MATURIDI_KELAMCILAR

Mehmet Baktır
MÂTÜ‘İDÎ KELÂMCILA‘I
Doç. Dr. Meh et BáKTI‘
1
Maturidi Kelamcıları

yılı da Kayseri i Ha ılar ilçesi de doğdu. Orta
ğre i i i, – yılları da Kayseri de ta a ladı. –
Er iyes Ü iversitesi İlahiyat Fakültesi de ezu oldu.
Mar ara Ü iversitesi “osyal Bili ler E stitüsü Te el İsla
Bili leri Kel á a ili Dalı da Yüksek Lisa sı ı Mâtüridî
Kelâ ıları ve Bu lar Üzeri de Yapıla Çalış alar adlı teziyle
yılı da ta a ladı. – yılı da Cu huriyet
Ü iversitesi İlahiyat Fakültesi Kel á a ili Dalı da
áraştır a G revlisi olarak ata dı. áy ı yıl átatürk
Ü iversitesi “osyal Bili ler E stitüsü de Kel á a ili
Dalı da Doktoraya aşladı. . . tarihi de Ehl-i “ü et
Kelâ ı da Akıl adlı teziyle doktorası ı ta a layarak,
Cu huriyet Ü iversitesi İlahiyat Fakültesi Te el İsla Bili leri
Kel á a ili Dalı a Yrd Doç. Dr. olarak ata dı. 11.01.2008
tarihi de doçe t oldu. - yılları arası da Ge erek
MYO üdürlüğü yaptı, - yılları arası da Cu huriyet
Ü . Ge el “ekreterliği i vekalete yürüttü. Evli ve ir ço uk
a ası ola üellif, hale Yıldızeli MYO üdürlüğü g revi e
deva et ektedir. árapça ve İ giliz e il ektedir.
Doç. Dr. Meh et Baktır

MÂTÜRİDÎ KELÂMCILARI
ISBN 978-975-01225-2-1
I. Baskı: Nisa 13
“o Oku a: Meh et Baktır

Dizgi: Meh et Baktır
SBaskı: Turkuaz Hızlı Mat aa
“ular aşı ah. Pek ez. “ok. No: / “İVá“
ayfa Düze i: Meh et Baktır
2
Mehmet Baktır
MÂTÜ‘İDÎ KELÂMCILA‘I
“İVá“
3
4
Mehmet Baktır
KISALTMALAR
a.g.e. :Adı geçe eser.
b. :İ , i .
bkz. :Bakı ız.
bl. :B lü .
c. :Cilt.
Dİá. :Türkiye Diya et Vakfı İsla á siklopedisi.
H. :Hicri.
Haz. :Hazırlaya .
Hz. :Hazreti.
Ktp. :Kütüpha e veya kütüpha esi.
M. :Miladi.
Nşr. :Neşrede .
Ö. :Ölü ü.
s. :Sayfa
T.C. :Türkiye Cu huriyeti.
trc. :Ter ü e ede .
ts. :Tarihsiz.
vb. :Ve benzeri.
vr. :Varak.
vs. :Ve saire.
y. :Yıl.
5
6
Mehmet Baktır
İÇİNDEKİLE‘
T.C. ............................... HáTá! YE‘ İŞá‘ETİ TáNIMLáNMáMIŞ.
KISALTMALAR ........................................................................ 5
İÇİNDEKİLE‘ ........................................................................... 7
ÖN“Ö) ................................................................................. 11
Gİ‘İŞ.................................................................................... 13
1. KELÂM İLMİNİN Tá‘İFİ .............................................. 13
Kelâ il i i gayesi e göre yapıla tarifi: ................... 13
Mevzu a göre yapıla tarifi: ......................................... 13
Kelâ il i de esi i sebepleri: .................................. 14
2. KELÂM İLMİNİN ORTAYA ÇIKMá“I ............................ 15
İlk Fikri Hareketleri Ortaya Çık ası: ............................ 15
Fikri Hareketlerin Ortaya çıkış Sebebi ............................ 16
Mutezile i Doğuşu ....................................................... 17
Ehl-i Sü et Kelâ ı ı Doğ ası .................................... 17
a) Eş ariyye Mezhe i .................................................... 19
b) M turîdiyye Mezhe i............................................... 20
3. KELÂM İLMİNİN KONULáRI VE METODU .................. 22
Bİ‘İNCİ BÖLÜM ................................................................... 24
MATÜ‘İDİ KELÂMCILA‘ VE BUNLAR .................................... 24
Ü)E‘İNDE YAPILAN ÇALIŞMALA‘ ........................................ 24

1. EBÛ HáNİFE (80/699-I50/767) .................................. 25
EL-FIKHÜ'L-EKBER .......................................................... 26
a) el-Fıkhü' -Ek er Üzeri de Yapıla Şerhler ............... 26
b) E u Ha ife ve Eserleri Üzeri de Yapıla Çalış alar . 27
2. EBU CAFER ET-TáHÂVÎ (239/853–323/933) .............. 27
TAHÂVÎ AKİDESİ ............................................................. 28
a) Tah vî ák idi i Üzeri e Yapıla Şerhler................. 28
b) Tah vî ák idi Üzeri de Yapıla Çalış alar .............. 29
3. EBU MANSUR MÂTÜ‘İDÎ (333/944) .......................... 29
7
KİTÂBÜ'T-TEVHÎD ........................................................... 30
TE'VİLATÜ'L-KUR'AN ...................................................... 31
a) Te'vilätü' -Kur'a 'ı Şerhi ........................................ 32
b) İ a -ı M türidî ve Eserleri Üzeri de Yapıla
Çalış alar ........................................................................... 32
4. HáKÎM ES-“EME‘KáNDÎ (342/953) ........................... 34
ES-SEVÂDÜ'L-AZAM ....................................................... 35
es-“ev dü'l-áza ı Şerhi .................................................. 35
a) es-“ev dü'l-áza Üzeri de Yapıla Çalış alar ....... 35
5. EBU'L-ABBAS EL-MU“TáĞFİ‘Î (350/96I–432/1040) .. 35
DELAİLÜ'N-NÜBÜVVE .................................................... 36
6. EBU'L-YUSR EL-PE)DEVÎ (421/1030–493/1099) ........ 36
USÛLÜD-DİN .................................................................. 37
a) Usulü'd-Di Üzeri e Yapıla Çalış alar ................... 37
7. EBU'L-MUİN EN-NE“EFÎ (418/1027–508/1114) ........ 37
TABSİRETÜ'L-EDİLLE....................................................... 37
BAHRÜ'L-KELÂM ............................................................ 38
ET-TEMHÎD Lİ KAVÂİDİ'T-TEVHÎD ................................... 38
a) et-Te hîd li Kav idi't-Tevhîd Şerhi .......................... 38
b) E u l-Muin en-Nesefî' i Eserleri Üzeri e Yapıla
Çalış alar ........................................................................... 38
8. EBU BEKİ‘ ES-“EME‘KáNDÎ (533/1138) ................... 39
MEÂLİMÜ'D-DİN ............................................................ 39
ER-RED ALE'L-KERRAMİYYE............................................ 40
9. EL-Gá)NEVÎ MUHAMMED B. “áİD (563/1167) ......... 40
RAVZATÜ'1-MÜTEKELLİMİN .......................................... 40
10. áLİ B. OSMAN EL-ÛŞİ (569/1173) .............................. 40
BEDÜ' L-EMÂLÎ ............................................................... 41
a) E lî' i Şerhleri ..................................................... 42
11. NU‘EDDİN ES-“ÂBÛNÎ (580/1148)............................ 43
EL-MÜNTEKÂ MİN İSMETİ’L-ENBİYA.............................. 44
EL-KİFÂYE Fİ’L-HİDAYE ................................................... 44
EL-BİDAYE ...................................................................... 45
a) Nureddî es-“ û î Üzeri de Yapıla Çalış alar .... 45
12. KIVÂMÜDDİN áBDU‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘Î (-?) ............. 45
CAMİÜ' L-AKÂİD ............................................................. 46
13. MENKÜBE‘“ B. YALINKILIÇ (650/1252) ..................... 46
EL-USÛLÜ'L-İTİKADİYYE.................................................. 46
14. BU‘HÂNÜDDİN EN-NE“EFÎ (606/1209–687/I288) .... 47
8
Mehmet Baktır
AKİDETÜ’N-NESEFÎ......................................................... 47
a) Nesefî ákaidi i Şerhleri ......................................... 47
15. HáFİ)UDDİN EBU'1-BEREKAT EN-NE“EFÎ (7I0/13I0).. 50
UMDE TÜ'L-AKÂİD ......................................................... 50
a) el-U de i Şerhleri ................................................. 50
16. KEMáLÜDDİN İBNÜ'L-HÜMÂM (790/1388–861/1456)
51
EL-MÜSÂYERE Fİ AKÂİDİ'1-MÜNCİYE ............................. 52
a) el-Müs yere i Şerhleri.......................................... 52
17. HIZIR BEY (810/1407–863/L458) ............................... 52
KASİDETÜ'N-NÛNİYYE .................................................... 53
a) Kasidetü' -Nû iyye' i Şerhleri ............................... 53
b) Hızır Bey Üzeri e Yapıla Çalış alar........................ 53
18. TáŞKÖP‘ÜLÜ)ÂDE (901/1495–968/1560) ................ 53
EL-MEÂLİM Fİ İLMİ'1-KELÂM ......................................... 54
19. KáDI)ÂDE ER-‘UMÎ (918/1512–988/1580) .............. 54
FERÂİDÜ'L-FEVÂİD Fİ BEYÂNİ'L-AKÂİD ........................... 54
20. MURTEZA EZ-)EBİDÎ (1145/1732–1205/1790).......... 55
KAVÂİDÜ'L-AKAİD .......................................................... 55
21. ABDURRAHMAN ÇELEBİ ( 1348/1929) ...................... 55
EL-FÂRİK BEYNE'L-MAHLÛK VE'L-HÂLIK ......................... 55
22. ÖME‘ Ná“UHİ BİLMEN (1320/11883–1883/1971) ... 56
MUVAZAH İLMİ KELÂMM .............................................. 57
23. SIRRI Gİ‘İDİ ............................................................... 57
NAKDÜ'L-KELÂM Fİ AKÂİDİ'L-İSLAM .............................. 57
24. áBDULLáTİF Há‘PUTÎ (1258/1842) .......................... 57
TENKİHU'L-KELÂM ......................................................... 57
İKİNCİ BÖLÜM ..................................................................... 59
KIVAMÜDDİN ABDÜ‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘Î ............................... 59
KIVAMÜDDİN ABDÜ‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘ÎNİN HAYATI ............. 60

1. KIVáMÜDDİN áBDU‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘Î'NİN E“E‘LE‘İ
61
CAMİÜ' L-AKÂİD ............................................................. 61
ŞERHU CAMİİ'L-KEBİR .................................................... 62
2. KIVáMÜDDİN áBDU‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘Î'NİN KELÂMÎ
GÖ‘ÜŞLE‘İ ......................................................................... 62
9
a) İMáN........................................................................ 63
b) áLLáH'á İMáN ......................................................... 64
c) MELEKLE‘E İMáN .................................................... 65
d) KİTáPLá‘á İMáN ..................................................... 65
e) PEYGáMBE‘LE‘E İMáN........................................... 66
f) áHİ‘ETE İMáN ......................................................... 67
g) KáDE‘E İMáN .......................................................... 68
“ONUÇ ................................................................................. 69
BİBLİYOG‘AFYA ................................................................... 98
10
Mehmet Baktır
ÖN“Ö)
İsla ı he e aşla gı ı da diğer di i ili lerde
olduğu gi i akit ve Kel il i de ü ferit ir ili olarak ortaya
çık a ıştır. )a a la çeşitli eseleleri zuhuru ve toplu
yapısı ı değiş esiyle u ko ular araştır aya ihtiyaç
duy uştur. Çeşitli akı lar ke di g rüşleri i destekleyi i
deliller ortaya sürü e o lara evap ver e ihtiya ı hasıl
ol uştur. Bu fikri ü adele orta ı içi de Ehl-i “ü et ve l-
Cemaat ile Ehl-i Bidat de e e li iki a a ekol oluş uştur.
Ehl-i “ü et içi de de E ü l-Hasan el-Eş ari i kurduğu
Eş ariyye ile İ a ı áza E u Ha ife i el-Fıkhü l-Ek er adlı
eseriyle te elleri atıla ve İ a E u Ma sur el-M türidî
tarafı da siste leştirile M turîdiyye ezhepleri e li yer
al aktadır.
Şi diye kadar Eş ari ezhe i üzeri de irçok çalış a
yapıl ış, u ezhe i ri ali ve eserleri gü ışığı a çıkarıl ıştır.
M türidî ezhe i hakkı da a ak so za a larda yapıl aya
aşla a çalış alar se e i e olursa olsu M turîdiyye
ule ası ve eserleri üzeri de ili ale i i g zle g rüle ir
ih al içi de ulu duğu açık ir gerçektir. Bu duru gü ü üz
ili ada ları ve araştırı ılar tarafı da g rül ekte ve bu bariz
açığı kapatıl ası a çalışıl aktadır. Biz de u ko uda
eli izde geldiği e küçük ir çalış a yaparak u faaliyete
katkıda ulu ayı a açladık. Bu çalış a ızı iri i
lü ü de M turîdiyye mezhebi Kel ıları ve eserlerinin
üzeri de yapıla çalış aları ulaşa ildiği iz lçüde ortaya
çıkar aya gayret ettik. Bu u içi “üley a iye
kütüpha esi de ki akaide dair eserleri fişleri i, Ha efi
ta akat kitapları da Cev hirü I-Mudiyye yi, Türkiye
i liyografyası ı İsla Di i lü ü ü ve u sahada yapıl ış
ye i çalış aları i liyografyaları ı taradık. Elde ettiği iz
ilgileri üellifleri vefat tarihleri e g re sıraladık u eserler
üzeri de yapıla şerh ve çalış aları da eseri he e altı da
zikrettik.
Çalış a ızı iki i lü ü de ise Kıva üddi
á durreşid el-Buh rî i hayatı, eserleri ve Kel a dair
11
g rüşleri i ver eye çalıştık. Bu M türidî ilgi i “üley a iye

kütüpha esi de ulu a Ca iu l-ák id adlı küçük risalesi i de
tahkik etmek suretiyle M turîdiyye i liyografyası a hizmet
ettiği ize i a ıyoruz.
12
Mehmet Baktır
Gİ‘İŞ
1. KELÂM İLMİNİN TA‘İFİ
Kel il i i , gayesi ve ko usu dikkate alı arak iki
türlü tarifi yapıl ıştır.
Kelâ il i i gayesi e göre yapıla tarifi:
İl i Kel : kesin delilleri kullanmak ve vaki olacak
şüpheleri izale etmek suretiyle dini akideleri ispata kudret
kaza dıra ir ili dir.1
Mevzu a göre yapıla tarifi:
“eyyid Şerif el-Cür î (- / ş yle tarif eder:
İl i Kel ; állah ı zatı da , sıfatları da , e de ve ead
iti ariyle yaratıl ışları halleri de İsla ka u u a g re
ahsede ir ili dir .
“e usî (-985/1490) ise Kel il i ş yle tarif eder:
"Kel ilmi uluhiyet ahisleri i, peyga erleri g derildiği i,
o ları ütü ha er verdikleri de doğru oldukları ı ve u a
ağlı ola hususları il ekte i arettir".
Ö er Nasuhi il e i ter ih ettiği tarif ise ş yledir:
"İl i Kel állah teala ı zatı da ve sıfatları da ü üvvet
ve risalete dair meselelerden, mebde ve mead itibariyle
yaratıl ışları halleri de İsla ka u ları a g re ahsede
bir ilimdir".2
Tarih oyu a İsla i a ı da ahsede ili lere
verilen adlar.
1 Taşk prülüzade, Miftahü s-Saade, Kahire, 1968, 150; Prof. Dr.

Topaloğlu, Kelâ İl i Giriş, İsta ul, , .
2 Topaloğlu, a.g.e, s. 48.
13
1-İ a ç a la ı da ola akide yi teşkil ede ve

i a ıl ası zoru lu ola esaslarda ahsettiği içi ákait il i
de iştir.
2-İsla di i esası ı oluştura te el ilkelerde
ahsettiği içi Usuliddi de iştir.
3-állahı varlığı da ve irliği de ahsettiği içi
Tevhit il i de iştir.
4-İsla ı ilk d e leri de akait ve hukuk ko uları
era er işle iyordu. Bu ları hepsi e irde Fıkıh
de ekteydi. ákait ko uları ı u siste içi de vurgulamak
içi de e üyük fıkıh a la ı a gele Fıkhü l-Ek er
deniyordu.
5-Kel il i: E yaygı olarak kulla ıla u isi di. Bu
ilme Kel de esi i se epleri i ş yle sıralaya iliriz:3
Kelâ ilmi denmesinin sebepleri:
1-İlk telif edile kel eserlerinde kel kelimesi bir
klişe gi i kulla ıl aktaydı. Şu ko udaki kel şudur "el-Kel
fi.... " gibi.
2-İlk d e ler u il i e e li ko uları da
birinin Kelamullah ol ası u is i al ası a se ep ol uştur.
3-Bu ili de kulla ıla etodu a tık il i i
etodu a e ze esi de dolayı a tık keli esi e uka il
olan Kel is i kulla ıl ıştır.
4-Bu ili de e çok s ze ihtiyaç duyul ası da dolayı
bu ilme kel de iştir.4
3 Topaloğlu, a.g.e, s. 44–47.

4 Ahmet Emin, Duha l-İsla , Beyrut, ts, III, ; Topaloğlu, a.g.e, s.
55.
14
Mehmet Baktır
2. KELÂM İLMİNİN O‘TAYA ÇIKMA“I

İlk Fikri Hareketleri Ortaya Çık ası:
Hz. peyga er asha ı a di le ilgili ko uları açıklardı,
saha ede o ları olduğu gi i ka ul ederdi. “aha e ke dileri e
faydası ol aya ve açıkla aya şeylerle uğraş azlardı. Eğer
ir üşkülleri olursa o u peyga ere sorarlardı.
Bu duru saha e d e i de hiç ir fikri hareketi
ol adığı a la ı a gel ez. Çü kü o larda i sa dı ve o ları da
ke dileri e g re ir düşü eleri vardı. Şu rivayetler u g rüşü
doğrula aktadır:
1-E u Hüreyre'de -59/679) rivayet edilen bir hadiste
ş yle geç ektedir: áshapta ir gurup resülullah gelerek ş yle
dediler. İçi izde yle şeyler hissediyoruz ki her ha gi iri iz,
u u s yle eyi ile üyük gü ah sayar. ‘esülullah da
hakikate yle ir şey hissetti iz mi? Sahabe evet dedi.
Peygamberimiz de buyurdu ki işte u i a ı ta ke disidir.5
2-Abdullah b. Mesud dan (-32/653) gelen rivayet ise
ş yle: Peyga ere vesvese soruldu o da "i a ı halis ola ıdır"
buyurdu.6
“aha e ‘esülullah d e i de tek ir itikat üzere
idiler. Çü kü vahiy uru o larla idi. Ne za a ki vahiy uru
uzaklaştı i sa lar arası da ihtilaf aşladı.7
Hi ri iri i asrı so ları a geli diği za a i sa lar
arası da çekiş eler, kavgalar, asa iyet ve itikat ozuklukları
aş g sterdi. Ta ki Hz. Ö er e ir ada gelerek dedi ki; ir
takı i sa lar çıktı, içki içiyorlar, zi a ediyorlar ve haksız yere
ada ldürüyorlar so ra da u, állah ı il i de vardı u u
5 Müsli E ü l-Hüseyi Müsli . el-Haccac, es-Sahih, Nşr. M. F.

á dul aki, İsta ul, ts. Kita ü l-İ a , , .
6 E u Davut “üley a . el-Eş as, es-“ü e , Kita ü l-Edep, 5111.
Topaloğlu, a.g.e, s. 20–21;
7 Taşk prülüzade, a.g.e, s. 162.
15
yap ak zoru daydık diyorlar. Ö er kızdı ve állah ı il i oları

gü aha taşıyı ı değildir dedi. Bazıları da üyük gü ahlar
ü i i i a ı a zarar ver ez diyorlardı.8
Fikri Hareketleri Ortaya çıkış “e ebi
1-Hilafet eselesi: ‘esülullah vefatı da e ke di
yeri e geçe ek iri i tayi et e işti. Naslar da u ko uda her
ha gi ir siste getir e işti. Duru u yle ol ası eseleyi
elirsizlik orta ı a sürükledi. Kesi ir delil ol ayı a i sa lar
arası da ihtilaf çık ası a se ep oldu. İlk za a lar i a çla
alakası ol aya hilafet eselesi Şia ı tutu u so u u itikadi
ir ko u hali i aldı.9
2-Hz. Os a ı - / şehit edil esi. árdı da da
“ıffi ve Ce el vakası ı ortaya çık ası Müslü a lar üzeri de
deri tesirler ırak ıştır. Bu savaşlarda le leri duru ları
iddi itikadi eselelere yol aç ıştır.
3-Fethedile yerlerdeki di i i a çları İsla a gir esi.
Hz. Peyga er za a ı da toplu dışarı açıl a ıştı. Burada
yaşaya ları toplu yapısı, i a ç ve kültür ay ı ola
i sa lardı. Fetihler so u u da aşka toplularda ve
kültürlerde i sa lar İsla katıldılar. Bu i sa lar gelirke ke di
kültürleri de de azı şeyleri İsla taşıdılar. Daha e sahip
oldukları değerleri karşılığı ı İsla da aradılar ya da Kura ı
asları da geçe şeyler ke di kültürleri de azı şeyleri
çağrıştırdı. Bu ise i sa ları farklı şeyler düşü eleri e se ep
oldu.10
4-Kura ı araştır ayı ve düşü eyi teşvik et esi.
Farklı kültürlere sahip i sa ları u düşü e hürriyeti
sayesinde farklı fikirlere git eleri e se ep oldu.11

9 Emin, Duhal-İsla , III, 4.
10 Ahmet Emin, Duhal-İsla , III, 2–8.
16
Mehmet Baktır
Mutezile i Doğuşu
İ sa lar suçu işleyip o da kurtul a yolu olarak da
állahı takdiri i e sür eleri azı geliş eleri ol ası ı
zoru lu hale getir işti. Bir gü , ta ii de ola Hasa ı Basrî i
meclisine biri gelir, üyük gü ah işleye leri azıları Hari iler
kafir, azıları ise Mür ie i a üzere olduğu u s ylüyorlar siz
ne dersiniz diye sorar. Hasa ı Basrî ir şey s yle ede Vasıl .
Ata (- / ileri atılarak, e ü i e de kafir olur, der.
Hasa ı Basrî Vasıl izde ayrıldı a la ı a gele ‫اعتزل ع ا واصل بن‬
‫ عطى‬dedi. Bu s ze ispetle Vasıl . áta ve arkadaşları ı
mezhebine Mutezile dendi.
Kaderi ilk inkar edenler Mabed el-Cühe î dir. Bu olay
á dullah . Ö er -73/692) za a ı da ortaya çık ıştır.
Mabed el-Cühe î i kaderi i kar ettiği ha eri Ö er e
ulaştığı da e o larda eriyi de iştir.12
“ıfatı ilk i kar ede se Cahd . Dirhe -118/736)
ol uştur. Bu g rüşü o da Ceh . “afva - / al ış
daha so ra da u g rüş Ceh . “afva a ispetle Ceh iyye
adı ı al ıştır.13
Ehl-i “ü et Kelâ ı ı Doğ ası
Ehl-i sü et deyi i deki sü et keli esi ir kaç
a aya gel ektedir. Yol a ası a kulla ıl aktadır: u
durumda Ehl-i sü eti a ası saha e i ve ta ii i gittiği
yola ta i ola lar de ektir. Bir de sü et peyga eri sü eti
ola hadis a ası a gel ektedir ki; u duru da Ehl-i
sü eti a ası sahih hadislere tereddütsüz i a ve o ları
ka ul ede ler a ası a utezile i zıttı olarak
kulla ıl aktadır. 14

13 Topaloğlu, a.g.e, s. 20
14 Ahmet Emin, Zuhrul-İsla , IV, Mısır, , .
17
Ehl-i sü et kel ı ı doğuşu hi reti üçü ü asırları

ivarı daydı. Çü kü Vasıl . ata ı vefat tarihi
yılları dadır. Eş ari i vefat tarihi ise hi ri üçü ü asır
ivarı dadır. Bu tarihlerde e yaşaya , E u Ha ife, Şafi,
İ a ı Malik ve İ a áh et . Ha el kel ilminin
zuhuru a yetişe ediler. 15
Ehl-i sü et ifadesi Eş ari ve M türidî de de e

kulla ıl aktaydı. Eş ari ve M türidî ortaya çıkı a o lara da
Ehl-i sü et ifadesi kulla ıl aktadır. 16
Ehl-i sü et kel ıları ola M turîdiyye ve Eş ariyye
Mutezile i etodu u e i se işlerdir a ak o u kadar
aklı pla a çıkar a ışlardır. Özellikle Mutezile i yap ış
olduğu gi i áhiret ko usu daki asları ret veya tevile
git e işlerdir. Mutezile ezhe i e g re akıl yeri e g re
hareket oktası yeri e g re hake dir. Eş ari ve M türidî ye
g re ise ákıl akli teyit ede o u açıklaya ve o u ta a laya
ir u surdur. ákıl ile akil arası da ir te akuz g rü ür gi i
olsa da te akuz ol az. Bu so g rüşleriyle Eş ariyye ve
M turîdiyye ezhepleri “elefe yakı dırlar.17
Ehl-i sü eti üzeri de ittifak ettiği eseleler:
1-Kainat vehi ve hayalde i aret ol ayıp o u ir
gerçekliği vardır. İ sa u kai atı ta ı aya ve ilgi edi eye
muktedirdir.
2-Kai at ütü ayrı tılarıyla yaratıl ıştır. O u
utlaka tek ir yaratı ısı vardır.
3-állah teala ı zatı da ayrıl aya ezeli sıfatları
vardır.
4-állah ahrette ü i ler tarafı da g rüle ektir.
15 Taşk prülüzade, a.g.e, s. 166,167.

16 Emin, Zuhrul-İsla , IV,96.
18
Mehmet Baktır
5-Kader haktır fakat kul i ar altı da değildir.

6-Peyga erler, o ları u izeleri, veliler ve
kera etleri haktır.
7-Kel ullah kadimdir, ses ve harflerden
oluş a ıştır.
8-Ahiret ahvali: Ce et, Cehe e , sırat, hesap
şefaat v . haktır. Ce et ve Cehe e saki leriyle irlikte
lü süzdür.
9-Peygamberden sonra en faziletli zat Ebu Bekir
sırasıyla Ö er, Os a ve álidir. ásha ı hepsi uhtere dir ve
iti ada şaya dır.
10-Ehl-i kı lede ir ki se işlediği gü ahta
dolayı
tekfir edile ez. Mü i e kafir diye i küfrü de korkulur. 18
a)Eş ariyye Mezhe i
E ü l-Hasan el-Eş ari hi ri yılı da Basra da
doğ uş. Fıkıhta Ha efi, itikatta yaşı a kadar utezile
ekolü e e sup ol uştur. Eş ari rü ü geri kala yılı ı
mutezileyi ret ve Ehl-i “ü et itikadı ı izah ve ispat içi
geçir iştir. - / tarihi de Bağdat ta vefat et iştir.19
Eş ari Mutezile i e supları da dı, o ları eli de
yetişti ve kel il i i o larda ğre di. “u ki i Ta akatü ş-
Şafiyesi de a lattığı a g re kırk yıl kadar Mutezile ezhe i e
e sup olarak kaldı. Hatta utezile i i a ları da iriydi.
Hüseyi . Muha et el-áskeri i a lattığı a g re: Cü ai i
tale esi idi. Mütefekkir ve hası ları a karşı kuvvetli iriydi.
Cü ai ilim sahibi ve bu konularda telifleri olsa da ü azarada
güçlü değildi. Mü azara olduğu za a ke disi i yeri e Eş ari
yi g derirdi.20

20 Emin, )uhru l-İsla , IV, 65.
19
Üçkardeş eselesi diye ili e eseleyi ho ası

Cu ai ile ü akaşa ederke Ho ası ı verdiği evaplarda
tat i ol ayıp o da ayrıldı.21 Bundan sonra Ehl-i “ü et
kel ı a hiz et etti.
b)Mâturîdiyye Mezhebi
Bu mezhebin M türidî is i i al ası ı se e i E u
Mansur M türidî ye -333/944) nispetledir. M türidî
“e erka t lı ir a e dir. 22
Me supları tarafı da İ a ü'l-Hüda diye a ıla

M türidî a elde ve itikatta E u Ha ife ye ağlı olduğu gi i
Ha efi ir uhitte de yetiş iştir. Yoksa azıları ı iddia ettiği
gibi M türidî Eş ari i ta ileri de değildir.
E u Ha ife he fıkıh he de itikadi sahada ihtisas
sahibi idi. Talebeleri o da risaleler rivayet et işlerdir. E u
Ha ife za a ı daki idatçilerle ü adele et iş ve o larla
ü azaralarda ulu uştur.
Bu se eplerde dolayı M turîdiyye diye a ıla u
ezhe i asıl kuru usu u E u Ha ife olduğu u, M türidî i
ise onun mezhebini akli ve nakli delillerle kuvvetlendirip
ge işlettiği i s yle ektedirler.
E u Ha ife i selef akidesi e e sup olduğu ka ul
edilir. Bu u ya ı da gerek fıkıhta ve gerekse itikatta akla
ehemmiyet vermesi onu selefle kel ekolü arası da ir yere
yerleştirir.
M türidî Kit ü't-Tevhitte dinin kendisiyle
ili e ile eği iki kay ak olduğu da ahseder. Bu larda
iri isi akil diğeri ise akıldır. ákla u kadar e ver esi i
ya ı da tevil ko usu da E u Ha ife gi i davra arak tevilde
21 Emin, )uhru l-İsla , IV, ; Taşk prülüzade, a.g.e, s. 165–166.

22 Emin, Zuhrul-İsla , IV, 91.
20
Mehmet Baktır
kaçar. Tevil ko usu daki u uhafazakarlık ay e Eş ari de

g rülür.23
Mâtüridî i azı ko ulardaki görüşleri i şöyle
sıralaya iliriz:
1-állah ı sıfatları vardır fakat izi sıfatları ız gi i
değildir.
2-Kura állah ı kel ıdır, kadi dir, hadis ve
yaratıl ış değildir. Kura ı harfleri, yazıldığı kağıt ve
oku urke çıka sesler ahluktur Musa a.s. állah la
ko uştuğu a ait getirile ayetlerde M türidîler, állah ı izzat
Musa a.s. la ko uştuğu a dair ir delil ula adıkları ı
s ylerler.
3-Allah keyfiyetten uzak olarak ve mekandan uzak
olarak, idrak ol aksızı g rüle ektir. Çü kü állah "O u g zler
idrak edemez"24 uyur aktadır.
4-Fiilleri állah a izafe edil esi fiilleri kullara ait
ol ası ı e gelle ez. Çü kü o i sa ları yokta yarata ve o
fiilleri yap aya kadir kıla állah tır. İ sa ları katkısı ise o u
kaza ası ve yap asıdır.
5-Şefaat ko usu da Kura ve Hadislerde deliller
vardır. Şefaat ezayı gerektire hatalar içi geçerlidir. Bu
hataları işleye ler iyiler ve állah ı razı olduğu kişileri şefaati
ile affedilir. Kafirlere şefaat ile af yoktur.
6-M türidîler aki ola állah ı zait ir eka sıfatı ı
olduğu u ka ul et ezler.
7-állah ı kadi ir tekvi sıfatı vardır. Bu sıfat
ü kü ola ları i adı a taalluk eder. Yoklukta varlığa
d üş esi e se ep olur. Kudret sıfatı ü kü ü varol ası a

24 el-Enam, 6/103.
21
taalluk et ez. Çü kü u işler tekvi ve yarat a sıfatı ı

vazifesidir.25
3. KELÂM İLMİNİN KONULA‘I VE METODU
Başla gıçta kel il i állah ı zatı ve sıfatları da
ahsede ir ili di daha so raları felsefe i İsla dü yası a
gir esiyle varlık, Gaz li de iti are a tığı gir esiyle de
malum, kel il i i ko uları arası a girdi. Çü kü delileri
duru ları, kıyası evileri ve adu u duru ları gi i
konularla kel il i eşgul ol aktaydı.26
Kel ılar e i a ırlar daha so ra i a dıkları şeyi
akli burha la ispat ederler. Kısa ası di i akılla
desteklenmesidir. Kel il i eseleleri iti arıyla dini bir ilim,
delilleri iti arıyla eşeri ili dir.27
Kelâ ıları etotları:
1-Kel ıları etodu Kura ı , saha e i ve hadisi
kulla dığı etotlara e ze ez. áy ı za a da kel ıları
metodu felsefecilerin metoduna da benzemezler.
2-Kel ılar ü erret deliller kulla ırke Kura
üşahhas deliler kulla aktadır.
3-Kel ılar e i a ırlar so ra i a dıkları şeyi
akıllarıyla teyit ederler. Felsefe iler ise akıllarıyla ispat ettikleri
şeyle i a ırlar.
4-Kel ılar akıllarıyla ispat sırası da üteşa ih ola
ayetleri de tevile y elirler. Bu da irçok ihtilafları çık ası a
sebep olur.
25 E u Ma sur M türidî, Kitâ ü't-Tevhîd, Tah. Fethullah Huleyf,

İsta ul, , M, –20.
22
Mehmet Baktır
5-Kel ılar ke di akideleri i

savu a ve
aşkaları ı s zleri i çürüt ekle uğraş ışlardır.28
28 Ahmet Emin, Duhal-İsla , III, –20.
23
Bİ‘İNCİ BÖLÜM
MATÜ‘İDİ KELÂMCILA‘ VE BUNLAR

Ü)E‘İNDE YAPILAN ÇALIŞMALA‘
24
Mehmet Baktır
1. EBÛ HANİFE (80/699-I50/767)

Numan b. Sabit el-Kufî et-Te î î E u Ha ife
(80/699–150/ Fakih, üçtehit ve ay ı za a da Ha efi
ezhe i i i a ıdır. ásle Farslı ola u zat, Kufe'de doğdu
ve orada yetişti. Ha ad . “üley a 'da ders okudu. Tü ar
ol ası hase iyle hediye ka ul et ez, ke disi ifakta
ulu urdu. Ke disi e teklif edile kadılığı ka ul et ediği içi
hapsedildi.29
Yaşadığı d e de saha ede d rt kişi vardı. Bu
saha eleri adları; E es . Malik, á dullah . E i Evfi, “ehl .
“a d ve E ü t-Tufeyl. Bu ları hiç iri de ders al adı. Küfe
ehlindendi, Ebu Cafer el-Ma sur o u Bağdat a g türdü.
Burada yerleşti ve urada vefat etti. Bağdat ı doğusundaki
Hayzera ezarlığı a def edildi. E u Ha ife i Ba illi olduğu
da rivayet edil ektedir. Ba ası ı “e eli olduğu ve yi e E u
Ha ife i aslı ı Tir izli olduğu gele rivayetler arası dadır.
ásıl adı ı átik . )ota olduğu fakat ke disi e Nu a dediği
akledil ektedir. Yi e o da ; e İs ail . Ha ad .
Nu a . “a it . Nu a . Merzi a ki hür Fars
ço ukları da dılar, állah a ye i olsu ki esli izde asla
k lelik yoktur, dediği a latıl aktadır.30
Hz. áli ile g rüştüğü ve o u duası al ıştır. Küfe
kadılığı a getiril ek iste iş u u ka ul et e iştir. Irak
kadılığı yap ıştır. Beytül ali aşı a getiril ek iste iş u u
ka ul et eyi e de kır açla ıştır. E u Cafer E u Ha ife yi
kadılığa getir ek istedi. E u Hanife de bunu kabul etmedi.
Bu u üzeri e zi da a atıldı. Burada da vefat etti.31
29 Kehh le Ö er ‘ıza, Mu e ü' -Müellifi , Beyrut, ts. XIII,104.

30 Bağdadi, Tarihu Bağdâd, XIII, 323–325; en-Nevevi, Tezhi ül-
Esma, II, 216–218.
31 en-Nevevi, Tezhi ül-Esma, II, 216–218.
25
Ebu Hanife orta oylu, ko uş ası düzgü , iyi

g rü ü lü, ikra ı ol ve güzel kokular süre irisiydi. áz
ko uşur çok susardı. İl i ge iş, alı ülkü çok, ge e gü düz
ili ğre e , istidlali güzel ola ve i adeti e düşkü iriydi.
Beş vakit a azı ir aptesle kılardı. Kura ı iki rekat a az
içi de hat ederdi. E u Ha ife ahiv, hadis ve kel ilmi tahsil
et iş daha so ra fıkhı ter ih et iştir. Ke disi ay ı za a da
ta ir hafızdır.32 Ha ad . “üley a da , İ rahi e -
Nehai de , Ö er . Hattap, áli . E i Talip ve á dullah .
Mesutta ili ğre diği ke di azı da akledil ektedir.33
EL-FIKHÜ'L-EKBER
el-Fıkhü' -Ek er kısa ol ası a rağ e ilgiler zlü
ihtiva ettiği içi ali ler arası da üyük ir ş hret ul uştur. 34
Üzeri e irçok şerh yapıl ış, a zu hale getiril iş ve Türkçe
ye çevril iştir. áli el-K rî i / yaz ış olduğu şerh,
aşlı aşı a ir M türidî eseridir. Bu şerh Y. Veh i Yavuz
tarafı da Türkçe ye çevril iştir. Türkçe ter ü eleri arası da,
Hasan Basri Ça tay'ı / ter ü esi daha eşhurdur.
Bu ter ü e Diya et İşleri Başka lığı Yayı ları arası da
çık ıştır.35
a) el-Fıkhü' -Ek er Üzeri de Yapıla Şerhler
1- Ali el-K rî / , Mi ehü r-‘avzi l-Ezher li
Şerhi Fıkhi l-Ekber, Kahire, 1503.
2- Ebü'1-Mü teh , Fıkhü' -Ek er Şerhi,
Ankara,1983.36
32 Bağdadi, Tarihu Bağdâd, XIII, 332–333.

33 Bağdadi, Tarihu Bağdâd, XIII, 330; en-Nevevi, a.g.e. II, 218–220.
34 K tip Çele i, Keşfü'z-)ü u , İsta ul , .
35 Topaloğlu, Bekir, Kelâ İl i Giriş, İsta ul , s. –127.
36 Türkiye Bi liyografyası, , I, .
26
Mehmet Baktır
3- Muhyiddi Muha et . Bah uddî /l ,

el-Kavlü l-Fasl Şerhu Fıkhü' -Ek er, İstanbul 1985.37
b) E u Ha ife ve Eserleri Üzeri de Yapıla Çalış alar
1- áladdi ákyel, İ a -ı áza ı Kel İl i deki Yeri,
İstanbul,1980.38
2- Hasa Basri Ça tay, Fıkhü' -Ekber, Ankara I954.39
3- Mehmet Celal, Ebu Hanife, İsta ul,1984.40

4- Mustafa Öz, İ a -ı áza ve Beş Eseri,
İsta ul,1983.41
5- Muhammet Ebu Zehra, Ebu Hanife,

İsta ul,1972.42
6- “a it Ü al, Fıkhü'l-Ek er Şerhi, á kara, 1957.43

2. EBU CAFER ET-TAHÂVÎ (239/853–323/933)
Ahmet b. Muhammet b. Seleme b. Abdulmelil Ebu
Cafer el-Ezdî et-Tah vî (239/853–323/ Mısır'ı , “aid
lgesi de, Taha ke ti de doğdu. Fakih, sika, akıl ı ve Ha efi
i a ları da dı. Bütü ali leri g rüşleri i ilirdi. İ a -ı
Şafı' i eşhur tale eleri de ola , dayısı Müze i'de , E u
Cafer'de ders aldı. Başla gıçta Şafi ike daha so ra Ha efi
37 Türkiye Bi liyografyası, , III, .

38 Türkiye Bi liyografyası, , II, .
40 Türkiye Bi liyografyası, , IV, .
42 Türkiye Bi liyografyası, , I, .
27
ola ve u ekolü i a ları arası a yüksele Tah vî, Usûl ve

Furu'da ezhep i a ı a ir çok ko uda uhalefet ederdi.44
Tah vî güve ilir, asil, fakih ve de gele
ali lerde di. yılları da Şa a gitti orada E u Hazı
á dülha it . Cafer ile karşılaştı ve o da fıkıh ve hadis
dersleri aldı. Ta ar î ve E u ekir . el-Makri gibi alimler
o da akilde ulu uşlardır.45 Harun b. Sait el-Eyli, İ i
Uyey e i arkadaşları da; áh et . Kası el-Haşşap ve
Ta er i de hadis di ledi.46 Tah vî, ali leri ihtilafı, Kura
hükü leri ve ea i ko uları da eserler yazdı.47 )ilk de
'de Kahire'de vefat etti. Karafe ezarlığı a def edildi.48
TAHÂVÎ AKİDE“İ
Bu eser he üz kel üslu u a ürü e iş Ehl-i
“ü eti “elef akidesi i hülasa eder. ákidetü't-Tah vî üzeri e
irkaç şerh yapıl ıştır. Bu ları hepsi ayrı ayrı kıy etli eserdir.
“o za a larda asıla ha i li ve kıy etli şerhi üellifi
bilinmemektedir. Şerhu' -ákidetü't-Tah viyye, İsta ul) 49
a)Tahâvî Akâidi i Üzeri e Yapıla Şerhler

1- Me kü ers . Yalı kılıç Nureddi et-Türki, Şerhu
ákideti t-Tah vî, (650/1252).50
44 Zehebi, Tezkiretü l-Huffâz, ; K tip Çele i, a.g.e, s. l , İ

Kutlu oğa, Ta ü t-Terâ i , 101; Leknevi, el-Fevâidü l-Behiyye, 32;
İ i Kesir, el-Bidaye, VI, ; eş-Şir zî, E u İshak Ca aleddi
İ rahi , Ta akâtü l-Fukaha, Beyrut, ts. s. ; Topaloğlu, a.g.e, s.
127.
45 İ Kutlu oğa, a.g.e, s. 101–102; Leknevi, a.g.e. s. 32.
46 İ ü l-İ ad, E ü l-Fellah á dülhay . áh ed, Şezerâtü z-Zeheb,
Beyrut, ts. IV, 105.
47 Zehebi, a.g.e. s. ; İ i Kesir, a.g.e, VI, 186.
48 Zehebi, a.g.e, s. ; Topaloğlu, a.g.e, s. 127.
49 Katip Çele i, Keşfü'z-)ü û , s. ; Topaloğlu, a.g.e, s. 127.
50 á dülkadir el-Kuraşi Cevâhirü -Mudiyye fi Ta akati -
Hanefiyye, Kahire,1398, II, 318-462.
28
Mehmet Baktır
2- Hibetullah b. Ahmet b. Musall . Mah ut, Şerhu

Akideti't-Tah vî, /1332).51
3- Mahmut b. Ahmet Mesut el-Konavi el-Hanefi, el-
Kalaid fı Şerhi'l-ák id, (792/1368).52
4- K fî Hasa Bos avi ákhis rî, e -Nurü'I-Yaki fı
Usuli'd-Dî , /
5- “adüddi áli . Muha et el-Erzai ed-Dı eşkî el-
Ha efî, /
6- “ira üddî Ö er . İshak el-Hi dî el-Hanefi,
(773/1371)
7- E u á dullah Muha et . Muha et E u İshak
el-Fakih el-Hanefi el-Kostantini, (9126/1506).53
b) Tahâvî Akâidi Üzeri de Yapıla Çalış alar
árif áyteki , Tah vî ve ák id ‘isalesi, İsta ul,1986.
3. EBU MAN“U‘ MÂTÜ‘İDÎ (333/944)
Ebu Mensur Muhammet b. Muhammet el-M türidî,
/ ásle “e erka d'ı M türid ahiyesi de dir. İshak
b. Muhammet es-“e erka dî de , áli er-‘üstağfe î de , E u
Muhammet á dülkeri . Musa el-Pezdevî de fıkıh dersleri
al ıştır. Bütü ho aları E u Ha ife i tale eleri de ders
al ıştır. “e erka d'da / tarihi de vefat etti. Hayatı
hakkı da fazla alu at ulu a aktadır.54
M türidî irçoğu Os a lı toprakları üzeri de yaşaya
halkı ta i olduğu ve ke di adıyla a ıla , itikadi ezheplerden
M turîdiyye ezhe i i kuru usudur. Bu ezhe i asıl
51 el-Kuraşî, a.g.e, s. 1143.

52 K tip Çele i, a.g.e, s. 1143.
53 K tip Çele i, a.g.e, s. I I43.
54 Taşk prülü zade, Miftahü's-Saade, Kahire,1963, s. 151-I52;
Kehhale, a.g.e, XI, 300; Leknevi, a.g.e. s. ; Özel, a.g.e, s. 31.
29
kurucusunun Ebu Hanife olduğu u s yleye ler varsa da

ağırlıklı te ayül Bu ezhe i kuru usu u M türidî
olduğudur. Bu g rüşü ortaya çık ası a se ep ola M türidî
ile E u Ha ife i azı g rüşlerinin birbirine benzemesi ve Ebu
Ha ife i daha e yaşa ış ol asıdır. Bu tür e zerlikleri
her za a ve herkes içi ü kü ola ağı g z ü e alı arak
bu mezhebin kurucusunun M türidî ol ası ko usu da ir
şüphe i ola aya ağı g rüşü ağır as aktadır. M türidî i
ke di de e yaşaya , fıkıhta ve diğer ili lerde ş hret
ol uş ir ali ola E u Ha ife de istifade etmesi gayet
doğaldır.55
M türidî hakkı da e eski ve e sağla ilgiyi E ü l-
Muin en-Nesefi ver ektedir. Nesefi ye g re M türidî ondan
fazla eserinde, ili leri i elikleri e ve deri likleri e üfuz
et iş, ye i deliller ortaya koy uştur. İsla akaidi ko usu da
ke di g rüşleri de vazgeç eye leri fikirleri i çürüt ek içi
ü azara ve edel usulü ü aşarılı ir şekilde kulla ıştır.
M türidî i g sterdiği u aşarı ı farkı da ola ho ası E u
Nasr el-İyazi o u çok sevdiği içi o suz derse aşla az ve o u
g rdükçe takdir eder iş.56
KİTÂBÜ'T-TEVHÎD
Yaklaşık olarak iki yüz varakı üzeri de ha i li ir
kel kita ıdır. Dü yada tek üshası ulu aktadır. 1970
yılı da Fethullah Huleyf tarafı da tahkik edilerek Beyrut ta
asıl ıştır. ákait sahası da eser vere irçok M türidî
üellifleri e a a kay aklık yap ıştır. Müellifi árap ol a ası
ede iyle eseri dili ağır ve ifade tarzı farklıdır.57
Kit ü t-Tevhîd, tetkik edildiği de izah yolları
akı ı da ütek il kel eserleri e çok yakı olduğu u
55 Muha et Eroğlu, Ebu Mansur el-Mâtüridî ve Tevilâtü l-Kuran

Basıl a ış, İsta ul Yüksek İsla E stitüsü Öğreti Üyeliği Tezi ,
s. 20–21.
56 Eroğlu, a.g.e, s. 16.
30
Mehmet Baktır
fakat ıstılahları ta yerleş e iş olduğu g rülür.58 Kit ü t-

Tevhit Fethullah Huleyf tarafı da tetkik edilerek asıl ıştır.
Kita ı aş tarafı a Fethullah Huleyf tarafı da ir giriş
ekle iştir.
Kitâ ü't-Tevhîd şu ko ula ihtiva et ektedir
-Taklit, mukallit
-Bilgi edinme yollan
-Cisim
-állah 'ı varlığı, irliği ve sıfatla
-el-Es aü' -Hüs a
-Ru'yetullah
-İstiva
-İ sa fiilleri
-Kaza ve kader
-Amel ile i i ilişkileri
-Me ûsi, )e adık, putperest ve Dehriyyu 'u
g rüşleri. 59
TE'VİLATÜ'L-KUR'AN
ádı da da a laşıldığı gi i, dirayet üslu uyla yazıl ış
ir tefsirdir. Müellif yeri geldikçe kel ko uları a da
deği iştir.
Bu nedenle M turîdiyye akaidi içi kıy etli ir
kay aktır. Bu kitap E u Ma sur M türidî'nin tekrirleri olup
so rada tale eleri tarafı da kitap hali e getiril iştir.
Bu da dolayı ahe k ve terti i düze li değildir.60 Keşfü'z-
58 Eroğlu, a.g.e, s. 22.

59 Måtürîdî, a.g.e, s. 26–51.
60 Topaloğlu, a.g.e, s. f, 28.
31
)ü u ise Cev hiıü' -Mudiyye'de ş yle aklet ekte;

“ahası da emsali bulunmayan, hatta bu konuda en evvel
yazıl ış kitaptır.61 Bazı kay aklarda Tevilatı Ehli's-“ü e diye
a ıla u eserde İ a -ı M türidî Ehl-i “ü et a layışı a zıt
düşe g rüşleri aklî ve aklî delillerle çürütür. İtikadî
eseleleri ya ı da fıkhî ko ula da işleyerek, E u Ha ife' i
{ / g rüşleri i tekit ve ikrar eder. Tevilatı iri i ildi
Kahire de tarihi de eşredildi.62
a)Te'vilätü' -Kur'a 'ı Şerhi
Şerhu Tevilati'l-M türidî, es-“e erka dî Muha et
. Ye î E u Bekir K hire, .63
b) İmam-ı Mâtüridî ve Eserleri Üzeri de Yapıla
Çalış alar
1- Ali Abdulfettah el-Mağri î, E u Ma sur M türidî
ve áraühü l-Kel iyye, Kahire,1985.
2- Eyüp áli, ákidetü' -M turîdiyye, K hire, ,.64

3- Kit ü't-Tevhîd, şr. Fethullah Huleyf, M türidî,
Beyrut,1970.65
4- Hüseyi “uudi Erdoğa , Kit ü't-Tevhit Ter ü esi,
İsta ul
5- Ke al Işık, M türidî Kel ı da İ a á layışı,
Ankara, 1974.66
61 Katip Çele i, a.g.e, s. 335–336.

62 Özel, a.g.e, s. ; Meti Yurdagür, Bi liyografik Kelâ tarihi
Denemesi, İsta ul, , s. .
63 Şehit áli Paşa Kütüpha esi, No: .
64 Matürîdi, a.g.e, s. M. 52.
65 M. “ait Yazı ıoğlu, Mâtürîdî ve Nesef'i ye göre İ sa Hürriyeti
Kavra ı, Ankara, 1988, s. 141.
66 Türkiye Bi liyografyası, , .
32
Mehmet Baktır
6- Madelung Wilfred, M türidîliği Yayıl ası ve

Türkler, Çev. ásla Gü düz, Leiden 1971.
7- Ma Do ald, M türidî, İsl Ansiklopedisi,67

8- Muhammet Tanci, Ebu Mansur M türidî, İlahiyat
Fakültesi Dergisi, á kara, .68
9- Muha et Eroğlu, E u Ma sur M türidî ve
Tevil tü l-Kur a , İsta ul,1971, (doktora tezi)69
10- ‘agıp İ a oğlu, İ a E u Ma sur M türidî ve
Tevil tü l-Kurandaki Tefsir Metodu, 1991, Ankara.70
11- ‘a aza oğlu Mah ut “a i, M turîdiyye,
İsta ul,1984. 71
12- M. “ai Yepre , İrade Hürriyeti ve İ a

M türidî, İsta ul,1984.
13- Tritton, An early work from the school of al-
M türidî, İsta ul 1966.72
14- Vehbi Ecer, Türk Di Bilgi i M türidî,
İsta ul,1973.
15- Von Monfred, Matüridy and sein kitap Tevil tü l-
Kura , Der İsl , .73
16- Yusuf )iya Y rükha , Kit ü't-Tevhit Ter ü esi,
İsta ul,1953.74
67 M. Saim Ye rem, İrade Hürriyeti ve İ a Mâtürîdî, İsta ul,

1984, s. 368.
68 M türîdî, a.g.e, s. M, 9.
69 M. “ait Yazı ıoğlu, a.g.e, s. 142.
70 M türidî, a.g.e, s. M, 56.
71 Türkiye Bi liyografyası, , II, .
72 M türidî, a.g.e, s. M, 56.
73 Mätüridî, a.g.e, s. M, 37.
33
17-Hasa Şahi , M türidî ye G re Di , Kayseri, .

4. HAKÎM E“-SEMERKANDÎ (342/953)
ásıl adı İshak, kü yesi E u' -Kası dır. “e erka d'da
doğdu. Doğu tarihi ve ailesi hakkı da kesi ir ilgi
ulu a aktadır.
Ta akat kitapları, Hakim es-Semerkandi'nin tahsil
hayatı ı Belh'te geçtiği i kaydeder. Burada Ha efi ali lerde
Muhammet b. Huzeyme el-Kallas'ta / ders aldığı
ili ektedir. Bazı tasavvufi kay aklarda, ke disi de e çok
istifade ettiği ho ası ı ü lü sofi E u Bekir el-Ver k olduğu
kaydedilir.
H ki es-“e erka dî' i ho aları arası da á dullah
b. Sehl ez-Zahit adlı ir kişide ahseder. Bu zat, uhte ele
sofi Hatim el-Esa 'ı üritleri de á dullah . “ehl er-‘ zî
ol alıdır. Bazı çağdaş kay aklara g re, H ki es-“e erka dî,
İ rahi el-Kass r ve E û á dullah el-Cell gi i sofileri de
ğre isi ol uştur. á ak u g rüş ilk el kay aklarda o u
Dı ışk ve çevresi e seyahat ettiği e dair herha gi ir ilgi i
ulu a a ası se e iyle teyit edile e ektedir.
“e erka di' i kel ve fıkıhta ho ası ın Ebu
Mansur M türidî olduğu u elirte ler olduğu gi i, azıları da
bu iddia ı çağdaş ola her iki ali i g rüşleri arası daki
paralellik se e iyle ortaya çıktığı ı ve u u ir yakıştır ada
i aret olduğu u savu aktadır.
Bazı atılı araştırı ılar H ki es-“e erka dî'yi de
sade e Ha efî ilgi , “e erka t kadısı ve sofi şekli de ta ıtıp
eşhur eseri es-“evadü'l-áza 'ı da ir Ha efi akaidi şekli de
nitelerler.
H ki es-“e erka dî'de ahsede kay aklar, o u
10 Muharre tarihi de Mayıs uzu üddet
kadılığı ı yaptığı “e erka d'da vefat ettiği i ve u şehirdeki
74 Türkiye Bi liyografyası, , .
34
Mehmet Baktır
C kerdize ezarlığı da etfu ulu a İ a

M türidî' i
ka ri i yakı ı a def edildiği i ittifakla kaydederler.75
ES-“EVÂDÜ'L-AZAM
es-“ev dü' -á`za adıyla ili e u eseri ta adı;
er-Red ala Ehli'1-Heva el-Müse a Kit ü's-“ev dü'l-A`zam
al Mezhe i İ ami'1-áza , şekli dedir. Bu eser esele
üzeri e kurul uştur. Ehl-i “ü et akaidinin g rüşleri i kısa a
a latır. İl i kel ı aşla gıç devri eserleri de ola risale,
klasik kel kitapları ı üslu u da aşka ir pla a sahiptir.
‘isale, G releli İ rahi Hil i . Hüseyi tarafı da şerh
edil iş ve u şerhle irlikte yaklaşık sayfa olarak
asıl ıştır. 76
es-“evâdü'l-Aza ı Şerhi
G releli İ rahi Hil i . Hüseyi , “el ü'l-áhk
ala “ev di' -Azam.77
a)es-“evâdü'l-Aza Üzeri de Yapıla Çalış alar
1- Ayni Bulgarî, es-“evadü l-á`z Ter ü esi,
Bulak,1238.
2- Eser “ıtkı Gülle tarafı da Doğru Yol adıyla
Türkçe'ye ter ü e edil iştir.
3- Mustafa Can, Hakim es-“e erka di ve “evadü l-
áza ı, İsta ul, . Basıl a ış Yüksek Lisa s Tezi
5. EBU'L-ABBAS EL-MU“TAĞFİ‘Î (350/96I–432/1040)
E ü'l-Abbas Cafer b. Muhammet el-Mutez el-
Müstağfıri e -Nesefi (350/961- l Maveraü ehir
Ha efî ali leri i de gele leri de dir. Bazı kay aklarda
E ü' -á as diye geçe el-Müstağfırî ay i za a da uhaddis
75 Dİá. H ki es-Semerkandi maddesi,

76 K tip Çele i, a.g.e, s. ; Topaloğlu, a.g.e, s. 129.
77 “ıtkı Gülle, Doğru Yol, İsta ul, , s. .
35
ve tarihçidir. Maveraü ehir de yaşadığı yıllarda ir e zeri

yoktu. Ha a 'a g çe ve Nesef'te kadılık yapa el-Müstağfırî
(H. 432l1040) tarihinde Nesef'te vefat etti.78 Müstağfırî, fakih,
uhaddis, fazıl, güve ilir ve halkı çoğu u üra aat ettiği ir
zattı. Birçok eser yazdı ve u eserleri eğe ildi. Horasa a g çtü
ve Merv de ika et etti. Nesef te el-İstira azi de , Muha et
b. Zer er-‘azi de , Buhara da áh et Ğa ar el-Hafızada ,
Merv de E u Heyse de ve irçok insandan hadis dinledi. Es-
“e a i, Kadı á dül elik ve áh et es-Semerkandi ondan
rivayette bulundular. Hadis toplamada, kitap yazmada ve
hadisleri a la ada yaşadığı d e de yeri i tuta ak iri
yoktu.79
DELAİLÜ'N-NÜBÜVVE
el-Müstağfırî u eseri de isette eki d e i yedi
a hali de, u izeler lü ü ü ise eş ab halinde
tertiple iştir. Kay aklarda u eseri Muha et . Nasır .
Muha et . Y l b. el-Fadıl tarafı da rivayet edildiği
zikredilmektedir.80
6. EBU'L-YUSR EL-PE)DEVÎ (421/1030–493/1099)
Muha et . Hüseyi . á dülkeri . Musa .
Mü ahit el-Hanefi el-Kadı E ü' -Yüsr laka ıyla ili e , Pezdevî
“e erka d da doğdu ve Buh ra da (493/1099) tarihinde vefat
etti.81 Pezdevî, usul konusunda irçok eserleri ulu a , İ
Usr diye bilinen Ali b. Muhhammed i kardeşidir.
Maveraü ehir de Muha et . Nesefi i arkadaşları ı
ho asıydı. Tartış asız olarak üstatları üstadı idi. İtikat ve fıkıh
78 Kehh le, a.g.e, III, ; İ ü l-İ ad, a.g.e. V, ; İ Kutlu oğa,

a.g.e. s. ; Özel, a.g.e, s. 38.
79 es-“e a i, E u “ad á dülkeri . Muha ed, el-Ensab,
Beyrut, 1988, V, 286.
80 Katip Çeleli, a.g.e, s. ; Kuraşi, a.g.e, III, 378,1554.
81 Kehh le, a.g.e, XI, ; )ırıklî, Hayreddi , el-Alâ , Beyrut, 1992,
VII, ; Özel, a.g.e. s. 41.
36
Mehmet Baktır
ko uları da yaz ış olduğu eserler doğu ve atıda

eşhurdu.82
U“ÛLÜD-DİN
Klasik kel kitapları ı ütü ahisleri i içi e ala
u eser esele üzeri e kurul uştur. áyrı a so u da İsl
Mezhepleri' de ahsede ir lü daha yer al aktadır.
a) Usulü'd-Di Üzeri e Yapıla Çalış alar
1- Şerafetti G l ük eseri Ehl-i “ü et Akaidi adıyla
ter ü e et iştir. Er-Tu mat.1980.
2- Hans Peter Lins, Risaletü' -Ak id, Kahire,1963.83

7. EBU'L-MUİN EN-NE“EFÎ (418/1027–508/1114)
E ü' -Mu`ï Mey u . Muha et . Muha et
en-Nesefî el-Mekhûli /1027–508/ ásle “e erka t'lı
ola , Ha efi Fıkıh ve Kel ali i E ü'l- Mu`î e -Nesefî
Buh ra'da yaşadı. ákait ve fıkıh sahası da çeşitli eserler verdi.
Büyük dedesi, Mekhül . el-Fadl en-Nesefì'ye ispetle "el-
Mekhül" diye a ıl aktadır. Alaeddin es-“e erka dî /I
114) Onun talebelerindendir.84
Nesefi, Mekhül . el-Fadl en-Nesefi i toru u ola
Muha et . Mekhül ü oğludur. Büyük dedesi, Ebu
“üley a da ve Cüz i de fıkıh rivayet ederdi.85
TAB“İ‘ETÜ'L-EDİLLE
M türidî ezhe i i e ha i li kel kita ıdır.
Yaklaşık olarak varakta oluş aktadır. İtikat ko usu daki
82 İ Kutlu oğa, a.g.e. s. 275.

83 Topaloğlu, a.g.e, s. ; Yurdagür, a.g.e, s. 31.
84 Kehh le, a.g.e, XIII, ; Kuraşi, a.g.e, III, ; Bağdatlı İs ail
Paşa, Hediyyetü'l-Arifin Esmai'l-Müellifi ve Asarü'l-Musannafin, Trc. Kilisli
‘ifat Bilge, Tashih İ üle i Mah ud Ke al İ al, áv i áktuç, á kara, .
, VI, ; Özel, a.g.e, s. 43.
85 Leknevi, a.g.e. s. 216.
37
eseleleri kuvvetli deliler kulla arak ç z ekte ve Ehl-i sü et

ali leri i g rüşleri i açıklayarak atıl ezhepleri g rüşleri i
çürüt ektedir. Bu ko uda kulla dığı delilleri fazla uzat ada
herkesi a laya ile eği şekilde izah et ektedir.86
BAH‘Ü'L-KELÂM
E ü' -Muin en-Nesefî (418/1027–508/lll ' i kel
sahası da iki i eseridir. ákait eseleleri i çoğu u içi e alan
bu eserde en-Nesefî (508/11 istidl lleri de ol a ayet ve
hadislere yer veril ektedir. Eser akı ı ir üslu a sahip olup
herkesi rahatlıkla a laya ile eği ir dille yazıl ıştır. 'de
50–60 sayfa olarak asıla u eser Türkçe'ye de çevril iştir. 87
ET-TEMHÎD Lİ KAVÂİDİ'T-TEVHÎD
Ebu l-Muin en-Nesefî (418/1027–508/1l14)'nin
kel a dair üçü ü eseridir. Kısa ve z ola u eseri üzeri e
yapıl ış ir şerhi de aşka hakkı da yapıl ış herha gi ir
çalış aya rastla ıla adı.88
a) et-Te hîd li Kavâidi't-Tevhîd Şerhi
Hüsa etti Hüseyi . áli . Ha a es-“ığ akî
I/13I 1)89
b) E u l-Muin en-Nesefî' i Eserleri Üzeri e Yapıla

Çalış alar
1- “eyyid áhse , İsl İ a çları ı Te elleri,
İsta ul,1972.
2- M. Sait Özervarlı E ü l-Muin en-Nesef î ye ait
Ta sıretü l-Edille i Kay akları İsta ul , Basıl a ış
yüksek lisa s tezi
86 Kåtip Çele i, a.g.e, s. ; Topaloğlu, a.g.e, s. ; Yurdagür,

a.g.e, s. 33.
88 Katip Çele i, a.g.e, s. 484.
89 Kehh le, a.g.e, III, ; Özel, a.g.e, s. 73.
38
Mehmet Baktır
3- )eki “arıtoprak, E ü l-Muin en-Nesefì'ye G re

Tekvin “ıfatı, İsta ul, , Basıl a ış Y. Lisa s Tezi .
4- M. “ait Yazı ıoğlu, M türidî ve Nesefî'ye G re İ sa
Hürriyeti Kavra ı, á kara, .
5- M. “ait Yazı ıoğlu, "M türidî Kel Ekolü ü İki
Büyük “i ası: E u Mansur M türidî ve E u' -Muin en-Nesefî",
áÜİFD, XXVII, á kara, 1985, s. 295.
6- Meti Yurdagür, "Kuru usu da “o ra M turîdiyye
Mezhebinin En Ö e li Kel ısı E u' -Mu`î e -Nesefi'nin
Hayatı ve Eserleri", Diy et Dergisi, XXU , , s. .
7- Ce il ákpı ar, İsla İ a çları ve Mezhepleri
árası daki G rüş Farkları, Ko ya .
8. EBU BEKİ‘ E“-“EME‘KANDÎ /
E u Bekir Muha et . Ye î es-“e erka dî
(533/1138) fakih, ütekelli , uhaddis ir zattır. E u áh et
el-İy zî de fıkıh dersleri aldı.90 es-“e erka dî' i hayatı
hakkı da kay aklarda az ilgi ulu aktadır. Vefat tarihi
ko usu da çeşitli rivayetler ulu akta, fakat u tarihler
birbiri i tut a aktadır. Bu u se e i E u Bekir es-
“e erka dî adı altı da aşka ali leri de ulu asıdır.91
MEÂLİMÜ'D-DİN
Ebu Bekir es-“e erka dî' i u eseri hakkı da
herha gi ir ilgiye rastla ıla adı. “ade e kay aklarda is i
zikredilmektedir.92
90 İ Kutlu oğa, a.g.e, s. 274.

91 Kehhale, a g. e, XII, ; K tip Çele i, a.g.e, s. ; Kuraşî, a.g.e,
s. 111, 400,1578.
39
ER-RED ALE'L-KE‘‘AMİYYE
Ebu Bekir es-“e erka dî / ' i ákait
sahası da iki i eseridir. Hakkı da herha gi ir ilgiye
rastla ıla adı. Fakat kay aklarda is i geç ektedir.93
9. EL-GA)NEVÎ MUHAMMED B. “AİD (563/1167)
Ahmet b. Muhammet b. Mahmut b. Said el-Gaznevî
el-K ş î, Ha efi fıkıh ali leri de dir. Gaz e eski Hi t
eldeleri de iridir. Gaz evî, K ş i değildir. K ş î ayrı ir
zattır.94 Ahmet b. Yusuf el-Hüsey îde / fıkıh
dersleri aldı ve ulu duğu ezhepte reislik derecesine
yükseldi. Bed yi sahi i E u Bekir de o da Tuhfetü l-Fukaha
sahi i álatti de o da Pezdevî de ders aldılar.95 Gaz evî
/l tarihi de Halep te vefat etti.96
‘AV)ATÜ' -MÜTEKELLİMİN
Gaz evî, Kel a dair ola u eseri, üzeri de ir
çalış a daha yaparak o u ihtisar et iş ve adı a da "el-
Mü teğ i ‘avzati'1-Mütekelli i " de iştir. Bu her iki eser
üzeri de yapıl ış herha gi ir çalış aya rastla ıl a ıştır.
“ade e kay aklarda adı geç ektedir.
10. ALİ B. OSMAN EL-ÛŞİ (569/1173)
E ü' -Hasa “ira üddî áli . Os a el-Uşî el-Ferga î
/I Ha efî fıkıh ali leri de ola Uşî' i hayatı
hakkı da fazla ilgi ulu a aktadır.97
93 Kuraşî, a.g.e, III, , ; Kåtip Çele i, a.g.e, s. 859.

94 İ Kutlu oğa, a.g.e. s. 104.
96 Kuraşî, a.g.e, I, 315, 236.
97 Kehhale, a.g.e, VII, ; K tip Çele i, a.g.e, s. ; Özel, a.g.e, s.
53.
40
Mehmet Baktır
BEDÜ' L-EMÂLÎ
Ta adı, Bedü'1-E lî lit-Tevhîd i' -Nazm kel-Le lî
olan bu eser itikada dair esas kaideleri ihtiva eder. Kaside
şekli de ola u eser kel a dair yazıla ilk a zu eserdir.
Bir çok ali ler tarafı da şerh edil iş ve Türkçe ye
çevril iştir. áh et ásı tarafı da yapıla Türkçe şerh aşlı
aşı a ir kel eseridir. Merahü' -Me li fì Şerhi' -E lî adı ı
taşıya u eser sayfada oluş aktadır. Hi rî
tarihi de İsta ul'da asıl ıştır. Os a lı Şeyhülisl ı Ho a
“adüddî Efe di tarafı da a zu ter ü esi yapıl ıştır.
Ke al Edip K rükçüoğlu tarafı da árapça et i çeşitli
ilavelerle asıl ıştır. 98
Medreseleri akait dersleri de çok revaç bulan,

elde ele dolaşıp ka ul g re eyitlik kısa fakat uhtevalı
ir kasidedir. Bazı eyitleri tekrar yüzü de ve eyitli
üshalar da ev uttur.
Müellif tarafı da "Bedü'l-E lî" diye
isi le diril ekle era er, daha çok "el-Em lî" adıyla ş hret
kaza ıştır. áyrı a eyitleri so u "la " harfiyle ittiği içi
"el-Kasidetü'l-L iyye" ve aşla gı ı a atfe "Kasîdetü
Yekulü'l-Abd" olarak da kaynaklarda zikredilir.
ákait ko uları ı ez erle esi kolay ir tarzda açık ve
sade ir üslupla işle esi, u u ya ı da, adu , tekvi , isi -
üse a, evher v . kel pro le leri de de h li
ol a ası kaside i ke disi e has zelliğidir.
Kaside ko usu u tevhit olduğu u ifade ederek
aşlar ve he e állah'ı zätı ve sıfatları eselesi e girer.
Müellif állah'ı kadim olduğu ve ke l sıfatlarıyla ev ut
olduğu u zikrettikte so ra es ve sıfatta azıları ı sayar.
Deva ı da Ehl-i sü eti sıfat a layışı elirgi olarak g ze
çarpar. állah'a şey ve z t de ile ile eği, a ak Cevher ve isi
ol adığı, isi ve üse ı da farklı olduğu a latılır.
98 Darü -Fü û , İ. F. Dergisi, , I, .
41
Ma zu ede isi ver ede yer yer diğer ezheplere

y elik te kitler de vardır. Mesela Halku'I-Kur'a , ru yetullah,
aslah ko uları da Mutezile; kadı ları peyga erliği
g rüşü de Eş ariye zı e reddedilir.
)ü' -Karneyn ve Lokma ı Peyga er ol adığı Hz.
İsa' ı üzulü ve kerametlerin hak olduğu savu ula g rüşler
arası dadır.
Halifeleri fazilet sırası da so ra, el-Em lî ağırlıklı
olarak iman ko usu u işler ve i ı taklit, yeis ve ikrah
halleri üzeri de durur.
“o lü de, lü so rası hayat ve ahiret ahvali
a latılır. Bu arada ka ir aza ı şefaat gi i Ehl-i sü et g rüşleri
teyit edilir. ále i hadis olduğu, heyûl ı yokluğu ve ruhu
durumu ile ilgili ek bilgilerden sonra verilen bilgilerin iyice
ez erle ip i a ıl ası tavsiyesi ve ke disi e hayır dua
temennisiyle kaside son bulur.99
a) E âlî' i Şerhleri
1- Ali el-K rî b. Sultan Muhammet (1014/1605),
Dav`ul-Me lî fi Şerhi l-E lî..
2- el-Ye î Halil . áli e -Ne rî J ,
Nefisü'r-‘iy d li Cid i l-E r d.
3-Hüseyi . İbrahim b. Hamza b. Halil, el-Le lî fi Şerhi
Bed i l-E lî.
4- İzzüddî Muha et Ebu Bekir, (819/1416),
Der ü' -Me lî fi Şerhi l-E lî.
5- er-‘ zî Muha et . E u Bekir, el-Hidaye i e l-
İtik d.
6- el-á takî Muha et . áh et . Ö er el-Ha efî.
7- ‘adiyüddî E ü' -K sı . Hüsey i'l-Kü ra.
99 el-E lî" d, Dİá, yayı la a ak
42
Mehmet Baktır
8- en-Niksar-î Şe seddi áh et 100
9- Menheceti'1-Âlî fi Şerhi l-E lî, Müellifi tespit

edile e iştir.
10- Şerhu Kasidetü Yekulü l-á d Müellifi tespit
edile e iştir.
11- Muha et . “üley a el-Hale î er-‘eyehavî
(1 Nuh etü'l-Le lî li Şerhi Bedi l-E lî.
12- Alaaddin Ali b. Muha et / , Şerhü'l-
E lî.
13- İ De irdaş Muha et . á dullah el-Çerkesî
(931/1524), Kasidetü'l-Mardiyye Şerhü Kasideti l-L miyye.
14- á dülha it . á dullah . Mah ut el-álûsî
1324/1906), Nesru'1-Le lî fì Şerhi Naz i' -E lî
15- Ke zü l-Le lî fi Şerhi Bedi l-E lî, Müellifi tespit
edile e iştir.
16- áh et ásı Efe di, Merahü l-Me lî fi Şerhi l-
E lî.
17- Meh et Şükrü, Kaside-i E lî Ter ü esi.
18- Muha et Şükrü . áh et áta, Keşfü l-Meali
Şerhü Bedi l-E lî.
l9- Sadettin Efendi, Kaside-i E lî Ter ü esi.
20- Hafız ‘efıî Efe di, Kaside.101

11. NU‘EDDİN ES-“ÂBÛNÎ (580/1148)
Ahmet b. Mahmut b. Ebu Bekir el-Buh rî es-“ û î
Nureddî es-“ û î / Ta ak t ve kel kitapları da
(Nureddî es-“ û î diye geç ekte ola es-“ û î
/ Ha efî ali leri de dir. “ û î adı ı erede aldığı
100 K tip Çele i, a.g.e, s. 1349–1350.

101 D. İ. á. el-E lî Maddesi.
43
bilinmemektedir. Belki de ona “ û î denmesinin nedeni onun

sa u la uğraş ası ve o u sat ası da dolayıdır. 102
Buh ra'da yetişip orada vefat ettiği içi O a "Buh rî" nisbesi
de veril iştir. Bekir Topaloğlu, “ ûnî' i kü yesi i E u Bekir
değil, E u Muha et olduğu u, azı kay aklarda zikredile
E u Meh id ifadesi i kü yesi ol ayıp vgü ifade ede ir
lakap olduğu u, ke di adı ı áh et ve a ası ı adı ı
Mah ut ol ası da dolayı u lakapla a ıla ile eği i
s yle ektedir. 103
“ û î ha a git iş, gidiş geliş es ası da Horasa ve

Irakta ali ler e lisi de vaazlar ver iş ve il i ko uş alar
yap ıştır. Ke disi Buh ra da hür et topla ış, ze gi ve
iti arlı aileye e sup ir ali di. Şe sü l-Eimme Muhammet
el-Kerdeî “ û î de fıkıh tahsil et iştir. Doğu tarihi ve yeri
hakkı da ilgi ulu aya “ û î fakih ve ütekelli dir. .
“afer “ / tarihi de Buh ra'da vefat etti.104
EL-MÜNTEKÂ MİN İ“METİ L-ENBİYA
el-Mü tek , Muha et . Yahya el-Beşegari'ye ait,
"Keşfü' -Gav id fı áhvali l-E iya" adlı kita ı ir
uhtasarıdır. Peyga erleri irer eşer olduğu da ,
azısı ı diğerleri de üstü lüğü de , sayıları da ve o ları
ismetinden bahseder. Peygamberlerin her irisi içi irer a
ayır ıştır.105
EL-KİFÂYE Fİ L-HİDAYE
“ û î' i / akait sahası da iki i eseridir.
Bu eser el-Bid ye adlı kita ı ı üzeri de yaptığı ir çalış adır.
İhtiva ettiği ahisler açısı da el-Bid ye adlı kitapla ay ı

103 Topaloğlu, Mâtürîdiyye Akaidi, s. 19.
104 Kehh le, a.g.e, II, I ; Kuraşi, a.g.e, I, , Topaloğlu,
Mâtürîdiyye Akaidi, s. 20.
105 K tip Çele i, a.g.e, s. ; Topaloğlu, Mâtürîdiyye Akaidi, s.
27.
44
Mehmet Baktır
ol ası a rağ e ha i açısı da el-Bid ye i d rt isli e

yakı dır. el- Bid ye de fazla olarak yedi ko u ihtiva eder.
Bu ları ir kıs ı ı üstakil aşlıklar altı da açıkla ıştır. el-
Kifaye ye ko ular daha ge iş açıkla ış, karşı tarafta
gele ile ek itirazlar sıralanarak onlara gerekli cevaplan
ver iştir. el-Kifaye, dili akı ı da el-Bid ye'de daha kolay
ve daha açıktır. İzahlarda dola açlı yollara sokul ada ve
ıstılahlara oğul ada akla ve keli e i dildeki kulla ı
tarzı a isti at eder.106
EL-BİDAYE
“ û î' i / akait sahası daki üçü ü
eseridir. el-Bid ye iraz e zikrettiği iz el-Kifaye' i aslı ı
teşkil eder. “ û î i e çok ş hret ula eseri udur. Ş hret
ul ası ı se e i kısa ol asıdır. el-Bid ye' i dili el-Kifaye'ye
ispetle daha ağırdır. Meseleler kısa ve zlü olarak
a latıl ıştır.107
a) Nureddî es-“â û î Üzeri de Yapıla Çalış alar
1- Bekir Topaloğlu, el-Bid ye fı Usüliddi adlı eseri
"M turîdiyye ákaidi" diye Türkçe'ye çevir iştir. İsta ul,1980.
2- Muha et árûçî, Nureddi es-“ û î ve
áraühü l-Kel iyye i Kita i l-Kifaye fi l-Hidaye, Kahire,
. Basıl a ış Y. Lisa s Tezi
12. KIVÂMÜDDİN ABDU‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘Î (-?)
Kıv üddi áh et . á durreşid b. el-Hüseyi el-
Buh rî doğu ve lü tarihleri ko usu da kesi ir şey
bilinmemektedir. Hülasa kita ı ı sahi i, İftiharüddî Tahir .
Ahmet b. á durreşid el-Buh rî i / a asıdır.
İftih rüddî fıkıh il i i a ası da al ıştır. áli , fakih ve
kel ı ola Kıv üddî el-Buh rî i he oğlu he de
106 K tip Çele i, a.g.e, s. ; Topaloğlu, Mâtüridiyye Akaidi, s.

32.
107 Topaloğlu, Matürîdiyye Akaidi, s. 34.
45
tale esi ola İftih rüddî el-Buh rî, Ha efi fıkıh ali leri
arası da e li ir yer tutar. 108
CAMİÜ' L-AKÂİD
Beş altı varakta oluşa ir akait risalesidir. ádı da
da a laşıla ağı gi i çeşitli akait kitapları a atıfta ulu ularak
oluşturul uş ir risaledir. Diğer risalelerde ayrıldığı e li
okta g rüşü ü aldığı yerleri zikret esidir. Muhteva açısı da
klasik kel kitapları ı a a ko uları ı içerir. Bu ko uda ge iş
ilgi ilerideki lü de gele ektir.
13. MENKÜBE‘“ B. YALINKILIÇ (650/1252)
Me kü ers . Yalı kılıç Ne eddî et-Türkî
(650/l252) Kay aklarda "Bekir ers" diye de geç ekte olan bu
zat Halife N sırüddi i k lesidir. Daha so raları hür ir
kadı la evle erek ze gi ol uştur. Dai a asker el isesiyle
dolaşır, şapka giyerdi. Halife Musta sır'ı , aşı a sarık sar ak
şartıyla Bağdat Halifeliği i teklif et esi e rağ e , ka ul
et e iştir. Ha efï fıkıh ali leri de dir. Bu ko uda ir eseri
de ev uttur. áy ı za a da eşhur "Tah vî Akaidi"
sarihlerindendir.109
EL-U“ÛLÜ'L-İTİKADİYYE
ákait hakkı da kısa ir risaledir. Kütüpha e
kayıtları da varak olarak geçe u risale i aslı eş-altı
varaktır. Geri kala kıs ı Tah vî ákaididir. İkisi ir arada
Me kü ers e (650/1252) nispet edilerek 15 varak olarak
kütüpha e kayıtları a geç iştir. Üzeri de yap ak istediği iz
ir çalış a so u o u altı varak olduğu u tespit ettik. Bu altı
varakta akaidin e i de ve hük ü de ahsedil ekte.
‘isalede herha gi ir fasıl ve ab tasnifi yoktur. Sadece
Tah vî i akaidi e geçerke "Ba ü' -ákait" diye ir ara aşlık
ulu akta. )ate u kısı Me kü ers'e / ait ir
eserdir. İ rahi Efe di Kütüpha esi, o:
108 Kuraşi, a.g.e, I, 127, 188.

109 Kuraşî, a.g.e, I, 462, 378, Leknevi a.g.e, s. 56.
46
Mehmet Baktır
14. BU‘HÂNÜDDİN EN-NE“EFÎ (606/1209–687/I288)

E ü' -Fadl Burh üddi Muha et . Muha et
b. Muhammet en-Nesefî (606/1209–687/ Müfessir, fakih,
usul ü, kel ı, h ki ve a tıkçıdır. Mu e ü'l-Müellifi de
doğu tarihi / olarak geç ektedir. Hayatı hakkı da
fazla bilgi bulunama aktadır. E u Muha et Birzalî ondan
ders al ıştır. )ilhi e i 'si de / Bağdat'ta vefat
etti. 110 Vefat tarihi el-Fevaid de olarak geç ektedir. E u
Ha ife i ezarı ı ya ı a def edil iştir. Ha ı halife o u
ese i i E u Hafs Ö er e -Nesefî ye (- daya dır aktadır.
İl i hilaf üzeri e eşhur ir ukaddi esi, ‘ zî i tefsiri
üzeri e yaptığı ir zeti ve Taftaz î tarafı da şerhi yapıla ,
Nesefî Akaidi diye bili e akait risalesi ulu aktadır.111
AKİDETÜ N-NESEFÎ
Burh üddi e -Nesefî / ' i akaide dair
ola u risalesi kısa ve zlü ir i areye sahiptir. áy ı za a da
ákait il i i ütü ko uları ı içi e alır. Elliye yakı şerh ve
haşiyesi ulu aktadır. áyrı a az a çevrilip Türkçeye
ter ü e edil iştir. Meyda a getirile şerhler arası da
Taftaz î i şerhi daha çok ş hret ul uştur. Bu ş hreti i u
gü de deva ettir ektedir. Yal ız fazla a felsefi ve a tıkî
izahlar içerdiği içi a laşıl ası kolay değildir.112
a) Nesefî Akaidi i Şerhleri
1- áh et Berdeî.
2- ára î áladdî áli.
3- áy î Şiha üddî áh et.
4- Bedreddin Muhammet b. Muhammet Ahmet b.
Hatip (893/I487).
110 Kehh le, a.g.e, XI, ; Özel, a.g.e, s. 69–70.

111 Leknevi, a.g.e, s. 194– ; İ Kutlu oğa, a.g.e, s. ; )ırıklî,
a.g.e, VII, ; Bağdadi, a.g.e, VI, 135.
112 Topaloğlu, Kelâ İl i, s. I 30.
47
5- el-Bek î Burh üddî İ rahi . Ö er.

6- Bihişti ‘a aza . á dul uhsi / I
7- Buh rî Nureddî
8- Burh üddi Fe rî.
9- ed-De î Muha et . Ha za { /
10- el-E sarî Şeyhu l-İsl )ekeriyya.
11- el-E dülisî İ i Hare ed-Dürre.
12- el-Gazzî Muha et . Keri . Kara ilî
(915/1509)
13- H ki á e .
14- Ha idi “i a üddî Yusuf /
15- Hasa Çele i İ ü' -Fe rî.
16- Has ekfî Kadı Şiha üddï áh et . Yusuf,
Tühfetü l-Fev id li Şerhi l-ák id.
17- el-Hayalî áh et . Musa /
18- el-Hirevî Molla )ade áh et . Os a el-Hirzey î
/ Hallü'l-Mak id fı Şerhi' -ák id.
19- Ho a zade İ ü'l-İrs.
20- İsferey î Us üddî İ rahi . Muha et
(945/1538)
21- İsfeh î “ira üddî E u “e Mah ut . áh et.
22- Kara Ke al İs ail . İ i B lî.
23- Kara Ke al Ke alüddî İs ail Kir î.
24- Karinitit Trarablus Ö er . Mustafa.
25- K rî î áh et . á dullah /
26- el-Kazvi î Haki şalı Muha et . Mü arek
(920/1514)
48
Mehmet Baktır
27- el-Kefevî Muha et . Ha id.

28- el-Ko avî Ce aleddi Muha et . áh et .
Mesut el-Ha efi İ “ir / el-Kal id fi Şerhi' -Ak id.
29- Kuddûsî Muha et . E î Şerif /
30- el-Lakk î İ rahi el-Mağri i /
Tesliğü'I-Fev id ala Şerhi' -ák id.
31- el-Magri Yusuf Efendi Abdullah b. Muhammet b.
Yusuf ( 1167/1753)
32- Muhammet b. Manyas.
33- Muhammet b. Avt.
34- Muhyiddî Muha et.
35- en-Niks rî Muhyiddî Muha et . İ rahi
(901/1495)
36- en-Nuh A1i b. Ahmet en-Ne rî
37- ‘a aza . Mah ut, Haşiye-i Ramazan Efendi.
38- er-‘u î Hızır Şah /
39- er-‘u î Lütfullah . İlyas /
40- “açaklı )ade (1130/1737)
41- “al huddî .
42- Şe seddi E u á dullah Muha et . Şeyh
)ey ela idî E u l-ádl ‘asi i s-“afrî I/ el-Kavlü' -
Vefıyyi i Şerhi ák idü' -Nesefî
43- Şe seddi Kara a áh et.
44- es-“i y î İlyas . İ rahi
45- es-“iyalkûtî á dulhaki . Şe seddi el-Hindi
(1067/1656)
46- “u kî.
47- et-Ta levî Ma sur es-“afrî.
49
48- Taftaz î “aduddî E u “e a Mah ut . áh et

{749/1348)113
15. HAFİ)UDDİN EBU' -BEREKAT EN-NE“EFÎ
(7I0/13I0)
á dullah . áh et . Mah ut H fızüddî E ü l-
Bereket en-Nesefî el-Ha efi / fakih, usul ü, kel ı
ve üfessir ola e -Nesefî, Nesef ke ti de doğdu. Şe sü' -
Ei e Muha et . á dü's-Settar el-Kerdeî, Ha idüddî áli
ed-Darir Bedreddî Ho a zade ve áh et . Muha et el-
átt î'de ders okudu. Kir a da el-Kutbiyye ve es-“ult iye
edresesi de üderrislik yaptı. Tale eleri arası da İ ü's-
“ atî /I ve Hüsa eddî es-“iğ akî / gi i
ta ı ış ali ler vardır. Nesefi' i ütü eserleri ute erdir.
Bağdat seyahati de d erke e leketi ola İ az'da vefat
etti. 114
UMDE TÜ'L-AKÂİD
Nesefî i u kısa eseri ütü ko ula içi e alarak
o ları zlü ir şekilde a latır. İ a ç açısı da gerekli ola
ko ula işler, fazla detayı a i ez. Bu eser yi e Nesefî
tarafı da şerh edildi. O a da el-İti at fı' -İtikat adı ı verdi.
Bu eser aşkaları tarafı da da şerh edil iştir, fakat üellifi
ke di şerhi daha ha i li ve daha değerledir.115
a) el-U de i Şerhleri
1- Şe seddi Muha et . İ rahi e -Niks rî
(901/1495)
2- Cemaleddin Muhammet b. Ahmet el-Ko avî
(770/1368), ez-)ü de
113 Katip Çele i, a.g.e, s. 1145–1149.

114 Kehh le, a.g.e, VI, ; İ Kutlu oğa, a.g.e, s. 185; Leknevi
a.g.e, s. ; Özel, a.g.e, s. 72.
115 K tip Çele i, a.g.e, s. 1168– ; Topaloğlu, Kelâ İl i, s. 131.
50
Mehmet Baktır
3- Şe seddi Muha et . Yusuf . İlyas er-‘u î el-

Ko avî /
4- İs ail . “ dukin Ebu Tahir el-Melikî e -Nûri
(846/1442)
5- áh et Oğuz Da iş e t ákşehrî el-Ha efî, el-
İ tikad fì Şerhi U deti'l- İti at
6- Halil b. Ali Abdullah el-Buh rî el-Hanefi, el-Kavl.
7- Ebu'1-Fed il Ahmet b. Ebi Bekir el-Merîsî el-Hale î
el-Hanefi (870/1465)116
16. KEMALÜDDİN İBNÜ'L-HÜMÂM (790/1388–
861/1456)
Ke alüddî Muha et . á dülvahit . á dülha it
b. Mesut el-Hü es-“ivasî el-İske derî / -
l/ . Büyük Ha efï ali leri de dir. Ba ası kadı ola
İ ü' -Hü asle “ivaslıdır. Ba ası daha so ra Kahire ye
orada da İske deriye'ye gitti. İ ü' -Hü urada doğdu.
Kahire de yetişti. K riü' -Hidaye, Bisatî E u )ar , Meraği İ
Zahire ve el-Cemal el-Ha elî gi i alimlerden ilim tahsil etti.
Kitapları da ezhep taassupları da uzak durarak állah ı
rızası ı g zet iştir. yılı da Kahire ye geldi ve İ Şıh e i
dersleri e deva etti. O u la era er Halep e d dü ve orada
lü eye kadar kaldı. árapçayı el-Ha idi de ğre di. Usul ve
diğer ili leri de el-Bisati de ğre di. ákra ları da ilerde idi.
İl i yayıl ası içi çalışıyor ve halka faydalı ol ayı
a açlıyordu. Fıkıh, usul, ahiv, sarf, ea i, beyan ve tasavvuf
ili leri de ahir ola İ Hü akıl ı ve edel iydi.117
Mansuriyye, Eşrefiyye ve “eyhe uyye de ders verdi. Bir süre
Halep ve Hara ey 'de kaldı. Her Ko uda deri ali ola
İ ü' -Hü ‘a aza 'de vefat etti.118
116 K tip Çele i, a.g.e, s. 1168.

117 Leknevi, a.g.e, s. 180.
118 İ ü l-İ ad, a.g.e, s. ; Özel, a.g.e, s. 96–97.
51
EL-MÜ“ÂYE‘E Fİ AKÂİDİ' -MÜNCİYE

Dostları da iri i ri ası üzeri e Gaz li in (505/11 l
ak ide dair ola , er-‘iseletü' -Kutsiyesi i şerh et eye
aşladı. Üç d rt sayfa yazdıkta so ra irçok ilaveler yapmaya
aşladı. Bu i val üzere deva ede eser yepye i ir kitap
haline geldi.
áyrı a aşı a ir Mukaddi e, so u a da ir hatime
ekledi. Müellif u esere, aşlıkları ve terti i akı ı da
Gaz li' i / eseri e e zediği içi alt aşı git ek
a la ı a gele "el-Müs yere" adı ı verdi. Bu eser Bekir
Topaloğlu tarafı da yılı da eşredildi.119
a) el-Müsâyere i Şerhleri
1- Zeynelabidi Kası . Kutlu oğa, Haşiye ala' -
Müsa ere i Şerhi'l-Müs yere
2- İ E i Şerif, el-Müsa ere /
3- İ ü' -Hü / , Tavdihü' -Müs yere
4- “adüddîn el-Hanefi (867/1462).120

17. HIZIR BEY (810/1407–863/l458)
Hızır Bey Cel leddi 10/1407–863/I Büyük
Os a lı li i, şair ve İsta ul'u ilk kadısıdır. el-Fe arî, el-
Ba ertî, Muha et el-K kî ve es-“ığ akî gibi alimlerden ders
aldı. yılları da Ba ası ı kadı olduğu “ivrihisar'da kadılık
ve üderrislik yaptı.121 Fatih tarafı da Bursa'ya üderris
tayi edildi. İ eg l ve Ya olu'da kadılık ve Edir e de
Müderrislik yaptı. İsta ul'u fethi de so ra ilk kadısı o oldu.
Bu vazifedeyke İsta ul'da vefat etti. Hay lî, Ho a z de
Muslihiddî , Hatip ) de ve Ho a Hayreddi gi i ta ı ış
alimler O da ili tahsil et iştir. Hızır Bey'i , áh et Paşa,
119 K tip Çele i, a.g.e, s. ; Topaloğlu, Kelâ İl i, s. 32.

120 K tip Çele i, a.g.e, s. 1666–1667.
121 Leknevi, a.g.e, s. 70.
52
Mehmet Baktır
“i a Paşa, Yakup Paşa diye üç oğlu vardır. á adolu yakası da

üyük arazisi ulu duğu içi oraya Kadık y adı ı verildiği
s yle ir.122
KA“İDETÜ'N-NÛNİYYE
Ehl-i “ü et ekolü ü M turîdiyye kolunun akaidine
dair ola u risale yüz eyitte oluş aktadır. Ma zu ola u
eser akaidin elli aşlı ko uları ı içi e alır. Üzeri e irçok
şerhler yapıla u eser ko ula zlü olarak açıklar.123
a) Kasidetü' -Nû iyye' i Şerhleri
1- Şerhü' -Hayalî
2- H fızü'I-Kebir Muha et . Ha ı Hüseyi
(1154/1741)
3- Şeyh Os a el-Küleysî el-Ürya î.124

b) Hızır Bey Üzeri e Yapıla Çalış alar
1- M. “ait Yazı ıoğlu, "Hızır Bey ve Kaside-i Nû iyesi",
áÜİFD, XXVI, á kara, , s. 549–588.
18. TAŞKÖP‘ÜLÜ)ÂDE (901/1495–968/1560)
Ebu'1-Hayır İs uddî áh et . Muslihiddî Mustafa
Taşk prülü z de /1495–968/1 ta ı ış Os a lı li i
olup, Bursa'da doğdu. İsta ul, Bursa ve á asya'da ili tahsil
etti. Ba ası da , a ası Kıv üddi K sı , Fe rî Muhyiddî
Çele i, Mîri Çele i ve “eyyid Efe dide ders aldı. İsta ul,
Üsküp, Edir e ve “ah -ı “e a da üderrislik yaptı. Bursa ve
İsta ul kadılıkları da ulu du. 'de g zleri g r ez olu a
İsta ul kadılığı da ayrıldı. / tarihi de vefat
etti. 125
122 Özel, a.g.e, s. 97.

124 K tip Çele i, a.g.e, s. 1348.
125 Kehh le, a.g.e, II, ; Özel, a.g.e, s. 116.
53
EL-MEÂLİM Fİ İLMİ' -KELÂM

Taşk prülüz de nin (968/1560) kel a dair olan bu
eseri felsefeyle e zedil iş kel eseri tipi de, felsefi ve
a tıkî ahislere ol a yer vere ir kitaptır. áltı lü de
oluş aktadır. Bu larda d rt lü ü felsefi ve a tıkî
ko ulara eşi i lü ise ilahiyat, altı ı lü se iy t
eseleleri e ayrıl ıştır.126
19. KADI)ÂDE E‘-‘UMÎ (918/1512–988/1580)
Şe seddi áh et . Muha et er-‘u î, Müfti' -
İsl el-Ha efi / . Ta ı ış Os a lı ali leri de dir.
Ka u î devri de a ası Edi e kadısı idi. Bu ede le "Kadı
Zade" diye a ıl aktadır. Birçok il e sahip ola er-‘u î
a ası da ders aldı. E ü s-Suud Efendinin derslerine devam
etti ve o da i azet aldı. Bursa'ya üderris tayi edildi daha
sora Halep kadılığı a getirildi. Bu g revde d rt yıl kaldıkta
sonra azledildi ve İstanbul'a geldi Daha sonra Rumeli
kazaskerliği e tirildi. Bu g revde de azledilerek Edir e'ye
sürüldü. III. Murat padişah olu a, “üley a iye
üderrisliği e, so ra da ‘u eli kazaskerliği e tayi edildi.
yılı da şeyhülisla oldu. Çırçır es idi o u hayratıdır.127
FE‘ÂİDÜ'L-FEVÂİD Fİ BEYÂNİ'L-AKÂİD
á dülkadir áva oğlu tarafı da 'Türkçeye
çevril iştir. Daha eleri tarihi de u eser árapça
olarak asıl ıştır. Kılıç áli Paşa Kütüpha esi 63 numarada
kayıtlı ulu aktadır. Yal ız u eser kütüpha e kayıtları da
Kadı z de áh et . Muha et Erzuru îye /
ispet edil ektedir. Keşfü'z-)ü û )eyli de ise u eser, Kadı
Zade Şe seddi áh et . Muha et er-‘u î'ye ait olduğu
zikredilmektedir. 128
126 Topaloğlu, Kelâ İl i, s. 134.

127 Kehh le, a g. e., II, ; Özel, a.g.e, s. 122.
128 Bağdatlı İs ail Paşa, Keşfü'z-)ü û )eyli, İsta ul, , .
54
Mehmet Baktır
20. MURTEZA EZ-)EBİDÎ (1145/1732–1205/1790)

Muhammet b. Muhammet b. Muhammet
Abdurrezzak el-Hüsey i Murtaza ez-)e idî I / E u' l-
Feyz diye ili e u zat lügat, ahiv, hadis, usul, ede iyat,
zı , esir ve tarih il i de üstadıdır. ásle Irak'ı Vasît
lgesi de dir. Bal er 'da doğdu. Bu lge Hi dista 'ın
kuzey atısı a düş ektedir. Me şei ise Ye e 'i )e id
lgesidir. Hi az'a git iş ve Mısır'ı Tau lgesi de vefat
et iştir. 129
KAVÂİDÜ'L-AKAİD
Kaynaklarda Türkçeyi iyi ildiği zikredile fakih,
uhaddis, utasavvıf ve ütekelli ola ez-)e ïdî, Gaz li in
sayfalık Kav idü' -ák idi i sayfaya yaklaşık ir şerhle
izah et iştir. M türidî, Eş ari ve “ofiye etotları ı e güzel
şekilde kulla ayı aşar ıştır. Bu şerh aşlı aşı a kel eseri
hali i al ıştır. 130
21. ABDU‘‘AHMAN ÇELEBİ /

Edip Abdurrah a Çele i . Ha ı “eli .
Abdurrahman el-Musili / asle Mısırlı ol ası a
rağ e Bağdat'ta doğdu. Bu yüzde Bağdadî diye a ılır. áy ı
za a da edip ola u Ha efi ali i "Paça ı z de" u va ı ile de
bilinir.131
EL-FÂ‘İK BEYNE'L-MAHLÛK VE'L-HÂLIK
Bu eser Hıristiya ları Del ilü'l-İ il adlı kitapları a
ir reddiyedir. İki ilt hali de Mısır'da asıl ıştır. áyrı a
tarihi de İsta ul'da ir askısı yapıl ıştır.132
129 Kehh le, a g. e, XI, 282.

130 Topaloğlu, Kelâ İl i Giriş, s. 134.
131 Bağdatlı İs ail Paşa, a.g.e, II,153.
132 Bağdatlı İs ail Paşa, a.g.e, II, 153.
55
22. ÖME‘ NA“UHİ BİLMEN (1320/11883–1883/1971)

'te hi ri ‘e îülevvel 1300, ‘u î 1299)
Erzuru 'u “alasar k yü de doğdu. Ba ası Ha ı áh et Efe di,
annesi Muhibbe Ha ı dır. Küçük yaşta ike a ası ı vefat
üzeri e Erzuru áh ediye Medresesi üderrisi ve
aki üleşraf kay aka ı ola a ası á durrezzak İl î
Efe di i hi ayesi de yetişti. á ası da ve Erzuru
üftüsü Nar a lı Hüseyi Efe dide ders okudu. İki ho ası da
yakı aralıklarla lü e İsta ul'a gitti ve Fatih
dersia ları da Tokatlı Şakir efendinin derslerine devam edip
icazet aldı . áyrı a Ders Vek leti e açıla i tiha ı
kazanarak dersia lık şah det esi aldı Bu arada
oku akta olduğu Medresetü'l-Kud t'ı da itirdi 913).
Eylül 'de Beyazıt dersia ı olarak g revi aşladı.
Temmuz 1913'te Fetvahane-i Âlî Müsevvid Mül zı lığı a tayi
edildi. Bir yıl so ra aş ül zı lığı a terfi edip áğustos
1915'te Heyet-i Telîfiye üyesi oldu. Mayıs 'da D rü' -
hil fet Medresesi kıs ı Âlî fıkıh üderrisliği e, Nisa 'de
Mahkeme-i Te yîz Şer'iyye Dairesi terekeye üteallik İl t
Telhîs ü eyyizliği e akledildiyse de Mayıs ) 'de tekrar
Heyet-i Telîfıye üyeliği e akledildi ve ay ı yıl u daire i
kaldırıl ası üzeri e dersi lığa deva etti. 'te “ah
Medresesi kel üderrisi oldu; fakat u edrese de ir yıl
so ra kapatıldı. Şu at 'da İsta ul Müftülüğü
üsevvidliği e, Hazira I tarihi de Diya et İşleri
Başka lığı a tayi edildi ve he üz ir yılı ı doldur ada
Nisa I 'de e ekliye ayrıldı.
İsta ul İ a -Hatip Okulu' da ve Yüksek İsl
E stitüsü' de usûl-i fıkıh ve kel dersleri verdi. Hayatı ı
so u a kadar il î çalış aları ı sürdürdü ve sekiz iltlik tefsiri i
e ekli oldukta so ra yazdı. Eki 'de İsta ul'da vefat
ede Ö er Nasuhi Bil e , Edir e kapı “akızağa ı Şehitliği' e
defnedildi.133
133 D.İ.á. "ßil e " ad.
56
Mehmet Baktır
MUVA)AH İLMİ KELÂMM

İlahiyat, ü üvvet gi i ko ula içi e ala u eser kedi
arası da iki lü de oluş aktadır. Biri i lü eseri
aslı ı, iki i lü ise "izah" adı altı da şerhi i
oluştur aktadır. Eseri aşı da ezhepler ve ili ler hakkı da
ge iş alu at veril ektedir.
23. “I‘‘I Gİ‘İDİ
Ye i devir kelä ali leri de dir. Bekir Topaloğlu, u
üellifi eserleri i M türidî eserleri arası da sayıla ile eği i
s yle ektedir.134
NAKDÜ'L-KELÂM Fİ AKÂİDİ'L-İ“LAM
Ye i devir kel eserleri de ola u kitap
lü de oluş aktadır. İlahiyat, ü üvvet ve ahiret
ko uları ı ya ı sıra a tıkî ve felsefi ahisleri içi e
al aktadır. tarihi de İsta ul'da asıl ıştır.
24. ABDULLATİF HA‘PUTÎ (1258/1842)
Harputî / 'de dü yaya geldi. )eki ve dirayetli
ola Harputî ğre i i i ilk yılları ı Harput ta geçirdi.
Öğre i i e ke di akra ası Müftü Ö er Nai Efe dide
aşladı. Tedrisatı ı İsta ul Fatih Medresesi' de ta a ladı.
Daha so ra áda a'ya ders ver ek içi güt. Orada evle di ve
tekrar İsta ul'a d dü. Beyazıt edresesi e üderrisliğe
tayin edildi. Buradayken meclisi tetkikat azalığı a getirildi.
Daha sonra Selanik'e gitti. “ela ik d üşü de D ru' -Fü û
Kel Ho alığı' a getirildi.135
TENKİHU'L-KELÂM
İsta ul'da asıl ıştır. Kita ı ir üshası D. İ.
Başka lığı Kütüpha esi u arada kayıtlıdır. Kita ı
134 Topaloğlu, Kelâ İl i, s. 130.

135 Fikret Karaman, Abdullatif Harpûti ve Te kihü' -Kelâ fı
Akâidi Ehli' -İsla `ı Ter ü esi, Kayseri, Yüksek Lisa s Tezi ,
4–9
57
hacmi sayfadır. Kitap ir ukaddi e rükü de

oluş aktadır. Eseri so u da ifade-i Mahsusa diye ir lü
vardır. Bu lü de yaşadığı devri idari ve siyasî şartları
hakkı da şahsî g rüşleri i veriyor. Bu esere ke disi ir Tek ile
yaz ıştır.136
136 Karaman, a.g.e, s. l 1, 15.
58
Mehmet Baktır
İKİNCİ BÖLÜM
KIVAMÜDDİN ABDÜ‘‘EŞİD EL-BUHÂRÎ
59
KIVAMÜDDİN ABDÜ‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘ÎNİN HAYATI

Hülasa kita ı ı sahi i ola İftiharüddî diye ili e
Tahir b. Ahmet b. á durreşid el-Buh rî' i a asıdır.
İftih rüddî e fıkıh il i i a ası ğret iştir. Hid ye'nin sahibi
Burh üddi E u Bekir, Kıv üddî 'de akilde ulu uştur.
Hidaye de yer ala "Ki çarşa a gü ü ir işe aşlarsa o iş
utlaka ta a olur." şekli deki hadisi yi e O da
aklet iştir. 137
Kıv üddî el-Buh rî ali , fakih ve kel ı ir zattır.

Fıkıh sahası da Ca iü's-“ağir adlı fıkıh kita ı üzeri e ir şerh
yap ıştır. Fıkıh sahası da yetiştir iş olduğu he tale esi,
he de oğlu ola iftih rüddî el-Buh rî, Vakıat ve Kit ü' -
Nisap diye iki eser vü uda getir iştir. “o ra da u u kısaltarak
bir kitap daha oluştur uş ve Hülasatü' -Fetev adı ı ver iştir.
Bu kita ı İftih rüddî diye a ıla H fızüddî i l et iştir.
Cev hirü'I Mudiyye sahi i O u vefatı ı ve doğu u u
zikret e iştir. et-Takiyüddi Te i i vefatı ı ve
doğu u u Ta ak tü's-“e iyye adlı eserinde Onun Ali b.
Cel iyye İ E rillah hattı ile yazıl ış ola Hül s adlı
kita ı da aklet iştir. O u doğu u / 'dir.
“erahsi ye g re ise O u vefatı / Ce ziye'l-Ûlä
137 Bu hadis hakkı da ir çok uhaddisler çeşitli şeyler

s yle işlerdir. á durrah a eş-Şey a i el-Ezherî eş-Şafi u hadis
içi ş yle de iştir: áslı olduğu u il iyoru "Çarşa a gü ü
uğursuz ir gü dür." hadisi u u la çeliş ektedir. Ta ar î u
hadisi Evsat adlı kita ı da rivayet et ektedir ve zayıf ir hadis
olduğu u ildir ektedir. Çarşa a gü ü alışveriş yoktur şekli de
İ -i á as'da rivayet edile hadis zayıftır. á durrah a eş-
Şey î ş yle de ektedir: Çarşa a gü ü i sa ları ke disi e
uğursuz ka ul et eleri állah 'ya şikayet edildi. állah 'da u
gü e yukarıdaki, çarşa a gü ü aşla a iş uhakkak ta a
olur" hadisi i ikra et iştir. Ko avi ise Hidåye sahi i i rivayet
et iş olduğu hadis hakkı da ir çok uhaddisler ir şeyler s yle iş
hatta azıları o u evzuu olduğu u iddia et işlerdir, de ektedir.
Kuraşî, a.g.e, I, 188– ; áyrı a kz. á durrah a eş-Şey i, et-
Temyiz, Beyrut, ts. s. 143,)
60
Mehmet Baktır
ayı dadır. Fıkıh sahası da olduğu gi i, akait sahası da da

ihtisası ula a Kıv üddî el-Buh rî' i doğu ve lü
tarihi hakkı da kesi ir ilgi ulu a aktadır. “ade e
İftih rüddî el-Buh rî' i a ası olduğu ili ektedir.138
Ta`li ü' -Mütealli sahi i Burh üddi ez-)er u î
Kıv üddî el-Buh rî'yi E u Ha ife' i ho ası olarak
ta ıt akta ve ş yle de ektedir: E u Ha ife hazretleri de u
şekilde dersleri i çarşa a gü ü aşlatıp, yukarıda geçe
hadisi ho ası şeyh Kıv üddî áh et . ‘eşid'de rivayet
ederdi. Bu ilgi Cev hi ü' -Mudiyye sahi i i aklettiği
ilgilerle çeliş ektedir. Oğlu u vefat tarihi /t l
olduğu a g re, vefat tarihi / ola E u Ha ife' i
ho ası ol ası ü kü g zük ektedir.139
1. KIVAMÜDDİN ABDU‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘Î'NİN
E“E‘LE‘İ
CAMİÜ' L-AKÂİD
Buh rï' i altı varakta oluşa u risalesi adı da da
anlaşıla ağı gi i çeşitli akait kitapları da akilde ulu arak
hazırla ış ir eserdir. Klasik akait kitapları ı ihtiva ettiği
ütü ko ula içi e alır. Baze ayet ve hadislerde deliller
getirerek ko uyu ukave etleştirir, aze de sorular sorarak
gerekli eva ı verir. Ke disi fakih olduğu içi , ak idî fıkıhla
ilgili olduğu yerlerde fıkıhta isaller vererek ko uyu e güzel
şekilde izah eder. Yaklaşık olarak yir i eş çeşit kitapta çeşitli
ko ularda akillerde ulu ur. Nakilde ulu duğu kay akla
zikrederken ( ‫ و‬ifadesi i, u u destekleyi i aşka ir kay ak
varsa o kay ağı zikrederke de ‫ وكذا قى‬ifadesi i kulla ır. Ke di
g rüşü ü s yleye eği za a da ‫ قلت‬ifadesi i kulla aktadır.
ákait ko uları da ge elde, el-Umde, Akidetü -Necah, el-
Muhit ve el-Em lî gibi kitaplardan nakillerde bulunur. Nakilde
138 Kuraşî, a.g.e, 276, 666.

139 Burh üddi ez-)er û î, Ta`li ü'I-Mütealli , Çev. Yrd. Doç.
Dr. Y. Veh i Yavuz, İsta ul, I , s. .
61
ulu uş olduğu u kitapları hepsi M türidî eserleridir.

Müellifi izi takip et iş olduğu u akil üslu u, gü ü üzdeki
kay aklarda yararla a etodu a çok yakı dır. Fakat dip ot
kulla a aktadır. Bu ise o za a ki, il i etodu şekli de
kay akla aktadır.
Eserde ilk olarak tevhit il i i tarifi ve gerekliliği
ko usu da uzu uzu a latı lar yapılar. Akliyat ve nakliyattan
deliller getirilir. Hatta u il i ğret e i ev reisi e farz
olduğu, tevhit hükü leri i bilmeyenlerle evlenmenin haram
olduğu zikredil ektedir.
İ a hakkı daki u girişte so ra sırasıyla, ilahiyat,
ü üvvet ve ahiret ko uları ı ihtiva et ektedir. Eli izdeki
üsha rika yazı sitiliyle yazıl ıştır. Müellifi iz eti içerisi de
çeşitli kısalt alar kulla ıştır. ‘ahi ehullah yeri e ‫ )رح‬ve (‫)رم‬,
Sallallahu aleyhi ve sellem yerine (‫ )ع‬ve (‫ صعم‬kısalt aları ı
kulla ıştır. állah lafzı da so ra gele tazi keli eleri i hep
uzu olarak yaz aktadır. Bazı yelerde ise ‫ )ت‬ve (‫ )ي‬harflerinin
oktaları ı yaz a aktadır.
ŞE‘HU CAMİİ'L-KEBİ‘
Keşfü'z-)ü u 'da zikri geçe u esere “üley a iye
Kütüpha esi kayıtları da rastlaya adık. K tip Çele i i
eseri de sade e is i geç ekte fakat fazla alu at
verilmemektedir. 140
2. KIVAMÜDDİN ABDU‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘Î'NİN

KELÂMÎ GÖ‘ÜŞLE‘İ
Meşhur Ha efi fıkıh ali leri de İftiharüddî
á durreşid el-Buh rî' i a ası ola u zat fıkıh sahası da
Ca iu l-Ke ir üzeri e ir şerh yaz ıştır. ákait sahası da ise
Ca iü' -ák id adı da ir risale kale e al ıştır. O u fıkhi
y ü akaitçiliğinden daha ağır as aktadır. Bu u akait
risalesi deki ver iş olduğu fıkhî isallerde g r ek
62
Mehmet Baktır
ü kü dür. Çü kü fırsat uldukça fıkhî g rüşleri i isaller

ver ektedir. Müellifi iz akait ko usu da ke di ya ı sıra u
sahada otoriter ola diğer ali leri g rüşlerine de yer
ver ektedir. áyrı a ayet ve hadislerde isti atta
ulu aktadır. Eğer iki ayrı g rüş varsa o ları her ikisi i de
zikret ekte ve u larda ter ih ettiği g rüşü ayrı a
belirtmektedir.
O a g re itikat ol ada hiç ir şey ola az. İtikadı
olmayanı ibadeti, teati hiç ir şey ifade et ez. İtikattaki
eksiklik, itikadı ta a ı ı etkiler, a elleri de iptal eder. Fakat
i adetteki eksiklik, diğer i adetleri etkile ez ve itikada da
zarar vermez.141
a) İMAN
Müellifi iz i a ı, állah'ı varlığı ı ve irliği i kalp ile
tasdik edip dil ile s yle ek şekli de tarif eder. Kalp ile tasdik
dile ile ikrar i a ı iki esas rük ü ü oluştur aktadır Birde
u da aşka i a ı şartı vardır. O şartı ise állah'ı varlığı ı,
ahiret hükü leri i, kay ı tasdik et ek ve állah'ı helal
kıldığı ı helal, hara kıldığı ı hara ka ul et ektir. áyrı a
ü i i ke disi i lü de , alı ı da yok ol akta koru ası
i a ı hükü leri de dir. Müellifi iz yle e i a içi rükü ,
şart ve hükü diye üç u sur getir ektedir. Yi e o a g re i a
ü el ve ufassal diye iki kıs a ayrılır.
Mü el İ a : állah'ı isi ve sıfatları a olduğu gi i
i a aktır.
Mufassal İ a : áltı rükü üzeredir. állah'a,
elekleri e, kitapları a, peyga erleri e, ahiret gü ü e,
hayır ve şerri állah'ta geldiği e ve ldükte so ra dirilmeye
i a aktır. Müellifi iz, fakihlere g re ü el i a ı daha
efdal olduğu u kel ılara g re ise ufassal i a ı daha
efdal olduğu u zikret ektedir. Ke disi e g re ise ufassal
141 Kıva üddi á durreşit el-Buhåri, Ca iü' -Akâid, s. la
63
i a daha efdal dir. Çü kü ufassal i a , ali leri ittifakı ile,

sahih ol ası daha evlädır.142
b) ALLAH'A İMAN
állah'ı varlığı a ve irliği e sıfatla ile era er
i a aktır. állah 'ı sıfatla ezelîdir. Varlığı ı aşla gı ı
ve so u yoktur. O a eka ittihaz et ek küfürdür. Çü kü
állah eka da ü ezzehtir. állah 'ı sıfatla zatı ı
e ay ı e de gayrıdır. Mesela o sayısı daki ir sayısı o
sayısı ı e ay ısıdır e de gayrisidir.143
Müellifi iz u tutu uyla Ehl-i “ü et
pre sipleri de ola állah 'ı sıfatla zatı ı e ay ıdır e
de gayrıdır g rüşü ü desteklemektedir. 144
O a g re állah işit e ol aksızı işiti i, g r e fiili
ol aksızı g rü üdür. állah üz'iyatı ve külliyatı bilir.
Müellifi iz u g rüşüyle, filozofları "állah küllî şeyleri
ilir" g rüşü e karşı çık aktadır. 145 állah 'ı urat ettiği
şeyler bakidir. Mesel ; Ce et ve ehe e u larda dır.
Birisi állah 'da aşka her şey f îdir dese kafir olur.146
Çü kü o ları yok ola ağı s yle ek Kur'a asları a
aykırıdır. O a g re állah tasavvur edile ez, O dai a
hayale gele şeyleri dışı dadır. Tasavvur állah 'ı zatı da
değil i etleri de olur. Bu a şu hadis delildir; "állah'ı
i etleri i tefekkür edi iz, zatı ı tefekkür et eyi iz"147 Ona
g re állah 'ı isi leri tevkifidir. Dolayısıyla O a "Yezd "
142 Abdurreşit el-Buh rî, a.g.e, s. lb.

143 á durreşit el-Buh rî, a.g.e, s. lb.
144 Topaloğlu, Mâtürîdi Akâidi, s. 76.
145 E u Ha it Gaz li, el-Mü gızü i e d-Dalâl, Çev. áh et “uphi
Fırat, İsta ul , s. .
146 á durreşit el-Buh rî, a.g.e, s. lb.
147 İs ail . Muha et el-İ lî, Keşfü -Hafâ, Beyrut,1351, I, 3l1,
l005.
64
Mehmet Baktır
gibi isimlerin verilmesi doğru değildir. állah ü i ler

tarafı da g rüle ektir.148
c) MELEKLE‘E İMAN
Melekler állah 'ı kulla dır. Ge e ve gü düz
i adet ederler. Bu u delili şu ayettir; "O lar ge e ve gü düz
állah'ı tespih ederler, asla usa azlar."149 O ları azıları
urda , azıları ateşte yaratıl ışlardır. Müellifi iz, Harut ve
Marut hakkı da şu ları s yle ektedir: O ları gü ahları
zelledir, küfür değildir. )elle i ezası kı a adır, azap değildir.
O a g re i sa lar elekte üstü dür. Kir e
K tipleri e i sa ı fiilleri yazıl aktadır. Fakat o ları
keyfiyetleri ili e ektedir. Müslü a i leri Ce ete girip
gir eye eği ko usu da E u Hanife tevakkuf ettiği halde
üellifi iz o ları Ce ete gire eği g rüşü dedir. O a g re
i ler állah 'ı g re eye ekler.150
d) KİTAPLA‘A İMAN
Peyga erlere g derile kitapları hepsi haktır.
Yal ız o ları hepsi ile a el edil e ektedir. Çü kü o ları
hükü leri esih olu uştur. Müellifli iz peyga erlere gele
kitapları sayısı ko usu da tevakkuf et iştir. O a g re iz
peygamberleri sayısı ı tayi ede eyiz. Çü kü o ları sayısı
hakkı da kesi ir delil yoktur. Biz o lara ir sayı tayi etsek,
gele kitapları sayası o sayıda az veya çok olsa küfrü
gerektirir. Kitapları ihtiva ettiği şeyleri hepsi i hak
olduğu u tasdik et ek gerekir. )ira o ları içerisi dekileri
hepsi Allah (cc) kel ıdır. Yal ız a el et e ko usu da e so
nazil ola kita a uyul ası gerek ektedir. állah 'ı kel ı
kadi dir, hadis değildir. Her ki Kur'a ahluktur der ve
148 á dürreşid el-Buhari, a.g.e, s. 1 b.

149 el-Enbiya, 20.
150 á durreşit el-Buhari, a.g.e, s. 2a.
65
u u la era er állah 'ı zatıyla k i olduğu a i a ırsa

kafir olur. Mushaf ta yazılı ola harfler ahluktur. 151
e) PEYGAMBE‘LE‘E İMAN
Peyga erler állah 'ı kulları a g der iş
olduğu elçileridir. Ke dileri e gele vahyi i sa lara ulaştırırlar.
Müellifi ize g re ü üvvet u ize ve ikrarla ispat edilmelidir.
Peyga erler erkekte olup, kadı da peyga er ola az.
Çü kü ü üvvette aksat davet ve te liğdir. Kadı lık ise u
ikisi i yap aya e geldir. Müellifi izi u g rüşü M türidî
kel ıları g rüşüdür. Eş arî kel ıları g rüşü e g re ise
kadı lar peyga er ola ilir. 152
)ülkar ey ve Lok a as peyga er ol ası
ko usu da üellifi iz herha gi ir g rüş eya et e ekte
ve sade e ihtilaflı ir ko u olduğu u s yle ekle
yeti ektedir. O a g re Hızır as. peyga erdir.
Peygamberlerin hapsi vahiyde e üyük gü ahta
vahiyde so ra ütü gü ahlarda asu durlar. Vahiyde
so raki küçük gü ahlardaki asu iyet u ut a yoluyladır. 153
Müellifi iz u g rüşüyle peyga erlerde zelle i vaki
ola ağı ı s yle ekte ve u ut a kaydı ı ekle ektedir.
Peyga er ha ı lar asla zi a et ezler çü kü o lar
te iz yaratıl ışlardır. Müellifi iz peyga erleri sayısı
konusunda tevakkuf etmeyi tercih etmektedir. Buna sebep
olarak o ları sayıları ı elirleye ir delil ulu adığı ı
s yle ektedir.
‘esülullah s.a.v. le lere peyga er olarak
g deril iştir. Peyga erleri ve evliya ı şefaati haktır.
‘esülullah s.a.v. 'i ira ı ı Mes idi Hara da Mes idi
áksaya kadar ola lü ü asla sa ittir. Ki u i kar ederse
kafir olur. Mescidi Aksa' dan semaya adar olan kıs ı katî
151 á durreşit el-Buh rî, a.g.e, s. 2b.

152 Topaloğlu, Mâtüridî Akaidi, s. 111.
66
Mehmet Baktır
delillerle sa it değildir. Bunu inkar eden ise bidatcidir.

Müellifi iz, ‘esülullah s.a.v. 'i ‘a i i Miraç ta g rüp
g r ediği hakkı da tevakkuf et ektedir.154
f) AHİ‘ETE İMAN
O gü ütü ahlukat ldürüle ektir. “o ra o lar
yeniden diriltilecektir. Kıya et gü ü de hesap sorula ak hayır
a el işleye ler Ce ete, şer a el işleye lere Cehe e e
gire eklerdir. “ırat Cehe e i üzeri e çekil iş k prüdür.
O da geç eye herkes k dir ola aya aktır. Hayır a elleri
kita ı sağda , şer a elleri kita ı solda verilecektir. Mizanla
gü ahlar tartılır.155 Müellifi iz u ko ularda her ha gi ir
açıkla aya git e ekte, eseleleri kısa a geç ektedir. Miza ,
“ırat ve a el defterleri hakkı da ahiyeti i açıklayı ı hiç ir
izaha git e ektedir. O azı ko ula fazla detayı a inmeden
kısa geç ektedir. Bu u se e i; eseri kısa ir akait et i
ol ası da kay akla a ile eği gi i, o gü kü il î yapısı ı
zelliği de de ola ilir.156
‘esülullah s.a.v. 'i havuzu haktır. O u etrafı daki
k seleri adedi g kteki yıldızları sayısı kadardır. állah
kıya et gü ü azaları ızı ko uştura ak ve ize karşı şahit
tuta aktır. Mute er ola g rüş peyga erleri ka irde
sorguya çekil esidir. Mü i ve kafirler ise sorguya
çekile ektir. Müellifi iz ka ir suali de ço ukları istis a
etmemektedir. Ço uklar sade e ilk isakta sorula aktır. ákıl
aliğ ol aya lar asıl sorguya çekile ilirler? Eğer ş yle
de irse, o ları ede leri değil de ruhları sorguya çekile ektir.
Bu g rüş filozofları g rüşüyle uyuşur. M turîdiyye mezhebi
ahiret ahvalinin sadece ruha î değil ay ı za a da is a i de
ola ağı g rüşü dedir. Müellifi iz suali keyfiyeti hakkı da
sus aktadır.157 Ye ü ve Me ü , Nuh a.s. 'ı Y fes'de ol a
154 á durreşit el-Buh rî, a.g.e, s. 3a.

155 á durreşit el-Buh rî, a.g.e, s. 3a
67
toru larıdır. Bir kıs ı uzu oylu, ir kıs ı ise ir karış

oyu dadır. De al'ı çık ası kıya et alametlerindedir. Bir
g zü k r ola De al'ı dü yayı iki uçuk gü de dolaşa ağı
s yle ektedir. İsa a.s. yeryüzü e gele ek ve
peyga eri izi şeraitiyle a el ede ektir. 158
g) KADE‘E İMAN
Kullarda hasıl ola her şey állah 'ı yarat asıyla
ve kulları da o şeyi kaza asıyladır. L ki hayır állah 'ı
iradesi, hük ü, e ri, dile esi ve takdiri iledir. Şerre geli e;
yi e o da iradesi, hük ü ve takdiri iledir. L ki şerri sev ez,
razı ol az ve o u e ret ez.159 Takdir ise, hayır ve şer, iyi ve
k tü, güzel ve çirki ola her şeyi olduğu gi i kıl ak, za a ı
ve yeri geli e u şeyleri ortaya çıkar aktır.160
158 á durreşit el-Buh rî, a.g.e, s. 4a

159 Gazalî, a.g.e, s. 55.
160 á durreşit el-Buh rî, a.g.e, s. 4a.
68
Mehmet Baktır
“ONUÇ
Ehl-i “ü et kel ı ı e li iki kolu da iri ola
M turîdiyye ezhe i i i a ları ve o ları eserleri üzeri de
yaptığı ız çalış ada u ali ler ve eserleri hakkı da yeterli
kay ak ul ada zorluklarla karşılaştık. Bu ili ada ları
hakkı da yok de e ek kadar az kay ak ula ildik. Bulduğu uz
kay aklarda o lar hakkı da çok az ir ilgiyle yeti il iştir.
Bu çalış a ızı sırası da Türkiye Bi liyografyası ı
İsla Di i lü ü ü, Kuraşi i Cevahir ül-Mudiyye si i ve
“üley a iye kütüpha esi i Kel lü ü ü fişleri i taradık.
Bu tara aları ız so u u ivarı da eser ve u lar üzeri de
yapıl ış, kadar çalış a tespit ettik. Tespit ettiği iz
çalış aları çoğu ir kaç eser üzeri de topla aktadır. Diğer
eserler ya sade e ter ü e edil iş veya eşredil iş.
Üzerleri de her ha gi il i ir çalış a yapıl a ıştır. Mesela
E ü l-Muin en-Nesefî i et-Temhîd ve E u Bekir es-
“e erka dî i Me li üddî adlı eserleri üzerinde her hangi
ir çalış a yapıl a ıştır.
Yaptığı ız çalış a eserleri şu a ki duru ları ı ge el
hatlarıyla ortaya koy aktadır. Bu da so ra yapıla ak
çalış alara da ir e ze ışık tuta aktır. Yaygı ola , M türidî
akaidi üzeri deki çalış alar azdır kanaati, bizim bu
çalış a ızda da ke disi i g sterdi.
Çalış a ızı iki i lü ü de Kıva üddi
á dürreşid el-Buh rî i ir eseri ola C miu l-ák id olan 5–6
varaklık kısa ir risaledir. Kısa ol ası a rağ e çok çeşitli
ko uları içi e al aktadır. İçerisi de çeşitli kay aklara atıflarda
ulu aktadır. Bu kay akları ir lü ü akait ile, diğerleri
ise fıkıh ya da usulü fıkıh ile ilgili eserlerdi.
Yal ız üellifi vefat tarihi kesi ol a akla era er
a ası ola İftiharüddî el-Buh rî i vefat tarihi /1089–
584/ dikkate alı ırsa atıfta ulu duğu kitapları
üellifleri i hayatı i e üellifi izi vefat tarihleri arası da
çok fark vardır. Mesel atıfta ulu duğu Hafızüddi e -
69
Nesefi i vefat tarihi -711/ )'dir. Bu iki tarihi g z ü e

alacak olursak, Kıv üddi á durreşid el-Buh rî' i a ası ı
vefat tarihi / Nesefi i ise - / 'dür. Bu duru da
şu lar s yle e ilir Ya İftih rüddï á durreşid el-Buh rî' i
/ I vefat tarihi u tarih değil veya Ca iü' -ákait adlı
eserin ona nispetinde ir ya lışlık var.
Bir de Ca iü' -ák id adlı eseri et i, U detü' -
İsl adlı Farsça eseri aş tarafı daki eti le ir iri i
tut aktadır. Yal ız u Farsça eseri üellifi hakkı da hiç ir
ilgi edi e edik. Çü kü üellifi ta adı kay aklarda
zikredilmemektedir.
Bu u ya ı sıra U detü' -İsl 'ı aşı daki akait
lü ü, Ca iü' -ák id ile ay e tuttuğu gi i, U detü' -
İsl 'ı et i içi de yi e U detü'l-İsl 'da ş yle
geç ektedir ifadesi kulla ıl akta u ifade i ulu ası u
kıs ı u esere ait ol adığı i ajı ı ver ektedir. Yi e de u,
izi eser üzeri deki tereddüdü üzü gidere e ektedir.
70
‫‪Mehmet Baktır‬‬
‫بسم ه الرمن الرحيم‬
‫احمد ه رب العامن‪ .‬والصاة والسام على‬

‫رسوله حمد واله امعن‪.‬‬
‫كشف اأسرار أن‬ ‫اعلم ارشدك ه أنه ذكر‬
‫اول واجب على العبد قبل ميع الفرائض وبعد البلوغ‬
‫معرفة ه تعا عز وجل واامان به‪ .‬ومعرفته تعا أن‬
‫تعلم أنه با كبف وا كيفية‪ .‬وكذا عقيدة ال جاح و‬
‫صاة امسعودي اربعة من العلوم فرض عن على الرجال‬
‫وال ساء علم التوحيد وعلم الصاة وعلم الصوم وعلم‬
‫ا يض و شرح مسروق البزدوي التوحيد القول بأنه‬
‫تعا واحد والعلم بأنه واحد وااعتقاد بأنه واحد‬
‫واإمان والتوحيد واحد ع د البعض و عوارف امعارف‬
‫طلب العم فريضة على كل مسلم مسلمة وامراد م ه علم‬
‫التوحيد قول واحد فعلم أحكام اإمان من أهم‬
‫امهمات ولو كان شخص ا يعرف احكام اإيان ا‬
‫وز صاته وا صومه وزكاته وا حجه و ا امع الكبر‬
‫إذا استوصفت امرأة البالعة من أحكام التوحيد فلم‬
‫‪71‬‬
‫‪Maturidi Kelamcıları‬‬
‫تصف لبن من زوجها وأن حكم ا بصحة ال كاح بظاهر‬

‫اإسام يع أنه لو سئلت امرأة البالغة العاقلة عن‬
‫أحكام اإمان ابد أن بتبن ولو قالت ا اعلم او م‬
‫اعلم يقع البي ونة بي ها وبن زوجها و رم عليه وإن كان‬
‫نكاحها قبل هذا صحيحا لظاهر اإسام و امستو‬
‫لو تشارى رجل جارية ا تعلم اركان اإمان وم تكن من‬
‫الكتاب رم ماعها فيعلمها اأحكام و اأركان م‬
‫امعها وهذ الرواية مذكورة التفريد ايضا فان قال فيه‬
‫وا ل وطء كافرة حرة كانت او أمة إا الكتابية و‬
‫احيط ل م بعلم القصاب أحكام اإمان وأركانه رم‬
‫ذبيحته و خاصة الفقه على امو أن يعلم عبد‬
‫وأمته أحكام اإمان والصاة والصوم القرآن مقدار ما‬
‫وز به الصاة وأيضا على الرجل أن يعلم أهله و ارمه‬
‫كأمه وأخته أحكام اإمان وأركانه و الشرائع لقوله عليه‬
‫السام ’كلم راع وكلم مسؤول عن رعيته’‪ 161‬يع كل‬
‫‪.‬‬ ‫‪161‬البخاري‪ ,‬معة ‪ ,‬ج ائز‬
‫‪72‬‬
‫واحد م كم م زلة راع يرعى الغ م وكل واحد م كم يسئل‬

‫عن رايا وهم أهله وأواد وه اعلم‪.‬‬
‫فصل‬
‫ي أركان اإمان وشرائطه وحكمه‬
‫كشف اأسرار اإمان رك ان اقرار باللسان‬
‫وتصديق بالقلب ما جاء من ع د ه تعا نبي ا مد‬
‫(ص) و عقيدة ال جاح و شرائط اإمان التصديق‬
‫باه وبأحكام اآخرة والغيب و ااعتقاد على ما أحل‬
‫ه بأنه وعلى ما حرم ه بأنه حرام وحكم اإمان أنه‬
‫يسلم نفس امؤمن وماله من القتل وال هب ح ا وز‬
‫أحد أن يتعرض نفسه أو ماله أو يؤذيه با موجب شرع‬
‫اآخرة من العذاب اأبدي واصول‬ ‫وأنه يأمن‬
‫السرخسي اإمان على نوعن مل ومفصل فاجمل‬
‫قولك آم ت باه كما هو بأمائه وصفاته وقبلت ميع‬
‫أحكامه نع ا صدقت بلله كما هو كيف وا كيفية‬
‫ميع أمائه و صفاته وقلبت دين اإسام بأحكامه كله‬
‫‪73‬‬
‫وبعبااة تصرة الفارسي قبوا كردم دين مسلما‬

‫وانج دروي است وبن ادم از كفر وكافر وانج دروي‬
‫است‪ .‬وامفصل على ستة أركان و احيط على سبعة‬
‫مثل أم ت باه ومائكته وكتبه ورسله و اليوم اآخر‬
‫وبالقدر خر وشر من ه تعا والبعث بعد اموت و‬
‫كشف اأسرار امعتر اإمان هو اجمل ع د الفقهاء‬
‫وع د امتكلمن امفصل و مهيد اي بكر السامي‬
‫الصحيح أن امعتر هو امفصل فاإمان امفصل اد‬
‫ليكون صحيحا باتفاق العلماء و رج ع د عهدة اإمان‬
‫بيقن اما اإمان باه فهو أن تؤمن باه ب ه موجود‬
‫كل زمان وقبل كل موجود موجود وموجود بعد كل‬
‫موجود وهو قدم وغر لوق حادث وا بداية لوجود‬
‫وا انتهاء لبقائه وواحد ا مثل له وم يكن لصاحبة وا‬
‫وال وخو غ عن كل ما تاج إليه اانسان مثل اأكل‬
‫والشرب والضحك وغرها وم ز عن امكان فااعتقاد‬
‫بأن ه تعا مكانا كما يقوله بعض العورات وأتراك‬
‫من أنه الفوق كفر ان اعتقد أنه متمك ا مكانه‬
‫‪74‬‬
‫تعا م ز عن امكان و الذخرة الفقه لو قال لست‬

‫كل مكان وامكان ليس هال ع ك يكفا أنه إذا قال‬
‫كل‬ ‫كل مكان ليس ال ع ك فكأنه قال ه تعا‬
‫كان ونسبته امكان إ ه تعا كفر وتؤمن بأنه تعا‬
‫قدم مع صفاته وصفاته ايست عن الذات وا غر مثل‬
‫الواحد من العشرة فإنه ليس عن العشرة وا غرها بأنه‬
‫تعا ميع با مع وبصر با بصر وحى يات وعام‬
‫بعلم بالكليات وا زئيات وقادر بقدرة بأنه تعا باق وما‬
‫يريد ه تعا أن يبقى فهو باق مثل ا ة وال ار‬
‫واهلهما‪ .‬و الفتاوى الظهرة لو قال ه تعا يبقى‬
‫وكلما سوا ا يبقى يكفر أنه قول بف اء ا ة وال ار‬
‫واهلها وإنكار ل ص القرآن وإنكار نص القرآن كفر‪.‬‬
‫و شرح اأما سبعة اشياء ا تف بل تبقى وهو ا ة‬
‫وال ار والعرش والكرس واللوح والقلم واأرواح والتفكر‬
‫ذات ه تعا وصفاته ا وز وما يتصور الوهم و‬
‫ا يال وهم حيال ليس باه تعا خالقه وا يتصور فيه‬
‫كيف كيفية ا بد أن يكون التفكر اا ه تعا لقوله‬
‫‪75‬‬
‫عم ’تفكروا ه وا تفكروا ذاته’ و العمدة اماء‬

‫ه تعا توقيفية يع ماعية ابد ان تسمع من الشارع‬
‫فكل اسم مى به نفسه ف حن ندعو به وفيه ايضا ا‬
‫يقال أنه تعا فقيه وا طبيب قما يقوله بعض العوام‬
‫أنت طبي فالعاج من أين أطلب وا ي بغي أن يتفقه‬
‫يه أنه خطأ وا وز أن يقال أنه تعا عاشق ومعشوق‬
‫و بوب و جوب و وز اطاق احتجب عليه تعا ع د‬
‫البعض وإذا كان اأماء توقيفية فا ي بغي أن يقال له‬
‫يزدان أنه م يرد به الشرع وأنه يشبه قول الس وية الذين‬
‫يقولون اإله اث ان اسم احدما اهرم‪ ,‬واسم اآخر يزدان‬
‫و العمدة للمؤم ن باب ا ة بل ا ة أيضا‬
‫صل اللقاء با كيف وا كيفية ا جهة بالبصر فم ه‬
‫ي كر ذلك يكفر والعياذ باه تعا وهذا يع ما‬
‫اأما يرا امؤم ون بغر كيف وإدراك وضرب من مثال‬
‫ونؤمن بأنه تعا متكلم بكام أز ليس من ج س‬
‫ا رف بل اصوات تفسر العتاء أن جرائل عم صوتا‬
‫ضاا على كرم ه تعا و علىما اراد ه وه تعا ليس‬
‫‪76‬‬
‫سم وا جوهر وا عرض وا يشبه شئيا وا يشبهه‬

‫شيء قيل ومام التوحيد هذا امصراع الفارسي‪ ’ :‬نه‬
‫أزجي زاست نه حون جي زاست نه بر جي واست‪ .‬وم‬
‫يلد وم يولد و عقيدة ال جاح وز أن يعرف العبد ربه‬
‫حق امعرفة ولكن ا يقدر أن يعبد حق العبادة أن‬
‫امائكة امرؤون من علة وشهوة اعرفوا بعجزهم وقالوا ما‬
‫عبدناك حق عبادتك فكيف حال من م يرأ ع هما وأما‬
‫اإمان‬
‫اإمان بامائكة‬
‫الليل‬ ‫فهو تصديق بأن عباد ه تعا يعبدونه‬
‫يسبحون اللي‬ ‫وال هار وا يفرون كما قال ه تعا‬
‫وال هار وا يفرون‪ 162‬ا يضعفون وا ي كسرون‬
‫وبعدهم قد خلقو من نور وبعدهم من نار كذا فب ع د‬
‫ااسام قلت وأما امتأخرون احققون من امتكلمن فقد‬
‫قالوا كلهم خلقوا من نور كلهم معصومون عن الصغائر‬
‫‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪/‬‬ ‫‪ 162‬اانبياء‪,‬‬
‫‪77‬‬
‫والكبائر وما صدر عن هاروت وماروت فهو ذلة ا كفر‬

‫ومؤاخذتـهما عتاب ا عذاب لو ليسوا بذكور و اناس بل‬
‫ا وز نسبتهم إ الذكور أناس وطعامهم نسبح‬
‫وشرابـهم تسبيح وشرابـهم تقديس وبعضهم من وزمان‬
‫خلقوا الركوع وبعضهم السجود وبعضهم القيام‬
‫وأربعة م هم مقرون جرائيل وميكائيل واسرافيل وعزرائيل‬
‫عليهم الصاة والسام وجعلهم ل ا عدق كفر فلو قال‬
‫لقاء فأن على مثل لقاء عزرائيل و قلبه عداوة له‬
‫وتشبيه له فقد كفر وه تعا جعلهم قادرين على‬
‫التصور بصورة ادم كما ي قل عن جرائيل عليه السام أنه‬
‫نصور بصورة دحية الكل رمه ه تعا وجاء إي ال‬
‫عم بـهذ الصورة وقال تعا ’ف مثل ها بشرا سويا‪’163‬‬
‫يع جرائيل عم تصور بصورة انسان يام ا لق وارة‬
‫نفسه مرم رضي ه ع ها و عمدة ا واص البشر‬
‫كاأنبياء افضل من حواص املك وعوام البشر من‬
‫‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪/‬‬ ‫‪ 163‬مرم‪,‬‬
‫‪78‬‬
‫اأولياء افضل من عوام املك فأما حواص املك فهما‬

‫فضل من عوام البشر صل اامام فخر الرازي ان املك‬
‫فضل من البشر وامختار رواية العمدة ونؤمن بأن كل‬
‫قول وفعل يصدر م ا يكتبها لكرام الكاتبون الذين‬
‫يعلمون ما نفعل و الصغار أن امائكة يدخلون ا ة‬
‫واكن ا يرون ه تعا فإنه يرا ا رائيل فإنه يرا مرة‬
‫واحدة وامسلم من ا ن هل يدخل ا ة نوقف فيه ابو‬
‫ح يفة رمه ه وقاا ابو يوسف و مد رمهما ه‬
‫يدخلونه‪.‬‬
‫اإمان بالكتب‬
‫وهو أن تؤمن بان ميع الكتب ام زلة على‬
‫اأنبياء عم كام ه تعا حق وصدق ولكن العمل بـها‬
‫م سوخ سوى القرآن فإن العمل به مفروض وامشهور ان‬
‫الكتب السماوية اربعة تورات موسى وا يل عسى عم‬
‫والذبور داوود والفرقان مد صلى ه عليه وسلم وعلى‬
‫اله وعلى اخوانه من اأنبياء وامرسلن امعن ونؤمن‬
‫بالكتب كلها واكن ا نعن عددها كما ورد بعض‬
‫‪79‬‬
‫الروايات انـها مائة واربعة وعشرون أن عددها ليس ثابتة‬

‫بدليل قطعي وعلى التقدير التعين يلزم أن ا يؤمن بأزيد‬
‫م ه لو كان زائدا وان يصدق من ليس ن لو كان ناقصا‬
‫وعلى كا التقديرين يلزم الكفر في بغي ان يقول اومن‬
‫ميع الكتب ام زلة على اأنبياء وما فيها أنـها كلها‬
‫كام ه تعا قدم ا حادث وع د اصحاب ا من قال‬
‫القرآن لوق فهو كافر وارادوا به مع قائما بذات ه‬
‫تعا فآما القول بأن حروف امكتوبة امصاحف‬
‫لوقة فليس بكفر أنه فعل الكاتب والكاتب لوق‬
‫و البداية موانا نور الن الصابو رمه ه تقول القرآن‬
‫مقروء بألس ت ا و فوظ قلوب ا ومكتوب مصحف ا‬
‫واكن غر حال فيها وجرائيل صعم مدة ثاث‬
‫وعشرين مائة انزل القرآن ما زاد اية نزلت صورة ’اقرأ‬
‫باسم ربك‪ ’164‬واخرها ’اليوم اكملت لكم دي كم‬
‫واممت عليكم نعم ورضيت لكم ااسام دي ا‪’165‬‬
‫‪/‬‬ ‫‪ 164‬العلق‪,‬‬
‫‪165‬امائدة ‪/ ,‬‬
‫‪80‬‬
‫اإمان بالرسل‬
‫فهو أن تؤمن بأنـهم عباد ه ورسله وما يقولونه‬
‫كله حق صدق كلهم رون عن ه ا عن اهواء‬
‫انفسهم بعدهم مرسل وبعضهم ن وامرسل صاحب‬
‫وحي وشريعة وكتاب وال صاحب حكم با لم او‬
‫بام ام وليس يصاحب كتاب بل تابع مرسل و بستان‬
‫الفقيه امرسل ثاث مائة و ثاثة عشر و تفسر العمدة‬
‫وامرسل هم الذين ذكروا قوله تعا ’وتلك حج تا‬
‫اتي اها ابراهيم‪ ’166‬إ اخر اآية و العدد مانية عشر‬
‫أهل أزم ـتهم وأعقلهم وأحس هم‬ ‫وكلهم افضل‬
‫خلقا وأثبتوا نبوتـهم بامعجزة وباإقرار بال بوة با معجزة‬
‫ايثبت ال بوة وليسوا من البعيد وا وز أن يكون امرأة‬
‫نبيا أن امقصود من ال بوة الدعوة وااشتهار واأنوثة ما‬
‫فيهما أنـهن أمرن باإقرار مساك هن و نبوة ذي‬
‫القرنن ولقمان اختاف وا اختاف نبوة ا ضر عم‬
‫‪166‬اأنعام‪/ ,‬‬
‫‪81‬‬
‫و تفسر اإمام الزاهد الصحيح أن ا ضر ن وكلها‬

‫معصومون من الصغائر والكبائر بعد الوحي وأما قبل‬
‫الوحي فمن الكبائر قبله الصغائر قبل الوحي وبعد على‬
‫سبيل السهو وااتفاق فيجوز و عقيدة ال جاح وما‬
‫زنت امرأة ن قط أن نساء اأنبياء خلقن طيبات ا‬
‫خبيثات وا نعن لأنبياء عددا كما وقع بعض‬
‫الروايات أنـهم مائة ألف وأربعة وعشرون ألفا و بعضها‬
‫مأتا ألف وأربعة وعشرون ألفا أن عددهم م يثبت‬
‫بدليل قطعي كعدد الكتب و العمدة أن نبي ا مد بن‬
‫عبد ه بن عبد امطلب بن هاشم بن عبد م اف وهو‬
‫حق وأفضل ميع اأنبياء عم وخاتـمهم فلو ادعى بعد‬
‫أحد فدعوا باطل ي ـزل عيسى عم من السماء ويعمل‬
‫بشريعة نبي ا كعلماء أمت ا ونبي ا أفضل وأحسن وأعقل‬
‫أهل زمانه من يي بعد و ا سن كان على وجه لو‬
‫نظرت إليه وإ وجهه امبارك رأيت وجهه امبارك أحسن‬
‫من القمر ليلة البدر وكان رسول ه صلى ه عليه وسلم‬
‫رقيع اأنف وواسع العي ن وواسع ا بهة ومتصل‬
‫‪82‬‬
‫ا اجبن وسواد حاجبه وسواد عي ه كان أحسن سواد‬

‫وبياض عي ه أحسن بياض وكان بل اكفي واسعتن‬
‫وسعتهما دليل السخاوة وضيقها دليل البخل وكان لعابه‬
‫أحلى غاية ا اوة ح نقل ع ه أنه كان امدي ة‬
‫بئر ماؤها مر فألقى ال عم لعابه فيها صار أحلى وعرقه‬
‫كان لطا بامعطرات وكأنه يصر رائحته الطيبة أزيد ما‬
‫كان ولو كان عم بن الرجلن يرى أطول م هما ومن‬
‫معجزاته كانه ا يقع البخل على وجهه وجسد وثوبه‬
‫وأنه م تلم قط أن ااحتام من لعبة الشيطان‬
‫والشيطان ا يقدر على اأنبياء وكان سخاوته على‬
‫وجهه عوتب عليها قال ه تعا ‪" :‬وا تبسطها كل‬
‫البسط فتقعد ملوما سورا"‪ 167‬يع ا عل يدك‬
‫ا ود على وجه تبقى خالية تاج إ ال اس مكشوف‬
‫الرأس جالسا بامامة‪ .‬وقصته عليه السام كان جالسا‬
‫فجاء السائل فسأله شيئا وم ع د عم شيء ف ـزع‬
‫‪-‬‬ ‫‪/‬‬ ‫‪ 167‬اإسراء‪,‬‬
‫‪83‬‬
‫قميصه عم قلما جاء وقت الصلوة تأخر عن امسجد‬

‫لعدم وجود قميص آخر ع ند فاشتغل أصحابه‬
‫بامامة والتقريع فلذا عوتب عليه ونبي ا عليه السام كان‬
‫مبعوثا إ اإنس وا ن ميعا فأما سائر اأنبياء فكل‬
‫م هم كان صوصا بقبيلة وقوم ال جاح فرض على‬
‫أهل اأرض أن يكونوا أمر عليه السام وكذا على‬
‫أهل السماء‪.‬‬
‫وشفاعة نبي ا واأولياء حق‪ .‬و معجزاته عم أمثر‬

‫من أن صى‪ .‬من ملتها انشقاق القمر بإشارته عم‪.‬‬
‫وم ها أنه عم إذا كان سفر وم يوجد ما جبه عن‬
‫ال اس قضاء ا اجة يرسل أصحابه إ شجرة ويأمر‬
‫بأن يقول ها يطلبك ال عم فإذا بلغ ا ر إليها تقتلع‬
‫من أصلها و ئ إليه عم و جبه عن ال اس وما وقع م ه‬
‫عم إ اأرض تبتلعه اأرض وم ها أن الشاة امسمومة‬
‫امشوية وضعوها قد أمه عم السام ومد عم يد ليت اول‬
‫لوطة‬ ‫م ها قالت الشاة ال تأكل م فإ مسموم يع‬
‫‪84‬‬
‫بالسم وم ها أن عسكر رسول ه عم كانوا عطشان م‬

‫يوجد بي هم ماء وطلب رسول عم قدحا وألقى أصابعه‬
‫القدح ف بغ عشرة أعن من عشرة أصابع فشبع م ها‬
‫كل العسكر وزاد اماء‪ .‬و العمدة معراج نبي ا حق من‬
‫امسجد ا رام إ ببيت امقدس ب ص القرآن فمن أنكر‬
‫يكفر وكان ذلك اليقظة مع ا سد بيت أم ها‬
‫السابع والعشرين من رجب وشرح اأما من أنكر‬
‫امعراج من امسجد ا رام إ ببيت امقدس يكفر ومن‬
‫أنكر وراء ذلك فهو مبتدع‪ .‬و ال جاح هل رأى رسول‬
‫ه ليلة امعراج ربه أم ا؟ اختلف الصحابة فيه بعضهم‬
‫قالوا نعم وبعضهم قالوا ا و فتاوى الكرى و اأحوط‬
‫السكوت‪.‬‬
‫اإمان باليوم اآخر‬
‫قهو أن تؤمن بأن القيامة تقوم وا شك‬

‫قيامها‪ .‬قال ه تعا ‪" :‬إن الساعة آتية اريب‬
‫‪85‬‬
‫فيها"‪ 168‬أي قيام الساعة أي القيامة وميت ه تعا‬

‫كل ا ائق من اإنس وا ن واملك والطيور وسائر‬
‫ا يوانات إا الذي يريد ه تعا أن يبقى حيا م‬
‫ييهم‪ .‬و عقيدة ال جاح ح يي ه السقط الذين‬
‫كان له صورة وم يكن له روح ليشفع أبويه‪ .‬وإدريس‬
‫ال عم يبقى حيا ونقل عن ادريس عم ذاق مرارة اموت‬
‫الدنيا مرة‪.‬‬
‫وا ساب يوم القيامة حق قمن عمل خرا‬

‫فجزاؤ شرا ومن عمل شرا فجزاؤ جه م ونؤمن بأن كل‬
‫ا ائق يعرون من جه م ق ال ه تعا ‪" :‬إن م كم‬
‫إا واردها كان على ربك حتما مقضيا"‪ 169‬يع ليس‬
‫م كم أحد إا ئ على جه م وكان ذلك كالوا جب‬
‫على ه تعا ‪ .‬م وعد بكرمه وقال‪" :‬م ن ج الذين اتقوا‬
‫ونذر الظامن فيها جثيا"‪ 170‬أي نرك الظامن‬
‫‪/‬‬ ‫‪ : /‬غافر‬ ‫‪ 168‬ا ج‪,‬‬

‫‪169‬مرم‪/ ,‬‬
‫‪170‬مرم‪/ ,‬‬
‫‪86‬‬
‫جه م جلوسا على الركب ا يستطيعون القيام من أجل‬

‫ما هم فيه‪.‬‬
‫اعلم أن الصراط مدود على وجه جه م فا جزم‬

‫إن من م يقدر على العبور يقع جه م‪ .‬ونؤمن بأن‬
‫كتب أعمال ا ر تعطى و اليمن وكتب أعمال الشر‬
‫تعطى أعمال الشال من ظهر‪ .‬وقراءة كتب اأعمال‬
‫حق‪ .‬واميزان حق يوزن به أعمال ا ر والشر قال ه‬
‫تعا ‪":‬والوزن يومئذ ا ق قمن ثقلت موازي ه فأولئك هم‬
‫امفلحون ومن خفت موازي ه فأولئك الذين خسروا‬
‫أنفسهم ما كانوا بآيات ا يظلمون"‪ 171‬وا وض حق؟‬
‫يعطى رسول ه صلى ه عليه وسلم وأصحابه م ه‬
‫للعطاش من امؤم ن‪ .‬و امشارق ميزانه كعدد ال جوم‬
‫على رأس ا وض‪ .‬ونؤمن بأن ه تعا يوم القيامة ي طق‬
‫أعضاؤنا ويشهدها علي ا ما عمل ا‪ .‬قال ه تعا "يوم‬
‫تشهد عليهم ألس تهم وأيديهم وأرجلهم ما كانوا‬
‫‪ 171‬اأعراف‪/ ,‬‬
‫‪87‬‬
‫القر عن امؤمن والكافر‬ ‫يعملون"‪ 172‬والسؤال‬

‫والصغر والكبر حق‪ .‬إذا غاب اميت عن أبصارهم‪ .‬و‬
‫شرح العمدة يعطي ا ياة للميت و يسئل عن ربه وعن‬
‫نبيه وعن دي ه فإن كان مؤم ا يقول ري ه ونبيي مد‬
‫رسول ه ودي اإسام‪ .‬ويقول امائكة م ك ومة‬
‫العروس‪ .‬وإن كان غر ذلك ا يتحدث بالصواب فيقول‬
‫امائكة ا دريت ويعذبونه بعمود ال ار إ وقت يريد‬
‫ه تعا و العمدة اأصح أن اأنبياء عليهم السام ا‬
‫يسألون القر ويسأل أطفال امؤم ن والكافرين عن‬
‫اميثاق اأول ويسأل كل رجل أكله ا يوان أو غرق‬
‫ال ار فأما كيفية السؤال فمن‬ ‫اماء أو احرق‬
‫امتشاهات ال ا يعلمها إا ه و اأما وعذاب‬
‫القر حق للكافرين لبعض الفساق بعد وضع ا ياة‬
‫فيهم‪ .‬وا خاف وضع ا ياة وإما ا اف أن‬
‫روح هل يدخل ا سد القر أم ا؟ وذكر اإمام‬
‫‪/‬‬ ‫‪ 172‬ال ور‪,‬‬
‫‪88‬‬
‫اأعظم أبو ح يفة الفقه اأكر أن إدخال الروح حق‪.‬‬

‫ونؤمن بأن عامات الساعة قبل وقوع الساعة حق‪ .‬م ها‬
‫خروج يأجوج ومأجوج و تفسر اإمام الزاهد يأجوج‬
‫ومأجوج من أحفاد نوح عم من أواد يافس بن نوح‬
‫عليه السام‪ .‬بعضهم قامته أعلى من كل عال بعضهم‬
‫قامته مقدار شر‪ .‬وم ها خروج الدجال أعور عي ه اليمن‬
‫فإذا خرج يسر مام الدنيا يومن يومن ونصف‬
‫ويرد بعض امسلمن عن دي ه نعوذ باه من ذلك بوسيلة‬
‫ال صلى ه عليه وسلم و تفسر إمام الزاهد قال‬
‫رسول ه صلى ه عليه وسلم من قرأ يوم ا معة صورة‬
‫ا معة‬ ‫من شر الدجال إ‬ ‫الكهف أمن ه تعا‬
‫اأخرى‪ 173‬و اأما وعيسى سوف يأي عم يتو‬
‫لدجال شقى ذي خبال يع أن عيسى ي ـزل من السماء‬
‫ويقتل الدجال ويعمل بشريعة نبي ا إ قيام الساعة وم ها‬
‫خرج دابة اأرض وتتحدث مع ال اس وم ها طلوع‬
‫‪ 173‬م أجدها كتب امعتر‪.‬‬
‫‪89‬‬
‫الشمس من مغربـها و مثل العلم اأسود إ وسط‬

‫السماء وتقف م ترجع وا تقبل توبة حي ئذ فاغت م أيها‬
‫اأخ الفرصة قبل انسداد باب التوبة فإن فوت الفرصة‬
‫غضة ونعتقد امسح على ا فن وسئل أبو ح يفة عن‬
‫مذهب أهل الس ة وا ماعة فأجاب أن تفضل الشيخن‬
‫و ب ا ت ن وترى امسح على ا فن قلت زاد‬
‫ا زانة وم ت س ه طرفة عن يع أن تفضل ببكر وعمر‬
‫و ب عثمان وحيدر ونعتقد بأن امسح على ا فن ا‬
‫على الرجلن وتذكر ه تعا دائما ونعتقد بأنه وز‬
‫الصلوة خلف كل بر وفاجر وا يشرط عصمة اإمام‬
‫ع دنا قال عليه السام صلوا خلف كل بر وفاجر‪174‬‬
‫و العمدة ا ترى ا روج على اأئمة وإن جاروا‬
‫اأما مذهب أهل الس ة وا ماعة إن أمر امؤم ن أبا‬
‫بكر رمه ه أفضل من ميع الصحابة رحه وبعد أمر‬
‫امؤم ن مر رم وبعد عثمان رم ويعد أمر امؤم ن علي‬
‫‪.‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬ج ‪،‬ص‬ ‫‪ 174‬اماعيل بن مد العجلو ا راحي‪ ،‬كشف ا فاء‪ ،‬بروت‪،‬‬
‫‪90‬‬
‫رم وكل واحد من هذ اأربعة خليفة على ا ق‬

‫وخافتهم ثاثون س ة قال عليه السام ا افة بعدي‬
‫ثاثون س ة‪ 175‬ومامها يعلي رم وأم امؤم ن عائشة رم‬
‫أفضل نساء رسول ه صم وأفضل من فاطمة رم‬
‫بعض ا ال وفاطمة أفضل من سائر ب اته‪.‬‬
‫اإمان بالتقدير فهو أن تؤمن بأن كل ما يصدر‬

‫من العباد من ا ر والشر لق ه تعا وكسب العبد‬
‫ولكن ا ر بإرادته تعا و كمه وأمر ومشيئته و بته‬
‫ورضائه وتقدير وأما الشر فهو أيضا بإرادته تعا‬
‫و كمه وأمر ولكن ا ب وما يرضا وا يأمر به و‬
‫اأما مريد ا ر والشر القبيح ولكن ليس يرضى احال‬
‫أي بامعاصي والقبائح ومع التقدير جعل كل شيء‬
‫على ما هو عليه من خر وشر أو حسن وقبح أو حكمة‬
‫أو سفه وبيان ما يقع عليه كل شيء من زمان وزمان‬
‫ومكان وما له من ثواب وعقاب قال ه‪" :‬إنا كل شيء‬
‫‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ 175‬أمد بن ح بل‪، ،‬‬
‫‪91‬‬
‫خلق ا بقدر"‪ 176‬و التمهيد التقدير ر عميق من‬

‫غمس ضل ونعتقد مسألة التقدير وا نبحث ع ها و‬
‫عقيدة ال جاح لإمان ركن وشرائط ا يصح اإمان بدون‬
‫وجودها قلت أما الركن فهو رد التصديق ع د الشيخ‬
‫اإمام أي م صور اماتريدي رح والتصديق واإقرار‬
‫باللسان ع د أكثر أهل الس ة وا ماعة وأما الشرط اأول‬
‫اإمان بالغيب يع يصدق بقلبه بأن ه تعا موجود‬
‫وا ة وال ار موجودتان إ غر ذلك ويقر بلسانه على‬
‫ذلك وهذا ا يصح اإمان اليأس وهو أن يعاين أحوال‬
‫اآخرة من ا ة وال ار م يؤمن ها ونقل أن كل كافر‬
‫يؤمن وقت اموت إذا عاين جه م وذلك اإمان ليس‬
‫معتر قال ه تعا ‪" :‬فلم يك ي فعهم إماهم ما رأوا‬
‫بأس ا"‪ 177‬أي عذاب ا فأما توبة البأس فتصح قال عليه‬
‫الصلوة والسام‪" :‬إن ه يقبل التوبة ما م يغرغر"‪178‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ 176‬القمر‬

‫‪.‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪ 177‬عافر‬
‫‪.‬‬ ‫‪ ،‬ابن ماجه زهد‬ ‫‪ 178‬ترميذي دعوات‪،‬‬
‫‪92‬‬
‫أي ما م يردد روحه خلقه والشرط اآخر أن يعتقد‬

‫ما أحل ه حاا وما حرم ه حراما وأحل ا رم وحرم‬
‫ا ال فهو كافر وإن أجرى كلمة الشهادة على لسانه‬
‫وصلى وصام مثل عساكر امسلمن الذين نـهبوأ أموال‬
‫امسلمن من ذهب والفضة وامواشي واأمتعة إن أحلوا‬
‫ذلك يكفرون واأسرار الذين أخذوهم إن اعتقدوا وأنـهم‬
‫عبادهم وإمائم وأنـهم وز بيعهم وأنـهم ل سعيهم هم‬
‫جرا يكفرون بااتفاق وان اعتقدوا ذلك ا يكفرون بل‬
‫يفسقون ولكن إن م يتوبوا اف عليهم الكفر وقت‬
‫اموت واحرمات كثرة مثل الكذب والز وقال ال فس‬
‫بغر حق والغيبة وال ميمة إيذاء امسلم وطي ا ارية قبل‬
‫استراء رمها و فتاوى الكرى ا يلة إسقاط ااستراء‬
‫ليست ال إا أن يشريها وم طأها البائع بعد‬
‫حيضها أو كان البائع امرأة‬
‫والشرط اآخر أن ا يأمن من عقوبة ه أن‬

‫اأمن م ها كفروا لشرط اآخر أن ا ييأس من رمة ه‬
‫‪93‬‬
‫أن اليأس م ها كفر ولو أخر ام جم أو الكاهن والرمال‬

‫عن الغيب ا يعتقد أن ااعتقاد على أنه يعلمون‬
‫الغيب كفر قال صاحب عمدة اإسام إذا تعلم العبد‬
‫هذا‬ ‫هذ اأحكام على وجه ااختصار امذكور‬
‫الكتاب يكون مسلما س يا ويسلم من عذاب جه م‬
‫ويدخل ا ة إن شاء ه و إذا تعلم هذ اأحكام ا بد‬
‫أن فظ لسانه عن كلمات الكفر ليسلم إمانه و‬
‫الفتاوى الظاهري إن أجرى كلمة الكفر على لسانه وم‬
‫يعلم أنه كفر أن ا هل ليس بعذر دار اإسام ولو‬
‫تكلم بكلمة الشهادة على موجب العبادة ا يكون‬
‫مسلما ما م يرجع عما قبله وم يتب ع ه باإخاص فإذا‬
‫كان العبد مؤاخذا ما م يعلم فامخلص من هذ الورطة‬
‫أن يتعوذ امسلم هذا الدعاء صباحا ومساء فإنه سبب‬
‫للعصمة من الكفر بدعاء سيد البشر عليه الصلوة‬
‫والسام‪" :‬اللهم إ أعوذ بك من أن أشرك بك شيئا‬
‫وأنا أعلم و أستغفرك ما ا أعلم أنك أنت عام‬
‫الغيوب" فإنه لو جرى على لسانه كلمة الكفر ودعا هذا‬
‫‪94‬‬
‫الدعاء يكون مسلما ابتداء وكلما أجرى على لسانه‬

‫كلمة الشهادة ب ية أنه لو كان صدر م كلمة الكفر وم‬
‫أعلمها وتكلم اآن بكلمة الشهادة عن صميم القلب ا‬
‫يكون مسلما ابتداء يكون مسلما و العمدة إمان امقلد‬
‫صحيح ولك ه يعصى برك ااستدال بدليل التوحيد‬
‫واإمان و أصول اإمام الصفار التقليد على نوعن‬
‫صحيح وفاسد ومع التقليد قبول قول الغر با دليل‬
‫فالتقليد الصحيح أنه إذا تكلم بكلمة الشهادة وسئل‬
‫امقلد بأن هذا ماذا أجاب بأن هذ كلمة من قاها يكون‬
‫مسلما وأنا أقوها وأنا مسلم وهذا التقليد صحيح ولو‬
‫قال إن هذ كلمة الشهادة والكلمة الطيبة وكلمة‬
‫الشهادة‪" :‬أشهد أن ا إله إا ه وحد ا شريك له‬
‫وأشهد أن مدا عبد ورسوله" وكلمة "أن" ففة من‬
‫امثقلة و ضمر الشأن ذوف تقدير ‪ " :‬أشهد أنه ا إله‬
‫إا ه" والكلمة الطيبة‪ " :‬ا إله إا ه مدا رسول‬
‫ه"‪.‬‬
‫‪95‬‬
‫س ة لو‬ ‫و امقدمة اإمان مرة فرض والتكرار‬

‫الشهادة‬ ‫آمن شخص مرة قبل الشرائع وم يتكلم بكلمة‬
‫العمدة‬ ‫وقت اموت كم بأنه مات على اإسام و‬
‫فالفرض‬ ‫الفرض على نوعن فرض دائم وفرض موقت‬
‫اموقت ا يسقط بكل خلل وخلو الرجل ع ه كفر وذلك‬
‫هو اإمان والفرض اموقت هو الذي يسقط بعذر وخلو‬
‫ليس بكفر ودلك كالصلوة والصوم والذكوة وا ج و‬
‫اأما ومن ي و ارتدادا بعد دهر يصر عم دين حق ذا‬
‫انسال أي يصر ا ال خارجا عن دين اإسام و‬
‫أما لو تكلم بكفر حال سكر ا كم بكفر فأما‬
‫طاقه فيقع وما م يعلم قوله ا يصلى قال ه تعا ‪:‬‬
‫"يا أيها الذين آم وا ا تقربوا الصلوة وأنتم سكارى ح‬
‫تعلموا ما تقولون"‪ 179‬فا كمة فيه أن الصلوة م اجاة‬
‫وإظهار ا ضوع فإذا م يعلم ما يقول يكون ض ترك‬
‫اأدب نرجو من حضرة العزة وا روت أن ي تهب ا عن‬
‫‪.‬‬ ‫‪ 179‬نساء ‪-‬‬
‫‪96‬‬
‫نومة الغفلة وعن سكر اللذة والشهوة ويرزق ا طاعته على‬

‫وجه به و يرضا ويدم ا عليها رمة رسول ه صلى‬
‫ه عليه وسلم مت مقدمة التوحيد بعون ه رب العامن‬
‫والصلوة والسام على مد واله أمعن‬
‫م‬
‫‪97‬‬
BİBLİYOG‘AFYA
á durrah a eş-Şey i, et-Temyiz, Beyrut, ts.
á dülkadir el-Kuraşi Cevâhirü -Mudiyye fi
Ta akati -Hanefiyye, Kahire, ts.
Ahmet Emin, Duha l-İsla , Beyrut, ts.
Ahmet Emin, )uhrü l-İsla , Mısır, .
Bağdadi, E u Bekir el-Hatî , Tarihi Bağdat, Beyrut, ts.
Bağdatlı İs ail Paşa, Hediyyetü'l-Arifin Esmai'l-
Müellifi ve Asarü'l-Musannafin, Trc. Kilisli Rifat Bilge, Tashih
İ üle i Mah ud Ke al İ al, áv i áktuç, á kara, .
Bağdatlı İs ail paşa, Keşfü'z-)ü û , Zeyli,
İsta ul, .
el-Buhåri, Kıva üddi á durreşid, Ca iü' -Akâid,
Şehit áli Paşa Kütüpha esi, No: .
Burh üddi ez-)er û î, Ta`li ü'I-Mütealli , Çev. Y.

Veh i Yavuz, İsta ul, .
Darü -Fü û , İlahiyat Fakültesi Dergisi, .
E u Davut “üley a . el-Eş as, es-“ü e , İsta bul,
ts.
Eroğlu, Muha et, Ebu Mansur el-Mâtüridî ve
Tevilâtü l-Kur a , Basıl a ış, İsta ul Yüksek İsla E stitüsü
Öğreti Üyeliği Tezi .
Gaz li, E u Ha it Muha ed . Muha ed, el-
Mü gızü i e d-Dalâl, Çev. áh et “uphi Fırat, İsta ul .
Gülle, “ıtkı, Doğru Yol, İsta ul, .
İ Kesir, E ü l-Fid İs ail . Ö er el-Kureyşî, el-
Bidâye ve -Nihâye, Tah. Komisyon, Beyrut, ts.
İ Kutlu oğa, Tâ ü t-Terâ i , Bağdat, .
98
Mehmet Baktır
İ ü l-İ ad, E ü l-Fellah á dülhay . áh ed,

Şezerâtü z-Zeheb, Beyrut, ts.
İs ail b. Muhammet el-İ lî, Keşfü -Hafâ,
Beyrut,1351.
Karaman, Fikret, A dullatif Harpûti ve Te kihü' -
Kelâ fi Akaidi Ehli'1-İsla `ı Ter ü esi, Kayseri,1990
Yüksek Lisa s Tezi .
K tip Çele i, Keşfü'z-)ü û , İsta ul, .
Kehh le, Ö er ‘ıza, Mu e ü' -Müellifin, Beyrut, ts.
el-Kuraşî á dülkadir, Cevâhirü -Mudiyye fi
Ta akâti -Hanefiyye, Kahire,1398.
Lek evî, E ü'l-Hase at Muha ed á dülhay .
Muhammed el-Fevâidü l-Behiyye, Kahire, 1324.
M türidî, E u Ma sur Muha ed . Muha ed,
Kitâ ü't-Tevhîd, Tahkik ede , Fethullah Huleyf, İsta ul,
1979.
Müsli E ü l-Hüseyi Müsli . el-Ha , es-Sahih,
Nşr. M. F. á dul aki, İsta ul, ts.
Nevevî, E u )ekeriyya Muhyiddi Yahya . Şeref .
Muri Tehzi ü'l-Esma ve'l-Luga Beyrut, ts.
Özel, áh et, Ha efi Fıkıh Ali leri, Ankara, 1190.
es-“e a i, E u “ad á dülkeri . Muha ed, el-
Ensab, Beyrut, 1988.
eş-Şey i, á durrah a , Temyiz, Beyrut, ts.
eş-Şir zî, E u İshak Ca aleddi İ rahi , Ta akâtü l-
Fukaha, Beyrut, ts.
Taşk prülü zade, Miftâhü's-Saade, K hire, .
Topaloğlu, Bekir, Kelâ İl i Giriş, İsta ul, .
Topaloğlu, Bekir, Mâturîdiyye Akaidi, Ankara, 1980.
Türkiye Diya et Vakfı İsla á siklopedisi
99
Yazı ıoğlu, M. “ait, Mâtüridî ve Nesef'î ye Göre İ sa

Hürriyeti Kavra ı, Ankara, 1988.
Yeprem, M. Saim, İrade Hürriyeti ve İ a Mâtüridî,
İsta ul, .
Yurdagür, Meti , Bi liyografik Kelâ Tarihi
Denemesi, İsta ul, .
)ehe î, E u á dullah Şe seddi Muha ed .
Ahmed b. Osman, Tezkiretü l-Huffâz, Haydarabad, 1956.
)ırıklî, Hayreddin, el-Alâm, Beyrut, 1992.
100

MATURIDI_KELAMCILAR

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MATURIDI_KELAMCILAR

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mehmet Baktır

Doç. Dr. Meh et BáKTI‘

Doç. Dr. Meh et Baktır

“o Oku a: Meh et Baktır

Doç. Dr. Meh et BáKTI‘

MATÜ‘İDİ KELÂMCILA‘ VE BUNLAR .................................... 24

Ü)E‘İNDE YAPILAN ÇALIŞMALA‘ ........................................ 24

KIVAMÜDDİN ABDÜ‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘Î ............................... 59

KIVAMÜDDİN ABDÜ‘‘EŞİD EL-BUHÂ‘ÎNİN HAYATI ............. 60

g rüşleri i ver eye çalıştık. Bu M türidî ilgi i “üley a iye

1 Taşk prülüzade, Miftahü s-Saade, Kahire, 1968, 150; Prof. Dr.

1-İ a ç a la ı da ola akide yi teşkil ede ve

3 Topaloğlu, a.g.e, s. 44–47.

2. KELÂM İLMİNİN O‘TAYA ÇIKMA“I

5 Müsli E ü l-Hüseyi Müsli . el-Haccac, es-Sahih, Nşr. M. F.

yap ak zoru daydık diyorlar. Ö er kızdı ve állah ı il i oları

8 Taşk prülüzade, a.g.e, s. 162.

12 Topaloğlu, a.g.e, s. 20.

Ehl-i sü et kel ı ı doğuşu hi reti üçü ü asırları

Ehl-i sü et ifadesi Eş ari ve M türidî de de e

15 Taşk prülüzade, a.g.e, s. 166,167.

5-Kader haktır fakat kul i ar altı da değildir.

18 Topaloğlu, a.g.e, s. 111–112.

Üçkardeş eselesi diye ili e eseleyi ho ası

Me supları tarafı da İ a ü'l-Hüda diye a ıla

21 Emin, )uhru l-İsla , IV, ; Taşk prülüzade, a.g.e, s. 165–166.

kaçar. Tevil ko usu daki u uhafazakarlık ay e Eş ari de

23 Topaloğlu, a.g.e, s. 120–124.

taalluk et ez. Çü kü u işler tekvi ve yarat a sıfatı ı

25 E u Ma sur M türidî, Kitâ ü't-Tevhîd, Tah. Fethullah Huleyf,

5-Kel ılar ke di akideleri i

28 Ahmet Emin, Duhal-İsla , III, –20.

MATÜ‘İDİ KELÂMCILA‘ VE BUNLAR

1. EBÛ HANİFE (80/699-I50/767)

29 Kehh le Ö er ‘ıza, Mu e ü' -Müellifi , Beyrut, ts. XIII,104.

Ebu Hanife orta oylu, ko uş ası düzgü , iyi

32 Bağdadi, Tarihu Bağdâd, XIII, 332–333.

3- Muhyiddi Muha et . Bah uddî /l ,

2- Hasa Basri Ça tay, Fıkhü' -Ekber, Ankara I954.39

3- Mehmet Celal, Ebu Hanife, İsta ul,1984.40

5- Muhammet Ebu Zehra, Ebu Hanife,

6- “a it Ü al, Fıkhü'l-Ek er Şerhi, á kara, 1957.43

37 Türkiye Bi liyografyası, , III, .

ola ve u ekolü i a ları arası a yüksele Tah vî, Usûl ve

a)Tahâvî Akâidi i Üzeri e Yapıla Şerhler

44 Zehebi, Tezkiretü l-Huffâz, ; K tip Çele i, a.g.e, s. l , İ

2- Hibetullah b. Ahmet b. Musall . Mah ut, Şerhu

51 el-Kuraşî, a.g.e, s. 1143.

kurucusunun Ebu Hanife olduğu u s yleye ler varsa da

55 Muha et Eroğlu, Ebu Mansur el-Mâtüridî ve Tevilâtü l-Kuran

fakat ıstılahları ta yerleş e iş olduğu g rülür.58 Kit ü t-

58 Eroğlu, a.g.e, s. 22.

)ü u ise Cev hiıü' -Mudiyye'de ş yle aklet ekte;

2- Eyüp áli, ákidetü' -M turîdiyye, K hire, ,.64

61 Katip Çele i, a.g.e, s. 335–336.

6- Madelung Wilfred, M türidîliği Yayıl ası ve

7- Ma Do ald, M türidî, İsl Ansiklopedisi,67

12- M. “ai Yepre , İrade Hürriyeti ve İ a

67 M. Saim Ye rem, İrade Hürriyeti ve İ a Mâtürîdî, İsta ul,

17-Hasa Şahi , M türidî ye G re Di , Kayseri, .

C kerdize ezarlığı da etfu ulu a İ a

75 Dİá. H ki es-Semerkandi maddesi,

ve tarihçidir. Maveraü ehir de yaşadığı yıllarda ir e zeri

78 Kehh le, a.g.e, III, ; İ ü l-İ ad, a.g.e. V, ; İ Kutlu oğa,