Machine Translated by Google

પેપર નંબ ર: 01 ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચર્સ અને ફંક્શન્સ

મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ

િવકાસ ટીમ
પ્રો.આર.કે.કોહલી
મુખ ્ય તપાસનીસ
અને પ્રો.વી.કે.ગર્ગ અને પ્રો.અશોક ધવન
સહ- મુખ ્ય તપાસનીશ
પંજ ાબની સેન્ટ્રલ યુિનવર્િસટી, ભિટંડા

ડો.રેણ ુકા ગુપ્તા, YMCA યુિનવર્િસટી ઓફ

પેપર કોઓર્િડનેટર
િવજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી, ફરીદાબાદ, હિરયાણા

ડો.રેણ ુકા ગુપ્તા, YMCA યુિનવર્િસટી ઓફ

સામગ્રી લેખ ક
િવજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી, ફરીદાબાદ, હિરયાણા

સામગ્રી સમીક્ષક પ્રો. વી.કે. ગર્ગ, સેન્ટ્રલ યુિનવર્િસટી ઓફ પંજ ાબ,

ભિટંડા

એન્કર સંસ્થા પંજ ાબની સેન્ટ્રલ યુિનવર્િસટી 1

ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચર્સ અને ફંક્શન્સ

પર્યાવરણીય
િવજ્ઞાન મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ
Machine Translated by Google

મોડ્યુલનું વર્ણ ન

િવષયનું નામ પર્યાવરણીય િવજ્ઞાન

કાગળનું નામ ઇકોિસસ્ટમ માળખું અને કાર્ય

મોડ્યુલ 6/ ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ

નામ/શીર્ષક

મોડ્યુલ આઈડી EVS/ESF-I/6

પૂર્વજરૂરીયાતો

• ઇકોલોજીકલ િપરાિમડના ખ્યાલને સમજવા માટે.

• િવિવધ પ્રકારના ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ િવશે જાણવા માટે.

ઉદ્દેશ્યો • ઇકોલોજીકલ િપરાિમડના િવિવધ ઉદાહરણોને અલગ-અલગમાં સમજાવવા

ઇકોિસસ્ટમ્સ

• ઇકોિસસ્ટમમાં ઇકોલોજીકલ િપરાિમડના મહત્વનું વર્ણ ન કરવા.

ઇકોિસસ્ટમ, ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ, સંખ ્યાનો િપરાિમડ, બોમાસનો િપરાિમડ,

કીવર્ડ્સ
ઉર્જ ાનો િપરાિમડ, એનર્જ ી ફ્લો, 10% એનર્જ ી લો.

ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચર્સ અને ફંક્શન્સ

પર્યાવરણીય

િવજ્ઞાન મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ

Machine Translated by Google

મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ

સામગ્રી

1. પિરચય

2. ઇકોલોજીકલ િપરાિમડના પ્રકાર

a સંખ ્યાઓનો િપરાિમડ

b બાયોમાસનો િપરાિમડ

c ઉર્જ ાનો િપરાિમડ

6.1 પિરચય

ઇકોલોિજકલ િપરાિમડ એ ઇકોિસસ્ટમનું માળખું બતાવવાનો માર્ગ છે, આ શબ્દ સૌપ્રથમ વર્ણ વવામાં આવ્યો હતો

ચાર્લ્સ એલ્ટન 1920 માં ઇકોિસસ્ટમના અગ્રણી અભ્યાસમાં. તેમના અભ્યાસમાં, તેમણે નોંધ્યું છે કે મોટા

ખાદ્ય શૃંખ લાઓમાં ઉચ્ચ સજીવો નીચા ટ્રોિફક સ્તરોમાં નાના કરતા ઓછા િવપુલ પ્રમાણમાં હતા.

ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ િવિવધ પિરમાણોની સંબ ંિધત માત્રા દર્શાવે છે (જેમ કે સજીવોની સંખ ્યા,

ઊર્જ ા, અને બાયોમાસ) સમગ્ર ટ્રોિફક સ્તરો પર. તેમને ટ્રોિફક િપરાિમડ અથવા ઉર્જ ા પણ કહી શકાય

િપરાિમડ ટ્રોિફક માળખું અને ઇકોિસસ્ટમના કાર્યની ગ્રાિફકલ રજૂઆ ત, શરૂ થાય છે

આધાર અને ક્રિમક ટ્રોિફક સ્તરો પર ઉત્પાદકો સાથે ટોચની રચનાને એક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે

ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ. ત્રણ પ્રકારના ઇકોલોજીકલ િપરાિમડનું સામાન્ય રીતે વર્ણ ન કરવામાં આવે છે (િફગ. 6.1):

1) સંખ ્યાઓનો િપરાિમડ, જેમાં દરેક ક્રિમક ટ્રોિફક સ્તરે વ્યક્િતઓ એકમ દીઠ ગણવામાં આવે છે

િવસ્તાર અને તેમની સંખ ્યા િપરાિમડના રૂપમાં બનાવવામાં આવી છે.

2) બાયોમાસનો િપરાિમડ, જેમાં દરેક ક્રિમક ટ્રોિફક પર હાજર કુલ બાયોમાસ

સ્તરો શુષ્ક વજન અથવા કેલરી મૂલ્યના સંદર્ભ માં માપવામાં આવે છે, એકમ િવસ્તાર દીઠ અને પ્લોટ કરવામાં આવે છે.

3) ઊર્જ ાનો િપરાિમડ, જેમાં દરેક ક્રિમક ટ્રોિફક સ્તરે એકમ સમય દીઠ ઊર્જ ાનો પ્રવાહ

માપવામાં આવે છે અને પ્લોટ કરવામાં આવે છે. તેને ઉત્પાદકતાના િપરાિમડ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચર્સ અને ફંક્શન્સ

પર્યાવરણીય
િવજ્ઞાન મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ
Machine Translated by Google

િફગ. 6.1: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડના પ્રકાર

6.2 સંખ ્યાઓનો િપરાિમડ

સંખ ્યાઓના િપરાિમડને પ્રિત વ્યક્િતગત જીવોની સંખ ્યાના ગ્રાિફકલ રજૂઆ ત તરીકે વ્યાખ્યાિયત કરી શકાય છે

દરેક ટ્રોિફક સ્તરે એકમ િવસ્તાર આધાર પર ઉત્પાદકો સાથે અને ટોચના માંસાહારી સાથે પગલાવાર ગોઠવાયેલ છે

ટોચ

સંખ ્યાઓના િપરાિમડનો આકાર એક ઇકોિસસ્ટમથી બીજા ઇકોિસસ્ટમમાં બદલાઈ શકે છે.

• ઘાસના મેદાનો અને જળચર ઇકોિસસ્ટમમાં, સંખ ્યાના િપરાિમડ સીધા હોય છે (િફગ. 6.2). માં ઉત્પાદકો

ગ્રાસલેન્ડ એ ઘાસ છે અને જળચર ઇકોિસસ્ટમમાં ફાયટોપ્લાંકટોન (શેવાળ વગેરે) છે જે

કદમાં નાના અને એકમ િવસ્તાર દીઠ સંખ ્યામાં મોટી છે. તેથી ઉત્પાદકો એક વ્યાપક આધાર બનાવે છે

િપરાિમડ ઘાસના મેદાનમાં શાકાહારીઓ જંતુઓ છે; માંસાહારી દેડકા, પક્ષીઓ વગેરે છે અને

ટોચના માંસાહારી પ્રાણીઓ છે બાજ, ગરુડ, િશયાળ વગેરે જે ધીમે ધીમે ઓછાં અને ઓછાં થાય છે.

િપરાિમડનો િશખર ધીમે ધીમે સાંકડો થતો જાય છે અને એક સીધો અને ટટ્ટાર િપરાિમડ બનાવે છે. સમાન છે

શાકાહારી (ઝૂપ્લાંકટોન, વગેરે), માંસાહારી (નાની માછલીઓ, વગેરે) અને ટોચના માંસાહારી સાથેનો કેસ

(મોટી માછલીઓ, મગર, વગેરે) જળચર ઇકોિસસ્ટમમાં (તળાવ, તળાવ અથવા દિરયાઇ ઇકોિસસ્ટમ) જે

ઉચ્ચ ટ્રોિફક સ્તરે સંખ ્યામાં ઘટાડો થાય છે, આમ સંખ ્યાઓનો સીધો િપરાિમડ બનાવે છે.

ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચર્સ અને ફંક્શન્સ

પર્યાવરણીય
િવજ્ઞાન મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ
Machine Translated by Google

િફગ. 6.2: ગ્રાસલેન્ડ ઇકોિસસ્ટમમાં સંખ ્યાઓનો િપરાિમડ (ઉભો)

• વન ઇકોિસસ્ટમમાં, મોટા કદના વૃક્ષો ઉત્પાદકો હોય છે, જે સંખ ્યામાં ઓછા હોય છે અને તેથી તેનું સ્વરૂપ હોય છે.

એક સાંકડો આધાર. વૃક્ષો જંતુઓ , પક્ષીઓ, દેડકા વગેરે જેવા શાકાહારી પ્રાણીઓને મોટી સંખ ્યામાં ટેકો આપે છે.

પ્રાણીઓની ઘણી પ્રજાિતઓનો સમાવેશ થાય છે જે પાંદડા, ફળો, ફૂલો, છાલ વગેરેને ખવડાવે છે

વૃક્ષો તેઓ વૃક્ષો કરતાં મોટી સંખ ્યામાં છે અને તેથી મધ્યમ વ્યાપક સ્તર બનાવે છે. ગૌણ

િશકારી પક્ષીઓ (બાજ, ગરુડ, વગેરે), િશયાળ, સાપ, ગરોળી વગેરે જેવા ઉપભોક્તાઓ ઓછા છે.

શાકાહારી કરતાં સંખ ્યા જ્યારે ટોચના માંસાહારી જેમ કે િસંહ, વાઘ વગેરે હજુ પણ સંખ ્યામાં ઓછા છે

િપરાિમડને િશખર તરફ ધીમે ધીમે સાંકડી બનાવવું. તેથી િપરાિમડ સ્િપન્ડલ આકાર ધારણ કરે છે

બંને બાજુએ સાંકડી અને મધ્યમાં પહોળી સાથે (િફગ. 6.3).

િફગ. 6.3: ફોરેસ્ટ ઇકોિસસ્ટમમાં સંખ ્યાઓનો િપરાિમડ (સ્િપન્ડલ આકારનો)

ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચર્સ અને ફંક્શન્સ

પર્યાવરણીય
િવજ્ઞાન મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ
Machine Translated by Google

• પરોપજીવી ખાદ્ય શૃંખ લામાં, ઉદાહરણ તરીકે, કેટલાક મોટા વૃક્ષો જેવા ઉત્પાદકો ઘણા લોકોને ખોરાક આપે છે.

ઘણા ફળીભક્ષી પક્ષીઓ જે શાકાહારી છે અને વૃક્ષો કરતા વધુ સંખ ્યામાં છે. પક્ષીઓ

જૂ, બગ્સ, વગેરે જેવા એક્ટો-પરોપજીવીઓને સારી સંખ ્યામાં આશ્રય આપે છે અને ટકાવી રાખે છે, જ્યારે મોટી સંખ ્યામાં

બગ્સ, ચાંચડ, સૂક્ષ્મજીવાણુઓ વગેરે જેવા અિતપરપજીવીઓ તેમને ખવડાવે છે. આ જ્યારે ગ્રાિફકલી

ઊંધી િપરાિમડ (િફગ. 6.4) સ્વરૂપે રજૂ થાય છે.

િફગ. 6.4: પરોપજીવી ખાદ્ય સાંકળમાં સંખ ્યાઓનો િપરાિમડ (ઊંધી)

6.3 બાયોમાસનો િપરાિમડ

બાયોમાસનો િપરાિમડ જૈવમાસ અને ટ્રોિફક સ્તર વચ્ચેનો સંબ ંધ જથ્થાબંધ કરીને દર્શાવે છે

દરેક ટ્રોિફક સ્તરે ચોક્કસ સમયે હાજર બાયોમાસ. તે ની ગ્રાિફકલ રજૂઆ ત છે

બાયોમાસ (ઇકોિસસ્ટમમાં જીવંત કાર્બ િનક પદાર્થોનો કુલ જથ્થો) ચોક્કસ એકમ િવસ્તારમાં હાજર

િવિવધ ઉષ્ણ કિટબંધીય સ્તરોમાં સમય. બાયોમાસનો િપરાિમડ સીધો અથવા ઊંધો હોઈ શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, માં

વન ઇકોિસસ્ટમ, છોડ અને વૃક્ષો (પ્રાથિમક ઉત્પાદકો) મોટી ટકાવારી બનાવે છે

બાયોમાસ, શાકાહારી, માંસાહારી અને ટોચના માંસાહારી પ્રાણીઓમાં હાજર જૈવમાણ ધીમે ધીમે ઘટવા સાથે

ચોક્કસ સમયે એકમ િવસ્તાર દીઠ અનુક્રમે સ્તર. તેથી, જંગલમાં બાયોમાસનો િપરાિમડ

ઉત્પાદકો વ્યાપક આધાર બનાવે છે અને ઉપભોક્તા સાંકડી ટોચ બનાવે છે સાથે ઇકોિસસ્ટમ સીધી છે

(િફગ. 6.5a).

તેનાથી િવપિરત, તળાવની ઇકોિસસ્ટમમાં, બાયોમાસનો િપરાિમડ ઊંધો હોય છે (િફગ. 6.5b) સ્ટેન્િડંગ તરીકે

ફાયટોપ્લાંકટોનનો પાક, મુખ ્ય ઉત્પાદકો, કોઈપણ સમયે તેના કરતા ઓછા બાયોમાસ બનાવે છે

ગ્રાહકો, જેમ કે માછલીઓ અને જંતુઓ . સંખ ્યાઓના ઊંધી િપરાિમડની જેમ, ઊંધી

ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચર્સ અને ફંક્શન્સ

પર્યાવરણીય
િવજ્ઞાન મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ
Machine Translated by Google

બાયોમાસ િપરાિમડ પ્રાથિમક ઉત્પાદકોની ઉત્પાદકતાના અભાવને કારણે નથી, પરંતુ તેના પિરણામો છે

ફાયટોપ્લાંકટોનનો ઉચ્ચ ટર્નઓવર દર. ફાયટોપ્લાંકટોન્સ દ્વારા ઝડપથી વપરાશ થાય છે

પ્રાથિમક ઉપભોક્તા, જે સમયના કોઈપણ ચોક્કસ સમયે તેમના બાયોમાસને ઘટાડે છે. જોકે ત્યારથી

ફાયટોપ્લાંકટોન ઝડપથી પ્રજનન કરે છે, તેઓ બાકીના ઇકોિસસ્ટમને ટેકો આપવા સક્ષમ છે.

બાયોમાસના િપરાિમડની એક સમસ્યા એ છે કે તેઓ ટ્રોિફક સ્તરને સમાવી શકે છે

તે ખરેખ ર કરે છે તેના કરતાં વધુ ઊર્જ ા. ઉદાહરણ તરીકે, બધા પક્ષીઓની ચાંચ અને હાડિપંજ ર હોય છે, જે હોવા છતાં

સામૂિહક હોવું સામાન્ય રીતે આગામી ટ્રોિફક સ્તર દ્વારા પાચન થતું નથી.

િફગ. 6.5 a) ફોરેસ્ટ ઇકોિસસ્ટમમાં બાયોમાસનો િપરાિમડ (ઉભો) b) તળાવમાં બાયોમાસનો િપરાિમડ

ઇકોિસસ્ટમ (ઊંધી)

6.4 ઊર્જ ાનો િપરાિમડ

ઊર્જ ાનો િપરાિમડ એ ત્રણેય ઇકોલોજીકલ િપરાિમડમાં સૌથી વધુ વ્યવહારુ છે કારણ કે તે

ટ્રોિફક સ્તરો વચ્ચે વાસ્તિવક કાર્યાત્મક સંબ ંધો. તે હાજર ઊર્જ ા જથ્થો દર્શાવે છે

દરેક ટ્રોિફક સ્તર. તેવી જ રીતે તે ઉત્પાદકોથી શરૂ થાય છે અને ઉચ્ચ ટ્રોિફક પર ગ્રાહકો સાથે સમાપ્ત થાય છે

સ્તર તેને ઉત્પાદકતાનો િપરાિમડ પણ કહેવામાં આવે છે. કારણ કે ઉત્પાદકતા અથવા ઊર્જ ા પ્રવાહ વ્યક્ત કરવામાં આવે છે

એકમ સમયના આધારે, િપરાિમડ હંમેશા અને તમામ ઇકોિસસ્ટમ માટે એક સીધી સ્િથિત છે.

ઇકોિસસ્ટમ સ્વ-ટકાઉ હોય તે માટે, ટ્રોિફક સ્તરના નીચા સ્તરો કરતાં વધુ ઉર્જ ા હોવી જોઈએ

ઉચ્ચ ટ્રોિફક સ્તરો. આ નીચા સ્તરે સજીવોને સ્િથર વસ્તી જાળવવામાં મદદ કરે છે, પણ

િપરાિમડ ઉપર ઊર્જ ા સ્થાનાંતિરત કરવા.

7

ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચર્સ અને ફંક્શન્સ

પર્યાવરણીય
િવજ્ઞાન મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ
Machine Translated by Google

થર્મોડાયનેિમક્સના બીજા િનયમ મુજ બ, ઉર્જ ાનો પ્રવાહ ઉત્પાદક સ્તરથી ક્રિમક સ્તરે ઘટતો જાય છે

ટ્રોિફક સ્તરો. જ્યારે ઊર્જ ાને આગામી ટ્રોિફક સ્તરો પર સ્થાનાંતિરત કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેનો માત્ર 10% જ ઉપયોગ થાય છે.

બોડી માસ એસેમ્બ લ કરો અને સંગ્રિહત ઊર્જ ા બનો. બાકીના 90% મેટાબોિલક પ્રવૃત્િતઓમાં ખોવાઈ જાય છે. માટે

ઉદાહરણ તરીકે, જો ઉત્પાદકો 100 Kcal ઉર્જ ા બનાવે છે, તો માત્ર 10 Kcal જ શાકાહારી પ્રાણીઓને આપવામાં આવે છે, પછી

શાકાહારીઓમાંથી આશરે 1 કેસીએલ માંસભક્ષકોમાં સ્થાનાંતિરત થાય છે અને પછી માત્ર 0.1 કેસીએલ ઊર્જ ા ટોચ પર જાય છે.

માંસાહારી સ્તર. અનુગામી સ્તરે ઊર્જ ામાં આ ઘટાડો િલન્ડેમેન ડેટા અથવા 10% તરીકે ઓળખાય છે.

કાયદો તેથી, આકૃિત 6.6 માં બતાવ્યા પ્રમાણે ઊર્જ ાનો િપરાિમડ હંમેશા સીધો હોય છે.

િફગ. 6.6: ઊર્જ ાનો િપરાિમડ

ઊર્જ ાના િપરાિમડના ફાયદા નીચે મુજ બ છે:

• તે સમયગાળા દરિમયાન ઉત્પાદનના દરને ધ્યાનમાં લે છે.

• ઊર્જ ાના િપરાિમડનો આકાર સજીવોના ચયાપચયના કદ અથવા દરથી પ્રભાિવત થતો નથી,

જ્યારે અન્ય બે િપરાિમડ (સંખ ્યા અને બાયોમાસ) તેમનાથી પ્રભાિવત થાય છે. પ્રાણીઓ પાસે હોઈ શકે છે

છોડ કરતાં એકમ િવસ્તાર દીઠ મોટા બાયોમાસ, પરંતુ એકમ િવસ્તાર દીઠ એકમ સમય દીઠ તેમનું ઉત્પાદન થશે

છોડ કરતા નાના બનો.

• સમાન દળ અથવા વજન ધરાવતી બે પ્રજાિતઓની ઊર્જ ા સામગ્રી અલગ હોઈ શકે છે; આવા િકસ્સામાં

બાયોમાસ એક ભ્રામક પિરબળ હોઈ શકે છે જ્યારે ઊર્જ ા ખરેખ ર તુલનાત્મક છે.

ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચર્સ અને ફંક્શન્સ

પર્યાવરણીય
િવજ્ઞાન મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ
Machine Translated by Google

• ઊર્જ ા િપરાિમડમાં, ઇકોિસસ્ટમમાં સંબ ંિધત ઊર્જ ા પ્રવાહની તુલના કરી શકાય છે અને તેથી પણ

ઊર્જ ા િપરાિમડનો ઉપયોગ કરીને િવિવધ ઇકોિસસ્ટમની તુલના કરી શકાય છે.

જો કે, ઊર્જ ાના િપરાિમડના કેટલાક ગેરફાયદા છે. પ્રથમ, બાયોમાસ ઉત્પાદનનો દર

સજીવની આવશ્યકતા છે, જેમાં સમય દ્વારા વૃદ્િધ અને પ્રજનનને માપવાનો સમાવેશ થાય છે. આગળ,

એક સજીવ બે અથવા વધુ ટ્રોિફક સ્તરે અસ્િતત્વ ધરાવે છે. જેથી સોંપણી વખતે મુશ્કેલી પડે છે

ચોક્કસ ટ્રોિફક સ્તરે સજીવો. િવઘટનકર્તા અથવા િડટ્િરટીવર્સ સોંપવામાં પણ સમસ્યા છે

ચોક્કસ ટ્રોિફક સ્તર સુધી.

ટૂંકમાં, ઊર્જ ાના િપરાિમડ ઇકોિસસ્ટમના સૌથી સુસંગત અને પ્રિતિનિધ મોડેલ છે

ઇકોિસસ્ટમ દ્વારા ઊર્જ ા પ્રવાહના અભ્યાસમાં માળખું.

સારાંશ

• સંખ ્યાઓના િપરાિમડ કાં તો સીધા, ઊંધી અથવા સ્િપન્ડલ આકારના હોઈ શકે છે, તેના આધારે

ઇકોિસસ્ટમ

• બાયોમાસના િપરાિમડ િવિવધ પર જીવંત પેશીઓમાં રૂપાંતિરત ઊર્જ ાની માત્રાને માપે છે

ટ્રોિફક સ્તરો.

• ઊર્જ ાના િપરાિમડ હંમેશા સીધા હોય છે કારણ કે દરેક ટ્રોિફક સ્તરે ઊર્જ ા ઘટે છે.

• તમામ પ્રકારના ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચરને દર્શાવવા માટે ઉપયોગી છે; જોકે, માં

ઇકોિસસ્ટમ દ્વારા ઊર્જ ા પ્રવાહનો અભ્યાસ, ઊર્જ ાના િપરાિમડ સૌથી સુસંગત છે

અને ઇકોિસસ્ટમ માળખાના પ્રિતિનિધ મોડેલો.

ઇકોિસસ્ટમ સ્ટ્રક્ચર્સ અને ફંક્શન્સ

પર્યાવરણીય
િવજ્ઞાન મોડ્યુલ 6: ઇકોલોજીકલ િપરાિમડ