TARİH VE ZAMAN ---------------------------------------- I.

ÜNİTE-
I. ÜNİTE
TARİHVEZAMAN

TARİHVE TARİHİN KONUSU NOT: Deprem, sel, çığ gibi doğa olaylarının oluş nedeni
tarihin konusu içerisinde yer almaz. Ancak bu olaylar
Tarih Nedir? sonucunda meydana gelen göçler, savaşlar, istilalar gibi
Geçmişte yaşamış insan topluluklarının gelişmeler tarihin konusunu oluştururlar.
faaliyetlerini yer ve zaman göstererek, sebep- TARİH VE DİĞER BİLİMLER
sonuç ilişkisi içinde belgelere dayalı olarak, nesnel
biçimde inceleyip açıklayan bir bilim dalıdır.
Tarih ile Diğer Bilimler Arasındaki Farklılıklar
Geçmişte Nelerdir?
yaşayan
insanların Günümüzde birçok bilim dalı vardır ve her
yaşayışlarını, bilim dalı kendi ilgi alanı olan konularda bilimsel
birbiriyle •Tarihin konusudur araştırmalar ve incelemeler yapmaktadır. Ayrıca
ilişkilerini, her bilim dalının kendi çalışmalarında kullanmış
kültür ve olduğu yöntemler, teknikler ve ilkeler vardır. Bu
uygarlıklarını... yöntem ve teknikler bazı bilim dallarının ortak
özelliği iken bazı bilim dallarında ise kendine
özgü yöntem ve teknikler kullanılmaktadır. Bu
Yer ve zaman
göstererek nedenle de bilim dalları bazı özellikleri ile
neden-sonuç birbirinden ayrılmaktadır.
ilişkisi içerisinde • Tarihin Bizler işte bu sebeple sizlere tarihin diğer
belgelere nitelikleridir bilimlerden farkı hakkında bilgiler sunacağız.
dayanarak
objektif bir  Tarih biliminin inceleme alanı olan tarihi
şekilde olaylar hiçbir şekilde deney ve gözleme
inceleyen... başvurulamaz. Çünkü tarihi olaylar yaşanmış
ve geçmiştir tekrarı olmaz. Tarih bilimi bu
NOT: Tanımdan da anlaşılacağı gibi toplumların
özelliği ile temelde diğer bilimlerden
kaderinde önemli rol oynayan; savaş, göç, ekonomik
faaliyet… gibi unsurlar tarihin konusunu oluşturur.
ayrılmaktadır.
 Tarih biliminin diğer bilimlerden bir farkı da
tarihte genellemelerin yapılamamasıdır.
Çünkü tarih deney yöntemini kullanamaz.
Tarihte benzer türdeki farklı olayların aynı

1
 TARİH VE ZAMAN ---------------------------------------- I.ÜNİTE-
sebeplerden kaynaklandığı ya da aynı
sonuçları doğurduğu yönünde bir şey Birinci Elden Kaynak/Ana Kaynak
söylenemez (Her neden her zaman aynı • İçerdiği tarihi olayın yaşandığı döneme aittir.
sonucu vermez). bu kaynaklar anlatılan olaya doğrudan tanık
olan veya tanık olanları dinleyen kişiler
 Tarih, yönteminin yanı sıra incelediği
tarafından oluşturulmuştur.
konuların niteliği ve niceliği bakımından da
• Örneğin; Anılar, yıllıklar, seyahatnameler,
diğer bilimlerden ayrılır. Mesela matematik fernanlar...
zamanı ve mekânı belli olmayan sayılarla
ilgilenir. Ancak tarih zamanı belli olan, İkinci Elden Kaynak
yaşanmış olaylarla ilgilenir.
• Birinci elden kaynaklara dayanılarak
 Tarih diğer bilim dallarına göre inceleme alanı
hazırlanan kaynaklardır.
daha geniştir. Örneğin; fizik, kimya, biyoloji
• Örneğin; kitaplar makaleler...
gibi bilimler birbiriyle bağlantılı ve
tekrarlanabilen olaylarla ilgilenir. Ancak tarih
ise aralarında herhangi bir sistematik ilişki Kaynaklar türlerine sınıflandırılmıştır. Bunlar;
bulunmayan, her biri kendine özgü, biricik
Sözlü Yazılı Görsel ve Tarihi
olaylarla ilgilenir.
Kaynak Kaynak İşitsel Kalıntılar
 Tarihçi, deney ve gözlem yapma imkanına Kaynak
sahip olmadığı için geçmişi incelerken kaynak
olarak adlandırılan tarihi belgelerden Destanlar Kitabeler Resimler Binalar
yararlanır.
Hikayeler Şecereler Minyatürler Silahlar
Tarih Biliminin Yöntemi
Efsaneler Hatıralar Fotoğraflar Giysiler
1. Kaynak Arama/Belge Bulma/Tarama
Mitoslar Fermanlar Heykeller Ev eşyaları

Şiirler Antlaşmalar Filmler Üretim

araçları

2. Tasnif Etme/Sınıflandırma

Elde edilen veriler; zamana, yaşanılan

coğrafyaya (mekâna) ve konuya göre sınıflandırılır.

Zamana Göre Sınıflandırma

• Çağ, devir yada dönem şeklinde kronolojik
sıralamanın dikkate alındığı sınıflandırma
şeklidir.
• Örneğin; yani Çağ Tarihi, Lale Devri, Emeviler
Dönemi, XIX. yüzyıl...
Geçmişte yaşanan olaylar hakkında bilgi Mekana Göre Sınıflandırma
veren her türlü malzemeye “belge” denir.
• Yaşanılan coğrafya toplumların tüm
Kaynaklar Birinci Elden ve İkinci Elden Kaynak
faaliyetlerini doğrdudan etkiler. bölgenin
olarak 2’ye ayrılır adının yer aldığı sınıflandırma şeklidir.
• Örneğin; Avrupa Tarihi, Orta Asya Tarihi,
Mesopotamya Tarihi

2
 TARİH VE ZAMAN ---------------------------------------- I.ÜNİTE-

Konuya Göre Sınıflandırma • Eserin yazarı, basım

Dış Eleştiri tarihi ve maatbaası
• Toplumların veya devletlerin ekonomik, (Tenkit) incelenir.
sosyal, siyasal ve kültürel faaliyetleri dikkate
alınır.
• Örneğin; ekonomi Tarihi, İslam Tarihi, Fransız • Eserin içeriğinin
İhtilali.... incelenmesidir.
İç Eleştiri
Belgedeki bilgilerin
3. Tahlil Etme/Çözümleme/Analiz (Tenkit) doğruluğu kontrol
edilir.
Belgelerin değerlendirilmesinin yapıldığı;
bilgilerin güvenirliğinin ve objektifliğinin
(nesnelliğinin) dikkate alındığı bölümdür. 5. Terkip Etme/Birleştirme/Sentez

Toplanan verilerin birleştirilerek sonuca

ulaşılması aşamasıdır. Bu aşamada olaylar değişik
açılardan incelenerek sonuca ulaşılır.

VAKA (OLAY) VE VAKIA’YI (OLGU)

AYIRIYORUM

4. Tenkit Etme/Eleştirme

 Tarih biliminin araştırma konusu içerisine

giren iki önemli unsurdan birincisi vaka (olay),
diğeri ise vakıadır (olgu).
 Vaka (Olay); tarihte insanlığı etkileyen siyasi,
sosyal, kültürel, ekonomik dinî gibi konularda
kısa sürede meydana gelen gelişmelerdir.
Vakalar; kendine has özelliklere sahiptir,
somut bilgiler içerir, yer ve zaman bildirir.
Çözümleme işleminin ardından Vakaların başlangıç ve bitiş süreleri de
kaynakların ve belgelerdeki bilgilerin eleştiri bellidir.
süzgecinden geçirildiği bölümdür.  Vakıa (Olgu); ise tarihte insanlığı etkileyen
olayların ortaya çıkardığı sonuçlara göre uzun
sürede meydana gelen değişimlerdir. Vakıalar;
geneldir, süreklilik gösterir, soyuttur.
Vakıalarda belirli bir yer ve zaman söz konusu
değildir.

3
 TARİH VE ZAMAN ---------------------------------------- I.ÜNİTE-
 OLAY’ı bir fotoğraf gibi kabul edersek OLGU’yu Tarihe Yardımcı Bilim Dalları
da sürekli devam eden bir dizi film gibi
düşünebiliriz. Tarih her ne kadar beşerî ve sosyal bir
bilim olsa da insanı tek bir yönü ile ele
Vaka (Olay) ve Vakıa (Olgu) Arasındaki
almadığından diğer beşerî ve sosyal bilimlerden
Farklar ayrılır. Tarihçi için geçmişteki insanların ekonomik,
VAKA (OLAY) VAKIA (OLGU) siyasi, kültürel, dini, askeri ve sosyal faaliyetleri
önem taşır. Tarihin insanı tüm yönü ile ele alması
Kısa sürelidir. Uzun sürelidir. farklı bilim dallarından yararlanmasını zorunlu
kılar. Tarihin yararlandığı bilim dallarını şimdi
Özeldir- Özgündür. Geneldir. sıralayalım:

Yer ve zaman bellidir. Yer ve zaman söz belirli

Coğrafya
değildir.  Yer ve iklim bilimi olan coğrafya, yerleşim
merkezlerinin oluşmasında; göç savaş ve
Başlangıç ve bitiş Başlangıç ve bitiş belli istilaların yaşanmasında doğrudan rol oynar.
bellidir. değildir.  Tarım, hayvancılık, denizcilik ve ticaret gibi
ekonomik faaliyetlerin meydana gelmesinde
Süreklilik göstermez. Süreklilik gösterir. etkilidir.
Kesinleşmiştir. Devam eden
durumlardır. Kronoloji
 Zaman ve takvim bilimidir.
Somut bilgiler içerir. Soyut bilgiler içerir.  Tarihi olayların doğru ve tarafsız
açıklanmasında zamanın belli olmasının
Tekrarlanamaz. Tekrarlanabilir. önemli olmasından dolayı tarih için
vazgeçilmezdir.
OLAY OLGU
Antropoloji
Malazgirt Savaşı Türkiye’nin
Çağdaşlaşması

Hicret İstanbul’un Türk-İslam

şehri haline gelmesi

Amerika'nın keşfi Milliyetçilik akımının

İmparatorlukları yıkıp
Ulus devletlerin
kurulması
 Irkları (soyları) inceler.
Fransız İhtilali İslamiyet’in Yayılması  İnsan ırklarının kökenlerini, özelliklerini ve
yeryüzüne dağılışlarını inceleyerek
İstanbul’un Fethi Anadolu'nun
aralarındaki kültürel gelişim farklılıklarını
Türkleşmesi
açıklamaya çalışır.
Kurutuluş Savaşı Sömürgeciliğin
başlaması

4
 TARİH VE ZAMAN ---------------------------------------- I.ÜNİTE-
Etnografya Filoloji
 Dil bilimidir.
 Kelimelerin sözcük anlamları yanında,
incelenen dönemdeki anlamlarını da dikkate
alır.
 Dillerin zaman içinde geçirdiği değişimi, diller
arasındaki akrabalık bağlarını ve etkileşimleri
ortaya çıkarmaya çalışır.
NOT: Paleografya toplumların eski kullandıkları yazıları
inceler. Filoloji ise dillerin yapısını inceler.

Epigrafi

 Toplumların yaşayışlarını, hayat tarzlarını, örf

ve adetleri ile geleneklerini inceleyen kültür
bilimidir.
Arkeoloji
 Kazı bilimidir.
 Toprak ve su altındaki kalıntıların
bulunmasında etkilidir.
NOT: tarih öncesi (yazı bulunmadan önce) devirlerin
aydınlatılmasında tarihe en çok yardımcı olan bilim  Anıt ve kitabeleri inceler.
dalıdır.  Tarihi yapılar, anıtlar ve mezar taşları
üzerindeki yazıları inceler.
Paleografya
NOT: epigrafinin tarihe yardımcı olabilmesi için
Paleografya ve filoloji bilimlerinden yardım alması
gerekir.

Nümizmatik (Meskukat)

 Eski yazıları ve alfabeleri inceleyen bilim

dalıdır.
 Sümerlerin çivi yazısını bulmasıyla başlar.
NOT: Tarih araştırmalarında incelenen uygarlığın dilini
bilmenin yanında, o dile ait yazıları da okuyup, tercüme
etmek gerekir.  Eski paraları inceleyen bilim dalıdır.
Örneğin; Osmanlı tarihini araştıran bir tarihçi Arapça ve  Lidyalılar ile başlar.
Latince dillerini öğrenmek zorundadır.

5
 TARİH VE ZAMAN ---------------------------------------- I.ÜNİTE-
Diplomasi
 Siyasi belgeleri inceler.
 Bu belgeleri incelerken belgenin içeriğine,
şekline ve cinsine dikkat eder.
NOT: Diplomasi bilimi, tarihin en eski yazılı antlaşması
olan Kadeş Antlaşması (MÖ. 1280) ile başlar
Heraldik
 Devletlerin tarih boyunca kullandığı armaları
inceler
Kimya
 Karbon 14 (C 14) adı verilen bir metotla tarihi
olayların günümüzden kaç yıl önce
gerçekleştiğini saptamaya çalışır.
Sicilografi
 Mühür bilimidir.
 Bu sayede hükümdarların hangi dönemde
yaşadığı saptanarak kronoloji çıkarılabilir.
NEDENTARİHÖĞRENİYORUZ?
Tarih öğrenmenin amaç ve yararları
şunlardır:
 Bireyin günümüzde olan olaylar hakkında
gerçekçi ve akılcı planlar yapabilmesi için
geçmişte yaşanan olayların farkındalığına
vararak tarih bilincine sahip olmasını sağlar.
 Toplumsal birlik ve beraberliğin artmasını
sağlar.
 Ortak hafızanın güçlenmesi sayesinde millet
olma bilincini geliştirir.
 Bireyin yaşadığı çevrede meydana gelen
olaylara duyarlı olmasını sağlar.
 Bireyin sosyalleşmesine yardımcı olur.
 Bireyin araştırma ve farklı kaynaklardan
yararlanma becerisini arttırarak çok yönlü
düşünebilmesine katkı sağlar.
 Geçmişteki insanların değer yargılarını,
dünyaya bakış açılarını empati kurarak
anlayabilmeyi sağlar.
TARİHE NEREDEN BAKILMALI
Tarihi Olaylara Bakış Açısı Nasıl Olmalıdır?
Tarihçiler, olayları tarafsız bir şekilde
aktarabilmek şu hususlara dikkat etmelidir.
1. Olaylar, olayın yaşandığı dönemin koşulları ve
değer yargılarıyla ele alınmalıdır. Uzun yıllar
önce yaşanmış bir olayın, bugünün bakış açısı
ve değer yargılarıyla ele alınması doğru
değildir
6
 TARİH VE ZAMAN ---------------------------------------- I.ÜNİTE-
Örneğin; Roma İmparatorluğu’nda MÖ. 452’de sınıfsal
çatışmanın bir sonucu olarak 12 Levha Kanunları
oluşturulmuştur. Bu kanunlar, günümüz toplumları
tarafından kabul edilmeyen hükümler içerir.
2. Olayların sonuçlarının iyi analiz edilebilmesi
için, olayın üzerinden belli bir süre geçmesi
beklenmelidir.
3. Farklı kaynaklardan yararlanılmalı ve elde
edilen bütün belgeler değerlendirilmelidir.
4. Olayın meydana gediği yer ve zaman mutlaka
belirtilmelidir.
5. Olaylar arasında neden-sonuç ilişkisi mutlaka
kurulmalıdır.
6. Tarihi olaylar ile ilgili yasa-kural konulamaz,
genelleme yapılamaz.
7. Konular tarafsız-nesnel bir şekilde incelenmeli
ve aktarılmalıdır.
ZAMAN VE İNSAN
Zaman Nedir?
 Yaşanılan hayatın, yapılan hareketin
ölçüsüdür. Hayatın içinde geçen süredir. Bir
işin, bir oluşun içinde geçtiği, geçeceği veya
geçmekte olduğu süreye zaman denir.
 İlk insanlar başlangıçta kendilerini doğanın bir
parçası olarak gömüş ve fiziki varlıklarını
sürdürmeye öncelik vermişlerdir. Bu nedenle
de anı yaşamaya önem vermişlerdir.
 Eski Çin, Mısır, Hint Mezopotamya gibi
özellikle Yunan medeniyetlerinde zaman here
yıl başlayıp biten kendini sürekli yenileyen bir
varlık olarak algılamışlardır. Bu anlayışa göre
zaman her yıl tükenir ve yeni yıl başladığında
zaman yeniden başlar.
 Tek tanrılı dinlerin ortaya çıkışı ile zaman
anlayışında değişiklikler olmuştur. Bu dinler
zamanı başı ve sonu belli olan, her geçen
saniye tükenen ve sınırlı bir varlık olarak kabul
etmiştir. Yine bu dinlere göre her an biriciktir,
benzersizdir ve kesinlikle tekrar etmez. Düz bir
çizgi üzerinde birbirini izler.
Zamanın Taksimi: Takvim
 Ay’ın ya da Güneş’in hareketleri dikkate
alınarak zamanın; gün, ay, yıl gibi periyodik
dönemlere bölünmesi ve bu bölümlerin bir
düzen içerisinde sıralanmasına yönelik
sisteme “takvim” denir.
 İnsan tarihin en eski devirlerinden itibaren
anlaşılması ve anlatılması zor olan zamanı
görünür hale getirmeye çalışmıştır.
 Bu amaçla zamanı gün, ay ve yıl adını verdiği
bölümlere ayırarak çeşitli takvim sistemlerini
oluşturmuştur.
 Takvim, İnsanın geçmiş ve gelecek zamanı
kavrayabilmesi, hayatı planlı bir şekilde
sürdürebilmesi ihtiyacından ortaya çıkmıştır.
 Gece-gündüz ve kış-yaz gibi dönemlerde
yaşanan etkili ve sert değişiklikler yüzünden
can ve mal güvenliği tehlikeye giren insanlar
zaman kavramının bilincine varmıştır.
Örneğin; Nil nehrinin taşmasıyla tarlaları su
altında kalarak kıtlık tehlikesi yaşayan
Mısırlıların güneş yılını hesaplaması.
 Sümerler, Babiller, Mısırlılar, Yunanlar,
İbraniler, Romalılar, Aztekler, Mayalar,
Çinliler, Hintler, Tibetliler, Türkler ve Araplar
gibi çok çeşitli millet ve topluluklar değişik
takvimler meydana getirmiştir.
 Tarihte bilinen ilk takvim sistemlerini
günümüzden yaklaşık 6 bin yıl önce Sümerler
ve Mısırlılar oluşturdular.
Bütün takvimler Ay ve Güneş’in izlenmesi
ile oluşmuştur. Toplumların bazıları Dünya’nın
güneşin etrafındaki 1 tam dönüşünü 1 yıl olarak
kabul ederken; bazıları ise Ay’ın Dünya’nın
etrafındaki 12 tam dönüşünü 1 yıl kabul
etmişlerdir.
Güneş Yılı Esaslı Takvim (Şemsi Takvim)
 Mısırlılar tarafından bulunmuştur.
 Takvimin oluşumunda Mısırlıların tarlalarını
koruma ihtiyacı etkili olmuştur. Nil Nehri’nin
taşması sonucu tarlaları sular altında kalan
Mısırlılar, ürünlerini korumak amacıyla tedbir
alma ihtiyacı duydular. Böylece yılı 3 mevsime
(Taşkın, Ekin ve Hasat Mevsimleri) böldüler.
 Mısır takviminde her yıl 30 günden oluşan 12
aya bölündü.
NOT: Mısırlıların takvim yapması Astronomi biliminin
geliştiğini gösterir.
 Güneş Yılı esaslı takvim, Roma İmparatoru Jül
Sezar’ın emriyle düzenlendi ve geliştirildi.
Buna “Jülyen Takvimi” adı verildi.
 Papa XIII. Gregor tarafından başlangıcı milat
kabul edildi. Böylece bu takvime “Gregoryen
Takvimi” de denilmeye başlandı.
7
 TARİH VE ZAMAN ---------------------------------------- I.ÜNİTE-
Ay Yılın Esaslı Takvim (Kameri Takvim) 4 ise tavşan yılı,
5 ise ejder yılı,
 Ay’ın Dünya’nın etrafını 12 kez dönmesi 6 ise yılan yılı,
hesaplanarak oluşturulmuştur. 7 ise at yılı,
 1 yıl 354 gün, 8 saat, 48 dakikadır. 8 ise koyun yılı,
 Güneş yılı esaslı takvimle arasında 11 gün fark 9 ise maymun yılı,
vardır. 10 ise tavuk yılı,
 İlk kez Sümerler tarafından kullanılmıştır. 11 ise köpek yılı,
 İslamiyet’in kabulünün ardından Hz. Ömer 0 ise, domuz yılı
Döneminde Hicri Takvim olarak kullanılmıştır. Hicri Takvim
Bu takvimin başlangıcı 622 yılında Hz.
Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçü
(hicreti)kabul edilmiştir.

Türklerin tarih Boyunca Kullandıkları

Takvimler

On İki Hayvanlı Türk Takvimi

 Türkler tarafından kullanılan ilk takvimdir.

 Güneş yılı esas alınarak hazırlanmıştır.  Ay yılı esaslıdır
 Her yıl bir hayvan ismi ile adlandırılır.  Hicret (622) başlangıç olarak kabul edilmiştir.
 Aylar ise sıralı sayılarla ifade edilir.  Hz. Ömer Dönemi’nde oluşturuldu.
 Bu takvimde bulunan hayvan adları şu  1 Ocak 1926 yılına kadar kullanıldı.
şekildedir:  Ülkemizde şu an hala dini günler Hicri Takvime
göre hesaplanmaktadır.
Celali (Meliki) Takvim
 Büyük Selçuklu Sultanı Celaleddin Melikşah
Dönemi’nde oluşturuldu.
 Güneş yılı esaslıdır.
 Ömer Hayyam başkanlığında bir heyet
tarafından oluşturuldu.
 Takvimin başlangıcı 1079, yıl başı ise 21 Mart
olarak ayarlandı.
 Bu takvimi en son kullanan devlet
Babürlüler’dir.

Sıçan-sığır-pars-tavşan-ejder-yılan-at-koyun-
maymun-tavuk-köpek-domuz

NOT: Miladi bir yılın Türk takviminde karşılığını bulmak

istiyorsanız, miladi yıla dokuz ekleyin, bulduğunuz Rumi Takvim
sayıyı on ikiye bölün. Bölme işleminin kalanı çevirmek
istediğiniz miladi yılın karşılığıdır.  Osmanlı Devleti’nde 1739 yılından itibaren
1 ise sıçan yılı, mali işlerin düzenlenmesi amacıyla
2 ise öküz yılı, kullanılmaya başlanmıştır.
3 ise pars yılı

8
TARİH VE ZAMAN --------------------------------------------- I.ÜNİTE-
 1839’dan itibaren tüm resmi işlemlerde Miladi Takvim
kullanılmıştır.
 Günümüzde en çok kullanılan takvimdir.
 Güneş Yılı esaslıdır, Hicret Yılı başlangıçlıdır. 1
 Hz. İsa’nın doğumu başlangıç yani milat olarak
Mart yıl başı olarak kabul edilir.
kabul edilir.
 1 Ocak 1926’da bütçe işleri dışında
 Güneş yılı esaslıdır ve bir yıl 365 gün 6 saattir.
kaldırılmıştır.
Her yıl bu fazla olan 6 saat toplanır ve 4 yılda
 1982’de tamamen kaldırılmıştır.
bir şubat ayına 1 gün eklenir. Bu yüzdendir ki
4 yılda bir Şubat ayı 29 gün çeker.
 Ülkemizde 1925 yılında kabul edilmiş ve 1926
yılında kullanılmaya başlanmıştır.

TARİHİN DÖNEMLENDİRİLMESİ:

Yüzyıl

 Yüzyılların sınıflandırılmasında Milat kavramı dikkate alınır.

 Hz. İsa’nın doğumu Milat (başlangıç) kabul edilmiştir.
 Hz. İsa'nın doğumundan önceki yıllara MÖ (milattan önce), sonrasına da MS (milattan sonra) denir.
 Yüzyıl kavramı teorik olarak "00" ile biten bir yılda başlar ve "yüzyıllık dönem" anlamında kullanılır. Bu
kavram XVI. yüzyılda ortaya çıkmıştır.

9
TARİH VE ZAMAN --------------------------------------------- I.ÜNİTE-
 Yüzyıl hesaplamalarında verilen tarih bir ve iki basamaklı sayıdan oluşuyor ise I. yüzyıldır. Üç basamaklı
sayıdan oluşan bir tarih ise yüzler basamağına bir eklenir. Dört basamaklı sayıdan oluşan bir tarih ise
binler ve yüzler basamağındaki sayılar iki basamaklı kabul edilir ve bu sayıya bir eklenir.
 Herhangi bir tarihi yüzyıl olarak okuyabilmek için tarihi gösteren sayının son iki rakamı atılır. Baştaki
rakamlara bir sayı ilave edilir. Atılan iki rakama göre de yüzyılın yarısı ve çeyreği tespit edilir. Örneğin
1453 İstanbul’un fethi ile ilgili olarak;
• 1453 yılının son iki rakamı çıkarılır.
• 14 rakamına bir sayı ilave edilir: 14 + 1 = 15
• 53 rakamı ise yüzyılın ikinci yarısı ve üçüncü çeyreğini ifade eder.
• Buna göre, 1453 = XV. yüzyılın ikinci yarısının üçüncü çeyreğidir.

1253 13. yüzyılın ilk yarısının 2. çeyreği 1071 11. yüzyılın 2. yarısının 3. çeyreği

745 8. yy.ın ikinci yarısının 3. çeyreği 1789 18. yüzyılın ikinci yarısının 4. çeyreği
MÖ MS
1296 13. Yüzyılın 1. Yarısının 1. çeyreği 622 7. yüzyılın 1. Yarısının 1. çeyreği

135 2. yüzyılın 2. yarısının 3. çeyreği 2014 21. yüzyılın ilk yarısının 1. çeyreği

Çağ

 Geçmişin dönemlendirilmesinde izlenen yollardan biri de tarihin çağlara ayrılmasıdır.

 Yazı sayesinde tarihin kaydını tutmaya başlayan insanoğlu yazının keşfini bir dönüm noktası olarak
kabul etmiştir. Yazının keşfi Tarihin başlangıcı sayılmış, bunun sonucunda yazıdan önceki zamanlar
“tarih öncesi”, sonraki zamanlar ise “tarihî dönemler” (tarih çağları) olarak adlandırılmıştır. Böylece
tarihî olayların daha rahat incelenmesi, araştırılması ve öğrenilmesi için tarihçiler tarihi belirli dönemlere
(çağlara) ayırmıştır.
 Tarihin çağlara ayrılmasında toplumlar kendi tarihlerindeki önemli olayları esas almışlardır. Bu nedenledir
tarihçiler arasında çağların başlangıç ve bitiş tarihleri arasında tam bir fikir birliği yoktur.
 Örneğin: Yeni Çağ’ın başlangıcını, bazı tarihçiler İstanbul Fethini alırken bazı tarihçiler ise matbaanın
icadını kabul ederler. Yine aynı şekilde bazı tarihçiler ilk çağın sona erişini Kavimler Göçü kabul ederken
bazıları ise Batı Roma İmparatorluğunun yıkılışını kabul eder.
 Batı dünyası, özellikle Avrupa tarihi merkezli bir dönemlendirme meydana getirmiştir.
 Avrupa Tarihi Merkezli Dönemlendirme; Başta Cellarius (Seleriyus) (1634-1707) olmak üzere bu sistemi
kullanan Avrupalı tarihçiler, tarihi dönemlendirirken dünyanın diğer bölgelerini dışarıda bırakarak sadece
Avrupa tarihiyle ilgili olayları tercih etmişlerdir.
 Bu nedenledir ki günümüzde bu dönemlendirmelerin doğruluğu tartışılmaktadır.
 Tarihin bu şekilde dönemlendirilmesi hem göreceli hem de Avrupa tarihi merkezlidir ve Türk tarihiyle de
örtüşmemektedir

10
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE
II. ÜNİTE
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ
A. İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ
Yazının İcadından Önce İnsan
 Yazının icadından önceki dönemlere tarih öncesi
dönemler denir.
 Tarih öncesi dönemler isimlendirilirken o dönemde
kullanılan araç-gereç ve madenler baz alınmıştır.
 Tarih öncesi devirler; taş ve maden olmak üzere
ikiye ayrılır.
 Bu şekilde dönemlere ayırmamızda yaşam şekli ve
üretim biçiminin de etkisi vardır.
 Tarih öncesi devirler her bölgede (her yerleşim
yerinde) aynı tarihlerde yaşanmamıştır.
 Tarih öncesi devirler her yerde sırasıyla
yaşanmamıştır. Örneğin, Anadolu'da Maden
Devri'ne geçildiği sırada dünyanın başka yerlerinde
insanlar hala Taş Devirlerini yaşamaya devam
etmişlerdir. Bu nedenle vereceğimiz tablodaki
bilgiler Anadolu için geçerlidir:
Taş Devri
Eski Taş Çağı (Paleolitik) MÖ 2,5 milyon- MÖ 16 bin
Orta Taş Çağı (Mezolitik) MÖ 16 bin- MÖ 9 bin
Yeni Taş Çağı (Neolitik) MÖ 8500-MÖ 5800
Maden Devri
Bakır Çağı (Kalkolitik) MÖ 5800- MÖ 3400
Tunç Çağı MÖ 3400- MÖ 1200
Demir Çağı MÖ 13. Yüzyıl- MÖ 3300
 İnsanlık tarihinin en uzun devresini oluşturan Tarih
Öncesi Dönem'de insanlar tabiata bağlı bir hayat
sürdüler.
 Henüz hayvanları avlayacak silahları olmadığı için
yabani meyveler, otlar ve bitki kökleriyle
beslendiler.
 Yiyecek bulmak için bütün gün dolaşan insanlar
gece olunca mağaralar, kuytu yerler ve ağaç
kovukları gibi doğal barınaklara çekildiler.
 Tarih Öncesi Dönem'de ateşin kontrol altına alınıp
kullanılması önemli bir dönüm noktası oldu. Ateş
öncelikle ısınmak, karanlığı aydınlatmak ve vahşi
hayvanları korkutmak için kullanıldı.
 Bu dönemde yaşam şartlarındaki iyileşmeye bağlı
olarak insanın bilgi ve becerileri gelişti. Yontularak
sivriltilen taşlar uzun sopaların ucuna takılarak daha
kullanışlı hâle getirildi.
1
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

 Taşlar keskinleştirilerek bıçak ve balta gibi kullanıldı.
Hayvan kemiklerinden ve boynuzlarından zıpkın,
mızrak uçları, iğne ve hançerler yapıldı.
 İnsanların günlük hayatlarında gördükleri veya
yaşadıkları olayları mağara duvarına çizmeleri
sanatın keşfedilmesini sağladı.
UYARI: Genel olarak iletişim amaçlı çizildikleri düşünülen bu
çizimler, tarihin ilk sanat eserleri olarak kabul edilmektedir.
tarımsal üretim sonucunda daha kolay beslenme
yollarının öğrenilmesi, nüfus artışına yol açtı.
 İnsanoğlunun, verimi yüksek tahılları seçmesi,
insanlık tarihinde ilk defa tarımsal üretime
dayanan bir ekonominin oluşumunu sağladı.
 Takas denilen ürün değişimi yöntemini bu dönemde
kullanan insanoğlu tekerleği icat ederek ağır
yüklerin taşınmasını kolaylaştırdılar.

 Bu çizimler sayesinde Tarih Öncesi Döneme ait

insan topluluklarının hayat tarzları ve karşılaştıkları
olaylara ilişkin bilgilerin günümüze kadar ulaşması
kolaylaşmıştır.
 Bu mağaralara örnek olarak;
 İspanya'daki Altamira,
 Fransa'daki Lascaux,
 İstanbul'da Yarımburgaz
 Antalya'da Karain Mağarası verilebilir.

Avcılık-Toplayıcılıktan Üreticiliğe
NOT: Takas ve tekerlek sayesinde ticaret gelişecek ve
toplumlar arası kültürel etkileşim hızlanacaktır.
 Zamanla bilgi birimi artan ve alet yapmayı öğrenen
insanlık, buzulların çekilmesi ve havaların ısınmaya NOT: Tarımsal üretimin keşfedilmesi ve hayvanların
evcilleştirilmeye başlanması insanların doğaya olan
başlaması ile mağaralardan çıkmaya ve açık
bağımlılıklarını azaltacaktır.
alanlara yerleşmeye başlamışlardır.
 Açık alanlarda basit kulübeler yapmış ve bu İlk Yerleşmeler
kulübelerin güvenliği için gerekli tedbirler
almışlardır.
 Hayat tarzına bağlı olarak beslenme biçimi gelişen Yerleşik hayata ve medeniyete dair bilinen en
insanoğlu, besin kaynakları bulabilmek için yer eski izlere Anadolu topraklarında rastlanılır. Arkeolojik
değiştirmek zorunda kaldı. kazılarla elde edilen bilgilere göre ilk yerleşmeler Tarih
 Bu yaşam biçimi uzun süre devam etmiş ve zamanla Öncesi Döneme aittir.
etin yanında çeşitli yabani meyveler ve bitkiler de Çayönü/Diyarbakır
insanın yiyecek türleri arasına girmiştir.
 İnsanoğlu, kendiliğinden yetişen yabani buğday,
arpa, çavdar gibi tahılları toplayarak kullandı.
 İnsanlar zamanla bu yabani tahılları ıslah ederek
kendi kontrolünde düzenli bir tarımsal faaliyete
başladı.
 Tarıma geçen insanoğlu keçi, koyun, sığır, domuz, at
ve köpek gibi hayvanlar evcilleştirerek
günümüzdeki köy yaşamına benzer yaşam biçimleri
oluşturulmuştur.
 Ancak konar-göçer yaşam tarzı, avcılık-toplayıcılık
faaliyetleri ile sürdürülmeye devam etti.
 Diyarbakır’ın Ergani ilçesi yakınlarında Çayönü’nde
Yaşam Biçiminin Değişmesinin Sonuçları: Yakındoğu’daki (Ön Asya’daki) köy yerleşimlerinin
 Çok uzun süren avcı-toplayıcı ve konar-göçer yaşam ilk örneği görülmektedir.
tarzı artık tarım yapılan, hayvan evcilleştirilen ve  Yapılan kazılarda elde edilen buluntular (taştan
köylerde yaşanan yeni bir sürece girdi. tarım aletleri, buğday, nohut, bezelye, mercimek
 Tarımın ve hayvancılığın keşfiyle birlikte insanlar yanı sıra köpek, koyun, keçi, sığır, ceylan gibi
avcı-toplayıcı göçebelikten üretime dayalı yerleşik hayvanlardan yararlandığını gösteren buluntular)
hayata geçmeye başladılar. buradaki insanların avcılıktan ve toplayıcılıktan
 Böylece insanoğlunun yaşam biçimiyle birlikte tarım ve hayvancılığına geçiş yaptıklarını
üretim-tüketim alışkanlıklarında da devrim göstermektedir.
niteliğinde değişiklikler yaşandı. Yerleşik yaşam ve  1964 yılında başlayan kazı çalışmaları sonucunda 10
bin yıl öncesine ait kalıntılara ulaşılmıştır. Kazılarda

2
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE
ızgara planlı konutların olduğu, “Obsidyen”’den
yapılan aletlerin kullanıldığı ve çeşitli heykellerin
yapıldığı görülmektedir.
Çatalhöyük/Konya
 Konya’nın Çumra ilçesi yakınlarında olup çok sayıda
konut ortaya çıkarılmış insanlık tarihinin ilk şehir
yerleşmesi olarak kabul edilmektedir.
 Arkeolog J. Mellart (Melır) tarafından ortaya
çıkarılan “kent” oldukça iyi korunmuş yapılar
topluluğundan meydana gelmektedir.
 Ezme ve öğütme taşlarının bulunması, buradaki
insanların kendi ekmek ihtiyaçlarını karşıladıklarını
göstermektedir.
 Ayrıca köpek ve sığır gibi hayvanlar
evcilleştirilmiştir. Çatalhöyük, günümüzde
“UNESCO Dünya Mirası” listesinde olan önemli bir
yerdir.
 Çatalhöyük yerleşimindeki evler “megaron” adı
verilen tarzda yapılmışlardır.
Megaron Tipi Ev: Megaron kısa tarafında giriş bölümü olan
dikdörtgen ya da kare şeklinde bir tabana oturmuş iç mekân
ile, bir ön dehlize sahip, iç mekanla bu dehlizi ayıran bir kapının
yer aldığı, içinde bir ocak bulunan tavanı ahşap bir çatıyla
örtülü yapı türüdür. Megaronun sütunlu girişinin önünde,
çeşitli odaların ve büroların açıldığı bir avlu bulunmaktadır.
Höyük: Tarih boyunca türlü nedenlerle yıkılıp yok olmuş
yerleşme bölgelerinde, yıkıntıların üst üste birikmesi nedeniyle
oluşmuş, çoğu kez içinde tarihsel kalıntıların gömülü
bulunduğu yayvan toprak tepe.
Tarihi Yeniden Yazdıran Keşif: Göbeklite-
pe/Şanlıurfa
 Günümüze kadar keşfedilen en erken tarihli dini
mimarinin içerisinde yer alan bölgede taş aletler,
heykeller ve bitki kalıntıları bulunmuştur.
 2018 Yılında UNESCO Dünya Mirası listesine alınan
Göbeklitepe insanoğlunun, tarım ve yerleşik
hayattan sonra tapınaklar yaptığını kanıtlayan
önemli bir bölgedir.
 Araştırmalar herhangi bir konut özelliği taşımayan
Göbeklitepe buluntularının dini amaçla yapıldığını
göstermektedir.
 Günümüzde yaklaşık 12 bin yıl öncesine ait olan
buradaki dini yapılar “T” biçimli dikili taş ile onu
çevreleyen taşlar ve duvarlardan oluşmaktadır.
 Göbeklitepe tarihin bilinen en eski ibadet alanı
olma özelliği taşımaktadır.
 Dünyanın bilinen en eski ve en büyük tapınak
yerleşkesi olan Göbeklitepe Tasrih Öncesi Dönem
ve yerleşik hayata geçişle ilgili pek çok bilgiyi alt üst
etti. Yakın zamana kadar Çayönü ve Çatalhöyük’ün
en eski yerleşmeler oldukları kabul edilir iken
Göbeklitepe’nin keşfi ile uygarlıklar ve dinler
tarihinin yeniden yazılması ihtiyacı ortaya
çıkmıştır.
NOT: Tarihte ilk tapınak yapısının Malta’da MÖ. 3600 yılına ait
olduğu biliniyordu. Göbeklitepe’deki yapılan kazılar bu bilgiyi
değiştirmiştir. Bu durum bize gösteriyor ki tarihte bilgiler yeni
araştırmalar yapıldıkça değişebilirler.
B. TARİH ÖNCESİNDE SÖZLÜ KÜLTÜR
 Yazının icadından önceki dönemlerde toplumu
etkileyen doğal afet, savaş, göç gibi önemli olaylar
nesilden nesile aktarılmıştır. Böylece menkıbeler,
efsaneler, destanlar gibi sözlü edebiyat ürünleri
ortaya çıkmıştır.
Menkıbe: Tarihe geçmiş yiğit kimselerin veya din büyüklerinin
yaşantılarını olağanüstü ve yüce yanlarını vurgulayarak
anlatan; dilden dile yayılan öykülerdir.
Mitos: Tarih öncesi dönemleriyle ilgili Tanrı, tanrıça, yarı Tanrı
ve kahramanların yaşamlarını, serüvenlerini anlatan, bir
toplumun inançlarını, duygularını, eğilimlerini, dolaylı bir
biçimde yansıtan efsane.
 Sözlü kültür örneklerine yazının icadından sonra da
rastlanmaktadır. Özellikle göçebe topluluklarda
sözlü kültüre ait eserler daha sık görülür.
 Tarihimizde Halk Edebiyatı adı altında zengin bir
sözlü kültür birikimimiz vardır. Zaman içerisinde
dilden dile aktarılan atasözleri, hikayeler, masallar,
maniler ve türküler kültürel mirasımız
durumundadır.
 Son yıllarda sözlü kültür ürünlerinin kayda
geçirilmesi çalışmalarına hız verilmiş, bu ürünler
ulusal kültürün temeli olarak kabul edilmiştir.
UNESCO gibi uluslararası kültür kuruluşları da sözlü
kültür ürünlerini kültürel miras olarak adlandırmış,
bu ürünlerin korunması gereken insanlık değerleri
olarak görmüştür.
 Sözlü geleneğin bir ürünü olan bu anlatılar, aslında
insanlığın yazılı olmayan tarihini oluşturmaktadır.
3
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE
 Efsaneler, mitler ve destanlar gibi halk anlatıları;
zamanla hem başka kültürlerden etkilenmiş hem de
diğer kültürlerin sözlü ürünlerini etkilemiştir.
 Bu nedenle anlatıların ortaya çıkışı belirli bir
bölgeye sınırlı olmayıp sözlü geleneklerin
karışımından meydana gelmiş bir bütündür.
 Örneğin, Romalıların Türeyiş Efsanesindeki dişi kurt
ile Türklerdeki Türeyiş, Göç, Ergenekon
destanlarındaki kurt motifi birbirine
benzemektedir.
 Yine eski toplumların sözlü anlatımlarındaki tufan
ve yaratılış hikayeleri benzerlik göstermektedir.
C. YAZININ İCADI VE ÖNEMİ
İcadı:
 İlk Çağ’da Mezopotamya’daki dini inanışlara göre
her şey tanrının malı sayılırdı. İnsanlar tanrıları için
çalışırlardı ve ürettikleri ürünleri mabetlerde
birleştirirdi.
 Herkes ürettiği ürünü tanrının evine mabetlere
teslim etmek zorundaydı.
 Yazı ilk defa MÖ 3200'lerden itibaren
Mezopotamya uygarlıklarından biri olan Sümerler
tarafından kullanıldı.
 Sümerlerin Ziggurat denen tapınaklarında görevli
olan rahipler halkın teslim ettiği ürünleri tabletlere
kayıt amacıyla resmederlerdi.
 Böylece Sümerler tapınak ekonomisinin
zorunluluğuyla sembol (piktograf) yazısını icat etti.
 Sümerler çivi yazısı adıyla bilinen bu yazıyı üçgen
uçlu bir kalem kullanarak yumuşak kil tabletler
üzerine yazdılar. Ardından tabletleri fırınlarda
pişirerek sağlamlaştırdılar.
 Sümerlerin toprak hamurdan yapılan kil tabletleri
üzerinde zirai ürünleri temsil eden tahıl, koyun vb.
listelerin muhasebe kayıtları yazılıdır.
Çivi Yazısı
Yayılması ve Gelişimi:
 Sümer çivi yazısı geniş bir yayılma alanı bularak
Mısır, Anadolu, Suriye, İran ve Akdeniz
havzasındaki pek çok kavim tarafından öğrenildi.
 Çivi yazısı Asurlu tüccarlar aracılığı ile Anadolu’ya
taşındı (MÖ 2000.
 Mezopotamyalılar ile yaptıkları ticaret sırasında
yazıyı öğrenen Mısırlılar hiyeroglif adıyla bilinen,
kendilerine özgü resim yazısını kullandılar.
Hiyeroglif Yazısı
 Yazılarını da Nil Nehri kıyısında yetişen papirüs
bitkisinin yapraklarından ürettikleri kâğıtlar üzerine
yazdılar.
 Mısır yazısı 24 sessiz harften oluşan Fenike
Alfabesinin gelişmesine model olmuştur.
Fenike alfabesi sonraki yıllarda Anadolu’ya geçerek
İyon Alfabesi, ardından Yunan Alfabesi ve son olarak da
İtalya’ya ulaşarak Roma (Latin) Alfabesi adını almıştır. Bu
durum günümüz uygarlık eserlerinin tek bir toplumun değil,
pek çok toplumun katkısıyla gerçekleştiğinin kanıtıdır.
 Mısır yazısı daha sonradan da Sami ve Latin
alfabesinin gelişmesini de sağlamıştır.
 İlk kez Bergama’da hayvan derisinden üretilen
parşömenler birleştirilerek kitap haline getirildi.
 Çin Medeniyeti tarafından ise parşömenden daha
ucuza mal olan tekstilden yapılan kâğıt üretildi.
 Kâğıt üretimi daha sonradan VII. ve IX. yüzyıllarda
İslam medeniyeti sayesinde yaygınlaştı.
Önemi:
 Tarihi devirlerin başlangıcı olarak kabul edilen
yazının sayesinde insanoğlu birikimlerini, nesilden
nesile sağlıklı bir şekilde aktararak günümüze kadar
ulaştırdı.
 Zamanla yönetim alanında da kullanılmaya
başlanan yazı daha sonralarında ise antlaşmalar,
yazışmalar, yasalar, yıllıklar, savaş hikayeleri
biçiminde gelişme gösterdi.
 Her toplum, yazıyı devraldığı toplumun dilinden ve
kültüründen etkilenmiştir. Böylece kültürler arası
yazı geçişiyle birlikte dil etkileşimi de görüldü.
 Yöneticiler başka devletlerin yöneticilerine
yazdıkları mektuplar aracılığıyla dış ilişkilerini
geliştirdiler. Ateşkes, barış ve ittifak antlaşmaları
yaparak siyasi ve ekonomik kazanımlar elde ettiler.
 Yöneticiler yanlarında bulundurdukları kâtiplere
günlük yaşamlarını, avlarını, savaş ve barış
zamanlarında yaptıklarını anlatan metinler
yazdırdılar.
 Üzerinde kendi sözlerinin yer aldığı anıtlar
diktirdiler. Böylece egemenliklerini güçlendirmeye
ve kalıcı hâle getirmeye çalıştılar.
4
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE
Yazı Yazmak için kullanılan Araçlar
D. KADİM DÜNYADA BİLİMLER
 Bilim, insanın temel ihtiyaçlarını giderebilme
çabasının sonucunda ortaya çıkmış ve bu
doğrultuda gelişme göstermiştir.
 Bilimin ortaya çıkmasında insanoğlunun yaşadığı
çevreyi tanıma, zamanı algılama, beslenme,
barınma hastalıklardan korunma ve iyileşme
ihtiyaçları etkili olmuştur.
 İlk Çağ'da bu ihtiyaçlara bağlı olarak en fazla gelişen
bilimler astronomi, coğrafya ve tıp olmuştur.
Astronomi
 İlk medeniyetlerde yön bulma ve zamanı ölçme
ihtiyaçları Astronomi biliminin ortaya çıkmasında
etkili olmuştur.
 Sümer, Babil, Mısır ve Yunan Medeniyetleri
Astronomi alanında çalışmalar yapmışlardır.
Coğrafya
 İnsanların çeşitli nedenlerle yer değiştirmeleri
sırasında gideceği yolu bulabilme ve bulunduğu
mekânı tanıma amacı Coğrafya ilminin ortaya
çıkması ve gelişmesinde etkili olmuştur.
 Yunan, Roma medeniyetleri ve Makedon Kralı
Büyük İskender Coğrafya alanında çalışmalar
yapmışlardır.
NOT: Erastosthenes “Yeryüzünün Tasviri” anlamına gelen
“Geograpy” adlı eserinde coğrafya terimini ilk kez kullanmış ve
coğrafya biliminin kurucusu olmuştur.
Tıp
 İnsanların yaralanmaları ve hastalanmaları,
insanları tedavi etmek üzere gözlem ve muhakeme
yeteneğine sahip becerikli ve cesur kişileri ön plana
çıkarmıştır. Şaman, Hekim ve Büyücü gibi kimseler
tıbbın ilk temsilcileri olmuşlardır.
 Mezopotamya, Anadolu, Yunan ve özellikle Mısır
medeniyetlerinde tıp alanında çalışmalar
yapılmıştır.
 Yunan medeniyeti sınırları içinde doğan Hipokrat
yaptığı çalışmalar ile tıbbın öncüsü olmuştur.
E. İLK ÇAĞ MEDENİYETLERİ
Mısır Medeniyeti
 Afrika’nın kuzeydoğusunda yer alan Nil Nehri
tarafından sulanan, etrafı doğal koruyucularla
çevrili özgün bir medeniyettir.
NOT: Dağ, deniz ve çöllerle etrafı çevrilidir. Bu nedenle de
kendine özgün bir medeniyet oluşturabilmişlerdir.
5
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

 Diğer medeniyetlerden farklı olarak Tarih Öncesi
Devirleri sırasıyla yaşamışlardır.
 Nil Nehri’nin akış yönüne göre, Aşağı Mısır ve
Yukarı Mısır olarak ikiye ayrılmıştır.
 Mısırlılar “Nom” adı verilen şehir devletleri şeklinde
yönetilmişlerdir.
 Ülkedeki inanç sistemi Firavunluk idaresini ortaya
çıkarmıştır.
 Firavunlar kendileri Tanrının oğlu olarak kabul
ettirip ülkede koyu bir mutlakiyet kurmuşlardır.
Zamanla firavunlar İlah-Kral olarak görülmüşlerdir.
Teokratik yani diye dayalı bir yönetim anlayışı mevcuttur
diyebilir.
 Tarımsal faaliyetleri kontrol altına alabilmek için
Güneş yılı esaslı takvimi hazırlamışlardır.
 Vergilerle toplanan ürünleri kayıt altına almak için
Hiyeroglif yazıyı, bozulan araziyi düzeltmek için
Geometriyi, ölünün vücut bütünlüğünü korumak
için Tıp ve Eczacılığı, Krallarına mezar yapmak için
Piramit Mimarisini geliştirmişlerdir.
 Yazılarını genellikle Nil Nehri kıyısında yetişen
Papirüs Bitkisinin yapraklarından ürettikleri bir tür
kâğıt üzerine yazmışlardır.
 Piramit yapımını kolaylaştırmak için Pi Sayısını
(π) bulmuşlardır.
NOT: Piramit mimarisi ve mumyalama sanatı Mısırlılarda
ahiret inancının olduğunun göstergesidir.
 Çinli tüccarlar, İpek Yolu aracılığıyla Çin’den
Roma’ya kadar olan bölgede ticari faaliyetlerde
bulunmuşlardır.
 İpek yolu hakimiyeti için Türklerle mücadele
etmişlerdir.
 Türk akınlarını önlemek için Çin Seddini
yapmışlardır.
Hint Medeniyeti
 Asya’nın güneydoğusunda yer alan verimli, zengin
kaynaklara sahip, korunaksız bir coğrafyadır.
Bundan dolayı tarihte birçok kez istilaya uğramıştır.
 Ariler Hindistan’ı istila eden topluluklardan biridir.
 Ariler, egemenlik güçlerini korumak ve istila
olmamak için Hindistan’da Kast Sistemi’ni
kurmuşlardır.
Kast Sistemi:
 Babadan oğula geçen meslek anlayışı hakimdir.
 Sınıflar arası; birbirleri ile ilgilenme, geçiş ve evlilik
yasaktır.
 Kast Sistemi Hindistan’da halkın bir araya gelmesini ve
millet olmasını engellemiştir.
 Gazneliler bu sisteme büyük zarar vermişlerdir.

 Suriye hakimiyeti için Hititlerle yaptıkları savaş

sonucunda MÖ 1280’de Kadeş Antlaşmasını
imzalamışlardır.
NOT: Tarihte bilinen ilk yazılı antlaşmadır.

Çin Medeniyeti

 Çin uygarlığının oluşmasında Türk, Moğol, Tunguz

ve Tibetler’in etkisi vardır.
 Hanedanlıklar şeklinde yönetilmişlerdir.
 İpekçilik (dokuma) ve porselen yapımında ileri
gitmişlerdir.
 Kâğıt, matbaa, barut, pusula ve mürekkebi ilk defa
kullanarak dünya medeniyetine katkı
sağlamışlardır.
 Kendilerine özgü yazı stilleri ve mimari anlayışları  Din olarak Hindistan’da; Veda, Brahmanizm,
vardır. Hinduizm, Budizm, Hristiyanlık ve Müslümanlık
 Brahmanizm, Budizm, Konfüçyanizm, Taoizm, yaygındır.
Manihaizm gibi dinlere inanmışlardır.  Ganj Irmağı kutsal kabul edilmektedir.
 Türkler ile etkileşime girmişlerdir. Türklerin yerleşik
hayata geçmelerinde etkili olmuşlardır. Türklerden NOT: Hintliler; rakam sistemini, resim ve heykel sanatını
geliştirmiş, müzikte en eski notalama yöntemini bulmuş, şiire
askeri yönden etkilenmişlerdir.
önem vermişlerdir. Mahabharata ve Ramayana gibi başlıca
NOT: Çin medeniyeti alternatif tıbbın öncüsü olmuştur. destanları mevcuttur.
Akupunktur ve masajı uygulamışlardır.

6
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

Doğu Akdeniz Medeniyeti

İbraniler
 MÖ 2000 yılında bu günkü Filistin topraklarına
yerleşmişlerdir.
 Semavi bir din olan Yahudiliğe inanarak tarihte ilk
Fenikeliler kez tek tanrılı dine inanan topluluk olmuşlardır.
 Bu günkü Lübnan topraklarında kurulmuşlardır.  Hz. Musa peygamberleri olduğu için İbranilere
 Denizaşırı ülkelerde ticaret kolonileri kurarak “Musevi” de denilmektedir.
tarihte “Kolonicilik” faaliyetlerini başlatmışlardır.  Yahudi ırkını üstün tutup dinlerini
 Ticari faaliyetler neticesinde Akdeniz çevresinde ulusallaştırmışlardır.
yaşayan toplulukları kaynaştırmışlardır.  Tarihte birçok kez sürgün edilmiş ve soykırıma
 Doğu medeniyetini Batı’ya taşımışlardır. uğramışlardır.
 En önemli kolonileri Tunus’taki Kartaca’dır. NOT: Sürgünler sonucu dağınık bir halde yaşayan Yahudiler,
 Oluşturdukları Fenike Alfabesi bu günkü alfabe dinlerini ulusallaştırdıkları için asimile olmamışlardır.
sisteminin temellerini oluşturmuştur.
 Gemicilik ve cam eşya işlemeciliğinde gelişmişlerdir. Yahudiler Babil ve Roma medeniyetleri tarafından sürgün
edilmişlerdir.

• Fırat-Dicle nehirlerinin akış yönüne göre Yukarı-

Mezopotamya Medeniyetleri Aşağı Mezopotamya olarak ikiye ayrılır.
• Sümer, Akad, Babil, Elam ve Asur buralarda kurulan
• Anadolu’nun Güneydoğusunda yer alır. medeniyetlerdendir.

7
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

Sümerler Akadlar
 Asya kökenli bir kavim olan Sümerler  Sami kökenlidirler.
Mezopotamya’ya yerleşmişlerdir.  Tarihte bilinen ilk imparatorluğu ve düzenli orduyu
 Mezopotamya Medeniyetinin temellerini kurmuşlardır.
atmışlardır.  Kral Sargon döneminde başkentleri “Agade” şehri
 Site adı verilen şehir devletleri şeklinde olmuştur.
yönetilmişlerdir.  Sümerler tarafından yıkılmışlardır.

Sümer Şehir UR URUG LAGAŞ KİŞ ERİDU Babiller

Devletleri  MÖ 3000’in sonuna doğru Arabistan’dan
Mezopotamya’ya göç eden Amurrular’ın devamı
 Ensi veya Patesi denilen Rahip Krallar tarafından olarak hüküm sürmüşlerdir.
yönetilmişlerdir.  En ünlü kralları Hammurabi’dir. Kral Hammurabi
 Sümer ülkesinin tamamına hâkim olan krallarına gücünü ordusundan aldığına inanmış ve ilk merkezi
Lugal Kalma unvanı verilmiştir. krallığı kurmuştur.
 Matematik geometri ve astronomi alanlarında ileri  Tıp, Astronomi ve Matematik biliminde ileri
gitmişlerdir. gitmişlerdir.
 Hukuk alanında 282 maddeden oluşan Hammurabi
Matematik Geometri Astronomi
Kanunlarını meydana getirmişlerdir.
 En önemli eserleri Babil’in Asma Bahçeleri ve Babil
- Çarpma ve - Daireyi 360 dere- - Bir yılı 30 günden
bölme işlemlerini ceye bölmüşlerdir. oluşan 12 aya böl- kulesidir.
kolaylaş- tıran müşlerdir.
cetveller. - Alan ve hacim
ölç-me yöntemleri - Ay ve güneş
- Sayılar ve 4 ge-liştirmişlerdir. tutul-malarını
işlem hesapla-mışlardır.
- Ay yılı esaslı
takvi-mi
bulmuşlardır.

 Gözlem evi, soğuk hava deposu ve okul olarak

kullanılan Ziggurat denen tapınaklar yapmışlardır.
 Çivi yazısını icat etmişlerdir. Böylece Tarihi Çağların
başlamasını sağlamışlardır.
 Lagaş Sitesi Kralı, Urgakina tarihte bilinen ilk yazılı
kanunları yapmıştır.
NOT: Bu durum Sümerlere Hukuk Devleti olma özelliğini
kazandırmıştır.
 Yaratılış, Gılgamış ve Tufan Destanları Sümerlere
aittir.
(Ziggurat)
(Babil Kulesi)
Elamlar
• Başkentleri Sus şehridir.
• Elam’lılar Mezopotamya medeniyetleri arasında en
zayıf olandır.
• Elam’lılar güzel sanatlar ve süsleme alanında
gelişme göstermişlerdir.
• Sümerler ve Akadlarla birçok defa savaşlar
yapmışlar ve zaman zaman bu devletlerin
boyunduruğu altına girmişlerdir.
• Asurlular tarafından yıkılmışlardır.
Asurlular
 Başkentleri Ninova şehridir.
 Kara ticaretinde gelişmiş, ilk kara koloniciliğini
başlatmışlardır.
 Anadolu’da Kayseri-Kültepe’de Karum denen
ticaret merkezleri ve pazar yerleri kurmuşlardır.
Ticari kayıtlar tutmuşlardır.
 Ninova’da tarihte bilinen ilk kütüphaneyi kurarak,
arşivcilik faaliyetlerini başlatmışlardır.
 Sümer Çivi Yazısını kullanmışlardır.
 Mezopotamya’da en kurulan medeniyettir.

8
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

NOT: Asurlular, yaptıkları ticari faaliyetler ile Anadolu’ya yazıyı Ege Yunan Medeniyeti
getirmiş ve Anadolu medeniyetleri bu sayede Tunç
Dönemi’nde Tarihi Çağlar’a geçmiştir.

İran Medeniyeti

 Coğrafi konumları nedeniyle çevresindeki

Persler
 Mecusi (ateşe tapan) bir toplumdur. “Ateşgede”
denen tapınaklar yapmışlardır.
 Anadolu ve Mezopotamya’ya hâkim olmuşlar,
Anadolu’da kültürel olarak etkisiz kalmışlardır.
 Ülkelerini “Satraplık” denen eyaletlere bölerek,
merkezden atadıkları valilerle yönetmişlerdir.
 İlk düzenli posta teşkilatını ve Şahgözü denen
müfettişlik teşkilatını kurmuşlardır.
medeniyetlerle etkileşime girmişlerdir.
 Ege’de Girit, Miken ve Yunan medeniyetleri
kurulmuştur.
Girit Medeniyeti
 Denizcilik ile uğraşan kolonici bir medeniyettir.
 Kendilerine özgü mimarı anlayışları vardır. (Girit
Nizamı)
 En önemli eserleri Knossos Sarayı’dır.
Miken Medeniyeti
 Truvalılarla yaptıkları savaşlar, Homeros’un İlyada
Destanı’na konu olmuştur.
 En önemli eserleri Miken Şatosu ve Kuyu
Mezarları’dır.

Bu durum merkezi otoriteye önem verdiklerini gösterir.
 Kral yolunu ticarette etkin bir şekilde
kullanmışlardır.
 Makedon Kralı Büyük İskender tarafından
yıkılmışlardır.
Medler
 İran’ın kuzeybatı ve batısında devlet kurmuş bir
topluluktur.
 Medler, Babil’iler ile anlaşarak Asurların başkenti
olan Ninova’yı kuşattılar (İÖ 612). Kenti ele
geçirerek Asur İmparatorluğu’nu tarihten sildiler.
 Persler tarafından yıkılmıştır.
Mikenlerin ölülerini eşyaları ile gömmeleri, ahiret inancına
sahip olduklarını gösterir.
Yunan Medeniyeti
 Temelleri Dor’lar tarafından atılmıştır.
 İlk olarak Polis adı verilen şehir devletleri şeklinde
yönetilmişlerdir. (Atina, Sparta, Korint … gibi)
 Asillerden seçtikleri Atina Meclisi ile Aristokratik
Cumhuriyeti kurmuşlardır. (Demokrasinin ilk
örneğidir)
 Akdeniz ve Karadeniz’de kalıcı egemenliği
sağlamak için yurt edinme amaçlı koloniler
kurmuşlardır.
 Toplum içerisindeki sınıf çatışmalarını önlemek için
“Arhon” denen liderler kanunlar yapmışlardır.

Darakon Solon Klistenes

Soylu ve asillerin Halkı gelirine Halkın eşitliğine

haklarını savunan göre ayıran dayanan
kanunlar yaptı. kanunlar yaptı. kanunlar yaptı.

 Ülke zor durumda kaldığı zamanlarda “Tiran” adı

verilen diktatörler yönetime getirilmiştir.
 Tanrılarını insan şeklinde tasavvur etmişlerdir.

9
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

 Tanrıları için 4 yılda bir yaptıkları Olimpiyat adı
verilen yarışmalar düzenlemişlerdir.
Yunan halkının bir araya gelmesi, toplum millet bilincişnin
oluşmasını sağlamıştır.
 Mısır takvimini ve Fenike Alfabesini
geliştirmişlerdir.
 Bilim, sanat, mimari ve tiyatroda ileri gitmişlerdir.
 Sokrat, Thukydides, Aristo ve Herodot Yunan
medeniyetinde yetişen önemli bilim adamlarıdır.
Anadolu medeniyetleri
Hititler
 Anadolu’da kurulan ilk medeniyettir.
 Hatti Medeniyetinin kültürel mirası üzerine,
Kızılırmak yayında kurulmuştur.
 Başkentleri Çorum yakınlarındaki Hattuşaş şehridir.
 İlk olarak feodal beylikler halinde yönetilmişlerdir.
 Krallar feodal beyliklere son verip, ülkeyi
merkezden atadıkları valilerle yönetmişlerdir.
 Rahip krallar tarafından yönetilmişlerdir.
 Hitit yönetiminde Kral (Tabarna, Labarna), Pankuş
Meclisi ve Kraliçe (Tavananna) söz sahibidir.
 Çevre medeniyetlerinin Tanrılarını da kutsal kabul
etmişlerdir.
 Hitit Ülkesine “Bin Tanrı İli” denilmiştir.
 En önemli eserleri Yazılıkaya ve İvriz
kabartmalarıdır.
 Mısırlılarla tarihin ilk yazılı antlaşması olan Kadeş
Antlaşmasını (MÖ 1280) imzalamışlardır.
Frigler
 Sakarya ve Kızılırmak arasında kalan bölgede
kurulmuşlardır.
 Başkentleri Eskişehir-Gordion’dur.
 Temel geçim kaynakları tarım ve hayvancılıktır.
 Tarım ve hayvancılığı korumak için çok sert yasalar
uygulamışlarıdır. Örneğin; saban kıran, öküze zarar
veren kişilere ölüm cezası verilmiştir.
 Doğurganlığı simgeleyen Bereket Tanrıçası
Kibele’ye inanmışlardır.
 Tapates adı verilen kilimlerle ve çivi kullanmadan
yaptıkları mobilyalarla tanınırlar.
 Fibula denen çengelli iğneleri ve Megaron tipi evleri
yapmışlardır.
 Fabl adıyla bilinen hayvan hikayelerini, dünya
edebiyatına kazandırmışlardır.
 Kaya oyarak yaptıkları kaya mezarları ve tapınakları
meşhurdur.
 Tümülüs denen mezarlara, ölülerini eşyaları ile
gömmüşlerdir.
 En önemli kralları, Kral Midas’tır.
 En önemli eserleri Kral Midas’ın mezarıdır.

Tabarna Pankuş Meclisi Tavananna

Lidyalılar
Baş rahip, baş Soylulardan oluşur. Yönetimde geniş
komutan, baş Zaman zaman yetkileri vardır.  Gediz ve Küçük Menderes ırmakları arasında
yargıç unvanlarına kralların yetkileri Elçileri kabul eder, kurulmuştur.
sahiptirler. kısıtlamışlardır. kral olmadığı zaman  Başkentleri Sardes’tir.
Hititler ilk meşruti ülkeyi yönetir ve  Kara ticaretinde gelişmişlerdir. Sardes’ten başlayan
krallığı anlaşmalarda
kurmuşlardır. mührü vardır. ve Ninova’ya kadar devam eden Kral Yolunu etkin
bir şekilde kullanmışlardır.
 Temel geçim kaynakları tarım ve hayvancılıktır.  Ticarette takas usulüne son verip elektron denen
 Sümer çivi yazısını ve Hiyeroglif yazısını parayı icat etmişlerdir.
kullanmışlardır.  Bankacılık sistemini ilk kez kurmuşlardır.
 Tarihte ilk Medeni Hukuk’u hazırlamışlardır.  Ordularının ücretli askerlerden oluşması çabuk
 Krallar tanrılarına hesap verme korkusuyla “Anal” yıkılmalarına neden olmuştur.
denen yıllıklar yazmışlardır.  Persler tarafından yıkıldılar.

Anallar; objektif tarih yazılığının ilk örnekleridir.

10
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

İyonlar Türkler Yunanlılar Museviler-İlk Hristiyanlar

Çevresel Nüfus baskısı Dini faktörler

 Ege kıyılarında Milet, Foça, Efes ve İzmir ve
dolaylarında kurulmuşlardır. ekonomik
 Polis adı verilen şehir devletleri şeklinde
Sebeplerle göç etmişlerdir.
yönetilmişlerdir.
 Tarihte ilk kez Tiranlık idaresini benimsemişlerdir.
 Akdeniz ve Karadeniz’de koloniler kurdular. G. İLK ÇAĞ’DA GÖÇLER
 Ticareti geliştirmek için ilk kez gümrük indirimi
yaptılar.
 Özgür düşünceye önem verdiler.
 Bilim, sanat, mimari ve edebiyat alanlarında
gelişmişlerdir.
BİLİM EDEBİYAT MİMARİ

Hipokrat; tıp Homeros’un İlyada ve Artemis

Odessa destanı Tapınağı
Tales; astronomi
Aneksimenes; felsefe
Diyojen; felsefe
Pisagor; matematik

 Yunan tanrılarını kutsal kabul etmiş ve Fenike

alfabesini kullanmışlardır.
Urartular
 Doğu Anadolu çevresinde kuruldular.
 Başkentleri Tuşpa (Van)’dır.
 Devletin simgesi savaş tanrısı Haldi’dir.
 Temel geçim kaynakları hayvancılık, madencilik ve
tarımdır.
 Tarımı geliştirmek için Şamran denilen su kanalları
yapmış, dağların etrafına göletler inşa etmişlerdir.
 Kaya mimarisi ve taş oymacılığı gelişmiştir.
 Oda şeklinde mezarlar yapmışlardır. (Ahiret
inancını gösterir)
F. İNSAN VE ÇEVRE
Hayat Tarzları Nasıl Oluştu?
 Buzul çağının yaşandığı dönemlerde avcılık ve
toplayıcılık temel geçim kaynağıdır. Avcılığın
yorucu, toplayıcılığın zor olması nedeniyle insanlar
buzulların erimesiyle birlikte besin üretimi amacıyla
yerleşik hayata geçmeye başlamışlardır.
 Verimli topraklarıyla ve yeryüzü şekilleriyle,
dünyada yerleşik hayata geçişin yaşandığı ilk yerler;
Bereketli Hilal denen topraklardır.
 Bereketli Hilal; Anadolu’nun Güneydoğusu ve
Mezopotamya’da yer alan topraklardır.
 İnsanoğlu çevreseli siyasi, ekonomik, sosyal ve dini
gerekçelerle sık sık yer değiştirmiştir.
Ege Göçleri
 Mora yarımadası ve Ege adalarından başlayan
Anadolu ve Mısır’a kadar devam eden göç
hareketleridir.
 Ege göçleri doğu Avrupa’da yaşayan milletlerin
kıtlık, nüfus artışı ve siyasi mücadeleler nedeniyle
geçim imkânlarını kaybetmesi üzerine başlamıştır.
 Ege göçleri ile iliryalılar İtalya’ya, Dorlar
Yunanistan’a göç etmiş.
 Bu dönemde Avrupa’da, balkanlar üzerinden gelen
Traklar’da Marmara Denizi’nin kuzeyine göç
etmiştir.
BİLGİ: Ege Göçleri özellikle Mısır ve Anadolu’da etkili olmuştur.
Mısır Devleti verdiği güçlü mücadele ile Ege Göçlerinden
kendisini korumuştur. Anadolu’daki Hitit Devleti ise yıkılmıştır.
Sonuçları:
• Hitit İmparatorluğu yıkılmıştır.
• Mısırda Firavun yönetimi bu göç hareketiyle
mücadele etmiş ve etkilenmemiştir.
• Akalar İzmir’de İyon Devleti’ni, Frigler de İç
Anadolu’da Frig Devleti’ni kurmuşlardır.
İç Asya Göçleri
Neden:
Türk toplulukları, MÖ XVI. Yüzyıldan itibaren
iklim değişikliklerine bağlı olarak ortaya çıkan geçim

11
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE
sıkıntısı nedeniyle ana yurtları olan Orta Asya’dan
çıkarak Hint, Çin, Hindistan, Ön Asya, Kuzey Afrika ve
Avrupa’ya doğru göç etmişlerdir.
Sonuç:
 Yerleştikleri bölgelerde devletler kuracaklar ve Türk
kültürünün yayılmasını sağlayacaklardır.
 Göç ettikleri bölgelerdeki topluluklara atı
evcilleştirmeyi, madenleri işlemeyi, besinleri
saklamayı ve dokumacılığı öğrettiler.
 Devlet yönetimi ve ordu teşkilatı konularında örnek
oluşturdular.
İlk Çağ’da Yahudi Sürgünleri
 Babiller MÖ. 6. Yüzyılda Yahudi Krallığına son
verdikten sonra Kudüs’te bulunan Yahudi
topluluklarını buradan sürgün ettiler.
 Pers kralı Kiros tarafından affedilen Yahudiler,
sürgünden döndü.
 MS 66-73 yıllarında Ortadoğu’da çıkan karışıklıklar
üzerine Romalılar, Yahudileri yeniden sürgüne
gönderdiler. Romalılar, Hristiyan topluluklara karşı
da baskılarını arttırdılar. Hristiyan toplulukları,
başta Antakya olmak üzere Kapadokya gibi yerlere
göç ettiler.
İlk Hristiyanların Roma Baskısından
Kaçmaları
 Semavi dinlerin Ortadoğu’da geniş topluluklar
arasında yayılmaya başlanması; siyasi, dini ve
ekonomik çıkarları zedelenen toplulukların ve
devletlerin tepkilerini çekti. Bu topluluklar üzerinde
dini baskılar arttı.
 İlk Hristiyan toplulukları böylece Romalıların baskısı
karşısında Anadolu’ya göç etmek zorunda
kalmışlardır.
H. İLK ÇAĞIN TÜCCAR KAVİMLERİ
Asurlular
 Mezopotamya’nın kuzeyinde ve tarıma elverişsiz
bölgede yaşayan Asurlular, kara koloniciliğinin
öncüsü oldular.
 Asurlular Anadolu’da Karum adı verilen Pazar
yerleri oluşturmuşlardır. Anadolu’nun en önemli
karumu Kayseri’de bulunan Kaniş (Kültepe)
karumudur.
 Asurluların Anadolu ticaretine hâkim olduğu MÖ
1950-MÖ 1750 tarihleri arası döneme Asur Ticaret
Kolonileri Devri adı verilir.
Fenikeliler
 MÖ 12. yüzyılda Doğu Akdeniz’de, (günümüz
Lübnan bölgesinde) Tir, Sur, Sayda, Biblas gibi şehir
devletlerinden oluşmuştur.
 Toprakları tarıma elverişli olmadığından deniz
ticareti ile uğraşmışlardır.
 Akdeniz’de ticaret kolonileri kuran Fenikeliler bu
sayede bölgenin ticaretteki en güçlü devleti haline
gelmişlerdir.
Lidyalılar
 Lidyalılar başkentleri Sardes’ten başlayan ve
Mezopotamya’ya kadar devam eden Kral Yolu
sayesinde çok zenginleşmişlerdir.
 Ticarette takasın yerine parayı bulup kullanan ilk
devlet olmuşlardır.
Soğdlar
 Aral Gölüne dökülen Seyhun ve Ceyhun
Nehirlerinin arasındaki bölgeye Maveraünnehir adı
verilmiştir.
 Soğdlar, önce Göktürklerin daha sonra Uygurların
İpek Yolu üzerinde sağladığı huzur ve güven
ortamından yararlanarak ticaret yaptılar ve
zenginleştiler.
 En önemli şehirleri Semerkant ve Buhara’dır.
I. DEVLETLER DOĞUYOR
Devletlerin Ortaya Çıkışı ve Devlet Türleri
 İnsanlar ilk zamanlar “aile” adı verilen küçük
topluluklar haline yaşıyor, geçimlerini ise avcılık ve
toplayıcılıkla sağlıyorlardı.
 Neolitik Çağ’da tarımsal faaliyetlerin başlaması ile
avcı ve toplayıcı topluluklar (Klanlar) büyüdü ve
kabileleri meydana getirdi.
Kabile: birbirine kan bağı ile bağlı olan ve aynı atadan geldiğine
inanan insanların oluşturduğu topluluğa denir.
 Tunç Çağında İnsanların ihtiyaç fazlası ürünlerini
Pazar yerlerinde değerlendirmeye başlaması Şehir
Devletlerinin kurulmasını sağladı.
 Şehir devletleri kuruldukları bölgelere göre farklı
isimler aldılar. Bu isimler;
Mezopotamya Site
Mısır Nom
İyon ve Yunan Polis
 İlk Çağ’da kurulan devletlerin hemen hemen
tamamı krallar ile yönetiliyordu. Krallar,
otoritelerini arttırmak için kendilerini ya tanrının
12
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

yeryüzündeki temsilcisi ya da Tanrı olarak Cumhuriyet: Hükümet başkanının halk tarafından seçildiği
görüyorlardı. yönetim biçimidir.

Monarşi: Siyasi gücün tek kişinin elinde olduğu ve yönetimin
aynı aile bireylerinde bulunduğu yönetim biçimidir.
Teokratik: Hükümdarın yetkilerini tanrıdan alması başka bir
deyişle devletin dini kurallarla yönetilmesi ise Teokratik olarak
adlandırılmaktadır.
 Monarşilerde devletin otoritesi kralın otoritesiyle
orantılıdır. Güçlü ve kudretli bir kral ülkesini
bölgenin en güçlü devleti haline getirebilir. Böylece
ülkesi imparatorluk halini alabilirdi.
İmparatorluk: Egemenliği altında farklı dil, din ve etnik
kökenden insanları barındıran devlet biçimidir.
Kuşatıcı İmparatorluklar: Egemenliği altındaki toplulukları
dışlamayıp, onlardan devlet teşkilatında yararlanmayı
amaçlayan imparatorluklardır. Hititler gibi
Kuşatıcı Olmayan İmparatorluklar: Ele geçirdiği topraklardaki
halkla etkileşimde bulunmayan ve bu topraklardaki yer altı ve
yer üstü kaynaklarını yağmalayan imparatorluklardır. Asur,
Babil gibi…
 İlk çağda hemen hemen tüm bölgelerde kurulan
devletlerde monarşi yönetimi hakimdi. Ancak Ege
uygarlığının en eski temsilci olan Girit’te kral ülkeyi
soylularla birlikte yönetiyordu. Soyluların ticaret
sanat gibi konularda etkinlikleri fazlaydı.
Aristokrasi: iktidarın ayrıcalıklı ve genellikle soya bağlı bir
toplum sınıfının elinde bulunduğu siyasi hükümet şeklidir.
Ekonomik toplumsal ve siyasi gücün soylular sınıfının elinde
bulunduğu tarihi yönetim biçimidir.
 İlk Çağlardaki Cumhuriyet yönetimini günümüzdeki
şekli ile düşünmemek gerekir. O dönemde devlet
başkanının halk temsilcileri arasından seçilmesi
mümkün değildir. Devlet başkanı yönetici sınıf olan
aristokratlardan seçilir.
 Gerçek anlamda cumhuriyet 18. Yüzyılın sonlarında
ortaya çıkmıştır. Bu dönemde yurttaşlar arasında
eşitlik ve özgürlük gibi temel haklara önem verilmiş,
yasama, yürütme ve yargının hukuk güvencesinde
olması ilkesi benimsenmiştir.
NOT: Tarihte ilk modern cumhuriyet 1787’de kurulan ABD’dir.
Siyasi Gücün Meşruiyet Kaynağı
 Meşruiyet; geçerli olma anlamındadır. Devletler
için meşruiyet ise yönetilen halkın yöneticileri kabul
etmesi anlamındadır.
 İlk çağ medeniyetlerinde krallar güçlerini genellikle
ilahi temellere dayandırmışlardır.
 Örneğin; Sümer şehir devletlerini yöneten krallar
kendilerini tanrının temsilcisi olarak görmüşlerdir.
Akadlarda krallar kendilerini tanrı olarak
görmüşlerdir.
 Gücün meşruiyet kaynakları ve etkili olduğu
yönetim biçimlerini tablo şeklinde verelim;
Teokrasi Dine dayalı yönetim Asur, Hitit,
anlayışı Mısır

 Ege uygarlığının bir başka temsilcisi olan Aristokrasi Soyluların yönetime Girit
hâkim olması
Yunanistan’da da bu anlayış devam etti.
Yunanistan’da krallar aristokrat sınıfının üyesiydi.
Monarşi Soy kavramının gücün Sümer, Asur
Buna karşın Solon ve Klistenes gibi Yunan meşruiyet kavramı
reformcuları, çağdaş toplum ve yönetim düzeninin olması, tek kişi
temellerini atacak yenilikler ortaya koydular. egemenliği.
Solon Reformları: Atina’da yaşayan devlet adamı Solon,
Kuşatıcı Sömürgeci anlayışla Yeni Asur,
toprakların önemli bir kısmını elinde bulunduran olmayan kurulan ve yönetimi Yeni Babil,
aristokratların bu yetkisine ve borçlarını ödeyemedikleri İmparatorluklar altındaki halkı asimile Roma
için Serf (toprak kölesi) haline getirilen köylülerin eden yönetim anlayışı İmparatorluğu
durumuna karşı çıktı. Böylece köylülerin borçları
nedeniyle köle durumuna getirilmeleri engellendi. Kuşatıcı Hakimiyet kurduğu Hitit
İmparatorluklar topraklarda yönetimi
Klistenes Reformları: Klistenes Atina’da yaşayan bir altındaki uluslara
aristokrattı. Atina’da halkın kendi seçtiği vekiller hoşgörülü davranan
aracılığıyla temsil edildiği Beşyüzler Meclisi’ni kurdu. Bu ve ulusların etnik
meclis; savaş, mali konular ve dış politikada etkili yapısını koruyan
konuma geldi. Bu sayede demokrasinin temellerini attı. yönetim anlayışı

Demokrasi: siyasal denetimin doğrudan doğruya halkın ya da Oligarşi Belli bir zümrenin Yunan
düzenli aralıklarla halkın özgürce seçtiği temsilcilerin elinde yönetime hâkim
bulunduğu, toplumsal ve ekonomik durumu ne olursa olsun olması
tüm yurttaşların eşit sayıldığı yönetim biçimidir.

13
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

 Dünya hakimiyeti fikri ile hareket eden iki büyük
imparatorluk kurulmuştur. Bunlar; İskender
İmparatorluğu ve Roma İmparatorluğudur.
İskender İmparatorluğu
 Kolonicilik faaliyetleri ile imparatorluk haline
gelmişlerdir.
 Mısır Takvimini (Miladi Takvim) ve Fenike
Alfabesini (Latin Alfabesini) geliştirmişlerdir.
 Patiricilerin (yönetici sınıf) uygulamalarına karşı
çıkan pleplerin (yönetilen sınıf) ayaklanmalarına
son vermek için “12 Levha Kanunlarını”
hazırlamışlardır.
12 Levha Kanunları günümüz Avrupa hukukunun temelidir.

 Hristiyanlık ilk kez roma İmparatorluğu’nda ortaya

çıkmıştır. Milano Fermanı (313) ile serbest
bırakılmış ve 381’de Roma İmparatorluğunun
resmi dini olmuştur.
 Kavimler Göçü (375) ile Roma İmparatorluğu Doğu
Roma ve Batı Roma olmak üzere 2’ye ayrılmıştır.
 Batı Roma 476’da Doğu Roma (Bizans) 1453’te
yıkılmıştır.
 Makedon kralı II. Filip tarafından kurulmuştur.
 II. Filip ölünce yerine oğlu Büyük İskender Siyasi Gücün Maddi Kaynakları
geçmiştir.
 Büyük İskender Asya seferine çıkmış,
 İlk Çağ devletleri, meşruiyet elde edebilmek için
Makedonya’dan Hindistan’a kadar olan topraklarda
ilahi güçlerin yanına maddi kaynaklara da ihtiyaç
hâkimiyet kurmuştur. Bu topraklardaki toplumları
duymuşlardır.
kaynaştırarak Doğu-Batı sentezi olan Helenizm
 Maddi kaynaklar;
Medeniyetini kurmuştur.
 Coğrafya,
 Büyük İskender ölünce imparatorluk dağılmıştır.
 Geçim tarzları,
Anadolu’ya Selevkoslar hâkim olmuştur.
 Ekonomik güç,
 Anadolu’da Selevkoslar’ın Bergama Krallığı
 Ordu şeklinde sıralanabilir.
döneminde;
 Bu sebeple ilk siyasi oluşumlar genellikle coğrafi
 Asklepion denen sağlık merkezleri kuruldu.
olarak ılıman iklimin hüküm sürdüğü nehir, göl,
 200 bin ciltlik kütüphane kuruldu.
deniz kıyıları ve vahalarda kurulmuştur. Örneğin;
 Parşömen kâğıdı bulundu.
Mısır Nil Nehri kenarında, Mezopotamya
Roma İmparatorluğu uygarlıkları Dicle ve Fırat Nehirleri etrafında
kurulması gibi…
 İlk çağ devletleri halklarının zenginleşip farklı geçim
kaynaklarına sahip olmasına da dikkat etmişlerdir.
Çünkü ülkeler vatandaşlarının geçimlerini temin
etmekle görevlidirler. Akdi halde takdirde bütün
meşruiyet kaynaklarına sahip olsalar bile varlıklarını
uzun süre devam ettiremeyeceklerdir.
 Bu amaçla ilk Çağ uygarlıkları bazı çalışmalar
yapmışlardır. Örneğin; Akadlar Dicle ve Fırat
nehirlerini kanalla birleştirip tarlaların içinden
geçen sulama kanalları yapmışlardır. Urartu Kralları
tarımı geliştirmek için barajlar ve kanallar inşa
 Akdeniz coğrafyasında ilk kez siyasi birliği ettiler. Frig Kralları üretimin durmaması için katı
sağlayarak imparatorluk haline gelmişlerdir. kurallar meydana getirdiler. Sümerler ticareti
 Roma İmparatorluğu’nun siyasi tarihi 3 bölüme geliştirmek amacıyla değişim aracı olarak gümüş
ayrılır. külçeler kullandılar ve ticarette borç senedini
meydana getirdiler.
Krallık Cumhuriyet İmparatorluk  İlk Çağ uygarlıkları varlıklarını devam ettirmek için
yine güçlü orduları kurma gereği de duyacaklardır.
Kuruluş dönemi Yükseliş Dönemi Dağılma Dönemi Bu amaçla krallar ordunun asker ve silah
ihtiyaçlarını karşılayacak, savaşlarda orduya komuta
edeceklerdir.

14
 İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

J. İLK ÇAĞDA HUKUK Hammurabi Kanunları

 İnsanların toplum hâlinde yaşamaya başlaması ve
mülkiyet kavramının oluşması ile ilk sosyal kurallar
da ortaya çıkmıştır.
Hukuk: Toplum düzenini sağlamak için çıkarılmış ve devlet
eliyle güçlendirilmiş kurallar bütünüdür.

 Tarım, hayvancılık, mimarlık, ticaret gibi

faaliyetlerin gelişmesi ile yeni sosyal kurallar
oluşmuştur.
 Devlet niteliğinde ilk siyasi teşkilatların
oluşmasıyla hukuka ihtiyaç daha da artmıştır.
 İlk Çağ’da yapılan hukuk kuralları kaynağını;
 Akıl,
 Gelenek, görenekler,
 Kutsal kitaplardan almıştır.
 Yazının icadından önce hukuk kuralları sözlü olarak
nesilden nesile aktarılmıştır. Oldukça pratik ve
genelde sert olan bu kurallar yazılı olmamasına Babil Kralı Hammurabi (MÖ 1728-MÖ 1686),
rağmen toplumun geneli tarafından bilinmiş ve kendisinden önce yapılmış olan kanunları, toplumun örf
uyulmuştur. ve adetlerini, zamanın ihtiyaçlarını dikkate alarak o
 Bazı toplumlar yazının icadından sonra da hukuku dönemin en gelişmiş yazılı kanunlarını yapmıştır.
sözlü olarak kullanmaya devam etmiştir. Bu durum Hammurabi Kanunları, Babil’in koruyucu tanrısı
özellikle göçebe yaşam süren toplumlarda Marduk adına yapılan Esagila Tapınağı’na dikilen bir taş
görülmektedir. üzerine Akadça yazılmıştır.
• Türkler sözlü hukuk kurallarını uzun süre uygulayan
toplumlardan biri olmuştur.  282 maddeden oluşan kanunların giriş kısmında
• Hun Türklerinde hukukun temelini, geleneklere dayanan Marduk ile adalet tanrısı Şamaş tarafından
sözlü hukuk kuralları oluşturuyordu. Buna töre Hammurabi’nin nasıl kral seçildiği anlatılmaktadır.
deniliyordu.  Hammurabi kendisini adaletin kralı, zayıfların ve
• Töre, yazılı olmamasına rağmen sistemli, dinamik ve öksüzlerin koruyucusu, Tanrı adına ülkeyi yöneten,
ihtiyacı karşılayacak bir niteliğe sahip olup herkes adil ve insancıl hükümdar olarak yanıtmıştır.
tarafından bilinirdi.  Hammurabi Kanunları “dişe diş, göze göz” şeklinde
• Töreye karşı gelmek ağır suç sayılırdı. değerlendirilen ve suçu işleyene aynı ağırlıkta cezayı
içeren kanunlardır.
Urkagina Kanunları

Sümer şehir devletlerinden Lagaş Kralı

Urkagina tarihte bilinen ilk yazılı kanunları hazırlamıştır.
(MÖ 2375). Urgakina yaptığı bu kanunlarda;
 Baş Tanrı tarafından hükümdarlığın kendisine
verildiğini, önceki yöneticilerin rahiplerle birleşerek
halkı sömürdüğünü ifade etmiştir.
 Borç affı gibi vatandaşları rahatlatacak maddelere
yer verilmiştir.
 Kötü idare sebebi ile meydana gelen yolsuzlukları,
halkın huzursuzluğunu ve hoşnutsuzluğunu
gidermeyi amaçlayan adaletname niteliğindedir.

15
İNSANLIĞIN İLK DÖNEMLERİ------------II.ÜNİTE

Hitit Kanunları bilinen bu hükümler, Hz. Musa’ya bildirilen

emirlerdir.
 Yahudi inancına göre Tanrı ile İsrailoğulları arasında
yapılan ahdi (Anlaşma) içermektedir.
 Eski ahit (Ahdi-i Atik): Yahudilerin kutsal kitabı
Tanah’a Hristiyanların verdiği isimdir.
 Hz. Musa’dan yüzlerce yıl sonra kaleme
alındığından farklı nüshaları vardır. On Emir, Eski
Ahit’in ilk kısmı olan Tevrat’ta geçmektedir.
 Yeni Ahit: Hristiyanlar Allah’ın Hz. İsa ile yeni bir ahit
yaptığını iddia ederler. Bu nedenle İncil’e Yeni Ahit
derler.

İlk Çağ Anadolu medeniyetlerinden Hititler’de,

gelişmiş bir hukuk sistemi vardır. Hitit hukuku ile ilgili
günümüze kadar ulaşan çok sayıda tablet vardır.
 Hitit kanunları, Hammurabi Kanunları kadar sert
değildir. Daha çok Sümer kanunları gibi insancıldır.
İşlenen suçlara daha çok tazminat şeklinde maddi
cezalar verilmesini öngörmüştür.
 Hititler insanların yanında hayvanları ve bitkileri
korumak için de yasalar çıkarmışlardır.
 Hititler; evlenme, boşanma miras gibi medeni
hukukla ilgili konuları da yasalarla düzenlemişlerdir.
Boşanma hakkı sadece erkeğe ait olmaktan
çıkarılarak kadınlara da tanınmıştır.
 Hititler hukuk tarihinde ilk defa kasten öldürme ile
kazara öldürmeyi birbirinden ayırmışlardır.
 Mezopotamya medeniyetlerinde olduğu gibi
Hititlerde de cezalar belirlenirken sosyal sınıf
farklılıkları esas alınmıştır.
 Hititler’de bazı suçlarda suçu işleyen kişinin yanında
ailesi de cezalandırılmış, bu şekilde ceza
kollektifleştirilmiştir.

Tevrat Hukuku

 İbraniler tek tanrılı semavi din inancını

benimsemiştir. Bunun sonucunda ilahi kökenli
hukuk kuralları ortaya çıkmıştır. “On Emir” olarak

16
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-

III. ÜNİTE
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA

A. ORTA ÇAĞ’DA DEVLET VE TOPLUM

Orta Çağ’da Neler Oldu?

 Roma İmparatorluğu, MS. 375 yılında başlayan
Kavimler Göçü sırasında uğradığı saldırılar
nedeniyle zayıflayarak 395 yılında ikiye ayrıldı.
 Doğu Roma ve Batı Roma olarak ikiye ayrılan Roma
İmparatorluğunun Batı kanadı 476 yılında
yıkılacaktır. Bizans İmparatorluğu olarak bilinen
Doğu Roma ise fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u
fethetmesi ile yıkılacaktır.
Orta Çağ Ne Zaman Başladı? Ne Zaman Bitti?
→ Orta Çağ’ın başlangıcı tam bir netliğe sahip değildir. Orta Çağ’ın Önemli Siyasi Yapıları
→ Bazı tarihçiler Orta Çağ’ın başlangıcını Batı Avrupa
Roma’nın yıkılışı olan 476 yılını esas alırlar.
→ Orta Çağ’ın bitişini Fatih Sultan Mehmet’in  Orta Çağ öncesinde İtalya, Galya (Fransa), İspanya,
İstanbul’u fethettiği 1453 yılı ile sona erdiği bizler Kuzey Afrika (Fas, Tunus, Cezayir, Libya) ve Batı
tarafından kabul edilmektedir. Akdeniz’deki adalar Roma İmparatorluğu’nun
elindeydi.
 Macaristan ve Hırvatistan’ı da içine alan bu devletin
Doğu Avrupa’daki sınırını Tuna Nehri çiziyordu.
Romalılar bu ırmağın ötesindeki topluluklara barbar
kavimler diyorlardı.

1
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-
 375 yılında meydana gelen Kavimler Göçü
sonucunda Roma İmparatorluğu 395 yılında Doğu-
Batı olarak ikiye ayrılmıştır.
(Kavimler Göçü)
 Roma İmparatorluğunun gücünü kaybetmesi ne-
deniyle Avrupa insanını koruyacak bir gücün orta-
da kalmaması Feodalizm (Derebeylik)’in ortaya
çıkmasına neden olacaktır.
 Batı Roma İmparatorluğu’nun 476’da yıkılması
sonucu Avrupa’da oluşan siyasi boşluğu Frank,
Vizigot, Ostrogot, Sakson gibi Germen krallıkları
doldurmuştur. Bu durum Avrupa’da büyük bir
kargaşaya yol açmıştır.
NOT: Roma İmparatorluğunun batı kanadının (Batı Roma)
yıkılması nedeniyle Germen kabileleri kendi devletlerini
kurmuşlardır. Bu durum günümüz Fransa, İspanya, İngiltere
gibi devletlerin temelini oluşturacaktır.
 Bu kargaşa yüzünden Avrupa’da uzun bir süre güçlü
devletler kurulamayacaktır.
 Bu süreçte siyasi yapıyı şekillendirecek ve sürece
damga vuracak sistem Feodalizm olacaktır.
Doğu Roma
 Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasıyla 395
yılında kurulan ve Orta Çağ boyunca varlığını sür-
düren Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkenti
İstanbul idi.
 Balkan ülkelerinin yanı sıra Anadolu, Suriye, Filistin
ve Mısır bu imparatorluğun sınırları içindeydi.
 Girit ve Kıbrıs Adaları da Doğu Roma’nın hâkimiyeti
altındaydı. İmparatorluğun doğu sınırı Fırat Neh-
ri’ne kadar uzanıyordu.
 Hristiyanlığın Ortodoks mezhebini benimsemişler-
dir.
 Helenizm ve Ortodoks mezhebi nedeniyle Batı
Roma İmparatorluğundan farklı bir siyası yapıya
sahiptir.
 Roma İmparatorluğu bir çeşit cumhuriyet ile
yönetilirken Bizans imparatoru gücünü tanrıdan
alan otokrat bir yönetim sergilemiştir.
OTOKRASİ: Otokrasi, monarşinin bir çeşididir. Yönetici, bütün
siyasî yetkileri tek başına elinde bulundurur. Fakat monarşinin
aksine yönetim miras yoluyla kalmamış, kişi tarafından ele
geçirilmiştir.
 Ülkeyi eyaletlere bölüp valiler (Tekfur) atamışlardır.
 Orta Çağ boyunca varlığını sürdüren Bizans
İmparatorluğu, 1453’te İstanbul’un Fethi’yle
Osmanlı Devleti tarafından ortadan kaldırılmıştır.
Orta Asya
 İlk Çağ’ın sonlarına doğru Asya’nın güçlü
devletlerinden biri olan Büyük Hun Devleti’nin
dağılmasından sonra bu kıtada üstünlük Çinlilere
geçti.
 Hunların dağılmasıyla Orta Asya’da ortaya çıkan
boşluğu bir müddet sonra Avar İmparatorluğu
doldurdu.
 Avar İmparatorluğu’nun varlığı Kök Türk Devleti’nin
ortaya çıktığı VI. yüzyılın ikinci yarısına kadar devam
etti.
 Bu süreçte Hunların bir bölümü Maveraünnehir
bölgesinde Akhunlar (Eftalitler) adıyla yeni bir
devlet kurdular.
2
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-
Sasaniler
→ Perslerin mirası üzerine kurulan ve güçlü bir devlet
geleneğine sahip olan Sasaniler, Kafkasya,
Mezopotamya ve İran’a hükmetmiştir.
→ İmparatorluğu’nun yönetim şekli monarşiydi.
→ İmparatorluğun başında Şehinşah (Kralların Kralı)
unvanını kullanan hükümdar bulunmaktaydı.
→ Kral çoğu kez kendisinden sonra başa geçecek
kişiyi yardımcısı olarak tayin etmiş ve onun siyaset
sanatını öğrenmesi için önemli eyaletlerden biri-
nin başına getirmiştir.
→ Sasani madenî paralarının bir yüzünde hükümdarın
diğer yüzünde kutsal ateşin resmedilmiştir. Bu
durum kralların, Tanrı Ahuramazda’nın yeryüzün-
deki temsilcisi olarak görüldüklerinin kanıtıdır.
Krallar mutlak otoriteye sahiptir.
Ahuramazda: Zerdüştlük inancında Tanrı kabul edilir ve iyi
şeylerin sembolüdür. Zerdüşt inancına göre; Dünyadaki iyi olan
her şey Ahura Mazda’dan, kötü olan her şey ise Ahriman’dan
gelir.
→ Sasaniler, İstanbul’u kuşatmıştır. Ancak Bizans’ın
özellikle deniz gücü karşısında etkisiz kalan Sasani
Devleti, Anadolu’dan çekilmek zorunda kalmıştır.
→ Sasaniler, Hz. Ömer Dönemi’nde yapılan Nihavend
Savaşı’nda Müslüman Araplara yenilerek 651
yılında yıkılmıştır.
Moğol İmparatorluğu
 Moğol İmparatorluğu’nu kuran Temuçin’dir.
 Temuçin, 1206 yılında yapılan kurultayda Türk-
Moğol boyları tarafından kağan seçilmiş ve
‘’Cengiz’’ adını almıştır.
 Orta Asya’da boylar hâlinde yaşayan Moğollar,
Cengiz Han’dan itibaren ilk devlet teşkilatını
kurmuştur.
 Cengiz Han, kurmuş olduğu güçlü ordusuyla istila
hareketlerinde bulunmuş ve dünyanın en geniş
kara imparatorluğunu kurmuştur.
 Cengiz Han hayattayken imparatorluk topraklarını
dört oğlu arasında paylaştırmıştır.
 Moğol devlet adamları ve Moğol halkı arasında
Şamanizm inancı yaygındı. Şamanlar gerek toplum
gerekse Moğol idarecileri üzerinde etkiliydi.
Örneğin, Büyük Şaman, 1206 yılında düzenlenen
kurultayda Temuçin’in Gök Tanrı tarafından
seçildiği şeklinde bir kehanette bulunmuştur.
Böylece Şamanlar tarafından Cengiz Han’ın ve
neslinin ilahi soya dayandırılması sağlanmıştır. Bu
durum Cengiz Han’dan sonra gelen hükümdarların,
onun soyundan gelmesini meşrulaştırmıştır.
Siyasi Yapıların Meşruiyet Kaynağı
Avrupa’da:
 Orta Çağ’da Avrupa devletleri meşruiyetlerinin
kaynağını genellikle dine dayandırmışlardı.
 Bu anlayışa göre iktidarı ele geçiren yöneticiler
devletin tanrısal bir kurum olduğunu, onun
isteğiyle kurulduğunu, kendilerinin ise tanrının
yeryüzündeki temsilcileri olduğunu söylüyorlardı.
 Krallar ve imparatorlar ülkeyi Tanrı’nın emir ve
yasaklarına uygun şekilde yönettikleri sürece
meşruiyet kazanıyorlardı.
Germen kavimleri tarafından kurulan krallıklarda
durum;
→ Bireyler arasında ekonomik farklılıkların olmadığı bu
krallıklarda eşitlikçi bir toplum yapısı vardı.
→ Halk tarafından seçildiği için “halk kralları” adıyla
anılan Germen kralları sınırsız yetkilere sahip
değildi.
→ Yönettiği kavimlerin gelenek göreneklerine aykırı
davranan ve görevlerini yerine getirmeyen bir kral
iktidardan uzaklaştırılabilirdi. Başka bir deyişle kral,
yönetme yetkisini halktan almakta ve ona karşı
sorumlu olmaktaydı.
→ Germen krallıklarında meşruiyetin kaynağı olan
halkın yerini zamanla kilise almaya başladı.
Kilisenin Güç Kazanması:
 İktidarın tanrıdan kaynaklandığını söyleyen kilise,
yeryüzü hâkimiyetinin tanrı tarafından papaya
verildiğini savunuyordu.
 Tanrı iktidarının temsilcisi olarak kabul edilen Roma
Katolik Kilisesi’ne göre adaletli bir yönetim için
3
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-
Hristiyanlık dininin esaslarına uygun bir devlet ve
toplum düzeninin kurulması gerekiyordu.
 Orta Çağ’da kilisenin kitleler üzerindeki gücünü fark
ederek bundan yararlanan hükümdarlar Katolikliği
seçerek kiliseye bağlılığını gösterdiler.
 Krallar, Roma kültürüne bağlı Hristiyan halkın ve
din adamlarının desteğini alarak hükümranlığını
güçlendirdi.
 Kendisinden sonra tahta geçen krallar da aynı
politikayı sürdürerek kiliseye bağlı toplulukları itaat
altına alıp sınırlarını genişlettiler.
Doğu Roma (Bizans Devleti)’da
 Doğu Roma İmparatorları meşruiyetlerini dinden
alırlardı.
 Kilise tarihçisi Panayotis Christou’nun (Kıristo) da
dediği gibi “Bizanslılar yeryüzündeki imparatorluk-
larının tanrının krallığının bir görünümü olduğuna
inanırlardı.”
İslam Dünyasında
 Orta Çağ Hristiyan dünyasında olduğu gibi İslam
dünyasında da kaynağını dinden alan meşruiyet
anlayışı hâkimdi.
 Dört Halife Dönemi’nden sonra kurulan Emeviler
Devleti’nde hükümdarlar Allah adına hareket
ettiklerini göstermek için “halife” unvanını
kullanmışlardı.
 Aynı şekilde Abbasi halifeleri de Allah’ın
yeryüzündeki temsilcileri olduklarını söyleyip
uyruklarını bir arada tutmak istemişlerdi.
İran (Sasaniler) Topraklarında
 İran kurulan devletlerde de yöneticilerin meşruiyeti
geleneksel olarak dine dayandırılıyordu.
 İran’da hüküm süren Sasanilerde hükümdarlar
Zerdüştlük dininin simgesi olan kutsal ateşin
koruyucusu kabul ediliyordu.
Orta Asya’da
Türklerde:
Orta Asya Türk devletlerinde halk, ülkeyi
yöneten hakana bu yetkinin Gök Tengri tarafından
verildiğine inanıyordu. Buna kut anlayışı da denir. Yine
bu nedenden dolayı bir kişinin Kağan/Hakan olabilmesi
için kuta sahip olması gerekmektedir.
Çinlilerde:
Çinlilerde aynı şekilde meşruiyet kaynaklarını
dine dayandırmışlardır. Ancak Çinliler daha ileri giderek
imparatorlarına “Tanrı’nın Oğlu” diyorlardı.
Siyasi Yapıların Maddi Kaynakları
1. Coğrafi Yapı, Hayat ve Geçim Tarzı
Coğrafi Yapı:
 Her dönemde olduğu gibi Orta Çağ’da da nüfusun
yeryüzüne dağılışı ve devletlerin gücü ile coğrafi
özellikler arasında yakın bir ilişki vardır.
 Bu dönemde iklim, toprakların verimliliği,
limanlara ve ticaret yolu güzergâhlarına yakınlık
nüfusun dağılımını etkileyen faktörler olarak öne
çıkmıştır.
 Orta Çağ’da dünya tarihine yön veren güçlü
devletlerin tarım için uygun iklime sahip, engebesiz
ve verimli bölgelerde kurulmuş olması da tesadüf
değildir.
Hayat ve Geçim Tarzı
 Coğrafi yapının hayat ve geçim tarzı üzerinde etkisi
vardır.
 Coğrafi yapının özellikleri sayesinde ülkeler farklı
geçim kaynakları bulmuş ve bu kaynaklar ile
zenginleşmişlerdir.
 Kuzeydeki denizci kavimlerin Avrupa’nın geri
kalanıyla ilişkisi ilk zamanlarda yağma şeklinde
olduysa da bu durum yerini giderek düzenli ticarete
bırakmıştır.
 Coğrafi yapısı bakımından dağlar ile deniz arasına
sıkışmış olan Venedik, başka bir geçim imkânı
olmadığından deniz ticaretine yöneldi.
 İngiltere’de krallık gelirlerinin büyük bölümü koyun
yetiştiriciliğinden sağlanıyordu.
 Almanya ve Rusya’da buğday yetiştiriciliği,
 Fransa’da bağcılık ve kumaş endüstrisinde
kullanılan çivit otu üretimi ve ayrıca tuz madeni
coğrafi şartların bu ülkelere sağladığı kazanımlara
örnek olarak verilebilir.
2. Soy Dayanışması
İslam Dünyasında:
Dört Halife Dönemi:
→ Bu çağda ortaya çıkan İslamiyet, ırka dayalı
Yahudilik ve mezhep aidiyetinin öne çıktığı
Hristiyanlık dinlerine göre daha evrensel özellikler
taşıyordu.
→ İslamiyet’in ırk ayrımını reddeden eşitlikçi yaklaş-
ımı onu kolayca benimsenen bir din hâline
getirmişti.
→ Bu sonucun ortaya çıkmasında İslam devletinde dinî
ve siyasi iktidarı simgeleyen halifeliğin ilk
zamanlarda belli bir soya ait olmamasının da rolü
olmuştur.
Emeviler’de
 İslam devletindeki yönetim anlayışı Emevi ailesinin
işbaşına gelmesiyle birlikte değişti.
4
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-

 Bu tarihten itibaren halifelik babadan oğula geçen Onluk Sistem Nedir?

bir saltanata dönüşürken devlet yönetiminde soy
dayanışması öne çıktı.
 Emeviler devlet görevlerini başta kendi soylarından
gelenler olmak üzere Araplara verdiler.
 Arap olmayanları ise dışlayıp mevali (köle) olarak
adlandırdılar.
Büyük Hun İmparatoru Mete Han’ın orduya getirdiği sistemdir.
Bugünkü modern ordunun düzenini oluşturmuştur. Onbaşı,
yüzbaşı vs. kavramların çıkışıdır. Dünyanın ilk kışlasının
kuruluşunu sağlayan, askerleri kayıt altına alan, askeri eğitim
kavramını ortaya çıkaran sistemdir. Sistemin hayata geçiriliş
tarihi olan MÖ. 209 TSK’nın kuruluş yılıdır.

Fatımiler’de:  Moğollar ordu dizilişleri, silahları ve savaş

taktikleriyle Orta Çağ’ın en korkulan askerî güç-
 X. yüzyıl başlarında Kuzey Afrika’da ortaya çıkan
lerinden biri olmuşlardı.
Fâtımi Halifeliği’nin kurucuları soylarını Hz.
Muhammed’in kızı Hz. Fatıma’ya dayandırdılar. Vikingler
 Fâtımiler Şiilikte var olan “Mehdi’nin Fâtımi
ailesinden geleceği” inancı nedeniyle halifelerine → İskandinavya’da ya-
mehdi (kurtarıcı) unvanı verdiler. şayan Vikinglerin en
güçlü silahı yüksek ma-
Avrupa’da nevra yeteneğine sahip
olan gemileriydi.
 Yönetime hâkim olan hanedanlar kendi soylarından
gelen insanları ayrıcalıklı bir yere koyarken onların → Vikingler, savaşçıları-
dışında kalan toplulukları kendileriyle eşit tutmu- nı ve atlarını istedikleri
yorlardı. kıyıya çıkararak düş-
 Avrupa’da hâkim olan soy birliği anlayışına zamanla manlarına sürpriz akın-
din birliği de eklenmiş ve Hristiyan olmayanlar dinsiz larda bulunurlardı.
olarak görülmüştü. → Silah olarak genellikle balta ve kalkan kullanan bu
Kuzey Avrupa topluluğu; savaşçılığı sayesinde İsveç,
Sasaniler’de Norveç, Danimarka ve İzlanda’ya hâkim olmuşlardı.
• Soy birliği Sasanilerde yalnız hükümdarlık için değil, Doğu Roma (Bizans Devleti)
eyalet yöneticiliğinde de belirleyici unsurdu. Eyalet
valileri genellikle asil kabul edilen ailelerden
seçilirdi.  Orta Çağ’ın güçlü
• Bu devlette yüksek makamlar babadan oğula geçer devletlerinden biri olan
ve tek bir aile içinde nesiller boyunca devam ederdi. Bizans İmparatorluğu’nda
ordu, eski Roma ordusu
3. Silahlı Güç esas alınarak kurulmuştu.
İlk Çağ’da olduğu gibi Orta Çağ’da da devletler  Ordunun başkomu-
silahlı bir güce dayanarak kurulmuştur. tanı imparatordu.
 Bizans ordusu yaya-
Moğol İmparatorluğu lar ve süvariler olmak
Moğol İmparatorluğu üzere iki kısımdan meydana geliyordu.
silahlı güce dayanarak  Süvariler imparatorun toprak verdiği kimseler
kurulmuştur. tarafından yetiştirilen, kendileri ve atları zırhlı
seçkin askerlerdi.
Moğol ordusu; at  Yaya birlikleri ise çeşitli Avrupa ülkelerinde, Yakın
üzerinde ok kullanabi- Doğu ve Kuzey Afrika’dan getirilen ücretli savaşçı-
len, hareketli, hafif lardan oluşuyordu.
süvarilerden meydana  Bizans ordusunun en etkili silahı suda bile yanıcı
geliyordu. özelliğe sahip Rum ateşi (Grejuva) idi.
Büyük Hun Devleti  Bizans donanması VIII. yüzyılın ortalarına kadar
hükümdarı Mete Han’- Akdeniz’in en büyük deniz gücü iken sonraki
ın kurduğu onlu siste- dönemde bu unvanını İslam donanmasına bıraktı.
min örnek alındığı
Moğol ordusu disiplinli Sasaniler
ve çok iyi eğitim gör-  Sasanilerde Şehinşah denilen hükümdar, devlet
müş, ok, yay, mızrak ve pala kullanan askerlerden yönetimine olduğu gibi savaşa da fiilen katılarak
oluşuyordu. ülke içindeki meşruiyetini pekiştiriyordu.

5
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-
 Süvariler ve piyadeler olarak iki ana gruptan oluşan
Sasani ordusunda süvariler İran’ın soylu ailelerin-
den seçilirdi.
 Orduda halk arasından seçilerek yetiştirilen piya-
delerin yanısıra vassalların gönderdikleri birlikler ve
çeşitli milletlerden gelen ücretli askerler de görev
yapardı.
 Ordu birlikleri Türkler ve Moğollarda olduğu gibi
onluk sisteme göre düzenlenmişti.
 Sasani ordusunun en etkili kısmını oluşturan savaş
filleri kazanılan zaferlerde önemli rol oynardı.
Güç Paylaşımı ve Yönetim Organizasyonu
Avrupa’da:
Feodalitenin (Derebeylik) Temelleri Atılıyor
 Orta Çağ’ın ilk yüzyıllarında Avrupa’da Germen
kavimleri tarafından çok sayıda krallık kuruldu.
 Bu krallıklar zaman içinde Kutsal Roma Germen
İmparatorluğu tarafından bir çatı altında toplandı.
 İmparatorluğun kurucuları, çevrelerindeki krallara
ve beylere askerî hizmet karşılığında toprak verme
uygulamasını başlattılar.
 Böylece kont, lord, dük, baron gibi unvanlar taşıyan
toprak sahiplerinden oluşan soylular sınıfının
doğmasına ortam hazırladılar.
 Avrupa’da merkezî otoritenin zayıfladığı,
güvensizliğin arttığı, kent yaşamının ve ticaretin
gerilediği dönemlerde “soylular” öne çıktılar.
 Yetiştirdikleri şövalyelerin ve köylülerin yardımıyla
bulundukları yerlerin güvenliğini sağladılar.
 Bu amaçla korunaklı şatolar yaptılar ve böylece
istilalara karşı arazilerini koruma kaygısı içinde
bulunan çevredeki diğer toprak sahiplerini
yanlarına çektiler.
 Bir yandan da kraldan kendi adlarına vergi ve asker
toplama, yargılama yapma gibi siyasi yetkiler
alarak güçlerini arttırdılar.
 Böylece IX. yüzyıldan itibaren Avrupa’nın hâkim
yönetim anlayışı hâline gelecek olan feodalitenin
temellerini attılar.
Feodalitenin Ortaya Çıkış Sebepleri:
 Kavimler Göçü ile Avrupa’nın en güçlü devleti
Romanın zayıflaması.
 Devletin güç kaybetmesi ve barbar kavimler
yüzünden halkın huzur ve güvenliğini yitirmesi.
 Güvenliklerini sağlamak isteyen insanların büyük
toprak sahiplerine (derebeyleri, kont, senyör)
sığınmaları.
 Derebeylerinin kendisine sığınan insanları koruma
karşılığında onları köle gibi kullanmaları sonucunda
feodalite ortaya çıkmıştır.
FEODALİTE (DEREBEYLİK)
EKONOMİ
-Tarım ekonomisi egemendir.
-Zenginliğin kaynağı topraktır.
-Yeterli üretim olmadığı için ve güvenlik sağlanmadığı için
ticaret gelişmemiştir. Bu nedenle kapalı ekonomi yapısı
egemendir.
-Ticaret gelişmediği için para ekonomisi gelişmemiştir.
SİYASİ
-Toprak sahipleri kendi topraklarında egemen güçtür.
- Kralların otoritesi zayıftır.
-Krallar siyasi otoritesini mutlak sadakat koşuluyla ve
kontrollü olarak derebeyleriyle paylaşmıştır.
-Merkezi otorite yoktur.
SOSYAL
-Toplumsal sınıflaşma egemendir.
-Toprak sahipleri süzeren (koruyan) olarak adlandırılmış ve
kendisine bağlılık yemini etmiş köylüler ya da savaşçılarda
Vassal (himaye edilen) olarak adlandırılmıştır.
-Lordlara (soylulara) bağlılık yemini etmiş savaşçı vassallara
şövalye denir.
-Tarım ekonomisinden dolayı kent ekonomisi gelişmemiştir ve
burjuva sınıfı (ticaret ve zanaatla uğraşan kentli sınıf)
gelişmemiştir.
-Soylular, askerler ve ruhban (din adamları) sınıfı topumun üst
sınıflarını oluştururken burjuvalar orta sınıfı oluşturmuştur.
-Köleler ve köylüler de toplumun alt sınıfını oluşturmaktaydı.
Serf; derebeylik düzeninde toprakla birlikte alınıp satılabilen
köleler.
Feodalite Rejiminin Sonuçları:
→ Avrupa’da siyasal birlik bozulmuş, küçük yönetim
birimleri ortaya çıkmıştır bu yüzden güçlü krallıklar
kurulamamıştır.
→ Toprakların mülkiyeti soyluların elinde toplanmış ve
kapalı bir ekonomik politika izlendiği için halk
sermaye birikimine sahip olamamıştır.
→ Feodalite rejiminde, halk arasında eşitlik olmadığı
için sosyal tabakalaşma meydana gelmiştir.
6
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-
Skolastik Düşünce/Dogmatizm; Bir şeyi sorgulamadan, eleş-
tirmeden ve akıl süzgecinden geçirmeden olduğu gibi kabul
eden düşünsel yapıya dogmatizm denir. Orta çağ Hristiyan din
adamlarının halka karşı tutumları sonucu oluşan düşünsel
yapıya verilen genel isimdir. Bu durum özgür düşüncenin ve
bilimin gelişmesini engellemiştir.
Türklerde:
 Kök Türkler ve Uygurlarda ülkenin tek hâkimi kağan
idi.
 Önemli devlet meseleleri boy beylerinin katıldığı
kurultayda görüşülse de karar verme yetkisi
kağandaydı.
 Bununla birlikte kağan Türk töresine aykırı kararlar
veremez ve keyfî davranamazdı.
 Töre hükümleri gereğince kağan halkın güvenliğini
ve refahını sağlamak, adaleti dağıtmak ve orduya
komuta etmekle görevliydi.
 Türk devletlerinde kağanın eşi olan hatun da
yönetimde söz sahibiydi.
 Türklerde sınıflı yapı olmadığından dolayı yetenekli
kişilerin devlet kadrolarında kağanlık dışında her
türlü makama gelme şansları vardı.
İran’da:
 İran’daki Sasani Devleti’nde kast sistemine benzer
bir toplum yapısı vardı.
 Aristokratlar, rahipler, kâtipler, orta boy toprak
sahipleri, köylüler ve köleler toplumsal sınıfların
başlıcalarıydı.
 Bu yapı içinde alt sınıftan birinin yukarı bir sınıfa
geçmesi (dikey hareketlilik) imkânsızdı.
 Sasanilerde devlet yönetiminde son sözü söyleme
yetkisi kralındı.
 Krallara danışmanlık eden bir meclis
bulunmaktaydı. Bu meclise hanedan üyeleri ve
aristokratlar katılırdı.
 Önemli kademelerde bulunan görevliler, soylu
ailelerin üyelerinden seçilirdi.
B. ORTA ÇAĞ’DA EKONOMİ
Tarım
Artı Ürün:
 IX. yüzyıldan itibaren özellikle Avrupa’da ağır
sabanın (pulluk) bulunması, atın tarla sürmede
kullanılması ve tahılları öğütmede kullanılan
değirmenlerin rüzgâr gücüyle çalıştırılması gibi
gelişmeler yaşanmıştır.
 Ağır saban, at, yel değirmenleri sayesinde tarımda
verimliliğin artması sonucunda ‘‘artı ürün’’ ortaya
çıkmıştır.
 Tüm bu gelişmeler sonucunda X. yüzyıldan itibaren
tarımsal verimlilikte ciddi bir artış meydana gelmiş
ve bu durum da çeşitli alanlarda önemli sonuçlar
doğurmuştur.
Artı Ürünün Ortaya Çıkma sebepleri
 Uzun kuşatma ve saldırılara karşı hazırlık yapmak.
 Kuraklık zamanlarında oluşabilecek kıtlıkları
engellemek.
 İhtiyaç duyulan ürünlerle takasa girmek.
 İhtiyaç fazlası ürünlerin değerlendirilmek isten-
mesi.
Meslekler:
Artı ürünlerin ortaya çıkmasıyla üretimin
planlanması, depolanması ve korunması zorunluluğu
ortaya çıkmıştır. Artı ürün etkisiyle çiftçilik dışında
esnaf, tüccar ve savaşçı gibi yeni meslekler ortaya
çıkmıştır.
Artı Ürüne Bağlı Gelişen Ekonomik Yapı:
 Tarım gelişmiştir.
 Takasa dayalı ticaret gelişmiştir.
Artı Ürün ve Toplumsal Yapı:
Artı ürünlerin bir merkezde toplanması ve
dağıtımın bu merkezlerden yapılması toplumsal
tabakalaşmayı ortaya çıkarmıştır.
Artı Ürünün Sonuçları:
 Artı ürüne sahip şehirler daha güçlü konuma
gelmişlerdir.
 Yeni meslekler ortaya çıkmıştır.
 Artı ürünün depolanması toplumsal tabakalaşmayı
beraberinde getirmiştir.
 Artı ürün elde edebilmek için sulama kanalları
yapılmış bu durum üretimin planlanması, ürünün
depolanması ve korunması gerekli hâle gelmiştir.
 Devletlerin vergi gelirleri yükselmiştir.
 Şehir toplumları ortaya çıkmıştır.
 Takasa dayalı ticaret anlayışı gelişmiştir.
7
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-

İLK ÇAĞ’DA VERGİ Avrupa’da Sınıflaşma:

→ Vergi kavramı yerleşik hayatla birlikte, tapınaklarda
yapılan dini ritüeller sırasında tanrılara hediyelerin Asiller
sunulmasıyla birlikte ortaya çıkmıştır. Orta Çağ Avrupasınınen ayrıcalıklı sınıfıdır. Bu
sınıfta dük, kont, baron, şövalye, ve bunların
→ İlkçağda devletler genellikle savaş zamanlarında halktan üstünde senyör denilen derebeyleri
bulunurdu. Senyörlerin en büyüğü kraldı.
vergiler almışlardır.
Rahipler
→ İlk Çağ’da vergiler genellikle üç şekilde tahsil edilmiştir. Din adamlarından oluşmaktadır. Kilisenin
Bunlar; topraklarında yaşar vergi ödemez ve askerlik
yapmazlardı.
- Nakdi ödeme,
Burjuvalılar
- Emek yoluyla ödeme, Kasaba ve şehirlerde oturur zanaat ve ticaret
- Ayni ödeme (mal ile ödeme) ile uğraşırlardı. Burjuvalılar, asillere vergi
öderlerdi.
→ Mısır’da tüm vergi ve kiralar Firavun adına toplanmıştır.
Köylüler
Mısır’da: Köylüler ikiye ayrılırdı. Serf denilen köylülerin
 Vergilerin hesaplanması ve toplanması bürokrasinin hiçbir hakkı yoktu. Serbest köylüler de
topraktan ürettiklerinin bir kısmını senyöre
ortaya çıkmasını sağlamıştır. vergi olarak verirlerdi.

 Mısır’da vergi gelirleri genellikle savaş giderleri, piramit

ve tapınak yapımı gibi alanlarda kullanılmıştır.
Hindistan’sa Sınıflaşma (Kast Sistemi)
Sümerler’de:  Hindistan’da ortaya çıkan Kast sistemi meslekleri
 Hür vatandaşlar vergi ödemek zorundayken Urukagina, babadan oğula geçen meslek örgütlenmeleridir.
sosyal adaletsizliği önlemek için pamuk ve tapınaklar için
 Ekonomik kuralları dinsel statüler belirlemiştir.
zorla toplanan birçok vergiyi kaldırmıştır.
İlk
Romaveİmparatorluğunda;
Orta Çağ’da Toplumsal Tabakalaşma  Hinduizm’in kutsal kitapları olan Vedalarda kastlar
 Savaş ganimetleri, mülk gelirleri, tekeller arası geçiş yasak olmasına rağmen Hint
 Toplumsal tabakalaşma, insanlarve bağlı
arasındaki
devletlerden alınan haraçlar önemli vergi kalemleridir. toplumundaki reenkarnasyon inancına göre alt
ekonomik ve toplumsal eşitsizliğin görünür hâle
 Tarımdan elde edilen fazla ürünün vergilendirilmesiyle kasttakilerin bir sonraki yaşamlarında üst kasta
gelmesidir.
oluşan kaynaklar Roma İmparatorluğunda şehirli nüfusu, mensup bireyler olabileceklerine inanılmıştır.
 orduTarımsal üretiminsınıfı
ve bürokratik gelişmesiyle
beslemiştir.zenginliğin artması  Bir başka inanışa göre geçmişlerinde kötü olan
sonucu
Avrupa; tabakalaşmada da artış olmuştur.
insanlar düşük kastlarda doğmuş ve kötü işlerde
 Tarih
 Feodalboyunca
sistemdekölelik, kast sistemi
ayni vergiler alınmayave mevkiye
devam bağlı
edilmiştir. çalışarak hak ettiklerini bulmuşlardır.
 sistem gibi toplumsal
Ordunun ihtiyaçları tabakalaşmalardan
feodal beyler tarafından karşıla- söz
edilebilir.
nırmıştır. Kast Sisteminin Bazı Özellikleri:
NOT:Toplum
 XIII. yüzyıldan itibaren
yapısında giderlerini
meydana karşılamak
gelen ve mali
bu değişim,
yapılarını dengelemek isteyenbaşa
devletler zorunlu ve düzenli  Kast sisteminin ortaya çıkmasındaki en önemli
insanlık tarihini baştan değiştirmiştir.
vergilendirme sistemlerine başvurmuşlardır. Para ekonomisi- düşünce tarzı reenkarnasyondur.
 Hindistan’daki Kast sistemi bu tabakalaşmaya en
nin gelişmesi vergilerin alınmasını kolaylaştırmıştır.  Kastlar arası geçiş yasaktır (dikey hareketlilik).
güzel örnektir.
 Kast sistemi, bir kişinin toplumsal konumunun Dikey hareketlilik: Bireyin bulunduğu toplum sınıfının veya
yaşamı boyunca belirlendiği toplumsal bir düzendir. statüsünün değişebilmesidir. Dikey hareketlilikte birey
bulunduğu sınıftan yukarı çıkabileceği gibi aşağı sınıfa da
düşebilir.

 Ayrı kastlar bir araya gelip yemek yiyemez.

 Paryaların hiçbir sosyal hakkı yoktur.
 Ayrı kastlar arasında evlilikler kesinlikle yasaktır.
 Her kastın kendini belli eden farklı işaretleri vardır.
 Üst kasttan olan birinin alt kastla iş birliği yapması
ve ona dokunması dahi yasaktır
 Kastlar arası geçişin yasak olduğu bu sistemde her
kastın kendine has hukuku vardır.
 Kast kurallarına uyulması ve kastın işleyişini
sağlamak amacıyla özel teşkilatlar oluşturulmuştur.
 Her kast bireyinin alabileceği eğitim ve yapabileceği
meslek türleri bellidir.
 Bu sistemde herkes bir kast içinde doğar, bu
kasttan eş seçer ve bu kast içinde ölür.

8
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-
Ticaret
→ Orta Çağ’da ticaretin önemli bazı merkezleri Çin,
Hindistan, İran, Mısır, Suriye, Anadolu ve
Karadeniz’in kuzey kıyılarıydı.
→ İslamiyet’in ortaya çıkması ile VIII. yüzyıldan
itibaren İslam ülkelerinde her türlü mal
değişiminin yapıldığı, bilgi alışverişinin ve kültürel
etkileşimin olduğu büyük ticaret kentleri ortaya
çıkmıştı.
→ Orta Çağ’da Asya ile Avrupa arasındaki ticari
faaliyetlerde genellikle ipekli kumaşlar, porselen,
eşyalar, baharat, cam, hayvan ürünleri ve ziynet
eşyaları taşınırdı.
→ Kullanılan ticaret yolları, kültür alışverişine de
imkân sağlamıştır.
NOT: Kara ve deniz ticareti sayesinde kıtalar arasındaki
kültürel etkileşimi de artmıştır.
→ Orta Çağ’da ticaret yollarında ulaşım; develer,
katırlar veya atlı arabaların kullanıldığı kervanlarla
yapılırdı. Ulaşımın hayvan gücüne dayanması,
seyahate katılımı kısıtlamıştı.
→ Deniz ulaşımı da insan ve rüzgâr gücü ile
gerçekleşmişti. Ancak Orta Çağ’ın sonlarında
Avrupa’da yelkenli gemilerin, pusula ve haritanın
kullanımı ile denizciliğin ticari değeri artırmıştır.
→ Türk devletlerinde ticaret, genellikle malın başka bir
mal ile değişimi anlamına gelen takas usulüyle
yapılıyordu. Bu işlem sırasında en fazla kullanılan
mal at idi. Türkler; Bizans, Çin ve İran gibi komşu
ülkelerle yaptıkları ticarette ödeme aracı olarak
parayı da kullanmışlardı.
→ Satir adı verilen bu paralar gümüş madeninden
yapılıyor ve şekli diske benziyordu.
Ticaret yolları
İlk Çağ’da olduğu gibi Orta Çağ’da da ticaretin
temel konusu her yerde bulunmayan veya
yetiştirilemeyen tuz, baharat gibi ürünlerdir. İnsanların
söz konusu malları kaynağından almak istemeleri ticaret
yollarını ortaya çıkarmıştır. Bu yolların en önemlileri Kral
Yolu, İpek Yolu, Baharat Yolu ve Kürk Yolu’dur.
Kral Yolu
 Pers İmparatoru Darius’un yaptırdığı Kral Yolu, Sus
şehrinden başlayıp Lidyalıların başkenti Sard
şehrinde son bulan yoldur.
 Kral Yolu, Anadolu ve Mezopotamya kültürleri
arasındaki etkileşimi arttırmıştır.
 Lidyalılarca icat edilen para bu yol sayesinde Ön
Asya’ya yayılmıştır.
 Yolun yapılmasındaki asıl amaç Pers orduları,
elçileri ve kuryeleri için önemli bir güzergâh olan
Efes- Persepolis arasındaki ulaşımı kolaylaştırmak
ve hızlandırmaktır.
İpek Yolu
 Doğanın insanoğluna armağanı olan İpek Yolu
insanlar tarafından yapılan bir yol değildir.
 Çin ve Orta Doğu ile Batı ülkeleri arasında İlk ve
Orta Çağlardaki en işlek transit ticaret yoludur.
 Geniş vadi yatakları ve vahalardan oluşan bu yol
üzerinde Yarkent, Hotan, Turfan, Aksu, Kaşgar gibi
şehirler kurulmuştur.
 Doğu-Batı Uygarlıkları arasında köprü görevi
görmüştür.
 Çinliler, Türkler, Moğollar, Farslar, Araplar ve Rus
İpek Yolu üzerinde hakimiyet kurmaya
çalışmışlardır.
 Moğolların hâkimiyetinden sonra İpek Yolu diğer
kara ve deniz yollarının gölgesinde kalmıştır.
 İpek Yolu sadece tüccarların değil gezginlerin,
bilgelerin, orduların dolayısıyla kültürün ve fikirlerin
de seyahat ettiği bir güzergâh olmuştur.
9
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-
Baharat Yolu
Karum
Agora
Han
 Hindistan’dan başlayıp Avrupa’ya uzanan ticaret Arasta
yoluna Baharat Yolu denir.
 Orta Çağ’ın en canlı ticaret güzergâhlarından biri
olan bu yol, diğer yollarının aksine bir deniz Bedesten
yoluydu.
 Biber, karanfil, kakule, safran, mercanköşk,
yenibahar, kimyon, Hindistan cevizi, elmas ve inci
gibi değerli madenler bu yol sayesinde Avrupa’ya
ulaşmıştır.
 Baharatlar sofralarda, ilaç yapımında, kutsal
yağların hazırlanmasında ve parfüm üretiminde de Ribat
kullanılırdı.
 Gemiler ve kervanlarla bu limanlara getirilen
baharatlar daha sonra İtalyan tüccarlar tarafından
alınarak Avrupa ülkelerine taşınırdı.
Baharat yolu üzerinden gemiyle getirilen malların Avrupa’ya
girdiği en önemli kapılardan biri Venedik Limanı’nı idi.
 Doğu uygarlığı ile batı uygarlığı arasındaki etkileşimi
Kervansaray
arttıran bu yol üzerindeki şehir ve devletlerin kısa
sürede zenginleşmesini sağlamıştır.
Kürk Yolu
Kapan
Panayır
Liman
 Don Nehrinden başlayıp Ural dağları üzerinden
Güney Sibirya’ya oradan da Avrupa ve İslam
ülkelerine ulaşan yol üzerinde tilki, gelincik sincap,
sansar, samur, kunduz, vaşak ve geyik gibi
hayvanların deri ve postları taşınmıştır.
 Üzerinde taşınan ürünlerden dolayı bu ismi
almıştır.
Ticaret Mekanları
Asurlu tüccarların toplandığı ticaret
merkezleridir. Asurlu tüccarların Anado-
lu’daki en büyük karumu, Kaniş (Kayseri-
Kültepe) şehrinde bulunurdu.
Şehir devletlerinde ticari faaliyetlerin
yapıldığı yer olup kent meydanı ve pazar
yeridir.
Küçük kervanların indiği, yolcuların
konakladığı, malların depolandığı yerlerdi.
Aynı esnaf grubuna ait dükkânların bir
sokak üzerinde karşılıklı sıralanması ile
meydana gelmekteydi.
Değerli eşyaların satıldığı veya saklandığı
yerlerdir. Bedestenlerde değerli eşyaları
korumak için mahzen veya kasa adı verilen
güvenli bölümler vardı.
İslamiyet’in ilk dönemlerinde savunma ve
askerî amaçlı inşa edilerek karakol veya
ordugâh olarak kullanılmıştır. İlk
zamanlarda gönüllü sınır nöbetçilerine ve
askerî birliklere ev sahipliği yapan ribatlar,
sınırların genişlemesiyle birlikte iç
bölgelerde kaldılar. Böylece ribatlar; askerî
tesisler olmanın yanı sıra yolcuların ve
tüccarların konakladıkları, yeme içme ve
dinlenme ihtiyaçlarını ücretsiz karşıladık-
ları birer kervansaraya dönüştüler.
Kervansaraylar yolcuların ve tüccarların
konaklamaları için ticaret yolları üzerinde
inşa edilmiş yapılar idi. Kervansaraydaki
güvenlikten kervansaray amiri sorumluydu.
Buralarda konaklayanlar üç gün boyunca
ücretsiz yemek ve oda hizmetlerinden
yararlanabilirlerdi.
Türk İslam şehirlerinde toptan ticaretin
yapıldığı yerlerdi. Kapanlar dağıtımı yapılan
malların türlerine göre yağ kapanı, un
kapanı gibi isimler alırdı.
Yılın belli zamanlarında şehirlerin
yakınında kurulan geniş çaplı ticaret
yerleridir. Panayırlarda ticaret genellikle
mal değiş tokuşu şeklinde gerçekleşirdi.
İhracat ve ithalat mallarının giriş çıkış
noktası olan limanlar aynı zamanda
malların depolandığı, gümrük denetiminin
yapıldığı, pazarlama ve dağıtım
faaliyetlerinin yürütüldüğü ticari-lojistik
merkezlerdi. Bu özellikleri nedeniyle liman
bölgelerinde ambarlar, tüccar hanları,
şirketler, imalathaneler, ibadet yerleri ve
mahkemeler inşa edilirdi.
10
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-
C. ORTA ÇAĞ’DA ASKERÎ ORGANİZASYON-
LAR
Askeri yapılanmanın oluşmasında toplumların
yaşam biçimleri belirleyici olmuştur. Bu açıdan baktı-
ğımızda konargöçer toplumlar ile yerleşik hayat a geçen
toplumların askeri yapılanmalarında farklılar görül-
mektedir.
Konar-Göçerlerde Ordu
 Konar-göçer hayat tarzında insanlar hareketli bir
toplum yapısı içinde yetişirlerdi.
 Hayat şartları daha zor olan konar-göçerler
kendilerini, ailelerini ve mallarını korumak için
sürekli savaşa hazır ve savaşçı bir yapıya sahip
olmaları gerekmekteydi.
 Konargöçer olmaları nedeni ile her türlü
ihtiyaçlarını kendileri üretemedikleri için askeri bir
teşkilat kurmaları gerekmiştir.
 Sürekli yerleşik olarak kaldıkları bir yerleşim yerleri
olmadıkları ve her an saldırılara uğrama ihtimalleri
nedeni ile askeri ve sivil hayat iç içe geçmiştir. Eli
silah tutan herkes aynı zamanda bir askerdi ve
savaşa her an hazır bulunmaktaydı (ordu millet
anlayışı).
 Orta Çağ’da konar-göçer toplumların kurdukları
askerî organizasyonlara verilebilecek en güzel örnek
Türk devletlerinin ordularıydı.
Türk ve Moğol Orduları:
 Türk ve Moğol orduları onlu sisteme göre
düzenlenmişlerdir.
 Atlı okçu birliklerden oluşur.
 Hafif süvari teknikleri kullanmışlardır.
 Disiplinli ve dayanıklı ordulardır.
 Hareket kabiliyeti yüksektirler.
 Atlı okçuların silahlarının hafifliği ve atlarının
çevikliği sayesinde Batılı atlı okçulardan daha hızlı
ve esnek olmuşlardır.
 Göçebe hayat tarzını benimseyen her iki millette
“ordu millet” anlayışı hâkimdir.
Yerleşiklerde Ordu
 Orta Çağ’ın yerleşik hayat süren toplumlarında
ordular genellikle ücretli askerlerden oluşuyordu.
Örneğin Hazar Türkleri, Bizans ve Abbasi Devleti bu
ordulara örnek verilebilir.
 Orta Çağ’da kurulan devletler Roma
İmparatorluğu’nun askeri sistemini devam ettirmek
istediler ancak hem masraflı olmaları hem de
merkezi otoritelerinin zayıf olması nedeni ile bunu
başaramadılar ve feodal beylerin askerlerinden
yararlanmak zorunda kaldılar.
(Roma İmparatorluk Ordusu)
 Feodal düzende senyörlerin ordusunu çiftliklerinde
uğraşan serfler ve köylüler oluştururken az sayıda
da şövalyeler bulunurdu. Şövalyelerin az olmasının
nedeni tam donanımlı bu askerlerin masraflı olması
idi.
 Orta Çağ’da ilerleyen önce İtalya’da başlayıp
zamanla Avrupa’ya yayılan bir uygulama getirildi.
 Krallar, senyörleri ordu besleme yükümlülüğünden
muaf tutarak onlardan asker yerine para almaya
başladılar.
 Bu paralarla iyi yetişmiş askerlerden oluşan ordular
kurdular. Ancak kurulan bu paralı ordular savaş
zamanlarında kaybedeceklerini anladıkları an savaş
alanından kaçmaktaydı. Ayrıca kendilerine sürekli
ihtiyaç duyulsun diye düşmanı ortadan kaldıracak
hamleler yapmıyorlardı.
 Avrupa’da güçlü ordulara duyulan bu ihtiyaç,
devletlerden bağımsız şekilde hareket eden
profesyonel askerî sözleşmecileri ve komisyoncuları
gibi yeni bir yapılanmayı ortaya çıkardı.
 Bu yapılanma devletlerden aldıkları ücret
karşılığında askerleri toplar ve onları donatarak
savaşa sürerlerdi. Bu askerler tecrübeli, eğitimli ve
uzman savaşçılar olup feodal düzenden gelen
askerlere göre daha becerikliydi.
11
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-

D. ORTA ÇAĞ’DA HUKUK

Roma Hukuku

İsviçre piyadeleri. Uzun kargılarla, hafif zırhları ve falanks adı verilen

kare biçimli savaş düzenleri)-

 Orta Çağ’ın sonuna doğru Avrupa’da merkezi

krallıkların güçlenmesine bağlı olarak düzenli ve
disiplinli ordulara geçiş hız kazandı.
 İngiltere ve Fransa gibi devletler yurttaş orduları
kurmaya yönelik zorunlu askerlik uygulamasını → Roma şehrinin kuruluş tarihi olan MÖ 753 yılından
geçtiler. Doğu Roma (Bizans) İmparatoru Justinianus’un
 Böylece Orta Çağ’ın sonunda yurttaşlardan ve ölümüne kadar (MS 565) geçen sürede Roma
profesyonellerden meydana gelen askerlerin yönetiminin uyguladığı hukuka Roma hukuku
oluşturulduğu daimî ordular kuruldu. denir.
→ Roma’da Krallık döneminde geçerli olan hukuka
Konargöçer Askeri Yapısı
“yurttaşlar hukuku” deniyordu.
Askeri sınıflar Savaş taktikleri Silahlar
- Süvari ağırlıklı- - Baskın - Ok yay → Yurttaşlar hukukundan patriciler yararlanabiliyor-
dır. - Vur-kaç - Mızrak du. Buna karşılık geniş halk kitlesini oluşturan
- Az sayıda piyade - Keşif - Kılıç plebler ayrı bir hukuka tabiydi.
bulunur - Balta ve hançer
- Kement
- Gürz
- Kamçı
Yerleşik Askeri Sınıf
Askeri sınıflar Savaş taktikleri Silahlar
- Piyadeler - Kuşatma - Kılıç ve mızrak
- Süvariler - Saldırı - ok ve yay, - Gürz
- Donanma - Savunma - Koçbaşı, - Balta

Yerleşik ve Konar-göçerler Arasındaki Savaşlar

Konar- göçerler
Başlıca geçim kaynağı
hayvancılıktı. Ancak hayvan-
cılık ihtiyaçlarını karşılama-
da yetersizdi. Bu nedenle ti-
caret yoluyla mal değişikliği
yapmak ya da savaş yoluyla
yerleşik toplulukların malla-
rına sahip olmak istemiştir.
Yerleşik topluluklar ile sa-
vaşlarda genellikle üstünlük
sağlamışlardır.
Yerleşikler
Başlıca geçim kaynağı
tarımdır. Yerleşik topluluk-
lar bunun tam tersine dışa
kapalı ve barışçı bir yaşam
biçimini benimsemiştir.
Yerleşik topluluklar, ülkesin-
den kaçıp topraksız kalmak-
tansa kendi topraklarında
kalıp haraç ödemeyi kabul-
lenmiştir.

Patrici: Eski Romalılarda, soylu bir aileden gelen kimse ve bu

kimselerden oluşan sınıf.
Plep: Plebler antik Roma’da ayrıcalıklı patrici sınıfından ayrı
olarak Roma vatandaşlarının genel bütününü oluştururlardı.
Roma vatandaşlarının üstün sınıfını oluşturan patricilerden
daha dar haklara sahiptiler. Ticaret yapabilir, mal-mülk
edinebilir, ancak patricilerle evlenemez, silâh taşıyamaz,
dolayısıyla orduya da katılamazlardı. Ayrıca seçme ve seçilme
hakları da yoktu.

12
--
ORTA ÇAĞ’DA DÜNYA----------------III.ÜNİTE-

→ Roma hukuku, insanları toplumsal sınıflara Özel Hukuk: Toplumdaki kişilerin birbiriyle olan ilişkileri
ayırıyordu. Roma’da efendi, kölesini her işte düzenleyen hukuk dalıdır. (Medeni Hukuk, Ticaret
kullanabileceği gibi isterse öldürebilirdi. Hukuku, Borçlar Hukuku gibi).
→ Patricilerin örf ve âdetlerine dayanan Roma hukuku
NOT: Justinianus Kanunlarında, günümüz medeni hukukunun
son derece şekilci ve sert hükümler içeriyordu. temelini teşkil etmektedir.
→ Bu hukuk sistemi yazılı olmadığı için herkes
tarafından bilinemiyor ve yöneticilerin keyfî Medeni Hukuk: Kişilerin şahsi durumlarını, ailevi
davranışlarına yol açıyordu. ilişkilerini, mallar üzerindeki hak ve yetkilerini,
→ Hukukun bütün bu özellikleri Roma’da başlayan ölümlerinden sonra miraslarının durumunu düzenleyen
patrici-pleb mücadelesinin temel nedenini kuralların yer aldığı özel hukuk dalıdır.
oluşturdu.
→ Bu mücadelenin sonunda pleblerin isteği kabul Cengiz Han Yasası
edilerek MÖ 451’de kanunların yazılmasına ve
 Moğol İmparatorluğu’nun hukuk ve askerlik işlerini
ilanına karar verildi.
düzenleyen kanunlara “Cengiz Han Yasası” veya
→ Roma hukukunun yazılı hâle getirilmesiyle
“Büyük Yasa” denilmiştir.
görevlendirilen komisyonun tespit ettiği kanunlar
 Cengiz Han Yasası, Moğol ve Türk kavimleri
on iki adet tunç levha üzerine kazınarak Roma şehir
egemenlik altına alınarak hukuk ve askerlik işlerini
meydanında herkesin görebileceği bir yere asıldı.
düzenlemek amacıyla hazırlanmış, Uygurca
NOT: Roma hukuku, bugünkü Avrupa ülkelerinde ve yazılmış ve kaynağını Türk töresinden almıştır.
Türkiye’de uygulanan hukuk sisteminin temelini  Devlet ve toplum hayatının düzenli bir şekilde
oluşturmuştur. Roma hukukunun ilk basamağı “12 Levha ilerlemesi, uygulanacak hukuk sistemi ile
Kanunları”dır. gerçekleşebilir.
12 Levha Kanunları;  Cengiz Han Yasası onun ölümünden sonra Moğol
devletlerinde yaşatıldı.
• Patricilerin uygulamalarına karşı çıkan pleplerin
ayaklanmaları üzerine gündeme gelmiştir. Roma
yönetimi bu ayaklanmaları bastırmak amacıyla bu
kanunları düzenlemiştir.
• Aile hukuku, veraset hakkı, dava hakkı, borç ve
ceza kanununa dair hükümler içermektedir.
• Roma hukukunun hiç değişmeyen esaslarını teşkil
etmiştir.
• Roma halkının görev ve sorumlulukları, halk
arasındaki ilişkiler, açık hale getirilmiştir.
• Plepler memur ve asker olabilme vb. haklar
kazanmıştır.

Justinianus Kanunları
 527 yılında Doğu Roma (Bizans) İmparatoru olan
Justinianus, On İki Levha Kanunları başta olmak
üzere Roma kanunlarını toplayarak toplumun
ihtiyaçlarına uygun bir şekilde yeniden
düzenlemiştir.
 Justinianus Kanunlarında ölüm cezaları yerine daha
çok sürgün, para cezası ya da maden ocaklarında
zorunlu çalışma gibi cezalar verildi. Ancak paganlık
(putperestlik) inançlarını sürdürenlere ölüm cezası
verildi.
 Justinianus Kanunları madde madde yazılmamış,
belli olaylar için verilmiş somut örneklerle kanun
maddeleri anlatılmıştır.
 Justinianus Kanunlarında ilk defa kamu ve özel
hukuk ayrımı yapılmıştır.
Kamu Hukuku: Devletle kişiler arasındaki düzenleyen
hukuk dalıdır.

13