परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

या मित्ाांनो! सदां र पस्तकाांचा िनिराद आनांद लटा!!

पररवततनाची मिल्पकार
हे पस्ु तक फ़ुकट नाही
यामागे अनेकाांचे कष्ट व पैसे आहेत.
पण र्िीही आम्ही र्े वाचकांना शवनामल्ू य घेऊ देर्ो.
कािण ई पस्ु र्क एकदा बनलं की एकजण वाचो वा एक लाख.
आमचं काहीच कमी होर् नाही.
उलट आनंद वाढर्ो.
मजा येर्.े
पण
तुम्ही ते फ़ुकट का घ्यावं?
र्म्ु हालाही काही देर्ा येईल.
असे काही द्या ज्याने ई साशहत्यच्या लेखकांना, टीमला आशण र्म्ु हालाही आनंद शमळेल
आशण र्मु चं काहीच कमी होणाि नाही.
तम्ु ही आशिर्वाद आशि िभु ेच्छव द्यव
लेखकवांनव फ़ोन करून दवद द्या
आपल्यव शित्वांचे िेल पत्ते आम्हाला द्या
शमत्ानं ा हे पस्ु र्क िेल आशि Whatsapp किा
ु पेज, इन्स्टवग्रवि, टेशलग्रवि यवांर्र ्र्तः जव र् इतरवांनव आिांशत्त करव. सोिल
ई सवशहत्यचे फ़े सबक
शमशडयावि ई साशहत्यचा प्रचाि किा.
सर्वात बहुिोल अिव तिु च्यव सचू नव द्या
दाद म्हणजे स्तुतीच असावी असे नाही. प्ाांजळ मत, सूचना, टीका, ववरोधी मत याांचे स्वागत आहे. प्ामावणक मत ज्याने
लेखकाला व ईसाहित्य टीमला प्गती करण्यासाठी वदशा ठरवण्यास मदत िोईल. मराठीत अवधक कसदार लेखन व्हावे व
त्यातून वाचक अवधकावधक प्गल्भ व्हावा. अखेर सांपूणण समाज एका नव्या प्बुद्ध उांचीवर जात रहावा.

2
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

परिवर्तनाची शिल्पकाि
(कादबं िी)

अक
ं ु ि शिगं ाडे

ई सवशहत्य प्रशतष्ठवन

3
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

परिवर्तनाची शिल्पकाि
लेखक : अकं ु ि शिगं ाडे
फ़ोन – ९३७३३५९४५०
पत्ता : अंकुि शिंगाडे- १२२बी, गजानन नगि, भिर्वाडा, कळमना माके ट िोड,
नागपिू . महािाष्ट्र
ईिेल - geetshingade454@gmail.com

यव प्ु तकवतील लेखनवचे सर्ा हक्क लेखकवकडे सरु शित असनू

प्ु तकवचे शकांर्व त्यवतील अांिवचे पनु िाद्रु ि र्व नवट्य, शचत्पट
शकांर्व इतर रुपवतां र करण्यवसवठी लेखकवची परर्वनगी घेिे
आर्श्यक आहे तसे न के ल्यवस कवयदेिीर कवरर्वई होऊ िकते.

This declaration is as per the Copyright Act 1957 read with Sections 43 and 66 of the
IT Act 2000. Copyright protection in India is available for any literary, dramatic,
musical, sound recording and artistic work. The Copyright Act 1957 provides for
registration of such works. Although an author’s copyright in a work is recognised
even without registration. Infringement of copyright entitles the owner to remedies of
injunction, damages and accounts.

4
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

प्रकविक: ई साशहत्य प्रशर्ष्ठान

www.esahity.com
esahity@gmail.com
Whatsapp- 9987737237
(शवनामूल्य पुस्र्के शमळण्यासाठी आपले नाव व गाव कळवा)

प्रकविन: २ शडसेंबि २०२३

©esahity Pratishthan®2023
• शर्नविूल्य शर्तरिवसवठी उपलब्ध.
• आपले र्वचनू झवल्यवर्र आपि हे फ़ॉरर्डा करू िकतव.
हे ई पुस्तक वेबसाईटवर ठे वण्यापुवी ककिंवा वाचनाव्यकतररक्त
कोणताही वापर करण्यापुवी ई-साकहत्य प्रकतष्ठानची परवानगी घेणे
आवश्यक आहे.

5
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मनोगत

'परिवर्तनाची शिल्पकाि' ही माझी

पचं ावनवी कादबं िी असनू साशहत्य
प्रकािार्ील र्ी त्रयांशिवी पस्ु र्क आहे.
या कादबं िीचे स्वरुप वेगळे असनू अिा
प्रकािची कादबं िी शलशहण्याचा शवचाि
बऱ्याच शदवसांपासनू मनार् होर्ा. पिंर्ु
र्ी बाब पणु तत्वास येर् नव्हर्ी.
या कादबं िीचा शवषय शवटाळ
होर्ा व शर्चं शिषतकही शवटाळच होर्.ं
पिंर्ु मला माहीर् झालं की र्िाच
शिषतकाची एक कादबं िी जेष्ठ
कादबं िीकाि दया पवाि याचं ी आहे.
म्हणनू च मी र्े शिषतक बदलवलं व या कादबं िीचं शिषतक परिवर्तनाची शिल्पकाि
ठे वलं. ही कादबं िी शवटाळ व जार्ीभेदावि आधािीर् आहे. यार्ील नाशयके वि
डॉ. बाबासाहेबांच्या शवचािांचा प्रभाव पडला व शर्नं कसा आपल्या गावार्ील
शवटाळ दिू के ला याचं वणतन या कादबं िीर् आहे. ही कादबं िी वाचनीय झालेली
असनू र्े आपण वाचक या नात्यानं ठिवावं म्हणजे झाल.ं
कादबं िी लेखनाशवषयी थोडंसं माझं मर् मांडर्ो आशण मांडणं मी माझं
अहोभाग्य समजर्ो. कादबं िी लेखन किण्यामागे त्या लेखकाचा त्याग असर्ो.
6
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

र्ो र्पश्चयातच किीर् असर्ो आशण लेखन किर्ांना बिीच मेहनर् किीर् असर्ो.
त्यार्च त्याला सवत पात् लक्षार् ठे वावी लागर्ार्. त्याचं साधम्यत साधावं लागर्ं.
त्याच प्रसववेदनेर्नू कादबं िी जन्म घेर् असर्े. कादबं िी म्हणजे एक साधी दोन
चाि पानाची कथा नाही की जी एकाच शदविी शलहून पणु त के ली जार्े. कादबं िी
लेखनाला अनेक शदवस लागर्ार्. दोन र्ीन शदवसार् कादबं िी पणु त होर् नाही.
र्संच कादबं िी लेखनार् सार्त्य ठे वावं लागर्ं. सार्त्य नसेल र्ि त्यार्ील काही
महत्वपणु त भाग शवसिर्ार् व कादबं िी पन्ु हा पन्ु हा वाचावी लागर्े. याचाच अथत
असा की कादबं िी शलशहणं काही सोपी गोष्ट नाही. त्याबद्दल मी माझी स्र्र्ु ी
किीर् नाही आशण र्सं कोणीही समजू नये. कािण मी काही एवढा माहीि नाही
की स्वर्ःला कादबं िीकाि म्हणेल. पिंर्ु वास्र्शवकर्ा माडं र् आहे.
माझं वैशिष्ट्य सांगर्ो. र्े सांगणं गिजेचं समजर्ो आशण र्ी माझी खंर्ही
आहे नव्हे र्ि र्ो माझा दगु तणू च. मला जास्र् बोलर्ा येर् नाही. र्सा मी
शवचािपीठावि फािसा बोलर् नाही. पिंर्ु शलहू िकर्ो. चांगलं शलहू िकर्ो असं
मी म्हणर् नाही व मी माझ्याच र्ोंडून माझी प्रिंसाही करु इशच्िर् नाही. र्े
ठिशवण्याचा अशधकाि वाचकाचं ा आहे. र्सं जि लेखन असर्ं र्ि माझ्या
पस्ु र्कांना बिे च पिु स्काि शमळाले असर्े. शर्ही एक खंर् मनामध्ये आहे.
पिु स्कािाच्या बाबर्ीर्ही माझे मर् वेगळे च आहे. मी पिु स्कािाच्या मागं
लागर् नाही. कािण अशलकडच्या काळार् पिु स्कािाचं स्वरुप बदललं आहे.
चांगल्या साशहत्याची शकंमर् होर् नाही असंच आढळून येर्ं. र्संच हजाि रुपये
द्या. पाचिे सस्ं थेला दान द्या व पाचिे र्मु च्या पिु स्कािाचे. असचं आजचं
पिु स्कािाचं स्वरुप पाहून मन खट्टू होर्ं व असे पिु स्काि मलाही नकोसे वाटर्ार्.
7
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

त्यामळ ु ं च मी कोणर्ंही पस्ु र्क पिु स्कािाला पाठवीर् नाही. फक्त एकदाच
पाठवलं होर्ं व र्ेथेही फसलो होर्ो.
मी ई साशहत्याला व शविेषर्ः नासा येवर्ीकि आशण सनु ीळ सामंर् आशण
त्यांच्या चमल ू ा मानर्ो की जे माझी ऑनलाईन पस्ु र्क प्रशसद्ध किर्ार्.
त्यामळ ु ं च माझं साशहत्य वि येर् आहे. वाचक आवजतनू फोन किर्ार्. बिं वाटर्ं.
पिु स्काि शमळाल्यासािखा आनंद वाटर्ो.
आज या कादबं िी शनमीत्यानं मी बऱ्याच वेदना व्यक्त के ल्या. िेवटी एक
खंर् मांडर्ो. र्ी म्हणजे, मला पिु स्काि शमळो वा न शमळो, माझ्या पस्ु र्का
सामान्य वाचकांपयंर् पोहोचाव्यार्. मलाही प्रकािक शमळावेर्. ज्यानं ी
पस्ु र्करुपार् माझं साशहत्य वाचकानं ा उपलब्ध करुन द्यावं. त्यानं ीही या
पस्ु र्कार्नू बोध घ्यावा. र्िीच प्रकािकांना शवनंर्ी आहे की जि कोणी
प्रकािक माझी पस्ु र्क काढू पाहार् असर्ील, त्यानं ी जास्र् पैसे कमशवण्याचा
उद्देि ठे वू नये. र्े िल्ु क सामान्य माणसांना पिवडेल असं ठे वावं.
िेवटी एकच सांगेन की ही देखील माझी पस्ु र्क समाजप्रबोधन किणािी
असनू वाचकानं ी र्ी वाचावी व एक फोन अवश्य किावा की ज्यार्नू मला प्रेिणा
शमळे ल व मी नव्या दमानं आणखी एखादी नवी पस्ु र्क शलहू िके ल.
धन्यवाद!.
आपला नम्र.
अंकुश शशंगाडे,
नागपरू , ९३७३३५९४५०

8
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

ही कादबं िी
प्रामाशणक सामाशजक कायतकत्यांना
आदिपवू तक समशपतर्

9
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

परिवर्तनाची शिल्पकाि

(कवदबां री)

अक
ां ु ि शिगां वडे

ही कवदबां री काल्पशनक असनू यव कवदबां रीतील ्थळे , व्यक्ती र् घटनव कवल्पशनक

आहेर्. त्यवत कोिवच्यवही भवर्नव दख ु वशर्िे हव हेतू नवही. कोिवही ्थळ, व्यक्ती
र्व घटनेिी प्रत्यि र्व अप्रत्यि सांबांध नवही. तसव तो आढळून आल्यवस तो शनव्र्ळ
योगवयोग सिजवर्व.

10
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

परिवर्तनाची शिल्पकाि (कादबं िी)

म्हायदू शवचाि किीर् होर्ा. आपले शदवस के व्हा पालटर्ील याचा. कािण
स्वार्त्रं य शमळाले होर्े व आर्ा दहा वषातपयंर्चा काळ झाला होर्ा. पिंर्ु आजही
गावार्ील शवटाळ गेला नव्हर्ा. ना गावार्ील शवटाळ जावू िकणाि होर्ा. आजही
गाव सधु ािलं नव्हर्ं. आजही गाव म्हायदचू ा शवटाळ मानर् होर्ा. र्संच आजही
गावार् म्हायदल ू ा दहा वाजेपयंर् प्रवेि नव्हर्ा ना त्याला िात्ी सार् नंर्ि प्रवेि होर्ा.
म्हायदू काम किीर् होर्ा चांभािकीच.ं त्यानं नक ु र्ंच गावार्ील पाटलाच्या
घिचं जनावि शिवािार् नेवनू फे कलं होर्ं. र्सं त्याला र्े जनावि चामड्यासकटच
फे कायचं होर्ं. पिंर्ु त्यानं शवचाि के ला की दोनचाि पैसे या जनाविांचे चामडे शवकून
शमळे ल र्ि ....... आपलाच फायदा होईल. चािदोन आणे आपल्यालाच भेटर्ील.
असा शवचाि करुन मायदनू ं त्या जनाविाचे चामडे सोलले व र्े खाद्यं ावि घेवनू र्ो
आपल्या घिाकडची वाट चालू लागला.

****************************

11
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

आज सकाळी सकाळीच त्याला पाटलाच्या घिचं बोलावणं आलं होर्ं.

पाटलाच्या घिचा गडी आला होर्ा सांगायला. गडी म्हणर् होर्ा,
"पाटलाच्या घिचं जनावि मेलं. त्याला फे काचा सांगावा आलाय. "
म्हायदनू ं र्े गडी माणसाचं बोलणं ऐकल.ं र्सा त्यानं एक आवढं ा शगळला व
शवचाि करु लागला.
"भोसळीचे........कामापिु र्ा मामा ठे वर्ेर्. काम पडलं र्ि बिाबि बोलावर्ेर्
आन् काम शनसटलं र्ं कवडीचंबी मोल नाय. पिंर्ु का करु. जावंच लागन. कािण
माह्या पोट. माह्या पोटाचा प्रश्न हाये. नाय गेलं र्ं माह्यीच बायकापोिं उपािी
ठाकर्ीन. गेलचं पाह्यजे."
म्हायदचू ा र्ो शवचाि. र्सा त्याच्या मनाचा फाि जळफळाट होर् होर्ा. र्सा
र्ो शवचाि किीर्च होर्ा
'आमची जार् मोठी कष्टाची. पिंर्ु अशलकडं आमचाच शवटाळ हाय.
कुत्रयालेबी पलगं ावि जागा हायर्ी. पिंर्ु आमाले त्याईच्या आगं णार् बी जागा नाय.
आमचा ईटाळ त्याईले लय भािी हाय. मंग आमचा र्ं ईटाळ त्याईले लय भािी. मंग
र्े का बिं आमले सांगावा धाडर्ेर्. का बिं एकादं जनावि दगावलं र्ं फे काले
बोलावर्ेर्.'
म्हायदचू ा र्ो शवचाि. शवटाळाच्या गर्ेनं म्हायदू आज लहानाचा मोठा झाला
होर्ा आशण आज र्ेवढाच र्ो म्हार्ािाही झाला होर्ा. र्सं त्याला त्याचं बालपण
आठवर् होर्ं.
12
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

र्ो त्याचा बालपणीचा काळ. गावार् चचात िंगली होर्ी. र्िीच चचात त्याच्या
शबिादिीर्ही िंगली होर्ी. लोकं म्हणर् होर्े की आर्ा स्वार्त्रं य शमळणाि. आर्ा
शवटाळ संपणाि. मग आपण इर्ि लोकांसािखे वाविर् असू नव्हे र्ि आपल्यालाही
स्वच्िंदपणे शवहाि किायला शमळे ल. पिंर्ु झालं उलट. स्वार्ंत्रय शमळालं.
आजबु ाजच्ू या गावचे लोकं सधु ािले. त्यांच्यावि बाबासाहेबाच्या शवचािांचा प्रभाव
पडला होर्ा. पिंर्ु म्हायदच्ू या गावची मंडळी सधु ािली नाहीर्. र्ी अजनु ही भेदभाव
मानर् होर्ी. आजही र्ी गावच्या शिवािार्च िाहार् होर्ी. पवु ी जिी िाहार् होर्ी
र्िी.
सािी भकास पडलेली र्ी जार्. र्ी जार् त्याला खायला धावर् होर्ी. र्सं
पाहर्ा त्या जार्ीर् असं शविेष काहीच नव्हर्ं. पिंर्ु र्ी शचकटली होर्ी अंगाला
अगदी चमगादडासािखी. र्ी अिी शचकटली होर्ी की अंग सोडर्च नव्हर्ी. र्ी
बदलाशविी वाटर् होर्ी. पिंर्ु बदलर्ाही येर् नव्हर्ी. र्सं पाहर्ा र्ी जार् त्यानं ा
सोडाशविी वाटर् होर्ी. पिंर्ु र्ी सटु र् नव्हर्ी.
र्ो शवचाि करु लागला होर्ा त्या जाशर्यर्ेच्या शभर्ं ी र्ोडण्याचा. पिंर्ु त्या
जार्ीयर्ेच्या शभंर्ी र्टु र्ील र्ेव्हा ना. जिी त्या जाशर्यर्ेच्या शभंर्ीर् िस नसला,
शजव्हाळा नसला र्िी त्या जाशर्यर्ेच्या शभंर्ी र्टु ल्यानं र्टु र् नव्हत्या. त्या जार्ीर्
शजव्हाळा अशजबार् नव्हर्ा आशण कोणालाही त्या जार्ीर् िाहावसहं ी वाटर् नव्हर्.ं
र्सं पाहर्ा त्या शभंर्ी अभेद्य अिा स्वरुपाच्या होत्या.
र्ी अस्पृश्य जार्. त्या जार्ीनं खपु मिणप्राय वेदना झेलल्या होत्या. त्या वेदना
आठवल्या की अंगाचा थिकाप उडर् असे.

13
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

शवटाळ........शवटाळ र्ि पाचवीलाच पजु लेला असे. अस्पृश्यांचा शवटाळ

मानण्यार् येर् असे. या शवटाळार् त्या जार्ीर्ील लोकानं ी उच्चवणीय जार्ीला
स्पितच करु नये असं उच्चवणीय लोकांचं मानणं होर्ं. त्या लोकांना प्राणी, पक्षांचा
स्पित चालर् होर्ा. पिंर्ु अस्पृश्यांचा स्पितच अशजबार् चालर् नव्हर्ा. त्यासाठी
त्यांची िाहण्याची व्यवस्था ही गावार् नव्हर्ी र्ि गावकुसाबाहेि होर्ी. ही मंडळी
गावाच्या शिवेवि वा वेिीवि िाहायची. त्यांना गावार् र्साही प्रवेि नव्हर्ाच. पिंर्ु
जि गावार् प्रवेि किायचाच झाला र्ि त्यानं ा शदवसा प्रवेि किावा लागायचा. र्ेही
दहा अकिा वाजल्यानंर्ि. सकाळी त्यांना गावार् प्रवेि नव्हर्ा. त्याचं कािण होर्.ं
त्यांचे अंगणार् पाऊल पडणे.
सकाळी सकाळी उच्चवणीय शिया आपल्या अंगाणार् िेणाचा सडा टाकर्
असर्. त्यार्च ही मंडळी सकाळी सकाळी गावार् शििलीच र्ि त्यांचे पाय िेणाच्या
त्या सड्यावि पडायचे. र्े त्या िेणार् रुर्नू बसायचे. कािण त्यानं ी टाकलेला सडा,
त्यार् पाण्याचा अंि असल्यानं त्यानं जमीन शभजर् असे. त्या ओल्या जमीनीर् पाय
रुर्नू बसल्यानं अस्पृश्यांचे पाय या सड्यावि उमटर्. र्िी र्ी शनिाणीच उमटून
िाहार् असे त्या सड्यार्. र्ी शनिाणी अस्पृश्याच ं ी िाहार् असे शदवसभि अगं णार् व
र्ी अस्पृश्यांच्या पायाची शनिाणी उच्चवणीयांना पदोपदी आठवण देर् असे की हे
पदशचन्हं अस्पृश्याचंच आहे. त्यामळ ु ं च र्े सािखं आठवू नये. म्हणनू कोणत्याही
अस्पृश्यांना सकाळी दहा अकिापयंर् गावार् प्रवेि नव्हर्ा. कािण दहा अकिापयंर्
हा अंगणार्ील सडा वाळर्च नसे व नेमके पाय उमटर्. र्संच दसु िं कािण होर्ं
िे लचेल. सकाळी सकाळी सवतच उच्चवणीय लोकं देवाणघेवाण किण्यासाठी गावार्
शफिर्. त्यार्च समजा अस्पृश्य गावार् शििलेच र्ि त्यांचा या गदीर् स्पितच होणाि
14
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

नाही हे किावरुन? र्ो स्पित होवू नये म्हणनू त्यांना गावार् प्रवेि न देण्याबाबर् खास
काळजी घेर्ली होर्ी. र्सं पाहर्ा जेव्हा अकिा वाजर् असर्. र्ेव्हा गावार्ील
बिीचिी मंडळी कामावि शनघनू जायची. गावार् जास्र् लोकं असायचे नाही.
वदतळही र्िी शदसायची नाही. गाव र्सं मोकळं िाहायचं. त्यानंर्ि स्पिातचा प्रश्नच
िाहायचा नाही. र्संच अंगणार् टाकलेला सडाही वाळलेला असायचा. त्यार्
कोणत्याही अस्पृश्यांचे पाय उमटून िाहायचे नाहीर् शदवसभि अंगणार्. अन् समजा
एखाद्याच्या घिच्या सड्यानं त्याचं अगं ण ओलं असलहं ी व अस्पृश्याच ं े पाय
उमटलेही र्िीपण र्े कोणीही पाशहले नसल्यानं समस्या उद्भवण्याची वेळ यायची
नाही.
िात्ीलाही र्ीच गर् होर्ी. त्या काळार् वीज व्यवस्था नसल्यानं अस्पृश्य
िात्ीच्या अंधािार् शदसर् नाहीर् व शवनाकािण स्पिातला पढु ं जावं लागर्ं म्हणनू
िात्ीला अस्पृश्यानं ा प्रवेि नव्हर्ा. र्सचं समजा िात्ीच्या वेळेस अजंट कामासाठी
गावार् जायचं असल्यास शकंचाळर् जावं लागायच.ं त्या शकंचाळल्यानं स्पृश्य
लोकांना माहीर् होर् असे की अस्पृश्य व्यक्ती िस्त्यानं येर् आहे. त्यामळ ु ं
अस्पृश्यापं ासनू . स्पृश्यानं ा शवटाळण्याची सभं ावना िाहार् नव्हर्ी.
अस्पृश्यांचा िात्ीचा स्पित वा शदवसाचाही स्पित उच्चवणीय लोकांना चालर्
नव्हर्ा. त्याचं कािण होर्ं अघं ोळ किावी लागण.ं अस्पृश्याच ं ा स्पित के व्हाही होवो.
पिंर्ु त्याचा स्पित झाल्यास र्ो व्यक्ती अंघोळ के ल्याशिवाय िद्ध ु होर् नाही असा
समज होर्ा उच्चवणीय लोकांचा. र्से र्े अंघोळ किीर् असर्. त्याचं कािणही र्संच
होर्ं.

15
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

अस्पश्यानं ा उच्चवणीय मंडळी गशलच्ि मानर्. र्सं पाहर्ा अस्पृश्य माणसंही

गशलच्िच िाहार् असर्. त्यानं ा स्पित किर्ानं ा शहनर्ाच वाटायची. र्ीच र्ी लगु डी
असायची अंगावि. साबण शमळर् नसल्यानं चांगलं स्वच्ि शदसायचं नाही लगु डं. र्े
शकटलेलं शदसायचं. त्यार्च के स नीट शवंचिलेले नसायचे. र्से र्े अंघोळ किायचे.
र्िीही त्यांच्या अंगाचा घाण वास यायचा. कािण र्े कोणत्याही स्वरुपाचे उटणे
लावर् नसर्. कािण उटणं लावण्याएवढे पैसे व उटणेही नसायचे.
अस्पृश्य काम किीर् होर्े जनाविे फे कण्याचे. जि एखाद्या घिी एखादं जनावि
मिण पावर्ाच अस्पृश्यांना बोलावणं यायचं व र्े जनावि फे कायला लावलं जायचं.
बदल्यार् त्याला काही धान्य शमळर् असायचे. र्सं पाहर्ा र्े जनावि फे कर् असर्ांना
हा अस्पृश्य व्यक्ती त्या प्राण्यांच्या अंगाविील कार्डं काढायचा व त्या चामड्याला
पकडून त्या चामड्यापासनू दोि बनवायचा. ज्याला वार्ी म्हणर्. काहीजण चप्पलही
बनवर् र्ि काही जण त्याच चामड्यापासनू मोट बनवर्. मोट हे शवशहिीर्नू पाणी
काढण्याचं साधन होर्ं.
र्े कार्डं........र्े कार्डं पकशवण्याच्या मोठमोठ्या कंु ड्याही असायच्या. त्या
कंु डीर् चामडे कमशवणािी लोकं कार्डं टाकायचे. त्यार् काही वस्र्ू त्या
कार्ड्यासोबर् टाकर्. त्यार् बाभळीच्या िेंगा वा साल असायची. पाणी असायचं
व र्े चामडं आठ शदवस शभजर् घार्लं जायच.ं त्याला दििोज उलटपालट के लं
जायचं. आठ शदवसानंर्ि र्े चामडं काढलं जाई. त्यानंर्ि त्या चामड्याला स्वच्ि
के लं जाई. त्या चामड्यावि असलेले के सं काढले जाई. शनरुपयोगी खिाब झालेलं
चामडं कापनू फे कलं जाई. त्यानंर्ि पन्ु हा दोन चाि पाण्यानं स्वच्ि धवु नू त्याला
वाळर् घार्लं जाई. र्सं पाहर्ा त्या चामड्यावि प्रशिया किीर् व त्याला धर्ु
16
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

असर्ानं ा जे पाणी वापिलं जार् असे. र्े पाणी अंगाविही उडर् असे व त्याचा वास
पिीसिार्ील व्यक्तीला सहन होर् नसे.
त्या कंु डीर् टाकलेल्या चामड्यांचा उग्र वास येर् असे. र्ो वास घेणं कठीण
होर् असे. त्यामळ ु ं च की काय, अस्पृश्य व्यक्तीनं शकर्ीही वेळा अघं ोळ के ली र्िी र्ो
वास त्याच्या अंगावरून वा कपड्यावरून शनघनू जार् नसल्यानं र्ो व्यक्ती आज
आवडर् नसे. त्या व्यक्तींचा वास येर् नसे व त्याच्याबद्दल र्थाकथीर् समाजानं
शवटाळ धिला. काही लोकं र्ि या मेलेल्या प्राण्याचं मांसही खार् असर्. कािण
त्यांना अन्न शमळर् नसे.

***************************

बाळंर्पण........पवु ी बाळंर्पणाला उच्चवणीय मडं ळी शवटाळ मानर् असर्.

जी एक चांगली गोष्ट होर्ी. नवशनमीर्ीची गोष्ट होर्ी. बाळंर्पणार् एक िी नवजार्
बालकाला जन्म देर् असे. जे बालक या जगाची एक उत्पत्ती असे. र्थाकथीर्
लोकानं ा याच गोष्टीचा शवटाळ होर्ा. पिंर्ु त्यावेळेस अस्पृश्य समाजार्ीलच माणसं
कामार् येर् असर्. अस्पृश्य समाजार्ीलच काही शवशिष्ट जार्ीच्या शिया
उच्चवणीय कुटूंबार्ील शियांचं बाळंर्पण पाहार् असर्. त्यांचं दख ु लं खपु लंही
पाहार् असर्. र्संच कौमायत मल ु गी वा िजस्वाला िी जि असेल र्ि शर्लाही अिा
समाजार्ीलच िी सांभाळर् असे. त्याचा शवटाळ मानर् नसे.

17
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

शवटाळ हा चिणसीमेवि होर्ा. शवटाळ के वळ अस्पृश्य आशण उच्चवणीय

याचं ाच नव्हर्ा र्ि शवटाळ हा एकाच जार्ीर्ील माणसामं ध्येही होर्ा. िजस्व अवस्था
प्राप्त िीचा शवटाळ सवतच जनजार्ींना होर्ा. र्ी िी मग उच्चवणीय असो वा
कशनष्ठवणीय.

***********************

शवटाळाचेही काही प्रकाि आहेर्. एक जार्ीजार्ीर्ील शवटाळ, दसु िा

बाळंर्ीणीचा शवटाळ शर्सिा मेलेल्या माणसाच्या मयर्ीचा शवटाळ व चौथा
मासीकपाळीच्या शियाच ं ा शवटाळ. त्यार्च एखाद्या घिच्या पाळीव प्राण्यानं घिी
जन्म घेर्ला वा र्े मिण पावले र्ि त्याचा शवटाळ मानला जार् नाही. र्सं पाहर्ा
मेलेल्या माणसांचाही शवटाळ मानू नये वा जन्म घेणाऱ्या नवजार् बाळाचाही शवटाळ
मानू नये.
देिार्ल्या गडशचिोलीच्या शजल्ह्यार् गोंड आशदवासी आशण त्याच्या काही
उपजार्ींमध्ये कुिम्या'सािखी प्रथा होर्ी. कुिमा म्हणजे पालापाचोळ्याची
वस्र्ीबाहेि बांधलेली झोपडी. मासीक पाळीच्या काळार् प्रत्येक मशहलेने या
कुिम्यांर् िाहावे, अिी ही प्रथा आशण र्सा दडं कही होर्ा. चंद्रपिू आशण गडशचिोली
शजल्ह्यार् गोंड समाज आशण त्याच्या उपजार्ी असलेल्या माशडयासािख्या जार्ींमध्ये
वषातनवु षे ही प्रथा होर्ी. काळानसु ाि शर्च्यार् थोडाफाि बदल झाला. आज र्ी प्रथा
पणु तर्ः बदलली असली, र्िी मळ ू प्रथा कायम ठे वण्याकडे समाजाचा कल आहे.
18
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मशहलेची मासीक पाळी सरू ु झाल्यानंर्ि चाि-पाच शदवस शर्ला कुिम्यांर् मक्ु काम
किण्यासाठी पाठवले जार्े. या काळार् र्ी िी कुटुंबार्ल्या कुणाला स्पित किर् नाही.
र्से झाल्यास र्ो शवटाळ मानला जार्ो. या कालावधीर् कुिम्यांर् िाहणाऱ्या
मशहलेला शर्च्या कुटूंबार्ील सदस्य स्पित न किर्ा बाहेरुन अन्न-पाणी पिु वर्ार्.
र्संच या काळार् शर्चा व समहू ाचा संपकत र्ोडला जार् असर्ो.
कुिमा........आजही हा कुिमा अशस्र्त्वार् आहे. पवू ी पालापाचोळा गोळा
करुन आशण श्रमदान करुन कुिमा उभािला जार् असे. पाड्यालगर्च र्ो कुिमा
असायचा. उन्हा-पावसापासनू , थंडीपासनू संिक्षण होणेही कठीण बनर् असे त्या
कुिम्यार्. लोकसख्ं या जसजिी वाढर् असे. र्सर्िी कुिम्याच ं ी संख्याही वाढर्
असे. र्सं पाहर्ा कुटूंबार्ील लोकं चांगल्या मजबर्ू इमािर्ीर् िाहार् व शर्चा स्पित
इर्िांना होवू नये म्हणनू शर्ला र्ात्पिु त्या पालापाचोळ्यानं उभािलेल्या शजथं थंडी,
ऊन, वािा लागर् असे. अिा लहानिा झोपडीर् समाज शर्ला ठे वर् होर्ा. त्याचं
कािण होर्ं शवटाळ. शवटाळानं हे सािं घडवलं होर्.ं
कुिम्यार् िजस्व मशहला िाहार् असे. शर्ची शर्थं िाहण्याशवषयी कोणर्ीही
र्िाि सहसा शदसर् नसे. कधी कधी त्या कुिम्यार् साप, शवंचहू ी शििर् असर्. कुिमा
चांगला असावा, साप-शवंचू व वन्यप्राण्यांचा त्ास होऊ नये, अिी त्यांची इच्िा
असायची. ही प्रथा वाईटच होर्ी. कािण िजस्व होणं ही प्रकृ र्ीची देण होर्ी. शर्चा
बाऊ किायला नको होर्ा. पिंर्ु र्थाकथीर् संस्कृ र्ीनं र्ोच बाऊ दाखवला.
कालांर्िानं समाज शिकला. त्यार्ील काहींनी ही प्रथा पाळणं बंद के ली र्ि काहीजण
आजही शवचाि किर्ार् की संस्कृ र्ीचा एक भाग म्हणनू पाळली जार् असलेली
शकंवा पाळण्यास भाग पाडली जार् असलेली ही प्रथा बंद होणाि की काय? ही प्रथा
19
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

बंद होवू नये. त्यासाठी काही लोकं प्रयत्न किीर् आहेर्. त्यासाठी कोणी पढु े यायला
हवं असहं ी म्हणर् आहेर्.
िजस्व िीचाही शवटाळ होर्ो का? हा प्रश्न आहे. अन् र्ो होर्ो र्ि का होर्ो?
हाही प्रश्न आहे. िजस्व अवस्था येणं ही प्रकृ र्ीची देण आहे. नवशनमीर्ीची एक
प्रशिया आहे. र्ी अवस्था जि शियांच्या जीवनार् नसेल र्ि नवशनमीर्ीची प्रशियाच
घडून येवू िकणाि नाही. र्संच र्ी प्रशिया आपला वािसा चालशवण्यासाठी योग्य
प्रशिया आहे. मग त्या गोष्टीचा आपण शवटाळ का पाहावा? त्या गोष्टीचा आपणास
शवटाळ का असावा? र्ो असू नये. र्िीही हाच शवटाळ एक कुप्रथा असली र्िी र्ी
आपली एक चागं ली प्रथा समजनू लोकं पाळर् असर्ार्. आजही या समाजार्
अद्याप र्िी या प्रथा बऱ्याच घिार् पाहावयास शमळर् आहेर्.
काही लोकं म्हणर्ार् की कुिमा म्हणजे शवटाळ नव्हे, र्ि शवहाि आहे. पिंर्ु
र्ो शवहाि कसला? अन् र्ो शवहाि त्याच िीसाठी का असावा? जी िजस्व अवस्थेर्
असेल. अन् र्सा शवहािच किायचा झाला र्ि कुटूंबार्ील इर्ि लोकांनी र्सा शवहाि
का करु नये? पिंर्ु लोकं म्हणर्ार् की र्ी िी कष्टापासनू , नेहमीच्या
िहाटगाडग्यापासनू शनवांर्पणे चाि-सहा शदवस स्वर्ंत् िाहर्े. यार् वाईट काय आहे,
असे प्रशर्प्रश्नही शवचािले जार्ार्. पण माशसक पाळीचे वय संपल्यावि अिा
आिामाची व्यवस्था मशहलांसाठी आहे का, यावि कुणाकडेच उत्ति नाही. बऱ्याच
वेळेला एका कुिम्यार् अनेक मशहला असर्ार्. कुिम्यार्ील वार्ाविण र्से
आिोग्यदायी नसर्े. कुिम्यार् एखादी मशहला गंभीि आजािी पडली की पवू ी वैदू र्ेथे
जाऊन दरू ु न उपचाि किायचा. आर्ा दवाखान्यार् नेण्याचा प्रयत्न होर्ो. काही
शठकाणी कुिम्यार् िाहणािी मशहला या शवजनवासार् आजबू ाजच्ू या शवशहिी, नदी,
20
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

नाल्यानं ाही स्पित किीर् नाही. जेव्हा के व्हा ही प्रथा सरू

ु झाली असेल, र्ेव्हा
"शवटाळ' हेच कािण प्रमख ु असावे आशण नर्ं ि आिामाचे कािण जोडले असावे,
असे मानले जार्े.
महत्वाचं म्हणजे कुिमा ही िजस्व िीसाठी वाईट गोष्टच. शर्चा शवटाळ
मानायला नको व कोणीही मानू नये. कािण शर्ला आपल्याच वंिाच्या वाढीसाठी
शवधात्यानं त्या पद्धर्ीनं शनमातण के लं आहे. र्ी एक िक्ती आहे की जी शियांना
शवधात्यानं प्रदान के ली आहे. प्रत्येक िी ही वंिवाढीचे माध्यम आहे. मग र्ी िी
िजस्वाला जार् असेल र्ि शर्चा शवटाळ न मानर्ा शर्च्यासाठी नव्हे र्ि शर्ला त्ास
देण्यासाठी कुिमा नकोच. शर्लाही भावभावना असर्ार्. त्या जपायला हव्यार्.
त्याच भावनेर्नू त्या िीला वेगळ्या पालापाचोळ्याच्या घिार् थंडी, ऊन वाऱ्याचा
त्ास देण्यासाठी न ठे वर्ा आपल्याच घिार् ठे वावे. शर्लाही आपल्यासोबर् वावरु
द्यावे. शर्च्याबाबर् शवटाळ मानू नये. कािण शर्चा शवटाळ होर् नाही.
महत्वपणु त गोष्ट ही लक्षार् घेण्यासािखी आहे की बाळंर्पण वा िजस्वपण या
शवटाळ मानण्यासािख्या गोष्टी नाहीर्. त्या नवशनमीर्ीच्या प्रशिया आहेर्. त्याच
प्रशिया आपल्या घिी लक्ष्मी व शवष्ट्णल ू ा जन्म देर् असर्ार्. कोणाच्या घिी गणपर्ी
र्ि कोणाच्या घिी महादेव, कोणाच्या घिी िाम र्ि कोणाच्या घिी सीर्ेलाही जन्मास
घालर् असर्ार्. मग शजथं या प्रशिया प्रत्यक्षार् देवी व देवानं ाच जन्माला घालर्ार्.
मग त्याचा शवटाळ वा त्यांच्यासाठी कुिमा प्रथा का ठे वावी? र्ी ठे वू नये. आज
पाश्चात्य काळ आहे. हाच सधु ािणावादी काळ आहे. त्यामळ ु ं च पवु ी लोकं नाही
सधु ािले असर्ील र्िी चालेल. पिंर्ु आजर्िी सधु ािण्याची गिज आहे. कािण या
प्रशिया शवटाळ मानणाऱ्या प्रशिया नसनू आपल्या घिाच्या वंिशवस्र्ािाच्या प्रशिया
21
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

आहेर् की ज्याने महत्वपणु त बदल आपल्या कुटूंबार् घडून येर् असर्ार् व ज्या
प्रशिया आपल्या पिीवािाला आनदं शमळवनू देर् असर्ार्. त्या प्रशिया म्हणजेच
आपल्या घिचा शदवाळी, दसिा असर्ो. त्यार्नू च आपण आपल्या घिी शदवाळी,
दसिा साजिा करु िकर्ो. अन् त्याच प्रशियेनं आपण प्रत्येक सण साजिा करु िकर्ो
हे र्ेवढंच खिं आहे. म्हणनू च त्या प्रशियेबाबर् शवटाळ न बाळगलेला बिा. र्संच
िजस्व शियांबाबर्ही शवटाळ मानायला नको हेही सांगावेसे वाटर्े.

***************************

असचं र्े गाव. त्या गावार् शवटाळ चिणसीमेवि होर्ा. देिाला स्वार्त्रं य
शमळून दहा वषत झाली होर्ी, पिंर्ु गाव सधु ािलं नव्हर्ं. देिार् पाश्चात्य शवचािसिणीचे
वािे वाहार् होर्े. पिंर्ु गाव सधु ािलं नव्हर्ं. त्या पाश्चात्य शवचािसिणीच्या
पाश्र्वभमू ीवि देिार् ना अस्पृश्याच
ं े भेदभाव पाळले जार् होर्े. ना िजस्व िीचे. ना
बाळंर्पण काळार्ील बाळंर्पणाचा भेदभाव होर्ा लोकांना ना कोणत्याच स्वरुपाचा
भेदभाव. पिंर्ु र्े गाव आजही भेदभाव पाळर् होर्ं. त्याचं कािण होर्ं संस्काि.
सस्ं कािाची परिभाषा त्या लोकांची वेगळी होर्ी. त्यांच्या मर्े या प्रथा पाळणे
ही चांगली गोष्ट आहे. ह्या प्रथा कुप्रथा नसनू त्या चांगली प्रथा आहेर् व त्यानंच
संस्काि वाढीस लागर्ो.
शिवपिू नावाचं र्े गाव. त्या गावार् जार्ीजार्ीर् शववाह किण्यावि जास्र् भि
देण्यार् येर् असे. त्याचंही कािण होर्ं. र्े म्हणजे जार्. लोकांचं म्हणणं होर्ं की दोन
22
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

वेगवेगळ्या बैल व गाईचा ं संकि घडून आल्यास त्यार्नू दसु िी वेगळीच जार् शनमातण
होर्े. र्सेच दोन झाडाच ं ा जि सकं ि घडून आल्यास शर्सिी वेगळीच प्रजार्ी शनमातण
होर्े. र्ेच मर् होर्ं माणसांच्या बाबर्ीर्. र्े लोकं मानर् असर् की दोन वेगवेगळ्या
जार्ीर्ील मल ु ामलु ींचा शववाह झाल्यास त्याच्यार्नू शनमातण होणािं मल
ु हे वेगळ्या
प्रकािचं जन्मास येवू िकर्ं. त्यामळ ु ं च की काय, या गावार्ील लोकांचा
आंर्िजार्ीय शववाहाला शविोध होर्ा. त्याचप्रकािे र्ी मंडळी अस्पृश्य व स्पृश्य असा
भेदभाव मानर् होर्ी.
आज आपण पाहर्ो की काळ बदलला. लोकं सधु ािले व पाश्चात्य
शवचािसिणीनसु ाि चालायला लागले. कोणी र्ोकडे कपडे घालायला लागले.
वाविायला लागले. र्ि दसु िीकडे काही लोकं बाळंर्पण व िजस्व शियांचा शवटाळ
मानायला लागले व त्यालाच चांगले संस्काि समजनू खऱ्या संस्कृ र्ीची हत्या
किायला लागले. खिंच त्याला चागं ले सस्ं काि समजावे की कुसस्ं काि? हे
जनलोकांना पडलेले कोडेच आहे.
सस्ं काि........सस्ं काि ही अिी गोष्ट की लोकानं ी चागं लं बोलावं. चागं लं
वागावं. कोणत्याही स्वरुपाचा भेदभाव करु नये. कोणत्याही स्वरुपाचा भेदभाव मानू
नये. माणसाला माणसासािखं वागवावं. वागू द्यावं. त्यांच्या भावभावनांना िे द देवू
नये. शहसं ा र्ि अशजबार्च करु नये. त्याच ं ा अपमान करु नये. चागं ला शवचाि ठे वावा.
दसु ऱ्यांच्या प्रशर् चांगला शवचाि मनार् यावा. मन स्वच्ि ठे वावं. त्याचबिोबि
बद्ध
ु ीही. कािण चांगल्या पशवत् मनार्नू चांगलेच शवचाि बाहेि पडू िकर्ार्.

23
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

सस्ं काि के वळ माणसांच्या बाबर्ीर्च नसावा र्ि र्ो प्राणीमात्ांसाठीही

असावा. प्राणीमात्ाि ं ी वैित्वानं वागू नये. त्याच्ं यािी शमलनसाि वागावे. त्याच
ं ी हत्या
करु नये. त्यांना कधीच काठीनं मारु नये. त्यांचा कधीच अपमान करु नये. त्यांचीही
दया घ्यावी.
विील दृशष्टकोन अंगीकारुन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकिांनी माणसाला
माणसू पण शिकशवण्यासाठी संशवधानाची शनमीर्ी के ली. त्यार् वेगवेगळी कलमं
टाकली. त्या कलमानसु ाि माणसाला माणसू पण समजलं व र्ो माणसासािखा वागू
लागला. र्िीही काही माणसं अिी आहेर् की जी आजही माणसांसािखी वागर्
नाहीर्. आज याच माणसावं ि पाश्चात्य सस्ं कृ र्ीचा प्रभाव पडला आहे. माणसं
माणसू पणच शवसिले आहेर्. र्े र्ोकडे कपडे घालायला लागले आहेर्. दारु, शर्ही
शवदेिी प्यायला लागले आहेर्. त्यार्च काही लोकं र्ि आपली पत्नी दसु ऱ्याला व
दसु ऱ्याची पत्नी आपल्याला एका िात्ीसाठी देर्ार् आहे. असा काळ. या काळार्
र्सं वागणं म्हणजे संस्काि समजलं जार्.ं
सस्ं कािाच्या बाबर्ीर्नू शवचाि के ल्यास एकीकडे लोकं जन्ु या काळच्या प्रथा
पाळर् असलेले शदसर्ार् की ज्या कुप्रथा आहेर् व त्या कुप्रथा असल्याचं शसद्ध झालं
आहे. आर्ा लोकं त्या प्रथांना संस्कािी प्रथा म्हणर्ार् आशण मानर्ार्ही. र्े र्सं का
म्हणर्ार् र्े न कळणािं कोडच आहे र्ि दसु िीकडे काही लोकं पाश्चात्य
शवचािसिणीला चांगलं मानर्ार् आशण म्हणर्ार्ही. र्े का मानर्ार् व म्हणर्ार् र्ेही
कळर् नाही.

24
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

समाजार् याच स्वरुपानं दोन प्रवाह र्याि झाले आहेर्. पशहला प्रकाि,
मख्ु यर्ः सस्ं काि म्हणजे बाळंर्पण व िजस्वाचा शवटाळ मानणे व दसु िा प्रकाि असा
शवटाळ न मानणे, त्याला शविोध दितवणे, र्सेच र्ोकडे कपडे घालणे वा शवदेिी दारु
प्रािन किणे आशण आपल्याच पत्नीसोबर् इर्ि पिपरुु षांकडून शर्ची इच्िा
नसर्ांनाही शवभत्स प्रकाि घडवनू आणणे.
सस्ं काि याचा अथत असा नाही की शर्चा समाजानं शवटाळ मानावा. शर्च्या
बाळंर्पणार् शर्ला अशर्िय वेदना होर् असर्ांना शर्ला हार् लावू नये, मदर् करु
नये व र्ी िजस्व अवस्थेर् असर्ांना व शर्ला त्ास होर् असर्ांना शर्च्या भावना
समजनू न घेर्ा शर्ला वेगळं ठे वणे. शर्च्यािी स्पित अस्पिातनं वागणे. याला
संस्कािक्षम वागणं म्हणर् नाहीर्. याला शपिाच वृत्तीचं वागणं म्हणर्ार्. र्संच
पाश्चात्य संस्कृ र्ीच्या वागण्याला, त्यार्च र्ोकडे कपडे पिीधान किण्यालाही
शपिाच वृत्तीचं वागणं सबं ोधर्ार्. याचाच अथत असा की माणसानं र्सेच शविेषर्ः
शियांनी र्ोकडे कपडे पिीधान करुन वागू नये. त्यांनी दारु वा शसगािे ट शपवू नये नव्हे
र्ि त्या वस्र्लू ा स्पितही करु नये. र्सेच आपला पर्ी म्हणर्ो म्हणनू पिपरुु षांची बळी
बनू नये. त्या गोष्टीचा शविोध किावा. त्यानं ी सपं णु त ििीि झाकणािे कपडे वापिावेर्.
पाश्चात्य संस्कृ र्ी आपली संस्कृ र्ी नाही. र्ी शवदेिी संस्कृ र्ी आहे. त्या भागार् उष्ट्ण
व दमट हवामान असल्यानं त्या लोकांना कपडे अंगावि सहन होर् नाहीर्. म्हणनू र्े
र्से कपडे वापिर्ार्. पिंर्ु आपल्याकडे वार्ाविण चांगलं आहे. आपल्या संपणु त
पोिाख पिीधान किण्याला अनक ु ू ल आपल्याकडे वार्ाविण आहे. त्यादृष्टीनेच
आपण शवचाि किावा. दसु िी महत्वपणु त गोष्ट म्हणजे आपला देि एवढाही

25
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

अंधश्रद्धाळू नाही की आपण बाळंर्पण व िजस्व शियेला शवटाळ समजावं. र्साही

शवटाळ कोणी मानू नये.
काल संस्कािाच्याच या नावाखाली शिया भिडल्या जार् होत्या. आजही
काही र्िी परिशस्थर्ी फाििी बदलली नाही. आजही सस्ं कािाच्या नावाखाली
शियाच भिडल्या जार् आहेर्. बिे चजण शर्च्याविच बळजबिीनं आपल्या कुप्रथा
लादनू शर्ला बळीचे बकिे बनवीर् आहेर्. शर्चा शवटाळ मानर् आहेर् नव्हे र्ि र्ी
जि र्िा प्रथा पाळर् असेल र्ि त्याला संस्काि समजर् आहेर्. अन् समजा त्याला
उच्िे द देवनू एखाद्या िीनं डोकं वि काढलं व र्ोकडे कपडे घार्ले वा र्ी पाश्चात्य
शवचािसिणीनं वागायला लागली र्ि शर्ला नावबोटंही ठे वायला हा समाज मागं पढु ं
पाहार् नाही.
महत्वपणु त बाब ही की बाळंर्पण वा िजस्वाचा शवटाळ मानण.ं ही कुप्रथाच
आहे. त्या प्रथेला संस्काि मानचू नये आशण त्या जि कोणी पाळर् असेल र्ि त्याचं
समथतनही कोणी करु नये. र्संच कोणीही स्वर्ः शवचाि करुन र्ोकडे कपडे
सेशलब्रेटीसािखे पिीधान करु नये. या दोन्ही गोष्टी वाईटच आहेर्. आर्ा कोणी
म्हणर्ील की सेशलब्रेटी र्ोकडे कपडे घालर्ार् ना. मग मी घार्ले र्ि काय वावगं
आहे? र्ि त्याचं उत्ति आहे की त्या सेशलब्रेटींचा र्ो व्यवसाय आहे. त्याचे त्यांना
र्ेवढे पैसे शमळर्ार्. त्या पैिावि त्याच
ं ं पोट अवलबं नू आहे व पोटासाठी वाट्टेल र्े
या वृत्तीनसु ाि त्या र्ोकडे कपडे घालर्ार्. र्े र्ोकडे कपडे फक्त त्यांच्या
व्यवसायापिु र्े मयातदीर् असर्ार्. र्सं आपलं आहे का? आपला र्ो व्यवसाय र्िी
आहे का? र्ि याचं उत्ति नाही असंच येणाि. र्सं पाहर्ा खिा संस्काि र्ोकडे कपडे
घालणे व पाश्चात्य संस्कृ र्ीनसु ाि चालणे नाही वा िजस्व शियांचा स्पित नाकारुन
26
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

त्याचं ा शवटाळ मानणे नाही. जो र्से मानर्ो. र्ो कुसंस्कािीच असर्ो हे र्ेवढंच खिं.
खिे सस्ं काि र्ेच आहेर् की ज्यार् िजस्व शियाच ं ाही आदि होर्ो. त्याच्ं या
भावभावनांचीही इज्जर् होर्े नव्हे र्ि त्यांचा शवटाळ मानला जार् नाही. र्संच
र्ोकडे कपडे पिीधान किण्याचंही समथतन शजथं होर् नाही.
काही लोकांना शदखाव्याची गिज असर्े. मात् काहींना नसर्े. ज्याचेजवळ
बिंच काही असर्े. त्याला शदखाव्याची गिज िाहार् नाही. कािण र्े कालांर्िानं
शदसर्ंच लोकांना. मात् ज्याच्याजवळ काहीच नसर्ं. र्े सर्र् शदखावा किीर्
असर्ार्. र्सेच समाजार् वाविणािे काही काही लोकं हे द्वेषभावना ठे वणािे असर्ार्.
त्यानं ा लोकानं ी चागं लं के लेलं कायत अशजबार् आवडर् नाही. त्यांच्याजवळ काहीही
नसर्ं. र्े काहीही करु िकर् नाहीर्. पिंर्ु उगाचंच ज्ञान पाजळवर् असर्ार्.
कुप्रथा अिाच लोकामं ळ ु ं शनमातण होर् असर्ार्. अिा लोकानं ा इर्ि लोकानं ी
के लेली चांगली कामं शदसर् नाहीर्. मग हे शविोध किीर् सटु र्ार्. र्े लोकांना
भडकवर्ार्. त्यानंर्ि लोकांना समाजार् झालेला सामाजीक बदल पाहावर् नाही.
मग काय? र्े त्यावि शटका किीर् सटु र्ार्.
आजचा काळ अगदी र्साच आहे. सामाजीक बदल सहजासहजी मनाला
पचर् नाही. र्ीच र्ी सस्ं कृ र्ी लोकांना हवीहवीिी वाटर्े. त्यार्ील सवतच गोष्टी
हव्याहव्यािा वाटर्ार्. अन् थोडासा बदल झालाच र्ि र्ो बदल लोकांना
शस्वकािावासा वाटर् नाही. र्सं पाहर्ा लोकांमध्ये बदलाव होर्ो. कािण बदलणे हा
स्वभावधमत आहे.

27
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

आज र्सं पाहर्ा बिाच बदल झालेला आहे. शवज्ञानानं बिीच प्रगर्ी के लेली
आहे. त्यामळ
ु ं च आपली शजथं दृष्टीही पोहोचू िकर् नाही. शर्थं शवज्ञान पोहोचलं
आहे. आशदत्य एल एक हा त्याचाच एक भाग आहे. आज एका सेकंदार् शकर्ीर्िी
पट आपण दिू पोहोचू िकर्ो. हा शवज्ञानानं के लेला आशवष्ट्कािच आहे.
समाजार् अिीही माणसं आहेर् की जे आयष्ट्ु यभि काहीच किीर् नाहीर्.
किण्याचा प्रयत्नही किीर् नाहीर्. अन् कोणी किीर् असेल र्ि त्याचे पाय ओढर्ार्.
र्िीच इथं द्वेष किणािीही माणसं बिीच आहेर् की जे सर्र् द्वेष किीर् असर्ार्.
माणसाला जीवनार् ित्ू नसर्ार्च. पिंर्ु र्े जेव्हा माणसू पण जपर्ार् शकंवा
त्याची भिभिाट होर्े. र्ेव्हा आपोआपच ित्ू शनमातण होर् असर्ार्. मग आपण
शकर्ीही शवचाि के ला की मी कोणािी भांडण किीर् नाही. त्यामळ ु ं माझा ित्चू
शनमातण होणाि नाही. र्ि र्े िंभि प्रशर्िर् खोटं भाकीर् ठिर्.ं कािण जसजिी आपण
प्रगर्ी किर्ो. र्सर्से आपले समाजार् ित्ू शनमातण होर् असर्ार्. मग जे पवु ी सर्र्
आपल्यािी बोलर् असर्ील. र्े आपली भिभिाट झाल्यानंर्ि बोलण्याचं टाळर्ार्.
पवु ी जे चागं ले वागर् असर्ील, र्े आपल्यािी आपली भिभिाट झाल्यानर्ं ि नीट
वागर् नाहीर्. एवढंच नाही र्ि आपण पन्ु हा प्रगर्ीसाठी प्रयत्न करु नये म्हणनू
आपल्याला अक्कलही शिकवीर् असर्ार्. असे सल्ले देर् असर्ार् की ज्यार्नू
आपलं नक ु सान होवू िकर्.ं हे आपले ित्चू असर्ार्. पिंर्ु र्े आपल्यािी
शहर्ं शचंर्क या स्वरुपार् वागर् असर्ार्. यार् त्यांना काय शमळर्े? काहीच शमळर्
नाही. पिंर्ु दसु ऱ्याचं नक
ु सान किण्यार् वा होण्यार् या लोकांना नक्कीच समाधान
वाटर् असर्े.

28
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

सामाजीक लोकांबद्दल सांगर्ांना असं म्हणर्ा येईल की समाजार् असेही

लोकं असर्ार् की जे उच्चकोटीवि पोहोचलेले असर्ार्. त्यावेळेस र्े इर्िाक ं डे शहन
दृष्टीकोनार्नू पाहार् असर्ार्. र्े शवसिर्ार् की आपण गर्काळार् कुठे होर्ो? अिा
लोकांना सर्र् वाटर् असर्े की त्या पदावि कोणीही येवू नये. अन् कोणी येण्याचा
प्रयत्न के ल्यास त्याचं सर्र् खच्चीकिण किीर् असर्ार्. याचाच अथत असा की
लोकांनी कधीही शवकास साधू नये.
सामाजीक बदलाचा शवचाि किर्ा देि स्वार्ंत्रय होईपयंर् सत्ता उच्चवणीय
लोकांची होर्ी. त्यांना वाटायचं की देिार् त्यांचंच िाज्य िाहावं. इर्ि लोकांनी वि
येवू नये. म्हणनू च त्यानं ी देिार् लोकामं ध्ये कमतकाडं , अधं श्रद्धा, देव धमत शििवले
होर्े व र्े त्या गोष्टींना शविोध किीर् असर्. जो कोणी त्या गोष्टीच्या शविोधार् गेलाच
र्ि त्याला वाळीर् टाकणे, त्याच्यािी व्यवहाि न किणे. त्याला यमसदनी
पोहोचशवणे. जार्ीय अत्याचाि किणे. त्याच ं ा अशधवास वस्र्ीबाहेि किणे इत्यादी
गोष्टी समाज किीर् असे. त्यामळ ु ं च कोणर्ाही व्यक्ती कधीच समाजार्ील या
प्रथांच्या शविोधार् जार् नसे. र्ो समाजार्ील चालीरिर्ीनंच वागर् असे.
सशं वधान बनण्यापवु ी समाजार् एकर्फी गंडु ािाजच होर्ा. उच्चवणीय
म्हणर्ील र्ेच होर् असे व घडर्ही असे. याला फाटा शदला संर्ांनी. संर्ांनी भेदभाव
प्रसवला नाही. जे खिे सर्ं होर्े. त्यांच्याजवळ पिोपकािी भावना होर्ी. िाग, द्वेष,
मद, मत्सि नव्हर्ा. अहक
ं ाि अशजबार् नव्हर्ा. र्साच लोभही नव्हर्ा. त्यामळ ु ं च संर्
महान ठिले. त्यांनी लोकांना चांगल्या चांगल्या गोष्टी सांगीर्ल्या. पिंर्ु काही लोकं
र्से नव्हर्े.

29
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

सर्ं ांसािखेच एक व्यक्तीमत्व म्हणजे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकि. त्यांना खिंच

पिाकोटीचे संर्च मानावे लागेल. कािण त्याच्ं यार्ही संर्ामं ध्ये असणािे बिे च गणु
होर्े. भेदभाव नव्हर्ा. पिोपकािी भावना होर्ी. सामाजीक कौिल्य होर्ं. सामाजीक
दार्ृत्वाची भावना होर्ी. पिंर्ु त्यांच्यार् िाग, लोभ असल्यानं त्यांना संर् मानलं गेलं
नाही. पिंर्ु त्या र्ीनही गोष्टीची उकल करुन सांगीर्ल्यास र्ेच महान संर् ठिर्ार्.
जसे िाग होर्ा. कोणर्ा िाग होर्ा? िाग होर्ा अन्यायाशवरुद्धचा. अस्पृश्यांवि
उच्चवणीयाक ं डून होर् असलेल्या अन्यायाचा िाग होर्ा. र्सा िाग सर्ं ामं ध्येही
असर्ो. लोभ होर्ा. अस्पृश्यांना समाजार्ील इर्ि घटकांबिोबि मानाचं स्थान
शमळवनू देण्याचा. र्ोही संर्ांमध्ये असर्ोच. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकिांनी
समाजार्ीलच कमतकाडं , देवधमत जार्ीभेद व अन्याय याचा शविोध के ला व त्यानं ा
जार्ीजार्ीर्ील भेदभावही दिू किर्ा आला. त्याचं कािण होर्ं, त्यांना असलेला
शब्रशटि सिकािचा पाठींबा. र्ो त्यांनी आपल्या शिक्षणाच्या भिविावि शमळवला
होर्ा. र्ो होर्ा म्हणनू च त्यानं ा सशं वधानही शलशहर्ा आलं व र्ो होर्ा म्हणनू
समाजार्ील वंचीर् अस्पृश्यांना समाजार् डोकं वि काढायची संधी शमळाली.
आज सशं वधान आहे. सवतजण यिाच्या शिखिावि गेले आहेर्. जावू िकर्ार्
आहेर्. शवज्ञानही मानर्ार् आहेर् नव्हे र्ि मानायला लागले आहेर्. र्िीही समाजार्
असे बिे च लोकं आहेर् की आजही कमतकांड पसिशवण्याच्या गोष्टी किर्ार्. आजही
देवधमत आशण अंधश्रद्धेवि शवश्वास करुन र्े पसिशवण्याचा प्रयत्न किर्ार्. र्सेच र्े
वैज्ञाशनक र्थयांना शर्लांजली देर्ार्. असे लोकं डॉ. बाबासाहेब आंबेडकिांना मानर्
नाहीर्. त्यानं ी शलशहलेलं सशं वधान मानर् नाहीर्. र्े पदोपदी समाजाला पन्ु हा त्याच
भेदभावाच्या आगीर् टाकण्याचा प्रयत्न किीर् असर्ार्.
30
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

आज आपली जी शवचािधािा आहे, र्ी बदलण्याची गिज आहे. आपली

आजची जी शवचािधािा आहे. र्ी कंपू स्वरुपाची असनू शर्ला संकुचीर् शवचािधािा
म्हणर्ार्. र्ी शवचािधािा चांगली शवचािधािा नाही. र्ी शवचािधािा आपण
बदलायला हवी. त्या शवचािधािे र् थोडा शवस्र्ािीर्पणा यायला हवा. भेदभाव गळून
जायला हवा. देवधमत सोडा असं म्हणर् नाही. मात् कमतकांड व अंधश्रद्धा सोडाव्यार्.
शवटाळ कायमचा शमटवावा. मग र्ो िी जार्ीच्या िजस्वाचा असो, अस्पृश्य
स्पृश्यार्ील असो. र्साच भेदभावही शमटवावा. मग गिीब श्रीमर्ं ाच ं ा असो, प्रत्येक
माणसाला समानर्ेच्या दृष्टीकोनार्नू वागवावं. वागू द्यावं. त्यांच्या ओबडधोबड
शवचािांचंही स्वागर् किाव.ं यार्च खिी माणसू की आहे अन् र्ेवढंच माणसू पणही. हे
समाजानचं नाही र्ि कोणीही शवसरु नये. कािण प्रत्येकाला समानर्ेनं जीवन
जगण्याचा अशधकाि आहे. त्यावि आपली जबिदस्र्ी लादू नये. र्िी आपली
जबाबदािी आपण त्यांच्यावि लादलीच र्ि र्ी जबिदस्र्ी म्हणजे अत्याचाि होईल
व त्याच अत्याचािाचे रुपांर्ि एक ना एक शदवस स्फोटामं ध्ये होईल. जो स्फोट
देिाच्या शवकासालाही घार्क ठरु िकर्ो. यार् िंका नाही.

***********************

म्हायदनू ं चामडं सोलल.ं त्यानर्ं ि र्ो घिाकडील वाट चालू लागला. त्यार्च
त्या चामड्यासोबर् जनाविाचंही थोडसं मांसही घेर्लं होर्ं. शवचाि होर्ा की ह्या
मांसानं माझ्या घिच्या बायकापोिांची र्िी पोटं भिर्ील.

31
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

र्ो काळ र्साच होर्ा. शवटाळाचं कालचि सरुु होर्.ं अस्पृश्यांना र्ि
गावार्च प्रवेि नव्हर्ा. त्यामळ
ु ं च त्यानं ा कोणत्याही खायच्या वस्र्ू शमळर् नव्हत्या.
र्सा अस्पृश्यांना पैसाही शमळायचा नाही. कोणी धान्यही द्यायचा नाही. कधी एखाद्या
वेळेस एखादी िी बाळंर्ीण झाली र्ि काही धान्य शमळायचे. र्े धान्य वषतभि पिु े ल
एवढं नसायचं. र्सं पाहर्ा जनाविंही जास्र् मिर् नसर्.
अस्पृश्यांनाही पोट होर्ं. पोटासाठीच र्े लाचाि होर्े. जि पोट त्यांना नसर्ं र्ि
र्े लाचािीचंही जीवन जगले नसर्े आशण त्यांना लाचािीचं जीवन जगावं लागलं
नसर्ं.
गावार् भिपिू लोकं होर्े. त्याच्ं या शपढ्यान् शपढ्या उच्चवणीयाच ं ी सेवा
किण्यार् खच्ची झाल्या होत्या. आर्ा लोकसंख्या वाढल्याने गावार्ील
अस्पृश्यासं ाठी काम नव्हर्.ं त्यामळ
ु ं च बऱ्याच लोकानं ा अन्नधान्य शमळर् नव्हर्ं.
म्हणनू च की काय, र्े लोकं मेलेल्या जनाविांचं मांस कापनू खार् असर्. र्े कुजू नये
व जास्र् शदवस शटकावे व नंर्िही आपल्याला खार्ा यावे व आपल्या पोटाची भक ू
भागवर्ा यावी म्हणनू र्ी मंडळी मेलेल्या प्राण्याच ं ं मासं त्याला मीठ मसाले लावनू
उन्हार् वाळवनू ठे वर् असर्. त्यानंर्ि ज्यावेळेस त्या अस्पृश्य लोकांना अन्न शमळर्
नसे. त्यावेळेस र्े र्सं अन्न खार् असर्. अथातर् त्या वाळवलेल्या मांसाचे अन्न
म्हणनू वापि किीर् असर्.
म्हायदू झपाझप पावले टाकर् घिी येर् होर्ा. त्याच्या मनार्ील असंख्य
शवचाि फे ि धरुन नाचर् होर्े. र्सं पाहर्ा म्हायदू उच्चकोटीच्या शवचािाचा होर्ा.

32
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

म्हायदू घिी आला. त्यानं आणलेलं मांस घिाच्या वि वाळायला टाकलं. र्ो
र्े मासं अगं णार्ही टाकू िकर् होर्ा. पिंर्ु त्यानं र्सं के लं नाही. कािण त्याला माहीर्
होर्ं की र्े मांस अंगणार् वाळू टाकर्ाच पिीसिार्ील कुत्ी त्यावि यथेच्ि र्ाव
मािर्ील व आपल्याला मांस उिणाि नाही. त्यानंर्ि त्यानं र्े चामडं कंु डीर् शभजू
टाकलं. त्या चामड्यावि प्रशिया किण्यासाठी त्यानं बाभळीची पानंही टाकली.
र्िीच शनलशगिीची पानंही टाकली व र्ी कंु डीही व्यवस्थीर् झाकून घेर्ली. र्सा र्ो
शवचाि करु लागला.
'वषातपासनू शवटाळलेली आमची जार्. आम्हीही एके काळी िाजे होर्ो या
देिाचे. कुणाला असं िहाणपण सचु लं कुणास ठाऊक की आमच्यावि आर्ा भीक
मागायची पाळी आली. काल जी जार् भीक मागर् होर्ी. ज्या जार्ीला के वळ
उपासार् शदवस काढावे लागर् होर्े. र्ी जार् आज श्रेष्ठ ठिली. अन् आज आम्हीच
भीक मागायला लागलोय.'
त्याचा शनदेि ब्राम्हण जार्ीवि होर्ा. कािण पवु ी ब्राम्हण मंडळी माधक
ु िी
मागायची. या माधक ु िीर् र्े फक्त पाचच घिी शभक्षा मागर् असर्. फक्त पाचच घिी.
जि या शभक्षेर् र्ी पाचपैकी एकाही घिी शभक्षा शमळाली नाही र्ि शबचाऱ्यांना संपणु त
शदवस उपासार्च काढावा लागर् असे. मात् आज र्सं नव्हर्ं बिीचिी ब्राम्हण
मडं ळी सधु ािली होर्ी व चागं ल्या हुद्यावि लागली होर्ी. मानाच्या सवत जागा
त्यांनीच शहिावनू घेर्ल्या होत्या.

33
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

उच्चवणीय जार् आज श्रेष्ठ बनली होर्ी. समाजार् आिक्षण होर्ं.

सशं वधानानसु ाि लोकानं ा आिक्षण शमळालं होर्.ं पिंर्ु त्या आिक्षणाचा लाभ आजही
कशनष्ठ जार्ींना होर् नव्हर्ा.
त्याचं र्े बिोबि होर्.ं त्यानंर्ि त्यानं अघं ोळ के ली व त्यानं जेवनखावण के लं
व र्ो आपल्या कामाला शनघनू गेला. त्याचं काम होर्ं चांभािकीचं काम किणं.
म्हायदचू ा जळफळाट होणं साहजीकच होर्ं. र्ी चीड येणं र्ो भोगर् असलेल्या
यार्नांचा पिीणाम होर्ा. आज त्या यार्ना समस्या शनमातण किणाऱ्याच होत्या.
म्हायदच्ू या हक्काच्या चािपाच कंु ड्या होत्या. त्या कंु ड्यार् र्ो चामडे शभजर्
घालर् असे व र्े चामडं परिपक्व झालं की त्यापासनू र्ो गावच्या लोकाच्ं या
आग्रहानंर्ि र्ो लोकांनी सांशगर्लेल्या वस्र्ू बनवू लागला.
चाभं ाि र्ी जार्. चामड्यावि त्याच
ं ा िोजगाि होर्ा. चामडं नसेल र्ि र्ी मडं ळी
पोट भरु िकणाि नव्हर्ी. त्यासाठी चामड्याची गिज असायची. र्ी गिज पाहर्ा र्ी
मंडळी चामडं शमळशवण्यासाठी गावोगावी शफिर् असर्. एखाद्या शठकाणी एखादं
जनावि मेलेलं आढळलं की र्े त्या प्राण्यांची कार्डी सोलायचे व त्या कार्डीला
परिपक्व करुन र्ी मंडळी त्या कार्डीपासनू वस्र्ू बनवायचे. हा त्यांचा िोजचा
व्यवसाय होर्ा.
म्हायदहू ी त्यासाठीच शनघनू गेला होर्ा. र्ोही गावोगावी शफिायचा आशण
चामडं िोधायचा. कािण गावार् जास्र् जनाविं मिर् नव्हर्ी. त्यामळ ु ं च त्याला
के वळ गावाविच अवलंबनू िाहर्ा येर् नव्हर्ं.

34
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

म्हायदू आजही शनघनू गेला होर्ा चामडं पाहायला. अचानक त्याची नजि
एका म्हिीवि पडली. र्ी म्हैस जगं लार् पडली होर्ी. कदाचीर् र्ी आजािानं
जंगलार्च मिण पावली असावी असं वाटर् होर्ं. शर्च्या अंगाविचं कार्डं
मधामधार्नू फाटलेलं शदसर् होर्ं. र्िी दोन चाि कुत्ी त्या म्हिीच्या मांसावि र्ाव
मािर् होर्ी. अिार्च म्हायदचू ं लक्ष त्या म्हिीवि गेल.ं
र्ो म्हिीजवळ गेला. त्यानं म्हिीचं शनिीक्षण के लं. त्या म्हिीचं मांस
कुजलेलं होर्ं. त्यार्नू घाणेिडा वास येर् होर्ा. र्ी कुजलेली म्हैस असनू ही र्ी म्हैस
पाहून म्हायदू अशर्िय आनंदीर् झाला. त्याचं कािण होर्ं त्या म्हिीपासनू शमळणाि
असलेलं कार्डं. र्सं पाहर्ा त्या म्हिीच्या अगं ावि चामडं कमीच शिल्लक होर्.ं
कुत्ी म्हिीला शबलगनू होर्ी. र्ी कुत्ी त्या म्हिीचे लचके र्ोडर् होर्ी.
अिार्च त्या कुत्रयाचं लक्ष पडलं म्हायदवू ि. र्े लक्ष पडर्ाच त्यार्ील एक कुत्ं
त्याच्यावि भंक ु ू लागलं. र्से िब्द फुटले म्हायदच्ू या ओठार्नू .
'का बिं भंकु र्ो िे बाबा, मी बी र्ह्य
ु ासािखाच. एवढंच हाय का र्ू जनावि हाय.
अन् मी माणसू . बाबा, र्ल ु े र्िी त्या उच्चवणीयांच्या पलंगावि जागा भेटर्े. अन्
मले.......मले र्ं त्याईच्या आंगणार् बी जागा भेटर् नाय. आर्ं र्िी चपू बस बाबा.
मी कोठं र्ल ु े मास खाची मनाई किर्ो. र्ू खा मास अन् मलेबी माह्यं काम करु दे
बाबा.'
म्हायदचू ं र्े बोलणं. र्सा र्ो कुत्ा िार्ं बसला. त्यानर्ं ि म्हायदनू ं आपली
शपिवी खांद्यावरुन उर्िवली. र्ी खाली ठे वली व र्ो त्या म्हिीचं चामडं काढू
लागला. अन् र्ी कुत्ीही त्या म्हिीचं मांस खावू लागली.

35
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

थोड्याच वेळाचा अवकाि. म्हायदनू ं म्हिीचं चामडं शर्च्या ििीिार्नू शवलग

के ल.ं त्याचबिोबि त्याचं काम सपं लं. पिंर्ु त्या कुत्रयाचं ं काम सपं लं नव्हर्.ं र्े
अजनु ही त्या म्हिीचं मांस खार्च होर्े. र्सा म्हायदच्ू या र्ोंडार्नू सहज िब्द बाहेि
पडला.
'शकर्ी भाग्यवान हायेर् ही कुत्ी. त्याईलेबी अन्न भेटर्ं. पिंर्ु माणसाले नाय.
माणसाले र्ं शजमीनीवि बसालेबी जागा नाय. खा बाबा, पोटभि खा. र्ल ु ेबी इमान
पाळा लागर्े. त्याईचं िाखण किा लागर्े बाबा. खा. पोटभि खा."
म्हायदनू ं चामडं अंगावि घेर्लं व र्ो पन्ु हा घिची वाट चालू लागला.
म्हायदल
ू ा र्ीन मल
ु ी होत्या व एक मलु गा होर्ा. र्ी लहानाची मोठी होर्
होर्ी. मोठी मल ु गी सहा सार् वषातची झाली असेल. र्िी त्याला शर्च्या शिक्षणाची
शचर्ं ा सर्ावायला लागली. शिक्षण शिकवायच.ं मल ु ीपासनू सरुु वार् किायची. पिंर्ु
किी किणाि? म्हायदनू ं शवचाि के ला की आपण आपल्या लेकीला िाळे र्
टाकायचं. पण कसं टाकणाि? गावार् र्ि शवटाळ आहे आशण हा शवटाळ पाचवीला
पजु लेला आहे.
गावार् एक िाळा होर्ी. फक्त शर्थं उच्चवणीय लोकांचीच मल ु ं शिकर् होर्ी.
त्या िाळे र् अस्पृश्य मल
ु ांना प्रवेि नव्हर्ा व एकही अस्पृश्य मल ु गा त्या िाळे र्
शिकर् नव्हर्ा. त्याचं कािण होर्ं शवटाळ. त्या िाळे र्ही उच्चवणीय शिक्षक होर्ा
की जो शवटाळ किीर् होर्ा व अस्पृश्य मल ु ानं ा िाळे र् प्रवेिच देर् नव्हर्ा आशण
गावार्ील अस्पृश्यांना शिक्षण नसल्यानं त्यांना कायदे माहीर् नव्हर्े.

36
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

म्हायदू शवचाि करु लागला. लेकीला िाळे र् टाकायचं. त्यासाठी आपण

शर्ला बाहेिगावी िाळे र् टाकायचं आशण शर्ला आपल्या बशहणीकडे ठे वायच.ं पिंर्ु
बशहण ठे वेल काय? हाही प्रश्न होर्ा. िहिार् वसर्ीगृह असर्ं शिक्षणासाठी. शर्थंही
ठे वर्ा येर्ं याचीही त्याला माहीर्ी नव्हर्ी. िेवटी त्यानं शवचाि के ला. आपण िहिार्
जावनू आपल्या बशहणीला र्सं शवचािावं.
म्हायदचू ा र्ो शवचाि. र्सा र्ो िहिार् गेला. र्ो थेट आपल्या बशहणीच्या घिी
गेला. र्सा त्याचा मान सन्मान झाला. इकडल्या शर्कडल्या गोष्टीही झाल्या. र्िी
िात् झाली व जेवनखावण सरुु झाल.ं र्सा र्ो शवचाि करु लागला. आपल्या
बशहणीला शवचािावं की शिक्षणासाठी शर्नं आपल्या मल ु ीला ठे वाव.ं पिंर्ु त्याची
त्याला लाज वाटर् होर्ी. कसं शवचािावं. शहमं र् होर् नव्हर्ी.
शहमं र् होर् नव्हर्ी. पिंर्ु शहमं र् करुन शवचािावच
ं लागेल असा शवचाि करुन
त्यानं आपल्या बशहणीला जेवन किीर् असर्ांनाच शवचािलं,
"र्ाई, शिक्षण हे वाघीणीचं दधू हाये असं बाबासाहेब सांगनू गेले. त्यामळ
ु ंच
शमबी ईचाि के ला की माह्या पोिीले शिक्षण शिकवावं."
"शिकव नं बा. कोणं मनाई के ली र्ल
ु े. "
"अवं पण गावार् शर्ले कसा शिकव?ू "
"कावनू बा ? गावार् शिकवाले का झाल?ं "
"ईटाळ हाये नं वं. गावच्या िाळे र् नावंच नाय घेर् आपलं. र्ल
ु े माईर् नाय
का?"
"हो, मग?"
37
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"मी यासाठी आलोय. मी ईचाि के ला का मैनेले र्ह्य ु ा जोवि ठे वाचं आन्

शिकवाचं ियिार्."
र्े म्हायदचू े बोल. र्िी त्याची बशहण गप्प झाली. र्सा म्हायदू शचंर्ेर् पडला.
र्सा र्ो म्हणाला,
"र्ाई, र्ू उत्ति शदलं नाय. अवं मी पैसा देईन शिक्षणाचा अन् खाण्याचाबी.
चाहे र्ं गहाण िाहीन. अजनू काही."
"नाय, नाय. र्सं कायपण नाय. ठे व माह्याजवळ मैनेले. मलेबी कामार् मदर्
होईन शर्ची."
त्याला त्याच्या नार्ेवाईकानं र्िी कल्पना शदली होर्ी व त्याची मलु गी
मैनेलाही शिकशवण्याची हमी शदली. र्सा र्ो शर्च्या शिक्षणाचा शवचाि करु लागला
होर्ा.
र्ी त्याची बशहणच होर्ी. शजचा शववाह त्याच्या बाबानं गावार्ीलच एका
र्िण्याबाज मल ु ािी लावनू शदला नव्हर्ा. कािण होर्ं त्याचं प्रेम.
र्ी चाभं ाि जार् र्िी शवकसीर् जार् नव्हर्ीच. र्िीही त्या जार्ीर् आजही
शववाह हे जार्ीर्च किायची पद्धर् होर्ी. त्यार्च त्या लोकांना र्े शववाह जार्ीर्च
किावे असं बंधन असलं र्िी त्यांना प्रेमशववाह मान्य नव्हर्े. त्यामळ ु ं च की काय? र्ी
मडं ळी प्रेमशववाह किीर् नसर्. पिंर्ु म्हायदच्ू या बशहणीने प्रेमशववाह के ला व र्े प्रेम
त्यांना न खपल्यानं त्यांनी शर्ला शस्वकािलं नाही. आर्ा र्ी िहिार् शस्थिावली होर्ी
नव्हे र्ि िाहार् होर्ी. र्ी म्हायदचू ी मोठी बशहण होर्ी.

38
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

म्हायदचू े वडील आज म्हार्ािे झाले होर्े. र्िीही त्यांच्यार् िग होर्ी. त्यांची

इच्िा होर्ी की त्याच्ं या मल
ु ीनं त्याच्ं या मिणापयंर् घिी यायचं नाही व मला र्ोंडही
दाखवायचं नाही. पिंर्ु आज म्हायदनू ं शवचाि के ला. आपण आपल्या मल ु ीला
िहिार् शिक्षण शिकवायचं.
म्हायदू र्सा शवचाि करु लागला. आर्ा त्याचे वडील जीवंर् नव्हर्े.
'कसं हे गाव. देिाले स्वार्त्रं य शमळालं हाये. आज बिे च शदवस झाले हायेर्.
र्िी गावार् आजबी ईटाळ हाये. इथं िाळा र्ि उघडली हाये. पिंर्ु ना त्या िाळे र्
अस्पृश्याईले शिक्षण हाये. ना प्रवेि हाये. अिी िाळा कोणत्या कामाची? शनव्वळ
जार्ीचा ईटाळ. ना येथील उच्चवणीय लोकंही बिोबि शिक्षण शिकर् हायेर्. र्सच ं
पलीकडील गावार् िाळा हायेर्. शर्थंबी र्ोच ईटाळ. कोणर्ीच अस्पृश्य िी वा
परुु ष शिकवायले आपल्या मल ु ाले िाळे र् पाठवीर् नाय. पिंर्ु त्या उच्चवणीय
लोकांची काही मल ु ं र्िी शिकर्ेर्. पिंर्ु आमचं? आमचं र्ं एकबी मल ु ं शिकू िकर्
नाय. र्ी मल
ु ं शिकूच नये असं उच्चवणीय लोकांले वाटर्ं. वाटर् असन का ही मल ु ं
शिकली र्ं उद्या आपल्याला नाकीनऊ आणर्ीन. ईटाळ दिू किर्ीन. सािे शपढीजार्
धंदे सोडर्ीन. मग आपल्या घिचे मेलेले गाईढोिं कोण ओढणाि? असंच वाटर्
असन त्याईले. त्या शिकलेल्या लोकांले संशवधानानसु ाि महत्व समजलं असन. पिंर्ु
र्े महत्व अमं लार् आणर् नाय. कािण त्याईले या गावार् ईटाळ कायम ठे वायचा
असन हे नाकािर्ा येर् नाय. पिंर्ु नाय. आपण आपल्या सवत मल ु ांले शिकवायचं.
त्यासाठी काहीबी किावं लागलं र्िी चालन.'

39
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

म्हायदचू ा र्ो शवचाि. त्यानं आपल्या मनार् मल ु ांना शिकशवण्याचा शवचाि

के ला. र्सं त्याच्या बशहणीने होकाि देर्ाच त्याला मनार्ल्या मनार् अशर्िय आनंद
झाला व र्ो दसु ऱ्याच शदविी गावाला येवनू आपल्या मल ु ीच्या शिक्षणाची र्यािी
करुन लागला.
िाळे चे शदवस सरुु झाले होर्े. मैनेला म्हायदनू ं िाळे र् टाकलं होर्.ं र्ो
काबाडकष्ट किीर् होर्ा आशण आपल्या लेकीच्या शिक्षणासाठी पै पैसा पाठवीर्
होर्ा आपल्या बशहणीला. त्याला वाटर् होर्ं की त्याची मल ु गी मैना शिकावी व शर्नं
संपणु त गावार्ील शवटाळ दिू किावा.
मैनेला म्हायदू िहिार् शिकवर्ोय. ही गोष्ट वाऱ्यासािखी सपं णु त शबिादिीर्
पोहोचली. त्यार्च शबिादिीर्ील काही लोकं म्हायदच्ू या घिी आली. र्िी त्याला
सचु नावर् बोलली,
"म्हायद,ू कायले टाकलं बा पोिीले िाळे र्? र्ू शिकविील र्िी कसा? आिं,
पोिीले आपल्या जार्ीर् कोणी शिकवर्ेर् का िे बाबा? अन् हे जि त्या
उच्चवणीयाईले माईर् झालं र्ं आपली नामष्ट्ु की नाय का होणाि. आपल्याले र्े मदर्
किर्ीन का? र्सं पायर्ा आपलं जीवनच त्याईच्या भीके वि अवलंबनू हाय. अन्
र्हु ी पोिगी शिकून काय कलेक्टि होणाि हाये का?"
"का बिं शिकवू नोको पोिीले. कवापयंर् आपण असंच िाहाचं या
उच्चवणीयाचं ी उबिं घासर्. अहो, ईचाि किा की बाबासाहेब शिकलेच नसर्े र्ं
आज संशवधान र्िी लेहलं असर्ं का त्याईनं. अन् त्या संशवधानानसु ाि देि चालर्ं
असर्े आजही. अन् आपण त्याच ईटाळाच्या अंधकािार् आजही शखर्पर्च

40
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

पडलेले हाओर्. ईचाि किा. आपण आपलं धाडस के लंच नाई ना. र्ं आपण र्संच
िाहू. आपल्यार् कोणर्ीच सामाजीक िांर्ी होणाि नाय. कदाचीर् बाबासाहेबानं ा
र्िी आठवा."
म्हायदवू ि बाबासाहेबाच्ं या शवचािाच
ं ा प्रभाव पडला होर्ा. र्सा प्रभाव इर्ि
शबिादिीर्ील माणसांवि नव्हर्ाच. त्यांना वाटर् होर्ं की आपल्याला याच गावार्
िाहायचं आहे. आपलं पोटपाणी देखील याच गावावि अवलंबनू आहे. जि आपण
या गावच्या शविोधार् गेलो आशण आपल्याच मर्ानं वागर् गेलो र्ि या गावची
मंडळी आपल्याला वाळीर् टाकर्ील व आपण आपलं पोट भरु िकणाि नाही व
आपल्याला आपल्या पिीवािासह उपासानं मिावं लागेल.
त्यांचं म्हणणंही बिोबि होर्ं. कािण र्ो एक इशर्हास होर्ा. जेव्हा बाबासाहेब
िार्ं ी किीर् होर्े. त्यांनी चवदाि र्ळ्याचं आदं ोलन के ले होर्.ं र्ेव्हा त्या
आंदोलनार् याच गावार्ील एक संपर् नावाचा चांभाि सशियेर्ेनं सहभागी झाला
होर्ा. पिंर्ु र्ो जेव्हा पिर् गावार् आला. र्ेव्हा याच गावानं त्याला वाळीर् टाकलं
होर्.ं त्याची िसद बदं के ली होर्ी व त्यार्च त्याचा सपं णु त परिवाि मिण पावला होर्ा.
र्ो इशर्हास होर्ा त्या गावार्ील अस्पृश्यांचा. त्यामळ ु ं च आज गावाला भीर्ी वाटणं
साहजीकच होर्ं.
म्हायदनू ं आपली मलु गी िहिार् शिक्षण शिकायला टाकली. र्सं पाहर्ा र्ी
बार्मी जिी शबिादिीर्ील लोकांना माहीर् झाली. र्िीच र्ी बार्मी त्या उच्चवणीय
माणसानं ाही माहीर् झाली व एक शदवस त्यानं ी सगं नमर् करुन आपला मोचात
शबिादिीर्ील म्हायदच्ू या घिी वळवला. र्े म्हायदच्ू या घिी आले. र्से र्े दरुु न

41
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

शदसर्ाच म्हायदू घाबिला. पिंर्ु त्यावि धाडस दाखशवण्यासाठी शहमं र् धरुन र्ो
स्र्ब्ध व िार्ं होर्ा. त्यार्च र्ो शवचाि करु लागला. बाबासाहेब चवदाि र्ळ्याच्या
आंदोलनादिम्यान घाबरुन गेलेले नसावेर्च. आपणही शहमं र्ीनं उभं िाहाव.ं घाबरुन
जावू नये.
र्ो उच्चवणीयांचा दरुु न शदसलेला मोचात. मजल दिमजल किीर् र्ो मोचात
म्हायदच्ू या घिी आला. र्सा थोडा दिू च र्ो मोचात उभा िाशहला. र्सा त्यार्ील
एकजण म्हणाला,
"म्हायद,ू म्या ऐकलंय का र्ू आपल्या लेकीले ियिार्ल्या िाळे र् शिकवर्े
म्हणनू . गोष्ट खिी हाय का?"
"होय जी. खिी हाय गोष्ट."
"कोणं सांगीर्लं शिकवाले? ईचािलं का आमाले काई?"
"शिक्षणासाठी कोणाच्या पिवानगीची गिज र्िी िायर्े का जी. असनं र्ं सागं ा
बाप्पा."
"अिे पण आपल्या गावच्या िाळे र् शबिादिीर्ील मल ु ं शिकर्ेर् र्िी का?
त्याईले पिवेि देर्ेर् र्िी का आपले गरुु जी. अन् र्े बी पोिीले पिवेि हाये र्िी का?"
"म्हणनू च मी ियिार्ल्या िाळे र् टाकलं शिकवाले पोिीले."
"पण म्हायद,ू ईचाि कि. अिे , र्ल ु े माईर् नाय का की आमी र्ह्य
ु ं काय करु
िकर्ो, र्ू जि शिकवलं र्ि पोिीले."
"किा नं बाप्पा, र्मु ाले कोणं अडवलं?"

42
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"हे पाय. जास्र्चं बोलू नगं. नायर्ं."

"नायर्ं. नायर्ं का किान जी.?
"आमी र्ल ु े वाळीर् टाकू. गावार् िाऊच देणाि नाय. समजलं का?"
"हा गाव काय र्मु च्या बा चा हाये की काय?" म्हायदू म्हणाला.
र्े म्हायदचू े धािदाि िब्द. र्े िब्द त्याच्या शहमं र्ीर्नू शनघाले होर्े. त्याच्या
िब्दांना बाबासाहेबाच्या शवचािानं शहमं र् शदली होर्ी. र्से र्े िब्द त्या
उच्चवणीयाच्ं या मनाला शचरुन गेले व त्यार्ील एकजण म्हणाला,
"म्हायद,ू जिा र्ोंड सांभाळून बोल. आम्ही र्ल ु े दहा शदसाची मोहोलर् देर्ो.
दहा शदसार् र्ल ु े जे काय किाचं र्े कि. मगं आमी बी आयकणाि नाय. "
गावकिी दम देवनू गेले. पिंर्ु म्हायदू आपल्या शनणतयावि ठाम होर्ा. र्ो
टसमस झाला नाही. असेच दहा शदवस शनघनू गेले.
दहा शदवस झाले र्िी म्हायदनू ं आपला शवचाि बदलवला नाही असा शवचाि
करुन म्हायदच्ू या घिी पन्ु हा एक शदवस गावकऱ्यांचा मोचात आला. त्यार्ील एकजण
म्हणाला,
"म्हायद,ू र्ल
ु े सांगीर्लं होर्ं न िे बाप.ू का आपल्या पोिीले शिकवाचं नाय
म्हणनू . काय झालं त्याचं. शर्ले आणलं का िाळे र्नू ?"
"नाय. नाय आणलं िाळे र्नू . अन् आणणाि बी नाय."
"र्ू कावनू असा वागर्ेस. आमाले बी समजर् नाय. अिे गावाचं भलं नाय
वाटर् का र्ल
ु े?"

43
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"गावाच्या भल्याचा अन् माह्या पोिीच्या शिक्षणाचा यार् कोणर्ा संबंध. अन्
त्यार्बी म्हाई पोिगी गावच्या िाळे र् शिकर् नाई. अन् मी काढणाि बी नाय माह्या
पोिीले िाळे र्नू ."
"लय माजला वाटर्े. र्ल
ु े कोळपा लागर्े."
"र्मु ी हार् लावनू पाहा."
"मंग का कििीन. कििीन का र्.ू "
"अहो, शनदान सशं वधानाची र्िी लाज बाळगा. सशं वधानार् असं कोठं लेवलं
हाय. का पोिीले शिकवाचा अशधकाि नाय म्हणनू ."
"लयच शर्िीक शर्िीक करुन िाह्यगा भाऊ. र्हु ी विार्च काढा लागर्े वाटर्े."
त्या व्यक्तीचं र्सं बोलण.ं त्या बोलण्यार्नू फािच जोिाचा वाद त्या दोघार्
झाला व त्यार्नू मािहाणही झाली व म्हायदचू ं िक्तही शनघालं. त्यार्च गावानं त्याला
दम शदला की जि त्यानं मैनेला िाळे र्नू काढलं नाही र्ि त्याचा जीवही घेर्ला
जाईल. असं म्हणर् अख्खं गाव र्ेथनू दमदाटी करुन शनघनू गेलं.
गावार् शवटाळाचा शवळखा. म्हायदल ू ा सवत गोष्टी बऱ्या वाटर् होत्या. पिंर्ु र्ो
शवटाळ बिा वाटर् नव्हर्ा. त्यार्च त्या शवटाळार् जगणंही बिोबि वाटर् नव्हर्.ं र्े
शवटाळाचं जगणं त्याला अगदी वैर्ागनू टाकर् होर्.ं आज बिं झालं होर्ं की त्याचा
जीव गेला नव्हर्ा. र्ो वाचला होर्ा. पिंर्ु आज जि पावलं उचलली नाहीर् र्ि उद्या
आपला जीव नक्कीच जाईल असं त्याला वाटर् होर्ं. त्या गावकऱ्यांना गप्प बसवणं
आवश्यक होर्.ं त्यानं ा चपू बसशवण्यासाठी त्याच्यासमोि दोन पयातय उपलब्ध होर्े.
एक म्हणजे मैनेला िाळा न शिकवणं अथातर् शर्ला िाळे र्नू काढणं व दसु िा उपाय
44
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

म्हणजे त्या गावकऱ्यांची र्िाि पोशलस स्टेिनला किणं. त्यार्च पोशलस स्टेिनला
र्िाि किर्ाच अख्खं गाव त्याला वाळीर् टाकणाि होर्.ं र्सा म्हायदहू ी शजद्दी
होर्ाच. र्ो शवचाि करु लागला की जि आपण मैनेला िाळे र्नू काढून घेर्लं र्ि
मैनेची इच्िा मोडेल. र्सं पाहर्ा र्ी शनिागस बाळ. शर्ला शिक्षण म्हणजे काय? हे
आज र्िी माहीर् नाही. पिंर्ु उद्या जेव्हा र्सं शर्ला माहीर् होईल, र्ेव्हा र्ी मलाच
दोष देईल. गावाला नाही आशण त्यानं मलाच फक्त फिक पडेल. गावाला काहीही व
कोणर्ाही फिक पडणाि नाही. काय किाव.ं र्ो शवचाि करु लागला.
म्हायदचू ा र्ो शवचाि. शवचािांर्ी त्याला समजलं की आपण मैनेला शिकवावं.
उच्च शिक्षण शिकू द्याव.ं शर्च्या शिक्षणार् खडं पडू नये.
म्हायदनू ं मनार्नू शनणतय घेर्ला की मैनेला शिकवावं. पिंर्ु गावाचा प्रश्न
त्याच्यासमोि उभा होर्ा. गाव चपू बसेल काय? र्सं पाहर्ा गावानं र्ि त्याला
दमदाटी शदली होर्ी. र्े गाव म्हणनू गेलं होर्ं की जि त्यानं मैनेला िाळे र्नू काढलं
नाही. र्ि र्े गाव पढु च्या वेळेस त्याचा जीवही घ्यायला मागंपढु ं पाहणाि नाही. काय
किावं. र्ो पिर् शवचाि करु लागला. र्सा त्याच्या मनार् पन्ु हा शवचाि आकाि घेवू
लागले. एक वेगळाच शवचाि चमकून गेला. एक शवचाि सांगर् होर्ा की त्याची र्िाि
पोशलसार् किावी र्ि दसु िा शवचाि सांगर् होर्ा की र्िी र्िाि पोशलसार् के ल्यास
गाव आपल्याला वाळीर् टाके ल. त्याचबिोबि समाजही. काय किाव.ं िेवटी शनणतय
घेर्ला. आपण पोशलस स्टेिनला जावं व झालेल्या प्रकिणावरुन आपण र्िी र्िाि
पोशलसार् किावी. मग जे होईल, र्े पाशहल्या जाईल.

45
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

म्हायदनू ं र्सा शवचाि के ला व र्ो पोशलस ठाण्यार् गेला. त्यानं पोशलसार्

र्िाि नोंदवली. र्िी र्िािीची दखल घेण्यार् आली व अख्ख्या गावाला जाब
शवचािण्यार् आला. बिं वागलं म्हणनू पोशलसांनी गावाला कै देर् टाकलं नाही.
पोशलसांनीही गावाला दमदाटी शदली व सोडून शदलं.

*****************************

म्हायदू पोशलसार् जाईल व आपल्यावि अिी नामष्ट्ु कीची वेळ आणेल असं
गावाला वाटलं नव्हर्ं. पिंर्ु म्हायदू पोशलस ठाण्यार् गेला होर्ा व त्यानं र्िाि
दाखल के ली होर्ी. र्े पाहून गाव र्सं म्हायदबू ाबर् चपू र्ि बसलं. पिंर्ु आर्ा गावानं
ठिवलं. आपण म्हायदल ू ा गावाची मदर् होवू द्यायची नाही. आपण म्हायदल ू ा धडा
शिकवावा. त्यासाठी अख्खं गावच नाहीर्ि अख्ख्या समाजाकडून म्हायदल ू ा
काहीच मदर् होणाि नाही असं काहीर्िी किाव.ं याचाच अथत असा की म्हायदल ू ा
आपण वाळीर् टाकावं व त्याला त्याच्या समाजाकडूनही वाळीर् टाकायला लावावं.
जि समाज त्यांना वाळीर् टाकणाि नसेल र्ि आपण त्याच्या समाजालाही वाळीर्
टाकावं. प्रसंगी आपल्याला एखाद्यावेळी त्या समाजाची मदर् लागलीच र्ि र्ी मदर्
िेजािच्या गावार्नू शमळवावी.
गावाचा र्ो शवचाि. र्सा शवचाि होर्ाच गावानं चांभाि समाजार्ील दोन चाि
लोकांना सोबर्ीला बोलावलं. त्यांनाही दमदाटी शदली की म्हायदल ू ा त्यांनी

46
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

कोणत्याही स्वरुपाची मदर् देवू नये. जि अिी मदर् त्यांनी म्हायदल ू ा शदलीच र्ि
त्यानं ाही गाव कोणत्याही स्वरुपाची मदर् देणाि नाही. त्यानं ाही गाव वाळीर् टाके ल.
गावानं शबिादिीर्ील लोकांना शदलेली दमदाटी. त्यांनी शबिादिीर्ील लोकांना
मदर् न किण्याची व वाळीर् टाकण्याची र्िी शदलेली धमकी. त्यामळ ु ंच
शबिादिीर्ील लोकं घाबिले व त्या अख्ख्या शबिादिीर्ील लोकांनी ठिवलं की आर्ा
म्हायदल ू ा वाळीर् टाकायचं व त्याला कोणत्याही स्वरुपाची मदर् किायची नाही.
शबिादिीर्ील लोकांना गावाची र्िी मदर् होर्ी. अख्खी शबिादिी गावाच्या
उपकािावि आजपयंर् जगर् आली होर्ी. गावार् कोणाचं बाळंर्पण असेल र्ि
शबिादिीर्ील लोकानं ा बोलावणं यायच.ं कधी िेर्ीर्ील हगं ामाच्या काळार् गावार्
मजिू न शमळाल्यास िेर्ीर्ील शपकांचं नक ु सान होऊ नये म्हणनू गावार्ील लोकं या
शबिादिीर्ील लोकानं ा कामावि नेर्. कधी त्यांच्याकडून पादत्ाणे घेर् र्ि कधी
त्यांच्याकडून झाडू व टोपल्याही घेर्. बदल्यार् त्यांना धान्य देर् व त्यावि जगर्
होर्ी ही शबिादिीर्ील माणसं. आज र्ीच माणसं जिी शवटाळाच्या काळचिानं
गावकुसाबाहेि िाहार् असली र्िी गावाच्या या होणाऱ्या उपकािाच्या ओझ्याखाली
र्ी दबली होर्ी. त्यामळु ं च की काय अख्ख्या गावानं म्हायदलू ा वाळीर् टाकलं होर्ं
व त्याचेिी व्यवहाि किणे सोडा, साधं बोलणंही गावानंच नाही र्िी शबिादिीर्ील
लोकानं ीही बदं के लं होर्.ं

***********************

47
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

शवटाळ चिणसीमेवि होर्ा. शवटाळाचा शवषािी शवळखा असा अस्पृश्यांवि

कसला जार् होर्ा. स्वार्त्रं य देिाला शमळालं असलं र्िी गावाला शमळालं नव्हर्ं
असंच वाटर् होर्ं. कािण गावार्ील लोकं त्या गावार् र्से वागर्च होर्े.
आज गावानं म्हायदवू ि शिकंजा कसला होर्ा व त्याला वाळीर् टाकलं होर्.ं
त्यामळु ं आज त्याच्यासमोि शचंर्ा पडली होर्ी की आपला जीव कसा पोषावा व
आपला पिीवाि कसा पोषावा. याच धोिणानसु ाि त्याचेवि आज परिशस्थर्ी उद्भवली
होर्ी.
अख्खी शबिादिी आज त्याचेवि नािाज होर्ी. र्सं पाहर्ा त्या शबिादिीर्ील
लोकानं ाही गावाचा त्ासच होर्ा. र्िीही र्ी शबिादिी म्हायदचू ं काही एक ऐकर्
नव्हर्ी. आज र्ीच शबिादिी त्याच्या शविोधार् होर्ी.
म्हायदसू मोि प्रश्न शनमातण झाला होर्ा पोटाचा, र्िी र्ो शहमं र् हािला नाही. र्ो
शहमं र्ीनं व नेटानं गावालगर् िाहू लागला. गाव व शबिादिीर्ील लोकं त्याला मदर्
किीर् नव्हर्ी. ना त्याला र्े गाव कामासाठी बोलवर् असे. ना त्याच्याकडून
कोणत्याच वस्र्ू शवकर् घेर् असे. ना त्याचेिी बोलर् असे.
गाव व शबिादिीर्ील लोकांचा असा व्यवहाि पाहून म्हायदू पिगावार्ील
लोकांना आपलं समजू लागला व र्ो गावोगावी शफरुन त्यानं बनशवलेल्या वस्र्ू
शवकर् देवू लागला व आपला र्सेच आपल्या पिीवािाचा उदिशनवातह चालवू
लागला.

***********************
48
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मैना आपल्या आत्याच्या घिी शिकू लागली होर्ी. र्ी लहान होर्ी. र्िीही
शर्च्याकडून शर्ची आत्या संबंध घिची कामं करुन घेर् असे. शर्ला फािच त्ास देर्
असे.
मैना आपल्या आत्याच्या घिी अगदी खेळण्या बागडण्याच्या वयार्
मोठमोठी कामं किीर् होर्ी. र्िीही शर्ची आत्या शर्ला काहीही म्हणर् होर्ी. र्िीच
र्ी आत्या मेहर्ाना म्हणनू आपल्या भावाकडून धान्यही घेर् होर्ी.
म्हायदसू मोि नेहमीच प्रश्न पडायचा की मैनेला खचत र्िी कसा पिु वायचा.
कािण एकर्ि त्याला गावानं वाळीर् टाकलेलं. शिवाय मैनेचाही खचत ठिलेला.
त्यार्च घिी बायकापोिांचाही खचत. सवत त्ेधाशर्िपीट उडर् होर्ी म्हायदचू ी. काय
किावं सचु र् नव्हर्.ं अिार्च म्हायदच्ू या दसु ऱ्या मल
ु ीचं शिक्षण आलं. पिंर्ु दसु ऱ्या
मलु ीचा शिक्षणाचा शर्ढा लवकि सटु ला. त्याचं कािण होर्ं र्ालक्ु याची िाळा.
र्ालक्ु याच्या िाळे र् आश्रमिाळा होर्ी व त्या आश्रमिाळे र् मल ु ी हव्याच
होत्या शिक्षणासाठी. अिार्च म्हायदनू ं आपल्या दोन्ही मल ु ी र्ालक्ु याच्या शठकाणी
आश्रमिाळे र् टाकल्या. मात् मल ु ाचं शिक्षणाचं वय व्हायचं होर्.ं त्यामळ ु ं मल
ु ाचं
िाळे र् नाव दाखल किण्यासाठी र्ो थांबला होर्ा.
काही शदवस असेच गेले. एक शदवस म्हायदू बशहणीच्या घिी गेला. त्यानं
पाशहलं की बशहण झोपली आहे व लहानगी मैना बाहेि कपडे धर्ु आहे. भांडेही
शर्च्यासमोि आ वासनू पडलेली आहेर्. र्सं बापाला पाहर्ाच मैनेच्या डोळ्यार्नू
अश्रू टपकले. मैना िडायला लागली. र्े पाहून म्हायदू शर्ला शवचारु लागला,
49
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"काय झालं? अिी िडर्ेय का?"

मैनेला म्हायदनू ं शवचािलेला प्रश्न. र्िी मैना शभर्भीर्च पोपटासािखी सगळा
त्ास सांगू लागली. र्ोच म्हायदल ू ाही वाईट वाटायला लागलं होर्ं. त्यार्च म्हायदू
मैनेला म्हणाला,
"मैन,े फक्त दोनचाि मशहने थांब. मग र्ू होस्टेलमध्ये शिकिीन. र्ल
ु े शहर्ं िाहूच
देणाि नाय."
म्हायदनू ं असं म्हणर् मैनेचे डोळे पसु ले. त्यानंर्ि त्यानं आपल्या बशहणीला
आवाज शदला. र्िी त्याची बशहण उठली. उठर्ाबिोबि शवचारु लागली.
"के व्हा आलासा?"
"बस आर्ाच." म्हायदू म्हणाला.
बशहण उठून बसली होर्ी. र्ेव्हापयंर् मैनेचे कपडे धवु नू व भाडं ीकंु डी घासनू
झाली होर्ी. त्यामळ ु ं र्िािीची संधीही नव्हर्ी. अन् म्हायदू शवचाि किीर् होर्ा की
जि त्यानं त्याबद्दलची र्िाि बशहणीला के ल्यास बशहण आर्ाच आपल्या मल ु ीला
घिार्नू घेवनू जा म्हणेल व हाकलनू लावेल. त्यानं आपल्याच मल ु ीच्या शिक्षणाची
र्ािांबळ उडेल.
र्ो लाचाि होर्ा. त्याच्यावि अख्ख्या गावाचाच नाही र्ि शबिादिीर्ील
माणसांचाही अत्याचाि सरुु होर्ा व त्याच्या मल ु ीवि त्याच्या बशहणीचा की जी
त्याची मलु गी जास्र् वयाची नव्हर्ी. र्सं म्हायदू शवचाि करून चपू बसला.
म्हायदू चपू बसला खिा. पिंर्ु आपल्या मल
ु ीवि होर् असलेल्या अत्याचािानं
त्याच्या मनार् त्याच्या बशहणीबद्दल असयु ा शनमातण झाली होर्ी. र्ी नात्यार्ील
50
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

होर्ी. पिंर्ु शर्च्या वागण्यानं एक प्रकािचा दिु ावा शनमातण झाला होर्ा. पिंर्ु लाचािीनं
व मजबिु ीनं र्ो र्े सगळं सहन किीर् होर्ा. म्हायदू आपल्या मल ु ीच्या खानावळीचे
पैसे आपल्या बशहणीला देर्च होर्ा. र्िीही हा अत्याचाि. त्याला र्ी कल्पना सहन
होर् नव्हर्ी.
म्हायदू त्या शदविी आपल्या बशहणीकडे िाशहला. त्या शदविी मात् त्याच्या
बशहणीनं त्याच्यासमोि जास्र् त्याच्या मल ु ीला काम करु शदलं नाही. शर्च्या
वागण्यावरून शदसनू येर् होर्ं की शर्ला र्ी जास्र् त्ास देर् नाही र्ि र्ी शर्ची फाि
काळजी घेर् असर्े. पिंर्ु म्हायदनू ं जे पाशहलं होर्.ं त्यावरुन म्हायदू समजनू गेला
होर्ा की आपल्या बशहणीचे खायचे दार् वेगळे आहेर् व दाखवायचे वेगळे आहेर्.
दसु िा शदवस उजळला. र्सा म्हायदू सकाळीच उठला. त्यानं चहापाणी घेर्ला
व त्यानं आपल्या बशहणीला काही पैसे शदले व त्यानं आपल्या बशहणीचा शनिोप
घेर्ला. र्सा र्ो शनघाला. पिंर्ु िस्त्यार्नू जार्ांना त्याच्या मनार् शवचाि आला.
'साली जार्ीची अन् िक्ताची माणसं. पिंर्ु र्ेबी अत्याचाि किर्ेर् आपल्यावि.
आपल्याविच नाय र्ं आपल्या पिीवािाविबी. माह्या पिीवािानं र्िी यांचं काय
शबघडवलं हाये. अन् र्े शबिादिी......त्या शबिादिीले हेबी माईर् हाये का आपल्या
शबिादिीर्ील लोकावं ि हे उच्चवणीय माणसं अत्याचाि किर्ेर्. र्िीबी र्े आपल्याले
मदर् किण्याऐवजी आपल्याले मदर् किीर् नाय. उलट आपल्याले त्याईनं वाळीर्
टाकलं हाये. गावानं र्ं मदर् देणं दिू . कािण गाव ना नात्यार्लं हाये ना जार्ीर्लं. ह,ं
गावाच्या गिजा आमी भागवर्ो, म्हणनू गाव आमाले मदर् किर्े. जि गावाची गिज
आमीबी भागवली नसर्ी र्ं गावानंबी आमाले मदर् के ली नसर्ी. पिंर्ु ही आमच्या

51
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

शबिादिीर्ील माणसं........ कुठून ना कुठून िक्तसंबंधानं नात्यार्च हायेर् न.ं र्िीबी र्ी
अिी वागर् हायेर् माह्यािीन. अन् र्े माह्यी बशहण....... र्े र्ं जवळच्या नात्यार्ील
असनू र्े त्या माह्या मैनेचा...... कोवळ्या जीवाचीबी दया घेर् नाय. हे जणू माह्या
प्रािब्धार्च लेहलं असावं असं वाटर्ंय. माह्यं प्रािब्धच लय वाईट. जणू माह्यी
परिशस्थर्ीच. पिंर्ु हेबी शदवसं शनघनू जार्ीन असं वाटर्ं. बिं झालं मले गावानं
वाळीर् टाकलं असर्ा दसु ऱ्या गावानं साविल.ं जि त्याबी गावांनं माह्या बनशवलेल्या
वस्र्ू घेर्ल्या नसत्या र्ं आज माह्यावि व माह्या पिीवािावि उपािी मिायची पाळी
आली असर्ी. र्सं पाहर्ा गावाच्या आजबु ाजल ू ेबी जास्र् जनाविं मिर् नाय.'
मनार् शवचाि किीर् व मनाचा मनस्र्ाप वाढवीर् म्हायदू घिी आला. त्यानं
खांद्याविचं उपिणं काढून बाजलू ा ठे वलं. हार्पाय धर्ु ले व र्ो खाटेवि बसला. मनार्
त्याच्या धीिगंभीिपणा होर्ा. चेहिा काळवंडलेला होर्ा. र्िी त्याची पत्नी सभु द्रा
म्हणाली,
"काय झालंया. असा संर्ाप का?"
"काय नाय." म्हायदू म्हणाला.
"नाय नाय. कायर्िी कािण नक्कीच हाय. बोला, काय झालं? शनदान मले र्िी
सांगा. मी र्मु ची धमतपत्नी हाय."
"आयकाचं हाये र्ल ु े. र्ं आईक. र्े माह्यी बशहण आपल्या बाळीले मैनेले लय
र्िास देर्.े म्या सोर्ा पावनू आलो."
"र्िास म्हणजे?"
"अवं, शर्ले समदे कामं किाले लावर्े."
52
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"अं त्यार् काय शबघडलं? अवं आपली मैना एक िीची जार् हाय. के ली
बायाची कामं र्ं का झालं? आपलीच लेक हुिाि होईन."
"मैन,े र्ू शर्ची बाजू घेवनू बोलू नगं. मले माईर्च हाय का माह्यी बशहण किी
हाय र्े."
"अं जावू द्या नं वं. आपल्या पोिीले ठे वलं शिक्षणासाठी. र्ेच र्ं भिपिू हाय.
र्मु ी िार्ं व्हा बिं."
"कसा िांर् होव?ू िभु े, सांग मी र्िी कसा िांर् होव.ू "
"आर्ं आणखी काय शिल्लक हाये?"
"काय म्हणजे? अवं मी माह्या या उघड्या डोयानं पाहून आलो का माह्यी
बशहण झोपली होर्ी घिार् आन् माह्यी लेक......." त्यानं एक आवंढा शगळला. र्सा
र्ो म्हणाला.
"माह्यी लेक कामं किर् होर्ी बाहेि. भांडे अन् कपडे धवु र् होर्ी. ढेि सािा
ढीग पडला होर्ा. र्ल
ु े मी का सांग.ू मले र्े पाहूनिान लयच बेकाि वाटलं."
"अं, जावू द्या नं धनी. शजथं आपल्यावि प्रािब्धच रुसलं. त्यार् ही नात्यार्ील
माणसं. र्ी रुसणािच की हो. जावू द्या. त्यार् असं का वाईट वाटून घ्यायचं. हार्पाय
धवु ा. लयच दमले हार्. मी गिम गिम भाकि टाकर्े. शपठलं बनवलं हाय. जिा दोन
चाि घास पोटार् कोंबनू र्िी टाका. पाव.ू पढु ं काय किाचं र्े. पिंर्ु आर्ापासनू च
सोर्ाच्या जीवाचा संर्ाप करुन घेवू नोका." सभु द्रा म्हणाली.
म्हायदच्ू या मनार् चीड शनमातण झाली होर्ी. र्ो परिशस्थर्ीिी लढर् होर्ा.
त्याला आर्ा त्या गावार् िाहावसं वाटर् नव्हर्ं.
53
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

परिशस्थर्ी अिी होर्ी की त्या परिशस्थर्ीिी लढर्ा लढर्ा त्याला नाकीनऊ

येर् असलं र्िी त्याला लढणं भाग होर्ं. र्ो लढर् होर्ा.
थोड्या वेळाचा अवकाि. म्हायदनू ं पिर् हार्पाय धर्ु ले व र्ो जेवायला
बसला. र्ेव्हा त्याच्या पढु ्यार् सभु द्रा प्रेमानं भार् व शपठलं वाढर् होर्ी. र्े खावनू र्ो
र्ृप्त होर् होर्ा.

*****************************

र्े पावसाळ्याचे शदवस होर्े. र्सा कोणर्ाही व्यक्ती कामासाठी घिाच्या बाहेि
पडर् नव्हर्ा. म्हायदलू ा र्ि गावानं वाळीर्च टाकलं होर्ं. अिार्च कॉलिाची साथ
आली होर्ी व र्ी साथ लोकांना नेस्र्नाबर्ू किीर् होर्ी. लॉकडाऊन लागलं होर्ं व
कोणर्ाही व्यक्ती घिाच्या बाहेि पडर् नव्हर्ा. अिार्च र्ो पावसाळा. कोणर्ाही
व्यक्ती कुणाच्याही घिी जार् नव्हर्ा. येर्ही नव्हर्ा. कॉलिा आपल्यालाही िळे ल व
आपणही मरुन जावू असं गावकऱ्यांना वाटर् होर्.ं त्यार्च शबिादिीर्ील लोकांनाही
अगदी र्सचं वाटर् होर्ं. शबिादिीर्ील माणसहं ी घाबिर्च होर्ी.
आजािानं जनाविांनाही सोडलं नव्हर्ं. पिपू क्षी सािखी मिर् होर्ी. त्यार्च
घिार्ल्या पाळीव प्राण्यांना र्ोंडखऱ्ु या नावाचा िोग आला होर्ा. प्राण्यानं ाही या
कॉलऱ्याच्या साथीर् कोणीही हार् लावायला र्याि नव्हर्ं. त्यार्च र्े पावसाळ्याचे
शदवस. र्सं पाहर्ा शबिादिीर्ील माणसंही त्या जनाविांना हार् लावायला धजर्
नव्हर्े. कािण या साथीर् लोकं पटापट मिर् असर्. अिार्च एका पाटलाच्या घिचा
54
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

एक बैल र्ोंडखऱ्ु या आजािानं मिण पावला. त्यार्च पाटलाच्या घिच्या त्या व्यक्तीनं
त्या जनाविाची शवल्हेवाट लावण्यासाठी शबिादिीर्ील प्रत्येक लोकानं ा आवाज
शदला. पिंर्ु ना त्यांनी घिाचा दिवाजा उघडला ना काही हिकर् के ली. र्े पाहून
पाटलाच्या घिचा र्ो एक व्यक्ती म्हायदच्ू या घिी त्याला बोलवायला आला. र्ो
आवाज देवू लागला.
''म्हायदू म्हायद.ू ''
र्ो आवाज. आजपयंर् बिे च शदवस झाले होर्े. र्सा कोणीच आवाज त्याला
शदला नव्हर्ा. आज अचानक आवाज आला. र्सा म्हायदू चिावला. शवचाि करु
लागला. कोण असावा. र्सा त्यानं हळूच घिाचा र्टु का फुटका दिवाजा उघडला व
त्या दिवाज्यार्नू त्यानं आवाज शदला.
"कोण हाय?"
"म्या.....म्या गणपर्."
"गणपर्? कोण गणपर्?"
"त्या शिविाम पाटलाचा गडी माणसू ."
"बोल. काय काम हाये?"
"पाटलाच्या घिचं जनावि मेलंय. र्े फे कायचं हाये."
"जनावि! र्े बी पाटलाच्या घिचं! फे कायसाठी बोलावलंय."
म्हायदू शवचाि करु लागला.

55
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

'आजपयंर् र्ोच पाटील आपल्यािी एक िब्ददेखील बोलर् नोयर्ा अन्

आज काम पडलं र्ि माह्याकडं आला. आज सागं नू टाकावं का म्या नाय येर् म्हणनू .'
म्हायदनू ं र्सा शवचाि के ला व र्सा शवचाि करुन र्ो म्हणाला.
"नगं बाबा. म्या नाय येवू िकर् पाटलाच्या येर्चं जनावि फे काले. पाटलाले
ईटाळ होर्े. ईटाळ आमचा बी होर्े आन् आमच्या शिक्षणाचाबी. आमची पोिं
शिकलेली चालर् नाय पाटलाले. र्ू जा. आन् जावनू सागं आपल्या पाटलाले का र्े
जनावि र्चू फे क म्हणावं. म्या नाय फे कर्. नायर्ं दसु िा गावार्ला पावनू घे म्हणावं."
म्हायदू जे बोलायचं र्े बोलनू गेला. त्यानर्ं ि म्हायदनू ं आपला दिवाजा
लावला. र्सा र्ो गडी माणसू त्याच्या घरुन शनघनू गेला.
गडी माणसू शनघनू गेला. त्यानं पाटलाला घडलेली सवत हकीकर् सागं ीर्ली
व शबिादिीर्ील लोकांनीही काय उत्ति शदलं र्ेही सांगीर्लं. र्सा पाटलाच्या मनार्
शवचाि आला. पाटील शवचाि करु लागला.
"म्हायदू गावार्ील एक सज्जन माणसू . र्ो कोणाच्याबी मदर्ीले धावनू
यायचा. पिंर्ु आपलंच चक ु ल.ं आपण त्याले वाळीर् टाकलं. आपण र्सं किाले
नोको होर्.ं पिंर्ु आपला अहपं णा. आपला अहपं णाच आपल्याले नडलाय आज.
आपणच ईटाळ ईटाळ किीर् बसलो. आज स्वार्ंत्रय शमळून दहा वषत झाली र्िी
आपण सधु ािलो नाय. आपण त्याईले लयच त्ास देला. अन् आर्ा.......आर्ा
पश्चार्ापाची वेळ आली हाये. आर्ा कोणीच आलं नाय आपल्या मदर्ीले. कोणी
यालेबी र्याि नाय. काय चक ु लं त्याचं? र्ो र्ं आपल्या मल
ु ीले शिक्षण देवू पाहार्
हाये. शिक्षणाची आस त्याच्याही मनार् शनमातण झाली हाये. आपण जिी आपली
56
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मल
ु ं शिकवर्ो र्िी. का? त्यानं आपली मल
ु गी शिकवू नये काय? शिकवायले हवी
नाय का?"
म्हायदू हा गावार्ील असा व्यक्ती होर्ा की जो गावार्ील लोकांच्या
प्रत्येकाच्या कामार् यायचा. पिंर्ु शवटाळाच्या कालचिानं व त्याला वाळीर् टाकलं
गेल्यानं र्ो आर्ा जबि झाला होर्ा व त्यालाही वाटर् होर्ं की आपण या स्पृश्यांनाही
धडा शिकवायला हवा. त्यामळ ु ं च र्ो र्से वागला होर्ा.
पाटीलच र्ो. त्या पाटलानं िेवटी शवचाि के ला. शवचाि के ला की आपण
म्हायदल ू ा समाजार् शमळवावं. त्याच्या मल ु ीलाही शिक्षणाची पिवानगी द्यावी.
गावार्ील त्याच्यािी वागण्यार् बदल किावा. शवटाळार् नाही. जि शवटाळार् बदल
के ला र्ि ही माणसं उद्या चालनू आपलं काही एक ऐकणाि नाहीर्. िेवटी असा
शवचाि करुन त्यानं ठिवलं. आज आपण म्हायदक ू डेच जाव.ं त्याच्याकडे शवनवणी
किावी. अन् त्याला माफीही मागावी. म्हणावं की म्हायदू आमची चक ू पदिार् घे.
पाहू. म्हायदू समजर्ो की नाही र्े.
शिविाम पाटलाने र्सा शवचाि के ला व त्यानं ठिवल्यानंर्ि र्ो म्हायदच्ू या घिी
आला. बाहेिच दिू उभा िाहून र्ो म्हायदल
ू ा आवाज देवू लागला. 'म्हायदू म्हायद'ू
शिविाम पाटलाचा र्ो आवाज. र्ो आवाज ऐकर्ाक्षणी म्हायदनू ं आपला
दिवाजा उघडला. पाहर्ो काय, म्हायदसू मोि पाटील हार् जोडून उभा होर्ा. र्सा
म्हायदू शचर्ं ेर्च बोलला.
"पाटीलसाहेब, आपण सोर्ा अन् र्े बी माह्या दिवाजार्."

57
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"होय म्हायद.ू मलेच यावं लागलं. हवं र्ं मले माफ कि. र्साबी म्या र्हु ा
गन्ु हेगाि हाये. पण काय करु. म्याबी बंधनार् हाये म्हायद.ू बधं न हाये माह्यावि
गावकऱ्यांचं. पण मले माफ कि म्हायदू अन् चाल माह्या घिी. माह्य शजर्रुब फे कून
दे. र्ू जि र्े फे कलं नाय ना. र्ं मोठं संकट कोसळल. साऱ्या गावार् हैजा फै लन. अन्
मंग गावार्ले एके क मिर्ीन. पिु ं गाव समाप्त होईन म्हायद.ू माह्यासाठी नायर्ं
गावाच्या भल्यासाठी र्िी चाल. एवढी हार् जोडून ईनंर्ी हाये म्हायदू र्ल ु े. "
पाटलानं हार् जोडले. र्सा म्हायदू शवचाि करु लागला. शवचाि करु लागला
की आपण या पाटलाला माफी द्यायला हवी. पाटील पश्चार्ापाच्या अग्नीर् जळर्ो
आहे. पिंर्ु आपण त्या पाटलाक ं डून एक गोष्ट कबलू किवनू घ्यावी की र्ो माझ्या
मल
ु ीच्या शिक्षणार् व्यत्यय आणणाि नाही. र्सा शवचाि किर्ाच म्हायदू म्हणाला,
"पाटीलसाहेब, म्या र्मु ाले माफ किर्ो जी. पिंर्ु र्मु ी आमाले माफ किाले
हवं अन् माह्या समद्या पोिीयच्या शिक्षणार् र्मु ा गाववाल्याईची अडचण याले
नोको."
"ठीक हाये. र्संच होईन."
"र्सं नाय पाटीलसाहेब. र्मु च्यावि माह्या ईश्वास नाय. मले र्म्ु ही र्सं वचन
द्यावं. मंगच येईन. म्या." म्हायदू म्हणाला.
"बिं बिं म्या वचन देर्ो की म्या र्ल
ु े अशर्िय सन्मानानं वागवेन. आर्ं र्ं
झालं नं."
"र्िीबी मा र्मु च्यावि ईश्वास नाय पाटीलसाहेब. र्मु ी माह्यासोबर् बिंच काही
के लं. पिंर्ु काय करु. मलेबी गावार्च िाहा लागर्े म्हणनू येर्ो."
58
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

म्हायदचू ं र्े बोलणं. त्यावि पाटील खजील होर् होर्ा. पिंर्ु र्ो र्िी काय
किणाि, त्याचेजवळ आज र्िी उपाय नव्हर्ा. त्याला चपू िाहाणं भाग होर्.ं र्सच ं
म्हायदवू ि बेर्ले होर्ं, त्यामळु ं च र्ो पाटलाला खडे बोल बोलर् होर्ा. थोड्या
वेळाचा अवकाि. म्हायदनू ं मनोमन शवधात्याला हार् जोडले. म्हटलं की हे ईश्विा,
माझा र्चु साथीदाि आहे. मला पैिाची फाि गिज आहे. म्हणनू च मी जार् आहे.
माझं िक्षण कि. असं म्हणर् त्या भिल्या पावसार् म्हायदू पाटलाच्या घिी शनघाला.
कािण पोटाचा प्रश्न त्याच्यासमोि होर्ाच.
पाऊस जोिदाि येर् होर्ा. त्याचे टपोिे थेंब अंगावि झोंबर् होर्े. पाटील ित्ी
घेवनू होर्ा. पिंर्ु शवटाळाच्या पाचवीला त्यानं म्हायदल ू ा ित्ीर् येवू शदलं नाही.
र्साच र्ो पावसार् शभजर् शभजर् र्ो गावार् जाणािी र्ी वाट चालर् होर्ा. र्से मनार्
असंख्य शवचाि होर्ेच.
शिविाम पाटील एक गावार्ील प्रशर्शष्ठर् व्यक्ती होर्ा. त्याच्या मनार् शवटाळ
कुटकूट भिला होर्ा. र्ो गावार्ील एक श्रीमंर् गृहस्थही होर्ा. त्याला वाटर् होर्े की
गावार्ील कोणीही त्याचेपेक्षा पढु ं जावनू नये. ना शिक्षणार् ना पैिार् ना कोणत्या
गोष्टीर्. त्याला वाटर् होर्ं की पैिानं सािं शमळर्ं. शवकर् घेर्ा येर्ं. असा त्याचा जो
आजपयंर्चा भ्रम होर्ा. र्ो र्टु ला होर्ा.
पाटील र्साच शवचाि किीर् होर्ा. अिार्च जेव्हा त्यानं म्हायदचू ी मल ु गी
शिकर्ेय असं ऐकलं, र्ेव्हा उद्या म्हायदू आमच्याहून समोि जाईल ना. याच भावनेनं
त्यानं त्ागा के ला होर्ा. त्यानचं जार्ीभेद पसिवला होर्ा. पिंर्ु शनयर्ीनं आज त्याला
झक ु वलं होर्ं. ज्या म्हायदल ू ा त्यानं गावाकडून वाळीर् टाकायला लावलं होर्ं. त्याच

59
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

म्हायदसू मोि त्याला आज लोटांगणही घालायला लावलं होर्ं. आज म्हायदमू ळ

ु ं
सपं णु त गाव वाचणाि होर्.ं

***********************

'ही समदी स्पृश्य जार्. काम पडलं र्ं आमाले आवाज देर्.े अन् काम झालं
र्.ं ......काम झालं र्ं धत्ु कािर्ेर्. कामापिु र्ा मामा असाच व्यवहाि ठे वर्ेर्
आमच्यािीन. अन् आमीबी मोठ्या शदलदाि मनाचे. याईचं आयकून घेर्ो अन् याईले
मोठ्या उदाि मनानं माफ किर्ो. काय किावं. आमच्यासमोि आमचा पोटाचा प्रश्न
नडर्ो. आमची बायकापोिं आमच्यासमोि येर्र्े . थयथय नाचर् असर्े त्याईची भक ू
आमच्यासमोि. अन् त्याईची लक्तिं बी थयथय नाचर् असर्ेर्. म्हणनू आमाले दोन
पावलं मागं सिकावं लागर्ं. म्हणनू च आज दहा वषत झाली. पऱ्ु या देिार्ील ईटाळ
गेला. पिंर्ु या गावार् अजनू ही बाकी हाये हा ईटाळ. कवा जाईन र्ं माईर् नाय. हा
शिविामबी, कालपयंर् माह्या शविोधार् होर्ा. म्हणर् होर्ा का याले वाळीर् टाका.
अन् त्याच्याच प्रेिणेनं मले गावानंच नाय र्ं शबिादिीर्ील लोकाईनंबी वाळीर् टाकलं.
अन् आज त्याले कोणी भेटलं नसन. म्हणनू र्ो नाक घासर् आला सोर्ा माह्या दािी.
अन् माह्या बी ईचाि. मीबी मोठ्या मनानं याले माफ के लं. याचे पाप मी या
पावसासािखे धवु नू टाकले. आर्ा काय करु. माह्याबीसमोि उपाय नाय. कोणी आला
िडर् िडर् र्ं त्याले हासवर् पाठवणािी आमची जार् हाये. मंग काय किणाि.'

60
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

म्हायदू त्या भिल्या पावसार् शवचाि किीर् किीर् जार् होर्ा. त्याचं अंग न्
अगं शभजलं होर्.ं थडं ी वाजर् होर्ी. अगं ावि िोमाच
ं उभे िाशहले होर्े. अगं ावि पिु े सं
कापडबी नव्हर्ं. अिार्च पाटलाचं घि आलं.
र्े पाटलाचं घि. र्े पाटलाचं टुमजली घि. त्या घिाच्या बाजल ू ा एक गोठा
होर्ा. त्या गोठ्यार् बैलं बांधली होर्ी. र्ो गोठा चांगला होर्ा व त्या बैलांनाही
िाहायला चांगली जागा होर्ी. पाणी शकंचीर्ही गळर् नव्हर्ं. अन् अस्पृश्यांचं घि.
अस्पृश्यांच्या घिार् त्यांना िाहायला पिु े िी जागा नव्हर्ी. र्े कुडाचं िेणामार्ीचं घि
असायचं. ज्या घिाच्या िर्ावि सर्िा भोकं पडलेले असायचे व त्या भोकार्नू पाणी
थेंबथेंब टपकर् असायचं. झोपायला पिु े िी जागा नसायची. अथं रुण पाघं रूण सािं
ओलं होर् असे. एकमेकांना शबलगनू िात् अन् शदवस काढावा लागायचा. त्यार्च
सकाळी पाऊस उघडर्ाच ज्या शभंर्ी पडलेल्या असायच्या. त्या शभंर्ीवि शगलावा
किावा लागायचा. त्यार्च गावार् ही वस्र्ी गावकुसाबाहेि असल्यानं त्यांना
िानार्ील जंगली प्राणीही लय त्ास देर् असर्. िानार्ील माकडं िर्ावि उड्या मािर्.
त्यामळु ं िर्ावरुन पाऊस येवू नये म्हणनू िर्ावि िहािलेलं गवर् घसरुन जार् असे
व त्यार्नू पाणी गळर् असे. िानार्ील माकडं के व्हाही येर्. त्याचा काही नेम नव्हर्ा.
र्सेच जंगली प्राणी के व्हाही येर्. त्यांचाही काही नेम नव्हर्ा.
पावसाळ्यार् शबिादिीर्ील लोकं आपलं घि सोडर् नसर्. त्याचं कािण होर्ं
िानार्ील शहिं प्राण्यांचं मोकाट वाविणं. िानार्ील शहिं प्राण्यांनाही पावसाचा त्ास
होर् असे व र्ेही आसिा िोधर् िोधर् घिाच्या आडोिाला येवनू उभे िाहार्.
अिार्च र्े पाऊस सरुु असेपयंर् उपािी िाहार्. त्यांनाही भक ू लागर्च असे. र्ेव्हा
र्े अिी भकू शमटशवण्यासाठी संधी िोधर् असायचे. अिार्च जि त्यांना एखादा
61
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

व्यक्ती जि घिाच्या बाहेि शदसलाच र्ि त्यावि र्े झडप घालायचे व त्याला यमसदनी
पोहोचवनू च दम घ्यायचे. र्सा पावसाळा या अस्पृश्यानं ा कठीणच जायचा.
म्हायदल
ू ा हे माहीर् होर्ं की िानटी जनावि येवनू त्याला त्ास देवू िकर्ं.
त्यार् त्याचा मृत्यहू ी होवू िकर्ो. र्िीही त्यानं जोखीम उचलली होर्ी व र्ो
शिविामच्या घिचं जनावि फे कण्यासाठी आला होर्ा.
म्हायदू जसा शिविामच्या घिी पोहोचला. र्सं त्यानं सवत भागाचं शनिीक्षण
के लं. र्सा र्ो गोठ्यार् गेला व त्यानं बैलं सोडले व र्े सोडून त्यानं र्े त्या
जनाविाजवळ आणले. त्या जनाविाला त्यानं दोिानं बांधलं व र्ो त्या बैलाला
हाकलर् िानाच्या शदिेनं जावू लागला. सोबर् मात् शिविामची काही गडी माणसहं ी
होर्ीच.
थोड्याच वेळाचा अवकाि. िान आलं होर्.ं त्यानं बैलं सोडले व जनाविाला
मोकळं के ल.ं त्यानंर्ि बैलं घेवनू शिविामची गडी माणसं पिर्ू लागले. र्ी गडी
माणसं. त्यांना बैलाचा शवटाळ होर् नव्हर्ा. आर्ा शिविाम आपल्या कामाला
लागणाि होर्ा. र्ो त्या जनाविाचं कार्डं सोलणाि होर्ा. पिंर्ु निीब फुटकं होर्ं.
त्याला मदर् किे ल र्ेव्हा ना. र्ो आर्ा त्या जनाविाला कापणाि व त्याचं कार्डं
सोलणाि, र्ोच िानार्ील एका शहिं प्राण्यानं त्याचेवि झडप घार्ली. दोघामं ध्ये र्बंु ळ
यद्ध
ु होवू लागलं. एकमेकांचे श्वास भरुन येवू लागले. र्िी त्या जनाविासमोि
म्हायदचू ी िक्ती पणाला लागू लागली. म्हायदचू ी िक्ती कमजोि पडू लागली. उपाय
चालेनासा झाला. काय किावं सचु ेनासं झालं व क्षणार्च र्े शहिं प्राणी हािलं व त्या
प्राण्याला म्हायदनू ं यमसदनी पाठवलं. पिंर्ु र्े र्सं किण्याच्या प्रयत्नार् म्हायदू एवढा

62
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

घायाळ झाला होर्ा की त्याला उठणं कठीण जार् होर्ं. जागोजागी जखमा झाल्या
होत्या. िक्त बिंच वाहार् गेलं होर्ं. र्सं पाहर्ा त्याचे पायही जखमी झाले होर्े व र्ो
शवव्हळर् होर्ा. आर्ा उठर्ा न आल्यानं र्ो र्ेथेच पडून होर्ा.

***********************

पाऊस काही के ल्या थाबं र् नव्हर्ा. बिीच िात् झाली होर्ी र्िी म्हायदू घिी
पिर् आला नव्हर्ा. त्यामळ ु ं च सभु द्रा शचंर्ीर् होर्ी. बिाच वेळ झाला र्िी धनी घिी
आला नाही. या गोष्टीनं सभु द्रा शचंर्ेर् पडली होर्ी. िात् बिीच झाली होर्ी आशण
िात्ीलाही बाहेिच्या काळ्याकुट्टं अधं ािार् शहिं प्राण्याचं ी भीर्ी असर्े, म्हणनू सभु द्रा
काही घिाच्या बाहेि पडू िकर् नव्हर्ी. र्सं पाहर्ा र्ी शचंर्ेर् होर्ी. कािण गावानं
आजपयंर् म्हायदल ू ा वाळीर् टाकलं होर्ं. पिंर्ु सभु द्राही काही बकिीचं दधू प्यायली
नव्हर्ी. शर्ही वाघीणच होर्ी. र्ी शवचाि करु लागली. र्सं शर्चं एक लेकरु होर्.ं जे
िात्ीला अंथरुणावि पहुडलं होर्ं.
सभु द्रासमोि दोन प्रकािच्या शचर्ं ा होत्या. पशहली शचर्ं ा म्हणजे शर्चा पर्ी व
दसु िी शचंर्ा म्हणजे शर्चं बाळ. र्ी शवचाि करु लागली की काय किावं. िात् भयंकि
आहे. पाऊसही पडर्ो आहे बाहेि. र्सा शवचाि किर्ा किर्ा शर्ला इशर्हास
आठवला अन् आठवल शर्नं िाळे र् शिकलेला चवथीचा इशर्हास. र्ानाजी असाच
अंधािार् शनघाला होर्ा व त्या िात्ीच्याच अंधािार् त्यानं कोंढाणा सि के ला होर्ा.
र्िीच र्ी शहिकणीही आठवली की जी िायगडावि अडकून पडली होर्ी व शजनं
63
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

िायगडाचे दिवाजे बंद झाले असले र्िी एका शबकट वाटेनं शर्नं बाळाच्या आिेनं
िायगडाचा कडा पाि के ला होर्ा. शर्ला आठवर् होर्ी र्ी झािीची िाणी. ज्या
झािीच्या िाणीनं आपला मल ु गा आपल्या पाठीवि बांधनू इग्रं जांिी दोन दोन हार्
के ले होर्े. शर्नं 'मै मेिी झािी नही दगूँू ी' म्हणर् इग्रं जांचा प्रशर्काि के ला होर्ा. शर्ला
आठवला झािीच्या िाणीनं के लेला शनधाति. र्िी शर्च्यार् त्या भयाण िात्ी शविश्री
संचािली. र्ी जणू झािीचीच िाणी बनली व त्या भयाण िात्ी भि पावसार् र्ी
आपल्या पर्ीला िोधण्यासाठी बाहेि पडण्याचा शनधाति करु लागली.
शर्नं घिार्नू पर्ीला िोधायला बाहेि पडायचा के लेला शनधाति. त्यार्च र्ी र्ो
बेर् अमं लार् आणर् असर्ांना शर्नं आपल्या कमिे ला आपलं बाळ बाधं ल.ं त्याला
पाणी लागू नये म्हणनू त्याला प्लॉस्टीक पांघिलं व हार्ार् एक टाचत घेवनू र्ी बाहेि
पडली व र्ी थेट गावार्ल्या पाटलाच्या घिचा िस्र्ा चालू लागली. र्सं पाहर्ा
िस्त्यावि चालर्ानं ा शर्ला कािशकि ् असा आवाज येर् होर्ाच. कधी वाघाची
डिकाळीही कानी येर् होर्ी. कधी ढगाचा गडगडाट कानी येर्ा होर्ा मधनू मधनू . र्ि
कधी वीजही चमकर् होर्ी. पिंर्ु र्ी काही घाबिली नाही. र्ी थेट चालर् होर्ी.
िात्ीचे आठ वाजले होर्े. र्सं गाव आलं. कुत्ी भंक
ु ायला लागली. र्से
शर्च्या र्ोंडून िब्द फुटले.
"कायले भक ु र्े िे बाबा. म्या काई र्ल
ु े मािाले आले नाय. म्या माह्या पर्ीचा
िोध घ्याले आले हाये. माह्या पर्ी सकाळपासनू च घिी आला नाय. र्िी आमची
गावासोबर् दश्ु मनीच हाय. कदाचीर् याच गावानं नाय र्ं त्या माकडानच ं माह्या
पर्ीले संपवायचा डाव िचला की काय? नगं नगं बाबा, माह्या मनार् असले असर्े

64
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

भलर्े ईचाि नोको. बाबा, म्या र्ं आर्ं त्यालेच जाब ईचािाले चाललो. म्हणावं
लागन का माह्या पर्ी दाखव."
सभु द्रा र्ी. र्ी गावार् शििली. शर्नं मनार् शकंर्ू पिंर्ु पाळला नाही. शर्नं
गावार्ील शवटाळाची पवात के ली नाही. ना ही र्ी शकंचाळर् चालली होर्ी. शर्ला ना
गावाचं भय होर्ं. ना गावार्ील माणसांच्या शवटाळाचं भय होर्ं. र्सं पाऊस बाहेि
पडर्च होर्ा व सवत गावकिी आपापल्या घिाचे दिवाजे लावनू आपल्या आपल्या
घिार् बसले होर्े. र्े झोपी गेले नव्हर्े. र्सं त्या गावार् असलेल्या वीजेवरुन समजर्
होर्ं. घिार्ील लाईटं सरुु होर्े.
सभु द्रा आर्ा पाटलाच्या घिाजवळ पोचली. र्िी र्ी पाटलाच्या अगं णार्ही.
र्िी र्ी ओिडून म्हणाली,
"पाटीलऽऽ पाटीलऽऽ"
र्ो जोिाचा पण काकुळर्ीचा आवाज. पिंर्ु र्ो आवाज ऐकर्ाच पाटलाच्या
लक्षार् आल.ं कोणीर्िी मशहला आपल्या फाटकाच्या बाहेि काकुळर्ीनं ओिडर्े
आहे. र्सा र्ो आवाज त्याच्या कानार् शििला होर्ाच. र्ो आवाज त्या अंधािाला
शचरुन गेला होर्ा व त्या भयाण िात्ी त्या अंधािाची िांर्र्ा त्या आवाजानं नष्ट के ली
होर्ी.
पाटलाच्या घरुन कोणर्ाच प्रशर्साद न शदसल्यानं पन्ु हा सभु द्रेनं जोिार्
आवाज लावला.
"पाटीलऽऽ, जिा बायेि र्ं या."

65
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

र्ो सभु द्रेचा आवाज. र्ो आवाज ऐकर्ाच पाटील लगबगीने बाहेि आला.
त्यानं बाहेिचा लाईट लावला व बाहेि येवनू र्ो म्हणाला,
"कोण? कोण बोलर्यू ा?"
"म्या......म्या म्हायदचू ी बायको."
"बोल? काय झाल?ं "
"माह्या घिवाला कुठाय?"
"र्ह्य
ु ा घिवाला! मगािीच र्ं गेला नं घिी."
"घिी गेला. मंग आर्ंपयंर् घिी र्ं आला नाय. र्ो र्ं इकडंच आला होर्ा.
कदाचीर्.......कदाचीर् र्मु ी.......?"
"काय कदाचीर् र्मु ी म्हणर् हायेस. म्या बी काईच के लं नाय अन् मले बी
काईच माईर् नाय."
"पण र्ो र्ं इथंच आला होर्ा नं. र्सं शगसं काय नाय. पाटील एकर्ि माह्या
पर्ी आणनू द्या मक ु ाट्यान.ं नायर्ं िोधाले जगं लार् र्िी चाला माह्याबिोबि."
र्े सभु द्रेचे िब्द. र्से र्े िब्द शचरुन पाटलाच्या कानार् शििले. त्यानं शर्ची
अवस्था पाशहली. शर्च्या पाठीवि एक लहानसं बाळ बाधं नू होर्.ं शबचािं र्ेही
पावसार् शभजलं होर्ं. र्े कुईकुई िडर् होर्ं आशण आर्ा त्याच्यानं िडणं िक्य नव्हर्.ं
र्े भक
ु े लेलंही होर्ं. पाटील र्े सगळं पाहार् होर्ा. र्सं त्याचं ह्रृदय द्रवलं. त्याला दया
आली. र्सा पाटील शवचाि करु लागला.

66
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

'र्ो म्हायद.ू शबचाऱ्यानं आपल्यासाठी या पावसाचीबी पवात के ली नाय. अन्

र्ो आपल्यासाठी धावनू आला. अन् त्यानं आपल्या घिचं जनावि फे कल.ं सबं धं
गावाची सिु क्षा के ली अन् आपला जीव धोक्यार् घार्ला. अन् आज त्याचेवि संकट
हाये र्ं आपण गप्प का बिं बसावं.'
र्ो शवचाि करु लागला. र्ोच र्ो शर्ला म्हणाला,
"सभु े, काळजी करु नग.ं म्या िोधर्ो त्याले गडी माणसासकट. र्ह्य
ु ा पर्ी
िोधनू देर्ो. अन् त्याले िोधल्याशिवाय म्या चैनबी घेणाि नाय. र्ू बस अिी
कडेले."
"नाय पाटील. माह्या नवऱ्यासािखा र्मु च्यावि माह्या बी ईश्वास नाय. म्या बी
येर्े र्मु च्याबिोबि."
"ठीक हाये. आपण......आपण िोधयू ा त्याले. पण शनदान या बापड्याले र्िी
सख
ु ानं घिी िाहू दे." पाटलानं शर्च्या लेकिाकडं अंगल
ु ीशनदेि करुन म्हटलं.
"नाय पाटील. आर्ा कवडीचाबी ईश्वास नाय उिला र्मु च्यावि."
"आईक माह्य. थोडंसं र्िी आईक. शनदान या बापड्यासाठी र्िी आईक.
शनदान याच्यासाठी र्िी शवचाि कि." पाटील म्हणाला.
सभु द्रा शवचाि करु लागली. 'माह्या पर्ी र्ि गेला. आर्ा एक मल ु गा आहे. र्ो
जावू नये. उद्या या पावसानं जास्र् शभजन. त्याले सदी पडसं होईन व र्ो जास्र्
आजािी पडन. त्यापेक्षा इथं पाटलाच्या घिी ठे वलं र्ं जास्र् सिु क्षीर् िाहीन.'
सभु द्रेचा र्ो शवचाि. र्सा शवचाि किर्ाच शर्नं ठिवलं की त्या मल
ु ाला त्या
पाटलाच्याच घिी ठे वावं व आपण स्वर्ः आपल्या पर्ीला िोधायला शनघावं. र्सा
67
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

शवचाि करुन शर्नं आपलं कमिे ला बांधलेलं मल

ु सोडलं व र्े पाटलाच्या हार्ी शदलं
व र्ी म्हणाली ,
"ठे वा र्मु च्याकडे बाळाले. मले माह्या पर्ी सापडल्यावि म्या घेवनू जाईन
त्याले."
पाटलानं त्या बाळाला कवेर् घेर्लं. र्सं र्े बाळ आणखी ओिडायला
लागलं. र्सं त्यानं र्े बाळ पाटलीनीच्या हार्ार् शदल.ं पाटलीनीनं त्या बाळाला
हार्ार् घेर्लं. त्याचं अंग पसु ल.ं त्याचबिोबि त्याच्या ओठार् काही वेळ जार्ाच
दधु ाचे थेंब ओर्ले. र्े बाळ गटागटा दधू शपवू लागलं व िांर् झालं. थोड्याच वेळाचा
अवकाि र्े बाळ झोपीही गेलं होर्ं. जसं र्े दििोज आईच्या कुिीर् झोपी जार्ं र्सं.
बाळ झोपी जार्ाच लगबगीनं सभु द्रा उठली. शर्नं पाटलाला खणु ावलं. र्सा
पाटील गावार्ील काही गडी माणसानं ा सोबर् घेवनू त्या भयाण िात्ी व भयाण
पावसार् म्हायदल ू ा िोधायला शनघाले. त्या पाटलानं स्वर्ःही आपल्या जीवाची
शचंर्ा के ली नाही. त्याचं कािण होर्ं त्यानं के लेला शवचाि. त्यानं शवचाि के ला होर्ा
की शबचािा म्हायद.ू र्ो स्वर्ः आपल्या जीवाचा शवचाि न किर्ा आला.
आपल्यासाठीच नाही र्ि संपणू त गावासाठी धावनू आला. आज त्याचे घिावि
आपल्यामळ ु ं च सकं ट कोसळले असनू र्े आपण शनस्र्िायला हव.ं त्यानं के लेल्या
उपकािाची जाणीव ठे वायलाच हवी.
पाटलाचा र्ो शवचाि. र्ो शवचािच किीर् होर्ा. र्ोच सभु द्रा म्हणाली,

68
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"चाला न हो पाटील लवकि. िात्ीची वेळ हाये. जि माह्या पर्ी कुठं

आडोिाले असन लपला र्ं एखादा प्राणी त्याले खावनू टाकन. त्यापवू ी आपण
गेलेलेच बिे ."
र्े सभु द्रेचे िब्द. र्सा पाटील म्हणाला,
"हो हो. र्ह्य
ु ं बी बिोबि हाये. आमी जार्ो लवकि. र्ू इथंच थांब. त्याले
िोधणं म्हणजे बाई माणसाचं काम नाय. आमीच जार्ो."
"पाटील, माह्या ईश्वास नाय र्मु च्यावि."
"आर्ा ईश्वास वैगेिे जावू दे धोड्यार्. सभु े, म्या काय म्हणर्ो र्े नीटसं आईक.
अवं, जो माणसू माह्यासाठी अन् या गावासाठी धावनू आला. ज्यानं या बदद्य् ा
पावसार् आपल्या जीवाची पवात के ली नाय. त्याले आमी असेच सोडून येवू काय?
अवं त्याले र्ो जिाबी अवस्थेर् असन, र्िाबी अवस्थेर् आमी आण.ू अन् ह,ं त्याले
आणल्याशिवाय िायणाि नाय. वचन हाये माह्यं. त्याशिवाय पिर् बी येणाि नाय. हा
पाटलाचा िब्द हाय. ऐऱ्यागैऱ्याचा िब्द नाय."
पाटील जे काही बोलायचं होर्ं र्े बोलला. र्िी सभु द्रा गप्प िाशहली. र्िी
र्ी काही वेळ शवचाि करु लागली. क्षणार्च र्ी म्हणाली,
"ठीक हाये सा. जिा लगबगीनं जा अन् लवकि पिर् या."
"ठीक हाये सभु े. हा आर्ा गेलोया अन् आर्ाच आलोया." असे म्हणर्
पाटलानं एक लांबिी काठी सोबर् घेर्ली. दोनचाि गडी माणसं सोबर् घेर्ले व ज्या
शठकाणी त्या गडी माणसांसोबर् जनाविाला घेवनू म्हायदू आला होर्ा. त्याशठकाणी

69
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

र्ो आला व र्ो म्हायदचू ा िोध घेवू लागला. र्सा र्ो आवाजही देर् होर्ा. म्हायदऽू ऽ
म्हायदऽू ऽ. र्सा एका शदघत झाडीर्नू त्याला आवाज आला.
"कोण जी. म्या इथं हाये."
"म्हायदू होय."
"हो म्याच म्हायद.ू "
आवाजाची र्ी शदिा. त्या शदिेनं म्हायदू होर्ा शर्थं सवत गडी माणसं
पाटलासोबर् गेले. क्षणार्च पाटलानं पाशहल.ं म्हायद,ू िक्ताच्या थािोळ्यार् पडला
आहे. शवव्हळर् आहे. त्याच्या संपणू त ििीिावि िक्ताच्या जखमा आहेर्. त्याचे पाय
व हार्ही कोण्यार्िी जंगली प्राण्यानं ओिबाडले आहेर्. पिंर्ु र्ो मिण पावला नाही.
अजनू ही जीवर्ं आहे.
जसा म्हायदू पाटलाला शदसला. र्सा पाटलाच्या जीवार् जीव आला. र्सा
र्ो शवचाि करु लागला.
'म्हायद.ू .....म्हायदू जीवंर् सापडला. पिमेश्विाचीच र्े लीला. एव्हाना या
भयाण िात्ी वाघ, शसहं ासािखे प्राणी शजथं गावार् शििर्ेर्. र्े माणसाचे लचके
र्ोडर्ेर्. पाळीव प्राणी गावार्नू घेवनू जार्ेर्. र्ेथं हा म्हायद.ू या भयाण जंगलार्.
कसा काय जीवंर् िाहू िकर्ो. ही खिं र्ं आश्चयतच किण्यासािखी गोष्ट हाय."
म्हायदल
ू ा पाटलानं पाशहलं. र्सा पाटील म्हणाला,
"म्हायदू र्ू जीवर्ं हायेस. अन् ही र्ह्य
ु ी अवस्था कोणं के ली?"
"वाघानं. वाघाने झडप घार्ली होर्ी माह्यावि."

70
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"र्े किी काय?"

"र्े मले बी माईर् नाय. पण लय त्ास होर् हाय पाटील. जिा हार् देर्ा का?"
म्हायदू शवटाळाचा शवचाि करुन कचिर्च म्हणाला,
"का नाय. आमी र्ल
ु े न्यालेच आलो हाये."
पाटलाचं र्े बोलणं. र्सा पाटील आपला मोचात गडी माणसाकडं वळवर्
म्हणाला,
"चाला उचला िे त्याले."
'चाला उचला िे त्याले' र्े पाटलाचे िब्द. र्से त्याचे गडी माणसंही
उच्चवणीयच. त्यानं ाही म्हायदचू ा शवटाळ होर्च होर्ा. मग र्े हार् किाला
लावर्ील त्याला. र्िी र्ी उच्चवणीय जार् शवटाळ मानणािीच होर्ी. त्यामळ ु ं च त्या
गडीमाणसानं ी पाटलाच्या बोलण्यावि शकंचीर्ही हालचाल दाखवली नाही. र्े पाहून
पाटील स्वर्ः पढु ं होर् त्याला हार् लावू लागला व मनार्ल्या मनार् पटु पटु ू लागला.
'साली ईटाळ. या ईटाळानं आज दहा वषत झाली स्वार्ंत्रय शमळवनू . र्िी या गावाला
सोडलं नाय.'
र्े पाटलाचे िब्द होर्े. र्सा र्ो पाटील शधप्पाडच देहाचा होर्ा. त्यानं
कोणर्ाही शवटाळ न पाहर्ा म्हायदल ू ा हार् लावला व के लेल्या उपकािाची पिर्फे ड
किावी र्सं वर्तन त्यानं के लं. त्यानंर्ि त्यानं त्याच म्हायदल
ू ा इर्िांची मदर् न घेर्ा
अलगद खांद्यावि उचललं व र्ो गावची वाट चालू लागला. त्याची गडीमाणसं मात्
खजीलपणानं नव्हे र्ि शवटाळाच्या स्वाभीमानानं पोटार् भक ु े ची आस असनू ही
शकंचीर्ही न घाबिर्ा त्याच्या पाठीमागनू चालू लागले. त्यांना वाटर् होर्ं की जि
71
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

आम्हाला पाटलानं एखाद्या वेळेस कामावरुन काढल्यास म्हायदल ू ा हार् लावल्यास

सािं गाव त्यांनाही वाळीर् टाके ल. कामं देणाि नाही. मात् पाटलानं म्हायदल
ू ाव
त्याच्या पत्नीला शदलेला िब्द पाळला व त्यानं म्हायदल ू ा उचलनू घिी आणलं.
अिाप्रकािे त्याला त्यानं माणसू की दाखवली होर्ी.
पाटलानं म्हायदल
ू ा घिी आणलं होर्ं. थोड्याच वेळार् त्याला त्याच्याच घिी
बैलगाडीनं सोडून शदलं. त्याच्या औषधाचाही खचत उचलला व माणसू की दाखवनू
के लेल्या उपकािाची पिर्फे ड के ली. त्यार्च त्या गावार् शवटाळ जिी असला र्िी
आपले त्याच्याप्रर्ी असलेले संबंध मधिू बनवले. पिंर्ु याचा परिणाम हा झाला की
आर्ा गावानं आज म्हायदचू नाही र्ि पाटलाच्या घिालाही वाळीर् टाकलं होर्ं.
पिंर्ु त्या वाळीर् टाकण्याचं पाटलाला कोणत्याच स्वरुपाचं वाईट वाटर् नव्हर्.ं
त्याला र्ि उलट आनंदच वाटर् होर्ा की आपण एक चांगलं कायत के ल्याची ही
पावर्ी होय. आज कशलयगु असल्यानं या कशलयगु ार् चांगल्या गोष्टीला शकंमर् नाही
र्ि वाईट गोष्टीलाच शकंमर् आहे. म्हणनू च आपल्यासोबर् असं घडर् आहे हे
पाटलाला वाटर् होर्े.
काळ असाच हळूहळू शनघनू जार् होर्ा. म्हायदल ू ा बैलगाडीर्नू पाटलानं
त्याच्या घिी नेवनू शदलं. र्सं पाहर्ा त्याच्या औषधपाण्याचा खचतही पाटलानं के ला.
आर्ा त्याची प्रकृ र्ी हळूहळू सधु ािर् चालली होर्ी. आज र्ो स्वस्थ झाला होर्ा.
पिंर्ु आर्ा र्ो अपंग बनला होर्ा. जखमा अजनू ही ििीिाविच होत्या. पिंर्ु
त्याच्यानंर्ि जड कामं बनर् नव्हर्ी. सवत र्ाण सभु द्राविच येवनू ठे पला होर्ा. र्ी
आर्ा शनत्यनेमानं आपली कामं किीर् असे. घिचा स्वयपं ाक पाणी करुन र्ी आपली

72
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

कामं करुन कामाला जार् असे. शर्ला मदर् म्हणनू पाटलानंच आपल्या घिी शर्ला
कामाला ठे वलं होर्.ं
शवटाळ आजही होर्ा. र्िी िेर्ीर्ील कामं किायला शवटाळ वाटर् नव्हर्ा
त्या उच्चवणीय लोकानं ा. र्सा शवटाळ चिणसीमेवि असल्यानं पाटलानं जेव्हा
त्याला हार् लावनू त्याच्या घिी नेवनू पोहचवलं. त्यानंर्ि त्यानं घिी अंघोळही के ली
होर्ी.
काळ हळूहळूच असाच सिकर् िाशहला. र्सा र्ोही हळूहळूच स्वस्थ होवू
लागला. त्याला त्याच्या पत्नीचा र्ाणही समजू लागला व र्ो त्या र्ाणानं घिच्या
कामार्ही सभु द्राला मदर् करु लागला होर्ा. पिंर्ु आर्ा र्ो आपल्या मल
ु ीला मैनेला
र्से पैसे पाठवू िकर् नव्हर्ा.
इकडे मैनेची त्ेधाशर्िपीट होर् होर्ी. मैनेला व शर्च्या आत्याला माहीर् नव्हर्ं
की शर्च्या वडीलाची परिशस्थर्ी किी आहे. फोनचा काळ होर्ा. पिंर्ु म्हायदजू वळ
फोन नसल्यानं र्सा संपकत ही त्याच्या बशहणीला झाला नव्हर्ा. परिशस्थर्ी माहीर्
झाली नव्हर्ी. इत्यंभर्ू बार्मीही समजर् नव्हर्ीच. र्सं पाहर्ा र्ी बार्मी न
समजल्यानं एक शदवस शर्चा संर्ाप एवढा वाढला की र्ी काय घडलं र्े पाहायला
म्हायदच्ू या घिी आली व समजलं की त्याचीच परिशस्थर्ी वाईट आहे. मग र्ो कुठून
पैसे पाठवणाि. िेवटी शर्नं शनणतय घेर्ला. शनणतय असा घेर्ला की शर्नं पढु ील
वषीपासनू शर्नं शर्ची र्िाि के ली नाही. फक्त शर्च्याकडून घिची सवत कामं किवनू
घेर्ली. र्सा शर्नं एक चांगला शनणतय घेर्ला होर्ा. आज शर्चा र्ो शनणतय िास्र् ठिला
होर्ा.

73
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

***************************

म्हायदू अपंग होर्ा. पिंर्ु र्ो बसल्या बसल्या घिी स्वयंपाक करुन ठे वर् होर्ा
आशण सभु द्राही त्याला त्ास न देर्ा ससं ािाचा गाडा पेलवीर् होर्ी. शर्ला
बाळंर्पणही किर्ा येर् होर्ं व र्ी बाळंर्पणाचीही कामं करु लागली होर्ी.
परिशस्थर्ी हळूहळू शनवळू लागली होर्ी. मल ु ी शिकर् होत्या. त्यार्च आर्ा
मल
ु ाचहं ी िाळे र् जाण्याचं वय झालं होर्ं.
मोठी मल ु गी मैना आर्ा थोडी समजदाि झाली होर्ी. शर्ला शचंर्ा पडली होर्ी
की आपण आपल्या भावालाही शिकवावं. त्यामळ ु ं च शर्नं आपल्या भावालाही
जवळच्या आश्रमिाळे र्च दाखल के लं होर्ं. आज चािही भाऊ बशहण शिकर् होर्े.
र्े शिक्षणाचं वय. त्या शिक्षणाच्या वयार् िाळा शिकणं महत्वाचं होर्.ं मोठी
मलु गी दहावी पास झाली. पिंर्ु पढु ील शिक्षणाला पैसा हवा होर्ा. र्ो पैसा कुठून
आणावा? मैनेसमोि प्रश्न पडला होर्ा की शिक्षणाला पैसा आणावा कुठून? घिी
र्ािाबं ळ उडाली होर्ी. र्ी र्ािाबं ळ पाहर्ा मैनेलाही काहीच सचु र् नव्हर्ी. र्सं
पाहर्ा त्या लहानग्याच वयार् शर्ला वाटर् होर्ं की आपण कमवायला हवं आशण
जो पैसा येईल, त्या पैिार्नू आपल्या भावाबशहणींना शिकवायला हवं. र्सा शर्ला
शर्च्या आत्याचा त्ास होर्ाच.
मैनेनं शवचाि किर्ाच शर्नं दहावी पास होवनू ही आपलं शिक्षण सोडलं. र्ी
गावार् आली आपल्या वडीलाजवळ िाहायला लागली. र्ी आपल्या वडीलाची
74
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

सेवािषु ि
ृ ा किायला लागली. र्िीच आर्ा शर्ही समजदाि झाल्यानं आपल्या
आईलाही कामार् मदर् किायला लागली.
कार्डं काढणं हे त्यावेळेस शियांचं काम नव्हर्ं. पिंर्ु परिशस्थर्ी अिी नाजक
ू
होर्ी की मैनेलाही र्ी कामं किावी लागली. हळूहळू र्ी बापाच्या बिोबि चामडं
पकशवण्याचं काम करु लागली. शर्चा बाप बसल्या बसल्या शर्ला चामडं
पकशवण्याच्या कामार् मदर् करु लागला. र्साच मागतदितनही करु लागला होर्ा.
आर्ा र्ी त्या पकशवलेल्या चामड्यापासनू वात्यात, चपला आशण वेगवेगळ्या वस्र्ू
बनवू लागली होर्ी व डोक्यावि त्या वस्र्ू शवकायला बाजािार् नेवू लागली होर्ी.
त्या वस्र्ू शवकून शर्ला जे पैसे येर् होर्े. त्या पैिार् र्ी आपलं घि पाणी व आपल्या
बशहणभावाचं शिक्षण करु लागली होर्ी.
वषातमागनू वषत जावू लागले होर्े. शर्ही हळूहळू काम करु लागली होर्ी.
त्यार्च शर्च्या दोन्ही बशहणी िांर्ा व कौमदु ी िालान्र् पास झाल्या होत्या व त्याही
हळूहळू महाशवद्यालयार् गेल्या होत्या. भाऊ अजनू पयंर् महाशवद्यालयार् गेला
नव्हर्ा.
मैनेला आजही शवटाळ िळर् होर्ा. र्ो शवटाळ बंद व्हावा असं मैनेला वाटर्
होर्.ं पिंर्ु आज शर्च्याजवळ उपाय नव्हर्ा. शवटाळाचहं ी एक गशणर् होर्.ं डॉ.
बाबासाहेबांनं सांगीर्लं होर्ं की आपले शपढीजार् धंदे संपवा. शवटाळ आपोआपच
शनघनू जाईल. पिंर्ु मजबिू ी होर्ी आजही म्हायदसू मोि की र्ो आपले शपढीजार् धंदे
बदं करु िकर् नव्हर्ा. कािण त्याला माहीर् होर्ं की आपण जिी आपले शपढीजार्
धंदे बंद के ले वा सोडले र्िी आपली शबिादिी र्े काम नक्कीच किे ल व शवटाळ

75
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

सपं णािच नाही आशण आपण जि असले शपढीजार् धंदे बंद के ले र्ि आपलं या
गावार् पोट भिणं कठीण होवनू जाईल. याच कािणानं र्ो आशण आर्ा मैना आपले
शपढीजार् धंदे बंद करु िकर् नव्हर्े. पिंर्ु शर्ला वाटर् होर्ं की डॉ. बाबासाहेबांनी
सांगीर्ल्याप्रमाणे आपले शपढीजार् धंदे बंद किावे.
र्ी शवचाि किीर् होर्ी बाबासाहेबांच्या र्त्वावि चालण्याचा. पिंर्ु र्ी सक्षम
झाली नव्हर्ी. र्ी सोडणाि होर्ी शपढीजार् धंद.े पिंर्ु शर्नं शवचाि के ला की आपल्या
बशहणी शिकल्या व आपला भाऊ शिकला र्ि सक्षम झाला की आपण आपले
शपढीजार् धंदे सोडू. त्यामळु ं च र्ी शिकवर् होर्ी आपल्या भावाबशहणींना. हळूहळूच
शर्च्या बशहणी शिकू लागल्या होत्या.
आज त्या बशहणी सक्षम झाल्या होत्या. मोठमोठ्या पदावि पोहोचल्या होत्या.
आज शर्चा भाऊही मोठा झाला होर्ा. र्ोही मोठ्या पदावि पोहोचला होर्ा. पिंर्ु
शर्चे भाऊबशहण आज सक्षम बनले असले र्िी र्े आपल्या पिीवािाकडे लक्ष देर्
नव्हर्े. ना त्या शर्घांनाही त्यांच्या पिीवािाचं घेणं देणं होर्ं ना त्यांना त्यांच्या
मायबापाची शचर्ं ा होर्ी. र्े त्याचं ं वागणं पाहून मैनेला अशर्िय वाईट वाटर् होर्.ं
शर्ला अशर्िय पश्चार्ाप होर् होर्ा. कािण शर्नं त्याच भावाबशहणीचं शिक्षण किर्ा
यावं म्हणनू आपलं शिक्षण बंद के लं होर्ं आशण आर्ा र्ी आपल्याच मायबापाचा
शपढीजार् धदं ा करु लागली होर्ी.
अनभु व हाच गरुु असर्ो. ज्याला जेवढा अनभु व, र्ेवढा र्ो व्यक्ती िहाणा
असर्ो नव्हे र्ि मानलं जार्.ं शकर्ीही कोणी शिक्षण शिकला आशण त्याला जि
अनभु व नसेल र्ि र्े शिक्षण त्या व्यक्तीचं कुचकामी ठिर्ं.

76
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

पवु ीच्या काळार्ही असंच होर्.ं अनभु वानसु ाि लोकं आपला धंदा किीर्
असर्. शपढीजार् धदं े व्यवस्था यार्नू च पढु ं आली. लोकं शपढीजार् धदं े किीर् होर्े.
त्यामळ ु ं च लोकांना कामासाठी कोणाकडे भटकण्याची गिज नव्हर्ी व लोकं
कामासाठी कुणाकडे भटकर्ही नसर्. गाव स्वयंपणू त िाहायचं. त्याचं कािण होर्ं
शपढीजार् धंद.े पिंर्ु या शपढीजार् धंद्यार्नू जार्ीव्यवस्था शनमातण झाली. र्ी
जार्ीव्यवस्था.......ज्या जार्ी व्यवस्थेने शवटाळ, अस्पृश्यर्ा व जार्ीभेद वाढवला
नव्हे र्ि जार्ीभेदाला खर्पाणीही घार्ल.ं
जार्ीभेद......पवु ी जार्ीभेद हा शवटाळ नव्हर्ा. लोकं चामडं सोलणे.
बाळंर्पण किणे, टोपल्या बनशवणे, मासं कापणे व वाद्य वाजशवणे. ही व त्यासच
अनक ु ू ल असणािे कामं किणाऱ्या मंडळींचा शवटाळ मानर् नसर्. त्या कामांना शहन
समजर् नसर्. र्सेच काही लोकं असेही होर्े की र्े आपली अिा लोकांकडून सेवा
करुन घेर्. जो सेवेकिी असायचा. त्याला शहन दजातची कामं सांगीर्ली जार्. पिंर्ु
त्यांचा शवटाळ मानला जार् नसे. कामाची शवभागणी अिाच कामावरुन झाली.
त्यार्च अिा कामार् कसब वाढावं म्हणनू र्ीच र्ी कामं त्याच त्या लोकांनी
किण्याची प्रथा पडली नव्हे र्ि पाडावी लागली. त्यार् एकच हेर्ू होर्ा. र्ो म्हणजे
त्या कामाचं कसब वाढावं.
लोकं आवडीनं आपआपली कामं किीर् असर्. कोणी कोणत्याही कामाला
शहन समजर् नसर् व कोणी कोणर्ंही काम किीर् असर्. यावरुन र्त्कालीन काळार्
जार्ी र्याि झाल्या होत्या. र्िीही भेदभाव नव्हर्ाच. र्संच कोणी कोणत्याही
जार्ीचा असला र्िी त्याला कोणत्याही जार्ीर्ील कामं किण्याची पिवानगी होर्ी.
जि एखादा शढवि वा वाल्मीक समाजाचा असेल आशण त्यानं जि शवचाि के ला की
77
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मला ब्राह्मण समाजाचं काम किायचं आहे र्ि र्ो र्े काम आवडीनं करु िकर् असे.
त्याला कोणाचाच शविोध नव्हर्ा. हे आपल्याला िामायण, महाभािर् काळार् शदसनू
येर्ं. िामायण काळार् वाल्मीक समाजाचा असलेला वाल्मीक दिोडेखोि पढु ं जावनू
त्यानं ब्राम्हणत्व प्राप्त के लं व र्ो वाल्याचा वाल्मीक ऋषी झाला. र्साच महाभािर्
काळार् शढवि समाजाचा असलेल्या वेद व्यासानं पढु ं जावनू महाभािर् नावाचा
अमल्ु य ग्रंथ शलशहला व ब्राह्मणत्व प्राप्त के लं. याचाच अथत असा की शढवि समाजाचं
काम होर्,ं मासोळ्या पकडणे र्ि ब्राह्मण समाजाचं काम होर्ं कथा किणे, ग्रथं िचना
किणे. र्े काम व्यासांनी के लं. यावरुन व्यास हे ब्राह्मण समाजाचे झाले नाहीर्. पिंर्ु
गणु ाने ब्राह्मण ठिर्ार्. र्िीच त्याची आई सत्यवर्ी एक शढवि समाजाची असनू र्ी
पढु ं िाजा िार्ं नचू ी िाणी बनली व पढु ं शर्नं क्षत्ीयत्व प्राप्त के लं. र्िीच िामाला उष्टी
बोिं चािणािी िबिी ही देखील मार्ंग समाजाची होर्ी हेही शवसरुन चालर् नाही
आशण शर्चा बोिं खार्ांना िामानं कोणर्ाच भेदभाव के ला नाही. यावरुन िामायण व
महाभािर् काळार् भेदभाव नव्हर्ा हे शसद्ध होर्े. र्सचं महाभािर् काळार् झालेल्या
यद्ध
ु ार् वेगवेगळ्या जार्ीधमातचेही लोकं असर्ील हे नाकािर्ा येर् नाही. भेदभाव
नसल्यानं र्े लढले असावेर्. मग शजथं प्रत्यक्ष त्यांना देवत्व प्रदान के लेला हा समाज
आजही भेदभाव का मानर्ार्? र्ेच कळर् नाही.
िामायण महाभािर् काळ गेला. र्द्नर्ं िच्या काळार् र्थाकथीर् लोकांनी
आपल्याच फायद्यासाठी अनभु वाला गरुु मानर् लोकांनी एकच एक काम शपढी दि
शपढी किावं हे ठिवलं. त्याचा त्यांना फायदाही झाला. त्याचा फायदा म्हणजे
िामायण, महाभािर् काळार् शपढी दि शपढी एकच एक काम किीर् असर्ानं ा अनभु व
हाच गरुु असल्यानं कामाचा सिाव वाढला व लोकं एकच एक काम करु लागल्यानं
78
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

कामार् सार्त्य, सबु कर्ा व गर्ी आली. गर्ी वाढली. त्यानंर्ि लोकं आपल्याच
जार्ीर्ील कामं करु लागली होर्ी. र्ी आर्ा ना दसु ऱ्या जार्ीची कामं किीर् होर्ी.
ना दसु ऱ्या जार्ीची कामं किायला धजावर् होर्ी. र्ी मंडळी फक्त शन फक्त
आपल्याच जार्ीची कामं किीर् होर्ी व त्याच कामाला किण्यासाठी धजावर् होर्ी.
बेिोजगािीवि मार् होर् होर्ी त्या काळार्. लोकसंख्या अफाट होर्ीच. नाही
असं म्हणर्ा येर् नाही. कािण लोकं वाचर् नव्हर्े. रुग्णालये वा वैद्य कमी होर्े.
अंधश्रद्धा होर्ी व अंगार् देव येर्ो ही देखील प्रथा होर्ी. ज्या अंधश्रद्धेनं अनेकांचे
बळी जार् होर्े. असे बळी गेल्यास अमक ू अमक ू शठकाणचा भर्ू लागला असेल वा
भर्ु बाधा झाली असेल असा लोकाच ं ा समज बनायचा. त्यावि काही र्थाकथीर्
वैद्य अिा अधं श्रद्धेनं पिाडलेल्या लोकांना भ्रामक कल्पना देर् व आजािाला आपण
दिू पळशवण्याची पष्टु ी किीर्. मात् कधी कधी एखाद्याला आलेला हलकासा र्ाप हा
त्याच व्यक्तीच्या ििीिार् आपोआपच िोगप्रशर्कािक िक्ती र्याि झाल्यानं
आपोआपच र्ो र्ाप शनघनू जार् असे. ही प्रशर्काििक्ती कधीकधी खाण्यार्नू र्याि
होर् असे आशण र्ो र्ाप शनघनू जार्ाच नाव वैद्याचं होर् असे की त्यानंच र्ो िोग दिू
पळवला. समजा आजच्या काळार्ील अटॅक जि एखाद्या व्यक्तीला आलाच र्ि
त्याला मठु मािली असा अपप्रचाि वैद्यबू ा किायचा. यार्नू च अधं श्रद्धा वाढीस
लागल्या. र्संच शपढीजार् शिक्षण वाढीस लागलं. या शपढीजार् शिक्षणाने बिे च
फायदे झाले. पशहला मख्ु य फायदा म्हणजे बेिोजगािीवि मार् किर्ा आली. कािण
शपढीजार् धंदे लहानपणापासचू किायचे. लहानपणापासनू च लोकं आपल्याच
मल ु ानं ा धद्यं ाचे कसब शिकवायचे. त्यामळ ु ं च र्ेच शिक्षण असायचं मल
ु ानं ा व र्ोच
वािसा पढु ं चालवनू मल ु ंही र्ोच धंदा किीर् असर्. त्यार्च दसु िा फायदा हा झाला
79
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

की लोकांना कोणत्याही स्वरुपाचं शिक्षण वा कसब शिकायला पैसा लागर् नव्हर्ा.

कािण लोकं फक्त शन फक्त आपल्याच धद्यं ाचं शिक्षण शिकर्. र्े शिक्षण त्यांना
आपल्याच शपढीकडून शमळायचं व शर्सिा आशण मख्ु य फायदा म्हणजे या शपढीजार्
शिक्षणानं पोटाचा प्रश्न कायमचा शमटवला होर्ा. कािण ग्राहक हे बनलेले असायचे.
शपढीजार् धंदा हा त्या मल ु ांचा शपर्ाच किीर् असल्यानं त्याच्या मल ु ांनाही
आपोआपच र्े काम किायची संधी शमळर् असे व त्याच्या वडीलाचे जे शगऱ्हाईक
असायचे. र्ेच शगऱ्हाईक त्याच्या मल ु ाचेही असर्. पिंर्ु पढु ं याच शपढीजार् धंद्यार्
जार्ीभेद व शवटाळ शििल्यानं र्े शपढीजार् धंदे मोडणे अशर् आवश्यक होर्े.
शपढीजार् हे धदं .े .... सवांना वेगवेगळे धदं े किण्याची व एका धद्यं ार्नू
दसु ऱ्याच धंद्यार् जाण्याची मभु ा होर्ी. त्यार्च असे धंदे की र्े धंदे किायला लोकं
धजर् नसर्. काही धद्यं ार् मेहनर् जास्र् होर्ी र्ि काही धद्यं ार् मेहनर् कमी. ज्या
धंद्यार् मेहनर् जास्र् होर्ी. पोट भिणं दोन्ही धंद्यार् शजकीिीचं काम होर्ं.
प्रत्येक धंद्यानसु ाि जार्ी ठिवण्यार् आल्या. त्याच जार्ीच्या माणसानं र्ेच
धंदे किावे असं ठिलं व त्यानसु ािच कोणर्ाही व्यक्ती कोणर्ाही धंदा करु िकर्
असल्यानं प्रत्येक जार्ीचे काही शनयम ठिशवण्यार् आले. जसे. ब्राह्मण मंडळी
माधक ु िी मागर्. त्याच्ं या मागण्यार्ही काही शनयम ठिवले होर्े. त्यांनी पाचच घिी
माधक ु िी मागावी. न शमळाल्यास उपािी पोटी शदवस काढावे लागर्. असा शनयम
असल्यानं कोणर्ाही व्यक्ती ब्राह्मण जार्ीचं काम किण्यास धजर् नव्हर्ा. हे
जार्ीसाठी बनवलेले शनयम. हे शनयम चांगले होर्े व चागं ल्यासाठीच बनवले होर्े.

80
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

पिंर्ु जसा पढु ं जार्ीभेद आला. र्से सािे शनयम धाब्यावि बसवले गेले व शनयम
बदलले गेले.
िामायण, महाभािर् काळ संपर्ाच जार्ीभेद व शवटाळ एवढा चिणसीमेवि
पोहोचला की समाजार् स्पृश्य व अस्पृश्य असे जार्ीचे दोन भाग र्याि झाले.
स्पृश्यांना उच्चवणीय संबोधलं गेलं व अस्पृश्यांना कशनष्ठवणीय. आर्ा अस्पृश्यांनी
व स्पृश्यांनी काम किर्ांना संगनमर्ानं काम किायचं ठिलं. पिंर्ु पढु े यार् नकािाच्या
गोष्टी होवू लागल्या. कािण स्पृश्य शवनाकािण अस्पृश्यांना आपली सेवा करुन घेर्
असर्ांना त्ास देर्. त्यार्च अस्पृश्य नकाि देर्. हे असं होवू नये. म्हणनू व पढु ं
अस्पृश्य व स्पृश्यानं ी नकाि देवू नये म्हणनू काही र्ज्ञ लोकानं ी दोघांसाठीही शनयम
बनवले. पिंर्ु र्े सवत शनयम धाब्यावि बसवनू या शठकाणी शििजोि झालेला स्पृश्य
वगत पढु ं जावनू अस्पृश्यांना एवढा त्ास देवू लागला की त्याची गणर्ीच किणे िक्य
होर् नाही. मग अत्याचािाची िृख ं लाच र्याि झाली. जे कालपयंर् म्हणजे डॉ.
बाबासाहेबांनी संशवधान शलहण्यापयंर् सरुु होर्े व आजही काही अंिी सरुु आहेर्.
आज डॉ. बाबासाहेबांनी शलशहलेलं संशवधान आहे व र्े अंमलार्ही आलं आहे.
पिंर्ु भेदभाव आशण शवटाळ आजही गेलेला नाही.
डॉ. बाबासाहेबांनी जेव्हा सामाजीक िांर्ी के ली. र्ेव्हा लोकांना त्यांनी
सागं ीर्लं की बाबानं ो, सोडा हे धदं .े आपण असले धदं े किण्याचा ठे का थोडा घेर्ला
आहे. त्यानंर्ि काही लोकांनी आपले शपढीजार् धंदे सोडले. त्यांनी पोट भिण्यासाठी
वेगळे धंदे शनवडले. पाश्चात्यीकिण झालं. लोकं शवदेिी लोकांच्या संपकातर् येवू
लागले. त्याचबिोबि शवटाळ व जार्ीभेद संपला. मात् यार्नू शपढीजार् धंदे सटु ल्यानं
शिक्षणाला शकंमर् आली. लोकं शिक्षणाला जास्र् महत्व देवू लागले. कोणत्याही
81
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

स्वरुपाचं शिक्षण शिकर्ा येवू लागलं व त्यार्नू स्वर्ःसाठी िोजगािही शनमातण किर्ा
येवू लागला. मात् असे शपढीजार् शिक्षण गेल्यानं स्पधात शनमातण झाल्या. पोटाचा प्रश्न
सोडशवण्यासाठी शिक्षण हाच पयातय झाला. धंद्याचं कसब जे शपढीजार् शमळायचं. र्े
शिक्षण शमळणं बंद झालं. शपढीजार् शिक्षणानं जी बेिोजगािीची समस्या उद्भवायची
नाही. र्ी उद्भवली. शपढीजार् काळार् व्यवसायीक शिक्षण शिकण्यासाठी जो पैसा
लागायचा नाही. र्ो आज लागू लागला. एवढंच नाही र्ि असलं व्यवसायीक शिक्षण
शिकायला जास्र्ीर् जास्र् पैसा लागू लागला. मात् शवटाळ कायमचा सपं शवण्याचा
प्रयत्न असले धंदे सोडण्याच्या माध्यमार्नू झाला हे शवसिर्ा येर् नाही.
आज शपढीजार् धदं े नाहीर्. र्े सोडले म्हणनू भेदभाव व शवटाळ कायमचा
संपलेला आहे. जिी बेिोजगािीचा प्रश्न शनमातण झाला असला र्िी अन् जिी
व्यवसायीक शिक्षणाला पैसे लागर् असले र्िी. पवु ी याच व्यवसायीक शिक्षणानं जो
गाव स्वयपं णू त असायचा. र्ो गाव आर्ा सपं ला. आज गावच ं ी गावहं ी असल्या
शपढीजार् स्वरुपाचं व्यवसायीक शिक्षण आपल्या मल ु ांना शिकवीर् नाही. र्े
दसु ऱ्याच शिक्षणाला प्राधान्य देर्ार्. दसु ऱ्याच शिक्षणाला महत्त्व देवनू त्याच
शिक्षणाच्या मागं लागर्ार्. ज्या शिक्षणार्नू पैसा जास्र् शमळर्ो. आज त्याच पिु ार्न
व्यवसायीक शिक्षणाला महत्व आले आहे. जे शपढीजार् शिक्षण घिीच शमळर् होर्े.
आज र्ेच शिक्षण िाळे र् वेगवेगळे भाग पाडून शमळर् आहेर् व त्याला जास्र् महत्व
आले आहे. काल शमळणािे शपढीजार् शनःिल्ु क शिक्षण आज पैसे लावनू शमळवले
जार् आहे व त्याचा उदोउदो सरुु आहे.
महत्वाचं सांगायचं म्हणजे शपढीजार्पणा व शपढीजार् शिक्षण ही अशर्िय
महत्वाची गोष्ट होर्ी. आजही र्ी महत्वाची गोष्ट आहे. काल एक शवशिष्ट जार् र्से
82
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

धदं े किीर् होर्ी आशण आज कोणीही र्से धंदे किायला पढु ं येर् आहे. जसे काल
वाढयाचं काम वाढई किायचा. आज सवतच लोकं किर्ार्. ज्याला फशनतचि असं नवं
नाव शदलं गेलं आहे व जो धंदा आज जोमार् चालर्ो आहे. काल वेल्डींगचं काम
किणािी खार्ी जार्, आज वेल्डींगचं काम सािे च किर्ार् खार्ी बननू . काल वैद्यचू ं
काम अस्पृश्य किायचे. त्यांच्याच अंगार् देवी देवर्ा शििायच्या व एखाद्या साथीच्या
आजािार् र्ेच झाडफुक किीर् वा जडीबटु ी देर्. आज र्े काम सािे च किर्ार्. मात्
नाव बदललं आहे व त्याला प्रमाणीर् इग्रं जी नाव आलं आहे.
कालच्या शपढीजार् व्यवसायाचं आज आधशु नकीकिण झालं आहे व आज
त्या सवतच शपढीजार् व्यवसायानं ा इग्रं जी नाव शमळालं आहे. त्याच शपढीजार्
व्यवसायीक शिक्षणाच्या आज पदव्या शनघाल्या आहेर्. बदललं काहीच नाही.
र्ंत्शिक्षण आलं आहे व त्या र्ंत्शिक्षणार् कालचेच शपढीजार् धंदे शिकवले जार्
आहेर्. पिंर्ु त्याचं े थोडेसे स्वरुप बदलले आहे. बदलला आहे फक्त शवटाळ. याच
शवटाळ आशण भेदभावानं सवत देि बदलवला आहे नव्हे र्ि जगही बदलवनू टाकलं
आहे. याचाच अथत असा की दारु एकच आहे आशण र्ी कामंही एकच किीर् आहे.
पिंर्ु त्याला वेगवेगळी नावं आहेर्. कोणी त्याला देिी र्ि कोणी त्याला मोहाची
दारु म्हणर्ार्. कोणी त्याला शवदेिी दारु म्हणर्ार्. आर्ा या सवत दारुंमध्येही बिे च
प्रकाि आले आहेर्. या सवत प्रकािच्या दारु जिा ििीिाला पोखिर् असर्ार्. र्साच
पोखिलं होर्ं कालच्या शवटाळ अन् जार्ीभेदानं. काल समाजाची अवस्थाही अिीच
होर्ी. जार्ीभेद व शवटाळ नावाची दारु होर्ी. एक देिी होर्ी र्ि दसु िी मोहाची होर्ी.
पिंर्ु या दोन्ही गोष्टीनं समाजाला निा आली व त्या दोन्ही प्रकािानं समाजाला
पोखिलं होर्ं. एवढं पोखिलं होर्ं की संपणु त समाजच नेस्र्नाबर्ू झाला. मानमिार्ब
83
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

सवत गायब झाला. कालपयंर् जो समाज वडीलधाऱ्यांची इज्जर् किायचा. आज

र्िी इज्जर् उिलेली नाही. आज शवटाळ र्ि गेला. जार्ीभेदही गेला. पिंर्ु समाज
बदलला आहे आशण र्ेवढाच शबघडर्ही चालला आहे. जिी शवदेिी दारुही देिी
आशण मोहाच्या दारुसािखंच ििीि सडवर्े. र्िीच गर् आज जार्ीभेद व शवटाळ
गेला असला र्िी पाश्चात्यीकिणाची कास किीर् आहे. पाशश्चमात्यीकिण ही एक
दारुच आहे शवदेिी. ज्यार्नू र्ोकडे कपडे घालणे, आपली पत्नी दसु ऱ्या परुु षाला
वापिायला देणे, असे प्रकाि उदयास आले आहेर्. येर् आहेर्. चागं ली सस्ं कृ र्ी
संपली आहे. जी आपली भािर्ीय संस्कृ र्ी होर्ी आशण आम्ही जी संस्कृ र्ी चांगली
नाही. त्या शवदेिी संस्कृ र्ीच्या मागे लागलो आहोर्. आमच्या देिार् गणु ी लोकं
आहेर्. पिंर्ु र्े आज आपल्या देिाला पिकीय देि मानर्ार् आशण र्े इथच ं जन्म
घेवनू अन्न खावनू व येथेच शिक्षण शिकून शवदेिार् जार् आहेर्. र्ेथेच आपले गणु
शवकसीर् किीर् आहेर् आशण आपल्याच देिाला शवसिर् आहेर्. असं का झाल?ं
का घडर् आहे? असा शवचाि के ल्यास याला जबाबदाि आहे कालचा आपला
शवटाळ व कालचा आपला जार्ीभेद. काल आपण आपल्याच बांधवांिी ित्त्ु व
पद्धर्ीनं वागलो. शवटाळ अन् जार्ीभेद माननू . त्यावरुन आज वाटायला लागलंय
आशण शवचाि येर्ोय की काि! जि आम्ही काल शवटाळ व जार्ीभेद पाळला नसर्ा
र्ि.......कालच्या शवटाळानं सािे च नार्े संपवले. जे नार्े आपले होर्े. आपल्यासाठी
होर्े अन् आपल्याच स्वयपं णु तर्ेसाठी होर्े असे म्हणायला काहीच हिकर् नाही.
आज र्े शिकले होर्े मैनेचे भाऊबशहण. पिंर्ु र्े शर्च्या वडीलाला साथ देर्
नव्हर्े. र्े चांगल्या नोकिीविही लागले होर्े. पिंर्ु र्े कुटूंबाला मदर् किीर् नव्हर्े.
ना गावाकड येर् होर्े ना र्े गावार्ील शवटाळ दिू किीर् होर्े. त्यामळ ु ं त्याचा पश्चार्ाप
84
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मैनेला होर् होर्ा व शर्ला त्याचं िल्य वाटर् होर्ं की आपण आपलं शिक्षण त्या
आपल्या बशहणभावाच्या शिक्षणासाठी सोडल.ं र्िी र्ी हुिाि होर्ी. र्ी िालान्र्
पास झाली होर्ी. पिंर्ु भावाबशहणींच्या शिक्षणासाठी शर्नं आपलं शिक्षण सोडलं
होर्ं. आर्ा बिे च शदवस झाले होर्े शिक्षण सोडून. पिंर्ु भावाबशहणीच्या या
दृष्ट्कृत्यानं शर्ला शिकावंसं वाटर् होर्.ं
मैनेची इच्िा होर्ी शिकायची. कािण शर्ला माहीर् होर्ं की र्ी
शिकल्याशिवाय र्ी गावचा शवटाळ दिू करु िकर् नाही. ना त्या गावार्ील लोकांच्या
शवचािार् सामाजीक भिणा करु िकर्. आपले भाऊबशहण व्यथत शनघाले की
ज्याच्ं यापासनू शर्ला उमेद होर्ी. शर्ला वाटर् होर्ं की शर्चे भाऊबशहण गावचा
शवटाळ दिू किर्ील. र्सेच र्े गावचा शवटाळ दिू किायला मदर् किर्ील. र्सं त्यांनी
काहीच के लं नव्हर्.ं उलट त्यांनी आपला स्वाथत पाहार् आपलं पोट पाशहलं होर्ं.
आपल्या स्वर्ःचा उद्धाि के ला होर्ा व ज्या गोष्टीसाठी आपल्या शिक्षणाचा त्याग
करुन मैनेनं आपल्या भावाला व बशहणीला शिकवलं होर्ं. र्ो उद्देि शर्चा मनार्ल्या
मनार् िाशहला होर्ा. र्ो उद्देि यिस्वी झाला नव्हर्ा.
शिक्षणाची आस........त्यार्च समाजासाठी काही किण्याची आस शर्ला
काही स्वस्थ बसू देर् नव्हर्ी. र्ी आपल्या आईवडीलाला र्ि सांभाळून घेर् होर्ी.
त्यार्च शिक्षण शिकायची आसही शर्ला होर्ी. धदं ा बऱ्यापैकी चालर् होर्ा. कािण
शर्नं आपल्या धंद्याचं र्ंत् बदलत्या परिशस्थर्ीनरू ु प बदलवलं होर्ं. र्ी िहिार्
आत्याच्या घिी शिकायला असल्यानं शर्चा र्सं पाहर्ा िहिािी संपकत आला होर्ा.
त्याचाच फायदा शर्नं घ्यायचं ठिवलं होर्ं व र्ी त्याचा फायदाही घेर् होर्ी. र्ी आर्ा
िहिार् जायची व शवकर्ची आयर्ी बनलेली उत्पादने िहिार्नू आणायची व र्ीच
85
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

उत्पादनं गावोगावी जावनू शवकायची. या शर्च्या उपिमार् शर्ला बऱ्यापैकी पैसाही

शमळर् होर्ा व गाठीला चाि पैसेही वाचर् होर्े.
र्ी जिी िहिार् उत्पादन घ्यायला जेव्हा जेव्हा जायची. र्ेव्हा र्ेव्हा शर्च्या
मनार् शिक्षणाची आस शनमातण व्हायची. शर्ला बाबासाहेब आठवायचे व
आठवायचं त्यांनी घेर्लेलं शिक्षण. आठवर् होर्ं शर्ला बाबासाहेबांनी हाल हाल
भोगलेले. पिंर्ु त्यांनी शिक्षण न सोडलेलं. र्ीच प्रेिणा घेवनू त्या वाढलेल्या वयार्
शर्नं स्वर्ःची लाजलज्जा न बाळगर्ा शिक्षणासाठी फॉम भिला व र्ी शिकू लागली
होर्ी.
मैनेनं शिक्षण शिकण्यासाठी फॉम भिला होर्ा व र्ी महाशवद्यालयार् त्या
वाढलेल्या वयार् शिकू लागली होर्ी. त्याचबिोबि र्ी कामंही किीर् होर्ी. कामाचं
ओझं होर्चं शर्च्या डोक्यावि. कािण आर्ा शर्ची आई थोडी थकलेलीच होर्ी.
वडील र्ि अपंगच होर्े.
मैनेचे बशहण भाऊ शिकलेले होर्े. त्यार्च र्े िहिार् शस्थिावले होर्े. कधी र्े
गावाकडे येवनू ही पाहार् नसर् ना कोणर्ेच हालहवाल शवचािर् नसर्. अिार्च
शर्च्याजवळ पश्चार्ापाशिवाय मागत नव्हर्ा. पिंर्ु असा पश्चार्ाप किण्याऐवजी र्ी
स्वर्ःला सक्षम शसद्ध करु पाहार् होर्ी. त्यासाठीच र्ी शिकर् होर्ी.
मैना दििोज शनत्यनेमानं काम करु लागली होर्ी. त्याचबिोबि अभ्यासही करु
लागली होर्ी. र्िीच घिचा स्वयपं ाक, भाडं ीकंु डी व धणु ीही आटोपवर् होर्ी.

86
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मैना जिी कामं किायची. त्याचबिोबि र्ी थकायचीही. त्यार्च शर्ची दया
घ्यायला घिी पाशहजे असं कोणीच नव्हर्.ं पिंर्ु शर्ला मदर् किायला शर्ची आई
सभु द्रा होर्ी.
सभु द्रेनं आर्ा फाििी कामं जमर् नव्हर्ी. र्िीही र्ी हळूहळू आपलं बाळ
थकर्ंय याची जाणीव ठे वनू कधीकधी स्वयंपाक किीर् होर्ी. कधी कधी गावार्ील
बाळंर्पणंही काढर् होर्ी.
सािखी अस्वस्थर्ा अन् सािखी उशद्वग्नर्ा. अिार्च शर्च्या मल ु ीचा
चाललेला अभ्यास. र्ी जाणीव सवत शबिादिीला होर्ी. र्िी जाणीव गावालाही.
आज गाव शर्ला नमन किीर् होर्ं. कािण शर्नं कसोिीनं शदवस काढले होर्े.
र्े म्हायदचू ं घि. आज र्े घि एका सशु िक्षीर् माणसाचं घि म्हणनू गणल्या
जार् होर्.ं त्याचं कािणही र्सचं होर्.ं मैना प्रसगं ी जास्र् शिकली नाही. र्िी शर्नं
शिकशवलेले र्ीनही भाऊबशहण आज उच्चर्म शिकले होर्े नव्हे र्ि आज र्े
चांगल्या प्रशर्च्या नोकिीविही लागले होर्े. हे सगळं शर्च्याचमळ ु ं घडल्यानं आर्ा
गाव शर्ला मानर् होर्ं व शर्चा सन्मानही किीर् होर्ं. अिार्च र्ी आणखी शिकू
लागल्यानं शर्चा आणखी हेवा गावाला वाटर् होर्ा. त्याचबिोबि शर्चा शबिादिीर्ील
लोकानं ाही हेवा वाटर् होर्ा.
शिक्षण वाघीणीचं दधू आहे हे त्या गावाला कळलं असलं र्िी गाव त्या
शिक्षणाला अजनु ही महत्व देर् नव्हर्ं. कािण शर्चे भाऊबशहण शिकले होर्े. पिंर्ु
आपल्या शिक्षणाचा उपयोग र्े गिु गिु ण्यासाठी किीर् नव्हर्े. उलट त्यांनी स्वाथत
साधर् आपला कायतभाग साधला होर्ा व र्े आर्ा आपल्याच पिीवािाला शवसिले

87
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

होर्े. पिंर्ु मैना काही आपला पिीवाि शवसिली नव्हर्ी. र्ी अजनु ही आपलाच
पिीवाि घेवनू चालर् होर्ी. अिार्च अिीही र्ी िात् शर्च्या घिी उगवली. म्हायदू
चालर्ा झाला होर्ा.
र्ी भयाण िात्. म्हायदल
ू ा त्या िात्ी िार्ीर् कळा येर् होत्या. अशर्िय वेदना
होर् होत्या. काय किावं र्े सचु र् नव्हर्ं. सािखं पोटंही दख ु र् होर्ं व त्या पोटाचा
सभु द्रानं उपचािही के ला होर्ा. शर्नं त्याच्या पोटाला र्ेल लावनू शदलं होर्ं. र्िीपण
पोट बसलं नव्हर्.ं र्िी अधी िात् उलटली.
र्ी अधी िात्. बाहेि अंधाि पडला होर्ा. कुत्ी सािखी भंक ु र् होर्ी. र्सं
काहीर्िी शवपिीर् घडणाि असच ं सािखं वाटर् होर्.ं बाहेि पाऊस पडर् होर्ा.
अिार्च म्हायदच्ू या िार्ीर् एक कळ भरुन आली व म्हायदनू ं िक्ताची ओकािी
के ली. त्यानर्ं ि र्ो क्षणभि िार्ं झाला. र्सा थोड्याच वेळाचा अवकाि. म्हायदल ू ा
पन्ु हा िार्ीर् धडधड वाटायला लागलं. अंग र्ापायला लागलं. पन्ु हा सािख्या कळा
यायला लागल्या. र्ोच एक कळ महाभयंकि आली व र्ी कळ सहन न झाल्यानं
म्हायदू गर्प्राण झाला होर्ा.
म्हायदू गर्प्राण होर्ाच त्या भयाण िात्ी सभु द्रेनं आपला हबं िडा सोडला.
जिी गाईला शर्चा वासरु सोडून गेल्यावि गाय जिी हबं िर्े र्सा. मात् मैना िडर्
नव्हर्ी. र्ी आपल्या आईला सांभाळर् होर्ी. म्हणर् होर्ी. 'आई, िडू नगंस. आपली
प्रकृ र्ी खिाब करु नगंस.'

88
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मैनेलाही िडू येर् होर्ं. पिंर्ु र्ी िडर् नव्हर्ी. िडू िकर् नव्हर्ी. कािण शर्ला
वाटर् होर्ं की आपणही िडलो र्ि आपली आई जास्र् िडेल व आपल्या आईची
प्रकृ र्ी जास्र् खिाब होईल.
र्ी िात्.......र्ी िात् वैित्वाची िात् ठिली होर्ी. र्िी त्या िात्ीला मैनेला झोप
आली नाही. असंख्य शवचाि शर्च्या मनार् होर्े. शर्ला शर्चा बाप एक आधािवड
होर्ा. आर्ा शर्च्यासमोि शवचाि होर्ा की कसं जगर्ा येईल. बाप एक आधािवड
होर्ा.
र्ी िात् जाण्याची र्ी वाट पाहार् होर्ी. र्िी पहाट झाली व कोंबड्यानं साद
शदली. र्िी र्ी बसल्या जागेवरुन उठली. शबिादिीर्ील लोकाजं वळ गेली व त्यानं ा
शवनवणी करु लागली की त्यांनी एकर्िी माणसू िहिार् पाठवावा आशण शर्च्या
भावाबशहणींना शनिोप द्यावा. पिंर्ु शबिादिीर्ील लोकं शर्चं ऐकर्ील र्ेव्हा ना. कािण
शवटाळाची एवढी काळी पट्टी त्यांनी डोळ्यावि चढवली होर्ी की त्यांना डोळ्याच्या
समोिचं काहीच शदसर् नव्हर्.ं त्यार्च त्यांनी म्हायदल ू ा वाळीर् टाकलं आहे हेच
त्यानं ा आठवर् होर्.ं दसु िं काहीही आठवर् नव्हर्.ं िेवटी शर्नं शवचाि के ला. भाऊ
व बशहणीला मयर्ीचा शनिोप कसा पाठवावा याचा. क्षणार्च शवचािांर्ी शर्ला
पाटलाची आठवण झाली की ज्या पाटलानं शर्ला म्हायदू अपंग झाला, र्ेव्हापासून
साभं ाळलं होर्ं त्याची. र्िी क्षणभिही वेळ न दवडर्ा र्ी पाटलाच्या घिाच्या शदिेनं
सैिावैिा धावर् सटु ली. र्सं पाटलाचं घि आलं.
र्ी पाटलाच्या अगं णार् पाऊल टाकर्े न टाकर्े, र्ेच सकाळी अगं णार् सडा
टाकणािी पाटलीण शर्च्यावि खेकसली. म्हणाली,

89
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"पोट्टे, र्ल
ु े लाज श्रम गी हाये का नाय. सकाळी सकाळी यमदर्ू ावाणी माह्या
आगं णार् आली अन् माह्यं आगं ण अपशवत् किीर् हाय."
पाटलीण बोलनू गेली खिी. पिंर्ु शर्ला काय माहीर् होर्े की शर्ला एके काळी
मदर्च किणािा म्हायदू आज जगार् नाही.
पाटलीणनं र्सं म्हणर्ाच र्ी उत्तिली. म्हणाली,
"काकू, काकू माफ किा. पाटील हाय का घिला?"
"ह,ं बोल, काय काम हाय एवढ्या सकाळी सकाळी?"
पाटलीणचा र्ो प्रश्न. र्से शर्नं डोळ्यार्नू आसवं काढले व िडक्या स्विार्
म्हणाली,
"बापू गेलेर्."
"म्हणजे? म्हणजे म्हायदू गेला र्ि.........मिण पावला की काय?"
"होय. र्े मिण पावले."
"कसे? अन् कवा?"
"िार्ीले."
"कायनं मिण पावले?"
"कळ आलर्ी िार्ीर्. सहन झाली नाय अन् मेले."
"इकडं किी आली?"
"सांगावा सांगाले. अन् आणखी दसु िं काम हाय."
"कोणर्ं?"
90
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"ियिार् माह्ये भाऊबशहण हायेर्. त्याईले बोलावणं पाठवाचं हाय. अन्

र्मु ाले र्ं माईर्च हाये का शबिादिीर्ील लोकाईनं आमाले टाकून देल.ं कोणीपण
मदर् करुन नाय िायले. म्हणनू च आले म्या. जिा पाटील सायेबाले हेच सांगाचं हाय.
का र्मु ी र्िी माह्यी दया घ्या. अन् कौमदु ी व िांर्ेले बोलावणं पाठवा म्हणाव.ं "
"अिी गोष्ट हाये र्ि.......ठीक हाये, सांगर्े ह.ं र्ू शनश्चींर् िाहा म्हणजे झालं
पोिी. काळजी करु नगं. " पाटलीण म्हणाली.
पाटलीणीचा मैनेसोबर् चाललेला संवाद. र्सा पाटीलच हार्ार् र्ंबाखू घोटर्
घोटर् बाहेि आला. त्यानं मैनेला पाशहलं. र्सा र्ो म्हणाला,
"मैने अन् एवढ्या सकाळी सकाळी?"
पाटलाचे र्े िब्द. र्िी मैनाच बोलणाि. र्ेच पाटलीण बोलली,
"म्हायदू गेला म्हणावं."
"म्हणजे?"
"अवं मेला र्ो. या जगार् नाय र्ो आर्ा." पाटलानं र्े िब्द ऐकले. र्सा र्ो
जे समजायचं र्े समजला व मैनेकडे र्ोंड करुन म्हणाला,
"मैन,े खिी हाय का हे गोष्ट?"
"होय पाटीलसायेब. गोष्ट खिी हाय. अन् मी आपणाकडं एक काम घेवनू
आलीया. "
"बोल, काय काम हाय?"

91
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"आपण फक्त माह्या भाऊबशहणीले र्सा सांगावा धाडा म्हणजे झालं. एवळी
कृ पा किा म्हणजे झाल.ं " मैनेनं हार् जोडले व र्ी काकुळर्ीनं म्हणाली.
"एवळीच गोष्ट ना. मंग काळजी करु नोको पोिी. र्ू माह्या लेकीसािखीच
हायेस. आर्ा जा. म्या सांगावा धाडर्ो र्ह्य
ु ा बशहण भावाले. जा आर्.ं आपल्या
बापाच्या मयर्ीची र्यािी कि."
मैनेला पाटील र्सं म्हणर्ाच मैना पिर् माघािी शफिली. त्यानर्ं ि पाटलानं र्सा
सांगावा एका गडीमाणसाकिवी शर्च्या भावाबशहणीला पाठवला. र्सा र्ो स्वर्ःच
त्या म्हायदच्ू या झोपडीर् दाखल झाला.
पाटील मात् ठामपणानं त्यांच्या सोबर् उभा होर्ा मैनेच्या खांद्याला खांदा
लावनू . र्ोच एक म्हायदचू ा आधािवड होर्ा गावार्ील. त्यानं म्हायदू जीवंर्
असर्ानं ा र्ि मदर् के लीच होर्ी त्या पिीवािाला आशण आर्ा मिणानर्ं िही र्ोच
शर्ला मदर् किीर् होर्ा.
दपु ाि होर् आली होर्ी. र्से मैनेचे भाऊबशहण व नार्ेवाईक मयर्ीला उर्िले
होर्े. सािे िडर् होर्े. र्िी लवकिच मयर् आटोपवली गेली. कािण कोणी म्हणर्
होर्े. 'म्हायदल ू ा कोणीर्िी मठु मािली आहे. म्हणनू च र्ो मिण पावला आहे. असं
प्रेर् जास्र् वेळ ठे वर्ा येर् नाही. कािण असं प्रेर् जास्र् वेळ ठे वणं हे सैर्ान
जागशवण्यासािखं असर्ं.' िेवटी जास्र् वेळ ठे वा की नको ठे वा. प्रेर्ाची शवल्हेवाट
लावणं भागच होर्ं. त्यामळ ु ं च की काय, म्हायदचू ी मयर् लवकिच आटोपण्यार्
आली. त्यानंर्ि म्हायदच्ू या प्रेर्ाचा िक्षाशवसजतन कायतिम आशण शर्सिा शदवसही
झाला. त्यानंर्ि आलेले पाहूणे आपापल्या गावी िवाना झाले व त्याचबिोबि शर्चे

92
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

भाऊबशहणही. मिणानंर्िही मैनेच्या भावाबशहणींनी शर्ला साथ शदला नाही. र्े शनघनू
जार्ाच वा िवाना होर्ाच र्ी अभागी मैना आजही त्याच्ं या पाठमोऱ्या ििीिाकडे
के शवलवाणे पाहार् होर्ी. पण शर्चे स्वाथतपिायण भाऊबशहण ना शर्च्याकडे वळून
पाहार् होर्े ना शर्चे मन जाणर् होर्े.
मयर् आटोपली. र्से सवत सोपस्काि आटोपनू शर्चे भाऊबशहण आपापल्या
घिी शनघनू गेले व एक मोठा आघार् शर्च्या डोक्यावि झाला. बापाचं ित् हिवल्याची
जाणीव शर्ला होर् होर्ी. अिार्च र्ी शहमं र् हािली नाही. शहमं र्ीनं व नेटानं र्ी
एके क पाऊल पढु ं टाकर् होर्ी. त्यार्च कामधंदहे ी किीर् होर्ी. र्िीच शिक्षणही
किीर् होर्ी.
नकु र्ीच र्ी बािावी पास झाली होर्ी. त्यानंर्ि शर्नं शवचाि के ला की आपण
पदवी किार् शमळवायची? व्यवसायीक शिक्षणार् पदवी शमळवायची की शिकर्
जायचं अशधकािी बनण्यासाठी. र्सा र्ी शवचािच किीर् होर्ी. र्ो शवचाि किीर्
असर्ांना अचानक र्ी भर्ू काळार् गेली व शर्ला बाबासाहेब आठवले. शर्ला
आठवलं की बाबासाहेबानं ी व र्त्सम नेत्यानं ी सवतप्रथम बॅरिस्टि पदवी घेर्ली.
त्यानंर्ि त्यांनी स्वार्ंत्रयाची लढाई के ली. याचाच अथत असा की आपण सवतप्रथम
येथील कायद्याचा अभ्यास किावा. जेव्हा आपल्याला येथील कायदे माहीर् होर्ील.
र्ेव्हाच आपण या गावार्ील शवटाळ अन् जार्ीभेद दिू करु िकू.
र्ो शर्चा शवचाि. र्सं पाहर्ा त्यावेळेस बॅरिस्टि पदवीचा अभ्यासिम हा
बािावीपासनू च सरुु होर् होर्ा. बािावीनर्ं ि र्ो अभ्यासिम पाच वषातचा होर्ा व बीए
नंर्ि र्ो अभ्यासिम र्ीन वषातचा होर्ा.

93
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मैनेनं बॅरिस्टि बनायचा शवचाि किर्ाच शर्नं बॅरिस्टि अभ्यासिमाचा फॉम

भिला व र्ी बॅरिस्टि अभ्यासिम शिकू लागली.
र्ो बॅरिस्टि बनायचा अभ्यासिम. र्ो पणु तर्ः इग्रं जीर् होर्ा. र्सं पाहर्ा शर्चं
आजपयंर्चं शिक्षण मिाठी माध्यमार्ील िाळे र्नू झाला होर्ा. शर्ला इग्रं जी समजर्
नव्हर्ं. काय किावं सचु र् नव्हर्ं. महाशवद्यालयार् जाणंही जमर् नव्हर्.ं कािण
शर्च्यावि घिाची जबाबदािी होर्ी व र्ी जबाबदािी पेलवर् नव्हर्ी. अिार्च शर्ला
महाशवद्यालयार् गेल्याशिवाय आपल्याला र्िणोपाय नाही. इग्रं जीपण आपल्याला
नीट समजणाि नाही व आपण नापास होवू असंच वाटायच.ं िेवटी शर्नं त्यार्नू मागत
काढला. शदवसभि र्ी महाशवद्यालयार् जावू लागली व िात्ीला महाशवद्यालयार्नू
लवकि येवनू र्ी आपला धंदाही सांभाळू लागली.
घिचा स्वयपं ाक, धणु ीभाडं ी, महाशवद्यालयार्ील शिक्षण व धदं ा सांभाळर्ा
सांभाळर्ा शर्ला काही वेळ शमळर् नव्हर्ा. त्यार्च अभ्यासही किणे होर्ेच. र्िीही
र्ी र्े सगळं करुन पाशहजे त्या प्रमाणार् अभ्यासही किीर् होर्ी. अिार्च एक एक
वषत किीर् किीर् र्ी बॅरिस्टिची पिीक्षा चागं ल्या गणु ानं पास झाली. र्ेव्हा शर्चा
सत्काि किण्यार् आला व शवचािलं गेलं की एवढ्या उर्ाि वयार् र्ू बॅरिस्टि का
बनली? त्यावि शर्चं उत्ति होर्,ं भावाबशहणीमळ ु ं ....... त्यावि र्े कसं काय? या
प्रश्नावि र्ी गप्प होर्ी. पिंर्ु शर्च्या मनार् शर्चे भाऊबशहणच शिषतस्थानी होर्े. शर्च्या
मनार् बदल्याची भावना होर्ी. शर्ला धडा शिकवायचा होर्ा आपल्या
भावाबशहणीला. ज्या भावाबशहणीला शर्नं शिकवलं होर्ं आपल्या शिक्षणाचा त्याग
करुन. ज्यांच्याकडून शर्नं अपेक्षा के ली होर्ी की जे भाऊबशहण आपल्या
मायबापाची सेवा किर्ील. पिंर्ु त्यांनी र्सं काहीच के लं नव्हर्ं.
94
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मैना बॅरिस्टि झाली होर्ी. र्ी आर्ा बॅरिस्टिपणाचा सिाव करु लागली होर्ी.
र्िा शर्ला सिकािी नोकऱ्या चालनू आल्या होत्या. पिंर्ु शर्ला पदोपदी
बाबासाहेबच आठवर् होर्े. बाबासाहेबांना सिकािी नोकऱ्या बऱ्याच आल्या
होत्या. पिंर्ु त्या त्यांनी के ल्या नव्हत्या. कािण र्े बाबासाहेबांना गल
ु ामीचे बंध वाटर्
होर्े.
सिकािी नोकऱ्या. सिकािी आलेल्या नोकऱ्या मैनेनं के ल्या नाही. र्ी सिाव
किीर् होर्ी आपल्या वकीलकीचा. त्यार्च र्ी अल्पशकमर्ीर् गिीबांचे खटले
चालवर् होर्ी. र्िी र्ी शिकली असली र्िी शर्नं आपला गावार्ील धंदा बंद के ला
नव्हर्ा. र्ो शर्चा धदं ा सरुु च होर्ा. र्ी शदवसा वकीलकीचा सिाव किायची अन्
सांजेला आपली लवकि येवनू आपला पिु ार्न धंदाही किायची. र्सं शर्चं गावावि
जास्र् प्रेम होर्ं. त्यामळ
ु ं च की काय शर्नं आजही गाव सोडलं नव्हर्ं.

***********************

काळ हळूहळूच सिकला होर्ा. गावार्ही आर्ा पाश्चात्य शवचािसिणीचे वािे

वाहार् होर्े. त्यार्च मैनेच्या वयार्ील बिीच शपढी शिकली होर्ी. त्यांचा शवटाळाला
शविोध होर्ा.
मैना आर्ा शिकली असल्यानं र्े शबिादिीर्ील लोकं शर्ला मानर् असर्.
आर्ा शर्ला वाळीर् टाकलेल्या गोष्टी शबिादिी शवसिली होर्ी. आर्ा र्े गाव शर्चीच
कोण्या वेळप्रसंगी मदर् घेर् असे.
95
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

र्े गाव........त्या गावार् आर्ा शबिादिीर्ील लोकांचे शवटाळाच्या

शवषयावरुन गावार्ील लोकांसोबर् भाडं णं होर् व आर्ा र्े मैनेकडे धाव घेर् असर्.
पिंर्ु मैना शवचाि किायची की या गावार्ील शवटाळ हा के वळ भांडण करुन जाणाि
नाही र्ि त्यासाठी सामाजीक िांर्ीची गिज आहे. र्िी र्ी सामाजीक िांर्ी
घडायला हवी. र्सा र्ो एकदाचा प्रसंग. र्ो एकदाचा शदवस. त्या शदविी असाच
शवटाळाचा प्रसंग होर्ा. शबिादिीर्ील कोणाचं र्िी भांडण झालं होर्ं
गावकऱ्यासं ोबर्. र्सं र्े भाडं ण होर्ाच सपं णू त शबिादिी मैनेच्या घिी आली.
म्हणायला लागली की र्ू आमच्या समाजार्ील. र्ू काहीर्िी नक्कीच किायला हवं.
मैनेनं र्े ऐकल.ं र्सा शर्ला शर्चा भर्ु काळ आठवला व आठवली र्ी
शबिादिी. त्या शबिादिीर्ील लोकांनी शर्च्या गर्काळार् शर्च्या वडीलाला वाळीर्
टाकलं होर्ं. शर्ला वाटर् होर्ं की त्यांना मदर् करु नये. पिंर्ु र्ी समजदाि होर्ी. र्ी
त्या जन्ु या गोष्टी शवसरुन आपल्या शवचािानं ा समाजाप्रर्ी प्रेिीर् किीर् होर्ी आपल्या
शवचािांची शबिादिीर्ील लोकांमध्ये रुजवणक ू किीर् होर्ी.
शवटाळाचा र्ो प्रसगं . प्रसगं पाण्यावरुनच घडला होर्ा. गावार् दोन शवशहिी
होत्या. एक शबिादिीर्ील शवहीि होर्ी व दसु िी गावार्ील शवहीि होर्ी. र्े शदवस र्से
पाहर्ा उन्हाळ्याचे होर्े. ऊन्हं चांगलं र्ापर् होर्ं व शबिादिीर्ील शवहीि यावषी
आटली होर्ी. मात् गावार्ील शवहीि आटली नव्हर्ी. त्यामळ ु ं च पाण्यासाठी
शबिादिीर्ील लोकांनी गावच्या शवहीिीकडं धाव घेर्ली. पिंर्ु त्या शवशहिीर्नू पाणी
देण्यास गावार्ील लोकांनी नकाि शदला. कािण त्याला कािणीभर्ू होर्ा शवटाळ.
आज जिी गावार्ील लोकं शिकले असले र्िी समाज पणु तपणे बदलला नव्हर्ा.
त्यार्च शवटाळ अन् जार्ीभेद होर्ाच. िेवटी शबिादिीला प्रश्न पडला की गावानं जि
96
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

आपल्याला पाणी भरु शदलं नाही र्ि संपणु त उन्हाळभि आपल्याला पाणी भिर्ाच
येणाि नाही. काय किाव.ं र्ी शवचाि करु लागली. र्सं शर्ला आठवला
बाबासाहेबांनी के लेला महाडचा चवदाि र्ळ्याचा सत्याग्रह. त्या काळच्या
अस्पृश्यांनाही अिीच शवशहिीवि वा पाणवठ्यावि पाणी भिण्याची पिवानगी नव्हर्ी.
र्ेव्हा बाबासाहेबांनी महाड इथं पाण्यासाठी आंदोलन के लं होर्ं आशण संपणु त
पाणवठा अस्पृश्यांसाठी खल ु ा के ला होर्ा.
शर्ला आठवलेला र्ो चवदाि र्ळ्याचा प्रसंग. क्षणार्च शर्नं ठिवल.ं
आपणही आंदोलन किायचं. शहसं ा किायची नाही. पिंर्ु काठ्या सोबर् ठे वायच्या.
जेणेकरुन काठीचा धाकर्िी गावार्ील लोकावं ि बसेल व र्े काही न किर्ा पाणी
भरु देर्ील. आपण गावार्ील शवशहिीला जबिदस्र्ीनं हार् लावायचा. त्याचे परिणाम
मग काहीही होवोर्.
शनणतय ठिला. र्सा शर्च्या मनानं वेध घेर्ला व शर्नं र्ो शवचाि शबिादिीर्ील
लोकांनाही बोलनू दाखवला. त्यानंर्ि र्ो शवचाि शबिादिीर्ील लोकांना पटला. र्िी
वेळ ठिली व र्ो सपं णु त शबिादिीर्ील जमगठ्ठा हार्ार् काठ्या व पाणी भिण्याचे भांडे
घेवनू गावार्ील शवशहिीकडं शनघाले. त्यार्च र्ी बार्मी हा हा म्हणर्ा गावार् पसिली
व संपणु त गाव शवशहिीभोवर्ाल गोळा झालं. त्यांच्याही हार्ार् काठ्या होत्याच. आर्ा
काय किावं सचु र् नव्हर्.ं अस्पृश्यानं ा पाणी हवं होर्.ं त्यार्च मैना जिी शहसं ाचाि
टाळर् असली र्िी शहसं ाचाि होणं साहजीकच होर्ं. फक्त शबिादिीर्ील लोकं
आदेिाची वाट पाहार् होर्े. िेवटी मैना म्हणाली,

97
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"माझ्या बांधवांनो, आमच्या शबिादिीर्ील लोकांचं काही र्मु च्यािी वैि

नाहीच. आम्ही आजपयंर् र्िी या शवशहिीवि आलेलो नाही. अन् आपण हेही जाणर्ा
आहार् की आर्ा र्प्त उन्हाळा आहे व या उन्हाळ्यार् पाण्याशिवाय आम्हाला
जास्र्वेळ िाहाणं जमणाि नाही. आमची शवहीि आटली आहे. म्हणनू च हा प्रसंग
आमच्यावि आला. र्ेव्हा र्म्ु हाला आमची एकच शवनंर्ी आहे की र्म्ु ही आम्हाला
पाणी भरु द्यावे. आम्हालाही माहीर् आहे की आम्हाला शहसं ा आवडर् नाही. पिंर्ु
आपण जि शहसं ा करु पाहार् असाल र्ि शहसं ेचं उत्ति शहसं ेनच देव.ू "
मैनेचे र्े बोल. िेवटी गाव काही मानायला र्याि नव्हर्ं. त्यार्च गावार्ील
एक िहाणा बोलला,
"आर्ा जि र्मु ची शवहीि आटली हाये. त्यार् आमचा कायपण दोष नाय.
आमी का त्या शवशहिीले सागं ाले आलो होर्ो का हे शबिादिीर्ील शवहीिी, र्ू आटून
जा. नाय नं व्ह.ं मंग आमी कायले र्मु ाले पाणी भरु देव.ू अन् एक आमी सांगनू ठे वर्ो.
जि र्मु ी जबिदस्र्ीनं या शवशहिीले हार् लावायचा शवचािबी के ला र्ं आमी चांगले
र्मु ाले चोपनू काढू."
त्या व्यक्तीचं र्े बोलणं. र्सं र्े गाव काही ऐकायलाच र्याि नव्हर्ं. त्या
अख्ख्या गावाला मैनेनं ऐन प्रकािे न समजावनू पाशहल.ं पिंर्ु र्े गाव ऐके ल र्ेव्हा ना.
िेवटी जबिदस्र्ी किावीच लागेल असा शवचाि करुन मैना पढु ं सिसावली. र्ोच
कुणीर्िी शर्ला एक दगड डोकं धरुन मािला. जो दगड शर्च्या मस्र्काला लागला व
ज्यार्नू भळाभळा िक्त वाहायला लागल.ं बिं झालं की र्ो दगड शनसटर्ा गेला,

98
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

नाहीर्ि शर्चा जीवच गेला असर्ा. त्यानंर्ि र्ी शबिादिीर्ील माणसं शचडली. ज्यार्
काही नवयवु कही होर्े. िेवटी जे व्हायचं र्े होईल असा शवचाि करुन मैना म्हणाली,
"र्म्ु ही माझा शवचाि करु नका. र्टु ू न पडा या लोकांवि. हे लोकं प्रेमाची
भाषाच समजर् नाहीर्. र्ेव्हा आपल्याला जबिदस्र्ीनं पाणी शमळवावच ं लागेल."
मैनेचा र्ो िब्द. र्से बोल र्ी बोलर्ाच शबिादिीर्ील त्या लोकांनी गावावि
प्रशर्हल्ला के ला. त्यार् बिे च जण जखमी झाले. र्से काहीजण पळून गेले. म्हणनू च
र्े वाचले. र्सं पाहर्ा त्यानंर्ि संपणु त शबिादिीर्ील लोकांनी आपला त्या शवशहिीवि
र्ाबा शमळवीर् यथेच्ि पोटभि पाणी शमळवलं व आंदोलन यिस्वी झाल्याची पष्टु ी
के ली. र्ी गोष्ट चवदाि र्ळ्याच्या आदं ोलनासािखीच घडर् होर्ी.
गावकिी पळून गेले होर्े. पिंर्ु र्े चपू बसले नव्हर्े. त्यानंर्ि शबिादिीर्ील
लोकानं ी आपले सवत गडंु भरुन पाणी नेल.ं पाण्याचा स्टॉक करुन ठे वला. कािण
त्यांना मैनेनं र्सं सांगीर्लं होर्.ं मैनेला कल्पना होर्ी र्ेथील परिशस्थर्ीची. शर्ला
वाटर् होर्ं की सायंकाळपयंर् काहीही होवू िकर्े.
शबिादिीर्ील लोकांनी त्या शवशहिीवरुन भिपिू पाणी भिलं. संपणु त स्टॉक करुन
ठे वला आशण र्े आपल्या शबिादिीकडे पिर्ले. र्िी सायंकाळ झाली.
सायकं ाळ होर्ाच शबिादिीर् पोशलसांचा एक जत्था आला. सोबर् गावार्ील
बिे च लोकं होर्े. शवचािणा किण्यार् आली. मैना कोण?
मैना न घाबिर्ा शनभीडपणानं बाहेि आली. म्हणाली,
"मीच मैना."

99
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"र्मु च्या नावाची र्िाि आहे. र्िाि अिी आहे की र्म्ु ही जबिदस्र्ीनं
लोकानं ा शचथवलं व गावार्ील लोकानं ा मािहाण किायला लावली. हे खिं आहे
का?"
"होय, खिं आहे."
"र्म्ु हाला चालावं लागेल पोशलस स्टेिनला."
"ठीक आहे." मैना म्हणाली व र्ी त्या सिकािी गाडीर् बसनू पोशलस
स्टेिनला गेली. र्से शर्च्या मागोमाग शबिादिीर्ील लोकही पोशलस स्टेिनला गेले.
त्यानं ी पोशलस स्टेिनला घेिाव टाकला. त्याचबिोबि र्े प्रकिण काही साधं सधु ं
नसल्यानं र्े प्रकिण संबंध देिार् वाढलं. शठकशठकाणी जाळपोळ सरुु झाली. त्यानंर्ि
दसु िा शदवस उजळला. त्या शदविी शबिादिीर्ील लोकं िात्भि झोपले नाहीर्.
मैनेला अटक झाली होर्ी. र्िी प्रशियेनसु ाि शबिादिीर्ील कोणीर्िी मैनेची
जमानर् घेर्ली. पिंर्ु प्रश्न सटु ला नव्हर्ा. प्रकिण शचघळलं होर्ं व त्यावि र्ात्पिु र्ा
पयातय काढल्या गेला. र्ो र्ात्पिु र्ा पयातय होर्ा. टूँकिनं पाणीपिु वठा किणं. आर्ा
शबिादिीर्ील लोकांना टूँकिनं पाणीपिु वठा होर् होर्ा. िेवटी गावकिी शजंकले होर्े.
त्यानंर्ि त्या शबिादिीर्ील लोकांसाठी कायमस्वरुपाची पाण्याची सशु वधा सिकािर्फे
किण्यार् आली. र्ी शबिादिीर्ील शवहीि खोल किण्यार् आली व शर्चा उपसा
किण्यार् आला. र्े प्रकिण जास्र् शचिडू नये म्हणनू काळजी घेण्यार् आली. त्या
प्रकिणावरुन गावकऱ्यांनाही समज देण्यार् आली. मात् त्या प्रकिणाचा जो खटला
बनला. र्ो खटला न्यायालयार् सरुु झाला होर्ा.

100
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

***********************

र्े गावकिी व शबिादिीर्ील र्े लोकं व र्ी त्या लोकाच ं ी के स..... त्या
शबिादिीर्ील लोकांनी पाण्याच्या शवहीिीला हार् र्ि लावला होर्ा. पिंर्ु र्ी शवहीि
त्या गोष्टीनं बाटली होर्ी. त्या शवशहिीर्ील पाणी बाटलं होर्ं अस्पृश्यांच्या स्पिातन.ं
त्यार्च त्यानंर्ि त्या लोकांनी त्या सबं धं शवहीिीर् गोमत्ु टाकून व िेण टाकून र्े
पाणी पशवत् किण्याचा प्रकाि के ला. त्या प्रकािाला, त्या शवशहिीर्ील पाण्याला जो
शवटाळ झाला होर्ा. त्या शवटाळाचं िद्ध ु ीकिण समजर् होर्े. र्ो प्रकाि म्हणजे
पाण्याचं िद्ध ु ीकिण किण्याचा प्रकाि नव्हर्ा र्ि र्े पाणी घाणेिडे किण्याचा प्रकाि
होर्ा. गाईच्या िेणार् व मत्ु ार् किोडो िोगाच्या शवशवध स्वरुपाचे जंर्ू होर्े की ज्या
जर्ं नू ं शवशहिीचं िद्ध
ु ीकिण झालं नव्हर्ं र्ि र्ी शवहीि अजनू घाणेिडी झाली होर्ी.
पिंर्ु र्ी गोष्ट त्या शवटाळ मानणाऱ्या व अंधश्रद्धेनं बिबटलेल्या लोकांना कोण
सांगणाि? र्े प्रकिण इथंच थांबलं नाही र्ि त्यावि न्यायालयार् पढु ं खटलाही सरुु
झाला. खटल्यादिम्यान फै िीच्या फै िी झडणं सरुु झाल्या होत्या. िेवटी र्ी के स
बोडातवि आली होर्ी. त्यानंर्ि त्या खटल्याची सनु ावणी झाली. सनु ावणीदिम्यान
मैना दलीलमध्ये म्हणाली,
"माय ऑनि, आज जवळपास नव्वद वषातचा काळ झाला आहे. देिाला
स्वार्ंत्रय शमळालं आहे. देि चंद्र व सयु ातवि पाऊल ठे वर् आहे. देिार् पाश्चात्य
शवचािाचं ी उभािणी होर् आहे. अन् या नव्वद वषातनर्ं िही आमचं असं एकमेव गाव
आहे की त्या गावार् आजही भेदभाव आहे. शवटाळ आहे व जार्ीभेद आहे. गावार्

101
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

आमची वस्र्ी आजही गावाच्या बाहेि आहे. आजही आम्हाला गावाच्या भयंकि
जार्ीय वेदनांच्या जाचाला समोि जावं लागर्.ं अन् आजही आम्हाला गावार् डोकं
वि काढायची संधीच शमळर् नाही. आजही आम्हाला गावार् सकाळी दहा वाजेपयंर्
प्रवेि नाही. अन् िात्ीही गावार् सहा नंर्ि म्हणजे अंधाि पडल्यानंर्ि प्रवेि नाही.
र्ो का नाही? याचं कािण कळर् नाही. एखादा शवचािाथी उत्ति देर्ो की ही आपल्या
गावार्ील पिंपिा आहे. प्रथा आहे. या कुप्रथा आहेर्. ना या प्रथा आजपयंर् शबिादिी
सोडायला र्याि होर्ी. ना आज ह्या प्रथा गाव सोडायला र्याि आहे.
माय ऑनि, झालेल्या प्रकिणावरुन मी आपणास सांगर्े की शवटाळाच्याच
या कालचिार् आमचं गाव जगर्यं आशण आम्हीही. कािण आम्हाला र्सं जगावच ं
लागर्ं. त्यार्च शनसगातचं चि कोण थांबवणाि. िेवटी शनयर्ीनं आपला शहसका
दाखवला. शनसगातनं आपलं िौद्ररूप दाखवलं व आमच्या शबिादिीर्ील शवशहिी
आटल्या.
माय ऑनि, र्िा आमच्या गावार् दोनच शवशहिी. एक आमच्या शबिादिीर्ील
व दसु िी गावार्ील. आर्ा आमच्या शबिादिीर्ील शवहीि आटल्यानं आमच्यासमोि
प्रश्न पडला की पाणी कुठून भिावं. र्ेव्हा वाटलं आपल्याच गावार् एक शवहीि आहे.
र्ेथनू पाणी भिावं. र्िी कल्पना होर्ीच आमची की गावार्ील ही शवहीि त्या
गावकऱ्याच्ं या र्ाब्यार्ील आहे. त्या शवहीिीचं पाणी आम्ही घेवू िकर् नाही. पिंर्ु
र्हान, भक ू आशण र्हानेला कोणी िोखू िकर् नाही. र्ी आपली महत्वपणु त गिज
आहे. मग आम्ही र्ी किी िोखणाि? िेवटी शवचाि के ला की आपण त्या शवशहिीर्ील
पाणी घ्यायचं. त्यानंर्ि आम्ही र्े पाणी घ्यायला गेलो र्ि गावकिी आडवे आले. र्े
काठ्या घेवनू उभे होर्े. र्े पाणीच घेवू देर् नव्हर्े. मग आम्ही काय किणाि?
102
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

आम्हाला आमची र्हान भागवायला दसु िा पयातय कोणर्ा होर्ा? कोणर्ाच नाही.
र्सचं र्हानेनं कोणी मिणािही नव्हर्ं. िेवटी शवचाि करुन आम्ही ित्ल
ू ा गािद के ला
व पाणी शमळवलं.
माय ऑनि, आर्ा आम्ही के लेली ही कृ र्ी जि योग्य नसेल र्ि आम्हाला
आपण नक्कीच शिक्षा द्यावी व र्ी भोगायला आम्ही र्यािही आहोर्. पिंर्ु एक
यावि शवचाि नक्की व्हावा की या देिासािख्या स्वर्ंत्रय देिार्, अिा देिार् आज
िाहार् असर्ांना व देिार् संशवधान बनलं असर्ांना आशण त्या संशवधानानसु ाि सवत
देि चालर् असर्ांना एखाद्या गावार् जि असा शवटाळ असेल र्ि त्याला काय
समजावं? सांगावं माय ऑनि की अस्पृश्यानं ा आजही कोणत्याही शवशहिीवि पाणी
शपण्याचा अशधकाि नाही काय? अस्पृश्यांना स्वर्ंत्रयपणे इर्ित् वाविण्याचा अशधकाि
नाही काय? अस्पृश्यांना दहा वाजेपयंर् वस्र्ीर् जाण्याचा अशधकाि नाही काय? अन्
िात्ीला काही लागलच ं र्ि िात्ीलाही प्रवेि किण्याचा अशधकाि नाही काय?
आम्हीच का बिं जार्ीयर्ेचा त्ास करुन घ्यायचा? आम्हीच का बिं जार्ीयर्ेचा
अत्याचाि सहन किायचा. अन् आम्हीच का बिं असंच झेलर् झेलर्, िोषर् िोषर्
मिायचं? माय ऑनि, आर्ा पिु ं झालं. आर्ा सहन होर् नाही. आम्ही स्वर्त्रं य झालो.
पिंर्ु आमचं गाव स्वर्ंत्रय झालं नाही. र्ेव्हा कोटातला माझी एकच शवनंर्ी आहे की
न्यायालयार् या गोष्टीवि शवचाि व्हावा व न्यायालयार् या प्रकिणाची गंभीि दखल
घेवनू आम्हाला योग्य र्ो न्याय द्यावा. जेणेकरुन आम्हाला आमचा गाव हवाहवासा
वाटेल व गावार् कोणत्याही स्वरुपाचा शवटाळ, भेदाभेद व जार्ीभेद िाहणाि नाही.
एवढीच आपणास आमची िेवटची प्राथतना आहे."

103
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

न्यायालयार्ील र्े प्रकिण. र्े प्रकिण न्यायालयानं ऐकलं. त्यावि प्रशर्पक्ष

वकीलानंही आपली बाजू ठे वली. त्यानं ी सागं ीर्लं की र्ी शवहीि गावार्ील लोकाच ं ी
नसनू र्ी कोण्या एका माणसाची आहे व त्याचा त्या शवशहिीवि र्ाबा आहे.
अस्पृश्यांनी त्या शवशहिीचं पाणी घेणं म्हणजे ज्या व्यक्तीचा त्या शवशहिीवि र्ाबा आहे.
त्या व्यक्तीच्या घिच्या वस्र्चू ी चोिी किणं होय. िेवटी न्यायालयानं त्या गोष्टीवि
गंभीि दखल घ्यावी व योग्य न्याय द्यावा अिी दलील प्रशर्पक्ष वकीलानं के ली.
त्यानर्ं ि र्सा शवचाि झाला. न्यायालयानं त्यानर्ं ि त्या प्रकिणार् शविेष लक्ष घार्लं.
काही र्ज्ञ न्यायाशधिांचे सल्लेही घेर्ले. र्िी गिज लक्षार् घेवनू न्यायालयानं
शनकाल शदला. न्यायाधीि महोदय म्हणाले,
"या संबंधीर् प्रकिणार् न्यायालय न्याय देर् आहे. र्सा हा खटला शविेष
असाच खटला आहे. या खटल्यार्ील सबब दाखले, पिु ावे न्यायालयानं पडर्ाळून
पाशहलेले आहेर् व त्याच पिु ाव्यावरुन व दलीलावरुन असं लक्षार् येर्ं की आज
देिार् स्वार्ंत्रय आहे व संशवधानही आहे. पिंर्ु आजही ज्या गावार् असं प्रकिण
घडलं, त्या गावार् शवटाळ अन् जार्ीभेदही आहे. संबंधीर् प्रकिण त्याच
जार्ीभेदावरुन व शवटाळावरुन घडलेलं असनू सबं धं ीर् शवटाळ आर्ा स्वार्त्रं याच्या
इर्क्या वषातनंर्िही गावार् र्ग धरुन आहे हे शसद्ध होर्ं. र्िी आजची देिाची
परिशस्थर्ी पाहर्ा र्सा शवटाळ व जार्ीभेद देिार् असायलाच नको. पिंर्ु असंही हे
गाव की या गावार् आजही शवटाळ होर्ा हे संबंधीर् पिु ावे शसद्ध किर्ार्.
शवशहिीबाबर् सांगर्ांना न्यायालय हे म्हणेल की गिज लक्षार् घेर्ा संबंधीर्
व्यक्तीनं वा व्यक्तीसमदु ायानं शवशहिीचं पाणी घेर्लेलं आहे. आर्ा या शठकाणी र्ी
शवहीि कोणाची? हे लक्षार् घेणं गिजेचं नाही. जीव वाचवणं गिजेचं आहे.
104
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

न्यायालयानं याशठकाणी शवचाि के लाय की संबंधीर् पैसा, आडका, संपत्ती काहीही

कोणीही सोबर् नेर् नाही. जीव वाचला र्ि सािं काही शमळवर्ा येर्ं. त्यामळ ु ं च या
शठकाणी र्ी शवहीि कोणाची आहे, हे महत्वाचं नाही. जीव वाचवणं महत्वपणु त बाब
आहे. र्ीच बाब लक्षार् घेवनू न्यायालय या शनणतयापयंर् येवनू पोहोचलं आहे की
शवशहिीवि कब्जा कुणाचाही असेना. भक ु े मळ
ु ं व र्हानेमळ
ु ं जि ही अस्पृश्यांनी योग्य
कृ र्ी के लेली नसेल र्िी र्ी कृ र्ी योग्य अिीच कृ र्ी आहे. र्ो गन्ु हा ठिवर्ा येणाि
नाही वा र्ो गन्ु हा ठिर् नाही. शिवाय शवटाळाच्या व जार्ीभेदाच्या बाबर्ीर्
न्यायालय हेच सांगेन की न्यायालय भेदभाव व शवटाळ मानर् नाही व र्सला शवटाळ
कोणीही मानू नये. र्सा जार्ीभेदही कुणीही करु नये. जि अिा प्रकािचा शवटाळ वा
जार्ीभेद यानंर्ि गावार् के ल्या गेला र्ि र्ी कृ र्ी योग्य ठिवर्ा येणाि नाही. त्याबद्दल
गंभीि दखल घेर्ा येईल. र्िी गंभीि दखल घेण्याचा अशधकाि न्यायालयाला िाहील.
याची साक्षेपानं गावकऱ्यांनी नोंद घ्यावी.
गावार्ील पाण्याच्या शवहीिीबाबर् शनकाल देर्ांना न्यायालय हा शनकाल देर्
आहे की र्ी शवहीि सावतजनीक किण्यार् यावी. त्यावि कोणाची मालकी वा
अशधकाि यापढु े र्िी कोणाचा असणाि नाही. कािण गिज लक्षार् घेर्ा गावार् दोनच
शवशहिी आहेर् व दोन्ही शवशहिी गावार्ील सवांसाठी खल्ु या किण्यार् येर् आहेर्.
न्यायालय पन्ु हा आणखी एक या शनकालार् भि घालर् आहे की जो मद्दु ा यार्
अंर्भतर्ू नाही. र्ो मद्दु ा आहे अशधवास. यापढु ं या गावार् कोणर्ाही अस्पृश्य
गावाच्या बाहेि िाहणाि नाही. त्यांची वस्र्ी गावाला लागनू च असावी. अशधवासाचा
शवषय यार् नसला र्िी न्यायालय हा शवषय स्वमनानं यार् समाशवष्ट किीर् आहे व
त्याचा सवत गावकऱ्यांनी शस्वकाि किावा. र्संच यानंर्ि कोणत्याही अस्पृश्यांचा
105
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

गावानं कोणत्याही बाबर्ीर् अटकाव करु नये. त्यांना मंशदि प्रवेिाबाबर् िोखू नये
वा कोणालाही के व्हाही सच
ं ाि करु द्यावे. र्िी मभु ा न्यायालय देर् आहे.
शविेष म्हणजे विील प्रकिणार्ील संबंधीर् बाब लक्षार् घेर्ा न्यायालयानं हा
शनणतय घेर्ला आहे व आर्ा त्याच गावार् नाही र्ि अिा कोणत्याही गावार् लोकं
र्से वागर् असर्ील वा असा शवटाळ पाळर् असर्ील र्ि त्यावि सक्त कािवाई
किण्यार् येईल. त्यावि कुणाला जमानर्ही शमळणाि नाही. हाच न्यायालयाचा
अंशर्म शनणतय होय. Last dision is end and follow this matter."
शनकाल लागला होर्ा. शबिादिीर्ील लोकं खि ु झाले होर्े. मात् गावार्ील
लोकं नाखि ू होर्े. न्यायालयीन आदेिानसु ाि त्या गावार्ील लोकाच्ं या
वस्र्ीजवळच अस्पृश्यांना िाहायला जागा शमळाली होर्ी. आर्ा र्े गावकुसाबाहेि
िाहार् नव्हर्े. गावाला गावच्या सिकािी प्रिासनाकडून जागा शदली गेली होर्ी
न्यायालयार्ील आदेिानसु ाि.
गावकऱ्यानं ा र्ो शनकाल पटला नव्हर्ा. त्यार्च त्यांनी त्या शनकालाच्या
शनणतयाशविोधार् उच्च न्यायालयार् त्याची अपील के ली. पिंर्ु र्ेथील न्यायालयानंही
र्ोच शनकाल अबाधीर् ठे वला होर्ा. त्यानंर्ि र्ि न्यायालयाच्या शनदेिानसु ाि व
शनकालानसु ाि शनकालानर्ं ि गाव फािच शचडून गेलं होर्ं व र्े गाव बदल्याची भावना
मनार् ठे वनू बदल्यासाठी संधी िोधर् होर्ं.

***********************

106
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

न्यायालयार्नू लागलेला असा शनकाल. त्यार्च र्सा शनकाल लागर्ाच गाव

फािच शचडलं होर्ं व गाव र्सं सधं ीच िोधर् होर्.ं त्यार्च गावानं ठिवलं होर्ं की
या अस्पृश्यांना कायमचं शमटवावं. ना िहेगा बास ना बजेगी बासिी.
र्ी उच्चवणीय जार्....... आज न्यायालयाच्या शनकालानं खजील झालेली
र्ी उच्चवणीय जार्. न्यायालयानं शनदेि शदल्यानसु ाि शवटाळ संपला होर्ा
अस्पृश्यांचा आशण आर्ा र्ेच अस्पृश्य गावार् सन्मानानं वागर् होर्े. आपला
अशधवास त्यांनी गावकुसाबाहेि न ठे वर्ा स्पृश्यांच्याच घिालगर् के ला होर्ा. र्े
आर्ा मंशदिार् खल ु ेआम प्रवेि किीर् होर्े. आर्ा र्े गावार्ही खलु ेआम प्रवेि किीर्
होर्ी. सवत बधं नं त्यानं ी र्ोडून टाकली होर्ी. र्सं पाहर्ा नवी शपढी न्यायालयाच्या
शनकालाचं स्वागर्च किीर् होर्ी. पिंर्ु काही जनु े लोकं होर्े की ज्यांना र्ो
न्यायालयाचा शनकाल मान्य नव्हर्ा. असेच र्े लोकं योजना बनवीर् होर्े.
शबिादिीर्ील लोकानं ा कसा धडा शिकवर्ा येईल. र्िी त्यानं ी लवकिच योजना
बनवली. त्या योजनेंर्गतर् ठिलं की शबिादिीर्ील झोपड्यांना आग लावावी. पिंर्ु
आग र्ेव्हाच लावावी. जेव्हा र्े साखिझोपेर् असर्ील.
गावार्ील काही लोकांच्या त्याच योजनेनसु ाि असाच र्ो काळा शदवस
उगवला. त्याच योजनेंर्गतर् त्या शदविी त्यांनी अस्पृश्यांच्या पणु त घिांनाच र्े िात्ीला
गाढ झोपेर् असर्ानं ा आग लावली. र्ी आग.......र्ी आग एवढी जीवघेणी होर्ी
की त्या आगीर् बिे चसे अस्पृश्य लोकं मिण पावले होर्े. त्यार् काही लहानगी मल ु ंही
होर्ी. र्िी पाण्याची सोय नसल्यानं अख्खी आग शबिादिीसकट गावार्ही पसिली.
कािण आर्ा त्या शबिादिीर्ील वस्र्ीला लागनू च गाव होर्.ं हळूहळू र्ी आग भडकू

107
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

लागली होर्ी. श्यामिाव, गयािाम, शिविाम पाठोपाठ सवत गावंच आज बेशचिाख

झालं होर्.ं गव्हाबिोबि सोंडाही शपसला गेला होर्ा. होत्याचं नव्हर्ं र्ेच घडलं होर्.ं
एक शवटाळ......त्या शवटाळानं सवत लोकांचा संसाि उघड्यावि आला होर्ा.
अस्पृश्याच्ं या झोपड्याच होत्या. िेणामार्ीच्या व कुडाच्या. त्याचं ी भाडं ीकंु डीही
जास्र् नव्हर्ी. ना जनाविं होर्ी त्यांच्याजवळ. ना धान्याची कोठािं होर्ी त्यांची.
पिंर्ु उच्चवणीयांजवळ सािंच होर्ं. मोठमोठी घिं होर्ी सागवानी लाकडाची.
मोठमोठे गंज होर्े. जनाविं दधु दभु त्याची होर्ी. त्यार्च गावार् प्रत्येकाच्या घिी
धनधान्य भिभरुन होर्ं. आगीनं मात् त्या कोणालाच सोडलं नाही. र्ी सवत घिं
सपाचट झाली होर्ी. यार् ज्यानं ी आग लावली होर्ी. त्याच ं ीही घिं जळून खाक
झाली होर्ी. मात् या आगीर् जो शनसटण्यार् यिस्वी झाला होर्ा. र्ोच वाचला
होर्ा. ज्यार् मैनाही होर्ा आशण शर्ची आईही. शर्ची आई मात् थोडीिी भाजली
होर्ी.
सकाळ झाली होर्ी. अस्पृश्यांच्या दःु खाला पािावाि नव्हर्ा. बऱ्याचिा
अस्पृश्याचं ी घिं आगीर् भस्मसार् झाली होर्ी. सवतत् िाखच िाख पसिली होर्ी.
त्यार्च स्पृश्यांची घिंही बेशचिाख झाली होर्ी. भांडीकंु डी शपघलली होर्ी. जनाविं
मृत्यमू ख
ु ी पडली होर्ी. काही जनाविं र्ि आगीर् भस्मसार् झाले होर्े. सवतच
के शवलवाणेपणानं िडर् होर्े. एकमेकाक ं डं आिेनं पाहार् होर्े.
सकाळ झाली होर्ी. र्सं त्या गावाची झालेली ददु ि त ा. र्ी पाहणािी र्ी बस
आज गावार् आली होर्ी. र्ी बस त्याच िस्त्यानं दसु ऱ्या गावाला जार् असे. त्या
बसच्या चालकाने पाशहलं. पाशहलं की इथं एक गाव असनू काल िात्ी त्या गावार्

108
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

लागलेल्या आगीनं संपणु त गावंच नेस्र्नाबर्ू झालं आहे. र्िी त्या चालकाने र्ी
बार्मी र्ालक्ू याला पोहोचवली व र्ालक्ु यार्नू भन्नाट वेगाने र्ीच बार्मी िहिार्
आली व प्रत्येक जण घडलेला प्रसंग पाहण्यासाठी गावाकडं भटकू लागलं.
पत्कािही व न्यजु चैनलवालेही गावार् शििले होर्े. प्रत्येकाला शवचािर् होर्े आगीचं
िहस्य. पिंर्ु गावार्ील कोणीही र्े िहस्य सांगायला र्याि नव्हर्े. कोणी म्हणर् होर्े
की र्ी आग िॉटसकीटनं लागली. र्ी आग लावली गेली नाही. पिंर्ु मैना जाणर्
होर्ी की र्ी आग न्यायालयार्नू स्पृश्याशं विोधार् आलेल्या शनणतयानं लागलेली
आहे. पिंर्ु त्याचे काही पिु ावे नव्हर्े. म्हणनू च र्ी बोलू िकर् नव्हर्ी.
सािं गाव शवटाळाच्याच किर्र्ु ीनं बेशचिाख झालं होर्ं. त्यानर्ं ि सिकािनं या
गावाचं पनु वतसन के लं. त्यांना मोठमोठी शसमेंट कॉंिीटची घिंही बांधनू शदली. ज्यार्
अस्पृश्यांचाही समावेि होर्ा. आर्ा गावार् याच पनु वतसन दिम्यान नवी शपढी
िहायला आली होर्ी. ज्या शपढीर् ना भेदभाव होर्ा. ना कोणत्याच बाबींची कुिकूि.
गाव कसं आनंदानं िाहार् होर्ं. र्े सांगायला नको असंच र्े शचत् शदसर् होर्ं.
काही शदवस िार्ं र्ेर् गेले. गावाचे आशण शबिादिीर्ील लोकाच ं ेही. गावार्
कोणत्याही स्वरुपाचा कल्लोळ नव्हर्ा. गावार् आर्ा ना शवटाळ िाशहलेला होर्ा,
ना कोणी जार्ीजार्ीर्ील भेदभाव मानर् होर्ा. असे िांर्र्ेर् मैनेचेही शदवस गेले
होर्े. आजही शर्च्यासमोि िार्ं र्ाच होर्ी. अिार्च शर्ची आई आज म्हार्ािी
झाली होर्ी.
र्ो मध्यंर्िीचा काळ. त्या शबिादिीर्ील लोकानं ी त्या काळार् बिंच भोगलं
होर्ा. जी प्रकिणं घडून गेली होर्ी. त्याचा गाजावाजाही झाला होर्ा. बार्म्याच्या

109
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

बार्म्या वर्तमानपत्ार् िंगनू आल्या होत्या. ज्यार् मैनेचंही नाव होर्ं आशण शर्च्या
आईचहं ी. सवत घडलं होर्ं. ज्याचं वणतनही किर्ा येर् नव्हर्.ं
जे शबिादिीर्ील लोकांनी भोगलं होर्.ं र्ेच मैनेनंही भोगलं होर्ं. पिंर्ु अिा
कठीण समयी सात्ं वन द्यायला ना शर्चा भाऊ आला होर्ा ना शर्ची बशहण आली
होर्ी. र्सा आज मैनेला शवचाि आला होर्ा. र्ो शवचाि िास्र् होर्ा.
र्ी शवचाि करु लागली होर्ी. मीच माझ्या बशहणभावाला शिकवल.ं मी जि
शिकवलं नसर्ं र्ि आज माझे बशहणभाऊ याच गावार् िेणामार्ीर् लोळर् िाशहले
असर्े. मी शिकवलं म्हणनू त्यांना सख ु ाचे शदवस आले आशण र्ी मंडळी र्े शवसरुन
मोठ्या शदमाखानं सख ु ार् िाहार् आहेर्. ना माझे अन् ना आपल्या आईचे हाल
शवचािर् आहेर्. शवचाि येर् आहे की आपण याची अद्दल त्यांना घडवावी. कािण
र्े आजच्या घडीला बेईमान झालेले असनू बेईमानासािखे वागर् आहेर्.
मैनेचा र्ो शवचाि. शवचािांर्ी शर्नं शवचाि के ला की आपण आपल्या
भावाबशहणींना अद्दल घडवावी. त्यांच्याविही न्यायालयार् खटला दाखल किावा.
जेणेकरुन त्यांना अद्दल घडेल. शवचािांर्ी शर्नं जास्र् वेळ न दवडर्ा न्यायालयार्
खटला दाखल के ला. त्यार् एक कलम अिीही टाकली की आईबाबांची सेवा किणं
हे फक्त एकाच लेकिाचं कर्तव्य नसनू र्े इर्िाच ं हं ी कर्तव्य आहे.
मैनेच्या या याचीके नसु ाि जि बाकीची मल ु ं र्िी सेवा किीर् नसर्ील र्ि
त्यानं ी र्सा त्यानं ा पोषण्याचा पैसा द्यावा. जेणेकरुन त्याच ं े बाकीचे आयष्ट्ु य सख
ु ीव
समाधानार् जाईल.

110
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

ही जनहीर् याशचका होर्ी. कािण आजच्या काळार् बिे चसे असे लेकिं होर्े
की जे आपल्या मायबापाची सेवा किीर् नव्हर्े. र्े फक्त आपलाच स्वाथत पाहार्
होर्े. यावि शर्च्या भावाबशहणीनं प्रशर्पक्ष वकीलामाफत र् दलील दाखल के ली होर्ी
की गावच्या घिाचा शहस्सा काही त्यांनी घेर्लेला नसनू त्यार् र्े कधीच वाटा
टाकणाि नाहीर्. र्से र्े हक्कं सोडर् आहेर्. त्या बदल्यार् शर्नं आईची सेवा किावी.
शर्च्या औषधपाण्यालाही पैसा लावावा.
गावचं घि. र्े घि नव्हर्ं र्ि िेणामार्ीनं बनवलेलं झोपडंच होर्ं. र्े झोपडं र्ि
के व्हाच जळून खाक झालं होर्ं. आज त्या शठकाणी कोणर्ं शनिाणही नव्हर्ं. मात्
र्िीही र्े शर्चे भाऊबशहण म्हणर् होर्े की त्या जागेवि त्यानं ी शहस्सा मागीर्लेला
नाही. हक्कं सोडर् आहेर्. जे अशस्र्त्वार्च नव्हर्ं. त्यावि दावा के ला होर्ा शर्च्या
भावाबशहणीनं. र्सं पाहर्ा त्यांची शर्ला कीव येर् होर्ी.
र्ी न्यायालयीन के स. मैना लढर् होर्ी र्ी के स आपल्या आईसाठी. त्या
के सची दलील किर्ांना मैना म्हणाली,
"माय ऑनि, जे अशस्र्त्वार्च नाही, त्या घिाची गोष्ट किीर् आहे माझी
प्रशर्पक्ष पाटी. खिं र्ि र्सं हे माझे प्रशर्पक्ष वकील म्हणर्ार्. पिंर्ु मी आपणास
सागं र्े की ज्या शठकाणाचं अशस्र्त्व सांगर्ार् माझे प्रशर्पक्ष वकील. पिंर्ु शर्थं
कोणर्ंच घि अशस्र्त्वार् नसनू खाली जागा आहे व त्यावि गावठाणाची मालकी
आहे. माझ्या प्रशर्पक्ष वकीलास शवश्वास नसेल र्ि र्े चौकिी करु िकर्ार् त्या
जागेची. र्संच न्यायालयाला मी सागं ू इच्िीर्े की हा माझ्याच प्रशर्पक्ष पाटीनं
अंगीकािलेला मागत म्हणजे के वळ बनवाबनवी किणािा मागत आहे. यार्नू र्े के वळ

111
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

पळवापळवीची भाषा किीर् असनू के वळ र्े आपली अथातर् न्यायालयाची

शदिाभल ू च किीर् आहेर्. "
र्े न्यायालय.......त्या न्यायदानालाही र्ी बाब आश्चयत किण्यालायक वाटर्
होर्ी. र्िी र्ी बाब शर्च्या भावाबशहणीलाही आश्चयतचकीर् किणािी वाटर् होर्ी.
र्सं पाहर्ा र्ी मंडळी बऱ्याच शदवसांपासनू गावार् आली नव्हर्ी. गाव त्यांनी पाशहलं
नव्हर्ं. गावार् जे शस्थत्यंर्ि घडलं होर्ं. र्ेही त्यांना माहीर् नव्हर्ं. िेवटी
न्यायालयार्नू एक आदेि शनघाला की संबंधीर् मालमत्तेची चौकिी किावी व र्सा
अहवाल पढु ील र्ािखेस न्यायालयार् दाखल किावा.
न्यायालयाचा र्ो आदेि. त्या आदेिानसु ाि सबं धं ीर् प्रकिणाची चौकिी
झाली व त्या चौकिीनसु ाि त्या जागेवि कोणर्ीच इमािर् वा झोपडं आढळलं नाही.
र्िीच र्ी जागा गावठाणाच्या र्ाब्यार्ील शनघाली. र्सा अहवाल सबं धं ीर्
चौकिीनसु ाि चौकिी अशधकाऱ्यानं न्यायालयार् दाखल के ला व ठिलं की शर्थं
अिी कोणर्ीच मालमत्ता मैना र्िीच िांर्ा व कौमदु ीच्या वडीलाची नाही. र्ेव्हा
त्यावि न्यायालयानं शनकाल शदला की आईनं प्रत्येक मल ु ास जन्म शदल्यानसु ाि त्या
आईची जेवढीही मल ु ं असर्ील. त्यांनी मायबापांना पोषणं हे त्याचं आद्य कर्तव्य
आहे. जि र्े र्से मायबापाला पोषर् नसर्ील र्ि त्यांनी र्सा पोषणनीधी म्हणनू काही
िक्कम त्यानं ा द्यावी. जेणेकरुन त्याच
ं ा उदिशनवातह होईल. र्सा जि नीधी कोणीही
देण्यास नकाि शदल्यास त्याला दोन वषातची कै द व पाच हजाि रुपये दडं भिावा
लागेल.

112
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

न्यायालयाचा र्ो शनकाल. र्सा मैनेला आनंद झाला होर्ा. आर्ा शर्नं
आपल्या बशहणभावाकडून आपल्या आईला पोषण्याचा पोषणनीधी वसल ू के ला
होर्ा. आर्ा शर्चे भाऊबशहण दि मशहन्याला शर्च्या आईच्या खात्यार् शर्च्या
आईचा पोषणनीधी पाठवीर् होर्े.
आज सगळं काही बिोबि होर्ं मैनेचं. र्ी आपल्या आईलाही सांभाळर् होर्ी.
शवटाळ अजनु ही होर्ा जन्ु या शपढीर्. जन्ु या शपढीर्ील लोकं शवटाळाला धरुन होर्े.
पिंर्ु नव्या शपढीच्या पाश्चात्य शवचािसिणीनसु ाि त्यांच्यामध्येही आज बदलाव झाला
होर्ा.
सगळं काही बिोबि होर्ं. पिंर्ु काळाला र्े सगळं व्यवस्थीर् ठे वणं पटर्
नव्हर्ं. त्यामळ
ु ं च की काय, असाच र्ो शदवस उजळला. शर्च्या आईला काळानं
अचानकपणे शर्च्यापासनू शहिावनू घेर्लं होर्.ं त्याचं असं झालं की अचानक शर्च्या
आईची प्रकृ र्ी शबघडली होर्ी. शर्च्यावि बिोबि उपचाि सरुु होर्ा. पिंर्ु वय
झाल्यानं र्ी उपचािाला साद देर् नव्हर्ी. अिार्च असाही र्ो एक शदवस उजळला
व काळानं शर्च्या आईला अलगदपणे उचलनू नेल.ं
आईचा मृत्य.ू त्यार्च त्या आईचा मृत्यू होर्ाच शर्नं आपल्या भावाबशहणींना
पिु र्ा शनिोप पाठवला. पिंर्ु र्े मयर्ीलाही आले नव्हर्े. त्याचं मैनेला फाि वाईट
वाटर् होर्ं.
आईचा अत्ं यसस्ं काि मैनेनंच पिु र्ा आटोपवला. आर्ा शर्ला एकटं वाटर्
होर्ं. लोकं म्हणर् होर्े की शर्नं शववाह किावा. पिंर्ु र्ी ऐके ल र्ेव्हा ना. र्ी काही
कोणाचं ऐकर् नव्हर्ी. आपल्याला शववाह किायचाच नाही असं र्ी बोलर् िाशहली.

113
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

अिार्च कोणीर्िी शर्ला म्हणायचं की शर्नं शववाह किावा. शववाह के ल्यावि शर्ची
काळजी घेणािा जोडीदाि येईल. शर्लाही किमेल व सवत शदवसं आनदं ार् जार्ील.
पिंर्ु र्ी काही र्े सल्ले ऐकर् नव्हर्ी.
शदवसामागनू शदवस जार् होर्े. काळ हळूहळू सिकर् होर्ा. अिार्च मैनेच्या
जीवनार् एक िाजकुमाि आला. त्याचं नाव जयिाम होर्ं. जयिामही पैिानं वकीलच
होर्ा. िाजकुमािच र्ो. चांगले िाजिी कपडे र्ो पिीधान किायचा.
मैनेनं काढलेल्या के सेसनं जयिाम अगदी भािावनू गेला होर्ा. र्ो शर्ची कामं
किीर् होर्ा नव्हे र्ि शर्ला प्रत्येकवेळी के सेसमध्ये मदर् किीर् होर्ा. हळूहळू त्याचं
प्रेम वाढर् चाललं होर्.ं त्यानहं ी बिे च शदवस शववाह के ला नव्हर्ा.
जयिाम उच्चजार्ीचा होर्ा. पिंर्ु त्याच्या मनार् भेदभावाला थािा नव्हर्ा.
र्ो शवटाळ मानर् नव्हर्ा. र्साच त्याचेकडे उचनीचर्ेचा भेदाभेद नव्हर्ा. कोणी
जेव्हा आपल्यापेक्षा लहान व्यक्तीवि अत्याचाि किीर् असर्. र्े त्याला आवडर्
नव्हर्ं. र्ो र्िा के सेस लढर् होर्ा की ज्यार् गिीबांना न्याय शमळवनू देर्ा येईल. र्ो
श्रीमंर् होर्ा आशण गिीबीर्च शपजलेल्या लोकांचे खटले लढणं त्याला आवडर्
होर्े.
मैनेची आई जेव्हा जीवंर् होर्ी. र्ेव्हापासनू च र्ो शर्च्या जीवनार् आला
होर्ा. र्ो शर्च्यावि मनापासनू प्रेम किीर् होर्ा. त्याचं शर्ला मदर् किणं म्हणजे
एकप्रकािे प्रेमच होर्ं. जणू शर्च्याचसाठी त्यानं शववाहही के ला नव्हर्ा. पिंर्ु र्ो
आपल्या प्रेमाला जाहीि करु िकर् नव्हर्ा. त्याला वाटर् होर्ं की कदाचीर् आपण
जि आपलं प्रेम शर्ला सांगीर्लं आशण शर्ला जि र्े आवडलं नाही र्ि र्ी त्याला

114
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

सोडून जाईल. त्यामळ

ु ं च की काय र्ो आपलं प्रेम जाहीि किायला घाबिर् होर्ा.
अिार्च शर्ची आई मिण पावली. र्ी एकाकी झाली.
लोकं शर्ला समजवीर् होर्े की शर्नं आर्ा शववाह किावा. पिंर्ु र्ी र्े ऐकर्
नव्हर्ी. त्यार्च शर्ची एक शदवस प्रकृ र्ी शबघडली. प्रकृ र्ी एवढी शबघडली की र्ी
बिे च शदवस न्यायालयार् गेली नाही. कािण शर्ला उठणं बसणंही कठीण जार् होर्ं.
र्िी र्ी प्रकृ र्ी खिाब झाल्यानं र्ी बिे च शदवस न्यायालयार् शदसर् नसल्यानं
जयिामला शचंर्ा पडली होर्ी. र्िी शर्ची परिशस्थर्ी चांगली झाल्यानं शर्नं फोनही
घेर्ला होर्ा व न्यायालयीन कामकाज किीर् असल्यानं शर्नं आपली भाषाही
सधु िवली होर्ी.
जयिामला र्ी न्यायालयार् शदसर् नाही हे पाहून एक शदवस जयिामचा शर्ला
फोन आला.
"हैलो, कोण?"
"मी जयिाम. जयिाम बोलर्ोय."
"जयिाम बोलर्ोय. बोल. कुठे आहेस?"
"न्यायालयार्, दसु िं कुठं िाहणाि?"
"बोल. बिे च शदवसानं फोन के लाय."
"अं, र्ू शदसली नाही बिे च शदवस न्यायालयार्. म्हणनू शवचाि के लाय की कुठं
गेली म्हणनू शवचािाव.ं बोल का आली नाहीस न्यायालयार्?"
"जयिाम, प्रकृ र्ी ठीक नाही िे बिे च शदवसापासनू . किी येव?ू "

115
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"फािच शबघडली आहे का प्रकृ र्ी?"

"होय, साधं उठणं बसणंही होर् नाही."
"हो का? दवाखान्यार् गेली होर्ी का?"
"किी जाणाि अन् कोण नेणाि? माझ्या हार्ािी असं कोणीच नाही. मी
एकटी िाहार्े."
"बिं मी येर्ो."
"नको येवसू . लोकं काय म्हणर्ील. कोण आहे म्हणर्ील. नावबोटं ठे वर्ील.
पशहलंच गाव आहे आमचं. गावार् नावबोटं ठे वर्ार्."
"मग नावबोटं ठे वणािे दवाखान्यार् का नेर् नाही र्ल
ु ा? मी येर्ोच."
"मी काय सांगेन लोकांना?"
"सागं िील माझा भाऊ आहे म्हणनू . मला उठणं बसणं जमर् नव्हर्ं म्हणनू
बोलावलं त्याला असं सांगिील. लोकं काहीच म्हणणाि नाहीर्."
"ठीक आहे. मी र्संच सांगणाि. ये."
जयिामनं शर्चं बोलणं ऐकलं. ऐकर्ाक्षणीच र्ो शर्च्या गावाला आला. त्यानं
शर्ला दवाखान्यार् नेलं. शर्ला भिर्ीही के लं व शर्ची व्यवस्थीर् काळजी घेर्ली.
काही शदवसानंर्ि र्ी बिी झाली.
मैना प्रकृ र्ीर्नू सधु ािली होर्ी. र्िी शर्ची जयिामनं फािच काळजी घेर्ली
होर्ी व शर्ची सेवा के ली होर्ी. त्यामळ ु ं च र्ी सधु ािली होर्ी. त्याचा परिणाम हा
झाला की र्ी त्याचेवि आर्ा प्रेम करु लागली होर्ी.

116
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

दोघाचं ही एकमेकांवि प्रेम होर्.ं पिंर्ु र्े प्रेम एकमेकांना माहीर् नव्हर्.ं
जयिामची र्ि शहमं र्च होर् नव्हर्ी. पिंर्ु मैनेला वाटर् होर्ं की आपण आपलं प्रेम
जाहीि किावं. र्सा शवचाि करुन एक शदवस शर्नं त्याला फोन के ला. म्हटलं,
"मला र्झ्ु यासोबर् काही बोलायचं आहे."
"बोल." जयिाम म्हणाला.
"काही गोष्टी अिा फोनवि बोलायच्या नसर्ार्च."
"मग कुठे बोलणाि?"
"एखाद्या बागेर् वा िे स्टॉिें टमध्ये."
"ठीक आहे."
"मग के व्हा येवू भेटायला?"
"र्ू म्हणिील र्ेव्हा."
"उद्याच भेटूयार् का?"
"ठीक आहे."
जयिामनं पष्टु ी के ली. र्सा दसु िा शदवस उजळला. दसु ऱ्या शदविी
नेहमीप्रमाणेच मैना घिाच्या बाहेि पडली. र्ी िहिार् आली व शर्नं त्याला फोन
के ला. त्या फोननसु ाि शर्नं त्याला एका ससु ज्ज हॉटेलमध्ये बोलावल.ं नाश्त्याची
आडति शदली गेली. र्सं त्यांचं बोलणं सरुु झालं. आधी मैना म्हणाली,
"माहीर् आहे जयिाम. माझी आई गेली र्ेव्हापासनू मी एकाकी झालेय."
"होय, माहीर् आहे."
117
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"मला किमर्ही नाही."

"होय, माहीर् आहे."
"मला एकटं िाहावसंही वाटर् नाही."
"होय, माहीर् आहे."
"र्ल
ु ा किमर्ं."
"होय, माहीर् आहे."
"होय, माहीर् आहे. हे काय र्झु ं बोलणं झालं. जिा दसु िं काही बोल."
"काय बोल.ू "
"बोल की र्ल
ु ाही किमर् नाही."
"होय, मलाही किमर् नाही."
"बोल की र्ल
ु ाही एखाद्या मैत्ीणीची गिज आहे."
"होय, मलाही एखाद्या मैत्ीणीची गिज आहे."
"आर्ा जयिाम, पिु ं झालं. र्ू दसु िं काही र्िी बोल. र्ू काही आर्ा लहान
िाशहला आहे का जयिाम?"
"काय बोल?ू "
"जयिाम एक बोल.ू "
"बोल."
"िागविील र्ि नाही ना."
"नाही िागवणाि."
118
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मैना बोलर् होर्ी. र्सं र्ी काही बोलणाि. त्याच्या मनार्लं हवं र्े बोलणाि
र्े पाहून त्याच्याही मनार् लाडू फुटर्च होर्े. पिंर्ु र्ो उर्ावीळ झाला नव्हर्ा. मात्
त्याच्या मनार् आर्ा लड्डू फुटर्च होर्े व र्ो शर्च्या होकािाचीच वाट पाहार् होर्ा.
अिार्च र्ी म्हणाली,
"जयिाम, आर्ा मला माझा एकाकीपणा सहन होर् नाही."
शर्नं र्सं म्हणर्ाच जयिाम म्हणाला,
"मग शववाह करुन टाक एखाद्यािी व मोकळी हो. संसाि बसव. त्याशिवाय
र्ल
ु ाही किमणाि नाही."
"होय. र्संच वाटर्ं मला आर्ा. पिंर्ु र्सा कोणीही आर्ापयंर् मला गवसला
नाही आशण आर्ा र्ि माझं शववाहाचं वयही शनघनू गेल.ं काय करु."
"भेटेल......भेटेल. प्रयत्न कि. "
"जयिाम, एक शवचारु?"
"शवचाि."
एवढ्यार् मैनेसमोि चहा आला होर्ा. र्सं शर्नं चहाचा एक घोट घेर्ला व
र्ी म्हणाली,
"जयिाम, मला लाज वाटर्े र्सं बोलायला."
"बोल, बोल. त्यार् लाज कसली? शहमं र् करुन बोल."
र्ी काय बोलणाि हेही जयिामला माहीर् होर्ं. पिंर्ु र्ो शर्च्याकडूनच
वदवणाि होर्ा. र्िी र्ी बोलर्ी झाली. म्हणाली,

119
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"जयिाम, र्ू माझ्यािी शववाह कििील?"

मैनेनं अगदी शहमं र् करुन त्याला प्रश्न के ला. र्सा र्ोही शर्च्यािी शववाह
किण्याचा बेर् ठिवनू च होर्ा. पिंर्ु उर्ावीळपणा न दाखवर्ा र्ो काही वेळ गप्प
िाशहला. र्िी र्ीच म्हणाली,
"जयिाम, र्ू सांगीर्लं नाहीस."
"काय सांग?ू "
"ह्याच शववाहाबद्दल. र्ू माझ्यािी शववाह कििील का म्हणनू शवचािलं मी.
अन् हो शकंवा नाही असं र्ू उत्तिही शदलं नाही साधं."
"अगं हा शववाहाचा प्रश्न आहे. यावि उत्ति मी र्िी कसा काय देव.ू घिी
शवचािावं लागेल. थोडी सवड घ्यावी लागेल. मलाही नीट शवचाि किावा लागेल.
वेळ लागेलच ना."
"मग मी यावि होकाि की नकाि समज?ू "
"र्ू काहीही समज. पिंर्ु मी आर्ाच काही सांगर् नाही." जयिाम म्हणाला.
र्से र्े र्ेथनू शनघनू गेले.
जयिामनं आपले शवचाि शर्ला सांगीर्ले नव्हर्े. मात् र्ी उर्ावीळ झाली
होर्ी. शर्ला जयिाम के व्हा होकाि देर्ो व के व्हा नाही असं होवनू गेलं होर्.ं र्से दोन
र्ीन शदवस झाले होर्े. जयिामचा होकाि काही आलाच नव्हर्ा.
र्े दोन र्ीन शदवस. र्े शदवस अशर्िय वेदनेर् व शवचाि किण्यार् गेले होर्े.
र्ी त्याच्या फोनची वाट पाहार् होर्ी. आज चवथा शदवस सरुु झाला होर्ा. र्िी र्ी

120
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

त्याला फोन लावणािच होर्ी. र्ोच त्याचा शर्ला फोन आला. र्सा त्याचा फोन शर्नं
उचलला. म्हणाली,
"बोल जयिाम, काय झालं? शवचािलं का घिी."
"होय, शवचािलं."
"काय म्हणाले घिचे?"
"घिचे म्हणाले की......."
र्ो थोडा थांबला. र्िी र्ी म्हणाली,
"काय म्हणाले घिचे? होकाि की नकाि शदला त्यांनी?"
शर्नं उशद्वग्नर्ेनं अनेक प्रश्न शवचािले. र्िी र्ी िेवटी म्हणाली,
"ए, सागं ना िे . असा भाव का खार्ोस?"
र्सा र्ो समजला व िेवटी उत्तिला.
"हो गं बये, होकािच शदला त्यांनी. मी र्झु ी पिीक्षा घेर् होर्ो आशण र्ू त्या
पिीक्षेर् पास झालीय. र्ू मलाही आवडर्ेस. कालपासनू नाही र्ि बऱ्याच
शदवसापं ासनू . पिंर्ु मी र्ल
ु ा सागं ीर्लं नाही. माझी शहमं र् होर् नव्हर्ी र्ल ु ा
सांगायची."
"हो का." र्ी शमश्कीलपणानं म्हणाली आशण चपू बसली.
त्याचं ं र्े प्रेम. र्े प्रेम आर्ा वृद्धींगर् होर् होर्ं. र्सं त्यांनी आपला शववाह
किायचा बेर् आखला होर्ा. त्यार्च काही शदवस जार्ाच त्यानं ी आपआपला
शववाह साजिा के ला.
121
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

*****************************

आज मैना जयिामसोबर् खि ु होर्ी. र्ी िहिार् िाहार् होर्ी. पिंर्ु शर्ला

गावच्या आठवणी येर् होत्या. आठवर् होर्ा र्ो गावार्ील शवटाळ दिू किण्यासाठी
के लेला संघषत. र्ो शवटाळ आज दिू झाला होर्ा. पिंर्ु शर्ला आजही आठवर् होर्ी
र्ी अटक. त्या गावासाठी शर्नं प्रसंगी अटकही िोषली होर्ी.
आज शर्ला आठवर् होर्ा र्ोही एक प्रसंग. त्या मध्यान्हं िात्ी होर् असलेली
अस्पृश्यांची आिडाओिड. त्यार्च बेशचिाख झालेली र्ी शबिादिी. त्यार्च बेशचिाख
झालेलं र्े गाव. आज र्े गाव पनु वतसनार्नू उभं झालं होर्ं. पिंर्ु र्ी िोमाच
ं कािी
आठवण आजही शर्च्या अंगावि िोमांच उभे किीर् होर्ी.
आज शर्ला आठवर् होर्े र्े भाऊबशहण. ज्या भावाबशहणींसाठी शर्नं
आपल्या शिक्षणाचा त्याग के ला होर्ा. पिंर्ु र्े बेईमान शनघाले होर्े. शर्ला आठवर्
होर्ं त्यांचं बेईमान शनघणं. र्े जि बेईमान शनघाले नसर्े र्ि आज र्ी ना स्वर्ःला
बदलवू िकली असर्ी. ना शर्नं गावाला बदलवलं असर्ं. ना आज गावार्ील
शवटाळ दिू झाला असर्ा.
शर्नं जयिामिी शववाह के ला. त्यार्च शर्ला आज दोन पत्ु ित्न झाले होर्े.
त्यार्च शर्नं त्या दोघांचंही नाव ठे वलं होर्ं. एकाचं नाव माधव र्ि दसु ऱ्याचं नाव
रुख्मीनी होर्ं. र्े दोनही भाऊबशहण जेव्हा शर्ला प्रेमानं आई म्हणर्. र्ेव्हा शर्ला
त्यांच्यार् शर्चा बाप व शर्ची आई शदसर् असे. ज्यांची शर्नं अगदी आयष्ट्ु यभि
122
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

काहीही अपेक्षा न किर्ा शनःस्वाथतपणानं सेवा के ली होर्ी. आज त्याच सेवेचा

पिीपाक होर्ा की शर्चे दोन्ही पत्ु चागं ले शिकर् होर्े. चागं ले वागर् होर्े.
शर्ला एकदाचा र्ो प्रसंग आठवर् होर्ा की शर्नं एका व्यक्तीला शवचािलं
होर्.ं गावार्ील शवटाळ कसा दिू होईल. त्यावेळेस त्यानं उत्ति शदलं होर्.ं आपले
शपढीजार् कामधंदे बंद करुन. पिंर्ु त्यावेळेस र्ी आपल्या पोटासाठी शपढीजार्
धंदाच किीर् होर्ी व शर्ला वाटर् होर्ं की हा शपढीजार् धंदा जि आपण बंद के ला
र्ि आपल्यावि उपासमािीचं संकट कोसळे ल. आज शर्ला आठवर् होर्ा र्ो
गावार्ील शवटाळ. ज्या शवटाळाला बंद किायला शपढीजार् धंदे बंद किण्याची गिज
पडली नाही. फक्त एका शचगं ािीची गिज पडली. जी शचगं ािी उन्हाळ्यार् त्या
शबिादिीर्ील शवहीि आटल्यानं पडली होर्ी. र्ी शवहीि जि आटली नसर्ी र्ि ना
शबिादिीर्ील लोकांनी पाण्यासाठी आंदोलन के लं असर्ं, ना त्यांना शवटाळंही दिू
किर्ा आला असर्ा.

***********************

जयिाम व मैना आज म्हार्ािे झाले होर्े. र्से रुख्मीनी व माधव लहानाचे मोठे
झाले होर्े. र्े चांगले शनघाले होर्े व र्े सदैव आपल्या आईवशडलांची सेवाही किीर्
होर्े. र्ेव्हा शर्ला शर्ची आई आठवर् होर्ी. ज्या आईसाठी र्ी आपल्याच
बशहणभावासोबर् खटला लढली होर्ी. नात्याला शर्नं र्िाजर्ू मोजले होर्ं आशण
आठवर् होर्ा शर्ला शर्चा बाप. ज्या बापानं अपगं िाहूनही के वळ धदं ा शिकवला
123
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

नव्हर्ा र्ि जगण्याचं मोलही शिकवलं होर्ं. काल र्े होर्े. म्हणनू च आज शर्ला
शर्च्या मल ु ावं ि सस्ं काि किर्ा आले होर्े. र्े जि नसर्े र्ि आज शर्ही अभागी
अंधशवश्वासार्च जगर् िाशहली असर्ी. कािण म्हायदनू ं मैनेला िाळे र् घालण्याचं
धाडस के लं. म्हणनू च गावार् समाज पिीवर्तन झालं होर्ं. पिंर्ु र्े पाहायला ना आज
म्हायदू जीवंर् होर्ा ना त्याची पत्नी सभु द्रा. दोघंही के व्हाचेच देवाघिी गेले होर्े.
आपल्या मल ु ीला मैनेला एकाकी सोडून. जि शर्ला ऐनवेळेला जयिामची मदर्
शमळाली नसर्ी र्ि शर्ही के व्हाचीच या धिणीवरुन शनघनू गेली असर्ी.
आज गावार् शवटाळ नव्हर्ा. कािण पाश्चात्य शवचािसिणी आज गावार्
शििली होर्ी. त्या पाश्चात्य शवचािसिणीनं गावाचा चेहिामोहिाच बदलवला होर्ा. हे
मैनेमळु ं च घडलं होर्ं. म्हणनू च की काय, आजही लोकं मैनेला मानर् होर्े. कािण
र्ीच गावार्ील शवटाळ दिू किणािी एकमेव शिल्पकाि होर्ी नव्हे र्ि गावाचं जे
पनु वतसन झालं होर्.ं त्या पनु वतसनाचीही र्ी एकमेव शिल्पकाि होर्ी. त्यामळ ु ं च की
काय, शर्च्याबद्दल गावाला आदि वाटर् होर्ा.
मैनेला कधीकधी गावाची आठवण येर् असे. र्ेव्हा र्ी आवजतनू गावार् येर्
असे. सवांच्या भेटी घेर् असे आशण जेव्हा पिर्र् असे. र्ेव्हा संपणू त गाव िडर् असे.
जणू त्यांना र्ी जार् असर्ांना कोणीर्िी आपल्यार्ीलच व्यक्ती दिू जार् असल्याचं
दःु ख वाटर् असाव.ं एवढं शर्नं गावाच्या शहर्ासाठी के लं होर्ं. गावाबद्दल के लं होर्.ं
आजही गाव शर्ला आठवर् होर्ं. शवटाळाच्या बहाण्यानं का असेना, शर्ला कायमचं
स्मिणार् ठे वर् होर्ं. आपल्याच घिचा एक सदस्य समजनू . र्ी होर्ी म्हणनू च शवटाळ
दिू किर्ा आला होर्ा. जार्ीजार्ीर्ील जार्ीभेदही दिू किर्ा आला होर्ा.

124
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

मैना आज बसली होर्ी पिसबागेर्. र्िी शर्ला शर्च्या आईची आठवण

आली. र्ी आई, ज्या आईनं शहमं र् न हािर्ा शर्चा बाप अपगं झाल्यानर्ं िही कंबि
कसनू संसािगाडा चालवला होर्ा. इर्कंच नाही र्ि शर्ची लेकिं बेईमान झाल्याचं
िल्य अर्ीव प्रमाणार् शर्च्या मनामध्ये होर्.ं पिंर्ु त्याविही मार् करुन शर्च्या आईनं
आपला संसाि चालवला होर्ा. कोणत्याही गोष्टीची र्मा बाळगली नव्हर्ी वा
कोणर्ीही काळजी के ली नव्हर्ी. त्यार्च आज जे काही र्ी बनली होर्ी. र्े शर्च्या
आईचेच उपकाि होर्े.
मैनेला एकदाचा र्ो प्रसंग आठवर् होर्ा. शर्चे भाऊबशहण गावाला येर्
नव्हर्े. आपल्या ससं ािार् िममाण झाले होर्े. हे पाहून शर्नं र्ी गोष्ट आपल्या
आईजवळ काढली. र्ेव्हा आई म्हणाली होर्ी,
"बाळ, जीवन असच ं असर्े. कधी त्या जीवनार् आनंद येर्े र्ं कधी दःु ख.
आर्ा शनसगातचंच पाय. कधी पाऊस जास्र् येर्े र्ं कधी अशजबार् येर् नाय. मग कधी
कोिडा दष्ट्ु काळ झेलावा लागर्े र्ं कधी ओलावा. असे हे प्रसंग. जीवनार् असे प्रसंग
येणािच बाळ. शहमं र् हािायची नसर्े. शधटाईनं पढु ं जा लागर्े. आर्ा माह्यचं पाय.
र्ह्य
ु ा बाप जवा पडला होर्ा अपंग होवनू . र्वा म्या शहमं र् हािली का? नाय नं. किी
शधटाईनं सामोि गेली. आज पाय. म्या जि अिी शधटाईनं त्यावेळेस सामोि गेले नसर्े
र्ं म्या बी कवाचीच सपं नू गेले असर्े."
आईचे र्े बोल. र्े बोल मैनेचं जीवन पालटून देणािे झाले. त्यानंर्ि मैनेनं
आईला शवचािलं,
"आई, मी काय किायला हवं?"

125
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

र्ो मैनेचा प्रश्न. त्यावि आई म्हणाली,

"मैने र्लु े लय मोठं व्हायचं हाय. र्ह्य
ु ा भावाबशहणीपिसबी लय मोठं. र्े
बेईमान झालं र्ं जावू दे. होयेर् माह्यीच मल
ु ं नं. म्या जि अिी कोणाले सांगर् सटु ले
र्ं लोकं माह्याच र्ोंडार् िेण टाकन. म्हणन का र्नु ं पोिाईले सस्ं काि बिोबि नाय
देले. र्लु े संस्काि बिोबि देर्ाच आले नाय. र्नु ं लाडानं चढवलं होर्ं पोिाईले.
म्हणनू च र्े बेईमान शनगले. त्यावि माह्याजवळ उत्ति बी नसन. बाळ, पोिं चक ु र् बी
असली र्िी त्याईच्या चक ु ा मायनं पदिार् घ्याव्याच लागर्ेर्. त्याईले शिक्षा देवनू
चालर् नाय. र्ेच आईचं ह्रदय असर्ं. शनमतळ अन् र्ेवढंच कोमल बी. आर्ं मले
र्वाच आनदं होईन. जवा र्ू आपल्या बी भावाबशहणीहून लई मोठी होिीन."
मैनेला आई मागतदितन करुन गेली की शर्नं आपल्या भावाबशहणीहून मोठं
व्हावं. र्ोच हुरुप मैनेला आला व र्ी शवचाि करु लागली र्सं काही किण्याचा. र्ी
शवचाि किीर् होर्ी की काय किायला हवं. जेणेकरुन आपण आपल्या
भावाबशहणीहून मोठं होव.ू शवचािांर्ी र्सं शर्ला समजलं होर्ं की आपण असं र्ि
कधीच मोठं होवू िकर् नाही. र्से शर्ला डॉ. बाबासाहेब आबं ेडकि आठवले. र्े
मोठे झाले. कािण र्े शिकले होर्े. आपल्यालाही शिकावं लागेल. शिक्षणानंच व्यक्ती
फाि मोठा होर्ो. र्सा आदित शर्च्या डोळ्यासमोि बाबासाहेबांचा होर्ाच. पिंर्ु खंर्
वाटर् होर्ी आर्ा शिकायची. कािण शर्चं वय वाढलं होर्.ं र्िी शिकायची इच्िा
शर्नं आपल्या आईजवळ व्यक्त किर्ाच शर्ची आई म्हणाली होर्ी,

126
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

"बाळ, शिक्षणाले कधी वयाचं बंधन नाय. माणसू मिे पयंर् शिकर् असर्ो.
मग त्याची लाज का बाळगावी? र्ल ु े जि शिकाचं हाये र्ं र्ू शिकू िकर्े. म्या सागं र्े
का र्ल
ु े जि शिकाचं असन र्ं शिक. लय शिक. म्या आणखी दोन घिचे कामं किीन."
मैनेला आठवर् होर्.ं शर्च्या आईला र्िी दोन घिची कामं किावी लागली
नाही. पिंर्ु शिकण्यासाठी जी शहमं र् शर्नं शदली होर्ी. र्ी वाखाणण्याजोगी होर्ी.
त्यामळु ं च र्ी शिकू िकली होर्ी. बॅरिस्टि होवू िकली होर्ी. र्साच शर्ला गावार्ील
शवटाळ आशण जार्ीभेद दिू किर्ा आला होर्ा.
आज ना म्हायदू होर्ा ना शर्ची आई सभु द्रा होर्ी. पिंर्ु त्यांचे सल्ले आजही
शर्ला आठवर् होर्े. ज्या सल्ल्यानसु ाि शर्नं आपल्या मल ु ाला घडवलं होर्ं व जी
मलु ं घडली होर्ी. र्ी आर्ा मल ु ांना र्सेच इर्िांना आर्ा सांगर् होर्ी की जि
माणसाला मोठं व्हायचं असेल र्ि शिक्षणाशिवाय र्िणोपाय नाही. अन्
मायबापाशिवाय मागत नाही.

***********************

र्े पावसाळ्याचे शदवस होर्े. बाहेि धो धो पाऊस पडर् होर्ा. थंडी वाजर्
होर्ी. र्िी मैना गोधडी पांघरुन अथं रुणार्च पहूडली होर्ी. म्हार्ािपणानं शर्ची
प्रकृ र्ी र्िी आर्ा बिी िाहार् नसे. शर्ची प्रकृ र्ी आर्ाही बिी नव्हर्ी. थोडासा र्ाप
होर्ाच. त्यार्च थंडी लागर् असल्यानं र्ी अंथरुणार्च होर्ी. र्सं पाहर्ा शर्ची मल ु ं
शर्ची फाि काळजी घेर् असर्. अिार्च काय झालं कुणास ठाऊक. अचानक शर्ला
127
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

एक िार्ीर् जोिाची कळ आली. र्सा शर्नं सवांना आवाज शदला. जयिामनं शर्चा
हार् हार्ार् घेर्ला. र्सा र्ो म्हणर् होर्ा.
"बाळांनो, अूँबल
ु न्स बोलवा."
र्े िब्द िब्दच िाशहले ओठार्ल्या ओठार्. र्ी म्हणाली,
"नको अूँबल
ु न्स अन् नको काही. मी आर्ा काही वाचणाि नाही. मात् माझी
अंशर्म इच्िा आहे. माझी मयर् गावार्च किावी. मला गावार्च दफन किावं. माझी
अंशर्म इच्िा होर्ी, र्ी म्हणजे एकदा र्िी गावाला जावं. पिंर्ु र्ी पणु त झाली नाही.
आर्ा माझी मयर्च गावाला किा. म्हणजे िेवटची माझी गावाला जाण्याची इच्िा
र्िी पणु त होईल."
मैना बोलनू गेली खिी. त्यानर्ं ि अूँबल ु न्स बोलशवण्यापवु ीच शर्नं जीव
सोडला व र्ी गर्प्राण झाली. त्यानंर्ि शर्चं प्रेर् गावाला नेण्यार् आल.ं शर्थंच शर्चा
दफनशवधीही किण्यार् आला. त्यानंर्ि त्या गावच्या लोकांनी शर्ची गावार्च
समाधी र्याि के ली व त्या समाधीजवळ एक शर्चा पर्ु ळा र्याि के ला होर्ा व त्या
पर्ु ळ्याखाली नाव शलशहलं होर्ं. 'पिीवर्तनाची शिल्पकाि ' खिंच शर्नं अख्खं गाव
बदलवनू टाकलं होर्ं. र्साच शवटाळ व जार्ीभेद कोसो दिू पळाला होर्ा नव्हे र्ि
पळायला लावलं होर्ं. र्सं पाहर्ा त्या गावाची र्ीच एक िान ठिली होर्ी नव्हे र्ि
र्ीच एक परिवर्तनाची शिल्पकाि ठिली होर्ी.

*****************************

128
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

आज शवटाळ व जार्ीभेद दिू पळाला होर्ा. पिंर्ु आर्ा नवीन स्वरुपाचा

भेदभाव जन्म घेर् होर्ा. र्ोही भेदभाव शिक्षणार्नू च शनमातण होर् होर्ा.
अशलकडचं शिक्षण असंच होर्.ं या शिक्षणार्नू भेदभाव शनमातण होर् होर्ा.
कालचा शवटाळाचा भेदभाव शनघनू गेला होर्ा आशण त्यानं आज हेच गिीब श्रीमंर्
भेदभावाचं नवीनच शपल्लू जन्मास घार्लं होर्.ं र्ेही कॉन्व्हेंटच्या िाळा सरुु करुन.
ज्या कॉन्व्हेंट िाळे चे नवीनच शनयम होर्े व जे नवीन शनयम याच देिार् एका नव्या
स्वरुपाच्या भेदभावाला जन्मास घालर् होर्े.*
अशलकडे स्पृश्या अस्पृश्यांचा भेदभाव नष्ट झाला होर्ा. मात् काही शठकाणी
र्िु ळक प्रमाणार् र्ो सरुु होर्ाच. काही शठकाणी त्याचे प्रमाण जास्र् होर्े र्ि काही
शठकाणी कमी. र्साच या जार्ीय भेदभावावरुन काही वेळेस भडकाही उडर् होर्ा.
शवटाळ हा नष्ट झाला होर्ा. नष्ट झाल्यासािखाच वाटर् होर्ा. आर्ा
माणसाला कुठे ही कोणत्याही मंशदिार् जार्ा येर् होर्.ं सकाळी भल्या पहाटेपासनू
र्ि िात्ी बऱ्याच उशििापयंर् गावार् र्सेच िहिार् भटकर्ा येर् होर्ं. त्यार् शवटाळ
वा भेदभाव उिलेला नव्हर्ा. र्संच त्याला पवु ीसािखं घोड्यासािखं शकंचाळर्
जावंही लागर् नव्हर्ं. हे जिी खिं असलं र्िी भेदभाव हा होर्ाच व त्यानं आपलं
स्वरुप बदलवलं आहे हेही पदोपदी लक्षार् येर् होर्.ं
िाळे चीच गोष्ट शनिाळी होर्ी. िाळे िाळे र्नू या काळार् भेदभावाची शनमीर्ी
होर् आहे हे शदसनू येर् होर्े. त्याचं कािण म्हणजे एकदा शदवाळीनर्ं ि सरुु झालेली
िाळा.

129
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

सिकािनं िाळे चे मख्ु यत्वे र्ीन प्रकाि पाडलेले होर्े. एक कॉन्व्हेंटच्या िाळा
की ज्या स्वर्ःच्या मालकीच्या होत्या व ज्या िाळे ला सिकािकडून काहीही शमळर्
नव्हर्ं. ज्या िाळा शवदेिी शनयमानं चालर् असर्. त्या नार्ाळला जास्र् सट्टु ् या देर्
असर्. शदवाळीला जास्र् सट्टु ् या देर् नसर्. कािण शदवाळी हा देिीय सण होर्ा आशण
नार्ाळ हा शवदेिी. दसु िा प्रकाि म्हणजे शनमसिकािी िाळा. या िाळे ला
सिकािकडून सिकािी पणु त स्वरुपाची मदर् शमळर् होर्ी. पिंर्ु यावि शनयंत्ण किणािा
घटक हा स्वयंघोषीर् व्यक्ती होर्ा. हा व्यक्ती देिार्ील शनयम पाळर् असे. शर्सऱ्या
प्रकािार् सिकािी िाळा मोडर्. जे पणु तच स्वरुपार् देिार्ील शनयम पाळर्. ज्यावि
सवतच बाबर्ीर् शनयंत्ण हे सिकािचं असायचं. सिकािची माणसंच या िाळा
चालवीर् असर्.
आजच्या काळार् िाळे र्ही भेदभाव वाढर् होर्ा. हे नक ु त्याच शदवाळीच्या
सट्टु ीवरुन लक्षार् येर् होर्.ं शदवाळीच्या सट्टु ् या सवत देशियानं ा लागल्या होत्या.
त्यार्च विील िाळे च्या प्रकािार्ील शर्नही िाळा या देिार्च असल्यानं
शदवाळीच्या सट्टु ् यांचे शनयमही एक देि एक शनयम या पद्धर्ीनं असायला हवे होर्े.
पिंर्ु र्े शनयम बदलवनू प्रत्येक प्रकािच्या िाळे नं आपल्याआपल्या पद्धर्ीनं शनयम
बनवले होर्े. र्सं पाहर्ा कॉन्व्हेंट िाळा व काही शनमिासकीय िाळा, या एकाच
र्ािखेला सरुु व्हायला हव्या होत्या. पिंर्ु त्या दोन्ही िाळा वेगवेगेगळ्या र्ािखांना
सरुु होणाि होत्या. हेच सट्टु ींचे शनयम शवद्याथयांच्या कोवळ्या वयार् त्यांच्या मनार्
ससु ंस्काि फुलशवण्याऐवजी भेदभाव फुलवीर् होर्े. र्िाच या िाळाही देिार्
भेदभावच फुलवीर् होत्या. कािण कॉन्व्हेंट िाळे र् श्रीमंर्ाच ं ी मलु ं शिकर् होर्ी र्ि
सिकािी िाळे र् गिीबांची. र्ोही एक भेदभावच होर्ा. त्यार्च मख्ु यत्वे अिा
130
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

कॉन्व्हेंट आशण सिकािी िाळा देिार् सरुु असल्यानं सिकािी िाळे र् गिीबांची मल ु ं
जार् होर्ी. कािण त्यांच्यासमोि पयातय नव्हर्ा आशण उपायही नव्हर्ा र्ि कॉन्व्हेंटला
श्रीमंर्ांची मल
ु ं जार् होर्ी. कािण त्यांच्याजवळ कॉन्व्हेंटचं िल्ु क भिायला भिपिू
पैसा होर्ा. त्यावरुनही देिार् गिीब श्रीमंर् हा भेदभाव वाढीला लागला होर्ा. नव्या
भेदभावाच्या शपल्ल्याच्या स्वरुपार्.
देिार्ील या िाळा.......या िाळे बाबर् महत्वपणु त मद्दु ा हा होर्ा की देि जि
एकच आहे र्ि त्याच देिार् िाळे साठी असे वेगवेगळे शनयम का असावे? र्संच देि
जि एकच आहे र्ि त्या देिार् अिा दोन र्ीन प्रकािाच्या िाळा का असाव्या? र्संच
देि जि एक आहे र्ि अिा एकाच देिार् शदवाळी असो की नार्ाळच्या सटु ् या असो,
त्यार् सट्टु ् यांबाबर् वेगवेगळ्या स्वरुपाचे शनयम का असावेर्? असा प्रश्न जनसामान्य
माणसांना पडर् होर्ा.
मळु ार् शवद्याथी नावाची जार् एकच असर्ांना व त्या बालवयार् िाळे र् जार्
असर्ांनाच्या वयार् त्याला श्रीमंर् कोण व गिीब कोण हे कळर् नसर्ांना अगदी
त्याच वयार् त्याच मल ु ाला कॉन्व्हेंट वा सिकािी िाळे र् टाकून त्याच्ं यार् लोकं गिीब
श्रीमंर् भेदभाव र्याि किीर् होर्े. ही शवचाि किण्यालायक गोष्ट होर्ी.
कालदेिार् गिीब श्रीमर्ं असा भेदभाव नव्हर्ाच. पिंर्ु आज त्या स्वरुपाचा
हा नवीनच प्रकािचा भेदभाव नव्यानं देिार् र्याि होर् होर्ा. त्याला आर्ा अगदी
बालवयापासनू च खर्पाणीही शमळर् होर्.ं हा नवीनच स्वरुपाचा भेदभाव देिार्
र्याि होर् असनू आज त्याला कॉन्व्हेंट व सिकािी िाळा काढल्यानं खर्पाणीही
शमळर् असर्ांना र्ो शदवस दिू नव्हर्ा की हा देि पन्ु हा एकदा भेदभावानं िसार्ळाला

131
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

जाईल. ही िक्यर्ा नाकािर्ा येर् नव्हर्ी. कािण आजच्याच काळार् श्रीमंर्ांची मल

ु ं
गिीबांच्या मल
ु ानं ा शहन समजर् होर्ी व शहनच स्वरुपाची वागणक
ू देर् असल्याचे
शनदितनास येर् होर्ं.
महत्वाचं म्हणजे कॉन्व्हेंट िाळा सिकािनं उघडल्या व आपल्याविील
जबाबदािी झटकली, हे र्ेवढ्याविचं ठीक होर्ं. पिंर्ु यार्नू सिकािनं शवचाि के ला
नव्हर्ा की यार्नू च गिीब व श्रीमंर् हा भेदभाव शनमातण होईल. ज्यार्नू अख्खा देि
िसार्ळाला जाईल. देिाचा शवकास खंटु ेल. कािण त्यानंर्ि गिीब श्रीमंर्ांची देिार्
मोठी दिी शनमातण झाल्यानं त्यांची भांडणं देिार् सरुु होर्ील. जी भांडणं देिशहर्ाला
व शवकासाला र्ािक नाही र्ि मािक ठिर्ील. यार् िक ं ा नव्हर्ी व यार्नू च देिाचीही
अधोगर्ी होईल यार्ही िंका नव्हर्ी. कािण या देिार्ील कॉन्व्हेंटला शिकणािे
बिे चसे मलु ं ही शवदेिार्च व्यवसायासाठी हार्पाय पसिायला लागले होर्े. ही एक
भयाण वास्र्शवकर्ा शदसनू येर् होर्ी.
शवटाळ.......शवटाळ र्सं पाहर्ा कायमचा संपला नव्हर्ा गावार्नू अन्
िहिार्नू ही. र्सा लोकाच ं ा जार्ीभेदाचा शवटाळ कोसो दिू गेला होर्ा. कधीकाळी
एखाद्या वेळेसच र्ो डोकं वि काढर् असे. र्सा र्ो शवटाळ गेला असला र्िी शवटाळ
संपला नव्हर्ा कायमचा. त्यानं आर्ा आपलं स्वरुप बदलवलं होर्ं. आजही शवटाळ
होर्ा. र्ो िाळे िाळे र्, कॉन्व्हेंट आशण सिकािी िाळे च्या स्वरुपार्. लोकामं ध्ये,
गिीब श्रीमंर् स्वरुपार्. शवद्याथयातर्, गिीबांची मल ु ं व श्रीमंर्ांची मल ु ं म्हणनू .
बाळंर्पणार् बाळंशर्ण व सवतसामान्य लोकं म्हणर्. आजही देिार् बाळंशर्णीचा
शवटाळ मानल्या जार् होर्ा. र्साच माणसू मिण पावल्यास त्याचाही शवटाळ मानल्या
जार् होर्ा. कावळ्याचा मात् कोणाला शवटाळ होर् नव्हर्ा. हा कावळा सवत
132
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

जार्ीधमातच्या लोकांना िद्ध ु किण्याचं काम वेळोवेळी किीर् असे. र्संच त्या
लोकानं ा माणसार्ही आणण्याचं काम किीर् असे. माणसू मेल्यानर्ं ि त्यांच्या
िे र्ीच्या शपंडाला शिवनू . जणू मैनेनंच कावळ्याच्या रुपार् जन्म घेर्ला होर्ा की
काय? अगदी र्संच वाटर् होर्ं.

***********समाप्त***********

133
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

*अंकुश रा. शशंगाडे

*जन्मतारीख: ०३/०३/१९७७

*शिक्षण: एम ए, डी एड

*प्रकाशशत छापील साशित्य:

*कशितासंग्रि*

१)स्वातं त्र्याची गाणी २)आजादी के गीत(शिन्दी) ३)अश्रंची गाणी ४) राजवाडा

*कादं बरी*
१)वेदना २)कंस ३)संघर्ष ४)चमष योगी
*कथासंग्रि*
१)मजे दार कथा २)शचत्तथरारक ३)फोनच्या करामती ४)िरवलेलं बालपण ५)स्मिानाची
राख ६)शनकाल ७)अजर न शकती ८)शनरािा
*लेखसंग्रि*
१)माझे शिकशवण्याचे प्रयोग २)गतकाळातील िास्रज्ञ आशण िोध ३)अस्तित्व
४)अस्तित्वाची पाऊलवाट िोधतां ना
*चारोळीसंग्रि*
अिंकुश कशिंगाडे
१)आक्रमण यािंची ई साकहत्यवर
*प्रिासिर्णन* उपलब्ध ईपस्ु तके
१)प्रवास २)प्रवासातील गमतीजमती ज्या कव्हरवर एक
*मिाराष्ट्रात वे गवेगळ्या वृ त्तपत्रातरन साशित्य लेखन* कललक कराल ते
पुस्तक उघडेल.

134
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

135
 परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

अिंकुश कशिंगाडे
यािंची ई साकहत्यवर
उपलब्ध ईपुस्तके
ज्या कव्हरवर एक
कललक कराल ते पस्ु तक
उघडेल.

136
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

http://www.esahity.com/uploads/5/0/1/2/501218/bappa_rawal_ankush_shingade.p
df

137
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

138
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

ई साकहत्य प्रकतष्ठानचे हे सोळावे वर्ष.

श्री अंकुश शशंगाडे यािंचे ईसाकहत्यवर हे सदकतसावे पुस्तक.

अंकुि शिंगाडे एक शिक्षक आहेर्. शिक्षक ही त्यांची के वळ उपजीशवका नाही

र्ि जीशवकाही आहे. समाजार् सत्याचे आशण शवज्ञानाचे ज्ञान पसिावे व समाज मनाने
बळकट व्हावा, त्यार्ही मल ु ींनी शिकावे व त्यांच्या आत्मशनभतिर्ेने समाजाला
अशधक बळकटी यावी हे त्यांचे स्वप्न आहे. र्े भिपिू शलहीर्ार् र्े समाजार्ील
दबल्या गेलेल्या घटकानं ा आवाज देण्यासाठी. आपली पस्ु र्के समाजार् जास्र्
वाचली जावीर् असे त्यांना वाटर्े आशण ई साशहत्य हे त्या दृष्टीने त्यांन योग्य वाटर्े.
त्यांची आजवि २४ िापील पस्ु र्के ही शवशवध प्रकािकांनी प्रकाशिर् के ली आहेर्
व त्याच्ं या पस्ु र्कानं ा मागणी आहे. पण र्िीही र्े आपली पस्ु र्के ई साशहत्यच्या
वाचकांना शवनामल्ू य देर्ार्.
अंकुि शिंगाडे यांच्यासवरखे ज्येष्ठ लेखक आपली प्ु तके ई सवशहत्यच्यव
िवध्यिवतनू जगभरवतील िरवठी र्वचकवांनव शर्नविल्ू य देतवत. असे लेखक ज्यवांनव
लेखन हीच भक्ती असते. आशि त्यवतनू कसलीही अशभलवषव नसते. िरवठी भवषेच्यव
सदु र्ै वने गेली दोन हजवर र्षे कर्ीरवज नरें द्र, सतां ज्ञवनेश्वर, सतां तक
ु वरविवपां वसनू ही
परांपरव सरू ु आहे. अखांड. अजरविर. म्हिनू तर शदनानाथ मनोहि(४ पस्ु र्के ), िंभू
गणपल ु े(९पस्ु र्के ), डॉ. मिु लीधि जावडेकि(९), डॉ. वसंर् बागल ु (१९), िभु ांगी
पासेबदं (१५), अशवनाि नगिकि(४), डॉ. शस्मर्ा दामले(९), डॉ. शनर्ीन मोिे (४६),
अनील वाकणकि (९), फ्राशन्सस आल्मेडा(२), मधक ु ि सोनावणे(१२), अनंर्
139
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

पावसकि(४), मधू शििगांवकि (८), अिोक कोठािे (४७ खंडांचे महाभािर्), श्री.
शवजय पाढं िे (ज्ञानेश्विी भावाथत), मोहन मद्वण्णा (जागशर्क कीर्ीचे वैज्ञाशनक), सगं ीर्ा
जोिी (आद्य गझलकािा, १८ पस्ु र्के ), शवनीर्ा देिपांडे (७) उल्हास हिी जोिी(७),
नंशदनी देिमख ु (५), डॉ. सजु ार्ा चव्हाण (१०), डॉ. वृषाली जोिी(४७), डॉ.
शनमतलकुमाि फडकुले (१९), CA पनु म संगवी(६), डॉ. नंशदनी धािगळकि (१५),
अंकुि शिंगाडे(३७), आनंद देिपांडे(३), नीशलमा कुलकणी (२), अनाशमका
बोिकि (३), अरुण फडके (६) स्वार्ी पाचपाडं े(२), साहेबिाव जवजं ाळ (२), अरुण
शव. देिपांडे(५), शदगंबि आळिी, प्रा. लक्ष्मण भोळे , अरुंधर्ी बापट(२), अरुण
कुळकणी(१२), जगशदि खांदवे ाले(८) पंकज कोटलवाि(६) डॉ. सरुु ची नाईक(३)
डॉ. वीिें द्र र्ाटके (२), आसाविी काकडे(१२), श्याम कुलकणी(१३), शकिोि
कुलकणी, िामदास खिे (४), अर्ल ु देिपांडे, लक्ष्मण भोळे , दत्तात्य भापकि, मग्ु धा
कशणतक(४), मंगेि चौधिी, प्र. स.ु शहरुिकि(३), बंकटलाल जाजू (३), प्रवीण दवणे,
आयात जोिी, डॉ. सिोज सहिबद्ध ु े (८), अिशवदं बधु कि (४), जयश्री पटवधतन(४)
श्रीिंग कौलगी(२), यिवंर् कदम(६), पांडुिंग सयू तवंिी(३) सधु ीि कािखान् ीस,
शमशलंद कपाळे असे अनेक ज्येष्ठ र् अनभु र्ी, उत्कृ ष्ट लेखक ई सवशहत्यवच्यव द्ववरे
आपली उत्तिोत्ति प्ु तके लवखो लोकवांपयंत शर्नविल्ू य पोहोचर्तवत.
अिव सवशहत्यितू तच्ां यव त्यवगवतनू च एक शदर्स िरवठीचव सवशहत्य र्ृि जवगशतक
पटलवर्र आपली ध्वजा फडकर्ील यवची आम्हवलव खवत्ी आहे. यवत ई सवशहत्य
प्रशतष्ठवन एकटे नवही. ही एक िोठी चळर्ळ आहे. अनेक नर्नर्ीन व्यवसपीठे उभी
रहवत आहेत. त्यव त्यव व्यवसपीठवांतनू नर्नर्ीन लेखक उदयवलव येत आहेत. आशि
यव सर्वंचव सविशू हक ्र्र गगनवलव शभडून म्हितो आहे.
140
परिवर्तनाची शिल्पकाि अंकुि शिंगाडे

आशि ग्रांथोपजीशर्ये । शर्िेषीं लोकीं ’इ’यें ।

दृष्टवदृष्ट शर्जयें । होआर्े जी ।

141