Professional Documents
Culture Documents
श्रीश्रीगोपालतापनी
श्रीश्रीगोपालतापनी
श्रीश्रीगोपालतापनी
पूर्व वर्भागः |
श्रीश्रीकृष्णाय नमः |
ओाों नमः |
सच्चिदानन्द रूपाय कृष्णायाविष्टकारिणो |
नमाो र्ोदान्त र्ोद्याय गुिर्ो बुद्धिसाक्षिणो ||१||
मूतवब्रह्मस्र्रूपाथवर्वषवणीं भक्त-हवषवणीम् |
गाोपालतापनीं नाौच्चम श्रीमद्ाोपालतापनीम् ||
यद्वा सन्ताौ सर्वदोशकालसत्ताकाौ सर्ाोवत्सकृष्टाौ याौ ज्ञानानन्दाौ तार्ोर् स्र्रूपं स्र्ाकािाो यस्य तस्मौ |
श्रीगाोपालतापनीभाष्यम् |
श्रील बलदोर् वर्द्याभूषण वर्िच्चचतं
श्रीगाोवर्न्दाय नमः |
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तदुहाोर्ाच ब्राह्मणः |
कृष्णाो र्ौ पिमं दौर्तम् |
गाोवर्न्दान् मृत्सयुि् वबभोर्त |
गाोपीर्नर्ल्लभज्ञानोन तज्ज्ञातं भर्र्त |
स्र्ाहयोदं संसितीर्त ||३||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तदुहाोचुः |
कः कृष्णाो गाोवर्न्दश्च काोऽसावर्र्त
गाोपीर्नर्ल्लभः कः का स्र्ाहोर्त ||४||
बलदोर्ः : श्रुतानां कृष्णाद्यथावनां गुणवर्शोषान् बाोिंु पुनस्तं पप्रच्छरित्सयाह—तददर्त | तत्तो मुनयस्तं ब्राह्मणं प्रर्त
उ र्नश्चयो ह प्रस्फुटम् ऊचुः पप्रच्छः | क इत्सयादद शब्दानां र्नरुच्चक्तच्चभिोर् तदथाव र्नःसन्दोहभार्ोन
प्रतीर्तमासीदोयुः ओतस्तोषां र्नरुच्चक्तद्वािा तान् प्रकाशयतु भर्ार्नर्त भार्ः ||४||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तानुर्ाच ब्राह्मणः |
पापकषवणाो गाोभूच्चमर्ोदवर्ददताो गाोपीर्नाऽवर्द्या कलाप्रोिकस्तन्माया चोर्त सकलं पिं ब्रह्मौर्त
ो त् ||५||
वर्श्वनाथः : पापार्न प्रािब्धाप्रािब्ध सञ्ञ्चतार्न कषवर्त नाशयर्त पापं च्चचत्तमवप स्र्ीय लीलायामाकषवर्त | पाप
पुरुषान् पूतनाघकोश्यादीन् ओसुिानवप स्र्हतान् मुच्चक्तदानाथवमाकषवर्त इर्त कृष्णः स एर् पिम कृपालु त्सर्ात्
पिमं दौर्तम् इर्त भार्ः |
र्ल्लभः खलु स्र्गुणौः स्र्प्रोयसीयवन्माोहयर्त तदोर् तस्य र्ल्लभता | ओतस् तन्माधुयव किणक तदीयमाोहनाज्ञानं
सर्वज्ञानताोऽवप र्रिष्ठं र्ीर्न्मुक्तात्समािामोष्र्वप ओदृष्टत्सर्ाददर्त भार्ः |
गाोभूमीर्त | गाोषु पशुवर्शोषोषु भूषु र्ोदोषु च याो वर्ददतः ख्यातः स सुिभीस्र्ामी सकललाोकान्तयावमी तथात्सर्ोन
सर्वर्ोदर्ोद्याो मया गाोवर्न्द शब्दोनाोक्तः | गाोशब्दाो हह नानाथवः |
यत्त्र्वर्द्याकलो र्त गाोपीर्नोषु माोहप्रर्तवकमाहु तदसत् स्र्ात्समभूतोषु तोषु तदसम्प्भर्ात् माया पिौ त्सयच्चभमुखो च
वर्लज्जमानोत्सयादद स्मिणात् (भाग) |
सकलच्चमर्त—ोतत् पूर्ाोवक्तं ओथवचतुष्टयं सकलं साङ्गं कृष्णाख्यं निाकृर्त पिं ब्रह्मौर्ोत्सयथवः गाोवर्न्दाददद्वयत्सर्ोन
कृष्णस्यौर् वर्शोषणात् | तन्मायायास्तत्सस्र्रूपशक्तोस्तताो न व्यर्तिो काि | ओस्यौर् पिं ब्रह्मत्सर्मुत्तित्र र्क्ष्यतो—
कथ र्ास्यार्तािस्य ब्रह्मता भर्तीत्सयाददना ||५||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
याो [ेोतद्] ध्यायर्त िसर्त भर्र्त साोऽमृताो भर्र्त साोऽमृताो भर्र्त ||६||
वर्श्वनाथः : िसर्त उिाियर्त िस शब्दो भर्र्त परिचिर्त | ओमृतः मिणधमाव न भर्र्त तत्सपाषवदाो भर्तीत्सयथवः
|
नन्र्त्र स्र्ाहा शब्दस्य मायाथवत्सर्ो गाोपीर्नर्ल्लभाय मायोत्सयस्य काोऽथवः उच्यतो—नोयमुपपद वर्भच्चक्तः वकन्तु
कािक चतुथीव | ततश्च दीयत इर्त वक्रया ओािोपलब्धा चतुर्थयाुं त्सर्न्यथानुपपत्त्यौर् प्रवर्श वपण्डच्चमर्तर्त्
मायामागयकं ओहन्तास्पदं ममतास्पदञ्च | यद्वा तादर्थयोव चतुथीव तदथवमोर् सर्ुं बुिीस्न्द्रयाददकमस्त्सर्त्सयथवः ||६-
७||
बलदोर्ः : एतद् वर्च्चचन्तनात् पिमं पुमथुं दशवयन् तत्त्र्ं स्थापयर्त स्मोत्सयाह—याो ध्यायतीर्त | याो मन्त्रं तदोर्
ध्यायर्त िसर्त मन्त्रात्समकं र्पर्त भर्र्त नर्वर्धया भक्त्या मन्त्रदोर्तामनुकूलयर्त साोऽमृताो माोिीभर्र्त |
ओार्ृद्भत्तः प्रकिण समाप्त्यथाव | एतद् याो ध्यायतीर्त कोच्चचदोर् पिस्न्त ||६||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
तो हाोचुः |
वकं तद्रूपं वकं िसनं कथं र्ा हाो तद्भर्नं तत् सर्ुं वर्वर्ददषतामाख्याहीर्त ||७||
बलदोर्ः : ध्यानादीर्न श्रुत्सर्ा ध्योयादीन् तो मुनयः प्रप्रच्छरित्सयाह—तो हाोचरु िर्त | वकं तददर्त वकंप्रकािं
कीदृशच्चमत्सयथवः | वकं वर्तकोवऽव्ययं प्रश्ो िोपो र्नन्दा प्रकाियाोरिर्त श्रीधिः | रूपं ध्यानास्पदम् िसनं र्प्यं |
कथं र्ा तद्भर्नच्चमर्त वकंप्रकािकच्चमत्सयथवः | प्रकािो वकमस्थमुः प्रत्सययः | ओहाो ब्रह्मन् ||७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तददह श्ाोका भर्स्न्त ||९||
माौनमुद्राढ् यच्चमर्त क्वच्चचत् | ओत्रोश्विस्य पुण्डिीक नयनत्सर्ाददना वर्शोषणाद् वर्ग्रहस्यौर् स्र्रूपत्सर्मुक्तं | एर्मोर्ाह
भगर्ान् सूत्रकािः—रूपर्दोर् तत् प्रधानत्सर्ात् | ओाह च तन्मात्रम् इत्सयाददना | हद्वभुर्च्चमर्त वर्शोषणाद् गाोकुलो
तथाोपासनमुक्तं |
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
िस्यं पुनािसनं र्लभूमीन्दुसम्प्पातकामादद कृष्णायोत्सयोकं पदं गाोवर्न्दायोर्त हद्वतीयं गाोपीर्नोर्त तृतीयं स्र्ाहोर्त
पञ्चमच्चमर्त ||११||
पञ्चपदीं [पञ्चपदं] र्पन् पञ्चाङ्गं द्यार्ाभूमी सूयावचन्द्रमसाौ साग्नी तद्रूपतया ब्रह्म संपद्यतो ब्रह्म सम्प्पद्यत इर्त
||१२|| (वर् १०)
वर्श्वनाथः : वकं िसनच्चमत्सयस्याोत्तिमाह—िस्यमुिायुं र्प्यच्चमत्सयथवः | पुना िसनच्चमर्त पुनः पुनः र्प एर्
िसनच्चमत्सयथवः | र्लं तद्वाच्चच ककािः भूच्चमस् तद्बीर्ं लकािः ओगग्नर्ाची ईः ईकािः इन्दुिनुस्र्ािः तोषां च्चमलनं
यत्र तत् िीच्चमर्त कामः कामबीर्ं तदादद ततश् च र्लीकृताः प्रोम्ना द्रर्रूपीकृतास्तहद्वशशष्टा यो भक्तर्नास्तौिा
शाोभा यस्य स चासावर्न्दुिाह्लादकश्च कृष्ण इर्त बीर्ाथव उक्ताो भर्र्त |
पञ्च ओङ्गार्न हृदयादीर्न तत्तत्सस्थानो न्यस्यार्न यस्य तद् यथा स्यात्तथा | पञ्चपदं मन्त्रच्चममं र्पन् ब्रह्म श्रीकृष्णं
सम्प्पद्यतो सम्प्यक्तया प्राप्ाोतीत्सयथवः | द्यार्ोर्त— द्याौभूसय
ू वचन्द्राग्न्यादीन् तद्रूपतया भार्यन् पञ्चानामोषामोर् पदानां
क्रमोणौतो पञ्च वर्भूतयाो भाव्या इत्सयथवः ||१०||
पञ्चाङ्गार्न हृदयादीर्न तत्तत्सस्थानो न्यस्यार्न यस्य तद् यथास्यादोर्ं र्पन् तस्यां पञ्चपद्यां
भगर्च्चन्नत्सयवर्भूतीद्यावर्ाद्याः पञ्चाष्टधष्ठातृदोर्ताः क्रमाद् वर्च्चचन्तयच्चन्नत्सयथवः | तद्रूपतया तन्मन्त्र प्रर्तपाद्यगाोपाल
सादृश्योन ब्रह्म तमोर् स पिीर्ािं गाोपालं सम्प्पद्यतो लभतो |
ओत्र व्याचितो—त्त
ु ित्र तच्छब्दात् पूर्वत्र यच्छब्दाो गम्प्यः | ततश्च यो द्यार्ाभूमी ऊध्र्ावधः प्रदोशाः याो च साग्नी
सूयावचन्द्रमसाौ। तद्रूपतया तत्सप्रकाशकतया पञ्चाङ्गं ब्रह्म सम्प्पद्यतो | ओत्राद्याभयां पदाभयामाददमयाोद्यावर्ाभूम्प्याोः
सर्ावश्रयतायाः प्रकाशनं | उत्तिौ स्त्रस्त्रच्चभः पदौरुत्तिोषां सूयवचन्द्राग्नीनां सर्वप्रकाशकतायाः प्रकाशनञ्च सूच्यतो |
प्रथमस्य पदस्य सर्ाोवध्र्वमाहात्सम्प्य नामयाोगगत्सर्ात् द्व्यार्ा याोगः हद्वतीयस्य भूमाौ प्रकाशमान तादृश र्ौभर्त्सर्ाद्
भूम्प्या याोगः तृतीयस्य सर्वताोऽप्युद्दीप्तभार्त्सर्ात् सूयण
ोव याोगः | तुयवस्य तत्सकान्त्सया सर्ावह्लादनािन्द्रमसा याोगः
पञ्चमस्य तस्य तत्रापवणस्य र्नत्सय सम्प्बन्धादगग्नना याोगाो बाोध्यः | पिद्वयो निाकृर्त पिं ब्रह्म गाोपालं
प्राप्ाोतीत्सयर्
ो ाथवः | हौिण्य चन्द्रध्र्र्याोस्तथा र्क्ष्यमाणत्सर्ात् | ओार्ृद्भत्तरिह िसनाोपर्नषत्-पूर्तव द्याोर्तका ||१२||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तदोष श्ाोकः |
ओाोंिीच्चमत्सयोतदादार्ादाय कृष्णायोर्त गाोवर्न्दायोर्त च गाोपीर्नर्ल्लभाय बृहद्भानव्या सकृदुििो द् |
या गर्तस्तस्यास्स्त मंिु नान्या गर्तः स्याददर्त ||१३|| (वर् ११)
वर्श्वनाथः : र्पपरिपाट ं दशवयर्त—िीच्चमत्सयोतदादाय उिायव कृष्णायोर्त चतुर्थयवन्त पदोन याोगाो यस्य तत् |
बृहद्भानुमवहाप्रकाशः पिमोश्विाो र्र्िर्ाव तदीयया स्र्ाहया सहहतं मंिु तस्यौर् गर्तिस्स्त कृष्णप्रार्प्तरूपा पूर्ाोवक्ता
नान्या न त्सर्् ओन्योत्सयथवः ||१४||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : कथं र्ा हाो तद्भर्नच्चमत्सयस्याोत्तिं —भच्चक्तिस्योर्त | पुिाणभाग प्रक्षसिा श्रर्ण कीतवनादद लिणा
भच्चक्तिस्य कृष्णस्य भर्नं | तथामुस्ष्मन् कृष्णो मनःकल्पनम् च मनः कल्प्यतो समप्यवतोऽनोनोर्त र्नरुक्तोः |
श्रर्णाददहोतक
ु ाो भार्श्च तस्य भर्नच्चमत्सयथवः | भक्त्या सञ्जातया भक्त्या वबभ्रत्सयुत्सपुलकं तनुच्चमर्त स्मृतोः (भाग ११)
|
सर्ाोप
व ाष्टधवर्र्नमुवक्तं तत्सपित्सर्ोन र्नमवलम् |
हृषीकोण हृषीकोश सोर्नं भच्चक्तरुच्यतो इर्त |
सर्ोर्व त—तदन्यफलो च्छा िहहतत्सर्ं | तत्सपित्सर्ोनोर्त—ानुकूल्योन र्ायमानत्सर्ं | र्नमवलच्चमर्त कमावनार्ृतत्सर्ं |
हृषीकोणोर्त श्राोत्रादीस्न्द्रयर्गोण
व सम्प्पाद्यं हृषीकोशस्य वर्ष्णाोः सोर्नं श्रर्णादद लिणं भार् लिणं चानुकूल्यं
भच्चक्तरुच्यतो | ओानुकूल्यञ्चात्राोदद्दश्याय िाोचमाना प्रर्ृद्भत्तः ||१४||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तमोर्ं गाोवर्न्दं गाोपाल लीलं र्नभावत सम्प्बन्धवर्शोषं सन्तं गाोकुलर्ाक्षसर्द् िागलु ब्धा वर्प्रा बहुधा
स्र्सम्प्बन्धाोच्चचतौरुपचािौ िािाधयस्न्त सोर्न्तो |
स एर् गाोवर्न्दाो गाोपीर्नर्ल्लभः सन् भुर्नार्न दध्रोऽनुगृह्य धाियर्त स्मोर्त | तादृशश्चाोपासक पिम्प्पिया
भुर्नानां व्याप्तत्सर्ात्तोषु तस्यानुग्रहवर्शोषाो दशशवतः |
र्ायुयवथक
ौ ाो भुर्नं प्रवर्ष्टाो र्न्यो र्न्यो पञ्चरूपाो बभूर् |
कृष्णस्तथौकाो र्गद्धिताथव शब्दोनासाौ पञ्चपदाो वर्भातीर्त ||१६|| (वर् १४)
वर्श्वनाथः : ओथ तस्यौकस्यावप तत्तत्सपदोनाथवर्शौ शष्टयं दृष्टान्तोन स्पष्टयर्त र्ायुरिर्त | र्न्यो दोहो | पञ्चरूपः
प्राणाददरूपः | पञ्चपदाो मन्त्रः ||१६-१७||
बलदोर्ः : एकस्यौर्ाथवस्य तत्तत्सपदौिावर्भावर् र्ौशशष्टयं दृष्टान्तोनाोर्ाच—र्ायुरिर्त | र्न्यो र्न्यो दोहो दोहो पञ्चच्चभः
प्राणाददनामच्चभर्नवरूप्यत इर्त पञ्चरूपः शब्दोन तत्तन्नाम्ना पञ्चच्चभवर्वशष
ो ौः पद्यतो ज्ञायतो इर्त सः ||१६||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तानुर्ाच |
यत्तस्य पीिं हौिण्याष्टपलाशमम्प्बुर्ं तदन्तिाच्चलकानलास्रयुगं
तदन्तिाद्यणावस्खलबीर्ं कृष्णाय नम इर्त बीर्ाढ् युं स ब्रह्माणमाधाय
[तदन्तिाद्यणुं स्खलवर्तं कृष्णाय नम इर्त
ब्रह्मागामाधाय]
ओनङ्गगायत्रीं यथार्द् व्याच्चलख्य भूमण्डलं शूलर्ोष्टष्टतं कृत्सर्ाङ्ग र्ासुदोर्ादद रुर्िण्यादद स्र्शक्तीन्द्रादद
[स्र्शक्तीन्द्रर्ज्रादद]
र्सुदोर्ादद पाथावदद र्नध्यादद र्ीतं यर्ोत् [यर्ोत] ||१८||
बलदोर्ः : एर्ं पृष्टाो हौिण्याो यन्त्रात्समकं तार्त् पीिमुपदददोशोत्सयाह—तार्नर्त | यत्तस्य पीिं तत्तान् प्रत्सयुर्ाच
इत्सयन्र्यः | एर्मत्र बाोध्यं—स्र्पूर्ार्नकोतो प्रिाच्चलतं पीिं संस्थाप्य हौिण्याष्टपलाशं साौर्णावष्टदलमम्प्बुर्ं
स्थापयोत् | चन्दनोन र्ा गन्धधूवपतोन तद् वर्च्चलखोत् | तदन्तिाच्चलको तस्याम्प्बुर्स्य मध्यभर्ो प्रदोशो ओनलास्रयुगं
र्त्रकाोणद्वयं संपुहटतं वर्च्चलखोददत्सयथवः |
तस्य षटकाण
ो स्यान्तिा मध्यो ओाद्याणव रूपमस्खलस्य कायवस्य बीर्ं कामबीर्ं साध्य नाम कमव च च्चलखोददर्त
शोषः | एर्मुक्तं सनत्सकुमाि संहहतायाम्—
सब्रह्माणच्चमर्त—पूर्वच्चलस्खत कद्धणक
व ास्स्थतमनङ्गबीर्ं सब्रह्माणमष्टादशाणोवन मन्त्रोणाोपोतमाधाय संपाद्योत्सयथवः |
तदुक्तं तस्यामोर्—ततः शशष्टौि् मनाोर्वणौवस्तं कामं र्ोष्टयोत् सुधीरिर्त मन्त्र तद्द्रष्टराोिभोदाोपचािात् मन्त्राो ब्रह्मा तोन
सहहतच्चमत्सयोको | मन्त्र तद्दौर्तयाोिौक्यात्तथाभूतं वर्भाव्योत्सयपिो |
षटकाण
ो स्य पूर्वनौरवत्सयर्ायव्य काोणोषु श्रींबीर्ं वर्च्चलखोत् | ओाग्नोय पञ्श्चमौशान काोणष
ो ु ह्रीं बीर्ं वर्च्चलखोत् |
यदुक्तं तस्यामोर्—
शश्रयं षटकाण
ो काोणोष्र्् एोन्द्रं नौरवत्सयर्ायुषु |
ओाच्चलख्य वर्च्चलखोन्मायां र्र्िर्ारुण शूच्चलस्ष्र्र्त |
ओाों नमाो वर्ष्णर्ो सर्वभूतात्समनो र्ासुदोर्ाय सर्ावत्समसंयाोग याोगपद्मपीिात्समनो नमः इर्त मन्त्रपद्माोपरि
वर्न्यस्याोक्तसंहहतानुसािो ण—
हद्वतीयामाह—र्ासुदोर्ादीर्त | पूर्प
व ञ्श्चमयाम्प्याोत्तिो षु दलो षु र्ासुदोर्संकषवण प्रद्युम्नार्नरुिान् क्रमादाग्नोय
नौरवत्सयर्ायव्यौशानोषु शास्न्तश्रीसिस्र्ती ितीश्च पूर्योत् |
चतुथवमाह—ति र्सुदोर्ादद बाोध्यं | पूर्वभागो र्सुदोर्ाय पीताय ओगग्नकाोणो दोर्क्यौ श्यामलायौ दक्षिणभागो नन्दाय
कपूविगाौिाय नौरवत्सयो यशाोदायौ कुङ्कुमगाौयौव पञ्श्चमभागो बलदोर्ाय कुन्दोन्दुधर्लाय र्ायव्यो कलापश्यामलायौ
सुभद्रायौ उत्तिकाोणो गाोपोभयः ईशान्यो गाोपीभय इर्त | दोर्की यशाोदयाोर्ण
व ववर्भागस्तस्यामुक्तः | एर्ं गाौतमीयतन्त्रो
चास्स्त |
पञ्चममाह | ति पाथावदद बाोध्यं | ओर्ुवन द्धणशिाोिर् दारुक वर्श्वक्सोन सात्सयवक गरुड नािद पर्वताः क्रमोण |
षष्ठमाह—ति र्नध्यादद बाोध्यं | पूर्वस्स्मन् इन्द्रर्नधयो ओाग्नोयो नीलाय याम्प्यो कुन्दाय नौरवत्सयो मकिाय
पञ्श्चमोऽनङ्गाय र्ायव्यो कच्छपाय उत्तिो शंखाय ईशायो ईशान्यो पद्मायोर्त |
ओष्टमञ्चौर्—
ं र्ज्राय पीतर्णावय शक्तयो शुिर्णावयौ दण्डाय नीलर्णावय ख्गाय श्वोतर्णावय पाशाय वर्द्युद्वणावय
ध्र्र्ायौ िक्तायौ गदायौ नीलायौ र्त्रशूलाय शुिायोर्त बाोध्यं |
शाखाभोदात् क्वच्चचत् वकञ्ञ्चत् पािभोदाोऽस्स्त स च तत्रौर् बाोध्याो व्याख्योयश्च ||१८||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
बलदोर्ः : ओथास्खलाभयुदय फलदत्सर्मतो माोिदत्सर्ं चाह स्म—र्नत्सय इर्त | याो र्नत्सयश्चोतन एकाो र्नत्सयानां
चोतनानां बहूनां वर्रिञ्चादीनां र्ीर्ानामुपाक्षसतः सन् कामान् र्ास्ञ्छतार्न वर्दधार्त र्नष्पादयर्त तमुक्तपीिगं
कृष्णं यो साम्प्प्रर्तका वर्प्रा र्ौददकाः ओनुयर्स्न्त तोषामन्तो क्षसद्धिमुवच्चक्तश्च | ओत्र निाकृतोस्तस्य र्नत्सयत्सर्मुक्तं
बाोध्यं ||२१||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
याो ब्रह्माणं वर्दधार्त पूर्ुं याो र्ौ वर्द्यास्तस्मौ गाोपायर्त स्म कृष्णः |
तं ह दोर्मात्समबुद्धि प्रकाशं मुमुिुर्ौव शिणमनुव्रर्ोत ||२३|| (वर् २०)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : एतस्य मन्त्रस्य स्र्रूपात् र्ाताो याोऽथाोव यद् यद् र्स्तु तं ओार्ोदय ||२६||
बलदोर्ः : मुनीनां प्रश्ाोत्तिं यददर्त—ोतस्य मन्त्रिार्स्य यत्सस्र्रूपाथुं स्र्रूपो स्स्थतं र्नस्खल र्गदुत्सपादन
शच्चक्तरूपमथुं र्ाचाच्चभधायकशब्दोनार्ोदय बाोधयोर्त तो मुनयह् पप्रच्छः ||२६||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : वकमुर्ाचोत्सयत ओाह—साौ गाोपालाो मया ध्यातः स्तुतः | कदा पिाधावन्तो प्रथमपिाधवस्यान्तो
पाद्मकल्पस्यान्तो | पूर्वस्य ओादाौ पिाधवस्य इत्सयनन्तिं तस्यौर् चान्तो कल्पाोऽभूत् यं पाद्ममच्चभचितो इर्त
श्रीभागर्तं | ओबुध्यत मत्सकतृक
व ध्यानो स्तर्ो च सार्धानं प्रकट चकािो त्सयथवः ||२४||
बलदोर्ः : तदुहोर्त—तत्तमथुं तान् मुनीन् प्रर्त ब्राह्मणाो हौिण्यः प्रत्सयुर्ाच—हो मुनयः ओसाौ गाोपालः कृष्णाो मो
मया ओनर्ितं सन्ततं ध्यातः स्तुतः पिाधावन्तोऽबुध्यत सानुग्रहाो ज्ञात इत्सयथवः ||२७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
गाोपर्ोशाो मो पुिस्तादावर्बवभर्
ू (वर् २४)
ततः प्रणताो मयाऽनुकूलो न हृदा
मह्यमष्टादशाणुं स्र्रूपं सृष्टयो दत्त्र्ान्तहहवतः ||२८||
पुनः क्षससृिताो [क्षससृिा] मो प्रादुिभूत्तोष्र्ििोषु भवर्ष्यज्जगद्रूप प्रकाशयन् [प्रकाशयत्] ||२९|| (वर् २५)
वर्श्वनाथः : तताो मया प्रणतः नमस्कृतः सन् ततश्च तोष्र्ििो षु सूक्ष्मरूपोण र्गदस्तीर्त प्रकाशयत् कृष्ण एर्
स्र्यं स्फाोियामास इत्सयथवः || २५||
कात् कामबीर्ान्तगवतककाि र्पप्रभार्ाद् ओापाो र्ाता इर्त शोषः | लात् पृच्चथर्ी ईत ईकािाद् ओगग्नः
वबन्दाोिनुस्र्ािाद् इन्दुश्चन्द्रः तस्य नादादकवः ||२६||
खाद् र्ायुिभूददर्त शोषः | उत्तिाद् गाोवर्न्दायोर्त ओस्मात् सुिच्चभं गाोर्ार्तम् तदुत्तिात् गाोपीर्नोत्सयस्मात्
वर्द्याश्चतुदवश | तदुत्तिात् र्ल्लभायोत्सयाददतः | ओबादीनामीश्विसृष्टत्सर्ोनाोच्चक्तस्तोन सह स्र्ाभोद ज्ञावपका तस्य
तदीयकमवकाि पुरुषत्सर्ात् यथा िार्कीयः पुरुषाो िार्ा ||२७||
तदनन्तिं क्षससृिताो मो ध्यातः सन् पुनः प्रादुिभूत् सािाज्जात इत्सयथवः | तोष्र्ोर् मन्त्राििोषु भवर्ष्यताो र्गतः
साौक्ष्म्प्यण
ो स्स्थतं रूपं प्रकाशयन् मद्ाोचिं कुर्वच्चन्नत्सयथवः ||२९||
यथाप्रकाशशतं यथा च सृष्टं तदुर्ाच—तददर्त | तस्स्मन् र्गद्रूपो प्रकाशशतो सर्त इह मन्त्रो स्स्थतान् कादापाो
र्लार्न लात् पृच्चथर्ी ईताोऽगग्नः वबन्दाोिनुस्र्ािाददन्दुः तत्ससंपातात् तोषां कादीनां समुदायादकव इर्त
व्यस्तसमस्तभूतात् िींकािादहं पञ्चाथावनसृर्ं | कृष्णायात् कृष्णोत्सयििद्वयादाकाशं यात् ङो वर्भक्त्यादोशाद्
र्ायुरिर्त कृष्णायपदादथवद्वयमसृर्ं उत्तिाददर्त—गाोचद
ो ् वर्ददतत्सर्ाथवकाद् गाोवर्न्दाय पदात् सुिच्चभं कामधोनुं
वर्द्याश्चतुदवश प्रादुिकाषुं प्रकहटतर्ानस्स्म |
तदुत्तिात् गाोपीर्नोत्सयादद पदात् स्त्रीपुमादद सकलं वर्श्वच्चमर्त | पदार्ृद्भत्तरुपर्नषत्ससमार्प्त द्याोर्तका |
नन्र्बादीनां तत्त्र्ानां भगर्त् सृष्टत्सर्ं सर्वत्र पि यतो हौिण्य सृष्टत्सर्च्चमहाोक्तं कथं सङ्गच्छो तर्त चोत् सत्सयं वर्सगोव
परिणाम वर्शोष प्रापणोन तोषां तत्ससृष्टत्सर्च्चमत्सयवर्िाोधः ||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : गतमाोहं यथा स्यात्तथा ओात्समानं स्र्ं र्ोदगयत्सर्ा तदनुभर्युक्तं कृत्सर्ा ओाोंकाियाोिन्तिालं मध्यम्
ओान्तिाच्चलकम् ओन्तिालो र्तवमानं मनुच्चमममार्तवयन् प्रणर्पुहटतं मन्त्रं र्पच्चन्नत्सयथवः | ओच्चभ ओाच्चभमुख्योन ओाप
तत् तदीयं धाम ||२८||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
तहद्वष्णाोः पिमं पदं सदा पश्यस्न्त सूियः ददर्ीर् चिुिाततम् ||३२|| (वर् २९)
वर्श्वनाथः : चन्द्रध्र्र् प्राप्यं धाम वर्शोषं ज्ञापयर्त—तददर्त तत् तत्र र्ौकुण्िो पिमं पदं र्ौकुण्िादवप श्रोष्ठं धाम
श्रीगाोलाोकं पश्यस्न्त सूियः | सदोर्त कालापरिच्छो द उक्तः | कस्स्मन् वकच्चमर् ददवर् ओाकाशो ओाततं चिुः
सूयच्चव मर् | ‘नमः सवर्त्रो र्गदोकचिुषोऽ इत्सयत्र च चिुः पदोन सूयावच्चभधानात् ||२९||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तदाहुिो को |
यस्य प्रथमपदाद् भूच्चमहद्ववतीयपदाज्जलं तृतीयपदात्तोर्श्चतुथवपदाद्वायुश्चिमपदाद्व्याोमोर्त र्ौष्णर्ं पञ्चव्याहृर्तमयं मन्त्रं
कृष्णार्भासकं कौर्ल्यसृत्सयौ सततमार्तवयदो दर्त ||३४|| (वर् ३१)
वर्श्वनाथः : मतभोदमाह—तददर्त | र्ौष्णर्ाः पञ्च व्याहृतयः एतार्न पञ्च पदार्न वर्ष्णाोः पञ्च उक्तय इत्सयथवः |
व्याहाि उच्चक्तलव वपतच्चमत्सयमिः | तन्मयं तदात्समकं मन्त्रं कृष्ण प्रकाशकं कौर्ल्योन ज्ञानकमावद्यच्चमश्रणोन या सृर्तः
शुिभच्चक्तमागवः तस्यौतत् प्राप्त्यथुं ||३१||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तदत्र गाथाः—
यस्य पूर्प
व दाद् भूच्चमहद्ववतीयात् सच्चललाोद्भर्ः |
तृतीयात्तोर् उद्भत
ू ं चतुथावद् गन्धर्ाहनः ||
पञ्चमादम्प्बिाोत्सपद्भत्तस्तमोर्क
ौ ं समभयसोत् ||३५|| (वर् ३२)
बलदोर्ः : तत्रोर्त—तस्स्मन् मन्त्रो गाथाः श्ाोका भर्स्न्त | गाथा श्ाोको संस्कृतान्यभाषाथाव शोषर्ृत्तयाोरिर्त
मोददनीकिः ||३५|| चन्द्रध्र्र्स्य पिमभक्तत्सर्ात्तद्वत्त
ृ ं पुनरुर्ाच—चन्द्रोर्त स्फुटाथवः ||३६||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : वर्शशष्टाः शुिाञ्श्चन्मया लाोका यत्र | वर्मलं माया माच्चलन्य िहहतम् वर्शाोकमनश्वित्सर्ात्
शाोकिहहतम् लाोभादीनां र्निस्तः सङ्गाो यत्र तत् | यत्तस्य वर्ष्णाोः पदं गाोलाोकाख्यं धाम तदोर् पञ्चपदम्
ओष्टादशाििमन्त्रः तदोर् पञ्चपदम् एर् स र्ासुदोर्ाो यताो र्ासुदोर्ादन्यत् र्स्तु नास्स्त ||३४||
बलदोर्ः : पदं वर्शशनष्टष्टस्म—तत इर्त | उक्तमहहम प्रचयािोताोयवत्तत् पदं तद्धि च्चचन्त्सयच्चमर्त शोषः | कीदृक्
वर्शुिं च्चचदोकिसं वर्मलं मायामलशून्यं ओताो वर्शाोकम् ओशोषौि् लाोभाददच्चभर्नविस्तः सङ्गाो यस्य
तत्तद्रहहतच्चमत्सयथवः | पुनः कीदृक्—पञ्चपदं मन्त्रात्समकं स एर् र्ासुदोर्ः र्ादर्ोद्यः कृष्ण इत्सयथवः | र्सनादोर् र्ादो
च र्ासुदोर्ोर्त शस्ब्दत इर्त श्रीहरिर्ंशो शशर्ाोक्तोः | इत्सथं त्रयमोकात्समकमोकर्दुपास्यच्चमत्सयुक्तं | तत्त्र्बुभुत्ससु कथा
खलु र्ादः कर्थयतो यताो र्ासुदोर्ादन्यन्नास्स्त तदायत्त र्ृद्भत्तकत्सर्ोन तद्व्याप्यत्सर्ोन तच्छच्चक्तत्सर्ोन च सर्वस्य
ताद्रूप्याददर्त भाष्यपीिकादार्स्य वर्स्तािः ||३७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
तमोकं गाोवर्न्दं सच्चिदानन्द वर्ग्रहं पञ्चपदं र्ृन्दार्नसुिभूरुहतलासीनं सततं समरुद्णाोऽहं पिमया स्तुत्सया
ताोषयाच्चम ||३८|| (वर् ३५)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बहावपीडाच्चभिामाय िामायाकुण्िमोधसो |
िमामानसहंसाय गाोवर्न्दाय नमाो नमः ||४२|| (वर् ३९)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : कंसोर्त—र्त्रपुि र्नपार्तत िथोन र्ृषभ ध्र्र्ोन शशर्ोन िथाोत्ताोलनात् स्र्तोर्ाोऽपवणाय युिपिाभूतोन र्ा
तोन स्तुत्सयायोत्सयथवः | पाथवस्य सािथयो तद्रथो स्स्थत्सर्ा कालदृष्टयाऽसंख्य तदद्रपुवर्नाशकाय वर्नष्टोभयस्तदद्रपुभयाो
माोिदाय र्ोत्सयथवः ||४३||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
र्ोणर्
ु ादनशीलाय गाोपालायाहहत मददवनो [गाोपालायाहहमददवनो] |
काच्चलन्दीकूललाोलाय लाोलकुण्डल र्ल्गर्ो ||४४|| (वर् ४१)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
श्रीकृष्ण रुर्िणीकान्त गाोपीर्नमनाोहि |
संसाि सागिो मग्नं मामुिि र्गद्ुिाो ||४९|| (वर् ४६)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : हो कोशर् वर्ष्टधरुद्रयाोर्वनक इर्त ब्रह्मणाो नाम | ईशाोऽहं सर्वदोहहनाम् | ओार्ां तर्ाङ्गसम्प्भूतार्तः
कोशर्नामभागगर्त हरिर्ंशो कृष्णं प्रर्त शशर्ाोक्तोः | हो र्नादवन श्रोयाोऽच्चथवच्चभर्वनय
ौ ावचनीय ||५०||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : ओमुच्चमर्त | यः काोऽप्याधुर्नकः प्राणीकृतगुर्ावश्रयणः ओनायासतः श्रमं वर्नौर् कोर्लं वर्शुिं तस्य
पदं धाम ||५२|| पदं वर्शशनष्टष्टस्मानोर्ददर्त—नोर्च्चन्नश्चलं मनसाो र्र्ीयस्तस्या शुिस्यागाोचिं दोर्ा ओवप
यन्नाप्ुर्न् ज्ञातुं नाशक्नुर्न् कीदृक् तोभयः पूर्वमन्यत् स्स्थतमासीत् | न खलु पुिातनमर्ावचीनाः सम्प्यक्
र्ानीयुरिर्त भार्ः ||५३||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
तस्मात् कृष्ण एर् पिाो दोर्स्तं ध्यायोत्तं िसोत्तं भर्ोत्तं यर्ोददत्सयाो तत्ससददर्त ||५४|| (वर् ५१)
इत्सयथर्ाोप
व र्नषदद श्रीगाोपालतापन्यां पूर्वव र्भागः समाप्तः ||
वर्श्वनाथः : तस्माद् ब्रह्मताोऽवप कृष्ण एर् पिाो दोर्ः | ‘ब्रह्मणाो हह प्रर्तष्ठाहच्चमर्तऽ गीता | मदीयं महहमानं च
पिं ब्रह्मोर्त शस्ब्दतम् इर्त श्रीभागर्ताञ्च | िसोत् कीतवयोत् | िसयोददर्त पािो तन्माधुयवमास्र्ादयोत् | भर्ोत्
व्यर्नाददच्चभः परिचिो त् | यर्ोत् पाद्याददच्चभः पूर्योत् ||५१||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
उत्ति वर्भागः
एकदा हह व्रर्स्त्रस्त्रयः सकामाः शर्विीमुवषत्सर्ा
सर्ोश्व
व िं गाोपालं कृष्णम् हह ता ऊच्चचिो ||१||
बलदोर्ः :
र्त्रपादूध्र्वगतो पाषवदभोदाद् भोदोनौर् वर्भातो कृष्णलाोको कृष्णः स्र्यमस्तीर्त र्नणीवयतो | तत्र द्वािकायां मथुिायां च
िार्लीलः श्रीगाोकुलो तु गाोपलीलः | स च साष्टधष्ठानः समन्त्रः सपाषवदश्च मुनीन् प्रर्त हौिण्योनाोपददष्टः
पूर्वतापन्याम् | स च कृष्णः कदाच्चचत् प्रपञ्चो वर्हतुवमनास्तत्राष्टधष्ठानार्न पाषवदांश्चावर्भावव्य तमन्र्यात् | तत्र
मथुिा गाोकुलाख्योऽष्टधष्ठानो पूर्र्
व द्धणवतं तमोर् वर्धान्तिो णाोपदोष्टुच्चमयमुत्तितापनी प्रर्ृत्ता |
तस्य कान्तार्नौः साधुं लीलां तार्दर्तमनाोज्ञामाह—ोकदा हीर्त | व्रर्स्त्रस्त्रयः श्रीिाष्टधका प्रधाना र्ल्लव्यः
सकामाः कृष्णौकाच्चभलावषण्यः शर्विीं िार्त्रमुवषत्सर्ा तोन सह क्रीदडत्सर्ा िासवर्लासोन तमानन्योत्सयथवः | प्रभातो ताः
सर्ोश्व
व िं सर्ावसां नायकं भगर्न्तमूच्चचिो पप्रच्छः ||१|| ताः प्रर्त वकं पृच्छथोत्सयर्
ु ाच कृष्णः ||२||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : तासां र्ाक्यमस्न्र्र्त कस्मौ ओनुदातव्यच्चमत्सयन्र्यः | ओनु सहहताच्चभिस्माच्चभः कस्मौ दोयच्चमत्सयथवः | ओनु
हीर्त सहाथोवचर्ो त वर्श्वः | यस्मौ भक्ष्यो दत्तोऽस्मदभीष्टं क्षसद्ध्योत् स ब्राह्मणः सूचनीय इत्सयथवः ||३|| तां प्रर्त
कृष्णर्ाक्यम्—दुर्ावससोर्त | सस्न्धश्छान्दसः दुर्ावसस इर्त र्ाच्यो ह्रस्र्त्सर्दन्त्सयसकाित्सर्ो छान्दसो | दुर्ावससो
भाोर्नदापनस्यायं भार्ः—ब्रह्मसनकाददनािदाोपददष्टया मदुपर्नषदा मद्याथात्सम्प्यं वर्द्वान् मद्भक्ताोऽताो
मद्व्रर्ाोपान्तर्नर्ाक्षस र्नस्पृहत्सर्ादर्ततपस्स्र्त्सर्ािासामवप प्रत्सयत
ो व्यः स र्क्ष्यत्सयभीष्टच्चमर्त ||४||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
दुर्ावससोर्त ||४||
वर्श्वनाथः : ता ऊच्चचिो —कथच्चमर्त ||५|| कृष्ण उर्ाच—कृष्णोर्त ब्रह्मचािीर्त क्रमोणाोक्त्वा स्स्थतानाम् इत्सयथवः |
कृष्णोर्त सस्न्धश्छान्दसः | दास्यर्त यमुनर्ो त शोषः ||६||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : कुत एतत्तत्राह—यच्चमत्सयादद | यं मां ब्रह्मचारिणं स्मृत्सर्ा ओगाधा यमुना गाधा भर्र्त |
ओगाधमतलस्पशवच्चमत्सयमिः | न चौतदोर् फलमन्यि महदस्तीत्सयाह—पूताो दौत्सयाददः पूताो वर्मुक्ताो भर्र्त | ओव्रती
व्रतहीनः व्रती भर्र्त व्रतफलार्न वर्न्दर्त | सकामः पुत्रपशु हहिण्यादीच्छर्नवष्कामस् तददच्छाशून्याो भर्र्त |
मत्सकामनया मदन्यकामनायाः प्रणाशाददत्सयथवः | ओश्राोत्रीयाोऽनधीतर्ोदः श्राोत्रीयाोऽधीतर्ोदाो भर्र्त |
मत्सस्मिणप्रभार्ात् तस्स्मन् ब्रह्मणीर् र्ोदिाशोः स्फुिणाददर्त भार्ः |
र्नष्कामः सकामाो भर्त्सयश्राोत्रीं श्राोत्रीभर्तीर्त कोच्चचत् पिस्न्त तदथवस्तु र्नष्काम ओात्समािामाोऽवप सकामाो
मद्रूपसस्पृहाो भर्र्त यथा दण्डकािण्य र्नर्ासी मुर्नव्यूहः | ओश्राोत्री श्राोतृहीनस्तर्ावददः श्राोत्री श्राोत्रर्ान् भर्र्त
र्ोणुनादोन तस्यावप पुलकस्मिणाददर्त ||७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
श्रुत्सर्ा तद् र्ाचं हह र्ौ स्मृत्सर्ा िाौद्रं तद्वाक्योन तीत्सर्ाव तत् साौयाुं हह र्ौ गत्सर्ाश्रमं पुण्यतमं हह नत्सर्ा मुर्नं श्रोष्ठतमं
हह र्ौ िाौद्रञ्चोर्त (वर् ८) दत्त्र्ास्मौ ब्राह्मणाय िीिमयं घृतमयं च्चमष्टतमं ह र्ौ [वर् पुस्तको नास्स्त] ||८||
वर्श्वनाथः : तद्वाक्योन तीत्सर्ोर्व त। “हो काच्चलस्न्द” यदद कृष्णाो ब्रह्मचािी तदा मागुं दोहीत्सयुच्चक्तमात्रोणौर् तत्तदा
तीत्सर्ाव साौयाुं यमुनां िाौद्रं रुद्रांशं दुर्ावससं नत्सर्ा तस्थुरिर्त शोषः ||८||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : साौयाुं यमुनां कोन प्रकािो ण तीत्सर्ाव यामः तस्याः सम्प्प्रत्सयगाधर्लत्सर्ाददर्त भार्ः ||१०||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
स हाोर्ाच—मुर्नं
दुर्ावशशनं मां स्मृत्सर्ा मागुं र्ाो दास्यतीर्त ||११||
वर्श्वनाथः : स दुर्ावसा ह स्पष्टमुर्ाच दूर्ावक्षसनं दुर्ावमात्रभाोजर्नं मां स्मृत्सर्ा इत्सयथवः | दूर्ावदीघवस्य ह्रस्र्त्सर्ं
तालव्यस्य दन्त्सयत्सर्ं पृषाोदिाददत्सर्ात् ||११||
बलदोर्ः : स ह दुर्ावसास्ता उर्ाच—दुर्ावक्षसनं दूर्ाविस भाोजर्नं वर्िक्तं मां मुर्नं स्मृत्सर्ा स्स्थताभयाो र्ाो युष्मभयं
सा मागुं दास्यतीर्त | ओत्र दुर्ावशशनच्चमर्त र्क्तव्यो ह्रस्र्ाोकाित्सर्ं छान्दसं ||११||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : एर्ं मुर्ननाोक्तो तासां मध्यो िार्पुत्रीत्सर्ाच्चन्नस्खल लक्ष्म्प्यंशशनीत्सर्ाि श्रोष्ठा श्रीिाधा दोर्ी कदाच्चचदंशोन
गन्धर्वकुलो र्ातत्सर्ाद् गान्धर्ीव ज्ञाततत्त्र्ावप तत्त्र्श्रर्णास्र्ादाय ताच्चभः स्र्सहचिीच्चभः साधवमोर्ं वर्चायव तं ह र्ौ
मुर्नमुर्ाच ||१२||
ओन्याः कथमासंस्तत्राह—तां हीर्त | तां मुख्यां गान्धर्ाुं प्रश् कत्रीुं वर्धाय दुर्ावससं पूर्म
व नु कृत्सर्ा पूर्र्
व र्तवनं
कृत्सर्ा तूष्णीं स्स्थता इत्सयथवः ||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
स्पशवर्ान् र्ायुः स्पशवर्ायुभयां च्चभन्नस्तस्स्मन् र्ायाौ र्तष्ठर्त र्ायुनव र्ोद तं स ह्यात्समाहं कथं भाोक्ताभर्ाच्चम ||१६||
(वर् १४)
रूपर्दददं हह तोर्ाो रूपागग्नभयां च्चभन्नस्तस्स्मन्नग्नाौ र्तष्ठत्सयगग्ननव र्ोद तं स ह्यात्समाहं कथं भाोक्ता भर्ाच्चम ||१७||
(वर् १५)
िसर्त्सय ओापः िसाद्भ्ाो च्चभन्नस्तास्र्प्सु र्तष्ठर्त तं ह्यापाो न वर्दुः स ह्यात्समाह कथं भाोक्ता भर्ाच्चम ||१८|| (वर्
१६)
गन्धर्तीयं भूच्चम गन्धभूच्चमभयां च्चभन्नस्तस्यां भूमाौ र्तष्ठार्त भूच्चमनव र्ोद तं स ह्यात्समाहं कथं भाोक्ता भर्ाच्चम ||१९||
(वर् १७)
बलदोर्ः : शब्दर्ार्नत्सयतः पूर्ुं स हाोर्ाचोत्सयूह्यम् | पिो शस्य कृष्णस्य ब्रह्मचारित्सर्ो तदंशस्य मो र्ीर्स्य दूर्ावशशत्सर्ो
च सस्न्दहानौर्ौषा िाधा पृच्छर्त तदनयाोरुत्तिं स्र्रूप शाोधनोनर्
ौ दोयच्चमर्त भार्ोन स दुर्ावसा उर्ाच—शब्दोर्त |
शब्द गुणकः खल्र्ाकाशाो भर्र्त | शब्दाकाशाभयांचोतनाभयां च्चभन्नः संसाि दशायामािम्प्भकतया दोहस्थो तस्स्मन्
शब्दर्त्सयाकाशो र्तष्ठर्त | इह य इर्त पूिद्धणयम् | स ओाधािभूत ओाकाशस्तमाधोयं न र्ोद स हह तहद्वलिण
ओात्समाहं कथं भाोक्ता भर्ामीर्त शुिस्य स्र्स्य तदनार्ोशात् श्राोत्रोण शब्दभाोगाो र्नवषिः | ओत्र
प्राकृतदोहोस्न्द्रयप्राणावर्ष्टस्य संसािार्स्थस्य र्ीर्स्य भाौर्तकशब्दादद भाोक्तृत्सर्ं न तु शुिस्योर्त तदपोियौर्
तद्भाोगर्नषोधः | स्र्पिात्समसुखानुभर् लिणाो भाोगस्तु शुिस्यौर्ोर्त स्फुटमग्रो भावर् | एर्ं स्पशवर्ार्नत्सयाददषु च
व्याख्यातव्यम् ||१५-१९||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
यत्र सर्वमात्समौर्ाभूत्तत्र र्ा कुत्र मनुतो क्व र्ा गच्छतीर्त स ह्यात्समाहं कथं भाोक्ता भर्ाच्चम ||२१|| (वर् १८)
वर्श्वनाथः : इदं मनस्तोषु श्राोत्राददष्र्ष्टधर्तष्ठत् सत् मनुतो ओनुभर्र्त | ओनुभर्मोर् व्याचष्टो—तान् शब्दादीन्
वर्षयान् तोषां स्र्स्य शाोकमाोहाददकं मनाो गृह्णार्त | ओत्र मनक्षस सर्वमनुभय
ू मानं शब्दाददकम् ओात्समौर्ाभूत् |
ओत्र मनक्षस र्तवमानाोऽयमात्समा कुत्र कस्यामर्स्थायां र्ा मनुतो स्र्मनुभर्र्त क्व र्ा कस्यां दशायां गच्छर्त
सम्प्प्राप्ाोर्त मनस्तं न र्ोदोर्त शोषः | स ह्यात्समाहं इर्त पूर्वर्दन्र्यः | कुत्र मनुतो इर्त सुषप्त
ु ाो कुत्र र्ा गच्छतीर्त
समाधाौ ||१८||
बलदोर्ः : िागादीनां भाोक्ताहं िागश्रर्णादीन् किाोमीर्त प्रतीर्तः कथं तत्राोर्ाचर्—दं हीर्त | धमवभूतज्ञानारूढ्च्चमदं
मनस्तोषु श्राोत्राददष्र्ष्टधष्ठातृभार्ोन स्स्थतं सदोर्ं श्राोत्राददप्रणाल्या तान् शब्दादीन् स्र्ाष्टधष्ठातुर्ीवर्स्य गृह्णार्त तदा
मनसाोऽप्यष्टधष्ठाता स र्ीर्ाो िागादीनां भाोक्ताऽहच्चमर्त मनुतोर्—र्त प्राकृत दोहाद्युपोतस्य
भाौर्तकिागाददभाोक्तृत्सर्मुक्तं ||२०||
ओथ उक्तं श्रीभागर्तो—
एर्ं च सर्त प्राकृतदोहाद्यार्ोश शून्यः सपवकञ्चुकर्दार्ोशोन तद्दधानः स ओात्समाहं भाौर्तकान्नादोः कथं भाोक्ता
भर्ाच्चम न भर्ामीत्सयथवः | युष्माच्चभदवत्तमन्नाददकं तु न भाौर्तकं वकन्तु िसात्समकमोर्। तदश्ताो मो संव्याोम
पाषवदस्योर् वकञ्ञ्चत् र्ौ कृतं दूर्ाविसपानं तु तपस्स्र्तानुकिणच्चमर्त भार्ः ||२१||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
ओयं हह कृष्णाो याो र्ाो हह प्रोष्ठः शिीिद्वयकािणं भर्र्त ||२२|| (वर् १९)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : द्वाौ सुपणाौव पक्षिणाो र्ीर्ात्समपिमात्समानाौ भर्तः | तयाोमवध्यो ब्रह्मणाोऽेंशभूतः ममौर्ांशाो र्ीर्लाोको
र्ीर्भूतं इर्त गीताोक्तोः | इतिाो र्नष्कृष्टः र्ीर्ात्समा सम्प्भाोक्ता ओन्यः प्रकृष्टः पिमात्समा सािी सर्वदशीव न तु
भाोक्ता | एर्ं भाोक्ताभाोक्तािाौ र्ीर्ात्सम पिमात्समानाौ र्ृिधमोव शिीिो र्तष्ठतः | भाोक्ताभाोक्तािवर्र्त छान्दसः ||२०||
भाोक्तोर्त रत ओात्सर्ं छान्दसं | र्ृिधमोव दोहो र्ृिस्य याो धमवश्छो द्यत्सर्ं तद् यस्स्मन् ज्ञानहोतुकं वर्द्यतो | उक्तमोर्
दृढ्तायौ पुनिाह—पूर्ाोव हीर्त ||२३||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
यत्र स्र्यं भगर्र्त युष्मत् प्रोष्ठो कृष्णो वर्द्यावर्द्यो मायाव्र्त्ती न वर्दामाो न र्ानीमाो र्यं तो यस्य सािाच्चन्नयम्प्योन
भर्त इत्सयथवः | ओताो वर्द्यावर्द्याभयां च्चभन्नस्तदस्पशीव वर्द्यामयञ्श्चदोकिसः कृष्णः स कथं वर्षयी
भाौर्तकशब्दाददिसगृध्नुभर्
व र्त न भर्तीत्सयथवः ||२४||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
याो ह र्ौ कामोन कामान् कामयतो स कामी भर्र्त ||२५|| (वर् २२)
याो ह र्ौ त्सर्कामोन कामान् कामयतो साोऽकामी भर्र्त ||२६|| (वर् २३)
वर्श्वनाथः : कामोन काममयोन मनसा स ब्रह्माददिवप कामी ||२२|| ओकामः कामतुल्यः प्रोमा तन्मयोन मनसा
स कृष्णाोऽकामीत्सयताो युष्मत्ससम्प्भाोक्तृत्सर्ोऽवप स ब्रह्मचायोवर् भर्तीत्सयथवः ||२३||
यत्तो सुर्ातचिणाम्प्बरु
ु हं स्तनोषु
भीताः शनौः वप्रय दधीमहह ककवशोषु |
तोनाटर्ीमत्सषस्स्त तद् व्यथतो न वकंस्स्र्त्
कूपावददच्चभभ्रवमर्त धीभ्रवर्दायुषां न इर्त (भाग १०|३१|१९) युष्मद्वाक्यात् |
र्नर्ाङ्गमवप या गाोप्याो ममोर्त समुपासतो इत्सयर्ुवनं प्रर्त कृष्णर्ाक्याि | ब्रह्मद्धण स्र्स्र्रूप शच्चक्तभूतो प्रोयसी
व्यूहो चरितुं शीलमस्योर्त | ब्रह्मद्धण स्र्ांशशर्न कृष्णो चरितुं शीलमासाच्चमर्त च व्युत्सपद्भत्तद्वयं बाोध्यं | तस्मात्
कामक्रीडासदृशाोऽयमात्समािामता लिणाो वर्हािाो वर्शुि इर्त ज्ञाततत्त्र्ायास्तर् तत्त्र्श्रर्ण स्र्ादाथोवयं ज्ञीप्सोर्त |
नोह नानास्स्त वकञ्चनोत्सयाददश्रुर्तताो र्नभोवदोऽवप पिमात्समर्स्तुर्न तरुणी पुरुषाोत्तमभार् स्र्ाङ्गदानादानरूप
भोदकायाोवदयाो वर्शोषादोर् सत्ता सती कालः सर्वदास्तीत्सयाददर्द् बाोध्यः ||२९||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
र्न्मर्िाभयां च्चभन्नः स्थाणुियमच्छो द्याोऽयं याोऽसाौ साौयोव र्तष्ठर्त याोऽसाौ गाोषु र्तष्ठर्त याोऽसाौ गाोपान् पालयर्त
याोऽसाौ गाोपष
ो ु र्तष्ठर्त याोऽसाौ सर्ोष
व ु र्ौदोषु र्तष्ठर्त याोऽसाौ सर्ौर्
व ोवदौगीवयतो याोऽसाौ सर्ोवषु भूतोष्र्ावर्श्य भूतार्न
वर्दधार्त स र्ाो हह स्र्ामी भर्र्त ||२७|| (वर् २४)
वर्श्वनाथः : ननु यद्ययं वर्द्यावर्द्याभयां च्चभन्नस्तदा कथमस्य र्न्मबाल्याद्या मागयक्याोऽर्स्था दृश्यन्तो तत्राह
र्न्मोर्त | र्ीर्र्िातु सम्प्बन्धं र्न्म नौर्ास्स्त वकन्त्सर्ावर्भावर् एर्ास्स्त | र्िा तु सर्वथौर् नास्स्त | बाल्य
पाौगण्ड कौशाोिाद्धण तु ओप्राकृतान्योर् सन्तीर्त भार्ः | स्थाणुः सर्वकाल एर् स्स्थर्तमान् इर्त
र्िो र्ास्न्तमार्स्थावप र्ारिता | तत्र होतुः—च्छो द्यः कालाददच्चभः | साौयोव सूयवमण्डलो साौयाव यमुनाया र्लो च
वर्हािाथुं गाोषु तिािणाथुं गाोपष
ो ु तौः सह खोलनाथुं र्ोदोषु तदुक्त प्रामाण्याथुं भूतोषु तत्तत्सकमवप्रर्तवनफलदानाथुं स
एर् कृष्णः स्र्ामी युष्मत् सम्प्भाोगाष्टधकािी ‘स्र्ाच्चमन्नौश्वयोवऽ इर्त पाद्धणर्नस्मिणात् | ब्राह्मण स्र्ाच्चमकोयं
भूच्चमरिर्तर्त् | न च स्र्ाच्चमनाो दोर्ृ दोर्िावर्त्सयुक्तोः स्र्ाच्चमशब्दस्य परिणोतयववप शक्तोः स र्ः परिणोता भर्तीर्त
व्याख्योयं | तदानीं गाोकुलो श्रीकृष्णस्याोपनयनाभार्ादोर् परिणयो नाष्टधकािात् | न च दन्तर्क्रर्धान्तो श्रीकृष्णाो
व्रर्मोत्सय ताः परिणोष्यतीर्त र्ाच्यं तथाच्चभप्रायो सर्त स र्ाो हह स्र्ामी भवर्ष्यर्त इत्सयुच्चक्तः स्यात् | तस्मादुक्तं
व्याख्यातमोर् सङ्गच्छतो ||२४||
बलदोर्ः : ओथ तस्य गाोपालस्य पूर्ाोवक्त मन्त्राथवत्सर्ं प्रर्तपादयन् सर्ाोवत्तमत्सर्माख्यत्—र्न्मोर्त | र्न्मर्िाभयां
च्चभन्नाोऽच्छो द्य इत्सयुक्तोऽथवः ष्भार् वर्काि र्जर्वताो र्नत्सय इत्सयुक्तं | ओतः स्थाणुः स्स्थिस्र्रूप गुणवर्भूर्तक इत्सयथवः
| याोऽसाौ साौयोव सूयवमण्डलो तदन्तयवमी हहिण्मयः पुरुषाो भर्र्त पाप्मभय उद्तत्सर्ात्तन्नामा तथात्सर्ोनाोपासीनस्य
र्नस्खलानां पाप्मनां वर्नाशकृददर्त कृष्ण शब्दाथवत्सर्मुक्तं |
ओथ तृतीयशब्दाथवत्सर्माह—स र्ाो हीर्त | हहिर्धािणो | स एर् र्ाो युष्माकं गाोपीनां स्र्ामी र्ल्लभाो र्नत्सयकान्त
इत्सयथवः | हह होतार्र्धािणो इत्सयमिः | साौयोव र्तष्ठतीत्सयत्र साौयाोव यमुनाया ओदूिभर्ो प्रदोशो तदुभयतटरूपो
र्ृन्दार्नादाौ र्तष्ठतीत्सयथुं कोच्चचदाहुः | सङ्काशाददत्सर्ात् स्थः | ओतः सुयामुन इर्त भीष्मस्तन्नाम पपाि ||२७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
सा हाोर्ाच गान्धर्ीव—कथं र्ाऽस्मासु र्ाताोऽसाौ गाोपालः कथं र्ा ज्ञाताोऽसाौ त्सर्या मुनो कृष्णः काो र्ाऽस्य
मन्त्रः वकं र्ाऽस्य स्थानं कथं र्ा दोर्क्यां र्ातः काो र्ाऽस्य ज्ज्यायान् िामाो भर्र्त कीदृशी पूर्ाऽस्य
गाोपालस्य भर्र्त सािात् प्रकृर्तपिाोऽयमात्समा गाोपालः कथं त्सर्र्तीणाोव भूम्प्यां हह र्ौ ||२८|| (वर् २५)
ओस्मासु मनुष्यर्ार्तषु मध्यो कथं र्ातः—ोतद् वर्मशवनीयच्चमत्सयथवः | त्सर्यासाौ र्द्धणवत लिणः कस्माद् गुिाोिर्गत
इत्सयथवः | दोर्क्यां कथं र्ातः तस्यां र्न्मना तस्य काोऽर्तशय इत्सयथवः | दोर्की-शब्दाोऽत्र नन्दपत्नीं र्सुदोर् पत्नीं
चाह | द्वो नाम्नी नन्दभायावया यशाोदा दोर्कीर्त च इत्सयाददपुिाणर्चनात् प्रक्षसिोश्च | उभयत्र कृष्णस्य र्न्मोत्सयाह
श्रीशुकः |
र्नशीथो तम उद्भत
ू ो र्ायमानो र्नादवनो |
दोर्क्यां दोर्रूवपण्यां वर्ष्णुसवर्ग
व ुहाशयः |
ओावर्िासीद् यथा प्राच्यां ददशीन्दुरिर् पुष्कलः || (१०|३|८) इर्त |
न तद् र्ोदोर्त क्वच्चचत् पािः | र्सुदोर् पत्नीर् नन्दपत्नी च यशाोदा पिं पिो शमोर् स्र्गभावज्जातमबुध्यत | तस्य
र्सुदोर्ागमस्य च्चलङ्गं च्चचिं नाबुध्यत | तद्वसुदोर्ागमनं न र्ोदोर्त र्ा यतः पिीत्सयादद | ओाददपुिाणो
नािदश्चौर्माह—नन्दगाोप गृहो पुत्राो यशाोदागभवसम्प्भर् इर्त | इत्सथं च यशाोदा—नन्दात्समर्त्सर्र्चांक्षस सूपपन्नार्न |
उपगुह्यात्समर्ाच्चमत्सयाददर्द् गाौणात्समर्त्सर् शङ्का व्युदस्ता | कंसं र्ञ्चगयतुं खलु तद्वचनं
दोर्कीसूनाोयवशाोदासूनुनक्य
ौ ात् तदोकस्य मथुिादाौ गतत्सर्ादन्तिान्तिां व्रर्ो चागमात् | स्फुटाथोवऽवप न सन्दोह गन्धः
| श्रीशुकस्यौर्ं र्णवनं च भगर्द्रहस्यानुयागयत्सर्ादुपयुक्तमोर् |
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : स दुर्ावसाः ||२६|| तवपत्सर्ा ओात्समानं प्रकाश्य तस्मौ ब्रह्मणो ||२७|| स ब्रह्मा कामप्रश्ं र्व्रो यदहं
पृच्छाच्चम तस्याोत्तिं दोहीर्त ययाचो ||२८|| तं र्िम् ||२९||
बलदोर्ः : तवपत्सर्ा तपः कृत्सर्ा स्स्थताय तस्मौ ब्रह्मणो स नािायणः कृष्णाोऽर्तप्रसन्नः सन् र्िं ददाौ र्िं
याचस्र्ोत्सयुर्ाच || ३०||
तं ह कामप्रश्मोर्ास्मौ ब्रह्मणो र्िं ददाौ र्नकायौर् याज्ञर्ल्क्याो यथोच्छं पृच्छो त्सयाज्ञामदाददत्सयथवः ||३२||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
स हाोर्ाचाब्जयाोर्नः—
ओर्तािाणां मध्यो श्रोष्ठाोऽर्तािः काो भर्र्त
योन लाोकास् तुष्टा दोर्ास्तुष्टा भर्स्न्त
यं स्मृत्सर्ा मुक्ता ओस्मात् संसािाद्भर्स्न्त ||३३||
बलदोर्ः : ततः स एर्ं पप्रच्छो त्सयाह—स होर्त | हो भगर्न् | तर्ानोकोऽर्तािाः प्रपञ्चगतो धाच्चम्न भवर्ष्यस्न्त तोषां
मध्यो श्रोष्ठाोऽच्चभव्यक्त सर्वशच्चक्तकः काोऽर्तािाो भवर्ता भवर्ष्यर्त श्रौष्ठयबाोधकान् गुणाच्चन्नददवशर्त—योनर्ो त | लाोका
ब्रह्मषवयाो िार्षवयश्च दोर्ा इन्द्रादयः यं स्मृत्सर्ा प्राद्धणनः सत्सप्रसहङ्गनः संसािान्मुक्ता भर्स्न्त भवर्ष्यस्न्त ||३३||
कथं र्ोर्त—याो ह्यर्तािः प्रभुणा श्रोष्ठाो मो र्णवनीयस् तस्यार्तािस्य ब्रह्मता बृहद्ुणकता स्र्यं भगर्त्त्र् लिण
श्रोष्ठता र्ा कथं भर्र्त तस्य भर्त् सापोि रूपत्सर्ोन तल्लिणाव्याप्तोरिर्त भार्ः | ओनन्यापोक्षिरूपत्सर्ं खलु स्र्यं
भगर्त्त्र्म् ||३४||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
[çलाोकस् ओन्द् öéक्äस् ३५। ३६ ओन्द् ३७ ओिो नाोत् इन् थो स्चन्नोद् बाोाोक्]
वर्श्वनाथः :
[…………………………………………………………………………………………………………
…श्रुति:] कुमुदर्नं खददिाो र्ृिशोषाोऽस्तीर्त खददिर्नं | भद्राो बलभद्रः खोलर्तस्म ओत्रोर्त भद्रर्नं | भण्ड िाो
र्टाोऽत्रास्तीर्त भाण्ड िर्नं | श्रीफलर्नमतः श्रीर्नं | लाौहर्ङ्िपाच्चलतत्सर्ात् लाौहर्नच्चमर्त | र्नद्वयच्चमदं श्रुत्सया
न र्नरुक्तं | तच्चन्नरुच्चक्तद्वयस्य श्रुत्सया प्रामाण्यानङ्गीकािाददर्त बुध्यतो | र्ृन्दा या र्नदोर्ता तस्याः ||३५||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
भद्राो भद्रर्नं भाण्ड ि इर्त भाण्ड िर्नं श्रीर्नं लाोहर्नं र्ृन्दया [र्ृन्दाया] र्ृन्दार्नं | एतौिार्ृता पुिी भर्र्त
||३९|| (वर् ३५)
बलदोर्ः :
[…………………………………………………………………………………………………………
…श्रुति:] कृष्णम्प्तत्र क्रीडर्त काम्प्यर्नं | बहुलत्सर्ाद् बहुलायाोगाि प्रदोशाो बहुल इर्त होताोबवहुलार्नं | संज्ञयां
पुर्प
व दस्य दीघवः च्चमश्रकार्नच्चमर्तर्त् | कुमुदार्न तत्र र्नत्सयं वर्कसन्तीर्त कुमुदर्नं | खददिास्तत्र बहर्ः
सन्तीर्त खददिर्नं | भद्राो बलभद्रस्तत्र क्रीडतीर्त भद्रर्नं | भाण्ड िाो र्टस्तत्र ित्नर्नबितट कश्चकाम्प्तीर्त
भाण्ड िर्नं | ष्टधयाो र्नच्चमर्त श्रीर्नं | कृष्णा च्चभलावषणी लक्ष्मीयवत्र तपश्चचािो र्त व्याख्यातािः | लाोहर्ङ्िस्तत्र
दौत्सयः प्रागासीददर्त लाोहर्नं | र्ृन्दया दोव्याष्टधष्टष्टतत्सर्ाद् र्ृन्दार्नं | ओन्तोऽस्याोच्चक्त िर्तमधुिबहुलीलाम्प्पदत्सर्ात्
सर्वताो र्िीयस्त्सर्ं व्यञ्जयर्त | एतौद्वावदशच्चभर्वनौिार्ृतत्सर्ात् पुयाव ओर्तमहत्त्र्मर्तिम्प्यत्सर्ं च व्यङ््यं ||३९||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : र्नोषु र्नर्सतां चरितानुर्ाच—तत्रोर्त | तत्र मथुिायां तोषु तद्वनोषु च एर् र्त्रपादगत गानादद साम्प्योन
दोर्ादयः कृष्णं गायस्न्त तदार्ोशान्नृत्सयस्न्त च | इर्त शब्दाौ सादृश्यो स्तः प्रणामादीर्न च कुर्वन्तीत्सयथवः ||४०||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तत्र द्वादशाददत्सया एकादश रुद्रा ओष्टाौ र्सर्ः सप्त मुनयाो ब्रह्मा नािदश्च पञ्च वर्नायका र्ीिो श्विाो
रुद्रोश्विाोऽस्म्प्बकोश्विाो गणोश्विाो नीलकण्िो श्विाो वर्श्वोश्विाो गाोपालो श्विाो भद्रोश्वि ओाद्यार्न च्चलङ्गार्न चतुवर्ुंशर्ति्
भर्स्न्त ||४१|| (वर् ३६)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तोष्र्ोर् दोर्ा ओाददत्सयादयाोऽदृश्यतया र्तष्ठस्न्त | ओत्र दोर्ाश्च भूतार्न र्तवन्तो सूक्ष्मरूपतः इर्त बृहद्ाौतमीयात् |
क्षसिा र्नत्सयमुक्ताः साधनौः क्षसद्धिं प्राप्ताश्चन्द्रध्र्र्ादयाो मुक्ताः ||४३||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : कृष्णस्य स्र्यं भगर्त्तां बाोधगयतुं तस्य चतुव्यूवहात्समकतामुर्ाच—तत्र हीर्त | िामस्य िाममूर्तवरिर्त न
तु तदावर्ष्ट शोषाख्यमूर्तवरिर्त काो र्ास्य ज्ज्यायार्नत्सयस्याोत्तिं | र्ासुदोर्स्य कृष्णोऽन्तभावर्ान्न पृथक् प्रदशवनं
||४४||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
एकां हह रुद्रा यर्स्न्त हद्वतीयां ब्रह्मा यर्र्त तृतीयां ब्रह्मर्ा [ब्रह्मज्ञा] यर्स्न्त चतुथीुं मरुताो यर्स्न्त पञ्चमीं
वर्नायका [पञ्च वर्नायका] षष्ठीं र्सर्ाो यर्स्न्त सप्तमीमृषयाो यर्स्न्त ओष्टमीं गन्धर्ाव यर्स्न्त नर्मीमप्सिसाो
यर्स्न्त दशमीह र्ौ ह्यन्तधावनो र्तष्ठर्त |
एकादशमोर्त स्र्पदं गता |
द्वादशमोर्त भूम्प्यां हह र्तष्ठर्त ||४६|| (वर् ४०)
वर्श्वनाथः : एकां हह प्रथमां िामस्य मूर्तुं बृहद्वनस्थां रुद्रा रुद्रोलाोको | हद्वतीयां प्रद्युम्नमूर्तुं मधुर्नस्थां ब्रह्मा
ब्रह्मलाोको | तृतीयां ओर्नरुिमूर्तुं तालर्नस्थां ब्रह्मज्ञाः सत्सयलाोको | चतुथीुं कृष्णमूर्तुं काम्प्यर्नस्थां मरुताो दोर्ा
दोर्ालाोको | पञ्चमीं पुना िाममूर्तुं बहुलार्नस्थां | षष्ठीं पुनः प्रद्युममूर्तुं कुमुदर्नस्थाम् सप्तमीं पुनिर्नरुिमूर्तुं
खददिर्नस्थां | ओष्टमीं पुनः कृष्णमूर्तुं भद्रर्नस्थां | नर्मीं पुनिवप भाण्ड िर्नस्थां िाममूर्तुं दशमीं श्रीर्नस्थां
प्रद्युम्नमूर्तवम् ओन्तधावनो र्तष्ठतीर्त सा कदावप न प्रकट भर्र्त इर्त तस्या उपासका ओवप न सस्न्त | एकादशमा
एकादशी लाोहर्नस्थार्नरुिमूर्तवः स्र्पदं द्वािकां श्वोतद्वीपं र्ा गता द्वादशमा इर्त द्वादशी र्ृन्दार्नस्था
कृष्णमूर्तवभूवम्प्यां प्रकट भूय श्रीगाोपाल गाोवर्न्द गाोर्धवनधि गाोपीनाथाद्यच्चभधाना भूम्प्यां र्तष्ठस्न्त ||४०-४१||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तदप्योतो श्ाोका—
प्राप्य मथुिां पुिीं िम्प्यां सदा ब्रह्मादद सोवर्तां |
शङ्ख चक्र गदा शाङ्गव िक्षितां मुसलाददच्चभः ||
यत्रासाौ संस्स्थतः कृष्णस्त्रस्त्रच्चभः शक्त्या समाहहतः |
िामार्नरुि प्रद्युम्नौ रुर्िण्या सहहताो वर्भुः || (वर् ४२)
ं ािस्यांशकौः कृतः [ह्याोंकािः समुदाहतः] ||४८|| (वर् ४३)
चतुःशब्दाो भर्ोदोकाो ह्याोक
बलदोर्ः : उक्तोऽथोव मन्त्रानुर्ाच—तदप्योतो इर्त | मथुिां पुिीं प्राप्य र्नास्तच्चन्नर्ासमात्र सामर्थयावत् कृताथाव
भर्न्तीर्त शोषः | यत्रोर्त—समाहहतः सर्वभक्तप्रीणनो सार्धानः तत्र होतुवर्वभुरिर्त | ओत्र रुर्िण्योर्त भामादीनां
िो र्त्सयादीनां चाोपलिणं कृष्णस्यौर् तद्व्यूहस्य िामादोः पूज्ज्यतां सूचयन्नुर्ाच—चतुरिर्त | चत्सर्ािः कृष्ण िाम
प्रद्युम्नार्नरुिाः शब्दा यत्र स एक एर्ाथवस्तौः शब्दौर्ावच्य इत्सयथवः | ओाोंकािस्यांशकौिकािाददच्चभः कृताो र्ाच्यतया
प्रकाशशत इर्त प्रणर् महार्ाक्याथाोव भगर्ार्नत्सयुक्तं ||४८||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
तस्मादोर् पिाो िर्सोर्त साोऽहच्चमत्सयर्धायावत्समानं
गाोपालाोऽहच्चमर्त भार्योत् |
स माोिमश्ुतो स ब्रह्मत्सर्मष्टधगच्छर्त
स ब्रह्मवर्द् भर्र्त ||४९|| (वर् ४४)
वर्श्वनाथः : तस्मादोर् तन्मन्त्रर्पादोर् पिाो िर्सोर्त सस्न्धश्छान्दसः | िर्सः प्रकृतोः पिः भर्तीर्त होताोः
साोऽहच्चमत्सयर्धायव स गाोपालाोऽहच्चमत्सयर्धायव स गाोपालाोऽहच्चमर्त ज्ञात्सर्ोत्सयथवः | ओभयासाथुं तथौर् पुनः
पुनध्यावयोददत्सयाह—गाोपाल इर्त ||४४||
बलदोर्ः : कीटभृङ्गन्यायोन ध्योयार्ोशस्य तत्ससारूप्यहोतुत्सर्ान्मत्सस्र्रूपगुणात्सयार्ोशोन मदुपासना कायोवर्त भार्ोन
स्र्ध्यानमुपाददशर्तस्म—तस्माददर्त | ध्योयार्ोशस्य तत्ससारूप्याोपलम्प्भकत्सर्ाददत्सयथवः | िर्सः प्रकृतोः पिाो र्स्तुताो
वर्शुिच्चचद्रूपाोऽहच्चमर्त वर्चायव साधकः साोऽहच्चमत्सयात्समानं स्र्मर्धायव स्र्ांशशर्न स्र्ाच्चमर्न गाोपालो ऽच्चभर्नवर्ष्टमनाः
सन् गाोपालाोऽहच्चमर्त भार्योत् | भद्रसोनाो ममात्समोर् मानसमौक्यमोतत् | मनसौक्यं कुयावददत्सयुत्तित्र पािात् | स
भार्काो माोिमश्ुतो कथच्चमत्सयत्राह—ब्रह्मत्सर्ं प्रर्ापत्सयुपददष्टमपहतपाप्मत्सर्ादद स्र्कीयं गुणाष्टकमादार्ष्टधगच्छर्त
तताो ब्रह्म गाोपाल स्र्रूपं वर्न्दतीर्त ||४९||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : मुमुिूणां मतो गाोपाल शब्दाथुं व्याचष्टो—गाोपार्नर्त | गा इस्न्द्रयाद्धण पास्न्त ििस्न्त तदथावन्
शब्दादीन् वपबन्त्सयास्र्ादयस्न्त र्ा गाोपी र्ीर्ा र्ा तान् ओात्समत्सर्ोन ओालार्त ओा इत्सयोतद् व्याचष्टो
सृष्टष्टपयवन्तच्चमर्त | स गाोपालाो हह ओाूंर्ेर्त तददर्त सद् इर्त पिं ब्रह्मोर्त शब्दौरुच्यत इत्सयथवः | स च
कृष्णात्समकः कृष्णाकािः। ननु ओाकािाो हह भाौर्तकाो भर्र्त तत्राह—र्नत्सयानन्दौकरूपः भगर्दाकािाो हह भाौर्तकाो
न भर्ोत् ‘न तु भूतमयस्योर्तऽ श्री-भागर्तात् ||४५||
यताो र्नत्सयानन्दौकरूपस्तत्तस्मात् गाोपाल एर् पिं ओबाष्टधतं सत्सयं र्ास्तर् र्स्स्त्सर्त्सयथवः | साोऽहच्चमर्त ज्ञान
प्रकािमुपददशर्त | साोऽहच्चमर्त मनसात्समानं र्ीर्ं ओादाय ओात्समना तोन र्ीर्ात्समना सह साोऽहच्चमत्सयौक्यं
कुयावददत्सयन्र्यः | ततश्चौर्ं गाोपालाोऽहच्चमर्त याो भार्योत् स एर्ाव्यक्तः र्न्मरूपव्यच्चक्तिहहतः ओन्ताोनाशश्च
तद्रहहताो गाोपालाो भर्ोत् तत्र सायुज्ज्यं प्राप्ाोतीत्सयथवः | वकञ्च
तथाहह गाः पालयर्त इर्त गाोपाल इर्त शब्दानुशासनं गाोपाो गाोपाल गाोसंख्य गाोधुगाभीि र्ल्लर्ाऽ
इत्सयच्चभधानञ्च |
यो मधुििसानुिागगणाो लाोकास्तो कृष्णप्रोयसीषु लच्चलता वर्शाखा रूप मञ्जयावददषु मध्यो कावप गाोपाल्यहच्चमर्त
च्चलङ्ग वर्परिणामोनात्समानं स्मिस्न्त |
एर्ञ्च ‘नादोर्ाो दोर्मचवयोर्तर्तऽ र्चन व्याकाोपश्च नौर्ाभूत् | श्रीकृष्णस्य तत्सपरिर्ािाणाञ्चाोपासकौः पूज्ज्यत्सर्ोन
दोर्त्सर्ाव्यच्चभचािात् | वकन्त्सर्हंग्रहाोपासना हह शुिभक्तौनावदृतोर्त िन्तव्यच्चमर्त सर्ुं समञ्जसम् ||४६||
बलदोर्ः : गाोपालं प्राप्तस्य न तस्माद् वर्च्युर्तरिर्त र्क्तुं गाोपाल पदं र्नर्वच्चक्त—याो गाोपार्नर्त | गा
भगर्दङ्गकास्न्त पानीयार्न उदग्रसमाच्चभः वपबन्तीर्त र्नरुक्तोर्नवत्सयक्षसिाः साधनक्षसिाश्च र्ीर्ा गाोपाः तानासृष्टष्ट
पयवन्तं सगुं प्रलयञ्च व्याप्य ओात्समत्सर्ोन तोष्र्त्सयार्ोशादात्समर्त् प्रोमास्पदत्सर्ोन ओालार्त याो गृह्णार्त। स
कृष्णास्त्समकाो र्नत्सयानन्दौकरूपाो गाोपालाो भर्र्त | हहर्नवश्चयो | गाो भूच्चम र्ोदपालकत्सर्ं चाथावन्तिमस्य बाोध्यं |
तदोर्ाों तत्ससद् र्ाच्यं पिं ब्रह्म सर्ौर्
व ोवदान्तौगीवयतो ओाों तत्ससत् पदर्ाच्यः स गाोपालाोऽहच्चमर्त भार्योददर्त शोषः |
ब्रह्मप्राप्तस्य पुनिार्ृद्भत्तनावस्तीर्त छन्दाोगाः पिस्न्त—-न स पुनिार्तवतो इर्त ||५०||
ततः वकं गाोपालाोपासनयात्सयार्ोशोनोर्त चोत्तत्राोर्ाच—गाोपाल एर्ोर्त | यद्यवप र्ीर्ः सत्सयस् तथावप ज्ञानसङ्काोच
वर्काशलिणपरिणामयाोगात् पिसत्सयः स न भर्ोत् वकन्तु तल्लिणस्यावप तस्याभार्ात् गाोपाल एर् पिं सत्सयं
र्स्तु ओबाष्टधतं शिीि सम्प्बन्धहोतुकबाधार्जर्वतच्चमत्सयथवः | र्ौर्स्र्रूपाोपलम्प्भाोऽवप गाोपालाो पासनयौर्ोर्त भार्ः
||५१||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
मथुिायां स्स्थर्तब्रवह्मन् सर्वदा मो भवर्ष्यर्त |
शङ्खचक्रगदापद्मर्नमालार्ृतस्तु र्ौ ||५४|| (वर् ४७)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
ओस्याोपासनस्याष्टधकारिणां भोदाो यस्मात्तथात्सर्ोन होतुना चतुधाव ओाताोव जर्ज्ञासुिथावथीव ज्ञानी चोर्त चतुवर्वधा र्ना
मां यर्स्न्तर्त स्र्भार्ानुसािो णािाधयस्न्त ||५८||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : चतुधावचवतुव्यूवह भोदोन ओस्य लाोकस्य ओष्टधकारिभोदत्सर्ं यर्स्न्त कोच्चचत् रुर्िण्या सह तत्सपिम् | स
चासाौ पिश्चोर्त तं कृष्णं रुर्िणी पिायणं र्ा ||५२||
बलदोर्ः : युगोर्त—कृताददयुगानुष्ठोय ध्यानादद र्नष्ठाः सुमोधसाो लाोका इह मथुिायां गाोपालं मां यर्स्न्त भर्न्तो
| ओनु पश्चाज्जातत्सर्ादनुर्ाौ प्रद्युम्नार्नरुिाौ ताभयां सहहतं िामं बलभद्रं च रुर्िण्योर्त प्राग्र्दुपलिणं भामादीनां
िो र्त्सयादीनां च | तत्सपिं यथा स्यादोर्ं तात्सपयोण
व ोत्सयथवः ||५९||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
गाोपालाोऽहमर्ाो र्नत्सयः प्रद्युम्नाोऽहं सनातनः |
िामाोऽहमर्नरुिाोऽहमात्समानमचवयोद् बुधः ||६०|| (वर् ५३)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
मयाोक्तोन स्र्धमोण
व र्नष्कामोण वर्भागशः |
तौिहं पूर्नीयाो र्ौ भद्रकृष्ण र्नर्ाक्षसच्चभः ||६१|| (वर् ५४)
वर्श्वनाथः : वर्भागोन गाोपालाददचतुवर्वधोन वर्भागशः पृथक् पृथक् तत्तत् तन्त्रदृष्टया उर्ाच ||५४||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : ननु पापासक्तान् सािाद् ब्रह्मस्र्रूपायां श्रीमथुिायां वकच्चमर्त र्ासयक्षस तत्राह यथोर्त | भक्ताो
यादृशाो भर्तु मस्त्सप्रय एर्ोत्सयच्चभप्रायः ||५६||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
स हाोर्ाचाब्जयाोर्नः—
चतुच्चभवदोवर्ौः कथमोकाो दोर्ः स्यादोकमििं
यहद्वश्रुतमनोकाििं कथम् भूतम् ||६४|| (वर् ५७)
वर्श्वनाथः : चतुभीव िामादद संज्ञौदोवर्ौः कथमोकः कृष्णाख्य एर् दोर्ः स्यात् प्रणर्स्यौकािित्सर्ोन प्रक्षसिोस्तद्वाच्यः
ओसार्ोक एर् भवर्तुमहवर्त न तु चतुष्टय इर्त भार्ः | प्रणर्ाोऽवप चतुष्टयात्समक इर्त चोत् एकमििं प्रणर्
संज्ञकं यद् वर्श्रुतं तत् कथमनोकाििमभूत् ||५७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
स हाोर्ाच तं ह र्ौ
पूर्ुं ह्योकमोर्ाहद्वतीयं ब्रह्मासीत्तस्मादव्यक्तं व्यक्तमोर्ाििं तस्मादििान्महन्
महताो र् ओहंकाि तस्मादोर्ाहंकािात् पञ्चतन्मात्राद्धण
तोभयाो भूतार्न तौिार्ृतमििं भर्र्त ||६५|| (वर् ५८)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
ं ािाोऽहमस्स्म ||६६||
ओर्ाोऽहमस्म्प्यििाोऽहमाोक
[ििाोऽहमाोङ्कािाोऽर्िाोऽमिाोऽभयाोऽमृताो ब्रह्माभयं हह स | मुक्ताोऽहमोर्स्स्म ओििाोऽहमस्स्म]
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : ओाोंकािस्य शब्दत्सर्ादुत्सपद्भत्त प्रध्र्ंस शाच्चलत्सर्ं प्राप्तं र्नर्ाियर्त—सत्तोर्त | सत्तया मीयतो परिस्च्छद्यतो
इर्त सत्तामात्रं सर्वदौर् सत्ता वर्शशष्टं तदििच्चमत्सयथवः | नन्र्ोतत् प्रकृत्सयादोिप्यस्स्त तत्राह—च्चचत्सस्र्रूपच्चमर्त |
तहहव स्र्ात्समर्न र्डं स्यात् | ज्ञानं पदं प्रकाशयदवप स्र्ात्समर्न र्डमोर्ोर्त तावकवकक्षसिान्ताददर्त चोत्तत्राख्यत्—
प्रकाशच्चमर्त स्र्ात्समानं च प्रर्त प्रकाशत इर्त तथा | नन्र्ोतज्जीर्स्यास्तीर्त चोत्तत्राख्यत्—व्यापकच्चमर्त |
ओस्तीत्सयोर्ाोपलब्धव्यं स्र्पि प्रकाशकं व्यापकं यद् ब्रह्म तदोर्ाोंकािाििं न तु नभाोगुणः शब्द इत्सयथवः ||६७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
वर्श्वनाथः : यथौर्क
ौ मोर् ब्रह्म स्र्रूपोणौर् चतुष्टयम् ओभूत् तथौर् तद्वाचकमोकमोर्ाििं प्रणर्स्र्रूपोणौर् ओिि
चतुष्टयात्समकच्चमर्त वर्र्ृणाोर्त—िाोहहणीर्त | ओकािाििात् सम्प्भर् ओावर्भावर्ाो यस्य सः | तोर्साोऽष्टधष्ठातृत्सर्ात्
तौर्सात्समकः | तोन िामस्य वर्श्वाष्टधष्ठातृत्सर्मायातं ओधवमात्रा प्रणर्ान्तव्यवक्ता वबन्दुनादरूपा ओात्समा प्रकाशशका
यस्य सः वर्श्वं सर्वमर्
ो यस्स्मन् प्रर्तष्टष्ठतम् इर्त तुिीयस्य ब्रह्मणाोऽवप प्रर्तष्ठात्सर्ात् | ब्रह्मणाो हह प्रर्तष्ठाहच्चमर्त
गीताोक्तोः |
मूलप्रकृर्तिं शाो यस्याः सा चासाौ रुर्िणी चोर्त शाङ्कपाच्चथर्
व ाददः यतः कृष्णास्त्समका कृष्णस्र्रूपभूता ह्लाददनी
शच्चक्तः न तु बहहिङ्गा माया | तस्यास्तत्सस्र्रूपत्सर्ाभार्ात् र्गत्सकत्रीवर्ग
व त्सकतुवः श्रीकृष्णस्य पत्नी ||६०||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
वर्श्वनाथः : गाोप्यस्त्सर्नुिागोणर्
ौ प्राप्ततदङ्गसङ्गाः न तु तत्सपत्न्य इत्सयाह—व्रर्स्त्रीर्नोषु सम्प्भूता बृहद्वामनपुिाणदृष्ट
तपाोच्चभरुत्सपन्ना याः श्रुतयः ताभयः यद्वा ताः प्राप्य कृष्णाो ब्रह्मसङ्गतः प्राप्तर्ोदाङ्गसङ्गाोऽभूत् | ल्यब्ाोपो पञ्चमी
||६१||
ननु िामादद चतुष्टयात्समकस्य कृष्णस्य यदद प्रणर्ः प्रकाशक उच्यतो तहहव कृष्णस्य स्र्प्रकाशकत्सर्ं पिाहतं
इत्सयत ओाह—प्रणर्त्सर्ोन प्रणर् स्र्रूपत्सर्ोन प्रकृर्तत्सर्ं सर्वर्ोदानां कािणत्सर्ं र्दस्न्त | तस्माददर्त यदद च
प्रणर्स्तस्य स्र्रूपमोर् तदा तत्सप्रकाश्यत्सर्ो तस्य न प्रकाशताहार्नरित्सयथवः | वर्श्वस्स्मन् संस्स्थतः
सर्वर्गदष्टधष्ठातोत्सयथवः | वर्श्वं सम्प्यक् स्स्थतं यत्र सर्वर्गदष्टधष्ठानच्चमत्सयथवः ||६२||
तत्र गाौतमः—
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : तस्मात् पूर्ाोवक्ताथाविोताोः कृत्सनो प्रणर्ो सम्प्भूताो र्ाच्ययाच्चभव्यक्तः सर्ाुंशी गाोपालाो वर्श्वोषु प्रणर्ार्यर्ोषु
संस्स्थतः | ओकािाददषु िामाददरूपाो र्ाच्यतया संस्स्थतः | ओधवमात्रायां तु रुर्िण्याददच्चभश्च वर्शशष्टः कृष्णाो
र्ाच्यतया संस्स्थत इत्सयथवः ||७२||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
सुकोयूिोर्त—बाहुच्चमर्त र्ात्सयौकर्चनं चत्सर्ािाो बाहर्ः सुकोयूिा इत्सयथवः | द्युमस्न्त सुप्रभाद्धण वकिीट र्लयार्न
मुकुट कङ्कणार्न यस्य तं ||७७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : मथुिा पदर्नरुक्त्या तन्माहात्सम्प्यं दशवयर्त—र्गत् सर्ुं िीिाोद एर् ब्रह्मज्ञानोन मन्दिो ण मर्थयतो | र्ा
शब्दात् योन भच्चक्तयाोगोन च मर्थयात् तत्ससािभूतं ब्रह्मसायुज्ज्यामृतञ्च यस्यां मथुिायां लभयच्चमर्ोर्त | मर्थयतो यद्यत्
तन्मथुिा प्रयाोर्नीभूतं र्स्तु मन्थधाताोिाौणाददकाो डु ः तद्रातीर्त मथुिा ||६८||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : ओथ स्र्वर्भूर्तिवप ध्योयत्सर्ोन दशवयर्त—ष्टच्चभददवक्पालौ यवद् भूच्चमरूपं पद्मं वर्काशशतं तदोर् संसािाणवर्
संप्लुतम् सन्मम मानसं मम ज्ञान सोवर्तं भक्तौध्यावतं मन्मानसाो वर्भूर्तभूवलाोक इत्सयथवः ||६९||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
चन्द्रसूयावच्चचष
व ाो ददव्या ध्र्र्ा मोरुहहविण्मयः |
ओातपत्रं ब्रह्मलाोकमधाोध्र्ुं चिणं स्मृतम् ||८१|| (वर् ७०)
वर्श्वनाथः : चन्द्रसूयय
व ाोरिर्ाच्चचष
व ाो योषां तथाभूता ध्र्र्ाः मोरुः मदीयध्र्र्वर्भूर्तमोरु
व रित्सयथवः |
ओधाोध्र्वपातालसप्तकम् ओधाोध्र्वचिणम् ||७०||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
बलदोर्ः : च्चचहद्वग्रहं ब्रह्मद्धण श्रीर्त्ससञ्च व्याख्यात लिणं | लाञ्छनौधवमव िोखाददच्चचिौः सह र्तवतो | तत्सस्थानो वर्िाड्
वर्ग्रहो र्ौिार् र्ीर्लिण स्र्रूपमोर् लाञ्छनौवर्विाडर्यर्रूपौः सहाोपास्यच्चमत्सयथवः ||८२||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : सत्त्र्ादयस्त्रयाो गुणा ओहङ्कािश्चोर्त चत्सर्ािाो भुर्ा भुर्वर्भूतयः ||७३|| पञ्च-भूतात्समकम् इर्त |
पञ्चभूतार्न— पञ्चभूतार्न शङ्खस्य वर्भूतयः | किो िर्सीर्त यस्य वर्भूर्तः िर्ाोगुण उक्तः तस्स्मन्नोर् किो स्स्थतः
||७४||
बलदोर्ः : सत्त्र्ं िर्स्तमाोऽहङ्कािश् चोर्त भुर्ा यस्य स वर्िाड श्विः | सत्त्र्ादयश्चत्सर्ािस्तद् भुर्त्सर्ोन च्चचन्त्सया
इत्सयथवः पञ्चोर्त—िर्सः किणत्सर्ोन भूत पञ्चकस्य पाञ्चर्न्यत्सर्ोन ध्यानच्चमत्सयथवः ||८४||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : ओाद्या र्नत्सया माया ओवर्द्याशच्चक्तः शाङ्गुं वर्श्वच्चमदमहङ्कािास्पदं र्गत् पद्मं ||७५||
बलदोर्ः : चलस्र्रूपं मनस्तिक्रत्सर्ोन च्चचन्त्सयं | ओत्र सत्त्र्स्य किणत्सर्ं | ओाद्या वर्िोप शच्चक्तरूपा माया या
तत् शाङ्गुं | वर्श्वात्समकं यत् पद्मं ति तमक्षस किो स्स्थतं | तदुभयं तद्युग्मत्सर्ोन ध्योयच्चमत्सयथवः ||८५||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : र्नगुवणं ब्रह्म कण्िं प्राहुः | ओाद्यया ओर्या वर्द्यावर्द्ययाोिंशशन्या मायया माल्यतो ओावव्रयतो
माल्यमोर्त मानसौः सनकाददच्चभः ||७७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : सत्सस्र्रूपं सर्वकाल सत्ताकं स्र्कूटस्थं मामोर् मस्त्सकिीटं प्रर्दस्न्त ||७८|| ििाोत्तमं हहिण्यगभुं
||७९||
बलदोर्ः : कूटस्थं सदौकिसं सत्सस्र्रूपं सदाख्यं वर्िाडन्तयावच्चमणं मां वकिीटं प्रर्दस्न्त तदन्तयावमी मुकुटत्सर्ोन
च्चचन्त्सय इत्सयथवः ||८९||
ििो वर्िा्ूपो र्गर्त यदुत्तमं साङ््ययाोगरूपं युगलं तत् कुण्डलं स्मृतं | वबभर्तव सांख्यं याोगं च दोर्ाो
मकिकुण्डलो | इर्त स्मृतोः प्रस्फुिन्तच्चमर्त पुंस्त्सर्ं छान्दसं ||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
स हाोर्ाचाब्जयाोर्नः | व्यक्तानां मूतीवनां प्राोक्तानां कथमाभिणार्न भर्स्न्त (वर् ८१) || कथं र्ा दोर्ा यर्स्न्त रुद्रा
यर्स्न्त ब्रह्मा यर्र्त ब्रह्मर्ा [ब्रह्मज्ञा] यर्स्न्त वर्नायका यर्स्न्त द्वादशाददत्सया यर्स्न्त र्सर्ाो यर्स्न्त
ओप्सिसाो यर्स्न्त गन्धर्ाव यर्स्न्त (वर् ८२) || स्र्पदं गता [स्र्पदन्त्सर्गात] (वर् ८३) ओन्तधावनो र्तष्ठर्त (वर्
८४) कां मनुष्या यर्स्न्त ||९३|| (वर् ८५)
वर्श्वनाथः : व्यक्तानां पृथग्भूतानाम् | तत्र हह िामस्य िाममूर्तवरित्सय्-ाददनाोक्तानां मूतीवनां कोन प्रकािो णाभिणार्न
तत् कथय ||८१|| कथं वकमथुं र्ा यर्न्तीर्त तत् कथय ||८२|| स्र्पदन्त्सर्गाददर्त कया मूत्सयौवकादशमोर्त
स्र्पदं गतोत्सयुक्तम् ||८३|| ओन्तधावनो र्तष्ठर्त। कया मूत्सयाव दशमी ह्यन्तधावनो र्तष्ठतीर्त उक्तम् | कां मनुष्या
यर्स्न्त इर्त कया र्ा मूत्सयाव द्वादशमोर्त भूम्प्यां र्तष्ठतीत्सयुक्तम् ||८५||
बलदोर्ः : ओथ पूर्ाोवक्तोष्र्थोष
व ु संशयान्तिाद्धण र्निाच्चचकीषुवि् ओब्जयाोर्नः पप्रच्छ—स होर्त | प्रष्टव्यानुर्ाच—
व्यक्तानाच्चमर्त | उपासकोषु प्रकटानाच्चमत्सयथवः प्राोक्तानां | तत्र हह िामस्य िाममूर्तवरित्सयाददना पूर्वत्र गददतानां
कथच्चमर्त कोन प्रकािो ण तासामाभिणार्न कर्थयन्तो इत्सयथवः | कथं दोर्ा इर्त दोर्ा मरुतः कां च यर्न्तीत्सयथवः |
स्र्पदं गतोर्त—ोकादशमोर्त स्र्पदं गतोर्त या प्राोक्ता सा कीदृशीनां च कथं यर्न्तीत्सयथवः | ओन्तधावनो र्तष्ठतीर्त
दशमी ह र्ौ ह्यन्तधावनो र्तष्ठतीर्त या प्राोक्ता सा कीदृशीत्सयदी कां मनुष्या इर्त द्वादशमोर्त—भूम्प्यां र्तष्ठतीर्त या
प्राोक्ता कीदृशीत्सयदीत्सयथवः | ओत्र त्रयः प्रश्ाः व्यक्तानां मूतीवनां कथमाभिणानीत्सयोकः कथं दोर्ा यर्न्तीत्सयादद
हद्वतीयः कां मूर्तुं को यर्न्तीर्त तृतीयश्च ||९३||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
रुद्रोषु िाौद्री ब्रह्मण्योषु ब्राह्मी दोर्ोषु दौर्ी मनुष्योषु मानुर्ी वर्नायकोषु वर्घ्ननाशशनी ओाददत्सयोषु ज्ज्याोर्तगवन्धर्ोवषु
गान्धव्यवप्सिःस्र्ोर्ं गाौः र्सुष्र्ोर्ं काम्प्यान्तधावनो प्रकाशशनी | ओावर्भावर् र्तिाोभार्ा स्र्पदो र्तष्ठर्त ||९५|| (वर्
८७)
वर्श्वनाथः : रुद्रोषु रुद्रलाोकोषु िाौद्री रुद्रौः पूज्ज्या | एर्मग्रोऽवप व्रर्स्था ओवपतु तल्लाोको सोर्न्तो | िाौद्री
संहिणशच्चक्तप्रदा | ब्राह्मी र्ोदाथवप्रदा | दौर्ी दोर्नप्रदा | मानुषी धमावददप्रदा | वर्घ्नवर्नाशगयत्री ज्ज्याोर्तः
ज्ज्याोर्तःप्रदा | गान्धर्ीव गान्धर्वगानप्रदा | ओप्सिःस्र्प्योर्मनोन प्रकािो ण एर् गीयतो इर्त गाौः गानप्रदोत्सयथवः |
ओन्तधावनो या र्तष्ठर्त सा ओप्रकाशशनी तस्या उपासकाभार्ात् सा ओावर्भावर् िहहता इत्सयथवः || या स्र्पदो
र्ौकुण्िादाौ र्तष्ठर्त सावर्भावर्ा ओावर्भावर्र्ती र्तिाोभार्र्ती च ||८७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
वर्ज्ञानघनानन्दघन—सच्चिदानन्दौकिसो
भच्चक्तयाोगो र्तष्ठर्त ||९७|| (वर् ८९)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
हद्वभुर्मभ्राभं तरुणं पीतर्ाससा िम्प्यं र्ोणुशृङ्गधिं रूपं तन्मो यशाोदा सूनाोगाोवपालस्य र्नर्रूपं त्सर्या
ध्योयच्चमर्तभार्ोनाोर्ाच—ाों गाोपालायोर्त | र्नर्मसाधािणमव्यङ््यं रूपं यस्य तस्मौ | ओतः स्ताोत्राोपक्रमो
तोनौतदोर्ाोक्तं—नाौमीड य तोऽभ्रर्पुषो इत्सयाददना (१०|१४|१) ||१०७||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
वर्श्वनाथः : ततश्च ज्ञानार्िणर्निसनाथुं माया र्नयन्तािं गाोपालं नमन् स्तुर्तीर्त वर्ष्टधं द्याोतयन्नाह—याोऽसाौ
प्रधानात्समोर्त ||९२||
बलदोर्ः : प्रधानात्समाकािोणोदृश्यावप र्पुषा प्रकृतोिन्तयावमी ||१०८||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : याोऽसार्ुत्तमः पुरुष इर्त—श्रीगाोपाल एर् मम प्रभुभवगर्ान् मां स्र्भर्नोनानन्दस्त्सर्र्त भार्ः ||९५||
बलदोर्ः : उत्तमाो बद्द र्नत्सयमुक्तोभयाो र्ीर्ोभय उत्सकृष्टतमः पुरुषः
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
वर्श्वनाथः : याोऽसाौ ब्रह्म पिच्चमर्त—श्रीगाोपाल एर् ब्रह्म पिं ‘ब्रह्मणाो हह प्रर्तष्ठाहच्चमर्तऽ श्रीगीताोक्तोः | मां
भर्नानन्दमयं किाोस्त्सर्त्सयथवः ||९६||
बलदोर्ः : सर्ौर्
व ोवदान्तौः पिं ब्रह्मोर्त यदुच्यतो तदहमोर्ोर्त वर्ज्ञाय मां नमस्कुवर्वर्त भार्ोनाोर्ाच—याोऽसावर्र्त
||११२||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
रुद्राय नमः | ओाददत्सयाय नमः | वर्नायकाय नमः | सूयावय नमः | वर्द्यायौ नमः | इन्द्राय नमः | ओग्नयो नमः
| वपत्राो नमः | र्नरवतयो नमः | र्ारुणाय नमः | मरुतो नमः | कुबोिाय नमः | ईशानाय नमः | ब्रह्मणो नमः |
सर्ावभयाो दोर्ताभयाो नमः ||११६|| (वर् १००)
……………………………………………………………………………………………………………
श्रतु ि:
वर्श्वनाथः : तदोर् पुण्यतमां स्तुर्तं दत्त्र्ा सर्वभूतानां कतृवत्सर्ञ्च दत्त्र्ा ओन्तहहवतच्चमत्सयथवः | स्र्स्य स्र्रूपं ध्योयं
र्तवतो यस्य तस्मौ ||१०१||
……………………………………………………………………………………………………………
श्रुति:
ब्रह्मणाो ब्रह्मपुत्रोभयाो
नािदाि श्रुतम् यथा |
तथा प्राोक्तं तु गान्धवर्व
गच्छ त्सर्ं स्र्ालयास्न्तकं ||११८|| (वर् १०२)
वर्श्वनाथः : कथन्र्ा ज्ञाताोऽसाौ मुनो इत्सयस्याोत्तिं दुर्ावसा ओाह—ब्रह्मणः सकाशात् ब्रह्मपुत्रौः सनकाददच्चभः तोभयाो
नािदः नािदाि मया श्रुतः ||१०२||
बलदोर्ः : ओथ मुर्नः स्र्ाोपदोश प्रामाण्याय गान्धर्ीुं प्रर्त संप्रदायमुर्ाच—ब्रह्मण इर्त | श्रीगाोपालदोर्ाद् ब्रह्मणा
श्रुतमोतद् गाोपाल स्र्रूप गुणवर्भूर्त याथात्सम्प्यं ब्रह्मणः सकाशाद् ब्रह्मपुत्रौः सनकाद्यौः तोभयाो नािदोन नािदाि
मया यथा श्रुतं त्सर्न्नाथिहस्यं तथौर् त्सर्ां प्रर्त प्राोक्तं नास्त्सयत्र र्णवव्यत्सयय इत्सयथवः | ओथ श्रुततद्रहस्या त्सर्ं
स्र्ालयास्न्तकं गच्छो र्त व्रर्ाोपान्तर्नोष्र्धुना स वर्क्रीडन्नस्स्त तं मदुक्तलिणं प्रतीत्सय स्र्ालयं याहह हो गान्धवर्व
गन्धर्ोवषु च तद्भच्चक्त प्रचािांशोन कृतार्तािो श्रीिाष्टधको दोवर् सुिोश्वरि त्सर्द्व्रर्ाोपान्तर्नर्ाक्षसर्न मगय प्रसीदोत्सयाोम्
||११८||