STATUT BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO

W Polsce X–XI w. nie istniały ściśle określone reguły dziedziczenia władzy, z wyjątkiem zasady,
zgodnie z którą księciem mógł zostać tylko członek dynastii piastowskiej. Książę miał prawo wskazać
swego następcę spośród wszystkich członków rodu panującego, ale istniała także możliwość podziału państwa pomiędzy
kilku dynastów. Bolesław Krzywousty znał to ostatnie rozwiązanie z własnych doświadczeń. Wiedział
też, czym taki podział pomiędzy równorzędnych władców może się zakończyć, gdyż pamiętał swoją rywalizację ze
Zbigniewem. Aby zachować po swojej śmierci pokój wewnętrzny, a jednocześnie
zapewnić utrzymanie i wysoki status wszystkim synom, ogłosił nowe prawo sukcesyjne.
Statut sukcesyjny przewidywał nadanie synom Bolesława dziedzicznych prowincji (dzielnic), w których
samodzielnie wykonywaliby większość uprawnień książęcych. Najstarszy syn Władysław, zwany
później Wygnańcem, otrzymał Śląsk, Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze, Mieszko III Stary – Wielkopolskę
(zapewne bez Gniezna), a Henryk – ziemię sandomierską. Dla swojej żony Salomei książę
przewidział ziemię łęczycką. Nie wyznaczył natomiast odrębnej dzielnicy dla najmłodszego syna,
Kazimierza Sprawiedliwego, który prawdopodobnie urodził się już po śmierci ojca. Dzielnice przyznane
synom Krzywoustego miały być dziedziczone przez ich potomków i mogły ulegać kolejnym
podziałom dynastycznym. Statut nie tylko regulował podział wewnętrzny państwa, lecz także określał sposób sprawowania
władzy. Przede wszystkim wprowadzał zasadę pryncypatu (łac. principatus – władza najwyższa), określającą, iż tylko
książę zwierzchni (princeps) może decydować o polityce zagranicznej państwa, prowadzić
wojny, zawierać traktaty, obsadzać załogi najważniejszych grodów w kraju, mianować najważniejszych
urzędników państwowych oraz kontrolować politykę pozostałych książąt – juniorów
(łac. iunior – młodszy). W celu uregulowania kolejności obejmowania funkcji księcia zwierzchniego
Krzywousty wprowadził także zasadę senioratu (łac. senior – starszy). Zgodnie z nią władza zwierzchnia
miała należeć zawsze do najstarszego członka rodu Piastów. W ten sposób pryncypat stał się zasadą
ustrojową państwa, natomiast seniorat regulował dziedziczenie władzy zwierzchniej.
Aby wzmocnić pozycję księcia zwierzchniego w stosunku do pozostałych Piastów, Bolesław wydzielił
dodatkowo centralną dzielnicę państwa, która miała obejmować m.in. ziemie krakowską i sieradzką.
W planach Krzywoustego miał być to obszar niepodzielny i każdorazowo przypadający najstarszemu
członkowi dynastii, stąd zwano ją dzielnicą senioralną.
Rozwiązania zawarte w statucie Krzywoustego miały sprawić, iż Polska będzie krajem podzielonym
wewnętrznie pomiędzy członków dynastii, ale dzięki władzy zwierzchniej zachowa jedność, przede
wszystkim w stosunkach międzynarodowych. Bolesław Krzywousty zmarł w 1138 r., zapewne w przekonaniu,
że państwu nie grożą wojny domowe i rywalizacja o władzę pomiędzy książęcymi synami.
Skutki testamentu Krzywoustego były jednak inne, niż spodziewał się jego twórca.
OBALENIE STATUTU SUKCESYJNEGO
Śmierć Bolesława Krzywoustego zapoczątkowała w Polsce okres rozbicia dzielnicowego. Nowe rozwiązanie
polityczne, mające zapewnić spokój wewnętrzny, przetrwało zaledwie kilka lat. Już w 1146 r.
pierwszy princeps Władysław w wyniku sporu z młodszymi braćmi i macochą Salomeą został wygnany
z kraju. Prawdopodobnie chciał on przywrócić jedność władzy w państwie, na co nie pozwolili
pozostali książęta dzielnicowi. Następcą Władysława na tronie senioralnym został Bolesław Kędzierzawy, jednak okres jego
władzy charakteryzuje się powolnym słabnięciem pozycji księcia zwierzchniego wśród innych Piastów. Dodatkowo
Bolesław musiał stawić czoło najazdowi cesarza Fryderyka Barbarossy, który w 1157 r.
zaatakował Polskę, wykorzystując jako pretekst wygnanie Władysława. Bolesław Kędzierzawy był
zmuszony złożyć hołd lenny cesarzowi oraz zapłacić trybut, co oznaczało, że polski princeps uznaje
zwierzchnictwo władcy Niemiec. Barbarossa przestał dzięki temu wspierać Władysława Wygnańca,
który nie dość, że nie odzyskał senioralnego tronu krakowskiego, to jeszcze nie doczekał się zwrotu
dziedzicznego Śląska. Dopiero w 1163 r. jego synowie powrócili do tej dzielnicy.
Po śmierci Bolesława Kędzierzawego najwyższą władzę w państwie, zgodnie z obowiązującym
prawem, przejął Mieszko Stary, najstarszy żyjący syn Krzywoustego. Książę ten zabiegał o utrzymanie
realnej władzy zwierzchniej nad całym krajem, a także przywrócenie jej autorytetu nadszarpniętego
w czasach poprzednika. Dążenie do wzmocnienia władzy oraz egzekwowanie wszelkich powinności
od poddanych budziły niezadowolenie możnych. W 1177 r. pozbawili oni władzy Mieszka Starego,
który powrócił do dziedzicznej Wielkopolski, a na tron krakowski powołali najmłodszego syna Bolesława
Krzywoustego – Kazimierza Sprawiedliwego.
W świetle statutu Bolesława Krzywoustego nowy princeps przejął rządy niezgodnie z prawem senioratu,
żyli bowiem jeszcze starsi od niego książęta z rodu Piastów. Kazimierz swoją pozycję zawdzięczał
możnym i to właśnie wśród nich musiał szukać oparcia dla swojej władzy. Zapewne dlatego zrezygnował z egzekwowania
pełnego wymiaru danin i z części przynależnych księciu uprawnień.
W zamian za te ustępstwa wobec możnych i Kościoła doprowadził do zmiany ustroju w Polsce. Obalona
została ostatecznie zasada senioratu, a zamiast niej wprowadzono dziedziczność tronu krakowskiego
przez potomków Kazimierza Sprawiedliwego. Co prawda książę krakowski nadal był uważany
za princepsa, ale był to raczej tytuł prestiżowy, gdyż coraz liczniejsi książęta dzielnicowi nie uznawali
nad sobą żadnego zwierzchnictwa.
PEŁNA DECENTRALIZACJA WŁADZY
W 1194 r. zmarł Kazimierz Sprawiedliwy, a władzę w dzielnicy krakowskiej, dzięki poparciu możnych
i duchowieństwa małopolskiego, objął jego starszy syn Leszek Biały. Młodszy syn Kazimierza – Konrad
(patrz: wizerunek na pieczęci na s. 52) przejął zaś Mazowsze. Nie wszyscy książęta uznali władzę Leszka
nad Krakowem. W opozycji do niego znaleźli się Mieszko Stary i książęta śląscy. Rozpoczęła się rywalizacja
o tron krakowski i tytuł princepsa, z której ostatecznie zwycięsko wyszedł Leszek Biały. Był on
ostatnim księciem krakowskim, który zachowywał jeszcze pozory zwierzchnictwa nad całą Polską. Starał
się prowadzić aktywną politykę zarówno w stosunku do książąt dzielnicowych, jak i sąsiednich państw.
Przede wszystkim zajmowała go sprawa Pomorza Gdańskiego, nad którym jako princeps powinien
sprawować zwierzchnictwo. Jednak ówczesny namiestnik Pomorza, Świętopełk, wykorzystując słabnięcie
władzy centralnej w Polsce, dążył do uniezależnienia się od księcia krakowskiego. Leszek chciał
się temu przeciwstawić. W 1227 r. princeps zwołał zjazd książąt piastowskich do Gąsawy, by omówić
konieczność podjęcia wyprawy przeciwko Pomorzanom. Niestety zjazd zakończył się tragicznie.
Pomorzanie zaatakowali zebranych książąt, a Leszek Biały został zamordowany. Jego śmierć doprowadziła
do zdestabilizowania sytuacji politycznej w Polsce.
W XIII w. książęta dzielnicowi uzyskali pełną niezależność i uważali się za równych sobie. Co prawda
tron krakowski dawał większy prestiż niż władanie innymi dzielnicami, ale związane z nim dawniej
zwierzchnictwo pozostawało tylko iluzoryczne. Polska ulegała kolejnym podziałom wewnętrznym.
W połowie XIII w. liczba księstw dzielnicowych przekroczyła dwadzieścia. Decentralizacja spowodowała,
że trudno było skutecznie przeciwstawić się zagrożeniom z zewnątrz.

PRZEANALIZUJ TEKSTY
1. Fragment Roczników, czyli Kronik sławnego Królestwa Polskiego autorstwa Jana Długosza (XV w.), jednego z
najwybitniejszych
historyków europejskiego średniowiecza.
Powiększał żałość równie bolesny i zatrważający podział Królestwa Polskiego na cztery dzielnice, w którym lękano się
zarodu domowych niezgod i wieszczym duchem przeczuwano burze i klęski, mające z takowego rozerwania wyniknąć
i kraj nachylić do zguby: każde bowiem ciało rozdzielone w sobie słabieje i ginąć musi. Gdy wkrótce rzecz publiczna
przez niejedność panów różniących się między sobą w zdaniach i sprzeczne wydających nakazy, chwiać się i nieładem
upadać poczęła, a czterej książęta, synowie Bolesława [Krzywoustego], żądali, aby stosownie do rozporządzenia ojca
oddano każdemu wyznaczoną mu dzielnicę, […] Władysław, pierworodny i najstarszy syn Bolesława, […] naznaczony
został
dziedzicem państwa i następcą. […] uchwalono i rozporządzono, aby przy nim z prawa starszeństwa pozostała
zwierzchnia godność i władza, której inni bracia, Bolesław, Mieczysław [Mieszko] i Henryk z posłuszeństwem ulegać
mieli. […]
A tak Polska podzielona i rozerwana na części, później, z przyczyny waśni kłócących się między sobą książąt, uzbroiła
się sama przeciw sobie, i od jędz mściwych zapalona, w własnych wnętrznościach utopiła oręż, który obrócić miała na
nieprzyjaciół, szarpiąc i samobójczo rozrywając członki swoje domową wojną. Zgasła wtedy świetność i upadła
potęga Polski, która w całości i zjednoczeniu części bezpiecznie spoczywała; rozćwiartowana na czworo stała się
bezkształtem nikczemnym i potwornym.
J. Długosz, Jana Długosza kanonika krakowskiego dziejów polskich ksiąg dwanaście,
przeł. K. Mecherzyński, t. 2, Kraków 1868, s. 1–2.
• Przedstaw, w jaki sposób Długosz oceniał skutki statutu Bolesława Krzywoustego.
• Określ, jakie przyczyny upadku władzy zwierzchniej wskazał Długosz.
2. Fragment autorstwa profesora Henryka Samsonowicza pochodzący ze współczesnej syntezy dziejów Polski.
Stosunki polityczne w Polsce stworzyły też warunki, w których możni mogli, a niekiedy musieli podejmować inne
wybory dotyczące ich miejsca w społeczeństwie. Rozbicie dzielnicowe i w jego konsekwencji nasilające się walki
między książętami z dynastii „panów polskich” (piastowskiej) ułatwiły dodatkowo wzrost samodzielności
politycznej elity społecznej. Możni krakowscy wybierali władcę, którego kierunki działania bądź cechy charakteru
najbardziej im odpowiadały. Opis takiej pierwszej wolnej elekcji, na której rozstrzygano, czy tron krakowski
powierzyć Mieszkowi Staremu czy Leszkowi Białemu, pozostawił w swej kronice mistrz Wincenty [Kadłubek].
Istniała zatem grupa już nie „ludzi Leszka”, jako zbiór biernych poddanych, lecz „ludzi wybierających sobie
Leszka”, aktywna wspólnota będąca podmiotem życia politycznego. Ten stan rzeczy stwarzał więź społeczną
między tymi, którzy współdecydowali o losach swojej ziemi. Nie stanowili jednej grupy, zbyt rozbieżne były ich
interesy. Umożliwiało to rycerzom opowiadanie się po stronie zwolenników jednego czy drugiego władcy zgodnie
z podjętym wyborem.
A. Mączak i in., Od plemion do Rzeczypospolitej. Naród, państwo, terytorium w dziejach Polski, Warszawa 1999, s. 28.
• Scharakteryzuj okoliczności objęcia władzy przez Leszka Białego.
• Wskaż konsekwencje wspominanego wyżej wydarzenia. Opisz, jaka dokonała się wówczas przemiana w funkcjonowaniu
państwa i społeczeństwa polskiego.