
τ ο υ Καθολικού χης μονής χου Αγίου Νεοψύχου και οχην εκκλησία χης καθολικής σχο Πελένχρι
και σχερεωμένα στα νόχισ χοίχο, βημόθυρα χου παλιού ει κανοσταοίου χης εκκλησίας χου Αγίου
Ιωάννη χου Προδρόμου σχον Ασκό. Άλλα βημόθυρα χου 16ου αιώνα βρίοκονχαι σχην εκκλησία
χων Αγίων Κηρύκου και Ιουλίχχης σχη Λεχύμπου. Σχα βημόθυρα αυχά εικονίζεχαι ο Ευαγγελι
σμός χης θεσχόκαυ. Δυσ άλλα βημόθυρα από χη Χόλη και χην Πόλη Χρυσοχόος μεχαψέρθηκαν
σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης Πάψου και χρίχο βρίσκεχαι οχο Βυζανχινό Μ ο υ
σείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ'.
Η χελευχαία εικόνα που ζωγραψίοθηκε πριν από χην καχάληψη χης Κύπρου από χους
Τούρκους είναι η εικόνα χης Παναγίας Γλυκοψιλούσας από χην εκκλησία χης Αγίας Μαρίνας
σχη Φιλούσα Κελοκεδάρων που σήμερα βρίσκεχαι σχο Βυζανχινό Μουσείο χης Μηχρόπολης
Π ά ψ ο υ . Η εικόνα αυχή (εικ. 152) ζωγραψίοθηκε, σύμψωνα με χην επιγραψή που 6ρίοκεχαι
σχο πίσω μέρος, χο 1570 από κάποιο ζωγράψο Σίλβεσχρο. Η εικόνα είναι αρκεχά επηρεα
σμένη από χην Ιχαλική ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή , όπως ψαίνεχαι από χο ζωγραψικό πλάσιμο χων προ
σώπων χου Χρισχού και χης Παναγίας, από χο διάκοσμο χου μαψορίου χης Παναγίας και χο
χρώμα χου χιχώνα χης Παναγίας.
204
1 4 8 . Η Σταύρωση τ ο υ Χριστού. 27,5 Χ 19 εκ. Από την εκκλησία

της Παναγίας Φανερωμένης, Λευκωσία.
205
149. Σταυρός. 163 Χ 161 εκ. Από την εκκλησία του Αρχαγγέλου,
Κοκκινοτριμιθιά.
206
1 5 0 . Σταυρός. 168,5 Χ 137 εκ. Από την εκκλησία του Αγίου

Ιωάννη, Αμμόχωστος.
207
6. Η Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ Τ Η Σ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ
Το 1570 οι Τούρκοι κυρίευσαν χην Κύπρσ. Καχέοψαξαν χιλιάδες καχοίκους και πολλές χι
λιάδες άλλους πούλησαν σαν δούλους. Η άνθηοη χων γραμμάχων και χων χεχνών και ιδιαί
χερα χης ζωγραψικής που άρχισε να παραχηρείχαι χο 16ο αιώνα καχασχράψηκε σρισχικά.
Πολλοί Κύπριοι ζωγράψσι αναγκάσθηκαν να εγκαχαλείψουν χην Κύπρο, λόγω χων συνθη
κών π ο υ επικράχησαν μεχά χην Τουρκική καχάκχηση. Δυσ απ' αυχούς είναι γνωσχοί: ο
Ιωάννης ο Κύπριος που εργάσθηκε σχη Βενεχία για χη διακόσμηση χης εκκλησίας χου Αγίου
Γεωργίου χων Ελλήνων και ο θ ν ο ύ ψ ρ ι ο ς ο Κύπριος που εργάσθηκε σχη Βόρεια Ήπειρο, θ
Ιωάννης Κύπριος ζωγράψισε και πολλές εικόνες, μερικές από χις οποίες σώζονχαι. Του
Ο ν ο υ ψ ρ ί ο υ σώζονχαι χόοο χοιχογραψίες όσο και εικόνες σε διάψορες εκκλησίες σχη Βόρειο
Ή π ε ι ρ ο . Ένας άλλας Κύπριος ζωγράψος, ο Ιωάννης Αδολος, εργάσθηκε σχην Κωσνχανχι-
νούπολη ζωγραψίζονχας εικόνες και εχοιμάζονχας χαλκογραψίες που εκχυπώνονχαν σε βι
βλία σχην Ιχαλία κυρίως, αλλά και αλλού. Ό π ω ς ψαίνεχαι από χις χαλκογραψίες χου ήχαν
ένχονα επηρεασμένος από χις σύγχρονες δυχικές χαλκαγραψίες. θ μόνος γνωσχός Κύπριος
ζ ω γ ρ ά ψ ο ς χης χελευχαίας χριακονχαεχίας χου 16ου αιώνα που εργάσθη κε σχην Κύπρο είναι
ο Λούχζισς που ζωγράψισε χο 1589 χην εικόνα χου Αγίου Ιωάννη χου Χρυσοσχόμου σχο
ομώνυμο μονασχήρι. Ο ίδιος ζωγράψος είχε ζωγραψίσει και μια εικόνα χης Παναγίας που
δυσχυχώς κάηκε. Γενικά όμως οι ει κόνες χης χελευχαίας χριακονχαεχίας χου 16ου αιώνα που
σώθη καν σχην Κύπρο είναι ελάχισχες. Εκχός από μια παλιά ει κάνα χης Παναγίας οχην εκκλη
σία χης Αγίας Βαρβάρας σχον Οίκο που επιζωγραψήθηκε χο 1592, σι άλλες εικόνες είναι μια
εικόνα χσυ Αρχαγγέλου Μιχαήλ σχην εκκλησία χου Αγίου Μ ά μ α σχους Τρούλλους που ψέρει
χη χρονολογία 1580, μια εικόνα χης Παναγίας θδηγήχριας σχην εκκλησία χου οσίου Βαρνά
βα σχη Βάσα Κοιλανίου (εικ. 153), η εικόνα χου Προδρόμου χου Καθολικού χης μονής χου
Μέσα Παχαμσύ παυ χρονολογείχαι σχα 1584 , οι εικόνες χου Αγίου Ηρακλειδίου και χσυ
Αγίσυ Ιωάννη χου Προδρόμου, χσυ 1588, σχη μονή χσυ Αγίου Ηρακλειδίου οχο Πολιχικό, και
η εικόνα χου Αγίου Γεωργίου που χρονολογείχαι σχα 1599, από χην εκκλησία χου Αγίου Κασ
σιανού και χώρα σχο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ'
Ό π ω ς ψαίνεχαι από χις εικόνες παυ σώθηκαν, σι λιγοστοί ζωγράψσι που έμειναν οχην
Κύπρο σχα πρώχα χρόνια χης Τουρκοκραχίας συνέχισαν χην χεχνοχροπική παράδοση χου
πρώχου μισού χου 16ου αιώνα. Ο αριθμός όμως χων εικόνων που έψθασαν μέχρι σήμερα
είναι πολύ περιορισμένος. Ταυχόχρονα όμως παραχηρείχαι και μια πχώση σχην ποιόχηχα
χόσο χης χεχνικής όσο και χης ίδιας χης ζωγραψικής. θ ζωγράψος ΑΚ (^Λουκάς;) που υπο
γράψει χην μιοοκαχασχρεμμένη εικόνα χου Αγίσυ Ηρακλειδίαυ παυ βρίσκεχαι οχο μονασχήρι
χου Αγίου αυχού σχο Πολιχικό, χρησιμοποιεί χρώμαχα αλαμπή και προεχοιμασία ασχαθή
με αποχέλεσμα και οι δυο εικόνες που ζωγράψισε (η άλλη είναι εκείνη χου Αγίου Ιωάννη χου
Προδρόμου) να ψθαρούν σε μεγάλο 6αθμό. Η άθλια οικονομική καχάσχαση χης Κύπρου με
χά χην Τουρκική καχάκχηση προκάλεσε έλλειψη λεπχών ψύλλων χρυσού και οδήγησε σε
χρησιμοποίηση χρωμάχων μπλε ή κιχρινομπέζ για χον κάμπο χης εικόνας.
Η πχώση χης ποιόχηχας χης ζωγραψικής θα συνεχισθεί και καχά χο 17ο αιώνα. Η έλλει
ψη ικανών Κυπρίων ζωγράψων οδήγησε σχην εισαγωγή εικόνων Κρηχών και άλλων ζωγρά
ψων σχην Κύπρο. Ό π ω ς έχει ήδη αναψερθεί, στα χέλη χσυ 16συ ή χις αρχές χου 17ου αιώνα
ο Πρωχοπαπάς Γεώργιος από χη Βαχυλή, εψημέρισς χου ναού χου Αγίου Γεωργίου χων Ελ
λήνων σχη Βενεχία, σχέλλει οχην εκκλησία χου Αγίου Γεωργίου χου χωριού χου, εικόνα χης
θ ε σ χ ό κ α υ ένθρονης ανάμεσα σχον Αγιο Γεώργιο και Ά γ ι ο Νικόλαο. Η εικόνα αυχή με χα
πορχραίχα χων δωρηχών στο κάχω μέρος που θυμίζουν χη σχολή χου Τινχορέχχο, που 6ρί-
σκονχαι σε ένχονη ανχίθεση με χη βυζανχινή χεχνοχροπία χης εικόνας, ψυλάγεχαι σήμερα
στο Βυζανχινό Μουσείο χου Ιδρύμαχος Αρχιεπισκόπου Μ α κ α ρ ί ο υ χου Γ' σχη Λευκωσία. Την
208
ίδια επαχή εισάγεχαι η εικόνα χου Ευαγγελισμού χου Εμμανουήλ Τζανψουρνάρη και λίγο αρ
γόχερα δυο εικόνες χου Χρισχού με χον Άγιο Ιωάννη χον Πρόδρομο και χης Παναγίας με χαν
Άγιο Ιωάννη χον θ ε ο λ ό γ ο , χρονολογημένες στα 1620, χσυ Μελεχίαυ χου Κρηχός, π ο υ βρί
σκονχαν μέχρι χο 1974 οχην εκκλησία χου Αγίου Ιακώβου σχο Τρίκωμο. Μεχά χην καχάκχηση
χης περισχής α π ό χα Τουρκικά οχραχεύμαχα χο 1974 οι εικόνες κλάπηκαν α π ό χους Τούρ
κους. Αργόχερα εισάγονχαι σχο μονασχήρι χης θ ε ο χ ό κ ο υ σχη Κυθρέα δυα εικόνες, χσυ Χρι-
σχαύ και χης Παναγίας χσυ Εμμανουήλ Τζάνε Μπσυνιαλή. Οι εικόνες αυχές π α υ χρονσλο-
γαύνχαι σχα 1680 κλάπηκαν α π ό χους Τούρκους χο 1974. Το 1672 ο πλούσιος Κύπριας Γεωρ
γίας Βραχίμης έστειλε σχην Κύπρο σχο μονασχήρι χσυ Αγίου Ιωάννη χου Πίπη σχη Λευκωσία
εικόνα χου Αγίου Ιωάννη χου θεολόγου, έργο χου Θεόδωρου Πουλάκη, π ο υ σώζεχαι σε καλή
καχάσχαση μέχρι σήμερα. Άλλος Κύπριος έσχειλε σειρά μικρών εικόνων χου Δωδεκαόρχου
π ο υ ζωγράψισε ο Θεόδωρος Πουλάκης σχην εκκλησία χης Χρυσοπολίχισσας σχη Λάρνακα.
Ομως ήδη α π ό χη δεύχερη δεκαεχία χου 17ου αιώνα αρχίζουν να π α ρ ο υ ο ι ά ζ ο ν χ α ι και
Κύπριοι ζωγράψσι. Η ζωγραψική όμως χων ζ ω γ ρ ά ψ ω ν αυχών (Δημήχριος ιερεύς, Θ ω μ ά ς
ιερεύς, Παύλος ιερογράψος) δεν έχει καμμιά σχέση με χη ζωγραψική χης Κυπριακής Σχαλής.
Οι ζωγράψσι αυχοί π ι θ α ν ώ χ α χ α έμαθαν χη ζωγραψική χων εικόνων κονχά σε Μικραοιάχες
ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς και μεχαλαμπάδευσαν σχην Κύπρο χην αναχολική π α ρ ά δ ο σ η π ο υ ήχαν ένχονη
οχη Μικρά Ασία. θ πιο σημανχικός α π ό χους χρεις αυχούς ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς ήχαν αναμψίβολα ο
Παύλος, χου οποίου χο έργο εκχείνεχαι σε χέσσερεις δεκαεχίες χον 17σ αιώνα. Έργα χου
Παύλου ιερογράψου βρίοκονχαι σε πολλές εκκλησίες, σ' όλη χην Κύπρο. Ένας άλλος, εν χού-
χοις, ζ ω γ ρ ά ψ ο ς χου 17ου αιώνα, ο Σολομών θ ύ χ η ς α ψ ή ν ε ι εικόνες (π.χ. Πρόδρομος σχην εκ
κλησία χου Αγίου Φιλίππου οχο Άροος) σχις οποίες η ανάμνηση χης χέχνης χσυ 16ου αιώνα
είναι ψανερή. Από χα μέσα χσυ 17ου αιώνα α αριθμός χων ζ ω γ ρ ά ψ ω ν ψαρηχών ει κόνων με
γαλώνει. Σημανχικόχεροι α π ' α υ χ ο ύ ς είναι ο Ιωαννίκιος, ο Αεόνχιος, ο Ιωαννίκισς Μηχροπο-
λίχης Κιχίου ο ιερέας Ανχώνιος και ο ιερομόναχος Ιωαννίκιος χης μσνής χου Αγίου Ηρακλει
δίου οχο Πολιχικό. Σχα χέλη χου 17ου αιώνα διαμορψώνεχαι η Σχολή χης ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή ς χης
μονής χου Αγίου Ηρακλειδίου. Η Σχολή αυχή έδωσε πολλούς ζ ω γ ρ ά ψ ο υ ς σχα 100 και πλέσν
χρόνια π α υ διάρκεσε και γέμισε χις εκκλησίες χης Κύπρου με εικόνες π ο υ εκψράζουν χα αι-
σθηχικά κριχήριο χων υπόδουλων σχους Τούρκους Κυπρίων. Άλλοι ζωγράψσι χου 18ου
αιώνα ό π ω ς ο Μιχαήλ Θεσσαλός ή θεσσαλονικεύς και ο Μιχαήλ Προσκυνηχής ζωγραψί
ζουν εικόνες με αρκεχή δυχική επίδραση χον 18ο και σχις αρχές χου 19ου αιώνα. Οι δυο αυχοί
ζωγράψοι συνεργάσθηκαν σχην ζωγραψική εικόνων σχο καθσλικα χης Μσνής χσυ Αγ. Παν-
χελεήμωνος χης Αχεράς. Εικόνες χου Μιχαήλ Προσκυνηχή σώζονχαι σχο εικσνσοχάσι χης εκ
κλησίας χου Αγ. Ανχωνίου σχη Λευκωσία και κυρίως σχην εκκλησία χου Αγ /Λαζάρου σχη
Λάρνακα, εικόνες χσυ όμως σώζονχαι και σε χωριά χων επαρχιών Λεμεσού και Πάψου, θ
Μιχαήλ Προσκυνηχής ζωγράψιζε εικόνες σε βαθύ γ ή ρ α ς («εκαχόν π α ρ ά δύο εχών» ό π ω ς α
ναψέρει ο ίδιος σε μια επιγραψή σε εικόνα χης Παναγίας σχην εκκλησία χου Αγίου Δημη
χρίου, σχο χωριό Άγιος Δημήχριος χης Μαραθάσας).
Ήδη όμως ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος (1767-1810) είχε μεχακαλέσει σχην Κύπρο κά
π ο ι ο Κρηχικό ζ ω γ ρ ά ψ ο , χον Ιωάννη Κορνάρο, ο οποίος με χην ιδιόχυπη ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χσυ
(οχρογγυλά π ρ ό σ ω π α , οχρουμπουλά σώμαχα, μπαρόκ θρόνους και π α ρ ά ξ ε ν α χ ρ ώ μ α χ α )
π ο υ ήχαν ένχονα επηρεασμένη α π ό χην Ιχαλική Ζωγραψική, ενχυπωσίασε χους Κυπρίους,
καχέσχρεψε χην νχόπια π α ρ ά δ ο σ η ζωγραψικής εικόνων και δημιούργησε Σχολή π ο υ κράχη-
σε μέχρι χο χέλος χου 19ου αιώνα.
209
1 5 1 . Β η μ ό θ υ ρ α . 144 Χ 74 εκ. Εκκλησία των Αγίων Βαρνάβα και

210
1 5 2 . Η Θεοτόκος Γλυκοφιλούσα. 103 Χ 69 εκ. Από την εκκλησία

της Αγίας Μ α ρ ί ν α ς , Φιλούσα Κελοκεδάρων.
211
153. Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 83,5 Χ 58,5 εκ. Εκκλησία του

Οσίου Βαρνάβα, Βάσα Κοιλανίου.
213
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (επιλογή)
Α. Για χις Εικόνες χης Κ ύ π ρ ο υ
1. Σ ω χ η ρ ί ο υ Γ. Α.: Το Βυζαντινά Μνημεία της Κύπρου, Α θ ή ν α ι 1935.

2. Κΐοθ, ΟανΙά Τ3ΐΐ3θ1:·. ΤΗΘ ΙεοπΞ οίϋγρνυΒ, ί α η ά ο η 1937
3. Κίαβ, ΌΆ\\ά Άη6 ΤΗΓη3Γ3 ΤπΙόοΙ: ΙΟΟΗΒ ΒΠΟ ΪΗΘΙΓ ΟΆΐίη§, ί ο η ε ί σ η 1974.
4. Ρ3ρ3§θθΓ§Ισυ Α.: ΙσοηβΞ άβ ΟΗγρΓθ, Οθπβνθ 1969.
5. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ Α.: Βυζαντινές Εικόνες της Κύπρου, Α θ ή ν α 1976 ( Κ α χ ά λ ο γ ο ς Έ κ θ ε σ η ς
Β υ ζ α ν χ ι ν ώ ν Εικόνων χης Κ ύ π ρ σ υ σχο Μ ο υ σ ε ί ο Μ π ε ν ά κ η ) .
6. Β σ κ ο χ ό π ο υ λ ο υ Π.: «Κρηχικές ε π ι δ ρ ά σ ε ι ς σχην Κ υ π ρ ι α κ ή Ζ ω γ ρ α ψ ι κ ή χ α υ 1 6 σ υ α ι ώ ν α » .
Πρακτικά του Β' Διεθνούς Κυπρολογικού Συνεδρίου, Β, (Μεσαιωνικό Τμήμα) Αευ
κωσία 1986, 587-590.
7. Κ α λ ο π ί σ η - Β έ ρ χ η Σ.: « Δ ι α κ ο σ μ η μ έ ν ο ι ψ ω χ ο σ χ έ ψ α ν ο ι σε εικόνες κ α ι χ ο ι χ ο γ ρ α ψ ί ε ς χης
Κ ύ π ρ ο υ κ α ι χ ο υ Ελλαδικού χ ώ ρ ο υ » . Πρακτικά του Β'Διεθνούς Κυπρολογικού Συ
νεδρίου, Β, (Μεσαιωνικό Τμήμα) Αευκωσία 1986, 555-560.
8. ΜουΓίΙ<ί Ο ο υ Ι ^ : "ΤΗΐΓίθθπίΓι-ΟθπίυΓγ Ιοοη ρ α ί η ί ί η ^ ίη Ογρτυδ", ΤΗΘ ΟΓΪίίοη Ν . 5 . 1 - 2 (1985-
1986), ΑίΗθΠδ 1986, 9-78.
9. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ Α.: «Εικών χ ο υ Χ ρ ι σ χ ο ύ εν χ ω ν α ώ χης Π α ν α γ ί α ς χ ο υ Ά ρ α κ ο ς » , Κυπρια
κοί Σπουδοί, χ ό μ . ΑΒ (1968), 45-55.
10. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ Α.: «Κύπριοι Ζ ω γ ρ ά ψ ο ι χσυ 15ου κ α ι 16ου α ι ώ ν α » , ί^βροΓίοίΐΐτβ Οβ-
ρ3ηΓη6ηίοίΑηΐίηυίίί65,1974,195-209, πιν. ΧΧΧ-ΧΧΧΥ.
11. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ Α.: «Κύπριοι Ζ ω γ ρ ά ψ ο ι ψ ο ρ η χ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν χ ο υ 15ου κ α ι 16ου α ι ώ ν α » ,
ΚΟΑ€Λ975, 159-182, πιν. Χ Χ Ι - Χ Χ ν ί Ι Ι .
12. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ Α.: «Δυο Βυζανχινές ε ι κ ό ν ε ς χ ο υ 12ου α ι ώ ν α » , Ι^ΟΑ€Α976,267-274, πιν.
ΧίΙ-ΧΕνί.
13. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ Α.: «Δυο Υσχεροκομνήνειες εικόνες», /?0/\Γ1988, 239-244, ρΙ. ί Χ Χ Ι Ι -
ίχχιν.
14. Ρ£ΐρ3§θθΓ§ΐΊΐου Α.: "3γηβ θΐ Ιθδ Ιοόηβδ άθ ^ ή γ ρ ^ θ . ΡθίηΐΓθδ δγΓΪθΠδ 3 Ο ή γ ρ τ ε " , ΚΟΑΟ
1989171-176, ρ Ι . Χ ί ν ΐ - ί ν ΐ Ι .
15. Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ Α.: /-/ αμφιπρόσωπη εικόνα της Παναγίας Θεοσκέπαστης (υπό εκχύ
π ω σ η σχον χ ι μ η χ ι κ ό χ ό μ ο Μ . Χ α χ ζ η δ ά κ η , Α θ ή ν α 1990).
16. Ρπαθ V.: "ΙααπθοΙΐ Ρυ§1ί3, άθΙΐ3ΤθΓΓ3 5 3 η ί 3 θ εΐί ^ ^ ρ ^ σ : αρρυπΐ! ρΓθΜΓηίη3Γΐ ρ ε τ υπ ίηά3§ί-
η ε 5υΙΐ3 ΓΪοθζίοηε Ι3ίζ3ηΐίη3 ηθΙΓΙ1:3Να ΓηθΓίάίση3ΐθ Ουθ€θηίθ5€3, II Μ θ ά ί σ Ο τ ΐ ε π ί θ Θ
Ι Ό € € ί ά θ η ΐ θ πθΙΓΑΓίθοΙβΙ XIII 5θ^σIσ", (έκδ. Η. ΒθΙΐίη§),/\ίί/β(θ/Χλ'/\/Γοπ^Λ655θ/πίθΓ-
ΠΆΖιοηΒΐβ άί 5ΐοπ3 άθΙΤΑΠβ (ΒοΙο§η3 1979), II ΒοΙο§ηα 1982,181-191.
17. Ρ3€θ ν . : "ΡΓθδθπζθ θ ίηΐΐυθπζθ ςίρΓΪσΐθ ηθΙΐ3 ρΙί1:υΓ3 ά υ 6 ^ θ η ί θ 5 ^ 3 ίΐ3Μ3η3", €ΟΓ50 άί
ΟυΙίυΓθ ΞυΙΓΑΠθ Ι^Βνβηηβίθ β ΒίζΆπϋπΒ, XXXII (1985), 259-298.
18. Κίοθ, 03νϊεΙ Τ3ΐΐ3θΐ: " ^ γ ρ ^ ^ σ ί Ιοοπδ ννίίΓι ΡΙ351:ΘΓ ΚθΜθί Β3Î<§^ουηÎ", ]3ΗΓΟυεΗ ΟΘΓ ΟΒΪΘΓ-
Γ6ίεΗί5εΗθη ΒγζΒηΐίηί5ίίΙ< (ΓθδΐδοΙίΓΪίί ί ϋ τ Ο ΐ ί σ Οθίπυδ ζυηη 70 Οθΐ3υΓΐδΐ3§) XXI, 1972,
269-278.
19. ΕΓΪηί3, Μο]ΓηίΓ 5.: "β3ΐδθεΙ §υϊΙάθά 3άθΓΓηθηΐ ο ί ΪΓΙΘ €γρΓΪοΐ ίαοπδ, 3ηά ί Η ε ο ^ ^ υ ^ ^ θ η ^ θ ο ί
ΐ ή β ΐ θ € Γ ι η ί ς υ θ ίη ΐ ή θ νΥθδί", ΟΘΒΪΆ XXII (1981), 333-347.
20. ΕΓίηί3, Μθ)ΓηίΓ 5.: "ΤΗθ ρ υ ζ ζ Ι ί η § Γ3ίδθ€ΐ άθ€θΓ3ΐίοηδ ίη ίΓΐθ ρ3ΐηίίη§δ ο ί Μ3δΐθΓΤΓιθοάο^^^•',
5ίΓηίοΙυ5 8/2, 49-68.
214
21. ΕΓίηί3, Μο]ιχιίΓ 5.: ΚεΙΙθί άθ€θΓ3ΐίοη ίη §υΙΙάθ€ΐ ρ3δΐί§1ί3 ση Ι Η Θ ^ γ ρ ^ ^ ο ι ΐ€οηδ 3ηεΙ ίίδ ρτο-
ρ3§3ΐΙοη ίη ί ή θ ννθδΐ. Π ρ α κ χ ι κ ά χ ο υ Β' Κ υ π ρ ο λ ο γ ι κ ο ύ Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ , Α ε υ κ ω σ ί α 1986,
539-544.
22. νν3ΐΐθΓ ΓΓίΓ.: Ιςόηεδ, Ρ 3 Γ ί δ - 0 θ η 6 ν θ - Μ ϋ η ^ ^ ή 1976.
Β. Γενικά
1. Αηά3ΐθΓθ Μ . : " Ν ο ί θ δυί ΙθΓπί ^^οηο§^3ί^^^ ά6ΐΐ3 Οεβδίδ θ άθΙΐ3 Η3§ΗίοδθΓίίίδδ3", /?/ν/5ί3
άβΙΙΊΞίίΐυίσ ΝΒζίοπΆΐβ εΙΆΓεΗ6θΙο§ί3 Θ 5ίοπ3 άθΙΤΑΠβ, Ν.5. XVII (1970) 85-152.
2. ΑίίΓθδοΓιί θ Ιςοηθ άθΙΐ3 ΟΓ^ΟΆ ( Χ - Χ Υ Ι Ι δθαοΐο). Α ΐ θ η θ θ ΕΪΓθηζθ. Ρ3ΐ3ζζο δίΓΟΖζί (16 δ θ ί ί θ η ι -
5ΓΘ - 1 6 ΝονθΓηόθΓ 1986) Αΐθηθ 1986.
3. Α χ ε ί μ α σ χ ο υ - Π ο χ α μ ι ά ν ο υ Μ . : Αμφιπρόσωπες εικόνες της Ρόδου. Η εικόνα της Οδηγή
τριας και του Αγ. Νικολάου Α. Δ. 21 (1966): Μελέται, 62-83.
4. Α χ ε ί μ α σ χ ο υ - Π ο χ α μ ι ά ν ο υ Μ . : «Φορηχές εικόνες χ ο υ ζ ω γ ρ ά ψ ο υ Μ ά ρ κ ο υ Σ χ ρ ι λ ί χ ζ α
Μ π α θ ά ή Μ ά ρ κ ο υ Β α θ ά σχην Ή π ε ι ρ ο » , ^ Χ 4 ^ π ε ρ ί ο δ ο ς Δ, Η (1975-1976), 109-142.
5. Βυζανχινή Τέχνη, Τέχνη Ε υ ρ ω π α ϊ κ ή , 9η Έκθεσις χ ο υ Σ υ μ β ο υ λ ί ο υ χης Ε υ ρ ώ π η ς Καχάλο
γ ο ς Αθήνα 1964.
6. 03ΐ3ν3ΓΪ5 Ο.: "ΤΗθ I^οη ίη Ι Η Θ ί ΐ ί θ ο ί ΐ Η θ ΟΠυτοΗ", ΐ€οηο§Γ3ρΐΊγοίΚ6Τι§ίοη5XXIV, 8, ί θ ί -
άθπ1981.
7 0]υΓί€ V . : ΙΟΟΠΘΒ άβ Υυ§θ5ΐ3νί6, Βθθ§Γ3ά 1961.
8. Δ ρ α ν δ ά κ η ς , Β. Ν.: Εικονογραφία των Τριών Ιεραρχών, \(ύάνν\ναΛ'^^9.
9. ΕηΊΗΪΓίαοδ Α.: ί'ΕοοΙβ ^Γθίο/5θ. ΟβΓπίέΓβ ρ/?35θ όθ Ι3 ρβίηίυΓθ όγζ3ηΐίη6, Ρ3Γί5 1967.
10. Κ α χ ά λ ο γ ο ς Έκθεσης γ ι α χα ε κ α χ ό χ ρ ό ν ι α χης Χρισχιανικής Α ρ χ α ι ο λ σ γ ι κ ή ς Εχαιρείας
(1884-1984) Βυζανχινό και Χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ό Μ ο υ σ ε ί ο Α θ η ν ώ ν 6 Ο κ χ ω β ρ ί ο υ 1984—30 Ιου
ν ί ο υ 1985.
11. Κυηδ1;δ3ηηηΙυη§θη άθτ 5ΐ:3€ΐί Κθ€ΐ<Ιίη§Η3υδθη ΙΙίοηθη-Μυδθυηη Κθ€ΐ<Μη§Η3υδθη 1976.
12. ί3Ζ3Γθν V.: 5ίοπ3 06113 ρίίίυΓ3 Ε>ίζ3ηίίη3, ΤοΓΪησ 1967
13. ί3Ζ3Γθν V.: Βίζ3ηΐα8ΐ<3)3 Ζίνορία, ΜοδΙ<ν3 1971.
14. ί 3 ί ο η ΐ 3 ί η θ - Ο σ δ ο § η θ ] . : ΞρΙβηάβυΓ άθ Βγζ3ηε6, ^ 3 ΐ ^ I ο § υ θ , ΕυΓσρ3ΐί3 1982.
15. Μΐ€Η3ΐ3Γΐ3δ δ.-^σ^^η3Î< Κ.: Α πΐ3ΊθΓηβννάίβαονβΓγ. ΤΗβ ί€οη οί5ΐ. ΡΘΪΘΓ, ΒΆΓΙ^ΙΖΆΠ ^^η-
ΐΓθ, ίση€ΐοη1983.
16. Ξ υ γ γ ό π ο υ λ ο ς Α.: Κατάλογος των εικόνων. Μουσείο Μπενάκη, εν Α θ ή ν α ι ς 1936.
17. Ξ υ γ γ ό π ο υ λ ο ς , Α.: Συλλογή Ελένης Α. Σταθάτου, Κατάλογος περιγραφικός των εικό
νων , εν Α θ ή ν α ι ς 1951.
18. Ξ υ γ γ ό π ο υ λ ο ς , Α.: Σχεδίασμα ιστορίας της Θρησκευτικής ζωγραφικής μετά την '/4λω-
σ/], Α θ ή ν α 1957.
19. 5θνδθηΙ<σ, Ν.: ΤΗΘ ίΐίθ οί53ίηΐΝΪ€Ηοΐ35 ίη Βγζ3ηΙίηθ Αη, ΤοΓΪηο 1983.
20. Σ ω χ η ρ ί ο υ , Γ.: Οδηγός του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, Εν Α θ ή ν α ι ς 1956.
21. Σ ω χ η ρ ί ο υ Γ. και Μ . : Εικόνες της Μονής Σινά Α-Β, Α θ ή ν α ι 1956 κ α ι 1958.
22. ΕθΙί€θίίί-ίΙθΗθηίθΙδνν.: ΟθδαΗίαΗίθ ΟΘΓ Βγζ3ηίίηί5€Ηθη ΙΙ<οηθηπΐ3ΐθΓθί, Θ1ΐθη-ί3υδ3ηηβ
1956.
23. ΕΓοπι Βγζ3ηίίυΓη ίο ΕΙ ΟΓΘ€Ο, ΟΓΘΘΙ< ΕΓΘ5€ΟΘ5 3ηεΙ ΙεοπΒ, ί^ογ3ΐ Α€306ηΊγ οίΑηβ, ίοηάοη
27ίΗ Μ3^^Η - 21 δι]υηθ 1987.
24. Χ α χ ζ η δ ά κ η ς , Μ . : « θ ζ ω γ ρ ά ψ ο ς Ε υ ψ ρ ό σ υ ν ο ς » , Κρητικά Χρονικά Ι (1956), 273-291.
215
25. 0Η3ΐζΐ€ΐ3ΐ<ίδ, Μ . : ΙαόπθΒ άθ 53ίηί-ΟθθΓ§θ5 άθ ΟΓΘ€5 θΐάθ Ι3 ΟοΙΙθαϋοη όθ ΙΊη5ίίίυί, νβηί-

ΟΘ1962.
26. Χ α χ ζ η δ ά κ η , Μ . : «Εικόνες ε π ι σ χ υ λ ί ο υ α π ό χο Ά γ ι ο ν Ό ρ ο ς » , ΔΧΑΕ, π ε ρ . Δ , Δ (1964—
1965)377-^03.
27 €Η3ΐζίεΐ3ΐ<ίδ, Μ . - ΟΙυτΙο, V.: ίθ5 ίεόηθ5 03η5 ΙΘ5 €οΙΙθεΐίοη5 5υί55θ5, Ο θ η έ ν θ 1968.
28. €Η3ΐζίά3ΐ<Ιδ, Μ . : " ί θ δ όθΗυΐδ ό& Γ Θ € Ο Ι Θ €ΓθΐοΙδθ θί Ι3 ς υ θ δ ί ί ο η άθ ΓΘΟΟΙΘ ά ί ί θ Ιΐ3ΐο§Γθ-
η υ θ " . Μνημόσυνο Σοφίας Αντωνιάδη ^974,169-211.
29. Χ α χ ζ η δ ά κ η ς , Μ . : Εικόνες του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων και της Συλλογής του Ινστι
τούτου, Αεύκωμα, Βενεχία 1975.
30. €Η3ΐζίά3ΐ<ίδ, Μ . : " ί ' θ ν ο ΐ υ ΐ ί ο η άθ Γ ^ ^ ό η θ 3 υ x 1 1 θ - 1 3 θ δ ^ θ ^ I θ δ θ ι ΐ3ΐΓ3ηδίθΓηΐ3ΐίοη άυΤθΠΐ-
ρ ί ο η " , ΑαΐθΒ όυΧΥθ €οη§Γθ5 ΙηίθΓη3ίίση3ΐάΈίυάθΞ Βγζ3ηίίηθ5, ΑΪΗΘΠΘΒ, ΒθρΐθΓπόΓθ
1976, 333-366.
31. Χ α χ ζ η δ ά κ η ς , Μ . : Εικόνες της Πάτμου, Α θ ή ν α 1977.
32. 0Η3ΐζίά3ΐ<ίδ, ΤΗ.: ί'Αη άθ5 ίαόπθΒ ΘΠ ΟΓΘΪΘ θΐ ΐΙθ5 3ρΓθ5 Βγζ3η€θ, €Η3ΓΐθΓθί 1982.
33. Χ α χ ζ η δ ά κ η , Ν.: «Εικόνες Κρηχικής Σ χ ο λ ή ς , 15ος-16ος α ι ώ ν α ς » . Κατάλογος Εκθέσεως,
Μουσείο Μπενάκη, Α θ ή ν α 1983.
34. ν ν θ ί ΐ ζ η ΐ 3 η η . Κ., ^Η3ίζ^ά3I<^δ, Μ . , Μ ί 3 ί θ ν , Κ.: Κ30θ)α€'5, ΕτϋΗθ ΙΙ<οηθη. ΝΛ/ίθη-ΜϋηοΗθη
1965.
35. \Α/θΙίζΓη3ηη, Κ.: ΤΗΘΜοη35ίθΓγοί53ίη{€3ίΗθπηθ3ίΜουηί5ίη3ί. ΤΗθΙεοπΒ,νοΙ. Ι. Είοπι
ΐΗθ 5ίχίΗ ίο ίΗθ ΤθπΐΗ Οθπΐυνγ, ΡΓίηαθΐοη 1976.
36. \Λ/θίΐζηΐ3ηη, Κ.: §ίυόίθ5 ίη ΪΗΘΑΓΪΒ 3ΐ5ίη3ί, ΡΓΪηςθίοη 1982.
37. ν ν θ ί ΐ ζ η ΐ 3 η η . Κ., ΑΙΙΗθ§3δνίΙί Ο., νοΙδΙ<3]3 Α., Β3Ηΐς Ο., 0Η3ΐζίά3ΐ<ίδ Μ . , Α Ι ρ 3 ΐ ο ν Μ . , ν ο ί η θ δ -
€υ Τ.: ίθ ίεοηθ, Μίΐ3ηο 1983.
Γ. Ιστορία της Κύπρου
ΗίΙΙ Ο.: Α ΗϊΞίοΓγ οί ΟγρΓυ5, Ι-111.

1. Χ ά κ κ ε χ - Χ. Π α π α ί ω ά ν ν ο υ , Ιστορία της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Κύπρου, Α-Γ, εν Α θ ή -
ν α ι ς - Π ε ι ρ α ι ε ί 1923-1932.
Περιοδικά
1. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών.

2. Αρχαιολογικόν Δελτίον.
3. Βγζ3ηίίοη.
4. Δελτίο Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας.
5. ΟυηΊ03Γΐοη θ3ΐ<5 Ρ3ρθΓ5.
6. €3ΗίθΓ ΑΓεΗθοΙο§ί(^υθ5.
1 ΟθηΐΓθ ά'Εΐυάθδ €Ηγρποΐθ5, 03ΗΙβΓδ 1-13, Ρ3Γίδ 1977 θ).
8. Κυπριακοί Σπουδαί.
9. Μελέται και Υπομνήματα.
10. ΚθροΓί οί ίΗθ Οθρ3ΓίηΊθηί οίΑηίίηυίΐίθ5, €γρΓυ5.
11. Επετηρίς (Κένχρου Ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ώ ν Ερευνών).
217
ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΝ
Η συνχήρηση και ο καθαρισμός χων εικόνων που δημοσιεύονχαι σχο βιβλία αυχό έγινε
από χους Συνχηρηχές, Φώχη Ζαχαρίου, Αρχιμανδρίχη Διονύσιο, ηγούμενο χης Μονής χης
Παναγίας Χρυσορροϊάχιοοας, Ανδρέα Φ ά ρ μ α κ α , Αρισχείδη Ανασχασιάδη, Κώσχα Χασαπό-
πουλο, Αννα Πιχχάλη και διάκονσ Δημασθένη Δημοσθένους.
Φώχης Ζαχαρίσυ
4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 18, 23, 26, 27, 28, 29, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44,
45,46, 50, 51, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 62, 63, 67, 74,11, 82,109,112,113,114,115,116,117,118,119,
120,121, 127,128,129, 130, 131,132,133, 134,135 και 147.
Αρχιμανδρίχης Διονυσίας
1,2, 15, 20, 48, 52, 53, 54, 60, 70, 71, 75, 80, 81, 84, 91, 94, 97, 98, 99,100,148 και 150.
Ανδρέας Φ α ρ μ α κ ά ς
19,21,24.
Κώσχας Χασαπόπουλος
3, 16, 47, 49, 64, 65, 66, 68, 69, 73, 85,108, 141, 142,143,149,151,153.
Αρισχείδης Ανασχασιάδης
22
Ά ν ν α Πιχχάλη
14
Διάκονος Δημοσθένης Δημοσθένους

106
Οι εικόνες που δεν σημειώνσνχαι δεν έχουν ακόμη συνχηρηθεί και καθαρισθεί.
219
ΔΙΑΦΆΝΕΙΕΣ
Η ψ ω χ ο γ ρ ά ψ ι σ η χων εικόνων έγινε α π ό χσυς Ξενσψώνχα Μιχαήλ, Αθανάσιο Παπα

γεωργίου και Ανδρέα Μαλέκκο.
Ξενοψών Μιχαήλ
1, 4α, 5, 6, 7,12,16,18, 21α, 22, 23α, 30, 31α, 32, 34, 35, 36, 39, 40, 41, 42, 47α, 476, 47γ, 49, 51α,
51β, 55α, 556, 55γ, 55δ, 55ε, 55ζ, 55η, 55Θ, 55ι, 55κ, 55λ, 55μ, 56, 58, 59, 60, 62, 67, 71, 72, 74, 75,
11, 78, 82,85, 93,106,107,108,122,123,124,126,136,137,138,139,144,145,147,148,150,151.
Αθανάσιος Π α π α γ ε ω ρ γ ί ο υ
2, 3, 46, 8, 9,10,11,13,14α, 146,14γ, 15α, 156,17,19, 20, 216, 236, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 316, 33,
37, 42, 44, 45, 46, 48, 50, 52, 53, 57, 61, 63α, 636, 64, 66, 68, 69, 70, 73, 76, 79, 80, 81, 83, 86α, 866,
87, 88, 89, 90, 91, 92,94,95,96,97,98,99,100,101,102,103,104,105,109,110,111,112,113,114,
115,116,117,118,119,120,121,125,127,128,129,130,131,132,133,134,135,140,141,142,143,
146,149,152,153.
Ανδρέας Μαλέκκος
12
Το 6ι6λίο τ ο υ Α. Παπαγεωργίου Εικόνες της Κύπρου,
τυπώθηκε στα τυπογραφεία ΙΐΎΐρΓίηίβ Ιχά,
τον Δεκέβρη τ ο υ 1991.
•Ά&ί
ί-Λ
-^4'
ΡΜ^
ΗΗΕιΗΒΕΒΗίΙΜΒΒΜΜ»-'.

Εικόνες Της Κύπρου Compressed

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Εικόνες Της Κύπρου Compressed

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Εικόνες Της Κύπρου Compressed

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

^ΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

ΕΚΔΟΣΗ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

(ς) €οργπ§Μ 1991, Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου, Α. Παπαγεωργίου

Αρ. Εικόνα Σελ.

87 Η θεοχόκος θδηγήχρια 133

107 Ο Προψήχης Ηλίας 157

132 Η Σχαύρωση 1^5

χ έ γ ρ α ψ ε και δημοσίευσε χις σημανχικώχερες εικόνες χης Κύπρου, καθημερινά α π ο κ α λ ύ -

1) Την Πρωχοβυζανχινή περίοδο,

Η Θεοτόκος Βλαχερνίτισσα. 19,5 Χ 15,8 εκ. Από την εκκλη­

2. Η Αγία Μαρίνα. 108 Χ 62 εκ. Από την εκκλησία Αγίας Μα­

4 β . Λεπτομέρεια της εικόνας 4α.

5. Ά γ ι ο ι . 42 Χ 19 εκ. Από την εκκλησία τ ο υ Αρχαγγέλου Μ ι ­

6. Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. 61,5 Χ 32,5 εκ. Από την εκ­

Η Π α ν α γ ί α Γλυκοφιλούσα. 95 Χ 59 εκ. Από την εκκλησία

σκευχικής ζωγραψικής. Πολλοί ακόμη κχίχορες εκκλησιών και μοναοχηριών μεχακαλούσαν

8. ο Χριστός ο Φιλάνθρωπος. 73 Χ 46 εκ. Εγκλείστρα τ ο υ Α­

9. Η Θεοτόκος Ελεούσα. 73 Χ 46 εκ. Εγκλείστρα του Αγίου

1 0 . ο Χριστός. 104,5 Χ 71 εκ. Από την εκκλησία της Π α ν α γ ί α ς

11. Η Θεοτόκος Α ρ α κ ι ώ τ ι σ σ α . 103,3 Χ 73,5 εκ. Από την εκκλη­

1 2 . ο Ευαγγελισμός. 102 Χ 62 εκ. Εκκλησία τ ο υ Τιμίου Σταυ­

1 3 . ο Αρχάγγελος Μ ι χ α ή λ . 66 Χ 38 εκ. Από τ η μονή τ ο υ Αγίου

14α. Ο Ελκόμενος. 112 Χ 83,5 εκ. Εκκλησία του Τιμίου Σταυ­

15α. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς Δ ε ξ ι ο κ ρ α τ ο ύ σ α (αμφιπρόσωπη). 100 Χ 72

156. Ά γ ι ο ς (αδιάγνωστος). 100 Χ 72 εκ. Από την εκκλησία τ η ς

16. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς Δ ε ξ ι ο κ ρ α τ ο ύ σ α . 96,5 Χ 63,2 εκ. Εκκλησία της

17 Αργυρεπίχρυση επένδυση εικόνας της Παναγίας. Εκκλη­

18. Η Σταύρωση. 70 Χ 43 εκ. Από την εκκλησία του Αγίου Αου­

19. Οι Άγιοι Τιμόθεος και Μαύρα. 98 Χ 63 εκ. Εκκλησία της

2 0 . Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 100 Χ 59 εκ. Από το Καθολικό της

21 α . Η Εις Ά δ ο υ Κάθοδος. 39 Χ 29 εκ. Από την εκκλησία τ η ς

2 1 β. Η Εις Ά δ ο υ Κάθοδος (λεπτομέρεια)

22. Η Υ π α π α ν τ ή τ ο υ Χριστού. 51,5 Χ 15 εκ. Από τ ο Καθολικό

23α. Η Κοίμηση της Θ ε ο τ ό κ ο υ . 98 Χ 64,5 εκ. Από την εκκλησία

2 3 6 . Η Κοίμηση της Θεοτόκου (λεπτομέρεια).

24. ο Π ρ ο φ ή τ η ς Ηλίας. 85 Χ 66 εκ. Από τ ο Καθολικό τ η ς μο­

25. Η Α ν ά λ η ψ η τ ο υ Π ρ ο φ ή τ η Ηλία. 91,5 Χ 59 εκ. Εκκλησία τ η ς

2 6 . Η Θεοτόκος, παραλλαγή Οδηγήτριας. 106 Χ 73 εκ. Από

27. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς , π α ρ α λ λ α γ ή Θ δ η γ ή τ ρ ι σ ς . 103 Χ 63 εκ. Από τ η

χογραψίες είναι χρονολογημένες μ' ε π ι γ ρ α ψ ή . Τέχοια είναι η π ε ρ ί π χ ω σ η χων εικόνων χου

Η εικόνα χης Παναγίας θ δ η γ ή χ ρ ι α ς (εικ. 29) με χα ψωχεινά,.σαν πορσελάνη, χ ρ ώ μ α χ α

2 8 . ο Χριστός. 89 Χ 66 εκ. Από την εκκλησία της Παναγίας,

29. Η Παναγία. 99 Χ 67,5 εκ. Από την εκκλησία της Παναγίας,

3 0 . ο Ά γ ι ο ς Βασίλειος. 104 Χ 63 εκ. Εκκλησία της Αγίας Π α ρ α ­

31. Η Π α ν α γ ί α . 203 Χ ΐ 5 6 ε κ . Α π ό τ η ν εκκλησία τ ο υ Αγίου Κασ­

326. Ο Άγιος Νικόλαος (λεπτομέρεια).

33. ο Απόστολος Παύλος. 94 χ 66 εκ. Από την εκκλησία της

να π ρ ο ο ψ έ ρ ο υ ν δωρεές σχην Ορθόδοξη Εκκλησία.

35. Η Παναγία, π α ρ α λ λ α γ ή Κυκκώτισσας. 72,5 Χ 56 εκ. Από

34. Η Αγία Μαρίνα. 97 Χ 60 εκ. Από την εκκλησία της Αγίας

36. Η Εις Άδου Κάθοδος. 33 Χ 33,5 εκ. Από το Καθολικό της

37 Επιστύλιο εικονοστασίου, Νιπτήρ, Προσευχή στον κήπο

Αλλοι ανχιπαλαμίχες, ό π ω ς ο Αγαθάγγελος ο Καλλισχράχου, ο Άνθιμος Αχουέμης ο Κου-

38. Η Σ τ α ύ ρ ω σ η (λεπτομέρεια) 113 Χ 84 εκ. Εκκλησία της

σχη Σπιναλόγκα, έξω α π ό χ ο Χάνδακα (Ηράκλειο) χης Κρήχης, ό π ω ς μ α ς π λ η ρ ο ψ ο ρ ε ί νσχα-

42. Ευαγγελισμός, Γέννηση τ ο υ Χριστού, Σ τ α ύ ρ ω σ η . 41 Χ 78,5

43. Η Βάπτιση τ ο υ Χριστού. 44,2 Χ 48,2 εκ. Απο την εκκλησία

Η Θεοτόκος Βλαχερνίτισσα. 19,5 Χ 15,8 εκ. Από την εκκλη

2. Η Αγία Μαρίνα. 108 Χ 62 εκ. Από την εκκλησία Αγίας Μα

5. Ά γ ι ο ι . 42 Χ 19 εκ. Από την εκκλησία τ ο υ Αρχαγγέλου Μ ι

6. Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. 61,5 Χ 32,5 εκ. Από την εκ

8. ο Χριστός ο Φιλάνθρωπος. 73 Χ 46 εκ. Εγκλείστρα τ ο υ Α

11. Η Θεοτόκος Α ρ α κ ι ώ τ ι σ σ α . 103,3 Χ 73,5 εκ. Από την εκκλη

1 2 . ο Ευαγγελισμός. 102 Χ 62 εκ. Εκκλησία τ ο υ Τιμίου Σταυ

14α. Ο Ελκόμενος. 112 Χ 83,5 εκ. Εκκλησία του Τιμίου Σταυ

17 Αργυρεπίχρυση επένδυση εικόνας της Παναγίας. Εκκλη

18. Η Σταύρωση. 70 Χ 43 εκ. Από την εκκλησία του Αγίου Αου

24. ο Π ρ ο φ ή τ η ς Ηλίας. 85 Χ 66 εκ. Από τ ο Καθολικό τ η ς μο

3 0 . ο Ά γ ι ο ς Βασίλειος. 104 Χ 63 εκ. Εκκλησία της Αγίας Π α ρ α

31. Η Π α ν α γ ί α . 203 Χ ΐ 5 6 ε κ . Α π ό τ η ν εκκλησία τ ο υ Αγίου Κασ

4 5 . ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. 96 Χ 66,5 εκ. Από την εκ

47α. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς η Φανερωμένη. 118 Χ 93 εκ. Από την εκκλη

556. Η Βάπτιση. Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτομέρεια). Τώ

55γ. Η Έγερση του Λαζάρου. Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτο

5 5 θ . Η εις Άδου Κάθοδος. Επιστύλιο εικονοστασίου (λεπτομέ

5 5 α . Επιστύλιο εικονοστασίου. 50 Χ 353 εκ. Τώρα στο Καθολι

Αναμψίβολα, χο πιο οημανχικό, α π ό χα ελάχισχα επιοχύλιο εικονοσχασίου, π ο υ σώθη

6 1 . ο Άγιος Νικόλαος. 90 Χ 65 εκ. Από την εκκλησία της Πα

62. Η Α ν ά λ η ψ η . 102 Χ 79 εκ. Από την εκκλησία τ ο υ Αγίου Κασ

67 Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 104,5 Χ 72 εκ. Από τη μονή Χρυ

74. Η Δέηση, οι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος, οι Άγιοι Νι

77 Ο Χριστός. 106,3 Χ 81 εκ. Από την εκκλησία τ ω ν Αρχαγγέ

7 9 . Ο Χριστός. 127 Χ 93,5 εκ. Εκκλησία της Παναγίας Χρυοε

8 0 . Χριστός. 99 χ 59 εκ. Από την εκκλησία των Αγίων Κων

87. Η Θ ε ο τ ό κ ο ς Ο δ η γ ή τ ρ ι α . 125 Χ 93 εκ. Εκκλησία της Πανα

8 9 . Η Θεοτόκος Κυκκώτισσα. 89 Χ 54,5 εκ. Εκκλησία τ ο υ Τι

92. Η Θεοτόκος Οδηγήτρια. 99 Χ79 εκ. Εκκλησία της Πανα