8.

Podstawowe reprezentacje poznawcze – wiedza

- charakterystyka różnych rodzajów wiedzy: deklaratywna, proceduralna, jawna, niejawna,
samowiedza
Wiedza- forma trwałej reprezentacji rzeczywistości, mająca postać uporządkowanej i
wzajemnie powiązanej struktury informacji, kodowanej w pamięci długotrwałej.

Wiedza deklaratywna (wiedza „że”)- odnosi się do danych, kodowanych w pamięci

trwałej. Danymi może być wiedza ogólne (np. budowa atomu) albo wiedza epizodyczna (np.
stłuczka na skrzyżowaniu) czy autobiograficzna (np. że przed chwilą moja córka przyszła się
przytulić. Łatwa do werbalizacji, bo ma wyraźny komponent sematnyczny. W sprzyjających
warunkach wystarczy pojedyńcza ekspozycja, aby ją zasymilować.

Wiedza proceduralna (wiedza „jak”)- wiedza potocznie zwana umiejętnościami.

Kodowana w pamięci trwałej, odnosi się do procedur realizacji czyności ruchowych i
umysłowych. Są to zarówno umiejętności wykonawcze, np. pływanie oraz poznawcze (np.
używanie języka). Najczęsciej łączy te dwa typy umiejętności, np. przy grze na skrzypcach
czy projektowaniu mostów. Trudniejsza do werbalizacji niż deklaratywna. Wymaga
wielokrotnego powtarzania, aby zostać zasymilowana. Uruchamiana w sposób automatyczny
Wiedza niejawna- efekt mimowolnego uczenia się. Badanie pamięci bezpośrednich i
pośrednich. W badaniu pamięci pośredniej osoba badana ma przywołać to, co wie (metoda
przypominania) lub rozpoznać w przedstawionym jej materiale elementy występujące w
uprzednio wyuczonym materiale (metoda rozpoznawania). W badaniu pamięci pośredniej
osoba badana w ogóle nie jest pytana o to, co wie, ma jedynie wykonywać pewną czynność,
której nie da się wykonać poprawnie lub na założonym poziomie sprawności bez wcześniej
nabytej wiedzy. Badanemu pokazuje się na przykład elemnty spełniające nieznane mu
kryteria definicyjne, nie ujawniając samej definicji, a następnie prosi się go o klasyfikowanie,
czyli samodzielne wskazywanie elementów spełniających definicję lub jej nispełniających.
Wiedza niejawna nie ujawnia się w [pomiarze bezpośrednim, ale można wychwycić jej
obecność w pomiarze pośrednim (Cleermans, 1997; Higham, 1997). Przykładowo osoba
badana dość poprawnie klasyfikuje złożóny materiał, którego się wcześniej uczyła, ale nie
potrafi poprawnie zwerbalizować reguł rządzących jego uporządkowaniem.
Sposobem nabywania wiedzy niejawnej jest mimowolne uczenie się czyli takie, którę nie
stanowi odpowiedzi na polecenie ani nie wynika z samodzielnie powziętej intencji.
Sposoby mimowlnego uczenia się:
- uczenie się sekwencji- polega na reagowaniu na serię bodźców, które pojawiają sie na
ekranie zgodnie z ukrytą sekwencją, określającą reguły, następstwa bodźców w serii, Na
przykład ekran dzieli sięna cztery części, a następnie w jednym z pól pokazuje się figura. Po
chwili figura znika, by pojawić się w innym z pól. Ososba badana ma jak najszybciej dotknąc
pola, na którym włąsnie pojawiła się figura.
- kontrola systemów dynamicznych- polega na osiągnięciu i utrzymaniu określnowego stanu
złożonego systemu poprzez manipulację zmiennymi. Systemem może być na przykład
cukrownia lub inny zakład produkcyjny, którego funkcjonowanie symuluje program
komputerowy. Osoba badana ma zarządzać cukrownią, używając dostępnych jej narzędzi,
takich jak poziom zatrudnienia i płac, planowanie produkcji, itd. Przypomina to symulację
komputerową. System ma okresnlony algorytm, którego nie zna badany. Osoba badana
otrzymuje informację zwrotną na temat aktualnego stanu systemu. Nawet jeśli aktualnie nic
nie robią, to w systemie zachodzą dynamiczne zmiany. Dzięi otrzymywaniu informacji
zwortnej, osoba badana uczy się bardziej efektywnej kontroli systemu, systematycznie
poprawiając poziom wykonywania zadania, nie są jednak w stanie zwerbalizować reguł
działania systemu. Co więcej, podobnie jak w zadaniu wymagającym uczenia sie sekwencji,
wykonywanie zadania nie koreluje z dostępnością jawnej wiedzy na temat reguł rządzących
systemem.

- kryterium wyłączności – dana metoda ma umożłiwiać dotarcie tylko do tej wiedzy, która jest
wykorzystywana w wykonywaniu danego zadania.
- kryterium czujności- nakazuje, aby test mierzący zakres wiedzy jawnej był na tyle
wyczerpujący, aby ujawnić pelną informację, której badani są świadomi.
Wiedza ukryta (milcząca)- wiedza nabywana długotrwale na drodze praktywki i
doświadczenia.

Samowiedza
Metawiedza (wiem, że wiem)- dotyczy wiedzy o wiedzy posiadanej przez jednostkę. Może
ujawnić się wprost, kiedy próbujemy uświadomić sobie zakres naszej wiedzy, np. podczas
egzaminu ustnego, decyzja czy w ogóle odpowiemy na pytanie. Sokratejskie „wiem, że nic
nie wiem” jest przykładem metawiedzy. Metawiedza może także ujawniać się bez
uświadomienia, na przykład, gdy jednych zadań się podejmujemy, a innych nie.

Organizacja wiedzy
Organizacja wiedzy semantycznej- koncepcja Collinsa i Quiliana zakłada strukturę wiedzy
opartej na dwóch jej właściwościach: budowie sieciowej i hierarchiczności. Wiedza zawarta
w pamięci semantycznej ma postać sieci, w której węzłom odpowiadają pojęcia, a
połączeniom miedzy nimi- ich wzajemne relacje. Sieć jest zorganizowana hierarchicznie,
co oznacza, że pojęcia bardziej ogólne znajdują się wyżej w hierarchii, przy czym odległość
pojęć w sieci związana jest ściśle z podobieństwem ich znaczenia. Pojęcia o wyższym
stopniu podobieństwa są reprezentowane przez węzły znajdujące się blisko w sieci i związane
pewną relacją (chociaż nie zawsze bezpośrednio, jak np. „kanarek” i „ zwierzę”); pojęcia
zupełnie różne od siebie będą reprezentowane przezodległe i niepowiązane ze sobą węzły.
Pojedyńcze relacje miedzy pojęciami mają charakter binarny, czyli łącza tylko dwa węzły.
Zdanie: „łosoś i rekin mają skrzela”, odnoszące się do trzech węzłów sieci, można rozbić na
dwa prostsze zdania: „łosoś ma skrzela” i „rekin ma skrzela”. W podstawowej wersji model
zakłada dwa rodzaje relacji między pojęciami. Pierwszy to relacja przynalezności do klasy,
np. łosoś jest rybą. Tego typu relacje obejmują pojęcia z dwóch różnych poziomów hierarchii
sieci semnatycznej. Drugi to relacja predaktywna, czyli pełniąca funkcję orzeczenia. Relacja
predaktywna zawiera wiedzę o właściwościach obiektu, np. „łosoś jest drapieznikiem” albo
„struś chowa głowę piasek”/ Tego typu relacje kodowane są w sieci na tym samym poziomie
ogólności, na którym w hierarchii znajduje ise dany obiekt.

Collins i Loftus utrzymali założenie o sieciowej strukturze wiedzy, ale osłabili ząłożenie o
hierechicznej organizacji. Za podstawywy czynnik decydujący o połaczeniach między
elementami wiedzy uznali siłę związku skojrzeniowego, który je łączy. Dlatego typowe
obiekty są szybciej przypisywane do danej kategorii (np. wróbel jako ptak).
Collins i Loftus dokonali uszczegółowienia sposobu reprezentowania pojedyńczych
elementów wiedzy, zapożyczając pewne elementy modelu opartego na cechach . Struktura
wiedzy ma postać sieci, w której węzłom odpowiadają pojęcia, podczas gdy etykiety
werbalne są reprezentowane w postaci odrębnej struktury, nazwanej węwnętrznym
leksykonem. Leksykon organizxowany jest według fonetycznego i semantycznego
podobieństwa zawartych w nim nazw pojęć, które są połaczone z jednym lub większą liczbą
odpowiadających tym nazwom wezłów w sieci. Węzły połączone są ze sobą relacjami o
charakterze semnatycznym. Im więcej połączeń między węzłami, tym większa siła
skojarzeniowa danego związku.
Proces przywoływania wiedzy obywa się dzięki mechanizmowi rozprzestrzeniania się
aktywacji. Przywołanie jednego pojęcia powoduje, że aktywacja rozchodzi się jednocześnie
w wielu kierunkach. Kierunki rozprzestrzeniania wyznaczone przez strukturę w sieci:
aktyeacja słabnie wraz z oddalaniem się od pojęcia wyjściowego, ale tez zależy od liczby i
siły połączeń między węzłami.

Organizacja wiedzy proceduralnej- systemy reguł

Jeśli człowiek opanował jakąs czynność, jego wiedza jest poznawczo reprezentowana za
pomocą reguł. Reprezentacja tego typu pozwala na tworzenie procedur działania. W zwiazku
z tym systemu wiedzy proceduralnej noszą nazwę systemów reguł lub systemów produkcji.
Każda reguła składa się z warunku wyznaczającego zbiór właściwości, czyli zbioru produkcji.
Niektóre właściwości danej sytuacji są najpierw zestawiane z warunkami używania różnych
reguł.
ACT (Adaptive Control of Thought)- model architektury poznawczej, skonstruowany w celu
wyjaśniania i modelowania złożonych procesów poznawczych (myślenia, posługiwania się
językiem, podejmowania decyzji); ACT odwołuje się do systemów pamięci deklaratywnej i
poroceduralnej oraz mechanizmu kontrolnego,
Wiedza ekspercka (organizacja, proceduralizacja, schematy rozwiązywania problemów),
Wiedza ekspercka zakłada trzy czynniki:
- organizacja- wiedza ekspercka jest uporządkowana na wielu poziomach: od poziomu
elemntarnego składników wiedzy po jej wyabstrahowane struktury wyższego rzędu, dające
elastyczny i szybki dostęp do zasobów wiedzy. Struktura takiej wiedzy jest hierarchiczna w
danej domenie, co daje ekspertowi znaczącą przewagę nad nowicjuszami, szczególnie
wówczas, gdy jej ścisłe uporządkowanie jest trudne bądź arbitralne
- proceduralizacja- nabywanie wiedzy proceduralnej w procesie przekształcenia jawnej
wiedzy deklaratywnej w niejawne programy działania.
- schematy rozwiązywania problemów- metody rozwiązywania problemów związane ze
specyfiką danej dziedziny wiedzy eksperckiej; ograniczone do konkretnych typów
problemów, trudne do generalizacji, ale szybkie do zastosowania w danej dziedzinie.

9. Złożone procesy poznawcze: myślenie i

rozumowanie
- myślenie: proces łączenia elementów poznawczej reprezentacji świata (obrazów,
pojęć lub sądów) w dłuższe ciągi; tak utworzony ciąg zastępuje realne,
obserwowalne zachowanie w rzeczywistym świecie fizycznym lub społecznym,
uwalniając nas od konieczności ponoszenia natychmiastowych skutków własnych
działań.
Myślenie zastępuje działanie, nasze działania sa poprzedzone procesami myślenia, kontrolują
także na bieżąco przebieg każdej aktywności.
Tworzenie modeli mentalnych- alternatywne wersje zdarzeń, różne możliwe rozwiązania i
ich konsekwencje.

Ezgaptacja- proces adaptacji struktur mózgowych do wymagań, które pierwotnie nie były im
stawiane.

Rodzaje myślenia
Myślenie autystyczne- jest rodziajem myślenia, które nie jest nastawione na osiągnięcie
konkretnego efektu. ; charakterytyczne dla stanu relaksacji; polega na tworzeniu luźnych
skojarzeń i oderwanych od rzeczywistości spekulacji; mimo braku ukierunkowania na cel,
pełni ważną funkcję w życiu każdego człowieka- pozwala fantazjować i zastępczo zaspokajać
potrzeby, które chwsilowo nie są możliwe do zaspokojenia.
Myślenie krytyczne- rodzaj myślenia realistycznego, ukierunkowanefo na specyficzny cel,
jakim jest ewaluacja; zawiera w sobie elementy myślenia reproduktywnego i produktywnego;
celem myślenia krytycznego jest rzetelna i realistyczna ocena istotnych aspektów aktywności
intelektualnej człowieka.
Myślenie odtwórcze- każdy przypadek myślenia, którego wynik nie uzyskał uznania jak
nowy i jednocześnie wartościowy dla społeczności; z faktu, że myślenie nie jest twórcze, nie
wynika, że brak mu złożoności, wyrafinowania lub innych wartości.
Myślenie twórcze- rodzaj myślenia, którego wynik jest oceniany jako nowy i wartościowy w
sensie poznawczym, estetycznym, etycznym albo użytkowym.
Myślenie postformalne (dialektyczne)- myślenie oparte na zasadach dialektyki,
sprowadzające się do formułowania w myśleniu tez i antytez, oraz ich późniejszego
syntetyzowania, które może być podstawą sformułowania kolejnej tezy, a dla niej stosowanej
antytezy.
Myślenie produktywne- rodzaj myślenia realistycznego ukierunkowanego na rozwiązanie
problemu lub osiągnięcie innego celu; efektem jest tworzenie nowych treści intelektualnych;
treść i wynik myślenia produktywnego jest nowy z punktu widzenia dotychczasowej wiedzy
podmiotu myślącego, ale niekoniecznie z punktu widzenia innych ludzi.
Myślenie reproduktywne- rodzaj myślenia realistycznego polegający na odtwarzaniu
przeszłego wydarzenia.
Myślenie realistyczne- rodzaj myślenia ukierunkowanego, w którym uwzględnia się
ograniczenia nakładane przez rzeczywistość; zazwyczaj jego celem jest rozwiązanie
problemu, ale może nim być również zdefiniowanie problemu, ocena wypracowanych
rozwiązań, udowodnienie twierdzenia, sprawdzenie poprawności wniosku sylogistycznego.
Myślenie typu R- ma miejsce, gdy podmiot wykonuje reakcję lub sekwencję reakcji, której
nigdy wcześniej nie wykonywał i nie wykonałby, gdyby nie procesy myślenia; jesto podobne
do myślenia produktywnego.
Myślenie typu S- ma miesjce, gdy reakcje naywkowe, rutynowo uruchamiane w danej
kategorii sytuacji, w wyniku procesu myślenia przenoszone są na inną kategorię sytuacji; jest
podobne do myślenia reproduktywnego.

Operacje i strategie myślenia

Abstrahowanie- proces wyróżniania w grupie obiektów pewnych cech przy pominięciu
pozostałych.
Uogólnianie-
Heurystyki i algorytmy w myśleniu

Heurystyka
1. Skrócona metoda przeszukiwania pola problemowego, polegająca na ominięciu wielu
potencjalnych dróg rozwiązania problemu, jeśli przypuszcza się lub zakłada, że nie
doprowadzą do rozwiązania; przeciwieństwo algorytmu.
2. Uproszczona reguła podejmowania decyzji lub wydawania sądów, zwykle z
pominięciem logicznego rozumowania i skomplikowanych obliczeń statystycznych.
Heurystyka dostępności- uproszczony i zawodny sposób wydawania sądów
probalistycznych, polegający na zawyżaniu prawdopodobieństwa wystąpienia tych zdarzeń,
których przykłady latwo jest wydobyć z pamięci.
Heurytyka reprezentatywności- uproszczony i zawodny sposób wydawania sądów
probalistycznych, polegający na zawyżaniu lub zaniżaniu prawdopodobieństwa zdarzeń, o
których sądzimy, że są typowe lub reprezentatywne dla szerszej klasy zdarzeń.
Heurytyka zakotwiczenia i dopasowania- zawyżanie lub zaniżanie szacowanego wyniku
działan matemtycznych (np. mnożenia) w zależności od tego, czy szereg liczb jest rosnący,
czy malejący.

Analiza środków i celów- metoda rozwiązywania problemów; podział problemu

zasadniczego na mniejsze części (podproblemy), z których każdy ma swój cel, dalekosiężnie
podporządkowany realizacji celu zasadniczego; wymaga analizy sytuacji problemowej, aby
wyodrębnić problemy cząstkowe.
Rozumowanie

Rozumowanie dedukcyjne- polega na wyciąganiu wniosków, które w sposób niezawodny

wyniają z dostarczonego zestawu przesłanek; odbywa się z wykorzystaniem formalnych reguł
logiki; ponieważ wnioski wynikają z przesłanek w sposób konieczny, rozumowanie
dedukcyjne zwane jest również rozumowaniem niezawodnym; nie prowadzi do generwoania
nowej wiedzy, bowiem to, co zawiera wniosek, było wcześniej zawarte w przesłankach.
Dwa typy rozumowania dedukcyjnego
Rozumowanie warunkowe- rodzaj rozumowania odwołujący się do tzw. Rachunku zdań,
czyli formuł opisujących tautologiczne (prowadzące zawsze do wniosków prawdziywch)
reguły wnioskowania; wyrażenia rachunku zdań składają się ze zmiennych zdaniowych (litery
P,Q,R), funktorów: negacji („Nie”: -), impliakcji (jeżeli to ->), koniunkcji („i”:^), alternatywy
(„lub”: v), dysjunkcji („albo”:/) i rownoważności („wtedy i tylko wtedy”:<->), oraz nawiasów
oddzielających poszczególne formuły od siebie.
Błędy w rozumowaniu sylogistycznym:
-W psychologii poznawczej błędy w rozumowaniu sylogistycznym (sylogizmach) są często
badane, ponieważ stanowią one podstawę do zrozumienia, jak ludzie przetwarzają informacje
i podejmują decyzje. Oto kilka głównych rodzajów błędów w rozumowaniu sylogistycznym:

- Efekt atmosfery- polega na tym, że forma logiczna przesłanek wpływa na formę wniosków.
Na przykład, jeśli obie przesłanki są negatywne, ludzie mają tendencję do formułowania
negatywnego wniosku, nawet jeśli jest on logicznie niepoprawny.

 Faworzowanie konkluzji negatywnej- negatywna przesłanka (np. żaden psycholog nie

może praktywkować bez znajmości psychologii poznawczej) tworzy „atmosferę
„negatywną”, nawet jeśli przesłanki sa pozytywne
 Faworyzowanie konkluzji szczegółowej- szczegółowa przesłanka (np. niektórzy
psychologowie są krótkowzroczni) tworzy „atmosferę szczegółową, nawet jeśli
pozostałe przesłanki są ogólne
 Podobieństwo syntaktyczne- tendencja w rozumowaniu dedukcyjnym, polegająca na
uwzględniuniu syntaktyki przesłanek w procesie formułowania wniosku; jeżeli obie
przesłanki w sylogizmie opatrzone są takim samym kwantyfikatoremto ich składnia,
tworząc określoną atmosferę, skłania nad do użycia podobnej składni we wniosku
- inwersja terminów w przesłankach- polega na odwracaniu kierunki relacji między terminami
zawartymi w przesłankach sylogizmu np. jeśli „wszystkie A są B” nie jest równoznaczne z
tym, że wszystkie B są A (wszyscy kawalerzy są mężczyznami nie jest równoznaczne z tym,
że wszyscy mężczyźni sa kawalerami)
- strategia przesłanek- polega na wyborze konkuzji pasującej do logicznej formy tej
przesłanki, która jest bardziej zachowawcza (eng. Conservative); przesłanka zachwowawcza
to taka, która dotyczny mniejszej liczby przypadków

 Badane przy pomocy zadania konstruowania przesłanek- osobie badanej

prezentowano wniosek sylogizmu, a jej zadaniem było wygenerowanie jak
największej liczby przesłanek, z których może być on prawomocnie wprowadzony;
następnie sprawdzano czy popełnione błędy pasują do hipotezy strategii dopasowania
- forma rezprezentacji
Istotna przyczyną błędów w rozumowaniu sylogistycznym jest uprzednia wiedza, a
szczególnie osobiste poglądy i przekonania.

Błędy w rozumowaniu dedukcyjnym:

- błędy rozumienia- wynika z niepoprawnej interpretacji związków między informacjami
zawartymi w przesłankach i ewentualnie we wniosku.
- błędy przetwarzania- powstają w wyniku dekoncentracji uwagi albo niskiej wydajności
procesu przechowywania i obróbki informacji w pamięci roboczej
- błędy nieadekwatności heurystyki- wynikają z niewłaściwego doboru strategii, które
odpowiadają za koodrynację schematów rozumowania w konkretnej sytuacji.;
nieodpowiednio dobrana strategia jest źle dopasowana do wymagań zadania, przez co całe
rozumowanie okazuje się zawodne.

Rozumowanie indukcyjne- polega na wyciąganiu wniosków na podstawie niepełmego

zbioru przesłanek, zgromadzonych np. na drodze obserwacji; analiza przesłanek prowadzi do
wykrycia i sformułowania pewnych prawidłowości ogólnych, które są przedmiotem
twierdzenia; w trakcie rozumowania indukcyjnego wychodzimy poza posiadane informacje i
formułujemy wnioski, które zawierają niedostępną wcześniej wiedzę.

Rozumowanie indukcyjne
Błędy rozumowania indukcyjnego
10. Złożone procesy poznawcze: rozwiązywanie
problemów

Problem- rozbieżność pomiędzy aktualnym stanem rzeczy a wyzanczonym bądź narzuconym

celem (stanem pożądanym), której podmiot nie może usunąć rutynowo.
- sytuacja, w które jesteśmy zmotywowani do osiągnięcia jkaiegoś celu, ale nie możemy go
osiągnąć odwołując się do posiadanych wiadomości, umiejętności, nawyków; trudność,
przeszkoda w osiągnięciu celu.
Eksperyment Dunckera
Uczestnicy mieli za zadanie przyczepić świeczkę do tablicy korkowej w taki sposób, aby
świeczka się paliła, a wosk nie kapał na stół.
Świeczka
- Pudełko z zapałkami
- Pudełko z pinezkami
- Tablica korkowa (lub ściana, do której można przymocować przedmioty za pomocą pinezek)
Wiele osób miało trudności z rozwiązaniem problemu, ponieważ byli przywiązani do
konwencjonalnego sposobu myślenia o funkcjach przedmiotów.
Uczestnicy postrzegali pudełko z pinezkami jedynie jako pojemnik na pinezki, a nie jako
potencjalne narzędzie do rozwiązania problemu.
-Prawidłowym rozwiązaniem było wykorzystanie pudełka jako podstawki dla świeczki.
Uczestnicy powinni przyczepić pudełko do tablicy przy pomocy pinezek, a następnie
umieścić świeczkę w pudełku. Dzięki temu świeczka była przymocowana do tablicy, a wosk
nie kapał na stół.