1188 BÁCH K HO A TH Ư Đ ỊA CHÁ T
NGỌC HỌC
Nguyền Ngọc Khôi. Khoa Địa chất,
Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (ĐHỌGHN).
G iớ i th iệu
N gọc hay đá q u ý đ ể u là n h ữ n g tên gọi quen
thuộc, đ ư ợ c con n gư ời su d ụ n g từ rât lâu trư ớc khi
ra đời ch u y ên n g àn h khoa học n g h iên cứu vể ch úng
- N gọc học. C ho đ ế n nay, hai từ ngọc (gem) hay đá
quý (gem stone) đ ư ợ c sư d ụ n g với ý nghĩa n h u nhau,
vì vậy ờ Việt N am có n g ư ờ i còn sứ d ụ n g thay bằng
m ột từ ch u n g là đá ngọc. H ầu h ế t các loại ngọc (đá
quý) đ ư ợ c con ngư ời sử d ụ n g đ ể u là các vật liệu
thuộc vê' p h ẩ n trên cùng cua Trái Đ ất - vó Trái Đât.
Đó là các loại k h o án g vật, các loại đá và các vật liệu
khác, đ ư ợ c con n gư ời su d ụ n g vào m ụ c đích làm đ ẹp
(tran g sức, tra n g trí, m ỹ nghệ). Vì vậy, khái niệm đá
quý g an chặt với các khái niệm "k h o á n g v ật", "đ á"
và "k h o án g sản".
Đ ịn h nghĩa
C ho đ ế n nay chưa có m ột đ ịn h nghĩa đ ư ợ c thừ a
n h ậ n th ố n g n h â t trên th ế giới vể ngọc hay đá quý.
T rong T ừ đ iển ngọc học của p. G. Read xuất ban
năm 1988, đ á quý (gem stone) hay ngọc (gem ) đư ợ c
đ ịn h n g h ĩa là "một khoáng vật được chê'tác, có các đặc
tính can thiêì như đẹp, hiếm và bển, đ ể s ừ dụng trong các
đổ trang sứ c".
T heo Tù điển O xford O n lin e và T ừ đ iển W ebster
O nline thì "đá quý hay ngọc là một mảnh khoáng vật, mà
khi được chê'tác và đánh bóng, sẽ được dùng đ ể làm hàng
trang sức hoặc trang trí".
Đ ú n g là h ầu h ết đá q u ý đ ề u là các k h oáng vật
n h ư kim cươ ng, corindon, thạch anh, v.v..., n h ư n g có
m ột s ố loại đ á n h ư ngọc bích, đ á hoa, v.v... cũng là
đá quý. N goài ra, còn có n h ừ n g loại đá quý không
ph ải là k h o án g v ật hoặc đá n h ư san hô, ngọc trai,
ngà voi, x ư ơ n g đ ộ n g vật, v.v..., h ìn h th à n h do hoạt
đ ộ n g sống của m ột s ố loài sinh vật hoặc sau khi
ch ú n g chết đi.
Vì vậy, ta có thê đ ịn h nghĩa đ á q uý n h ư sau: Đá
quý là một loại vật liệu tự nhiên (khoáng vật, tập hợp
khoáng vật, đá, v.v...), tạo thành bới các quá trình địa chất
hoặc hoạt động cùa sinh vật, được con người sử dụng vào
mục đích trang sức, trang trí hoặc m ỹ nghệ. M ột số kim
loại cũ n g đ ư ợ c con n gư ời sử d ụ n g vào m ục đích
tran g sức n h ư vàng, bạc, bạch kim , v.v... n h ư n g
kh ô n g đ ư ợ c gọi là đá quý. C h ú n g đ ư ợ c gọi riêng là
kim loại quý.
C h u y ên n g àn h khoa học v ể đá q uý (ngọc) có tên
gọi là ngọc học (gem ology hay gem m ology). Nội
d u n g chủ yêu cua ngọc học là:
- N g hiên cứu và giám đ ịn h đá quý: p h ân biệt đá
q u ý tự nhiên và đá tô n g hợp, đá thay th ế và đ á x u lý.
- Kỹ th u ậ t gia công c h ế tác đá quý.
- N g u ồ n gốc, đ iểu kiện th à n h tạo và và q u y lu ật
p h â n b ố đá quý.
Đối tư ợ n g của ngọc học là:
- Các k h oáng vật, các tập h ợ p khoáng vật, các đá
n g u ồ n gốc vô co: kim cương, corindon, bervl/ ngọc
bích, v.v...
- Các vật liệu n g u ồ n gốc h ừ u cơ: ngọc trai, san hô,
h ổ phách, ngà voi, v.v...
- Các đá tổng hợp, đá xử lý và sản p h ấm n h ân
tạo: c z , GGG, YAG, c o rin d o n tồng hợp, sp in el tổ n g
hợp, v.v...
- Các vật liệu m ô p h ỏ n g hay châ't thay th ế
(im itation).
- Các đá ghép.
M ặc d ù đối tư ợ n g của ngọc học phần lớn đ ể u là
các k h o án g v ật tự nhiên, n h ư n g đối tư ợng, nội d u n g
cũ n g n h ư p h ư ơ n g p h á p n ghiên cứu của ngọc h ọ c có
n h ữ n g n ét đặc thù riêng so với k h oáng vật học. N gọc
học cỏ thê coi là m ột khoa học liên ngành, liên q u an
với n h iề u chuyên n g àn h khoa học khác n h a u n h ư
kho án g vật học, k h oáng sản học, tinh th ế học, v ậ t lý
học, hóa học, kinh tế học, văn học n ghệ th u ật... M ột
số n h à chuyên m ôn chia ngọc học thành:
- Ngọc học đại cương: n ghiên cửu n h ử n g nội d u n g
tổ n g q u an v ể đá q u ý n h ư các khái niệm cơ bản, phân
loại đá quý, v.v...
- Ngọc học kỹ thuật: đ ể cập đ ế n các tính châ't cơ
bán của đá quý, các p h ư ơ n g p h á p giám đ ịn h và
ng h iên cứu đá quý, p h ân biệt đá q u ý tự nhiên, đá
tổ n g h ợ p và đá xử lý, v.v...
- Nyọc học chuyên đễ (ngọc học m ô tả): đi sâu
nghiên cứu các loại đá quý đư ợ c con người sử d ụ n g .
C ác đ ặc tín h của đá q u ý (n g ọ c )
N gày nay, đá q u ý (ngọc) là đối tư ợ n g n g h iê n cứu
cùa các nhà ngọc học (gem ologist). Đá qu ý đ ư ợ c xác
đ ịn h d ự a trên các đặc tính cơ ban của ch úng. Đặc
tính đ ẩ u tiên đư ợ c các nhà ngọc học sư d ụ n g là thành
phân hóa học, theo đó các khoáng vật đá q u ý đư ợ c
chia th à n h các lớp tư ơ n g tự n h ư các k h o án g vật
th ô n g th ư ờ n g (tự sinh, oxid và hydroxid, sulfur,
carbonat, silicat, v .v...). C h ăn g hạn, kim cư ơ n g có
th àn h p hần là carbon (C), còn ruby có th àn h p h ầ n là

oxid n h ô m (AhCh). T iếp đó, nhiều đá q u ý là các chât
kết tinh, có câu trúc tinh th ể xác đ ịn h và đ ư ợ c chia
theo các hệ tinh th ể n h u hệ lập p h ư ơ n g , hệ trực thoi,
h ay hệ đ ơ n nghiêng , v .v ... M ột khái niệm liên q uan
h ay đ ư ợ c d ù n g ờ đ â y là dạng quen - là d ạ n g th ư ờ n g
gặp cua loại đá q u ý đ ó tro n g tự nhiên. Ví d ụ n h ư
cùng kết tinh ơ hệ lập p h ư ơ n g , n h ư n g kim cương
th ư ờ n g g ặ p ờ d ạ n g hình 8 m ặt (bát diện), còn g ran at
lại th ư ờ n g g ặ p ở d ạ n g h ìn h m ười hai m ặt thoi.
T iếp đ ó đá q u ý đ ư ợ c đặc trư n g bài 3 nh ó m tính
chất là:
Các tính chất cơ lý
C ác tín h ch ấ t cơ lý th ư ờ n g đ ư ợ c sừ d ụ n g đê
n gh iên cử u và giám đ ịn h đá q u ý là độ cứng, tỳ trọng,
cát khai, vêĩ vờ, độ dẫn nhiệt. T rong m ột s ố trư ờ n g hợp
có th ế s ử d ụ n g th êm các tín h chât n h ư từ tính, độ dẫn
điện, v .v ...
Các tính chất quang học
D ây là n h ó m tính chât q u a n trọ n g n h ấ t đ ư ợ c sử
d ụ n g tro n g n g h iê n cứu và giám đ ịn h đ á q u ý vì các
p h ư ơ n g p h á p này đ ề u k h ô n g gây p h á h ủ y m ẫu,
đ ồ n g thời các tín h chât q u a n g học cũ n g q u y ết địn h
chất lư ợ n g (vẻ đ ẹ p ) của viên đá.
Các tín h ch ât q u a n g học chu yếu đ ư ợ c sử d ụ n g
trong n g ọ c học là tính đắng hướng hay dị hướng (đặc
tính quang học); chỉêi suất, lường chiêì và độ tán sắc chiêĩ
suất; tính trục và dấu quang; màu sắc và tính đa sắc; phố
hấp thụ; tính chat phát quang dưới tia cực tím (UV).
Các đặc điểm bên trong
C ác đ ặ c đ iế m bên tro n g là các b a o thể, các d â u
h iệu tro n g viên đá, q u a n sát đ ư ợ c trự c tiếp b ằn g
m ắt th ư ờ n g h a y với sự trợ g iú p của các th iết bị
p h ó n g đ ạ i c h u y ê n d ụ n g (kính lú p , k ín h hiến vi
ngọc học). Đó là các bao th ể (rắn, khí, lòng hoặc hỗn
hợp), các dâu hiệu sinh trưởng (đới màu, đom mầu, đới
sinh trường), các vêỉ n ứ t vở, các lỗ hống, v .v ... Đ ối với
viên đ á đ ã c h ế tác còn p h ải tín h đ ế n cả các tì vết bên
ngoài n h ư các v ế t đ á n h bó n g , các giác th ừ a, các vết
trầ y xư ớc, v .v ...
C á c tiê u c h u ẩ n giá trị c ủ a đá q u ỷ (n g ọ c)
M uốn đ ư ợ c coi là đá quý, m ột k h o án g vật, m ột
tập h ợ p k h o á n g vật, m ột loại đá h ay vật liệu tự nhiên
khác p h ả i đ ạ t các tiêu ch u ẩn giá trị n h ư đ ẹp, bển,
hiếm - là 3 tiêu ch u ẩn q u y ế t đ ịn h và các tiêu chuẩn
khác n h ư p h ù h ợ p thị hiếu, chât lư ợng c h ế tác, v .v ...
Đ ẹp
Đ ẹp là tiêu ch u ấ n đ ầ u tiên của đá quý, q u y ết
đ ịn h s ự h ấ p d â n và giá trị của nó. Tiêu ch u ẩn này
đư ợc q u y đ ịn h bởi:
NGỌC HỌC 1189
- M àu sắc: M àu sắc càng tươi, càng đậm thì viên
đá càng đ ẹp, giá trị cua nỏ càng cao. Ruby, saphir,
ngọc lục bảo (em erald), ngọc bích (jade) là n h ũ n g
loại đ á q u ý có m àu h ấ p d â n nhất.
- Dộ trong suốt: Nói chung, đá quý càng trong
suốt thì giá trị càng cao.
- Á nh (độ phán chiêu ánh sáng): Đá quý có đ ộ p hản
chiếu án h sán g càng cao thì càng lôi cuốn con người.
Kim cư ơ ng, zircon là n h ữ n g ví d ụ điển hìn h về đá
qu ý có ánh m ạnh.
- Các hiệu ứng quany học đặc biệt: Có n h ừ n g loại đá
qu ý k h ô n g có m àu sắc h ấ p dẫn, không có ánh m ạnh
và k h ô n g tro n g suốt, n h u n g lại có n h ữ n g h iệu ứ ng
q u a n g học rất đặc biệt, lôi cuốn thị hiếu của con
ngư ời. Ví d ụ n h ư opal với hiệu ứ n g "trò chơi ánh
sáng" (play - of - colour). N hừ ng hiệu ú n g quang học
th ư ờ n g g ặp trong các loại đá q u ý là: hiện tư ợ ng ngũ
sắc (trong opal), hiện tư ợ n g sao, m ắt m èo (trong
ruby, sap h ir, crysoberyl, v.v...).
Bền
Yêu cẩu đ ối với đá qu ý là phái bển trong quá
trìn h sừ d ụ n g đ ể chống lại các tác đ ộ n g khác n h au từ
bên ngoài (va chạm , nhiệt độ, các hóa chất, v.v...).
Tiêu chu ẩn này th ể hiện ở:
- Dộ cứng (bển cơ học): Đá qu ý càng cứng thì càng
b ển vê' m ặt cơ học, ít khả n ăng bị vờ, sứ t m ẻ hoặc
trẩy xước. T hông thư ờ ng, đá quý phải có đ ộ cứ ng từ
7 trở lên (theo th an g độ cứng tư ơ n g đối gồm 10 câp
của M ohs). Sở d ĩ n h ư vậy vì th à n h p h ẩ n chủ yếu của
b ụi b ẩ n tro n g không khí chính là các m ảnh v ụ n
thạch anh có đ ộ cứng 7, nếu tác đ ộ n g lâu n gày có th ể
làm m ò n hoặc trầy xước đá quý. T uy vậy, cũng có
các ngoại lệ n h ư ngọc trai, opal, v.v..., có đ ộ cứng
th â p (4 - 5), n h ư n g vẫn đư ợ c con ngư ời ưa ch uộng vì
c h ú n g rât đẹp.
- Độ dai: M ột số đá quỷ có th ế có đ ộ cứ ng không
cao n h ư n g lại rất dai d o có câu tạo bên trong đặc
biệt. Ví d ụ kinh điên là ngọc bích (jadeit và n ep h rit)
rất đ ư ợ c ưa ch uộng ờ Việt N am và các nư ớ c C hâu Á.
H ai k h o án g vật này có đ ộ cứng 6 và 6,5, n h ư n g lại
râ t b ề n vì có câu tạo sợi, bó.
- Bền v ừ n y v ẽ mật hóa học: N goài bển v ữ n g cơ
học, đ á q u ý còn p h ải có khả n ă n g chịu đ ự n g đ ư ợ c
tác đ ộ n g của các loại hóa chất (n h ất là các acid)
th ư ờ n g gặp.
N goài ra, đá quý cũng phải chịu đư ợ c tác d ụ n g
cùa nh iệt độ, n h ấ t là nhiệt độ cao.
Hiếm
Tiêu chu ẩn này p h ụ thuộc vào q u a n niệm chủ
q u an của con người: cái gì đà quý thì phái hiếm. Đã có
m ột thời thạch an h tím (am ethyst) rât đư ợ c ư a
ch u ộ n g và có giá trị rất cao vì nó rất hiếm (trước
1190 B ÁC H K H O A T H Ư Đ ỊA C H Á T
th ế kỳ 20). N h ư n g v ào đ ẩ u th ê ký 20, khi các m ò
th ạ c h a n h tím đ ư ợ c tìm th â y ờ n h iề u nơi trê n th ế giới
(N ga, Brazil), giá trị của n ó g iảm h ă n xuống.
Thị hiếu
M ỗi n g ư ờ i, m ồi d â n tộc, m ồi k h u vự c đ ịa lý - lịch
sừ - v ă n h o á, m ôi th ờ i kỳ lịch s ử có thê cỏ thị h iếu
k h ô n g g iố n g n h a u v ề các loại đ á q u ý n h ấ t đ ịn h .
N g ọ c b ích từ x ư a đ ế n n a y v ẫ n đ ư ợ c đ ặ c b iệt ư a
c h u ộ n g ở P h ư ơ n g Đ ông, tro n g khi ờ C h â u  u và
C h â u M ỹ, n g ư ờ i tiêu d ù n g lại ít q u a n tâm đ ế n loại
n g ọ c n ày . ơ n h ừ n g xứ P h ư ơ n g Bắc ít án h n ắ n g M ặt
Trời, n g ư ờ i ta th ư ờ n g ưa loại ru b y m àu đ ỏ n h ạ t và
h ổ n g h ơ n là ru b y đ ỏ đ ậ m n h ư ở các n ư ớ c ờ T ru n g
C ận Đ ô n g n h iể u n ắn g .
T h eo th ờ i g ian , th ị h iế u đ ố i với m ột s ố loại đ á
q u ý có s ự th a y đ ổ i đ á n g kế. T hời La M ã cô đại, o p al
có giá cao h ơ n n h iề u so với n g à y n a y vì n g ư ờ i La M ã
tin ra n g o p a l có k h ả n ă n g b ả o vệ con n g ư ờ i, nh ấ t là
tro n g ch iến trận . Đ ầu th ế kỷ 19 đ ã ra đời cu ố n tiểu
th u y ế t "A n n a G e ie rste in " củ a W a lte r Scott, tro n g đ ó
n h ừ n g b ấ t h ạ n h và bi kịch củ a n h â n vật c h ín h đ ể u
g a n v ớ i o p al. C u ố n tiểu th u y ế t h a y đ ế n m ứ c n g ư ờ i ta
tìm đ ọ c và d ịc h ra râ t n h iề u th ứ tiến g . Vi v ậy m à đ ế n
g iữ a t h ế kỷ 19, việc k in h d o a n h o p a l ở M ỹ g ầ n n h ư
c h â in d ứ t, và ch o đ ế n n a y đ ố i với n h iề u n g ư ờ i M ỹ
việc sờ h ữ u o p a l là đ iể u k h ô n g th ể c h â p n h ậ n đư ợ c.
Độ hoàn hảo
C ác tỳ v ế t b ê n n g o à i v à đ ặ c b iệ t là các b a o th ế
b ê n tro n g (có tê n g ọ i c h u n g là các k h u y ế t tật) đ ể u
có ả n h h ư ở n g đ ế n g iá trị củ a v iê n đ á đ ã c h ế tác.
V iệc tìm v à xác đ ịn h v ị trí c h ín h xác của các k h u y ế t
tậ t n à y là m ộ t n ộ i d u n g q u a n trọ n g của n g h iê n c ứ u
n g ọ c học. Á n h h ư ở n g c ủ a các k h u y ê í tật đ ế n g iá trị
củ a các loại đ á q u ý k h á c n h a u là k h ô n g n h u n h a u .
C ó n h ữ n g b a o th ế k h ô n g th ế c h ấ p n h ậ n đ ư ợ c đ ố i
vớ i k im c ư ơ n g , lại h o à n to à n có th ê có m ặ t tro n g
n g ọ c lụ c b ả o vì tro n g loại n g ọ c n à y h ầ u n h ư b a o giờ
c ũ n g có các k h u y ế t tậ t k h á c n h a u m à c h ủ n g v ẫ n có
giá trị k in h t ế rấ t cao.
Kích thước
V iên đ á q u ý có kích th ư ớ c càn g lớn thì giá trị
càng cao. T u y n h iê n , q u a n h ệ g iữ a kích th ư ớ c và giá
trị của các loại đ á q u ý lại k h ô n g p h ải là q u a n h ệ tỳ lệ
tu y ế n tính.
Chất lượng chế tác
Đ á q u ý chỉ th ự c s ự có g iá trị sa u khi đ ư ợ c c h ế
tác (th à n h ng ọc). C h â t lư ợ n g c h ế tác càn g cao thì
giá trị củ a v iê n n g ọ c c à n g lớn. C h a t lư ợ n g chê tác
cu a m ộ t v iê n đ á đ ư ợ c q u y đ ịn h bời các th ô n g s ố là
h ìn h d ạ n g , đ ộ cản đ ố i và đ ộ h o à n th iệ n (đ ộ đôi
x ứ n g , đ ộ b ó n g ).
Gọn nhẹ
Đá quý chủ yếu đư ợ c sử d ụ n g làm trang sức, vì
vậy chúng k h ô n g đư ợ c quá lỏn và quá n ặn g đ ể có
th ế m ang (đeo) trên người, dễ vận chuyển, d ễ bao
q u án và cất giừ.
Tính ổn định
M ặc d ù giá cua đ á q u ý th ư ờ n g có sụ dao đ ộ n g
n h ấ t định, n h ư n g xu h ư ớ n g ch ung là c h ú n g phải
tư ơ n g đối ổn đ ịn h tro n g m ột thời gian dài, chỉ có vậy
m ới k h u y ế n khích sự đ ẩ u tư vào lĩnh vự c đá quý.
C ác th u ậ t n g ữ n g ọ c học
Đá quỷ tự nhiên
Đá quý tự n h iên (natural gem stone) đ ư ợ c hìn h
th àn h d o các quá trìn h tự n h iên (chủ yếu là quá trìn h
địa chất) d iễn ra trong lòng Trái Đ ất hoặc trên bể m ặt
Trái Đ ất và kh ô n g chịu b ất kỳ tác đ ộ n g nào của con
ngư ời trừ việc gia công c h ế tác.
Đa SỐ đá q u v tự n h iên là các k h o án g v ật (kim
cương, corindon, beryl, spinel...), m ột p h ầ n là các tập
h ợ p k h o án g v ậ t hoặc các loại đ á (đá hoa, đá vôi,
diorit, ngọc bích, obsidian, m oldavit, gô silic hóa,
v.v...) hoặc các vật liệu tự n h iên khác (san hô, ngọc
trai, h ổ phách, ngà voi, v.v...). C h ú n g có th ê có
n g u ồ n gốc vô cơ hoặc h ữ u cơ.
T rong các lĩnh vự c có sử d ụ n g đ á q u ý (trang sức,
tran g trí, m ỹ nghệ, đ iêu khắc và sư u tập) đ ế n nay
n g ư ờ i ta đã th ố n g kê đ ư ợ c hơ n 100 k h o án g v ật khác
n h au . M ột loại kho án g v ật có thê có n h iều biến loại
(variety) khác n h au , tùy thuộc vào th àn h p h ầ n hóa
học, m àu sắc, h ìn h d ạ n g tinh thể...Ví d ụ , rub y (m àu
đỏ), sa p h ir (m àu lam ) là các biến loại khác n h a u của
cù n g m ột k h o án g v ật co rindon; ngọc lục bào (m àu
lục), a q u a m a rin (m àu x anh lơ), m org an it (m ảu
hổng), go sh en it (không m àu), v.v... là các b iến loại
khác n h a u của cùng m ột k h o án g v ật là bervl. Vật
liệu có n g u ồ n gốc h ừ u cơ đư ợ c d ù n g làm đ á quý
kh ô n g nhiều, chỉ h ơ n 10 loại.
N goài các tên gọi khoa học (tên gọi k h o á n g vật
học), tro n g lĩnh vự c đá q u ý ng ư ờ i ta còn sử d ụ n g các
tên gọi th ư ơ n g trư ờ ng. C ho đ ến nay, người ta đã
th ố n g kê đ ư ợ c hơn 200 tên gọi th ư ơ n g trư ờ n g khác
n h a u . Các tên gọi này k h ô n g có tro n g các từ điên
k h o án g vật học.
Đá tồng hợp
Vì m ột s ố đá q u ý rât hiếm hoặc rât đ ắ t tiền nên từ
lâu con ngư ời đã tìm cách thay th ế ch ú n g b ằn g các
đá quý tự n h iên khác rẻ tiền hơn hoặc b ằng các sản
p h ẩm tự tạo ra. Đó là các đá tông h ợ p hoặc các sàn
ph âm n h ân tạo.
Đá tống h ợ p là các sản p h ấm kết tinh hoặc tái kết
tinh, đư ợ c con ngư ời c h ế tạo m ới hoàn toàn hoặc

m ột p hần. Các tính chất vật lý, hóa học và câu tạo
tinh thẻ cua c h ú n g về c a ban tư ơ n g tự các sàn phâm
gặp tro n g tụ nhiên. Băng các p h ư ơ n g p h á p khác
nhau, con ng ư ò i đà tống h ợ p đ ư ợ c m ột số loại đá,
trong đ ó đ án g c h ú ý là kim cương, co rin đ o n (ruby,
saphir), spinel, ngọc lục bao, alex an d rit, thạch anh,
opal, rutil, lapis lazuli, m oisanit, v.v... Các loại đá
khác c h u a đ ư ợ c con n gư ời tống hợp, hoặc là vì lý do
công n g h ệ tông h ợ p p h ứ c tạp, hoặc là vì k h ô ng có
hiệu q u ả kinh tế.
Sàn phẩm nhản tạo
San p h ẩ m n h â n tạo là các vặt liệu (chu yếu là kết
tinh) h o àn toàn d o con n gư ời c h ế tạo ra và kh ông có
các vật liệu tư ơ n g tự tro n g tự nhiên. Có thê k ế ra các
san p h âm n h ân tạo p h ô biến n h â t n h ư sau: oxid
zirconi lập phưcyng (còn cỏ tên gọi c z , phianit hoặc
djevalit), GGG (g ran at gađ o lin i gali - G ado llinium
G allium G arnet), YAG (g ran at nh ô m itri - Y trium
A lu m in iu m G arnet), v.v... H ầu hết các sản phẩm
nhân tạo d ù n g đ ế thay th ế kim cương.
Đá xử lý
Là các đá tự n h iên đ ư ợ c con ngư ời xừ lý b ằn g các
p h ư ơ n g p h á p khác n h a u n h ằm m ục đích n ân g cap
chât lư ợ n g của c h ú n g (tăng đ ộ tinh khiết, thay đổi
m àu sắc). N h ữ n g p h ư ơ n g p h á p xử lý th ư ờ n g gặp
nhât là xứ lý nhiệt, chiếu xạ, tẩy và n h u ộ m m àu, hàn
vá các kho nứt.
Đá mô phỏng
Đá m ô ph ỏ n g là n h ừ n g vật liệu có đặc điếm bên
ngoài (chủ yếu ỉà m àu sắc và đ ộ trong suốt) tư ơng tự
đá quý tự nhiên, n h ư n g lại có th àn h p h ẩn hóa học và
(hoặc) các tính châ't v ật lý và (hoặc) câu tạo bên trong
khác h a n chúng.
Kim cương
Granat
Kim cương
Titanat stronti
Thạch anh khỏng màu
Opal
Thạch anh không màu
H ìn h 1. C ác kiểu đá g hép th ư ờ n g gặp.
N G Ọ C HỌC 1191
Đá m ô p h o n g có th ê là đ á tụ n h iên , đ á tô n g hợ p ,
san p h ấ m n h â n tạo hoặc đ á xu lý. C ác đ á m ô p h ò n g
cua n h ữ n g đ á q u ý tự n h iê n th ư ờ n g g ặ p là:
- Kim cương: Đ ế m ô p h o n g kim cương, ngư ời ta có
th ể sử d ụ n g các đ á tụ nhiên n h ư corindon k h ô n g m àu,
zircon, topaz, thạch anh, v .v ..., hoặc các đ á tổng hợ p
n h ư spinel, saphir, m oisanit, v .v ..., hoặc các sản p h âm
n h ân tạo n h u c z , GGG, YAG, niobat lithi, v .v ...
- Ruby: N goài các sàn p h ấ m tông h ợ p d o các h ãng
khác n h a u sản xuât, đ ế m ô p h o n g ruby ngư ời ta có thê
d ù n g g ra n a t (pyrop, alm andin), spinel đỏ, thạch anh
hổng, to paz hổng, to u rm alin hổng, th u ỷ tinh đò, v.v...
- Saphir: N goài các đá tổ n g h ợ p (sa p h ir lam tố n g
hợ p , sp in el lam tỏ n g hợp, th ủ y tinh m àu lam , v.v...),
còn có th ế d ù n g các đ á tự n h iên có m àu lam n h ư iolit,
ta n za n it, spinel, to u rm alin , v.v... đ ế m ô p h o n g sap h ir.
- Ngọc lục báo: M ô p h ỏ n g ngọc lục b ảo có thê là
các đ á tự n h iê n (d e m a n to it, jadeit, to u rm a lin ,
p e rid o t, đ io p sid , tsavolit, v.v...), các đ á x ử lý (th ạch
a n h n h u ộ m m àu...), các đ á tố n g h ợ p (ngọc lục báo
tổ n g h ợ p ), các sả n p h ẩ m n h â n tạo (YAG, c z , v.v...),
th ủ y tin h , đ á g hép.
- Aquamarin: N h ữ n g v ậ t liệu d ù n g đ ế th a y th ế
a q u a m a rin th ư ờ n g g ặ p là sp in e l tổ n g h ợ p , to p a z
ch iếu xạ, th ủ y tin h n h ả n tạo.
Đá ghép
Đ á g h é p (a sse m b led sto n e; co m p o site ) là sản
p h ẫ m đ ư ợ c g h é p m ộ t cách n h â n tạo (g ắn keo h o ặ c
b ằ n g các p h ư ơ n g p h á p khác) b ằ n g hai, ba th à n h
p h ẩ n k h ác n h a u . C ác th à n h p h ẩ n n à y có th ể là đ á
q u ý tự n h iê n , là các k h o á n g v ậ t tự n h iê n khác, các đ á
tố n g h ợ p ho ặc đ á m ô p h ỏ n g . T h ô n g th ư ờ n g đ á g h é p
đ ôi (d o u b le t) gổ m 2 p h ầ n , m ộ t p h ầ n có m àu , còn
g h é p ba (trip let) gố m 3 p h ầ n có m à u tạo n ê n d o lớ p
keo g ắ n [H. 1].
Thạch anh không màu
' ^ L ớ p keo màu
Thủy tjnh m àu ^ T h ạ c h anh khống màu
Thach anh không màu
Thủy tinh màu
.— Thủy tinh màu
Thạch anh khống màu
1192 BÁCH K HO A T H Ư Đ ỊA CHÂT
Đá thật, đá giả
Khái niệm đá thật, đá giả h o àn toàn p h ụ th u ộ c
vào chủ đ ịn h của con ngư ời. Đá giả là khi con n g ư ờ i
d ù n g m ộ t loại này, n h ư n g lại bán với tê n gọi m ộ t
loại khác. Đá giả có th ể là đá q u ý tự n h iên , đá tổ n g
hợp, đá m ô p h ỏ n g hoặc sản p h ấm n h â n tạo, và
ngư ợc lại, đ á th ật củng có th ế là đ á tổng h ợ p , đ á m ô
p h ỏ n g hoặc sản p h ẩ m n h â n tạo với điều k iện n g ư ờ i
bán bán đ ú n g tên và b ản chất của ch ú n g. N h iể u
ngư ời cho rằ n g đá tổng hợp, sản p h ấ m n h â n tạo đ ề u
là đá giả và có tên gọi trên th ư ơ n g trư ờ n g là "hàng
sao chép". Đ iểu n ày h o àn to àn kh ô n g phải n h ư vậy.
Phân loại đá q u ý (ng ọ c)
Việc p h â n loại đá q u ý th ư ờ n g phái đ á p ứ n g m ộ t
m ục đích nhâ't đ ịn h của n g ư ờ i sử d ụ n g , n h ằ m th iế t
lập m ột q u a n hệ có hệ th ố n g n ào đ ó giữa các loại đ á
quý. Các tiêu ch u ẩn đ ư ợ c chọn đ ê p h ân loại đ á q u ý
n h ư vậy rõ rà n g p h ụ th u ộ c vào chu tâm củ a n g ư ờ i
xây d ự n g ra nó. K hông chi giữ a các n h à k h o á n g v ật
học và các n h à kinh d o a n h đá q u ý m ới có các cách
p h ân loại đ á q u ý khác n h a u m à cả các n h à sử học,
các nhà m ỹ học, v.v... củ n g chọn m ột kiêu p h â n loại
p h ù h ợ p với m ục đích của m ình.
Theo th ố n g kê của n h à k h o án g vật họ c K ostov,
ngư ời B ulgaria, cho đ ế n nay đ ã có 7 kiếu p h â n loại
đá q uý khác nhau.
- Phân loại theo chừ cái: Đ ó là các p h â n loại tro n g
các công trìn h của W ebster (1976), A n d e rso n (1983)
và L iddicoat (1989).
- Phân loại theo hình thái tinh th ể học: Đ ây là các
p h ân loại giố n g n h ư p h â n loại tin h th ể tro n g các giáo
trìn h T inh thê học.
- Phân loại trên cơ sờ thực tiễn sử dụng và theo các tính
chất vật lý: Đ ây là m ột trong n h ữ n g cách p h â n loại đ á
quý lâu đời n h ất và đư ợc sử d ụ n g nhiều n h ất. Tiêu
chu ẩn p h ân loại ở đây là các tính chât vật lý n h ư độ
cứng, tỳ trọng, độ trong suốt, v.v..., và ảnh h ư ở n g của
các tính chất này đ ến việc sử d ụ n g đá quý (ch ế tác,
công nghệ, v.v...). Các p h ân loại điển h ìn h của kiểu
n ày là của K luge và K ievlenko [Bảng 1].
- Phân loại theo tiguõn gốc: Kiểu phân loại này d ự a
trên nguồn gốc địa chất của đá quý, ví d ụ n h ư p h ân
loại cua Sam sonov và Turinge (1984). Các p h ân loại này
được trình bày trong các giáo trình K hoáng sản học.
- Phân loại hóa tinh thê: Đ ây là kiêu p h â n loại
th u ần túy khoa học, th ư ờ n g đ ư ợ c các n h à k h o án g
vật học sừ d ụ n g . Có th ế tìm th ây các p h â n loại này
tro n g các giáo trìn h K hoáng v ật học (D ana,
Bechechin, K ostov, v.v...). Bảng p h ân loại đ ư ợ c n h iể u
ngư ời sử d ụ n g nhâ't là của Bank [Bàng 2].
- Phân loại hỗn hợp: Có n h ừ n g cách p h â n loại đá
quý d ự a th eo vài tiêu ch u ấn khác nhau, ví d ụ n h ư
p h ân loại th eo Tiêu ch u ẩn Việt N am (xem TCV N
1994: Đá q u ý - T h u ật n g ữ và Phân loại).
B ản g 1. Phân loại đá quý theo Kluge và Kievlenko (1980).
Nhóm Cấp K h oán g vật đá quỷ
1 Ruby, ngọc lục bảo, kim cương, saphir.
Alexandrit, saphir da cam, saphir lục,
II
saphir tím, opal đen. jadeit quý.
Demantoit, spinel, opal quý trắng, opal
III
lửa, aquamarin, topaz, rodolit, tourmalin.
Đá trang
Crysolit, zircon, kunzit, đá Mặt Trăng
sức
(adularia), đá Mặt Trời (oligoclas),
IV
beryl vàng, beryl hồng, pyrop, biruza,
almandin, amethyst, citrin, crysopras.
Lazurit, jadeit, nephrit, malachit, hổ
Đá trang
1 phách, thạch anh tinh thẻ và thạch
sức và
anh ám khói.
trang trí
Ngọc bích, onyx cảm thạch, obsidian,
đá huyền, gỗ silic hóa, listvenit,
Đá trang trí pegmatit vân chữ, quarzit chứa
aventurin, fluorit, sepiolit, agalmatolit
(pagodit), đá hoa nhiều màu.
G ần đây, S chum ann w . (1999) đã chia tât ca đá
q u ý th à n h các nhóm n h ư sau.
- Các đá quý được sử dụng nhiều nhất gổm tâ t ca
các loại đá q u ý đã đ ư ợ c s ử d ụ n g tru y ề n th ố n g từ
trư ớ c đ ế n nay. C ác đá này th ư ờ n g đ ư ợ c c h ế tác đ ế
g ắ n lên h à n g tra n g sức hoặc th à n h các sản p h ẩm
m ỹ nghệ.
- Các đá quý mới được sử dụng gẩn đây là n h ủ n g
loại đá q u ý trư ớc đ â y tư ơ n g đối hiếm trên th ư ơ ng
trư ờ n g , n h ư n g đ a n g d ẩ n trờ nên th ô n g dụng. T rong
quá khứ , các loại đ á q u ý này chủ yếu đ ư ợ c sử d ụ n g
làm đ á sư u tập, chi gần đây c h ú n g m ới đư ợc c h ế tác
đ ể gắn lên h àng tra n g sức.
- Các đá sưu tập: có m ột s ố k h o á n g vật chi đư ợc
c h ế tác làm đổ sư u tập vì c h ú n g hoặc là quá m ểm ,
hoặc quá giòn hoặc quá hiếm .
- Các đá được sừ dụng làm đá quý: do có các kiến trúc
h ấp d ẫ n hoặc có m àu sắc lôi cuốn, m ột s ố loại đá củng
đã đư ợc c h ế tác làm hàng trang sức hoặc thành các
sản p h ẩm m ỹ nghệ, n h ư đá hoa onyx, đá hoa phong
cảnh, tuf, diorit d ạn g cầu, kakortokit, obsidian,
m oldavit, alabaster (thạch cao tu y ết hoa), agalm atolit,
đâ't sét trắng, các hóa thạch, đá gneis, charoit.
- Các đá quý nguồn gốc him cơ: đây không phải là
các khoáng vật hay các loại đá m à là các sản phấm có
nguồn gốc h ữ u cơ (liên quan đến hoạt động sống của
các sinh vật), vì vậy không có các tính chât đặc tru n g
của khoáng vật hay đá. N hóm đá quý nguồn gốc hừu
cơ có ý nghĩa khá q uan trọng tro n g th ế giới đá quý,
nh ất là ngọc trai và hô phách. Thuộc nhóm này có san
hô, gagat (than hóa thạch), ngà voi, xương độ ng vật,
odontolit, hô phách, ngọc trai, am olit.
T iề m năng đá q u ý (n g ọ c ) trê n th ế giới và ờ
V iệ t N am
Các m ò đá q u ý p h ân b ố rất k h ô n g đểu trên ban
đổ th ế giới và không ph ụ thuộc vào các biên giới
quốíc gia. Đ ể hình th àn h m ột m o đ á q u ý cần phai hội
 NGỌC HỌC 1193

tụ đầy đ u các đ iê u kiện địa chất đặc th ù m à không N h ữ n g nư ớc giàu đá q u ý n h ất trên th ế giới:
phải q u ố c gia n à o cũng có được. - Sri Lanka: có ruby, saphir, granat, crysoberyl,
th ạch a n h , đá M ặt T răng, spinel, topaz, zircon,
B ảng 2. P h â n loại đá q u ý củ a B a n k (1973).
to u rm a lin , an d alu sit, sinhalit, v.v...
T/T Lớp Khoáng vật, đá quý Công thứ c hóa
học - M y an m ar: ruby, saphir, spinel, topaz,
Nguyên tố sp o d u m e n , tourm alin, zircon, h ô phách, crysoberyl,
1 . Kim cương c
tư sinh jad eit, đ á M ặt T răng, p eridot, thạch anh, v.v...
Pyrite, marcasit, FeS 2
2. Sulfur - Â n Độ: aqu am arin , chalcedon, crysoberyl, kim
sphalerit
3. Halogenur
Fluorit, selait, CaF 2 cư ơ n g , d io p sid , ngọc lục bao, granat, ngọc bích, đá
viliaumit M ặt T răn g , ngọc trai, thạch anh, rodonit, ruby,
Spinel MgAI2 0 4
crysoberyl, B6 AI2 O 4
sa p h ir, sodalit, v.v...
corindon, a i 2o 3 N g o ài ra, các quốc gia n h ư Pakistan, A fganistan,
hematit, Fe20 3 M a d a g a sc a r, A ustralia, Brazil, C olum bia, N ga,
thạch anh, SiÕ2
4. T ru n g Q uốc, Mỹ, T anzania và Kenya cùng có tài
rutil, T i0 2
Oxid và
casiterit, cuprit, n g u y ê n đ á quý đ á n g kế.
hydroxid
magnetit
opal S i0 2.nH20
T ro n g kho ản g hơn m ột th ập kỷ lại đây, Việt N am
taafeit, zincit đ ư ợ c th ế giới biết đến n h ư m ột tro n g các quốc gia
Rodocrosit, M nC 03 khá g iàu tiềm năng đá quý. C h ú n g ta có nhiều loại
malachit, C u 2( C 0 3 ) ( 0 H )2
đ á q u ý , p h â n b ố ở n h iều v ù n g khác n h au , tro n g đ ó
aragonit, azurit,
5.
calcit, cerussit,
đ á n g kê n h ấ t phải kê đến:
Carbonat
magnesit, iderit, R uby, saphir: các m ỏ Lục Yên, Tân H ư ơng, T rúc
smithsonit (ZnC03)
L âu (tín h Yên Bái), Q uỳ C hâu, Q uỳ H ợ p (N ghệ An),
Sinhalit, M gAIB04
6. boracit, hambergit,
Đ ắk T ôn (Đ ắk N ông), Di Linh (Lâm Đ ồng), Ma Lâm,
Borat Đ á Bàn (Bình T huận), Gia K iệm (Đ ổng N ai), v.v...
rodozit, ulexit
Sulfat Baryt, B aS 04 Spinel: Lục Yên (Yên Bái), Q uỳ C h âu (N ghệ An),
anglesit, celestin
7. Chromat crocoit P bC r04 T ây N g u y ê n ;
W olframat sheelit C a W 04 Topaz: T h ư ờ n g Xuân (T hanh H óa), C am R anh
Molybdat wulfenit P bM o04 (K h án h Hòa);
Apatit, Ca 5 (P 0 4 )3 (F 1CI,0 H)
brazilianit A quam arin, beryl: Thường Xuân (Thanh Hóa),
biruza (turquois) C u A I 6( P 0 4 )4( O H )8 .4 T h ạch K ho án (Vĩnh Phúc);
8. Phosphat
amblygonit, h 20
Thạch anh các loại: Tây N ghệ An, Bảo Lộc (Lâm
berylonit, lazulit,
varicit, vivianit Đ ổng), N ú i D inh (Bà Rịa - V ũng Tàu), Đ ổng Nai,
9 . Arsenat
Schlosmacherit, Q u ả n g N am , P hú Yên và Tây N guyên;
adamit, scorodit
Tourm alin: Lục Yên (Yên Bái), Bào Lộc (Lâm
Zircon, Z rS i0 4
topaz, A I 2S i0 4 (F ,0 H )2 Đ ổng);
zoisit, C a 2A l3 (S i0 4 )3 (0 H ) Zircon: Kon Tum , Đ ắk N ông, G ia Lai, Lâm Đ ổng
beryl, B 6 3 A I 2S Ì 6O 18
v à B ình T huận;
spodumen, LÌAISÌ2O 6
rodonit, M nS i03 Peridot: các m ò H àm Rổng và Biển H ổ (Gia Lai);
actinolit, andalusit, Granat: N ghệ An, Tây N guyên;
axinit, benitoit,
charoit, crysocola, Gồ silic hóa: Tây N guyên;
cordierit, danburit, Opal-chalcedon: T hủ Đ ức (Tp. H ổ C hí M inh), Tây
diopsid, dioptas,
N guyên;
10. dumortierit, ekanit,
epidot, euclas, N gọc trai: H iệ n n a y tra i cho n gọc đ ã đ ư ợ c n u ô i
felspat, granat, ở n h iề u v ù n g b iế n kh ác n h a u của n ư ớ c ta n h ư
jadeit, hauyn, lazurit,
Silicat Q u ả n g N in h , H ải P hò n g , P h ú Yên, N ha T ran g ,
kornerupin, (lapis
lazuli), olivin, P h ú Q u ố c , v.v...
nephrit, petalit,
N g o ài ra, c h ú n g ta còn có gran at, ngọc bích, th iên
phenakit, prenit,
saphirin, serpentin, th ạc h (tectit), v.v... Kết quả n g h iên cứu của Đ ể tài
silimanit, scapolit, câp N h à nư ớ c KT-01-09 "N g u ồ n gốc, q u y luật p h â n
sodalit, sphen, b ố và đ á n h giá tiềm n ăn g đ á quý, đá kỹ th u ậ t Việt
tourmalin, vesuvian
N a m " (1996) đã th ố n g kê đ ư ợ c trên lãnh thô nư ớ c ta
H ợ p c h ấ t hữ u c ơ Hồ phách
có 73 m ò, 160 điểm q u ặ n g và 211 điểm k h o án g hóa
Thủy tinh tự nhiên (obsidian,
Phi khoáng vật đ á q u ý , đ á m ỹ n ghệ và đá kỹ th u ật, tro n g đó q u an
moldavit)
Đ á q u ý g ố c hữ u cơ Ngọc trai, san hô trọ n g n h â t là ruby, sap h ir với 50 mỏ, 31 điếm q u ặ n g
C ác đá Unakit, verdit và 106 đ iể m khoáng hoá.
1194 B Á C H K H O A T H Ư Đ ỊA C H Á T

O 'D o n o g h u e M ., 2 0 0 6 . G e m s : T h e i r S o u r c e s , D e s c r i p t i o n s a n d
Tài liệu th a m k h ả o
I d e n tif ic a tio n . B u tte r w o r th -H e in e m a n n . 8 7 3 p g s . O x f o r d .
Anderson B.W., 1990. Gemtesting. 10th ed., Buttenuorth- Read P.G., 2005. Gemmology. 3rd ed., Elsevier. 324 pgs.
H e in e m a n tĩ. 390 p g s . O xford. A m s t e r d a m ; N e w Y o rk .
B a n k H ., 1 9 7 3 . F r o m t h e W o r l d o f G e m s t o n e s . P irtg u in . 3 2 6 p g s . Schum ann w ., 2006. G e m s t o n e s o f t h e W o r ld . N A G . 311 p g s .
In sb ru c k . London.
Đ ỗ T h ị V â n T h a n h , T r ị n h H â n , 2 0 1 0 . K h o á n g v ậ t h ọ c . N X B Đ ại Smith G.F.H., 1972. Gemstones. 14th ed., C h a p m a n a n d H all. 580
học Q u ố c g ia H à N ộ i. 3 8 5 tr . H à N ộ i. p gs. L o n d o n .
R o s to v I., 1968. M in e ra lo g y . O liv e r & B o yd . 5 8 7 pgs. T he T i ê u c h u ẩ n V iệ t N a m T C V N 1994: Đ á q u ý - T h u ậ t n g ũ v à
U n iv e rs ity o f C a lifo rn ia . P h â n lo ạ i. Tổn g cụ c T iêu chuẩn, D o lư ờ n g , C h ất lư ợ n g . H à N ộ i.
L id d ic o a t R .T ., 1989. A H andbook of G em Id e n tific a tio n . C 0 /i 0 4 0 Ba Ỉ O . n . M A Ọ ; 1985. O n p e A e /ie H n e 4 p a ro u e H H b ix li
12th ed., G IA . 450 p g s . Santa M onica, CA. no^e/iO M H bix K aM H e íí. H cdpa. 221 c r p . MơCKBa.
N g u y ê n N g ọ c K h ô i, 2 0 0 6 . C á c p h ư c m g p h á p g i á m đ ị n h đ á q u ý . W e b s te r R., 1994. G em s: T h e ir S o u rces, D e s c rip tio n s and
N X B G iá o d ụ c . 2 6 3 tr . H à N ộ i. I d e n tif ic a tio n . 5 th e d ., B u tte r w o r th -H e in c m a n n . 931 pgs.
N g ụ y T u y ế t N h u n g , N g u y ê n N g ọ c T rư ờ n g , 2008. N g ọ c h ọ c và O x fo rd .
thế giới đá quý. N X B D ạ i h ọ c Q u ố c g ia H à N ộ i. 237 tr. Hà Nội.