1

Kitap hâlâ yazıldığı, sık sık da güncellendiği için lütfen son sürümünü şu
bağlantıdan denetleyiniz: SÖZLÜK.pdf Sürüm: -11
Şiir kitabımın bağlantısı: Tezahürlerim

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ......................................................................................................................7
SÖZ DAĞARI........................................................................................................11
TÜRKÇE DÜŞÜNME EŞLİKÇİSİ........................................................................ 76
AYIRIMLAR.................................................................................................... 76
1. ÖZGÜR-HÜR........................................................................................... 76
2. NAZAR:........................................................................................................................ 76
3. BİLGİÇ-BİLGİN-BİLGE..............................................................................................76
4. AKIL-MUHAYYİLE-İNANÇ-DÜŞÜNCE….............................................................. 77
5. EŞİTLİK-BENZERLİK-ÖZDEŞLİK........................................................................... 77
6. Cehalet...........................................................................................................................77
7. Bilim-Epi-steme........................................................................................................... 77
8. Bir şeyi BİLMEK, şu altı kavrama göre o şeyi kavramaktır:........................................78
9. TAHKİK-BURHAN......................................................................................................80
10. TAHKİK-TEDKİK-TAHRİR-TAKRİR-TAKRİB...................................................... 80
11. SAHİH-SARİH............................................................................................................80
12. İlim-Cehl-Marifet........................................................................................................ 81
13. FİİL–SANAT...............................................................................................................83
14. Şahs-i Manevi..............................................................................................................83
15. Tedbir-fikir...................................................................................................................84
b. Tedebbürün.................................................................................................................... 84
16. Temyizî, Nazarî Ve Amelî Akl.................................................................................... 84
17. TANIM........................................................................................................................ 85
18. HAYSİYET VE CİHET.............................................................................................. 85
19. Gaye,............................................................................................................................86
20. MAKAM-HAL............................................................................................................86
21. Nübüvvetin amacı,.......................................................................................................86
22. Din-Tedeyyün.............................................................................................................. 86
23. Nutuk........................................................................................................................... 86
24. “Terbiye”,.................................................................................................................... 86
25. Neşe/Neşve.................................................................................................................. 86
26. Ahlak-Adap................................................................................................................. 87
27. Terbiye, Ta’lim, Te’dip................................................................................................88

2
 28. EDEP-II................................................................................................................. 90
29. UĞRAK-KONAK-DURAK....................................................................................... 92
30. DİNDAR-MÜTEDEYYİN......................................................................................... 92
31. Lisan,........................................................................................................................... 92
NEFS, NEFSİN HALLERİ VE ÖZELLİKLERİ.............................................................. 93
32. Ahlak,.................................................................................................................... 93
33. İRADE-İHTİYAR................................................................................................. 93
34. Ahdas'ul nefsaniye,................................................................................................94
35. Huy:....................................................................................................................... 94
36. Kemal:......................................................................................................................... 97
37. Descartes..................................................................................................................... 98
i. ETKİLENİM = İNFİAL, DUYGULANIM = TAHASSÜS.....................................98
ii. Spiritus: Ruh, Anima: Nefs, Spiritus Animalis: Nefsanî Ruh.................................99
38. SPİNOZA.................................................................................................................. 100
39. Mantık....................................................................................................................... 100
40. TİKEL-TEKİL-PARTİKÜLER-SİNGÜLER......................................................................... 101
41. Sanat'ın universel'i olur da niçin evrensel'i olmaz? Tikel-Tümel-Yerel.................... 102
42. NEVLER, SINIFLAR, KISIMLAR.......................................................................... 103
43. ZAT-CİNS-NEV-FASL..............................................................................................104
44. MAHİYET-HAKİKAT-HÜVİYET........................................................................... 104
KAVRAM, TERİM, KELİME, ANLAM........................................................................105
46. Tecerrüd.....................................................................................................................107
47. MADDİ-MANEVİ-SURET-CİNS......................................................................................... 107
48. Zihnî erdemler,.......................................................................................................... 108
b. Kuvve-i nutkiyye:..................................................................................................108
c. Kuvve-i şeheviyye:................................................................................................ 108
d. Kuvve-i gadabiyye:............................................................................................... 108
49. İntiba,.........................................................................................................................108
50. İnsanın beş duyusu.................................................................................................... 109
51. Töz.............................................................................................................................109
Selbî (olumsuz) sıfatlar................................................................................................... 109
Subutî sıfatlar...................................................................................................................110
52. Yeni Platoncular.........................................................................................................110
53. KAİNAT-ALEM........................................................................................................ 110
54. Uzay,.......................................................................................................................... 110
55. SON-SINIR............................................................................................................... 110
56. EMNİYET-EMAN-İMAN.........................................................................................111
57. Hikmetin zıddı Tahakküm......................................................................................... 111
58. Tabir-İstinbat..............................................................................................................111
59. Bedîhî-Sarih-Vazıh.................................................................................................... 111
60. TEDRİS-ARAŞTIRMA............................................................................................ 112
61. Anlatmak ve Açıklamak............................................................................................ 112
62. MAKAM-MERTEBE.............................................................................................................113

3
63. UMUT-TEMENNİ..................................................................................................................113
64. IZDIRAB................................................................................................................................ 114
65. ŞUUR.........................................................................................................................115
66. ÖRF-ADET............................................................................................................... 116
67. KORKU-KAYGI-KABZ-BAST-HEYBET...............................................................117
68. HAVF-RECA/KORKU-ÜMİT.................................................................................. 119
69. HAZ-FAYDA-İSRAF-MASRAF.............................................................................. 119
70. Taraf...........................................................................................................................120
71. Analitik...................................................................................................................... 121
72. BEŞERİ İHTİYAÇLAR............................................................................................ 121
73. YARGILAR...............................................................................................................121
74. YER-YERLEŞMEK-YER TUTMAK-YURT TUTMAK........................................ 121
75. Tembih:......................................................................................................................122
76. Dibace,.......................................................................................................................123
77. RAB...........................................................................................................................123
78. FAZL......................................................................................................................... 124
79. HAMD.......................................................................................................................124
80. HİDAYET..................................................................................................................125
81. KÜFR........................................................................................................................ 125
82. HULUL..................................................................................................................... 126
83. LAYIK-MÜSTEHAK............................................................................................... 126
84. MEŞHUR-MAHUT-MARUF................................................................................... 126
85. MAKTUL-MASLUP-MEVTA-MERHUM-MÜTEVEFFA.....................................126
86. İDRAK...................................................................................................................... 126
87. STRES NEDİR?........................................................................................................ 127
88. Travma,......................................................................................................................127
89. Fikr-i Müdîr/Müdür:..................................................................................................127
90. Sürat-i intikal............................................................................................................. 127
91. Fikr-i Ani................................................................................................................... 127
92. İSTEM’İN DERECELERİ..................................................................................................... 129
93. Zıllullahi fi'l-arz.........................................................................................................129
94. Miskin:.......................................................................................................................129
95. GAM-VEHİM........................................................................................................... 129
96. YARA(D)ILIŞ-YARA(T)ILIŞ...................................................................................130
97. Tevil-Tefsir-Şerh........................................................................................................130
98. Dil bilimleri(SARF, NAHİV…)................................................................................ 130
99. ÂDET-ÖRF................................................................................................................132
100. HİPOTETİK İMPERATİF:..................................................................................... 132
101. YEDİ ÖLÜMCÜL GÜNAH................................................................................... 132
102. İLE...........................................................................................................................133
103. Burçin Aydoğdu (@BVRAY) / X hesabının paylaştığı birkaç ayrım:.................... 133
a. Mazeret-Bahane.....................................................................................................133
b. Niteleme-Tanımlama............................................................................................. 133

4
 c. FAZLA-ÇOK.........................................................................................................133
d. SEVMEK-SAYMAK-DİLEMEK......................................................................... 133
e. SADE-BASİT........................................................................................................ 133
f. KİBAR-NAZİK..................................................................................................... 134
i. Kelam-ı Kibar...................................................................................................134
g. NEDEN-NİÇİN..................................................................................................... 134
h. Muhtemel ile İhtimal............................................................................................. 134
i. Tane........................................................................................................................ 134
j. SÜRÜ-ÇOK-DOLU............................................................................................... 134
k. İÇİN-HAKKINDA................................................................................................ 135
l. LAF-KELAM.........................................................................................................135
104. CÖMERTLİK-KISKANÇLIK-DİĞERGAMLIK-HINÇ-İMRENME................... 135
105. ÜCRET-FİYAT........................................................................................................ 135
106. VARLIK VE HİÇLİK..............................................................................................136
107. TEMSİL-TAKLİD...................................................................................................136
TEOMAN DURALI............................................................................................................ 137
109. SOYOLUŞ-BİREYOLUŞ.......................................................................................137
110. KAVİM-AİLE-AKRABA-KABİLE-AŞİRET........................................................ 137
111. KATLİAM-SOYKIRIM.......................................................................................... 137
112. DİL-ANLAMBİLİM-İŞARETBİLİM-SÖZDİZİM................................................ 138
113. İDEOLOJİ............................................................................................................... 138
114. DÜNYAGÖRÜŞÜ/Weltanchauung.........................................................................138
a. DÜNYATASAVVURU/WELTBİLD.....................................................................139
115. DUYGU-ALGI-SEZGİ-ANLAM........................................................................... 140
116. Tasvir-Tanım-Neden-Niçin......................................................................................142
117. Kâmil kişi................................................................................................................ 142
118. Adabımuaşeret......................................................................................................... 148
119. GÖRGÜ................................................................................................................... 148
120. Bilge........................................................................................................................ 148
121. CEVAP-ÇARE-ÇÖZÜM-TEDAVİ......................................................................... 150
122. ÇABA-GAYRET-CEHDÜGAYRET...................................................................... 151
123. Hayat-Yaşam-Dirim.................................................................................................151
124. ÖZERK-BİLİNÇLİ-DİSİPLİN............................................................................... 152
125. BAKIŞ..................................................................................................................... 153
126. GENOTİP-FENOTİP.............................................................................................. 154
127. Beşerin Bireyliliği: Kimlik...................................................................................... 154
128. İnsanın Bireyliliği: Kişilikleşmiş Kimlik................................................................ 155
129. İlk–Topluluk–Örneği: Kadın–Erkek–Çocuk Birlikteliği.........................................156
130. DİRİM-KALITIM-KİMLİK-KİŞİLİK-FENOTİP-GENOTİP............................... 157
131. Kişinin Kimliğinden Toplumun Kimliğine............................................................. 158
a. Toplumun Aslî Kurucu–Yönlendirici Etkeni: Eğitim – Öğretim.......................... 159
132. YASA-KANUN-HUKUK-DEVLET...................................................................... 161

5
 133. Kalıtım.....................................................................................................................161
134. SEVGİ-DUYGUDAŞLIK-MERHAMET-RAHMET.............................................162
135. Mesut....................................................................................................................... 162
136. NİYET-İLİM-İRFAN.............................................................................................. 163
137. HÜRMET-ÜRPETİ-KORKU-ÜRKME-ÜRKÜNTÜ-MEHABET........................ 163
138. ALGI-TASAVVUR-İZLENİM............................................................................... 164
a. Tasavvur:................................................................................................................166
b. İzlenim:..................................................................................................................166
c. Anlamagücü:..........................................................................................................166
AYIRIMLARIM, EKLEMELERİM............................................................166
139. Bilmek ve tanımak...................................................................................................166
140. İÇİNDE, İN-UNDER, DE-DA................................................................................167
141. Biçim Nedir? Figür mü, Form mu? Ya Şekil ve Suret?...........................................167
142. Devinim-Hareket..................................................................................................... 169
143. TECELLİ-TEZAHÜR.............................................................................................169
144. FECİR-ŞAFAK-DAWN-DUSK..............................................................................170
145. Talent-Ability- Skill-Beceri-Kabiliyet-Yetenek-İstidat-Maharet???....................... 170
146. SUSPİCİON-DOUBT............................................................................................. 172
148. Lovebombing, ghosting, shipping, gaslighting ver redflag.....................................174
149. Takvim.....................................................................................................................176
151. TEVAZU-TENEZZÜL-TEKEBBÜR..................................................................... 177
152. MÜNAZARA-MÜNAKAŞA-MÜZAKERE.......................................................... 178
153. CAN-NEFS-TİN-RUH-VÂR.................................................................................. 179
154. Zihnî (Mental) Fiiller...............................................................................................181
EDEBÎ TANIMLAR-TARİFLER.................................................................... 183
1. Safsata Ehli..................................................................................................................183
2. WU-WEİ..................................................................................................................... 184
3. Kehanet,.......................................................................................................................185
4. Rüyalar........................................................................................................................ 185
GÖKÇE SÖZLER............................................................................................186

6
 ÖNSÖZ
Biricik gayem, Türkçeye gerek yenilikler, gerek tembihler, gerekse de tadillerle
emek vermiş sayısız harik’ul-âde1 kişiliğin emeklerini derleyerek bu dilde
yaşamak ve yaratmak ihtiyacındaki herkese yolculuğu boyunca belki kılavuzluk,
belki de destekçilik edebilecek mahiyette bir eşlikçi var edebilmek.
Ne öz Türkçeci ne de Osmanlıcaperest olduğumu alenen bildiririm. Türkçe, bu iki
dogmatik zincirden hürleşmediği müddetçe yüksek sanat ve yüksek felsefeye
yurtluk edebilecek bir yetkinliğe erişemeyecek.
Dil konusunda yıkıcı değil, toplayıcı ve yaratıcı olmalıyız. Kökenini gayrihakiki
gördüğüm kavramları, terimleri vs. dilden tasfiye edecek olsaydım sizi temin
ederim bu kitap bir bebeğin serçe parmağı kalınlığına bile erişemezdi. Maddeciyim
diye Türkçe’deki ilahî ışık anlamına gelen nur’u kullanmayayım, ışığımın nuru
söndüğünde bunu ifade edemeyeyim mi? Yahut uydurukça diye yaftalayıp bezdiri
(mobbing) gibi kavramını mükemmelen taşıyabilen bir kelimeyle duygularımı
haykıramayayım mı? Bu kısır mahkumiyeti reddediyorum!
Ben bu iki dogmacılıktan da azade, taze bir neslin hür bir zihni olarak
mevzilendiğim mevkiyi son raddesine kadar temsil edebilmek ve hatta bu zihniyeti
varoluşumda adeta zirveleştirmek azmiyle kitabımı tanrının zihninde bile yan yana
gelmesi muhal kabul olunacak kişilerden parçalarla zenginleştirdim ve Türkçe
ikliminde yeşermiş hiçbir çiçeğin solup yitmesine müsaade etmedim.
Bu kitabın “karşılığı budur!” tarzında buyurgan değil, Türkçe’yi hakikaten sevip
gelişimini arzulayan birinin ciddiye alınmak isteyen nazenin ve yoğrulmaya müsait
üslubuyla yazıldığını lütfen göz ardı etmeyiniz.
Bu Kitap Nedir?
Bu kitap bir sözlükbilim (leksikografi) çalışmasıdır. Sözlük derleme ve/ya yazma
etkinliğini gerçekleştiren kişiye sözlükbilimci (leksikograf) denir.
Yaklaşık üç yıl önce Teoman Duralı’nın “Sorun Nedir?” adlı abidevi kitabını ve
özellikle kitabın sonundaki “Söz Dağarı” kısmını okuyunca Türkçe’de düşünmek
ve yaratmak isteyen biri olarak Türkçe konusunda henüz hiçbir şey bilmediğimi ve
on iki yıllık zorunlu öğrenim sürecimin de bana bu konuda zerre miktar yardımcı
olmadığını anlayıp çalışmaya koyuldum. İlkin Teoman Duralı’nın kitap
sonlarındaki Söz Dağarı kısımlarını toplama, ayıklama ve düzenleme ile başlayan
calışmam, sonrasında o kitaplardaki kavram ayrımlarına, oradan da Osmanlı
Türkçesine, Fransızcaya, Arapçaya, Farsçaya, Kadim Yunancaya, Almancaya ve
Latinceye dek uzanmamla devam etti.

1
Harikulade: χrḳ kökünden gelen χāriḳ ‫“ خارق‬yırtan, bozan” ve Arapça ˁāda(t) ‫“ عادة‬alışkanlık,
adet” kelimelerinden müteşekkil. Yani alışkanlığı bozan/yırtan demek.

7
 Kitabın ilk yarısı, ana iskeletini Teoman Duralı’nın çalışmalarının oluşturup
benim de sayısız ekleme ve yenileme yaptığım Söz Dağarı kısmıdır.
Kitabın ikinci yarısı ise Ülkedeki felsefe ve din eksenindeki neredeye bütün etkin
ve parlak kişileri seyredip okuduğum için onlardan yakaladığım ayrımları
derlediğim “Türkçe Düşünme Eşlikçisi” kısmıdır.
Faydalandığım kişiler başlıca şunlardır:
Teoman Duralı, Ekrem Demirli, İhsan Fazlıoğlu, Ömer Aygün, Oğuz Haşlakoğlu,
Dücane Cündioğlu, Nami Başer, Ömer Türker, Cem Yavuz, Saygın Günenç, Sait
Maden, Ayhan Çitil, Mustafa Öztürk, Cengiz Çakmak, Cengiz Çevik, Özgüç
Orhan, Metin Bobaroğlu, Erman Gören, Habib Kavak, Emre Şan, Kaan Ökten,
Necip Fazıl Kısakürek, Aziz Yardımlı, Kadir Mısıroğlu, Sevan Nişanyan, Mustafa
S. Kaçalin, Lale Levin Basut, Saffet Babür, Hamza Ünal, Ferit Burak Aydar, Reşad
Ekrem Koçu, Hilmi Yavuz, Ahmet Aydoğan, İsmet Özel, Senail Özkan, Aymaz
Aylak, Semih Lim, Elmalılı Hamdi Yazır, Abdülbaki Gölpınarlı, Refik Halid
Karay, Mehmet Ölmez, Yalçın Koç.
Bu denli uzun bir listeyi bu harik’ul-âde kişilikler bir yerde derli topluca kayda
geçsin maksadıyla verdim.
Faydalandığım Site ve Sözlükler:
https://www.nisanyansozluk.com/, http://www.lugatim.com/, Metin Veri Tabanı,
https://kurankelimeleri.com/, http://www.kamus.yek.gov.tr/
https://www.kamusiturki.com, https://kamus.yek.gov.tr//,
https://www.osmanlicasozlukler.com/, https://www.etymonline.com/, BİLİM ve
SANAT TERİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ (Keşşaf), Büyük Felsefe Lugatı, Kamûs-ı
Türkî, Lehce-i Osmânı̂, Kamus-ı Fransevi, Alıntılar Sözlüğü (Mertol Tulum),
Tarama Sözlüğü, Müfredat (Ragıb El-Isfahani), Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılık
Bulma Denemeleri, Ötüken Türkçe Sözlük, Dictionary of Untranslatables, A
Greek-English Lexicon (Henry George Liddell, Robert Scott), Felsefe Sözlüğü ve
Felsefe Ansiklopedisi (Orhan Hançerlioğlu)

Bazı kelimeleri sözkökü (etymology) ve kökteşleriyle birlikte verdim çünkü

sözgelişi teşvik’in şevk’le, iştiyakla; ızdırap’ın darpla, mızrapla bağlantısı bilinince
dilden lezzet alınmaya başlanabiliyor.

Sizin için dil, varoluşunuza zoraki kakılmış bir eklenti ve hatta zorlantı
mevkisindeyse; tecrübe ettiğiniz duygular ve size kendisini dayatan düşünceleriniz
var ve fakat bunları beyan edebilecek kelime ve ifade incelikleriniz yoksa acaba
yaşamış sayılır mısınız, yoksa suskun bir acziyetle doğmuş, acılarla debelenmiş ve
aynı suskun acziyetle yitmiş misinizdir? Dildeki incelikleri kavramak insanı

8
edilginlikten kurtarır. Yaşadığımı ancak -dilin beni değil- benim dili konuşmaya
başlamamdan beridir hissedebiliyorum. Dilin beni konuşurkenki yaşamım mutlak
bir edilginlik seyri içerisinde, iradesiz ve kişiliksiz, yaşamın tesadüfî esişleri beni
ne tarafa savurmuşsa o tarafa savrulmakla geçti… Mesela efkarlanmak, dil’sizlere
yahut henüz dili konuşmaya başlayamamışlara özgü bir etkilenim/duygulanımdır.
Ne zaman dil beni değil, ben dili konuşmaya başladım, işte o zamandır yaşamımın
ve ızdıraplarımın efendisiyim.
“Ve insan acılara boğ’larak sustuğunda,
Bir Tanrı itti beni çektiğ’mi anlatmaya.” -Goethe

Bazı karşılıklar ilk duyulduğu vakit yadırganacak, farkındayım. Fakat Türkçe

düşünenler dillerindeki kelimeleri düşünce planında işlemeyi hiç bilmiyor. Türkçe
daha önce böyle bir zorlukla yüzleşmemiş. Sözgelişi “understanding/verstand”
kelimesi görülür görülmez ya “müdrike” ya da “anlak” yapıştırılıp geçilmiş. Bir
kavramı kendi dilimize tercüme etmek yalnızca üstündeki giysilerin boyasını
değiştirmek mi demektir, yoksa o kavramı kendi dilimizde baştan sona yeniden
yaratmak mı? Sizi temin ederim takatim yettikçe ikincisine gayret ettim ve
etmekteyim. Understanding’i görür görmez alelacele müdrike demedim çünkü
Türkçe’de idrak etmek, kavramak’tan farklı bir şey ifade etmiyor. Anlak da
demedim çünkü anlak, bu denli temel bir yeti için son derece yabancı bir kelime.
“Anlayış” dedim. Gerekçelerimi de Söz Dağarı kısmındaki Anlayış maddesinde
verdim.
Dilde herkesçe tanınır ve anlaşılır bazı kelimelere öz Türkçe karşılıklar teklif
ettim. Buradaki maksadımı bir misalle anlatmak isterim.
Mayıs ayında bir arkadaşımla Ankara’ya gitmiştik. Travmaya binecektik. O sırada
ona “turnikeler” hakkında bir şey demem gerekti fakat kelimeyi hatırlayamadım.
Düşündüm düşündüm ve o an aklıma öz Türkçecilerce teklif edilmiş “çevirgeç”
karşılığı geldi çünkü TURNike hakikaten de çevirip geçtiğimiz bir engeldir. Ona
-turnikeyi kastederek- çevirgeç dedim, o da kastımı hemencecik anladı.
Sözköküne nüfuz edebildiğimiz kelimeler dil kavrayışımızı kurar ve derinleştirir.
Hem, Türkçe ifade edebilecekken yabancı bir kelimeyi olduğu gibi almanın nasıl
bir mazereti olabilir? Türkçe ifade edebiliyorsam eder, ancak edemezsem alırım.
Mesela “konsantrasyon”, “konsept” vb. kelimeler bu minvalden mazeretsiz
kelimelerdir.
Kitap henüz kemale ermediği -ve belki de eremeyeceği- için her türlü tavsiye ve
teklife açığım. Lütfen düşüncelerinizi bana şu bağlantı üzerinden bildiriniz:
Memduh Eren Deveci Parantez içleri kaynak belirtilmemişse benimdir.

9
Duralı’nın dilbigisine dair tekliflerinin birkaçı:
● -Aralarında dolaylı, öyleki, felsefece söylersek, Ârızî ilinti bulunan
durumları ifâde eden sözleri ve söz öbeklerini bağlayan, zaman zaman da
bunları ayıran "ve”dir; sözgelişi: "Yörenin yerli ahalisi ve yeni gelip
yerleşenler... , konuşmacı kürsüye çıkıp dinleyenlere şöyle bir göz attı, ve
(fakat) bir şey söylemeksizin indi ve gitti".
● -Türkçede keskin ayırıştırıcı tekliflere, ' 'ya ... ya”/ "ya … ya da"; düz,
olağan ayrıştırıcı teklifler ise "yahut” bağlacıyla vucuda getirilir. "Yahut” ile
"ve” arasında tereddüt doğduğunda da "veyahut”/ "veya” biçimine
başvurulur. Örnekler: "Ya bu deveyi güder ya da bu diyardan gidersin";
"toplantımız bir yahut iki saat sürer"; "hava bulutlu veya yağmurlu olacağa
benziyor” —demekki "hava”, birarada "bulutlu ve yağmurlu” da, "bulutlu
yahut yağmurlu” da Olabilirmiş.
(Bu “veya” hakkındaki teklifi kullandığımı bunu bilmeyen karşı tarafa her
seferinde anlatamayacağım için “veya” değil, “ve/ya” şeklinde yazıyorum ki
bir gariplik, bir kullanım farklılığı olduğu sezilebilsin.)
● -Ve” anlamındaki "ile' 'den ayırdetmek maksadıyla, "birliktelik'i gösteren
"-le”/ "-la” kelime tabanıyla bitiştirilmelidir: "Yetkiliyle görüştüm”,
"arkadaşlarımla geldim”, "Ali'yle yürüyordum?.

Tekliflerimin birkaçı:
● Sayıları birleşik yazalım. On iki ayrı yazıldığı takdirde -tane vb. kelimelerin
“beş araba” dememdeki gibi arızî olduğu gözönüne alınırsa- “on tane iki” mi
yoksa “oniki” mi kastedildiğini anlayamam.
● Bitişik mi ayrı mı yazılmalıdır diye düşünülen bütün kelimeler bitişik
yazılmalıdır. Mesela günaydın kelimesinin günün aydın olmasıyla bir ilgisi
yoktur, bu sadece bir esenlemedir. Hoşgeldin dediğiniz kişinin de gerçekten
gelişinin hoş olduğunu düşünmeniz gerekmez. Bu konu hakkında ayrıntılı
bir iplik için: https://x.com/_geistarbeiter/status/1350797517059993600
○ Ateşböceği hangi akla hizmetle ayrı yazılır? Ateş ve böcek
kavramlarının birleştiği özel olmayan bir şeyden değil, ateş bile
üretmeyip genelde sarı, yeşil veya kırmızı ışık üreten özel bir
familyadan bahsediyoruz.
○ Aslında sayıları ve tereddüte düşülen neredeyse bütün kelimeleri
bitişik yazıyorum fakat okuyucuyu “bu eleman daha önsözünde yazım
yanlışı yapıyor, sözlükbilimci mi olacak!” tarzında bir önyargıya
düşürmek istemediğim için yazım üslubumdan bilerek ödün
vermiştim. Kitabın devamında bu ödünü vermedim.

10
SÖZ DAĞARI
Ama but
―Ancak yet
―Fakat however
―Giderek all the more
―Hattâ even
―Ne de olsa after all
―Ne olursa olsun notwithstanding, regardless, be that as it may
―Ne var ki nevertheless
―Öyleki indeed
―Rağmen despite, though
―Şu da var ki even so
—Şu durumda in that case
—Şu kadarı var ki nonetheless
—Zâten besides, for all that
Değin until ―time related
Dek as far as, until ―in terms of distance
Denli of such a degree, to that extent
―Bir tek exclusively, barely
―Sâdece simply, solely
―Yalnızca only, merely

Abes nonsense
Abese irca Reductio ad absurdum
Abesle iştigâl pass time with trifles
Aptal idiot
—Budala imbecile
(-Abdal aşk ile mest, aptal mey ile hoş olur. Sonuçta ser-mest olan ebediyyen
ayılmaz, ser-hoş olan zariflerden sayılmaz.
-Aptal yaptığından nadim olur, yere çöker, abdal tevbe eder, ayağa kalkar. Aradaki
farkı oluşturan, pişmanlık hissine eşlik eden bilinçtir.
-Aptal bir oylama'nın sonucunun "oy birliği" ile alınmasına sevinir, abdal "oy
çokluğu" ile.
-Abdal'a malum olur, aptal'a bir şey olmaz, başkaları bile değil, kendisi kendisine
meçhuldür çünkü.
-Abdal mesud olmayı marifet bilir, aptal ise memnun olmayı.
-Aptal için başarmak önceliklidir, abdal içinse denemek.

11
-Abdal bir fikrin tarafı olur, aptalsa taraftarı. Bu nedenle ilki savunur, ikincisi
savrulur.
-Abdal meşgul eder, aptal işgal eder. O nedenle ilkine koltuğu, ikincisine kapıyı
göster!
-Abdal'ın biz'i yoktur, aptal'ın ben'i. Hal böyleyken ilki 'ben' demekten utanır,
ikincisi 'ben ben' diye paralanır. -Dücane Cündioğlu)
Açık clair, open
Açıklık ve seçiklik L clarus et distinctus
Açıklama, izah explanation
—Teşrih explication, dissection
—Tasrih seçik kılmak
—Tavzih açık kılmak
Açınma unfold
Âdet habit
—Alışkanlık practice
Ağ web, network
—Şebeke 1. circuit, mains; 2. gang
Ağlatı (Y) tragodia; (Fr) tragédie; (İng) tragedy; (Alm) Trauerspiel
Ağyarını mani, efradını cami (L) omni et solis definitum
(alınmayacağı dışlayıp alınmalıyı kapsayan; tanımın tanımı)
Ahâlî commoners, common people, grass roots; inhabitant
Ahbâp buddy, chum
Ahenk/li harmony/harmoneous
Ahvâl circumstance
Aile (Ar) ‘âila(t); (F) hânevâde, hânevâr, famili; (Y) to genos; (L-Isp) familia; (Fr)
famille; (İ) famiglia; (İng) family; (Alm) Familie; (Fel) gezin; (R) sem'ya (Семья)
Akıl

(Kadim Yunan filozofları “nous” dedi mi Haşlakoğlu’nun öğrettiği üzere akıl

değil, “saf idrak” demek daha doğru olacaktır.)
Akılcı/lık Rationalist/Rationalism
Akılyürütme reasoning, ratiocination
Aklî/lik/nisbîlik rational/ity
—Makûl reasonable
Aklıselîm common sense, sound judgement
Akıllı âmil intelligent agent

12
Âkiladam (İsv) ombudsman; (Alnı) Sachwalter, Treuhänder
Aklaykırı/lık (Alm) vernunfiwidrig/Vernunfiwidrigkeit; (İng) irrationallity
Akrabayıtaallukât kinsfolk
Âlem the knowable whole, the whole Creation, (Y) tou pantos, (İng) realm;
(canlılar bilimine mahsûs) kingdom
—Dünya world
—Evren universe
—Yeryüzü earth
Alemşumûl (Y) to pan, (İng) all-embracing
(T.D: Varlık bütünlüğünün müellifi Allah, bu sebeple ‘Alîm’dir. Düzenlediği varlık
bütünlüğünün tam bilgisi ile anlamını vâkıftır. Allah tarafından tam bilinip
anlamlandırılan Varlık bütünlüğüyse, ‘Âlem’dir. Onu bilip anlamlandırma şevkiyle
yanıp tutuşan, hayatını bu davâya adamış kişi de ‘âlim’dir. …Anlam verici varlık
olarak insan, değerlerin inşâacısıdır. Anlamlandırılabilir bütünlüğeyse, ‘âlem’
diyoruz. Âlem dendiğinde, bununla kasdolunan, yalınkat ‘malûmat’ seviyesindeki
bilinenler yığını değil, anlamlandırma sûretiyle kurulmuş bir değerler bütünüdür.)
Âlet tool
—Araç means
—Taşıt motor vehicle
—Aygıt device
—Cihaz apparatus
—Edevât equipment
Âletyapan beşer homo habilis
Alışılagelinmemiş unconventional
Alışılagelinmiş conventional
Alışılmamış unaccustomed
Alışılmış habitual, accustomed
Alışkanlık routine, practice
Alıştırma practice
—Temrin exercise
Alîm, her şeyi bilen, tüm bilen Omniscient
Âlim knowledgeable, erudite —Fr Savant
Alp hero, brave
Amel
(Arapça’da yapmak anlamında kullanılan kelimelerden biri fiil, diğeri de ameldir.
Bu iki sözcüğün arasında gaye ile irtibatlı önemli bir fark vardır: Bir bilincin, bir
iradenin eşlik ettiği eylemler fiil, aksi takdirde ise amel adını alır. Şayet amel’e bir
bilinç eşlik ediyorsa, bu muhakkak bir sıfatla birlikte (msl. amel-i salih)

13
anılmalıdır. HAK hakkında âmil değil, fail sözcüğünün kullanılması da bu
sebepledir. Bu bakımdan Tanrı’nın fiillerinden söz edebiliyoruz ve fakat
amellerinden söz edemiyoruz. )
Ân (Ar-F) lâhza; (Y) stigme; (L) momentum; (Fr-İng) moment; (Alm) Augenblick;
(R) mig
Ana proto-, main, principal
Analfabet okumaz-yazmaz
Anaörnek prototype
Anarşist baştanımaz
Anlam sense
—Manâ meaning
(T.D: ‘Duyu verileri’nin, ‘duyu verisi evresi’nden ‘algı aşaması’na kadarki süreci
‘duyu/m’dur. Algı aşamasında duyu verileri anlamlandırılırlar. İdrâk safhasındaysa
manâlanırlar.)
(Bir sözün ya da bir sözcüğün anlattığı düşünce... Anlam terimi, Avrupa dillerinde
duyu ve yön anlamlarını da içerir. Anlam, anlayan ya da anlatan’ın anladığı ya da
anlattığı nesne üstündeki duyusu, an’ının o nesneye yönelişidir. Anlam, bir sözün
ya da bir sözcüğün anlattığı düşünce’dir. Bir sözcüğün en çok bilinen ve kullanılan
anlamı geçer anlam (Fr. Sens usue)dır. Bir sözcüğün genel anlamının özele
indirgenmesine anlam daralması (Fr. Restriction sémantique) denir, örneğin
duymak sözünün işitmek anlamına daraltılması böyledir. Buna karşı kimi
sözcüklerin anlamı da anlam genişlemesi {Fr. Extention sémantique)’ne uğrar,
terkos sözcüğünün kullanma suyu anlamında genişletilmesi böyledir. Bir anlamın
zamanla yükseltilmesine anlam ıslahı/iyilemesi (Fr. Melioration) denir. Örneğin
çocuk sözcüğünün asıl anlamı domuz yavrusu’ydu. Buna karşı kimi anlamlar da
zamanla ifsat olur/kemlenir (Fr. Péjoration). Örneğin belli bir işi adlandıran uşak
sözcüğünün sövgü anlamında kullanılması böyledir. Kaldı ki bu sözcüğün asıl
anlamı çocuk ve erkek’tir, zamanla çocuk ya da erkek hizmetçi anlamını almıştır.
Bir sözcük ailesinde bulunan ortak anlam öğesine anlamlık (Fr. Sémantéme, Séme)
denir. Örneğin vermek, vergi, verim, veri sözcüklerinin anlamlığı ver düşüncesidir.
Aynı anlamda olan çeşitli sözcükler birbirleriyle anlamdaş (Fr. Synonyme)'tır.
-Hançerlioğlu)
Anlama (Ar) idrak; (F)fehm; (Y) katanoesis; (L) intellectus; (Fr) compréhension;
(İ) comprensione; (Isp) entendimiento; (İng) understanding; (Alm) das Verstehen;
(Fel) begrip; (Rus) ponimaniye
—Mütalâa cogitate
—İdrak comprehend
—Tasavvur conceive

14
—Mülahaza consider
—Akletme reasoning
—Katlanış, üzerine katlanmak / teemmül reflection
(Sen bu yaptığının üzerine bir katlan bakalım!)
—Tezekkür reminisce
Anlambilim semantics, mânâiyât
(Anlatmak anlamını dilegetiren Yunanca semainein sözcüğünden türemiştir.
Anlambilim, dilbilim’in anlamları inceleyen bir dalıdır. Sözcük anlamlarını başka
sözcüklerin anlamlarıyla karşılaştırarak inceleyen anlambilim’e durağan
anlambilim (Fr. Sémantique statique), sözcük anlamlarının zaman içindeki
gelişimlerini inceleyen anlambilim’e evrimli anlambilim ya da devingen
anlambilim (Fr. Sémantique evolutive ou dynamique) denir... Olguculuk disiplini
içinde yer alan genel semantik okulu, toplumsal tartışmaların sözcüklerden
doğduğunu ilerisürer. Örneğin Amerikan anlambilimcisi S. Chase'e göre sömürü
tartışmaları sömürme sözcüğünden, anamalcılık tartışmaları anamal sözcüğünden
doğmuştur. Bu sözcükler dilden atılırsa bu tartışma lar da ortadan kalkar.)
Anlamagücü discernment, capacity of understanding
Anlamlandırma denotation, signification
Anlamlı significant
Anlaşma agreement
Anlatı narrative
Anlayış understanding, verstand, müdrike, intellectus, nous
(Verstand’ı anlama yetisi gibi şiirde asla kullanılamayacak bir ifadeyle
karşılamayalım…
Aklıselim davranış, dilde halihazırda kullanılan bir kelimeyi işleyerek felsefe
diline kazandırmaktır. Buna en münasip kelime ise anlak ya da müdrike değil,
anlayıştır.
Şiir felsefeyi, felsefe şiiri besler. İnsanlığın ilk düşünce ürünü şiirdir. Felsefe de
şiirî düşünceden neşet eder. Sonra şiir felsefeden inceliği, anlayışı, giriftliği
öğrenir. Bu süreç, o dili taşıyanlar sürdükçe sürer.
Anlayış karşılığına gelebilecek karşı çıkışları öngörebiliyorum. Ama bazı
sorunların ortak olduğunu bilelim:
“This polysemy, which means that the same term refers at once to a faculty, its
operation, and its object, is one of the main difficulties in reading medieval texts,
as well as Greek texts.” -Wood, Michael, Apter, Emily, Cassin, Barbara, Lezra,
Jacques. Dictionary of Untranslatables, Intellectus maddesinden.
Kitabımukaddes tercümesinde sürekli bu anlamda kullanmış ve cuk diye oturuyor:
"Beceri, anlayış, bilgi ve her türlü ustalık vermek için onu ruhumla doldurdum.

15
"Kim mısırturnasına bilgelik, Horoza anlayış verdi?
"“Daniel, sana anlayış vermek için geldim” diye açıkladı
"Çünkü bilgeliğin kaynağı RAB'dir. O'nun ağzından bilgi ve anlayış çıkar.")
Anmalık mansiyon
Apaçık/lık selfeviden/t/~ce
Arkadaş companion
Ardsıra subsequent
Arzu/lu eager/ness, ardent/ardour, desire/desiring
Asgarî (Ar. sagîr “küçük”, asgar “en küçük”) minimum
—Âzamî (Ar. azīm “yüce”, âzam “en yüce”) maximum
Asıl originary, original, basic
Aşama rank, grade, gradation
Âşîkâr obvious, conspicous
Ata (OsmT) cedd; (Alm) Vorfahr; (İng)father, forefather, ancestor
Atasoy/lu patrilineal
Atayurdu Vaterland
Ata-erkil/lik (OsmT) pederşahî; (İng) patriarchy/patriarchal
Ateş/od (Ar) nar; itlaf; (F) ateş; (Y) pür; (L) ignis; (Fr)feu; (İ)fuoco; (Isp)fuego;
(Alm) Feuer; (İng) fire; (Fel) vuur; (R) ogon'
Atılım (Fr) élan; (İng) surge, impetus, momentum
Avâm/î vulgar
Ay moon
—Mah veya Meh luna (Mahcemal, mehlika, mehtap)
Ayâr regulation
Aydız
(Mustafa S. Kaçalin: gün ‘güneşin doğuşundan bir dahaki doğuşuna kadarki -24
saatlik- zaman’ gündüz ‘güneşin görüldüğü, güneşli zaman’ ay ‘ayın doğuşundan
bir dahaki doğuşuna kadarki -4 haftalık ~ 29/30 günlük- zaman’ *aydız ‘ayın
görüldüğü aylı zaman’ mevsim ‘dört aylık/ükeklik (burçluk) dönem yıl ‘ükeğin
(yıldızlar kümesinin) doğuşundan bir dahaki doğuşuna kadarki -12 aylık zaman’)
Aygıt device
—Âlet tool
—Araç means
—Cihaz apparatus
—Edevât equipment
Ayıp (L) contemtus; (Fr) honte; (Alm) Schande; (İng) disgrace, shame
Ayırıcı distinctive
Ayırım seperation

16
Ayırma distinction
Ayırtlayıcı Diacritic
Ayıklama elimination
Ayıklanma Selection (T.D: ‘Ayıklama’ ile ‘ayıklanma’ Türkcenin olağanüstü
zenginliği ile ifâde kudretine örnektir. ‘Ayıklama’ dediğimizde, bir müellif söz
konusudur. Birisi, anlaşılan, oturup ayıklıyor, sınıflıyor. Kelimenin ortasına ‘~n~’
ortacını getirdiğimizdeyse, ‘müellif’ mechulleşiyor. Olay yahut süreç,
kendikendine işler hâle geliyor demektir. ‘Ayıklanma’da kimin ayıkladığı belli
değildir. Tabiatın kendi süreçlerinde, kendi doğal akışında bir ayıklama meydana
gelmektedir. Bu sebeple ‘ayıklanma’ sözü, bana kalırsa, çok yerindedir, iyi
oturmaktadır. … Fransızcada ve …İngilizcede ‘eleksiyon’ (élection) ile
‘seleksiyon’ (sélection) vardır. ‘Eleksiyon’ irâdî bir ‘seçme’ işidir. ‘Seleksiyon’a
gelince, kendikendine yürüyen bir olaydır. Meselâ ‘millî seçim’e ‘sélection
nationale’ denmez. ‘Election nationale’dir. Çünkü meclise gönderecekleri
temsilcileri seçmenler, irâdeleriyle tercih ediyorlar. Anlaşılacağı üzre, ‘élection’,
kişinin, irâdesini kullanarak tercihte bulunması anlamındadır.)
(Not: Duralı "yapay seçilim" yerine "sunî ayıklanma" diyor.)
Aykırı/lık (1) discordant/~ce, paradox/al; (2) eccentric/ity
Ayrı apart, seperate
Ayrık mufarık
Azat/lık (ET) erkinllik; (İng)Jreeborn
Azâ limb
Azîm/Azametli Great

Bağ bound
Bağıntı correlation
Bağlantı contact
Bağ/lantı link/age, connection
Bağışıklıkbilim immunology
Bağımlı/lık dependent/dependence
Bağımsız/lık, istiklâl independent/independence
Bağlaşma unison
Bakışım/lı (OsmT) tenâzür; (İng) symmetrylsymmetrical
Bala (henüz konuşamayan bebek) (L) infans; (İng) stili speechless baby
Banliyo yörekent
Barıncak pansiyon Barınmalık pansiyon ücreti
Barışcı peaceloving, peaceful

17
Basîret (Y) sofrosune; (Alm) Besonnenheit; (L) temperantia?; (Fr-İng)
temperance?
Basmakalıp tereotype/d
Başa çıkılmaz unmanageable
Başbuğ

Başka other, another

—Özge dissimilar
Başkalaşım metamorphosis
Başarı
—Muvaffakiyet
(Ekrem Demirli: Muvaffakiyet, insanın fiillerinde Allah'ın rızasına uymasıdır. Ama
bu günlük hayatta başarısızlık da sayılabilir. Dükkan açıp zarar etseniz ve fakat her
şey Allah rızası uyarınca işlese dinde muvaffak, hayatta başarısız sayılırsınız. Hz.
Nuh fiilen başarısız, aslen muvaffak bir peygamberdir.)
Baştan ayağa from top to toe
Batı west
—Garp occident
Bâtıl vain, false
Batın/î essoteric
Beceri talent
—Kabiliyet ability
—Meleke aptitude
—İstidat faculty
—Vasıf attribute
—Yetenek skill
—Maharet dexterity
(Bu konu hakkında “ayırımlarım” kısmına bakınız.)
Becerekli beşer, aletyapan beşer (L) homo habilis
Beden/î a living body/bodily
—Gövde trunk
(Bugün “living body” için genelde bedenden daha kapsayıcı hissettiren “vücut”
kullanılıyor.)
Beklenti expectation

18
Bekler stand-by
Belagat eloquence
—Hitabet oratory
Belirlenim (Alm) Bestimmung; (İng) determination
Belirtme designation
Belki
(Dücane:
Her hâlde, yani her hâlukârda...
Belki, yani bilâkis, aksine...
Galiba, yani umumiyetle, ekseriyetle…)
Bellek (İng)pendrive, flash memory, flash disc
Ben/lik I self-referring
Benaşkın transego/tistic
Ben/ci/lik (İng) self-referring/reference
Bencil/lik (Fr) égoiste/égotisme; selfish/ness
Benmerkezcilik (Alm) ich bezogen; (İng) Egocentricism
Beri the near side, this side; hither
Berî absolved, acquitted
Beşerbilim anthropology
Beşergiller Hominoidea
Beşer/î (ET) er -güç, kudret demek olan erkle kökdeş; (L) homo; (İng) man
Bezdiri mobbing
Biçim shape
(Bu meseleyi Dücane Cündioğlu gayet güzel halletmiştir.
Suret/biçim/form/eidos(idea)-morphe
Şekil/beti/figura/skema
Biçimi sadece shape’e tekabülen kullanıyorum artık. Onun dışında suret ve şekil.
Beti sözcüğü tedavülde olmadığından biçim vulgarca hem şekle hem de surete
tekabülen kullanılıyor. Bunu bırakmalıyız. Ayrıntılı açıklama için ayırımlarım
kısmına bakınız.)
Bidat heresy
Bidâyet initial
Bigudi kıvırtmaç
(kadınların, kıvırmak için saçlarını sarıp sıkıştırdıkları açılır kapanır küçük zıvana
demektir)
Bildirişme/bildirişim (Fr) langage; (İng) human communication, speech
—Dil language

19
(Langage karşılığı 'bildirişme'yi kullanıyoruz. 'Dil' (Fr langue), aslında 'bildirişme'
(Fr langage) camiasının azasıdır. Gelgörki burada lafı kısa kesmek maksadıyla
bildirişme yerine dil diyoruz. -T.D)
Bileşik, terkibî compund
Bileşim composition
Bilge wiseman
Bilgelik

Bileşik mürekkep
Bilgiçleşmiş sophistiqué
Bilgi knowledge
—Malumat information
Bilgibilim epistemology
Bilgili learned
Bilgin scholar
Bililtizâm purposefully, intentionally
Bilim (Y) episteme; (L) scientia; (Alın) Wissenschaft; (Fr-İng) science
Bilimdışı/lık unscientificlness, non-scientific
Bilin(e)mezci agnostic/ism
Bilmisil in a similar manner
Bilmukâbele in retaliation
Bilmukâbil in return
Bilumûm completely, entirely ―L in toto
Bilvesîle on the pretext of
Bircilik Monism
Birçokdisiplinli multidisciplinary
Birey/ci/lik (İng) individual/-ist, /-ism
Bireyoluş (Y) ontogenesis; (İng) ontogeny/ontogenic; (Alm)
Keimesgeschichte/keimesgeschichtlich
Bireysel/lik individiuality
Biriktirim collection
Biriktirmen collector
Birim unit

20
Birleşim combination
Birleştirim/sentez synthesis
Birleştirimli synthetic
Birlik unity, union
Birlikli unitary
Bitkibilim botanik
Bitkin/lik bitâb/î, exhaustion
Bitkinlik hezeyanı exhaustion delirium
(Gücün azalması sonunda -ya da zehirlenme ve yüksek ateş gibi beden bitkinliği
doğuran durumlarda- başgösteren hezeyana/sabuklamaya bitkinlik hezeyanı denir.
-Hançerlioğlu)
Bizdenlik
(Aynı duygu, düşünce ve amaçlara bağlananların durumu… Tdk’nca İng.
we-feeling deyimine tekabülen teklif edilmiştir. -Hançerlioğlu)
Blokaj bekletim, bloke edilmek bekletime alınmak
Bol/luk abundant/abundance
Bostan vegetable garden
Boy tribe
Boybeği chieftain
Bozkır steppe
Boylam longitude, meridian
Bölge region
—(İng) region
—Alan (İng) domain,field
—Arsa (İng) building plot; real estate
—Arazi (İng) area, ground
—Bölge (İng) region
—Havza (İng) river basin; catchment area
—Mıntıka (İng) zone
—Saha (İng) turf
—Toprak, arz (İng) earth
—Yer (İng) place
—Yeryüzü (İng) Earth
—Yöre (İng) territory; district
—Zemin (İng) ground
Bölük pörçük fragmental
Budala imbecile
—Aptal idiot

21
Bulgu exploration
Buluntu finding
Buluş innovation
— İcât invention
Burç
(çoğulu burûc ve ebrâc, sözlükte “güzel olmak, örtülerinden sıyrılmak, yükselerek
görünür olmak” mânalarına gelen berec kökünden Arapça bir isimdir. Gökteki
burçlar yükselmeleri, görünür olmaları veya açığa çıkmalarından ötürü bu adı
aldıkları gibi surlarla çevrili bir şehrin veya sarayın kuleleriyle bir kalenin yüksek
ve stratejik mevzileri de aynı sebeplerden burç olarak adlandırılmıştır.)
Buyruk (Ar) emir; (Alm) Befehl, Gebot; (İng) order, command
Buyrut gen
Bünye bodily constitution
Bütünlük all, total/ity
Bütünlüklü Fr integral

Câmia community, set

Can psyche, psukhe
Cehdügayret effort
(Senail Özkan’ın yaptığı Faust tercümesinden: Yanılır insan cehdügayret ettikçe)
Cemaat congrigation
(Elmalılı: Hâlbuki cemaat kuru bir kalabalık demek değil, rûh-i vâhidle hareket
edebilen bir hey’et-i muntazama-i vahdâniye demektir. Binâenaleyh cemaatin
teşekkülü bir rûh ve bir mîsâk-ı ictimâîye mütevakkıftır.)
Cerîme para cezası
Cesur/luk courage/ous
Cevap response, reply
—Yanıt answer
Cevher (Ar-F) (cevher); (Y) ousia; (L) substantia; (Alm) Wesenheit; (Fr-İng)
substance
Cheerful neşeli, şen şatır
( İngilizce'de cheerful diye bir kelime var. Basitçe neşeli demek ama aslında
insanın ruhunu hafifleten, sırtındaki yükünü unutturan, gülümseten, yormayan ve
tüm bunları temelsiz bir iyimserlik değil güven veren bir samimiyetle yapan
kişileri yakıştırılan bi bir sıfat. Bu hayattaki en nadir kişilerdir bu cheerful insanlar,
zira bir insanın cheerful olması için hem yaşadıkları hem de okudukları
bakımından muazzam çetrefilli bir süreçten geçmesi gerekiyor. Eğer böyle bir

22
insana rastlarsanız, ki anlarsınız rastlayınca, bırakmayın.
-https://x.com/mechulmuhayyil
"neşeli" anlamına gelen "youki" (陽気) sözcüğünün güneş ışığı (陽) ve ruh/enerji
(気) kanjilerinden oluşması çok mânidar… Evet neşe, ancak güneş gibi pırıl pırıl
bir ruhtan tecelli edebilir. -https://x.com/Merve_Yigit_)
Cihaz apparatus
Cihet prospect, orientation
Cilve flört
Cilveleşmek flörtleşmek, flört etmek
Cilvebaz flörtöz
Cisim corpus; body
Cisimcik cospuscule
Cisimli/lik corporeal/ity, particule
Cismânî corporal, flashy
Clever açık gözlü, cin gibi
(İngilizce’de witty'e yakınsayan, clever diye bir sıfat var, Türkçesine zeki olmak
deniyor ama değil. Daha çok “cin gibi, açık gözlü” olarak çevrilmeli. Manası da
dünyayı dışarıdan kavrayabilme, komuta ve kontrol edebilme yeteneğine sahip
olmak; yabancılaşmayı lehine kullanabilmek.
Bir felsefeci de bunun üzerinden şöyle ilginç bir saptamada bulunmuş.
Modernleşme bu yabancılaşma ile birlikte gerçekleşti ve bu cin gibi, açık gözlü
karakterlerin ortaya çıkmasına neden oldu. Bunları da şöyle sıralamış: özel
dedektif, komedyen, flâneur ve sosyal medya fenomeni.
Özetle diyor ki, burada en cingöz, en esprili, en becerikli yorumları birbirimize
fırlatarak en nihayetinde hepimiz bu muazzam malumat çöplüğünde vaktimizi
çarçur ettiğimiz gerçeğine bir anlam vererek bu acı gerçeği çekilebilir kılmaya, bir
amaca hizmet ettirmeye çalışıyoruz. -https://x.com/mechulmuhayyil)
Cringe eti dökülmek, xoşagəlməz bir hərəkətdən, işdən, hadisədən xəcalət çəkmək,
utanıb-qızarmaq.
Coşkun/luk enthusiast/enthusiasm; fervent/fervency
Cümle (1) sentence; (2) main, principal, cardinal; (3) completely
Cüzî particular
(Cüzî yerine tekil ile karıştırılmaması imkansız olan tikel sözcüğünü
kullanmamayı yeğlerim.)

Çaba endeavour
Çağ age

23
Çağdaş/lık modern/ity
Çağdaşçılık modernism
Çağdışı outdated
Çâre remedy, cure
Çağrışım association
Çarpışma (1) collision; (2) fight
Çatışkı antinomy
Çatışma conflict
Çehre countenance
—Yüz face
Çekirdeksel nükleer
—Işılçekirdeksel termonükleer
Çekişme dispute, wrangle
Çelişik contradictionary
Çelişme contradiction
Cenîn embriyo
Çeşit/li variety/various
Çete gang
Çetrefil, arapsaçına dönmüş, complicated
Çericillik militarisme
Çevirgeç turnike
Çeviri transcription in biology
— Tercüme translation
Çevirmen transcriptom in biochemistry&molecular biology
Çevirici enzim transcriptase in biochemistry
Çevre environment
Çevre/sel (Alm) Umwelt; (İng) surrounding, environment/al
(Bu kelimeyi Umwelt bağlamında sarıp sarmalayan dünya anlamında anlamalı.)
Çevrebilim ecology
(T.D: Çevrebilim (Fr ecologie), özetle, canlının dış ortamdan aldığı uyartılara
karşı, iç ortamının gösterdiği tepkiler arasındaki bağıntıyı ele alıp inceler. İç ortam

24
denildiğinde de, herhangi bir canlının büyümesi, gelişmesi, üremesi, işleyişiyle
ilgili süreçlerin topunu göz önüne alan embriyogenetik-fızyolojinin çerçevesine
giren olaylar bütünü anlaşılır.)
Çığır 1. epoch; 2. path, course
Çığır açıcı epoch making
Çıkarım inference
Çift adlı döküm

Çiftci farmer
Çiftcinsiyetli bisexuel
Çiftleşme copulation
Çiftlenme replication
Çiftzaman/lı diachronic
Cihan-vatanlık Kozmopolitzm
Çile passion
Çocuk

Çok many; more

Çokkatlı manifold, mannigfaltig
Çoğalma breeding, propagation
Çoğunluk majority
Çökkün/lük depressed/depression
— Coşkun-Çökkün manic-depressive
Çökünmek implosion
Çözme resolution
Çözüm solution

25
Çözümleme resolution

Dakîk/lik precise/precision
Daraltı angst
Darbımesel motto, idiomatic expression
Davranış manner of conduct, behaviour
Davranışbilim ethology
Davranma behaviour
Davranma conduct
Değer/lendirme value/evaluation, assessment
—Eleştiri/eleştirel criticism, critic/al
Değiştokuş exchange
Delâlet denotation, indication
Delîl evidence
Denel experimental
—Deneysel empirical
Denel bilim experimental science
Denel yöntem experimental method
Deneme trial, test, essay
Deneme–sınama trial and error
Denetim control
Deney/leme experiment/ation
Deneylik laboratuvar
Deneycilik empiricism
Deneysel empirical
Den/li/lik (Alm) Feingefühl/ig/keit; (İng) tact/ful/ness
Denli of such a degree, to that extent
Derebeğlik feudalism
Derece degree
Ders lesson
Dert (İng) worry, anguish ; (Fr) souci; (Alm) Sorge; (R) gorye (rope)
—Üzüntü (İng) grief, grievance; (Fr) chagrin ; (Alm) Kummer; Rus peçaf
Derûnî intrinsic
Devindirici/devindiren dynamo
Devingen dynamic
Devinim
(Aristoteles, doğayı hareketin hükmeden kökeni olarak tanımlanırken farklı
hareket türlerine işaret etmeyi de eksik etmiyor, büyüme-eksilme, başkalaşma ve

26
yer değiştirme(lokomasyon). Tabii Aristoteles hareket derken bizim bugünkü
anlayışımız gibi sadece yer değiştirmeyi değil, hareketi bütün doluluğunda anlıyor.
Bugün Modern doğa bilimlerinin mekanistik düşüncesinin tahakkümünde, hareketi
sadece uzayda bir pozisyondan bir başkasına geçme diye anlayarak her şeyi bu
çerçevede izaha yelteniyoruz. Bu türden bir hareketlilik, Aristoteles için hareketin
sadece bir türüdür. Ben bunun için yer değiştirmekten ibaret olana hareket, yer
değiştirmeyi aşana devinim demeyi teklif ediyorum. Zaten devinim deyince bütün
çarkları ve bütün iç mekanizmasıyla gürül gürül buhar yayan bir makine
canlanmıyor mu zihnimizde?)
Devir era
Devre (1), term; (2) circuit
Deyim phrase, idiom
Deyiş saying
Dırdıriyat
Doşarıdaneşleşme outbreeding, outcrossing
Dışbeslenen heterotroph
—Özbeslenen autotroph
Dialektik cedel
Dikduran beşer homo erectus
Dikmecik jalon
Dilmaç/lık interpretor, dragoman
Dilbilgisi grammer
Dilbilim linguistics
Dilsever, dilci filoglotos, Sprachliebhabender
Diri/lik alivelness, vivid/vivacity, living
Dirim zoe, hayat
(Zoe ve Bios kelimelerinin anlamları bugün tersyüz olmuştur. Kadim Yunanca'da
Zoe dirim/hayat, Bios yaşam/siret idi. Bugünse "biyoloji" sebebiyle bios “dirim”
anlamına evrildi. Eski anlamı "biyografi"de gözlemlenebilir. Güncel Türkçe için
Dücane’nin listesi mükemmeldir:
Bios/Yaşam/Siret
Zoe/Dirim/Hayat
Zoon/Hayy(Hayvan)/Animal/Diri
Psukhe/Can
Empsukhon/Canlı
Logikon/Natık/Rational/Konuşan
Thanakon/Meyyit/Ölümlü
Özel: yaprak dirimle(zoe) irkiliyor nazlı ve mağrur

27
silkiniyor vuran her damlayla.
Yaşamı kötü, yani işi gücü yok, mutsuz vb.
Dirimi kötü, yani eli kolu tutmuyor, sağlıksız vb.
"Yaşamsal fonksiyonlar" yerine "dirimsel işlevler" denmeli.)
—Yaşantı
(Yaşantı da Bios(yaşam/siret) aracılığıyla elde ettiğimiz deneyimlerimizdir. Eş
deyişle,"Yaşam" etkinliğinin ürününe "yaşantı" diyoruz. )
Dirim/li ~sel biotic
—Dirimbilim biyoloji
Dirimaşkın transbiotic
Dirimbilim biology
Dirimdışı unbiotic
Dirim/sel botics/biotic
Disiplinlerarası interdisciplinary
Disiplinlerüstü transdisciplinary
Dizin indeks
Doğurucu generative
—Yol açıcı causative
Doğuştanlık inborn, innateness
—fıtrat/fıtri (İng) by nature, congenital, innate
—İrtical/en, -î (İng) improvisation/off the cuff
Doğru/luk right/ness
Doğrulama verification
Doğrulanırlık, doğrulanabilirlik verifiability
Doğuştanlık
—Fıtrat/fıtrî by nature, congenital, innate
—İrtical/en --î improvisation/off the cuff
Dost friend
Dokuma tekstil
Döküm inventary
Döldöş, zürriyet offspring, descendancy
Dönem period, term
Dönemlilik periodik
Durağan static
Dural sedentary, immobile
Durum situation
Duruş posture, stance
Duyarga antenna, feeler

28
Duygu (Y) pathos; (L) sensatio; (Alın) das Gefühl; (Fr-İng) sentiment;
(İng)feeling
Duygudaş/lık sympathy, fellow/ship, fellow-feeling;
—Hemhal Y empathos
(Karşılıklı ‘duygu akışı’na ‘duygudaşlık’ denir. ‘Duygudaşlık’ta ‘resim’ bütünlük
hâlinde görülür. ‘Senin hâlini’ ‘benleştirmek’tir. -T.D)
Duygulandırıcı pathetic
Duygulanımlar/tahassüs passiones
—Etkilenimler/infial affectus, (Y) pathos; (L) affectus; (Alm) Gemütsregung;
(Fr-İng) affection
Duyusal sensate
Duyu/sal sense/sensory
Duyum/lama (L) tactus; (Alnı) das Fühlen ; (Fr-İng) sensation
Duyum/sal, ~lama sensation/al
Duyuş sensing
Dünya (Ar) dunyâ; (F) cihân; (Y) ho kosmos; (L) mundus; (Fr) le monde; (Alm)
die Welt; (İng) world; (R) mir
—Alem Knowable universe
—Evren universe
—Yer place
—Yeryüzü earth
—Zemin ground
Dünya ruhu (Ar) nafs’ad-dunyâ; (Y) psükhe kosmu, psükhe tu pantos; (L) anima
mundi; (Alm) die Weltseele; (İng) world soul; (R) mirovaya duşa
Dünyagörüşü (Alm) die Weltanschauung; (İng) world view
Dünyaötesi supermundae
Dünyatasavvuru (Alm) das Weltbild; (İng) world picture
Dünyevî profane, worldly, mundane
Dünyaya nüfuz etmiş (Alm) weltdurchdrungen
Dürüst (Y) kalos, agathos; (L) probus, honestus; (Fr) honnête; (İng) honest; (Alm)
ehrlich
Dürüstlük (Y) to kalon; (L) honestas; (Fr) honnêteté; (İng) honesty; (Alm) die
Ehrlichkeit
Düstûr code, formula
Düş/lemek (İng) fantasy, fancy/to fancy
—Hayal image
—Hayalgücü, Muhayyile imagination, power of imagination
—Tahayyül etmek to imagine

29
—Rüya dream
—Tasavvur/lu representation/imagery
—Tasavvurgücü anschauung, intuition
Düşün (Y) Noumenon; (Ortaçağ Hıristıyan fels. - Im. Kant'ta) (Alm)
Gedankending, Verstandeswesen
Düşünce (Ar) hâtir; (F) endîşe; (Y) noesis; (L) cogitatio; (Alın) Gedanke; (İng)
thought
Düşünme (Y) to noein; (L) cogitatum; (Alın) das Denken ; (İng) thinking
Düşünür thinker
Düşünüş manner, way of thinking
Düzen/li order/ly, regime
Düzenleyici regulative
Düzgünlük orderliness, cosmos
Düzlem platform

Ebedî (Y) aionios; (L) aeternus; (Alın) ewig; (İng) eternal

—Ezel/î semptiternal, no beginning
Edebiyat belles lettres
—Yazın litérature
Edep/li Y) ta ethe; (Alm) Schicklich/keit, Anstand, Anständigkeit anständig; (İng)
decency/decent
Edim act
—Etkin/lik active/activity
—Eylem/ci action/activist
—Fiil verb
Effaf çok of çeken
Efemeral
(Kelimenin sözkökü şöyledir: Ephemera + al
Ephemer: İngilizce ephemera “kısa ömürlü şeyler, kalıcı olmayan yayınlar”
sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Kadim Yunanca ephēmerón ἐφήμερον “bir gün
ömrü olan Mayıs böceği” sözcüğünün çoğuludur. Bu sözcük Kadim Yunanca
ephēmerós εφημερός “günlük” sözcüğünün nötrüdür. Bu sözcük Eski Yunanca
ʰēméros ἡμέρος “gün” sözcüğünden epi+ ön ekiyle türetilmiştir.
Henüz bu kelimenin nasıl karşılanması gerektiğinden emin değilim fakat aday
karşılıklar şunlardır: Ömürsüz, geçici, kalımsız, gidici, gidimli, uçucu, havai,
süreksiz, fani.)
Efendi (1) gentleman; (2) [slave] master
Efsâne myth, mythos, mythology

30
Eğitici, eğitmen educator
Eğitim education
―Öğrenim learning / Öğretim teaching
―Terbiye upbringing, edification
―Talim drill
Eğlenti
Eğriyazı italics
Ehlîleş(tir)me taming
—Evcil domestic
(T.D: Yerli halklar, ilkin ehlîleştirilmiş, bilâhare evcilleştirilmişlerdir.
Ehlîleştirmede (Fr apprivoisement), sığırda, davarda, tavukta, at ile eşekte
gördüğümüz gibi, uygun kabul edilen hayvan, ihtiyâç duyulan işe koşulur;
demekki o, kullanım değeri kazanır. Evcilleştirmedeyse (Fr&İng domestication),
kullanım değeri kazanmış hayvana ayrıca beşerî özellikler de yüklenir.)
Eleştiri/eleştirel criticism, critic/al
El mahareti dexterity
Endişe anxiety
—Kaygı grief
Energeia, Bilfiil işlerlik
(Ömer Aygün, energia’ya tekabülen “etkinlik” karşılığını teklif edenlere “etkin’in
karşıtı edilgin, oysa bilfiil olan etkin olmak zorunda değil. Elimle çenemi
kaşıdığımda elim ve çenem bilfiil ama elim etkin, çenem edilgin” diyerek karşı
çıkıyor.)
Enilk primæval
Enlem latitude
Enuygun optimal
Eudaimonia
(Ö.A: Bir duygu olmadığı doğrudur. Bu sözcüğü anlamanın yolu da öncelikle bir
duygu olmadığını öğrenmekle başlar.
Ancak bu demek değildir ki eudaimonia mutluluk (happiness, bonheur) anlamına
gelmez. Gelir. Bu üç anlama da gelir. Türkçeden devam edersek, mutluluğun öyle
bir anlamı vardır ki bir duygu ifade etmez ve tam da eudaimonia'nın ifade ettiği
şeyi ifade eder: "ne mutlu ona!" derken kastettiğimiz şey, "ulan kafası amma
güzel" değildir, "zevkten çıldırıyor" değildir, "ne kadar neşeli bu sabah!" değildir,
"ballı pezevenk" değildir. şudur: "emek göstermiş, sonucunu almış, serpilmiş,
dünyaya bir benzerini getirebilmiş, yani dünyaya bakınca kendini görebilmiş.
güzel yaşadı."

31
 Canım insanların instagram'da başkalarının fotoğraflarına bakarken gördükleri ve
kendi fotoğraflarını koyarken taklit ettikleri şey. gerçekten imrenilen şey. insanın
kendi çocukları için isteyeceği şey. her şey onların mutluluğu için.)
Ergen adolescent
Ergin adult, matured
Erginleşmek to mature, to become mature
Erk authority
(Öz-erk ve oto-nom[nomos: yasa] aynı şey değildir… Mesela şii, şairinden
özerktir ama otonom değil. Hatta her yaratma edimi böyledir. Cezanné çizdiği
elmalardır, Rilke terennüm ettiği torso, rakkas ettiği raks… Bunlar
gerçekleştiğinde yaratıcısının yasalarını değil, erkini aşar. Cezanné -kendi
yasalarının özgünlüğü içinde- çizdiği elmalar olmuştur. Sanırım destanlar da bu
yüzden yazılı ve bireysel yaratımları hadsiz hudutsuz düzeyde aşıyor. Destanlarda
o yasalar cılız bir bireyselliğin mahdut yasaları değil, bütün bir halkın ve dahî
insanın evrensel yasalarıdır.
Tabii bu dediklerim nerede geçerlidir? kelimede. Türkçe’nin özgün sınırlarında.
Felsefi düşünce vâdetseydim bu dediklerimin hepsi çöpe atılabilirdi. Kavrama
çıktık mı dediklerimin hiçbir ehemmiyeti kalmaz. Çünkü kelimelerin anlamı,
nesnelerin kavramı vardır. Özerk kavramıyla otonom kavramı aynı şeylerdir.
Kavram kelimeleri aşar. Otonom sözcüğü kullanıldığında imlenen kavramı
biliyorsanız kelime isterse Çince olsun, önemsizdir.)
Erkân (1) manner; (2) personage, notable(s), senior officials, rank and file,
officialdom
Esâs ground, basis
Esâtîr mythology
Esbâbımûcibe logical basis ―Fr rationale
Eş one of a pair
Eşzaman synchronic
—Zamandaş simultane
Etken, âmil factor
Etkilenimler/infial affectus
—Duygulanımlar/tahassüs passiones
Etkinlik activity
Evcil/leş(tir)me domestic/ation
Evetçe permi
Evidâresi household management
Evlilik, izdivâç wedlock, marriage, matrimony
―Evlenme wedding, marriage

32
―Nikâh betrothal, wedding ceremony
―Düğün nuptials, wedding feast
―Gerdek, zifâf nuptials
Evlilikdışı extramarital, ~çocuk out of wedlock born child
Evre phase
–Merhâle step, stage
Evren/sel (İng) 1. universe/universal; 2. cosmos/cosmic; 3. ecumenical
(Kadim Yunanca’da “Kosmos” evren değil, “Nizam” demektir.)
Evvelemirde first and foremost
Eyyamperest, eyyamcı, günoğlu oportünist
Ezel/î sempiternal, no beginning

Fabrika üretimlik
Fahrî honorary
Fakir
(Asıl anlamı, omurgası kırık olandır. Başına omurga kıran bir felaket geldi denir.
Avın omurgasını kırabilirsin, ona ok at. Kimisi de bu kelimenin çukur anlamındaki
… kökünden geldiğini söylemektedir. Bu anlamdan suyun toplandığı her çukura
fakir denir. Hurma fidesi için bir çukur kazıp onu oraya diktim.
Fakr, isim kabul eden ve mevcud olan bir şeydir. Safvet ise, bütün mevcudattan
safadır {arınmış olmaktır}. )
Fark/lı difference/different
Fâzilet (Ar) fazilet; (Y) arete (apen'ı); (L) virtus-(İng) virtue; (Alm) Tugend; (Fel)
deugd; (R) çelomudriye
(Fazla, Fazıl, Fazilet, Fazl, Fuzul, Fuzulî)
Fazla much; excess, excessive
Fiil verb
Fikir/fikrî idea/pertaining to thought or idea
(Ben, Dücane’nin tikel için “fikir”i, tümel için “düşünce”yi ayırmasından
yanayım.)
Fecir dawn
Felah salvation
(Elmalılı: Müflîh felâh bulan demektir. Felâh ise aslında felahât gibi yarmak
mânâsıyla alâkadardır ki o gündeki mâniâyı yarıp/engelleri aşıp kendini kurtarmak
ve talep ettiği gayeye ermek, zafer bulmaktır. Mü'minler de dünya, tabiat ve şehvet
mâniâlarını yarıp, gaybda gizlenen matlûblarına eren ve ahiret’te ebedî felâh
bulanlar olacaklardır.)
(Çiftçiye de toprağı yardığından “fellah” denir.)

33
Fen technologie
(T.D: Haddızatında 'fen', Frenk.cenin technologiesinden çok daha uygun bir
ıstılahtır; tıpkı 'doğal seçme'ye (İng natura/ selecıion) 'doğal ayıklanma' ve
'ontoloji'ye nazaran 'varlık öğretisi'nde gördüğümüz gibi. Kelime manası babında
technologie, techniquein, yani 'zanaat'ın bilimi anlamına gelir. Yanlış. Nasıl
varlığın bilimi (Fr onTologie) olmazsa, technique için de durum böyledir. Zorunlu
ihtiyaçların karşılanmasında görülen işin bilgisiyle donanılır. Zanaatın işgörme
(Fr fonctionnel) bilişine 'beceri' (Fr peRformance) deriz. Bu durumda bilgi,
felsefe-bilimdeki gibi amac olmayıp araçtır.)
Ferâset (Ar) feraset; (Y) eusünesia; (L) sagacitas; (Alm) Scharfsinn, scharfsinnige
Entdeckungskraft; (İng) sagacity, acumen
Fevkalbeşer Übermensch
Fıkıh
(Elmalılı: Fıkıh bir şeyi, bir sözü illet ve hikmetiyle zevkine vararak anlamak ve
hatta tatbik edecek surette anlamaktır.)

Gaffâr forgiving, indulgent (God)

Gafûr All-forgiving (God)
Gâile trouble
Galatımeşhûr commonly accepted error.
Gâlip winner, dominant, champion
Galîz outrageous; coarse, rude, crude
Garîp strange/r, curious
Gâye/li purpose/purposive, end
Gayp absence
(Elmalılı: Gāib sana görülmez, seni de görmez olandır. Gayb ise görülmez fakat
görür olandır.)
Gayret/li, ~keş zeal/ous, diligency/diligent
Geçerlilik validity
Geçim sustenance, means
Gehalt esas (O.H)
—İnhalt içerik (O.H)
Geist Zihin/zihniyet, manevi/maneviyat
(Zihni -zihniyetle bağını gözeterek- daha derinden anlamak kaydıyla:
Zihnin tezahür(lerinin)bilimi
Geist’ın fenomenolojisi
Sıfat olarak kullanıldı mı "manevi(mana-î)".)
Gelişme development

34
—İnkişaf Advancement (münkeşif advanced)
Gerçek/lik real/ity
Gerçekten really, indeed
Gerek/li/lik must, obligation, need
Gerekce/leme motive; substantiation
Gerekircilik determinism
Gerileme, gerileyiş backsliding, relapse, regression
Gerileyici regressive
Getiri advantage
―Götürü disadvantage
Gezegen

Gezilik park
Girift intricate
Giriş introduction
―Önsöz preface
―Sözbaşı prologue
Girişik intractable
Git gide gradually
Giysilik gardrop
Giz/li secrecy/ secret
―Mahfî concelaed, covert
Gleichzeitigkeit eşzamanlılık, aynı-anda-lık
(Farklı şeylerin aynı anda, eş zamanlı yaşanması anlamına geliyor. bana şu hayatta
en çok dokunan kavram budur. İki saat önce bu vidyoyu çekerken Ukrayna'da
savaş sürüyordu, Hollanda'ya kış geldi, madende ise işçiler çalışıyordu.
-https://x.com/mechulmuhayyil)
Göç migration
―Göçerkonar (İng) nomadic
―Göçebe/lik, göçerevli (İng) 1. nomad/ism
Gök sky
—Sema heaven
Gökdürbün telescope
Göktaşı meteorite

35
Gönül (ET göŋül mind) human’s spiritual heart
Gönülgermek to understand; to feel at heart
Görenek custom
Görev function
―Ödev duty
Görevgörür fonksiyonel
Görme seeing, sight
Görünürlük (Ar) zâhiret; (F) pedîde; (Y) to fainomenon (L)phaenomenon,
apparitio; (İng) phenomenon; (Alm) Erscheinung
Görünüş appearance, seeming
Güc/lük difficult/y
Güç/lü power/full
Güldürü komedia, comedy
Güncel/lik current, actual/ity, up-to-date/ness
Gündelik daily, everyday, routine; (yevmiye) daily wage; (umûruâdiyye)
commonplace, ordinary
Gündüz içme(ce)si day drinking (Aymaz Aylak)
Gün(düz)düşü daydream (Aymaz Aylak)
Güvence garanti
Güvenceci garantör

Haddizâtında (1) essentially; (2) in any case; (3) (ET) yene moreover
Hakk Lord —in the sense of God
Hak right
—Hakkaniyet/li fair/ness
Hakîkat (Ar-F) hakikat; (Y) aletheia; (Alın) Wahrheit; (L) veritas; (Fr) vérité;
(İng) truth; (R) pravda
(T.D: ‘Varlık öğretisi’nden (ontologie) çıkan ‘varlık vahdeti’ne ‘hakîkat’ denir.
Fizik işlemlerle, öyleki matematik hesaplamalar yoluyla ve nihâyet, genellikle
gerek olağan gündelik, gerek bazı ârifâne sezgiler sûretiyle de olsa, ‘hakîkat’ın
bilebildiğimiz kısmına, yânî hem soyutlamalar ile teorik düşünüşe hem de
uygulamalarımıza açık kalan kesimine ‘gerçeklik’ diyoruz. ‘Gerçek’liğin ‘fizik
bütünlüğü’yse, ‘evren’dir (‘kâinât’).)
Hakîm wise person
Hâkim judge
Hâkimiyet hegemony, domination
Hâl state
Hâl tercümesi, özyaşamöyküsü: biyografi

36
Hâlis genuine
―Sahici authentic
Halk (Y) demos; (L) populus; (Fr) peuple; (İng) people; (Alm) Volk
Halkidaresi democracy
Hânedân dynasty
Hanende, Okuyucu solist
Harbilik probité
Hasbihâl chat
Hasîm adversary
Hasret, özlem (Alm) Sehnsucht; (Y) nostalgia, (İng) craving; (R) toska
―Hicran (Y) lakhtara; (Alm) Wehmut; (R) unıniye; (P) saudade; (Romence) dor
Hata
―Zühul unutma sebebiyle ettiğimiz hata. Doğrusunu biliyoruz da o anda
söyleyemiyoruz. (K.M)
―Vahim ağır hata. Vahamet.
(Vehim kuruntu. Vehamet.)
Hatırlama recollection, reminiscence
Havaküre atmosphere
Hayâ sense of shame
Hayâl etmek dream
―Tahayyül etmek imagining
(Türkçe’de neredeyse bütün fiiller özensiz, kaba saba kullanılıyor. Her şeyi
düşünüyoruz. Muhattabımdan zihninde bir şeyi imgeler/imajlar halinde
canlandırmasını istersem “tahayyül etsene” derim. Hayallere dalmasını istersem
“hayal etsene” derim.)
―Muhayyile imagination
Hayâlgücü phantasy
Hayat/î particularly human life/vital
(T.D: İnsana ait ömre “hayat” denirken, beşere verilmiş ömre “yaşam”
denilmektedir.)
(Duralı, dindar bir filozof olduğu için fikriyatını da dinî düşünce ekseninde inşa
etti. Hayatı, ötedünyevî bir aşkınlıktan ziyade yaşamdan neşet edip ona
yabancılaşan manevi/tinsel bir hadise olarak anlamak kaydıyla sahipleniyorum.)
Hayır, hayr spiritual good/ness
(Muhtar ve ihtiyar da aynı kökten)
Haysiyet dignity
Hekim physician
Hemhal Y empathos

37
—Duygudaş/lık sympathy, fellow/ship, fellow-feeling;
Heveskar enjoyer, amatör
Heybeden taken for granted
(Taken for granted: Bir şeyi hiçbir neden olmaksızın, hiçbir nedene ihtiyaç
duymaksızın kabul etmek etmek; öyle bir kabul etmek ki üzerine bir an dahi
düşünmemek. -https://x.com/mechulmuhayyil)
Heyet committee, board
Heyetimecmûu altogether
Hırs/lı ambition/ambitious, zeal/ous
Hız/lı rapid/ity
—Sürat/li speed/y (Bence tam tersi olmalı.)
Hicran (Y) lakhtara; (Alm) Wehmut; (R) unıniye; (P) saudade; (Romence) dor
Hydrogen atom Su üreten bölünmez, müvellidülmâ
(Hydro=su, gen/genes=üreten/doğuran, a-tom(os)=bölünmez Bu tercüme
Kaçalin’e aittir.)
(Müvellid: doğurtan -Mevlid, tevlid, tevellüd, evlad, veled-, mâ: su.)
Hiç/lik nul/lity
Hikâye story
Hikmet
Hikmetisebep reason for a thing’s existence —Fr raison d’être
Hitabet oratory
―Belagat eloquency
Hizmet service, duty, function
Hizmetci domestic
―Uşak
Hizmetkâr servant
Hudut frontier
―Had boundary
―Hat line
―Serhat border
―Sınır/lı limit/ed
Hulâsa quintessence
Hulyâ daydreaming
Huy habit, temper
Hücrebilim cytology
Hükümdâr/lık ruler, potentate, sovereign, monarch/y
Hükümrân/lık sovereign/ity

38
Hunâk kanın galebesinden hasıl olan bir hastalıktır ki, boğazı sıkıştırır ve insan
yutkunamaz. -Avni Konuk
(Hun Farsça kan. Hunhar, har “yiyen, tüketen” ekiyle “kan içici”. Köfte-hor, köfte
yiyici.)
Hüner know-how, expertise, technic
Hür/riyet free/dom
Hürmet high-esteem
Hüviyet quidity
Hüzün (Alm) Traurigkeit; (İng) grie
Hybris taşkınlık
("ὕβρις"in Yunanca'da ilkin ırmakların taşması için kullanıldığı gözönüne alınırsa
"taşkınlık" en münasip karşılıktır.)

Irk/î race/racial
Irkbilim (Alm) Rassenkunde; (İng) study of race (obsolete)
Isbât proof
(İsbat, Müsbet ve Tesbit kelimelerini özellikle b’yle yazıyorum çünkü bu
kelimelerin sözkökündeki “sebat, sübut, sabit” anlamının fark edilip bu eksende
düşünülmesini istiyorum.)
Islâhât/cılık reform/ism
(Sözkökündeki “sulh” anlamını sevdiğim için reform yerine ıslahı yeğliyorum.
Aynısı ıstılah için de geçerli.)
Işık light
―Nur Divine light
―Ziya incandescence
Işıtaç lamba
(Bu karşılığı illa da “lamba” nesnesine tekabülen değil, ışık veren her türden nesne
için de kullanabiliriz.)

İbadet
(Elmalılı: Türkçe’de kullanılan tapı, tapmak, tapınmak kelimeleri ibadet'in değil,
kayıtsız-şartsız itaatin mânâsıdır. Hatta tapmak ve tapınmak kelimelerinde az çok
ne yaptığını bilmemek gibi bir şuursuzluk mânâsı anlarız da bunları puta tapmak,
haça tapmak gibi yerlerde kullanırız. Bu nedenle ' Sana ibadet ederiz’ yerine,
sadece Türkçe olsun diye ' Sana taparız’ veya 'tapınırız' demek, lisanımızın
nezahetini zayi etmek olur. 'Kulluk etmek', şuur anlamını vurgulamak açısından
'tapmak’ kelimesinden daha münasip ise de bu, ibadetten zayıf olan ubûdiyet'in
mânâsıdır.)

39
İçebakış introspection
İçkin/lik immanent/immanence
İçlem comprehension
İçli/lik susceptible/susceptibility
İçrek intrinsec
İçtepi compulsion
İddia assertion, affirmation
―Sav thesis
İddia ifâdesi assertive statement
İdman training
İdrâk
(İdrak kelimesinin sözkökündeki dark fiili yakalamak, kavramak, ulaşmak
anlamlarına gelmektedir. -A.Ç)
(İdrak fiili gündelik dilde “kavramak”la eşanlamlı kullanıldığı için “yakalamak”
fiilinin de değerlendirilmesini teklif ediyorum. Çitil de kitabındaki idrak etmek
fiilini kullanıyor fakat “kırmızılar arasındaki ortaklığı YAKALAYARAK kırmızı
tümeline ulaşıyorum” gibi kullanımlarında yakalamak fiili muradını mükemmelen
ifade edebiliyor.)
İfâ implementation
İfâde 1) expression; 2) statement; 3) version
İffet (Y) he hagneia ; (L) castitas; (Fr) chasteté, pureté; (İng) chastity, purety;
(Alın) Keuschheit
İhtida conversion (Hidayet’ten)
―Mühtedi convert
İhtirâm reverence
İhtirâs/muhteris avidity, greed/y
(T.D: ‘Çaba’nın, ‘iyi’ – ‘kötü’, ‘güzel’ – ‘çirkin’ değerler ayırımına kayıtsız
kalabileceğinden bahsettik. ‘Yarar’; başarı–ünvân–makam–mevki ‘ihtiras’ı;
maddî–mâlî çıkar ‘hırs’ı; mal–mülk ‘tutkunluğ’u; şefkat– sevgi–aşk ‘tutku’su ile
‘düşkünlüğ’ü; uyuşturucu ile içki gibi maddelere ‘iptilâ’; ‘hasret’ ile ‘şehvet’,
‘çaba’nın, buyruğuna girebileceği dizginden boşanmış duygular ile
heyecânlardandırlar.)
İhtiyâç need, necessity
İhtiyât prudence
İkicilik dualism
İkil byte
İkilem dilemma
İkilik duality

40
İkirciklik hesitation
İkidilli bilingual
İklimbilim climatology
İktidar (İng) power; (Fr) puissance; (İ) potenza; (Alın) Macht; (R) moguşestvo,
vlast
İktisâdiyâtcı adam homo economicus
İktisâdiyâtcılık economism
İktisât economy/economic/s, ~al
İktisatlı, tutumlu economic
İktisâtperestlik economy-adoration —Alm Wirtschaftsanbetung
İleriki succeeding
İlerileme progress
İlerileyici progressive
İlgi 1) relation; 2) interest
İlhâk annexation
İlhâm, esin inspiration
İlim cognition, cognizance, knowledge (of a higher order)
İlim–irfân sâhibi cognizant, judicious person
İlişki relationship
İlk primary
İlkaslî primigenial
İlkönce(ki) primordial
İlkörnek prototype
İlksizliktenberi perennial
İmâ allusion
İmkan
(Saygın Günenç imkan’ı mantık, olanak’ı da varlık sahasına özgülüyor. Olmak
kökü ve çabanın makuliyeti göz önüne alınınca reddetmek için ne sebebimiz var?)
İmlâ ettirmek dikte etmek
İnanç belief
İnayet (Y) kharis; (L) gratia; (Fr) grâces; (Alm) Gefälligkeit, Gnade; (İng) mercy
İnfâz/cı execution/er
İnginlik deflasyon
―Şişkinlik enflasyon (para şişkinliği)
İnhirâf deviance, perversion
İnkırâz decline
İnkışâf advance/ment
İnsan

41
İnsanaşkın transhuman
İnsanşekilci anthropomorpihsm
İnsancılık Humanism
İnsancıl/lık (1)humane/ness; (2) sensitive, fallible
İnsanî/yet humanitarian/ism
İnsaniçkin intra-human
İnsanlaşma, insan-olma humanization
İnsanlık humanity, humanness
İnsansılar Anthropoidea
İnşâa construction
İpliksiler chordates
İrâde will-power
İrfân/î, marifet gnosis/gnostic; refinement, knowledge (of the highest order)
İrticâ regress, retreat, reaction
İstek will
İsteme want
(Schopenhauer’un “Die Welt als Wille und Vorstellung”unun Onur Aktaş’ın
dahiyane “istenç ve tasarım olarak dünya” değil de “İsteme ve tasavvur olarak
dünya” adıyla tercüme edişini gözden kaçırmamalı. Çünkü istenç ve tasarım
deyince, bilinçli bir olguyu sezinliyoruz ancak Schopenhauer ateist olduğundan ne
wille ne de vorstellungla bilinçli bir şeyi katiyyen kastetmeyip ve dahi kör bir
istemeyi felsefesine zemin etmektedir.
Uzun bir süre yukarıdaki gibi düşündüm fakat artık Ayhan Çitil’in şu açıklamasına
uyuyorum:
Kavram anlamında temsili kullanmak çok doğru değil. Duyusal olanın bende
temsilcisi olması gayet anlaşılır. Sanki temsilcisini gönderiyor. Ama o temsilleri
bir birlik haline getirip tutan temsile tasavvur demek daha doğru. Kökünde
resmetse var. Ben bir şeyin kavramına sahipsem, o şeyin resmini oluşturabilme
kurallarının birliğini idrak ediyorum. O yüzden temsillerin birliği olarak bir

42
tasavvura sahibim. Bir bakıma kavramlarda, o kavramların görü ve görüdeki
malzemeye uygulanmasını sağlayan kurallar olarak tasavvurlar var. Biraz tasdik
gibiler. Şişe kavramım var demem= Şişe kavramından hareketle hangi ampirik
malzemenin şişe olma şartlarını sağladığını belirleyecek şekilde bir imge
oluşturabilirim. ...ruhumda kayıtlı olduğu haliyle şişe kavramı bir şişe resmi
yapmak istesem hangi şartları sağlayarak bir resim yapabilirimin şartlarının
birliğini içeren bir şey.)
İrticâ regress, retreat, reaction
İstibdât dictatorship, despotism
İstidât faculty
—Beceri talen
—Kâbiliyet ability
—Meleke aptitude
—Vasıf attribute
—Yetenek skill
—Maharet dexterity
(T.D: Bilgeleşme öncelikle bir istidâttır. Ama istidât belli yönde geliştirilmeği
bekleyen bir melekedir. İstidât işlendiğinde mahâret olur. Bilgelik, en fazla yönlü
mahârettir. Yaşanılanlar, bilgeliğin malzemesidir. Bilgelik istidâdıyla mücehhez
kişi, yaşadıklarını nasıl düzenleyip değerlendireceğini hocasından, ustasından,
kısaca mürşidinden öğrenerek yetişir. İnzivâya çekilme hâli dışında, bilgeliğin
bütün çeşitleri toplumsaldır.)
İş (1) work; (2) duty ―ağır iş (1) hard work; (2) heavy duty
İş görür functional
İşleyiş mechanism
İşlerlik functioning
İştah appetite
İştiyâk craving
İtikât creed
İyi/lik good/ness
—Hayır, hayr spiritual good/ness
İzâh explication
İzzetinefs self-respect
—Zaptınefs / özdenetim self-control
—öztahripci, kendini yok eden self-destructive

Kabataş

43
(Erken kabataş devri (İng Lower Paleolithic): 200.000; Orta kabataş devri (İng
Middle Paleolithic): 150.000 - 40.000; Geç kabataş devri (İng Late Paleolithic
era): 40.000 - 1 0.000.)
Kâbiliyet ability
—Beceri talent
—Meleke aptitude
—İstidat faculty
—Vasıf attribute
—Yetenek skill
Kaçan (ET) when
Kadîm archaic, palæo-; bio: archea
Kalb human’s physiological heart
Kale castle
Kalımlı enduring
Kalkan shield
Kalp counterfeit
―Sahte false
Kanun/î law/legal
―Yasa uncodified law, natural law, nomology/nomological
―Meşru legitimate
―Gayrımeşru illegitimate
(T.D: Baştan belirlenmiş doğal işleyişlere ‘yasa’ derken, hayatını kuran insanın
kendine koyduğu kuralların en mütekâmil şekline ‘kanun’, bunlardan oluşmuş
geniş ve karmaşık şebekeye de ‘hukuk’ diyoruz.)
Kaplam extension, span
Kapsam scope, range
Kargaşa/lı chaos/chaotic
Kar hattı: Dağlık bölgelerde daima karla kaplı olan bölgenin yükselti bakımından
en alt sınırı.
Karmaşa/karmaşık complexity/complex
Kasıt intention
Karşıolum contrary, contraposition
Karşısav antithesis
Karşıt/lık opposit/ion
Kasıt intention
(“Yönelimsellik hiç kullanmadığım bir kelime. Ne olduğunu bilmiyorum, ne
demek olduğunu sorunca da herkes başka bir şey söylüyor. İbn Sina’daki mana

44
kelimesini Arapça’dan Latince’ye tercüme edilirken “intentio” kelimesi
kullanılmıştır. -Nami Başer)
Kati/lik, katıyet precise/precision
―Kesin definite
―Sağın exact
Kâtil murderer
Katl, katil murder
Katletmek to murder, assassinate
Katliâm massacre
Katlanma, katlanış, katlanışlı reflect/reflection/reflective
(Reflection için katlanma veya katlanım değil, katlanış diyorum.
Nami Başer başka bir kelime için şöyle yazdı: “ma” değil “ış” diye çevirmemin
nedeni Fransızca’da Latince kökenli tion eki. İş bildirir. Şimdilerde
öğretilmiyordur ama Türkçe’de bir mastardan iki tür isim çıkarabiliriz: gülmek’ten
gülme ve gülüş gibi. Me ile bitince gülme kavramı söz konusudur. Ama iş ile
bitince kavram değil olayın gerçekliği işin içine girer. Bakma, bakış vb.)
Kavga/cı fight, quarrel/some, querulous
Kavim, kavmiyet/kavmî ethnicity/ethnic
Kavram (Ar-F) mefhum; (Y) he noesis; (L) conceptus; (Fr-İng) concept; (Alın)
Begriff
Kavrayış conception
Kavramlaş/tır/ma conceptualisation
Kavrayış conception
Kayırgan rahîm
(Mustafa S. Kaçalin’in besmele tercümesi: Koruyan Kayırgan Allah’ın adıyla)
Kaynak
—Memba
—Mehaz bir şeyin alındığı yer. Kitap sonlarındaki kaynaklar için kullanılırdı.
—Menşe bir şeyin neşet (manevi çıkış) ettiği yer.
—Mahrec bir şeyin çıkarıldığı yer. Gırtlak sesin mahrecidir.
Kaygı grief
Kayran lichtung
(Maktalarda [Alm Holzwege, Yangın sonucu yahut baltayla açılmış orman yolu]
yürürken önümüze çıkıveren ağaçsız aydınlık meydancıktır.)
Kazmık tencere dibindeki katı yemek artığı
Kefâret expiation
Kelime

45
(Dücane: Anlam taşıyıp taşımadığı dikkate alınmaksızın ağızdan çıkan seslere
lâfız, şayet hiç anlam taşımıyorsa lâf, anlam taşıyorsa kelime (sözcük);
tamlamaları kapsıyorsa kavl, cümleyi kapsıyorsa kelâm (söz) denir. Belirli bir grup
tarafından özel olarak kullanılan sözcüklere ise terim (ıstılah) adı verilir. (Jargon
ve argo ise tasnifin daha alt katmanları için kullanılır.)
Sözcüklerin anlamları, nesne ve olguların kavramları olur. Eski deyişle
(kelimelerin mânâları, şeylerin ve hâdiselerin mefhumları olur.)
Kelle sheep’s head
Kendi (Ar) zât, nefs; (F) hod; (Y) avtos; (L) ipse; (Fr) même; (İ) stesso; (Isp)
mismo; (Alm) selbst; (İng) self, own
Kendi-olmayan non-self
Kendikendine by itself
Kendikendini ens a se; own self
Kendiliğinden spontaneous; on its own, by itself
Kendiliğinden türeyiverme generatio spontanea
Kent, şehir devleti (Ar) medine; (Y) polis; (L) civitas; (İng) city-state; (Alm)
Stadtstaat
Kere (1) square brackets; (2) times
Kesîf dense
Kesin definite
Kesinkes/lik, yakîn/en certain/ty
Kesit segment, section
Keyfî arbitrary
Kırım carnage
Kıyım annihilation of a group of people
Kız

Kızevlat

Kibâr courteous, refined, cultivated

Kimlik identity
(T.D: İnsan, ‘ham dirimli varoluşu’nun üstüne koyduğu ‘tuğla’larla ‘kimliğ’ini
inşâa eder. Kimlik inşâatının tamamı kişiliği meydana getirir. ‘Kişilik’, şu

46
durumda, bütün unsurların ‘görünüme-çıkmış-hâli’dir. İnsanın,
‘kendini–başkasından–ayıran’ unsurlar ile ‘kendi–imkân–boyutları’ üstüne
katlanması sonucunda ‘kimliğ’ini kurar. Bu ‘katlanma’ (reflexion) işleminde kişi,
ne denli yoğunlaşıp derinleşirse, onun kimliği de onca belirginlik, keskinlik ve
özgünlük kazanır. Kişinin, kendi maddî ile manevî yapabilirliklerini düşünerek
öğrenmesi, özden bilinçlenmesi demektir. Kısaca söylendikte, kişinin, kendi
hakkındaki bilgisi, özbilincidir. Bu da, öz bilgisi anlamına gelir. Bireylilik, dirimli
olması itibâriyle, maddîdir. Buna karşılık, kimlik, bir manevî yapıdır. Düşünmeğe,
dolayısıyla da bilmeğe dayanır. Bireyliliği ve kimliği düşünerek ‘ben’in boyutlarını
ortaya çıkarırız. ‘Bireylilik’ ile ‘kimlik’, ‘ben’in bütünlüğünü, yânî ‘benliğ’i verir.)
Konuşma

Konuşkan, hoşsohbet (Y)filologos; (Alm) sprechbegierig; (İng) fond of words,

talkative
Kosmos (OsmT) kâinat; (YT) evren; (Ar) el kûn; (F) kayhân; (L) universum;
(Alm) Weltall
Konutluk site
Korku fear
Koru(n)ma protection
Köhne dilapidated, crumbling, shabby, out-dated
(Köhne aslında Farsça “eski” demek. Ama Türkçe’de “denî bir eskilik” gibi bir
nükte kazanmış. Aynı “vasat” gibi. Vasat aslında “orta” demek iken biz “denî bir
ortalık”dan bahsederken vasatı kullanıyoruz. “Denî” sözcüğü de böyle. Aslen
“alçak” demek iken “denî bir alçaklık” için kullanıyoruz. Zinde-canlı ve
mürde-cansız, yaşlı-bunak-moruk, ölü-mefta vs…)
Kudret strength
(T.D: ‘Kudret’, ‘kuvvet’in tersine, maddî yapıtaşlarından inşâa olunmamış bir
‘güç’tür.)
Kullanılır practical
Kural/lı/lık rule/regular
Kurucu constructive, constitutive
Kurul commission
Kurulu established
Kuruluş establishment
Kurum, müessese institution

47
Kuruntu delusion
Kur-tak montaj, Kurup takmak monte etmek
Kuşku doubt
—Şüphe suspicion
(Kuşku-Şüphe maddesine bakınız.)
Kuvve potentiality
Kuvvet force
Küçük timsal minyatür
Küçültü maket

Lafızcı literal
(Lafız, teLAFFuZ. Literal okuma, lafızcı okuma.)
Lağv [1] (Kurum, kuruluş vsb. için) ortadan kaldırma; hükümsüz bırakma;
feshetme. [2] Boş ve anlamsız söz. ve lâğv işittikleri zaman ondan yüzlerini
çevirirler -Elmalılı Mealinden [3] Yanılma; hata etme.
Lağviyat [1] Boş sözler; gereksiz sözler. [2] Boş işler; gereksiz işler.
(Laga luga ifadesi, “söyledi söylendi” anlamındaki laga luga (‫ )لغا لُغا‬deyiminden
gelmektedir.
Lugat kelimesi, “1. lakırdı, söz, sözcük, 2. dil (language)” anlamındaki luga(t) (‫)لغة‬
sözcüğünden gelmektedir. Lugat kelimesi esasen dilin, anlamdan bağımsız olan
salt fonetik yönünü ifade eder. Modern Türkçede ön plana çıkan ikinci anlamı,
kitabu’l lugat “sözcükler kitabı” deyiminden türemiştir.)
Lâhût Divinity, the sphere of the Divine nature
Lâtife anecdote
(Latif, letafet, lütuf, lütfen, taltif)
Logos
[Nous: Saf idrak, (Aristoteles'te Theos olan)
Dianoia: Muhakeme (aslında buna yar'gılama demek daha münasip olurdu çünkü
dianoia, nous'ta dolaysız kavranan şeyleri çevirerek kat eden yeti)
Logos: Akıl (Aslında cuk oturan karşılığı mantık'tır -nutk, natık-]

Maddedışı immatériel
Madenî mineral
Mahal (Ar) mahal; (F) câ; (Y) topos; (L) locus; (Fr-İng) location ; (Alm) Ort
Mahalle quarter
Maharet dexterity
—Kabiliyet ability
—Meleke aptitude

48
—İstidat faculty
—Vasıf attribute
—Yetenek skill
—Beceri talent
Mahfî concealed, covert
Mahrem/lik confidential/ity, intimate/intimacy
Makûl/luk reasonable/ness
Maktul sıf. ve i. (Ar. ḳatl “öldürmek”ten maḳtūl) Öldürülmüş, katledilmiş
—Maslup sıf. ve i. (Ar. ṣalb “asmak”tan maṣlūb) Asılmış, asılarak öldürülmüş,
îdam edilmiş: İplerinden kurtulmak isteyen maslûplar gibi ileri, geri uğraşır.
Mal possession
Mâlik possessing, owning/owner
Malumat information
Maneviyât (Y) logos; (Alm) Geist/igkeit; (İng) spirit/uality, morale
Maneviyat insanı Geistesmensch
Mantık (Ar-F) mantık; (Y) logike tekhne; (İng) logic; (Alm) Denklehre, Logik
Manzûm/e (1)written in rhyme and metre. (2) arrangement
Marifet knowledge of God
Maşerî collective
Mefhum notion
Mehâbet fear
Melâl spleen, iç sıkıntısı, bun, usanç
(Melül / melul bıkkın, bungun, usanma. Malûl bu ikisinden ayrı, illetten gelir ve
“hastalanmış” demektir. “X ile malûl” denildiğinde “x yüzünden sağlıksız ve
işlevini yerine getiremiyor” demektir. Bir nevi hasta ile bozuk arasında, ne hastalık
gibi tamamen dirimsel, ne de bozukluk gibi tamamen işlevsel bir “sorun”.)
(Buadelaire’in Spleen et idéali Melal ve ülkü/ideal diye çevirmenin en uygunu
olduğunu düşünüyorum.)
Melek angel
Meleke aptitude
—Beceri talent
—Kâbiliyet ability
—İstidat faculty
—Vasıf attribute
—Yetenek skill
Melekût dominicality
Memat ölmek

49
(m-w-t kökünden Mevt ölüm, meyte hayvan leşi, mevât sürülmemiş topraklar,
sahipsiz yerler, temavüt kendini ölmüş gibi gösterme Temevvüt Bir organın
çürüyüp ölü haline geçmesi)
Meni sperm
Menkıbe legend
Menfâ diaspora
(i. Ar. nefy “uzaklaştırmak, sürmek”ten menfā Bir kimsenin sürgüne gönderildiği,
sürgün edildiği yer, sürgün yeri: Ziyâ Paşa ki Nâmık Kemal’in hemfikri, dert ortağı
ve menfâ arkadaşıdır… -Yahyâ Kemal. Gurbet nedir bilir mi o menfâya gitmeyen
-Yahyâ Kemal.)
(Arapça’da olumlu buyruklara “emir”, olumsuz buyruklara “nefy” denir. -Dücane)
Merak (Y) he filomathia; (Alm) Wißbegierde, Wissensdrang, Wissensdurst,
Wissenstrieb; (İng) love of learning
Meraklı (Y)filomathes; (Alın) wißbegierig wissensdurstig; (İng) fond of learning
Merâm intent, objective
Merhâle step, stage
Merhâmet compassion
Mesel parable
Mesele matter —in the sense of problem
Meşrûu/luk legitimate/legitimacy
Metâa goods, marchandise
Metinbilim textology
Mevki (1) position, rank, post; (2) site, seat
Meziyet pre-eminence, distinction
Mezkur adı geçen, zikrolunan
Mıntıka zone
Millî toplumculuk National Sozialismus
Mirâs heritage
—Tevarüs inheritance
Mısrâa line of poetry
Mirâs heritage
Mîsâk covenant
Misâl/meselâ example/for ~
Misologia
(Ö.A: Logos nefreti demektir: akıl nefreti ve/ya da uzun uzun konuşma tartışma
nefreti. İlkin Platon'da (lakhes'te, phaidon'da ve tabii devlet'te) geçiyor sanırım,
Platon uydurmuş ya da yaygınlaştırmış olabilir. Sanırım "devlet" diyaloğunda (en
az) iki türü var: logos'u tanımayan kişinin logos'tan hazzetmemesi, bir de logos'a

50
aşırı umutlar besleyip sonra hayal kırıklığına uğrayan kişinin logos karşısındaki
tepkiselliği.)
Mizâç disposition, temperament
Muammâ/lı enigma/tic, cryptic
Mugalata demagoji
Muğlak obscure
―Müphem vague
Muhâfaza maintenance, preservation
Muhal
(Basitçe “imkansız” değil, tasavvuru dahi kabil olmayana muhal denir. Mesela
üçgen bir kare muhaldir. -N.F.K)
Muhâlefet opposition
Muhâlif opponent
Muharebe battle
Muharrir novelist
Muhasara siege
Muhatap collocutor
Mukaddem precedent, preceding
Mukâbele reciprocation, retaliation
Mukâbil contrary, opposite
Mutlak
( Bir kelimenin anlamını karşıt anlamından yakalayabileceğimiz hasebiyle Mutlak
kelimesinin Türkçe’de iki farklı anlamda kullanıldığını söyleyebiliriz. Mutlak
kelimesinin aslî karşıt anlamı ṭlḳ kökünden gelen muṭlaḳ ‫“ مطلق‬salıverilmiş, kayıt
ve şarttan bağımsız, salt” sözkökünü gözönüne alınca “mukayyet/kayıtlı”dır.
İkinci karşıt anlamlısı ise “izafî/göreceli olmayan”dır.
Belki bu iki anlamı ayrıştırmak maksadıyla kayıtsız anlamındakine “mutlak”,
gayriizafî anlamındakine “saltık” karşılığını tayin etmeliyiz.)
Mutlak/cılık absolute/Absolutism
Mutlu/luk happy/happiness
Mücadele

Mücrim criminal
Müeddep well-mannered

51
Müellif author
Mühre Satranç taşlarının her biri
teklik ve çiftliğimiz hevadan değil / canımız mühre gibi Hüda’nın elinde -Mevlana
Müktesebât acquisition/s
Mülâhaza consideration
Münâkaşa dispute, debate
Müphem vague
―Obscure Muğlak
Mürebbiye tutor
Mürît novice
Mürşît in mysticism: Spiritual guide, master; in Indian mysticism: Guru
Müstahkem mevki fortification
Müstâkil (1) single; (2) independent
Müşkül/pesent Fnuous, ticklish, thorny/demanding, fastidious
Müteâkip, takip eden subsequent
Mütekâbil corresponding, correspondent, counterpart
Müteşair sözde-şair
Müteşeyyih sözde-şeyh
Müzâkere deliberation; negotiation
(ḏkr kökünden gelen muḏākara(t) ‫“ مذاكرة‬karşılıklı zikretme, fikir alışverişi,
görüşme” sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Arapça ḏakara ‫“ َذ َك َر‬andı” fiilinin
mufāˁala(t) vezninde III. masdarıdır.)
Müzellef
(Ar. zulfe “hafif karanlık, akşam karanlığı”ndan Fars. muzellef “zülüflenmiş,
zülüflü”) Sakal başları hafifçe kararan, yüzünde yeni yeni tüyler çıkan, yüzü
tüylenen (genç)

Nâm appellation
Nazım versification, verse
Nâzik polite
Neden/sel/lik cause/causal/ity
Neden – etki bağıntısı cause – effect nexus
Nefs (Y) he psükhe; (L) anima, ego; (Fr) âme; (İng) soul; (Alm) Seele
Nesil human generation
Nesir prose
Nesne/l object/ive
Neşet etmek to come into existence; originate
Neşvünemâ bulmak to flourish

52
Nevi şahsına münhasır
(Ö.A: Türünün tek örneği. nev tür demek, münhasır sınırlı demek. nevi şahsına
münhasır, türü kendisiyle kısıtlı demek. örneğin eskilere göre güneş, bir de
zümrüdüanka. bir ikincisi yoktur, çiftleşmelerine gerek yoktur, tek başına yeniden
yeniden doğarlar.)
Niyet (Ar) el-hedef; (F) kasd; (Y) prothesis; (L) intentio; (İng) intention, purpose;
(Alm) Absicht
Niyet sahihliği OrtL intentio recta
Nizâm/î regulation/regularized
Noktainazar standpoint
Numûne model; examplary
Nur divine light
Nutuk oration
(n-t-k kökünden Nutuk söylev, natık konuşan [hayvan-ı natık, konuşan / düşünen
canlı, zoon logon], natıka konuşma yeteneği, entak güzel söz / nutuk söyleyen,
mantık lógos "söz" sözcüğünden türeyen logikē "mantık" soyut adının Arapça
eşdeğeridir, istintak sorgu, mustantık sorgu memuru)

Oba clan
Obabaşı chief of the clan

Okuma reading
Okumuş well-read
Olabilirlik olasılık, ihtimal
(Olabilirlik kelimesini olasılık kelimesine yeğliyoruz çünkü potentia ile kullanılan
kavram batı dillerinde, Türkçede "yapabilirim vs..." diye bir tek ekle kullandığımız
çekimli fiilden önce gelir ve bu anlamı verir. Fransızcada "je peux", İngilizcede "i
can" vs... Latince'deki potere kelimesinden gelir.
Bazen biz de virtuel sözcüğünün çevirisi olarak 'sanal' sözcüğünü kullandık.
Yunancada dynamis; İngilizce'deki can/could, Fransızca’daki pouvoir fiilinin
karşılığı olduğu için, yukarıda da bahsettiğimiz gibi ebilirlilik olarak da Türkçede

53
karşılanabilir. Örneğin yağmurun yağabilirliği, bir gerçek olmadığı halde bir
gerçek-olmayan da değildir. Dolayısıyla bunlar olabilir olarak da ele alınabilirler
yani zorunlu da değildirler. -Nami Başer)
Olağan normal
Olağandışı abnormal
Olağanımsı paranormal
Olağanüstü extraordinary
Olay event, happening
Oldulamak okeylemek
Olgun ripe
Olup bitmiş bygone
Ortakgüdüm koordinasyon
Ortakmülkcülük Communisme
Otacı physician
Otacılık medicine
Otomotive ad olarak “araba”, sıfat olarak “iç-itimli”
Oyuk Hollow
(Türkçe’de “oyuk” sözcüğü sadece fizikî anlamda kullanılıyor. Mecazen de
kullanmalıyız. Tabii ki Türkçe’de oyuk demekle İngilizce’de hollow demek aynı
manaları çağrıştırmıyor, lakin ne olur? Bizimki de birazcık farklı anlam
eğilimlerini taşıyan bir kelime olsun…)
Oyunçizim kaleografi

Öbek group
Öbür, öteki the other
Ödev duty
Öğe chemical element
―Unsur
Öğrenci pupil
Öğrenim learning, formation
Öğreti doctrine, teaching
Öğretim teaching, schooling
Öğretmen teacher
Ölçek scale
Ölçme(k) measuring; to measure
Ölçü measure
Ölçülüp biçilebilinir measurable–assessable
Ölçüm measurement

54
Öldüren killer
Öldürme killing
Öldürücü lethal
Ölme dying
Ölüm death
Ölüm – kalım yahut hayat – memat meselesi matter of life and death
Ölümcül fatal
Ömür life span
Öncü forerunner, precursor
Önerme, kaziye proposition
Örf/î common usage, convention/al
Örnek sample, specimen, standard, examplary
Örteç
Öyleki yet; indeed
Öz kernel; self
―Kendi nefs, zât
―Benlik ego
―Kendi own
―Kimlik identity
―Özden quintessencial
―Özgün original
―Zât/î essence/essential
(Türkçe’de öz kelimesi bir başka kelimeyle bitişiyorsa İng. “self-”, Ar. “-nefs”, Y.
“auto/oto”ya tekabül eder. Self-control=zapt-ı nefs=özdenetim. Self-esteem=izzet-i
nefs=özsaygı.)
Özbilinç self-consciousness
Özçiftlenme selfduplication —in cytology
Özdeş same
―Aynı identical
(Özdeş, bir özden gelen demek. İki şey aynıysa aralarında bir sınır bulunamaz.
Özdeşse bulunabilir. Parmenides, idrak etmek[noein] ile olmak’ın[einai]
özdeş[same] olduğunu söylüyor, aynı[identical] değil. -Oğuz Haşlakoğlu)
Özet

Özge dissimilar

55
Özgönderimli Autoréférence
Özgül specific
Özgün original
Özgüven selfconfidence, selfreliance
Özgüçlü automate/automatique
Özlem, özleme longing
Özsaygı selfrespect
Öztahripci, kendini yok eden self-destrüktif
(Sırasıyla şöyle düşünüyorum:
Annihilation/eradiction, ruination, ve destruction.
Helak, yıkım ve tahrip.)

Panik
(Kadimçağ Yunan söylencesindeki doğa tanrısı Pan’ın adından türetilmiştir. Pan,
borusunu öylesine çalarmış ki, ormanların bütün hayvanları delirmiş gibi kaçışırlar
ve saklanacak delik ararlarmış. -Hançerlioğlu)
Para
(Yunanca yanında olma, yanyana durma, benzer ve gibi olma, aslı veya gerçeği
olmama bildiren edat ve fiil öneki.)
—Paranoia cinnet-i müdrike, zihin cinneti
—Paramnesié teşevvüş-i hafıza
—Parasthésie teşevvüş-i hassasiyet
—Parabouile teşevvüş-ü irade
—Paracousie teşevvüş-i semi
—Paragraphie ihtilal-i tahrir
—Paralogisme kıyas-ı fasit
—Paraphasie teşevvüş-ü nutuk
(Teşevvüşü, daha doğrusu “para” önekini hakkıyla tercüme edecek bir karşılık
henüz bulamadım. teklif edilenleri de -Hançerlioğlu hepsine kabaca “bozuk” ekini
eklemiş- beğenmedim.)
Parametre değiştirgen, evrendeğer, değişken
Paranoya Zihin cinneti
—Şizofren yarık zihin
—Şizofreni zihin yarılması
Particular parçacıl, tikel
(Ayırımlar kısmındaki “partiküler” başlıklı maddeye bakınız.
Nami Başer bir seminerinde partiküler'i "özel" şeklinde tercüme ettiğini söyleyip
"biz mesela şu an "özel" bir durumdayız değil mi?" diye sormuştu.)

56
Pâyıtaht capital of a monarchy, sovereign’s residence
Pederşahi Patriarchal
Put idol
Putperestlik idolatry
Pseudo sözde

Râbıta bond
Rahat ease
Rahim (1) the Merciful; (2) womb
Rahmânî insan OrL vir Deī
Rahmet mercy
Rakîk exquisite, subtle, delicate, frail
Refah wealth
Rençber labourer
Ret rejection
Rızk livelihood
Ricat retreat
Ruh/î

Ruhban (L) clerus; (İng) (i) clergy; (s) ecclesiastic, sacerdotal; (Alnı)
Priesterstand
Ruhçözüm psikanaliz
Ruhçözümcü, ruhhekimi psychiatrist
Ruhçözmcü, ruhhekimliği psychiatry
Ruhulkuddus Holy Spirit
Rûyâ dream
Rücûu retrogression, regression
Rüküş showy, tawdry

Saadet/mesut bliss/ful
Sabit fix
Sabit fikir, fikr-i sabit idée fixe
Safha phase
Safsatacılık Sophism
Sağın exact
Sağkalma survive

57
Sağlık health
Sâhip/ sâhib olmak owner/to own
Sahte false
Sâik, güdü motive
Sâkin/lik calm/ness
Saldırgan/lık aggressive/ness
Saldırı, saldırma offensive, attack, assault
Salt mentally or cognitively pure
Salt insan-oluş being-pure-human —Alm rein-Mensch-sein
Samet Lord, Protector, Patron; God’s attributes ―all of them
Samut
(Ar. ṣamt “susmak”tan ṣamūt) sürekli susan ya da çok az konuşan, suskun.
Ahla istida edecek ahvâl değil / Kim bana kıymazsan bilebilir / Dünya dedikleri
samut küp / Acılar tınladıkça bende / Hep seni seslendirir. -İsmet Özel
Samimî sincere
Sapıklık perversity
—Cinsî sapıklık sexual perversity
Saplantı fixation; Fr idée fixe
Sapma deviation
Sarsaç vibratör
Sav thesis
Savaş war
Savunma defence
Saygı/lı, ~sız respect/full, ~less
Sebat fixity
Sebep reason
Seçmece eklektizm
Sedâ sound
—Ses voice
Sediment çökelti, tortu
(Düşüncelerini değiştirirsin de duygularını değiştirmek epey zor bir eylem, zira
duygular sade akla değil, doğrudan bedene zerk edilen şeyler. İngilizce’de buna
yerbilime(jeoloji) müraacatla “sediment” diyorlar. Türkçesi, çökelti/tortu: Seninle
sonsuza kadar kalan o duygu. Duyguların bedende yarattığı tortu nedeniyle,
Ortadoğu’da büyüyen her insan, aslında bir yerde sonsuza kadar Ortadoğulu
kalıyor. Zira kavramlar ve düşüncelerin aksine, insanın yaşadığı hiçbir duygu
silinip/unutulup gitmiyor. Duygularda Hegelci bir diyalektik işlemiyor maalesef.
Bir önceki duygu, yerini bir sonraki duyguyla aşılıp daha gelişmiş bir duyguya

58
bırakamıyor. Bilakis, her duygu bir öncekiyle etkileşim halinde ve onunla aynı
anda varoluyor ve ortaya tabakalardan oluşan bir yapı çıkarıyor.
-https://x.com/mechulmuhayyil)
Self-indulgent rehavet?
(Çok ince bir yere işaret ediyor ve "keyfine fazla düşkün" çevirisi bunu kesinlikle
karşılamıyor. Mevzu, kişinin kendini deşmekten, yaralarını kaşımaktan, sorunlu
olmaktan aldığı sapıkça bir keyifle ilgili. -https://x.com/mechulmuhayyil)
Semâ/vî heaven/ly, celestial
Semere sequel
Sentez, tahlîl, çözümleme synthesis
Sepinti Yeri örtecek kadar yağan kar.
Sergi exposition
Sergileme presentation
Servet riches
Ses voice
Sescil phonetic
Sesyayar hoparlör
Sevkedici Alm. Diskursiv
Sevme/k like, liking; love; to ~
Sevgi fondness; affection; regard.
Sevişmek (1) to love one another, to love reciprocally; (2) to make love, to have
sex
Seyyar mobile
Sezgi

Seziş premonition, presentiment, foreboding

Sığınma, ilticâ refuge
Sıhhî hygenic
Sıkıdüzen discipline
Sıla reunion, coming together, visiting one’s native land
Sıla hasreti Daussıla homesickness ―Alm Heimweh; Port saudade
Sındırgı scene of a defeat.
Sındırgın broken, defeated,
Sınıf class
Sınıfla/ndır/ma classification
Sır(r) (1) mystery; (2) the occult

59
Sıradüzeni hierarchy
Sırâtımüstakîm the upright path, the right road
Silsileimerâtip spiritual gradation
Sinir nerve
Sinir bozukluğu neurosis
Siyasetçi
(Dücane: Devlet adamlığı sürekliliği gözetmeyi gerektirir; kalıcı ve sürekli olanı.
Siyasetçilik ise günü ve/veya dönemi kollamakla sınırlı kalabilir.)
Sohbet conversation
Sokulgan/lık sociable/ness
Solunum respiration
Son end
Sonraki successive
Sonuç result
Soru question
Sorun problem
Soruşturma interrogation, enquiry
Soyaktaran kromozom
Soybozum disjeni
—Soydüzüm öjeni (Aymaz Aylak’tan alıntı)
Soykırım genocide
—Cinâyet crime
—Hûnhârlık bloodshed
—Katliâm massacre
—Katillik murder
—Kırım slaughter
Soylu highborn, stately
Soyoluş phylogenesis, phylogeny
Soysuzlaşma degeneration
Söylem, söyleme discourse
Söyleşi dialogue
Söz utterance, word
Sözbaşı prologue
―Giriş introduction
―Mukaddime prolegomenon
―Önsöz foreword, preface
Sözdizimi synthax
Sözkökü etymology

60
(“Etimoloji yapmak” gibi yoz bir ifade yerine “sözköküne gitmek/varmak”
ifadesini kullanabiliriz.
Ör. Elin gavur Haydeger’i sözköküne gidince aman ne büyük filozof da ben
gidince mi sorun oluyor?”)
Sözlük dictionary
Sözlükcük glossary
Sözsonu epilogue
Sözvarlığı, sözdağarı, kelîme haznesi vocabulary
Subasar hidrofor
Subjectum asıl varlık
(Bu teklif Nami Başer’in. Töz deyince hiçbir şey anlamıyorum diyor, haklı.
Belki varlık kelimesinin vücud’a hasredilmesi sebebiyle töz/cevher için asl’olan
ve araz/ilinek için eklenen/ilişen/eklenti/ilinti diyebiliriz.)
Sudur

Sultan otorite
(Mustafa Öztürk: Sözlükte “kandili tutuşturmak için kullanılan zeytinyağı”
anlamındaki selît kelimesinden veya “karşı konulamayacak bir güce sahip olmak,
mutlak üstünlük sağlamak” mânasına gelen selâta masdarından türeyen sultân
kelimesi “hüccet, delil, kahr, kudret satvet ve bu sayılanlara sahip olan kimse”
demektir. “Tahakküm ve otorite” anlamındaki sulta da aynı köktendir. Müslüman
devlet başkanlarına sultan denilmesi bir telakkiye göre Allah’ın yeryüzündeki
hücceti konumunda olmalarındandır. Ancak halife veya devlet başkanına sultan adı
verilmesini güç ve otorite sahibi olmaya bağlayan görüş daha mâkul
görünmektedir. Sultanın Kur’ân-ı Kerîm’deki kullanımları dikkate alındığında
selâta masdarından türemiş olması ihtimalinin daha güçlü olduğu söylenebilir.
Kelimenin kaynağının Süryânîce’de “iktidar” ve nâdiren “iktidar sahibi” anlamına
gelen šultânâ kelimesi olduğu da ileri sürülmüştür. “Karşı konulamaz bir güç ve
kuvvet sahibi olma” mânası dikkate alındığında sultan tıpkı hüccet gibi muarızı
susturmayı mümkün kılan bir cedelî delil olduğu sayılabilir. Ayrıca selît
kelimesinin çok güzel konuşan ve sivri dilli anlamına gelmesi sultanın güçlü bir
delil olma özelliğine işaret eder. Sultanın beyyine ve burhanla da yakın ilişkisi
vardır. Zira beyyine ve burhan “bir iddiayı açıklığa kavuşturma, doğru ile yanlışı
birbirinden ayırma” gibi mânalar taşır. Bu mânalar selît kelimesinde de mevcuttur.
Fahreddin er-Râzî, bu konuda Allah’ın hiçbir sultan indirmemesinin, putlara
tapınmanın herhangi bir delil ve hüccete dayanmasının imkânsızlığına ilişkin bir
kinaye olduğunu söyler)

61
Suç/lu guilt/y
Sürat/li speed/y
Süreç process
Sürecötesi transprocessive
Süreölçer kronometre
Sürerdurum statüko
Süreğen perpetual
Sürümlük kozmetik
Sürüngenler reptiles
Süslenti garnitür

Şafak dusk
Şarkı song
Şart/lı, ~sız (1)condition; (2)hypothetical; (3)categorical
Şaşırtı
—Şebeke 1. circuit, mains; 2. gang
Şehir

Şehirleşme urbanisation
Şehvet/li lust/ful
Şehzade, tiğin prince
Şenâat/şenâyi wickedness; incest/incestuous
Şeref (Alm) Ehre; (L) honor; (Fr) honeur; (İng) honour
―Haysiyet dignity
(Dücane’nin fevkalade ayrımını hatırlamakta fayda var:
Şöhret: Halkın sana verdiği değer.
İtibar: Seçkinlerin / ehlinin sana verdiği değer.
Haysiyet: Senin sana verdiğin değer.
Haysiyetsizin itibarı olmaz, ve fakat şöhreti olur.)
Şerr evil
(Şerare diye kökteş bir sözcük var ki hem kıvılcım hem de yaramazlık anlamına
geliyor. Dile meftun edici ayrıntılardan. Şirret sözcüğü de bu sözkökünden.)
Şey (ET neŋ) (L) res, ens; (Alm) Ding; (İng) thing
Şimdi

62
Şizofren Yarıkzihin
Şizofreni zihin yarılması
(-Z'yi hatırlıyor musun?
-Evet, nolmuş?
-Zihni yarılmış (şizofreni geçirmiş) / zihin yarılması (şizofreni) diyorlar. Sanırım
yarıkzihinmiş (şizofren), Allah muhafaza…)
Şüphe suspicion
―Kuşku doubt
―Şekk
(Dücane: İki seçenek arasında sıkışıp kalanların haline şekk, daha çok seçenek
karşısında kalanların haline tereddüd veya şüphe, kuşkunun bütün türlerine ise
rayb adı verilir. Sözgelimi Tanrı'nın var olup olmaması hakkında kuşkuya düşen
kişi şekk etmiş; karşılaştığı kişinin Ali mi, Veli mi, Hasan mı, Hüseyin mi
olduğundan emin olamayan kişiyse şüphe etmiş demektir. Tam da bu noktada
Kur'an'ın, kendisini, "Allah katından nazil olduğunda rayb bulunmayan bir hitab"
olarak tanımladığı hemen hatırlanmalıdır.)
(Ben şüpheyi bir kararsızlık, bir his gibi anlarken, kuşkuyu daha çok resmi, nesnel
düşüncelerle bağdaştırıyorum.)
Şûrâ council
(Arapça şwr kökünden gelen şūrāˀ ‫“ شو َرى‬meşveret, danışma” sözcüğünden
alıntıdır. Bu sözcük Arapça şāwara ‫“ شاور‬danıştı” fiilinin fuˁlāˀ vezninde
masdarıdır.
Esasen soyut eylem adı iken "danışma meclisi" anlamı geç dönem Osmanlıcada
ağır basmıştır. -Nişanyan)

Tahakküm dominance
―Mütehakkim dominant
Tahkimat bir yeri düşman saldırısına karşı koyabilecek duruma getirmek için
yapılan hendek, siper, haberleşme gibi savunma tesislerine verilen ad.
Tahrik impetus
Tahvil conversion
Takât energy
(ben bunu manevi, tinsel, ruhsal energy olarak kullanalım diyorum)
(T.D: Duyularla doğrudan yahut hattâ dolaylı tesbît edemediğimiz bu gizli gücün,
canlı-olmayan doğadaki tezâhürüne ‘tâkat’ (énergie); ‘beşer’in uzvî–dirimsel

63
(organique–biotique) düzlemindekine ‘nefs’ (psyché); ‘insan’daysa, uzvîlik–
dirimsellikten bağımsız biçimde kendini duyuruşuna ‘ruh’ (âme) diyoruz. Tâkat da
nefs de ruh da, tarîfi (définition) ile tanıtlanması (démonstration) imkânsız olan o
‘gizli güc’ün tezâhür etmiş üç farklı hâlidir.)
Takdîs sanctification
Takriz (Ar. ḳarż “cezâ veya mükâfat vermek”ten taḳrіż “övmek veya yermek”):
Tanınmış bir yazarca tanınmamış bir yazarın eserininin başına o eserin değerine
kefil olmak -yani değerini bildirmek- kabilinden konulan takdim yazısı.
Talebe student
(Dücane, talebeyi öğrenciden ayrıştırmak için öğrenciyi edilgin, talebeyi etkin
kavrıyordu. Öğretmen öğrenciye bilgiyi vermek zorunda iken, talebe
öğretmenden/matlubdan bilgiyi kendisi alır. Talebe-talip ikiliği de izahtan vareste.)
Talîm dril/ling, train/ing
Tamgün fultaym
Tanık/lık witness/testimony
Tanım definition
—Tarif description
Tanımak
(Arada sırada kendimizi takdim de edelim. Takdim etmek yerine daima tanıtmak
kullanılıyor. Belki sebebi, görüşmek ve tanışmak fiillerinin özensiz
kullanımındandır. Beni tanımayanlara kendimi yalın ve özlü bir surette takdim
ederim. Tanıtmam için uzun bir süreç gerekir.
-Oğlum, kendini abilerine tanıt.
-Babacığım, oturup üç gün beni konuşacak halimiz yok ya! Kendimi takdim
edeyim, zaman içinde tanışırız da…)
Tapınak temple
—İbâdetyeri place of worship
—Mabet house of God, sanctuary
Tapınakcılar Knights Templars
Tapınç kült
Tarımbilim agronomy
Tarif description
(Aslında “tanım” sözcüğü “tarif”in mütekabili. Duralı, tanım sözcüğünü
sevmediğinden yok saymış. Bugün tanım definiton’a, tarif description’a
tekabülen kullanılmaya başlandı.
Kendini bir tarif et. Saçım şöyle, üstüm başım şöyle vs.
Kendini bir tanımla. Şunu severim, şuyum, buyum vs…)
Tartışma/lı debate, controversy/conroversial

64
Tasarı design, plan
Tasavvur representation
Tasrîh -sarih’ten - clarification, specification
Taşıl fosil
Tecâvüz rape, ravish, aggression
Tecessüs -casus’tan- curiosity

(T.D: Yaşatıcı olup da kullanım değeri taşıyan öğrenmenin davranışca ifâdesi,

‘tecessüs’tür. Akşamleyin perdesi çekilmemiş pencereden odanın içine şöyle
bakmak ‘tecessüs’e örnektir. Buna karşılık, yaşatırlığı, kullanım değeri âşîkâr
olmayıp da sırf kendisiçin arzulanan —nazarî/teorik— ‘bilgi’nin öğrenilmesi
irâdesi ‘merak’tır. Bunun dile getirilme biçimi ‘soru’dur.)
Tecrübe experience
Tedbîr precotion
Tedirgin insecure
Tedricî gradual
Tedrîs lecture
Tefekkür fikr’den, murâkabe, seyir meditation, düşünme biçimlerinin hepsini
kapsayan “derin düşünme”
―Tezekkür, zikr'den, geçmişe yönelik düşünme, geçmişi hatırlayıp geleceği inşa
etmek ve yapılmış hataları tekrarlamamak, öğüt almak.
―Tedebbür, dübür-arka-dan, geleceğe yönelik düşünme, önlem alma, tedbir.
―Teakkul, akl'dan, geçmiş ve gelecek arasında bağ kurmak,
Tefsîr exegesis
Teftiş inspection, roll-call
―Sınama test
―Sınav exam
―Yoklama quiz, call-up
Temaşa contemplation
(Temâşâ: Hoşlanarak seyretmek. Ama ben “Theoria”ya karşılık, yani gördüğünü
kuşatarak bakışı altında tutma anlamında kullanıyorum.)
(Dücane: Theoria, manzara esasında temaşadır.” Buna “nazariyat” diyoruz.
Theoria nazariyattır ama theoria, tanrısal görü, yani tümel bakış olduğu için
“manzara esasında görmek” demek. Görüşünüz size manzarayı oluşturur, dışarıda
bir manzara var ve ona bakıyorsunuz demek değildir. Manzara sözü, “nazar”dan
türetilmiştir; içeriden dışarıya doğrudur, dışarıdan içeriye doğru değildir. Algıya
dayanmaz, duyulara dayanmaz, dolayısıyla zihinsel değildir. Aynı Pitagoras’ın dik

65
üçgeninin teoremi gibi, içeriden dışarıya doğrudur, dışarıdan içeriye doğru
değildir.)
Temel foundation
Temyiz discernment
Terimdağarı terminology
Tersinmez irreversible
Tek single
Tekâbül/ mütekâbil correspondence/corresponding
Tekaddüm/mütekaddim precedence/preceding
Tekâmül spiritual development (kemal'den, kemal - kamil - ikmal - tekamül -
tekmil)
(T.D: Maddî etkileşmelere sahne olan bünyelerin tür düzleminde genetik
değişimlere uğrama dizileri ‘evrim’ken, ‘nefs’lerde ‘bilinç’lerin uyanıp
keskinleşmesi süreci ‘tekâmül’dür. …‘Yaşama’ temelleri üstünde hayatın inşâası,
dolayısıyla da beşerlilikten insan–olmaya dönüşme süreci ‘tekâmül’dür. Tersine,
hayatın, yaşamanın üstüne yıkılması, böylece insanın beşerleşmesi de ‘rücûu’dur.
…Tekâmül, tecrübe ile düşünceye dayanarak kişinin kendi maddî ile manevî
gücünün sınırlarını tesbît ile tayîn etme maksadına yönelik çıktığı keşîf
yolculuğunda katettiği mesâfedir.)
Tekil singular
Teklîf proposal
Tekrar, tekrarlama repetition
Temanu birbirini engelleme
Temel foundation/fundamental
Temennî aspiration
Temyîz discernement
Tenâsüh metempsychosis
Tenâsül (uzuvları) genital (organs)
Tepkici Fr réactionnaire
Tepkiten enzim
Terbiye/li breeding, drill/ing; well-behaving, civilised
Tercüman, dilmaç interpreter
Tercüme translation, interpretation
Terkîp/terkîbî compound
Ters reverse
Tersinmez irreversible
Tertil

66
(Dücane: Kelâm'ın tertil ile güzel söylenmesi ve okunması, ses güzelliğiyle gelişi
güzel eze büze tegannî etmek, saz teli gibi sade ses üzerinde yürümek kabilinden
bir musikî işi değildir.)
Tesis constutition
(Constutition of x=x’in tesisi.)
Teşhîr/ci/lik exhibition/ist, ~ism
Teşkîl etme, olma constitute
Teşkîlât —human, social— organization
Teşrîh dissection, explication
Tevârüs inheritance
Teyît confirmation
Tezahür fenomen, phainomenon
(Aslında phainomenon'u ilkin "görünüş/görüntü" şeklinde tercüme etmek istiyoruz
ama phainomenon beş duyuyla da olabilir. Yunanca'da belirmek fiilinin
fiilimsisinin geçmiş zamanı, yani "belirmiş/zuhur etmiş olan" demek.
Tezahür'ün z-h-r ve Phainomenon'un *bha- kökünün uyumu da göz yaşartıcı.
ẓhr kökünden gelen ẓuhūr 1“ ‫ظُهُور‬. belirme, görünme, 2. görüntü, parıltı, gösteriş”
sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Arapça ẓahara ‫“ ظَهَ َر‬ışıdı, parladı, belirdi” fiilinin
fuˁūl vezninde masdarıdır.
*bhā-, Proto-Indo-European root meaning "to shine".
Greek phainomenon "that which appears or is seen," noun use of neuter present
participle of phainesthai "to appear," passive of phainein "bring to light, cause to
appear, show".
Tinin görüngübilimi adında hakikaten bir düşünülmüşlük var mı? Türkçe bilen
birisi bu kelimeleri işittiğinde zihninde bir şey canlanıyor mu? Tercüme,
kelimelerin dış kabuklarını boyamak mı demektir? Neyse, Phänomenologie des
Geistes ifadesinin tercümesi için “Canın/Zihniyetin tezahür(lerinin)bilimi”ni teklif
ediyorum.)
Thaumazein-Aporein
(Ö.A: Kadim Yunan felsefesinde felsefenin başlangıcına sıklıkla koyulan iki duygu
vardır:
İlki hayret etme ya da hayran olma duygusu. sonradan yeni ahit'te İsa'nın
mucizeleri için kullanılacak sözcük bu: thauma. bunun tam ifadesi (hafif bir bülent
ersoy payıyla) şudur: "allah allah!" görsel karşılığı, ağzı açık kalmadır.
ikinci duygu ise iki arada bir derede kalma, kararsızlık hali. sonradan kullanılacak
arapçası galiba "şakk" (kşz: şıkk, müştak, iştikak vs.). yol bulamama, açmaza
düşme anlamındaki Kadim yunanca sözcük ünlüdür: aporia. bunun da tam ifadesi
öncekinin ünlemsizidir: "allah allah." yani görsel karşılığı, başını kaşıyan insandır.

67
hayranlıkla kararsızlığı bizim dilimiz bağdaştırır: şaşırmak fiiliyle.
-e haliyle şaşmak fiili thaumazein'in çevirisidir: "gördüklerime şaşırdım" gibi...
-i haliyle ise aporein'in çevirisidir: "ne yapacağımı şaşırdım" gibi…)
Tıkız compact
Tıktuzağı / Tıkfakı: Clickbait
Tilmîz disciple
Tirlig (ET)= dirlik (OsmT)= yaşama, hayat, can/lı life, living
Topludurum konjonktür
Toplum, cemiyet society
Toplumsal, ictimaî social
Toyocak bonfire (Aymaz Aylak)
Töre (törü [ET] = akît covenant, contract) ritual, custom
Töz , toz(ET)=kök, tabiat, asıl, menşe, mebde root, origin
Töz (kimya terimi) chemical substance
Tutku/lu (1)passion/ate, ardour/ardent; (2)obsession/obsessive
Tüketim consumption
Tüm whole, entire
Tür species
Türiçi intraspecific
Türdeş akin, kindred
Türlerarası interspecific

Uğrakyolu itinerer
Umut, ümit hope
Unsur

Usta master, crafisman, artisan

Ustabaşı foreman, chargehand
Ustaca masterful, skilfully
Uşak (Fr) garçon ; (İng) 1. boy, youth ; 2. servant
Usul procedure
Utangaç shy, timid, coy
Utanma/z shame/less
Uzam extensiveness, extension
Uzman/lık expert/ise, specialist, competent/competence
Uzun menzilli long-range; uzun süreli long-dated; uzun vâdeli long-term
Uzuv organ

68
Uzuvcuk organelle

Ülkü ideal
Ülkü birliği idealistic partnership
Üreme reproduction
Üretim production
Ürküntü panic, dread
Ürperti trepidation, apprehension
Üstad viruosus
Üstünbeşer yahut üstüninsan (fevkalbeşer) Alm Übermensch
Üst yetkili, sulta otorite
Üzüntü

Vaat commitment
―Vadetmek to undertake
Vahiy Revelation/Revelatory
Vahşî savage
Vaka case
Vakayıname chronicle
Vakıa fact
(Teoman Duralı: Zaman ile mekân koordinatlarına yerleştirebildiğimiz olaylara
Türkcede ‘vâkıa’ diyoruz. ‘Vaka’, hâlbuki, bir defalıktır. Tekrarlanamaz, sonuçta
da sınanması, denetlenmesi imkânsızdır.)
Vâreste exempt
Vargı conclusion
―Yargı judgement

(Varlık Vücud, Varolan Mevcud, Varoluş Existence)

Varolan

Varolanlar

69
Varolma/k

(Ontos on: olanın olanı: gerçek(ten) (var)olan.

Yeryüzündeki tüm olanların temelinde bir olan var; msl su, msl ateş vb… -N.B)
Varsayılı hypothetical
Vasıf attribute
Vasıflı (işci) qualified (worker)
Vâsi spacipus

Ve and, added to
Ve dahî moreover
Veche aspect
Vecibe obligation
Vecîz concise
Vecîze aphorism
Vect, vecit ecstasy, rapture
(Vecdin birbiri ardınca vuku bulup sâlikin bütün varlığını kaplamasına “galebe”
denir. Vecd geçici, galebe kalıcı bir haldir. Vecd, cezbe ve istiğrak birbirine yakın
hallerdir. Vecdde kısmen de olsa kulun gayretinin bir payı söz konusudur. Cezbe
vecde göre daha güçlüdür ve tamamen Allah vergisidir. Sûfîlere göre vecd sâlikin
halleri arasında kabul edilirken istiğrak sülûkünü tamamlamış ve velâyet
mertebesine ulaşmış kişi için söz konusu edilir.
İbn Arabî'ye göre vecd, kalpten perdenin kalkması, sonra Hakk'ın müşahede
edilmesi ve gaybın mülâhazasıdır -D.İ.M)
Vehim
(“nesnesi olmayan düşünceler” demek; müteşekkil değil, meçhuldür. Aslında bir
cehildir, meçhul kalır; malumat vardır ama malumatın amacı belli değildir ve

70
tecrübe edilmemiştir. Buna günümüzde “paranoya” diyoruz. Paranoya, nesnesi
olmayan korkular için kullanıyoruz. -Metin Bobaroğlu.)
Velî/lik close/ness to God, theosophist/theosophy
Veri/ler datum/data
Verim produce, output, return, delivery
Vezîriâzam Grand vizier
Vesile-i teşvik / Teşvik vesilesi Motivation
Vicdân conscience
Vuruşkan militan
Vuruşma, muharebe battle

Yaban wilderness
Yabancı stranger
Yabancılaşma estrangement
Yabanî wild
Yabanî bilinç
Yâd rememberance
―Anı
―Hatıra
Yağuru lipom, lipoma
Yahudi aleyhdarlığı Fr antisémitisme
Yalnızlık lonely
―Tekbaşınalık alone
Yamyam man-eater, cannibal, anthropophage
Yapı structure
—inşâa(t) construction
Yapılanış structuration
Yapılanma configuration
—yine-yapılanma reconstruction
Yapılış build-up
Yapınma anabolisme
—Yıkınma catabolisme
Yaradanyarlıgaya, Yaradanesirgeye estağfurullah (Aymaz Aylak)
Yaraşırlık, liyâkat merit
Yargı judgement
—Vargı conclusion
Yarıvasıflı semiqualified
Yarım half

71
Yaşama life, living
Yaşamalık living
Yaşamortamı habitat
Yaşanılır, yaşanabilir hitable
Yaşantı -(OsmT) hayat tecrübesi; (Alm) Erlebnis; (Fr) expérience vécue; (İng) life
experience
(T.D: Karşılaşılan, baştan geçen, kısacası, yaşanan olayların, ömrün her kesitinde
meydana getirdikleri birikimler, tecrübeleri oluştururlar. Tecrübelerin birikimiyse,
yaşantılardır. Ömür de, sonuçta, yaşantıların tümüdür.)
(Dücane: Tanrının yaşamı olur, hayy’dır ama yaşantısı olmaz.)
Yaşayakalma survival
Yaşayakalma talihi chance of survival
Yayım/cı publication/ publisher
Yayımevi publishing-house
―Basımevi printing-house
―Matbaa printing-press
Yayın broadcast/ing
Yayla plateau, highland; nomad’s summer camping-groun; pastureland
—Çayır grassland
—Otlak meadow
—Mera pasture, pasturage
Yazar writer
Yazılım software
Yazın litérature (Fr)
—Edebiyat belles lettres (Fr)
(Yazınsal dediğimde zihnimde akademik, yani "dull" bir metin; edebi
dediğimdeyse elbette şiirsel, capcanlı bir metin canlanıyor... Edebiyatı yazıyla
sınırlamanın nasıl bir aymazlık olduğu apayrı bir konu…)
Yeis despair
Yekpâre monolithic
Yelkıran

Yer ayırtma rezervasyon

Yerbilim geology
Yer/el place/local
Yerine getirme completion, fulfilment

72
Yerleşme, yerleşim settling
Yerleşmeci, yerleşimci settler, colonist
Yerleşmeyeri, müstemleke settlement, colony
Yerme/ yergi protest/ation
— Telîn cursing, denunciation
Yeryüzü

Yetiştirme, besleme breeding

Yıkınma catabolisme
—Yapınma catabolisme
Yıldırganlık terorizm
Yine re-
(Belki de bu kelimenin konuşma dilindeki işlek kullanımını gözönüne almak ve
tercümeleri sıkılaştırmak için “yine” ile “gene/gine” arasında bir ayrıma
gitmeliyiz.)
— Yinekarma reshuffle (Alıntı: Aymaz Aylak)
— Yinedoğuş reborn
— Tekrar again
Yinele(n)me replication in biology
Yok/luk nothing/ness, non-existence, inexistence
Yoksul/luk poor/poverty
Yoksun/luk deprived/deprivation
Yontmataş devri paleolithic age
Yorum interpretation

Yoz kuş Acemi, aptal, bön kuş (Anadolu’da yoz renkte, yani yer rengine yakın bir
renkte serçeden büyük, güvercinden küçük ve yanına yaklaşılıncaya kadar

73
kaçmayan, bu yüzden de elle tutularak avlanalabilen sâf ve bön bir kuşa da ‘‘yoz
kuşu” derler) -Gölpınarlı.
Yozdil argo, slang
Yön direction
Yönelim tendency, predilection
Yönelimli directed
Yönetim management
Yönlenme oryantasyon
Yöntem method
Yöntembilim methodology
Yunak lavabo
Yurtsama (Alm) Heimweh (İng) homesickness
Yürek/li/lik animal’s physiological heart; bold/ness
Yüz face

Zâdegân aristocrat, crust

Zahirî extrinsic, extraneous
Zaman
(Ö.A: arapçada da türkçede de vakitten hafifçe ayrılır: zaman bir süre ya da
sürelerin tamamı, vakit ise o bütünde belli bir parça, belki bir an. zaman uzun ya
da kısa, vakit er geç. zaman "akıyor" deriz, oysa vakit "yaklaşır". yer mekana göre
neyse, vakit de zamana göre o sanki. örnekler yahyâ kemal'den gelsin ünlü ünlü:
"hulya gibi boş geçen zamanda...", "dönülmez akşamın ufkundayız. vakit çok
geç..." ve tabii "artık demir almak günü gelmişse zamandan..."
gene de bu küçük ayrım silik artık. bunun nedeni galiba dilimizde "vakit"
sözcüğünün yavaş yavaş yok olması. "beş vakit namaz", "vakit tamam" ya da
"vakitlice" derken bu ayrımı gözetiyoruz da "yemek zamanı", "her şeyin bir
zamanı var", "zamanında", "zamanlama" ve "vakit nakittir" derken gözetmiyoruz
artık. (kşz: dem) "tempus" ile "momentum", "perfect" ile "imperfect" fiil çekimleri
ve "khronos" ile "kairos" arasındaki ayrımlar dışında başka dillerde böyle bir
ayrım var mı?)
Zamandaş simultane
Zıllen
(Elmalılı: 'Zıllen zalîlen' gölgeli gölge, koyu gölge ki tam, daim nimete işarettir.
Çünkü refah sahipleri genellikle ferah gölgelerde yaşarlar. Nitekim lisanımızda
'sayedar olmak, sayeban olmak, sayesinde yaşamak/yaşatmak' tabirleri nimet ve
saadet mefhumlarındandır.)

74
(“Saye” sözcüğü Türkçe’nin nimetlerinden. “Saye” Farsça “gölge” demek, yani bir
şeyin sayesinde bir şey oluyorsa, onun gölgesi / kolu kanadı altında olduğundan
dolayı olabiliyor demek.)
Zanaat technique
Zekâ/zekî intelligence/intelligent, clever
Zengin/lik rich/ness
Zerâfet/zarîf grace/gracious, elegance/elegant
Zevât top people
Zevk pleasure; taste
Zevkiselîm edification
Zıt/lık contrasting/contrast
Zihin/zihnî (ET ög) intellect/ual; mind/mental
Zihnîleştirme intellection
Zihniyet mentality
Ziyâ incandescence
Ziyâde extra; more than, better than
Zor/luk hard/ship
Zorunlu/luk necessary/necessity
Zorunlu nedensellik necessary causality
Zorunsuzluk contingent
Züppe
(İngilizcede iki sözcük var Türkçeleri "züppe” olarak
verilen. Biri :Dandy, Giyimine çok özen gösteren, züppe. (Argoda: Kendi türünde
eksiksiz olan.)
Öbürü: Snob, I. Kendisinden üstün gördüklerine özenen,onlar gibi görünmeye
çalışan, onlarla birlikte olmanın yollarını arayan, gösterişçi. 2 . Kendisinden aşağı
gördüklerini yanına yaklaştırmak isteyen, herkesi küçük gören, züppe. -Memet
Fuat)

75
TÜRKÇE DÜŞÜNME EŞLİKÇİSİ

AYIRIMLAR

1. ÖZGÜR-HÜR
Özgürlük, özün ne olduğuna bağlı bir hürleşmenin sonucudur. Diyebilirsiniz
ki ikinci dünya savaşında ne oldu? Almanlar birinci dünya savaşının
sonucunda teslim oldukları antlaşmalarla birlikte kıskıvrak bağlandılarsa da
Hitler sayesinde o bağları koparıp attılar fakat buna hürleşme diyemeyiz,
Öz'gürleşmedir. Ama özün ne olduğuna bağlıdır, öz ne? Nazizm. Öz ne
olursa olsun bu kadar gürleştirmeye kalkınca başkalarının üzerine koymak
zorunda kalıyorsun. -Oğuz Haşlakoğlu

2. NAZAR:
Aklın, malum(bilinen) ile meçhul(bilinmeyen) arasındaki hareketi. Bu
müphem bir nazardır. Bunu belirli kılabilmek için Malumdan meçhule
hareket etmeli.
a. Aklın üç hareketinin toplamına da nazar deriz. Bilinmeyenle
karşılaşıp içe çekildim. İçerde bilinenler arasında dolaştım. Bulduğum
bilinenleri bilinmeyeni çözecek şekilde tertip ettim.
b. Aklın kendini işlerken (istidlal, kıyas vs.) kendini müzakere ve
mütalaa etmesi.
i. Nazar-ı dikkat, nazar-ı itibar,
ii. Sâhip-nazar (Bakışıyle insanı olgunluğa eriştirmek gücüne
sâhip olan kişiye derler. -Gölpınarlı),
iii. Nazar-baz birl. sıf. (Fars. bāz “oynayan, oynatıcı” ile) Neşeyle,
cilveyle bakan,
3. BİLGİÇ-BİLGİN-BİLGE
Bilgiç (ukalâ = hissiyât ve malumât ehli) Bilgin (âlim-ulema = ilim ehli)
Bilge (ârif-urefa = irfan ehli)

76
4. AKIL-MUHAYYİLE-İNANÇ-DÜŞÜNCE…
• us-imgelem (akıl-muhayyile)• inanç-düşünce (itikad-fikir)• sanı-bilim
(zann-ilim)• inandırma-kanıtlama (ikna-isbat)• varsayım-kurgu
(faraziye-nazariye)• anlam-kavram (mana-suret)
tefekkür/taakkul (intellectuality), düşlemeyi tahayyül/tevehhüm
(imagination), dış-duyuları ise tahassüs (sensibility) karşılığında
kullanıyorum ve böylelikle akı/­hayal-his mertebelerini birbirinden ayırmış
oluyorum. (Bu ayrımı Dücane artık sahiplenmiyor. ama bilinmesinde fayda
görüyorum.)

5. EŞİTLİK-BENZERLİK-ÖZDEŞLİK
Aynılık(tauta), nelik/mahiyet birliği. Eşitlik(eşit), nicelik birliği.
Benzerlik(homoia), nitelik birliği.
Things are "the same" whose essence is one; "like" whose quality is one;
"equal" whose quantity is one. -Metafizik, 1021a
“A -A ”da özdeşlik (ayniyet) değil, eşitlik (müsavat) sözkonusu iken, “A
A’dır” önermesinde eşitlik değil, özdeşlik vardır. Kısacası, aynılığın olduğu
yerde, gayrılıktan sözetmek mümkünken, eşitlikte gayrılıktan sözedilemez.

6. Cehalet
üçe ayrılır:
a. Cehl-i basît: Bilmeyen; ama bilmediğini bilen; öğrenme imkânı
vardır.
b. Cehl-i mürekkeb: Bilmeyen; ama bilmediğini de bilmeyen;
bilmediğinin bilincine ermedikçe öğrenme imkânı yoktur.
c. Cehl-i mik'ab: Bilmeyen, bilmediğini de bilmeyen ama en doğru
bildiğini iddia eden. Katmerli câhil. Üç-boyutlu cehalet; yani derinliği
olan cehalet. Bırakınız bir şey öğrenmeyi iddialı olduğu konuda
kendisine bir şey öğretmek bile mümkün değildir. O kadar ki,
dünyanın en kısa konusu hakkında en uzun konuşmayı dehasının bir
göstergesi sayar.
7. Bilim-Epi-steme
Epi-steme, bir şeyin üzerine yoğunlaşıp onu sabit kılmak demek.
Dolayısıyla, bütün olanlar arasında bazılarının üstünde mesela bir doktor, bir
fizikçi, bir kimyacı aynı nesnenin üzerinde ayrı şekillerde durarak o anda

77
 onu sabitleyip birtakım buluşlar buluyor. Ama dünyanın kendisi sürekli
hareket halinde olduğu için bir sürü bilimler ve değişik üzerinde durma
yöntemleri (yöntembilim/metodoloji) ortaya çıkıyor. Dolayısıyla kendine
özgü bir yöntemle, olanlar arasında bazıların sabitleme ve sabit bilgiye
ulaşma çabasıdır bilim.

8. Bir şeyi BİLMEK, şu altı kavrama göre o şeyi kavramaktır:

a. Manzumu(düzen) olduğunu kabul ederiz. Bir şeyde yapısal bir düzen
varsaymazsak o şeyi bilemeyiz.
b. Bu manzumun makulleştirilebilineceğini, insan aklına tercüme
edilebilineceğini, idrak edilebilineceğini kabul ederiz.
c. Malul(nedensel) olduğunu düşünürüz. O yapısal düzen insan aklına
konu olurken bir neden-sonuç ilişkisine göre konu olur.
d. Mahdud(sınırlı/tanımlanabilir) olduğunu kabul ederiz. Bilme esasen
belirsizliği belirli, sınırsızlığı sınırlı ve tanımsızlığı tanımlı kılmaya
çalışmaktır.
e. Mantık, nedenselliğin belirli bir çıkarım sürecinde çalıştığımızı fark
ederiz. İstidlalî, gidimlidir.
f. Muhdes, bütün bunların bir zaman-mekan içersinde olduğunu kabul
etmek zorundayız..
i. Manzum vardır. Makuldür. Maluliyet içersinde biliriz. Mahdud
kılarız. Mantıkî(çıkarımsal) ilerleriz. Muhdesliğini kabul
ederiz.
1. Bir konuda doğa bilimlerinden ayrılır. Doğa bilimlerinde
neden/causality, hayat bilimlerinde gerekçe/reason
esastır.
a. Neden kelimesi kökene işaret eder. Bir hadise var
ve bu hadise neden oldu, nereden geldi. Hep
geriye doğru gidersin. Doğa bilimlerinde gelecek
sadece geçmişten hareketle öngörülebilir(predicit)
ve fakat onun üzerine açık ve seçik nedensel
hükümlerde bulunulmaz.
b. Gerekçede(reason) ise hep geleceğe yönelik bir
amaçlılık(ne için) içersinde iş görülür.

78
c. Doğa bilimlerinde mahsus olan “şey” iken, hayat
bilimlerinde o şey “edim/action”dir.
i. Edim, bir niçinden dolayı edilir; belli bir
amacı gözetir ve “geleceğe” yöneliktir. Bir
amaç varsa, o amacı gözeten bir insan ve o
insanın bir kastı vardır. Amaç, insanın
kastının/iradesinin bir sonucudur. Edim,
insan iradesinin paketlenmiş halidir. Her
insan ediminde paketlenmiş irade
mevcuttur. Bina yapmak bir edimdir, o
edimin bir amacı var, o amaç bir kasıt içerir,
o kasıt bir irade paketçiğidir ve o irade
paketçiği en temelde bir anlamdır. Edim,
anlamın cisimleşmiş halidir. Hayat/tarih,
insan edimlerinin cisimleşmiş halidir.
1. Ahlak, nesneleri(mahsus) bakımından
edim alanına dahildir, yani hayat ve
tarihin içersindedir.. Fizikle hiç
alakası yoktur. Atomların
ahlaksızlığından bahsedemeyiz.
Öyleyse tüm ahlaki değerleri hayatın
içersinden türeteceğiz.
a. Niye şey var da lâ-şey yok? Bu
bizim bütün ahlakî
değerlerimizin menşeidir. Var
olmak. Bu sebeple ontoloji,
aksiyoloi ve epistemolojiyi
önceler. Çünkü bizatihi insanın
kendisi varlığı taşır, varlık,
insanın yüklemidir. İnsan bir
öznedir, yüklemi de en genel
anlamıyla varlıktır. Tabii ya da
tarihi varlık. İnsanın ontolojisi,
bütün aksiyolojinin en temel

79
 zeminindedir. Bu insanın
ontolojisinin tecessüm ettiği
alan da tarihsel alandır. Doğa
da tarihtir. Doğa ile hayatı,
tarih birleştirir. Doğa da, hayat
da tamamlanmamış bir tarihtir.
Ne şey ne din
tamamlanmamıştır.
g. Ahmeti bilmem demek, onun tasavvurunu (varlık hiyerarşisindeki
yeri) elde edeceğim ve niçin o yerde olduğunu tasdikle söyleyeceğim.
Hem varlık hem niçin burhanını elde ederek mutlak burhana
erişeceğim. Akil ile makulun akılda ittihadı bilmektir.
9. TAHKİK-BURHAN
Burhan, x y’dir önermesini ispat üzere kuruludur. Tahkik ise x y’dir
önermesine ilişkin bütün kuşkuların izale edilmesidir.

10.TAHKİK-TEDKİK-TAHRİR-TAKRİR-TAKRİB
Razi ve takipçilerinin "tahkik" adını verdiği bu yöntem, bir görüşe ulaştıran
akıl yürütme süreçlerini unsurlarına ayırarak yöntemin o sonucu verip
vermediğini ortaya koyma çabasıdır. Yöntemin maksadı, akıl yürütmenin
yanılgı ve atlamalarını ayrıntılıca tespit etmek, eşdeyişle gücü ve zaafını
belirginleştirmektir. Böylece bir mesele deliliyle birlikte ortaya konulmuş
olmaktadır. Tahkik faaliyetinin derinleştirilerek, ele alınan meselenin
alışılmışın ötesinde bir derinlikte ortaya konulmasına tedkîk; meselelerin
gereksiz bilgi ve açıklamalardan arındırılmasına tahrîr; delillerin
birbirleriyle çelişmeyecek şekilde ifade edilmesine takrir; delilleri sonucu
zorunlu kılacak şekilde kurma veya delili iddiaya mutabık hale getirmeye
takrîb denir. Bu bakımdan tedkîk, tahrîr, takrir ve takrîb terimleri, tahkik
yönteminin farklı işlemlerini ifade eder.

11.SAHİH-SARİH
Sahih bilgi, nazari düşünce ve bilgi tarafı; sarih bilgi, dini düşüncede ve
değer tarafını oluşturuyor. İkisinin birliği de Salih ameli vucuda getiriyor.
Tekbaşına eylemin değerlere dayanması onu salih yapmıyor. Salih, sulhtan

80
 geliyor. Salih su = içilebilir su. Zarar vermiyor. Davranışlar normalde neden
zarar verir? Sahih bir bilgi ve sarih bir değere dayanmadığı için.

12.İlim-Cehl-Marifet
a. Çölde yol almanın çeşitli yöntemleri var. Delil, Arapça'da rehber
demektir. Bir şeyle başka bir şeyi işaret etmek anlamına gelir. Delilin
yoksa alametler tespit edeceksin. Gökteki semavî, çöldeki arazî
alametler olabilir. Bu alametleri birleştirmeye akıl denir. Akıl,
Arapça'da bağlamak demektir. İki alameti bağladığında ortaya çıkan
bilgiye marifet denir, cüzî/tikel bilgi. Alametleri topladığında ortaya
çıkan bilgiye ilim denir, tümel/küllî bilgi. O alametleri düzenlice bir
araya getirmeye tefekkür denir. Tefekkür, düşünmek, alametleri tertip
etmek demektir. Bunu yaptığında bir noktadan diğerine gider,
amacına ulaşırsın. Bunu yapamazsan çölde dönüp durursun. Buna
cahiliyet denir. Cahiliye, ce-he-le kökünden gelir "amaçsızca çölde
dolaşmak" demektir. Yaşamayı bir çöl olarak düşündüğünüzde,
yaşamda bir amacınız yoksa en nihayetinde ot olacaksanız İslam'a
göre siz cahiliye döneminde yaşıyorsunuz demektir. Ne olursak
olalım, hayatı anlamsız yaşıyorsak hepimiz cahiliye dönemindeyiz
demektir. Ümmi, anadan doğduğu gibi fıtrat dini üzerine olmak
demektir.
b. "Bilmek bilmeyi bilmektir/Bilmek kendin bilmektir" derken Yunus'un
bilen (âlim) ile bilinen (malûm) arasındaki izafetle mümkün olan
bilme eylemini (ilim), bilinen'e nisbetle değil, bilen'e nisbetle
tanımladığını söyleyebiliriz. Bilmek insanın kendi haricindeki şeyleri
bilmesinden ibaret değildir. Bilakis bilmek bilmeyi bilmek, yani
kendini bilmek, yani insanı bilmek, demektir. Bu tür bilmenin ise artık
'bilmek' sözcüğüyle değil, 'tanımak' sözcüğüyle adlandırılması
gerekmektedir. Nitekim İslâm düşünce geleneğinde bu tür bilmeye
'irfan' ve 'marifet' (tanımak) denmektedir ki Yunus'un kastettiği de
zaten budur. Yunus "Bilmek bilmeyi bilmektir/Bilmek kendin
bilmektir" demekle ulemanın kullandığı şekliyle 'ilim' kavramını
önemsemediğini gösterip irfan ve marifet ehli olmadıktan sonra, yani
kişi kendini (insanlığını) tanıyamadığı takdirde, salt hariçteki

81
 nesneleri bilmesinin kendisine hiçbir yararı olamayacağına işaret
etmektedir. Türkçemizde bu anlama gelen bir deyiş vardır "Vali
olmuşsun ama adam olmamışsın" diye. Burada "adam olmak", kişinin
kendini, haddini bilmesi (irfan-marifet veya ilm-i hudûrî), "vali
olmak" ise kendi haricindekileri bilmesi (ilim-i husûlî) anlamında
kullanılmaktadır. Kezâ kendini/haddini bilmeyenlere "iz'ansız,
idraksiz" denilir. Aslında "ahlâksız" nitelemesi de kendini bilmeyen
kimseler için kullanılır. Buradaki akıl yürütme silsilesi şöyledir:
Kendilerini bilseler, iz'an ve idrak sahibi olsalardı hadlerini de
(hayvan-ı nâtık olduklarını da) bilirlerdi; hadlerini (nâtık olduklarını)
bilince kuvve-i nutkiyelerini kullanmış olurlardı; kuvve-i
nutkiyelerini (akıllarını) kullanınca bu ahlâksız davranışı yapmazlardı.
Oysa canlılar içinde ahlâk (idrak) sahibi olan sadece insandır. O halde
böyle kimseler sadece 'hayvan' mertebesinde kalmışlar; "hayvan-ı
nâtık" (insan-adam) mertebesine yükselememişler demektir. Nitekim
Yunus da ""İlim ilim bilmektir/İlim kendin bilmektir" dedikten sonra,
"Sen kendini bilmezsen/Ya bu nice okumaktır" demekle bu mânâya
işaret ediyor: Kendini bilmezsen, yani haddini, adamlığını, insanlığını
bilmezsen... insanlığının ne idüğünü idrak etmezsen... ömrünü kendi
dışındaki nesneleri bilmeye sarfedip kendinden gafil kalmışsan...
kendini unutmuşsan... vâli olmuş ve fakat adam olamamışsan…
c. Kur’an'da ilim sözcüğünün çoğulu bulunmaz. ..Kur’an'a göre ilmin
sadece artması makbuldür, çoğalması değil. Burada kısaca artma ve
çoğalma sözcüklerinin farklı anlam taşıdıklarına işaret etmeli, belki
bir de maksûdu açık kılmak için misâl vermeli: Sözgelimi dikkatin
artması başka, çoğalması başkadır.Dikkatin artması, birşey üzerindeki
dikkatin (ihtimamın) artması demek. Dikkatin çoğalması ise dikkatin
kendisiyle değil, kendisine yöneldiği şeylerle alâkalı. Karıştırılan yer
de burası: ilkinde dikkatin miktarı artıyor, ikincisinde dikkat edilen
şeylerin miktarı çoğalıyor.İlim de böyle. Çoğulu yok. Aslında o bir
noktaydı, noktadan ibaretti. Daha açıkçası ilim bir tek şeyin ilmiydi.
Esasen bilinmesi gereken bir tek şey vardı, o şeye dair ilmin artması
umulabilir, istenebilirdi; zira tüketilmesi, tamamlanması mümkün
değildi.

82
13.FİİL–SANAT
Alem Allah'ın fiilidir ya da sun'udur demek arasında ne fark var? ṣanaˁa de
yapmak, faˁala de yapmak diye çevriliyor. Fiilci değil, sanatçı; resim fiili
değil, resim sanatı diyoruz. Ṣanaˁa fiili “gayesini haiz eylem” demek. Bir
mimar sanatçıdır çünkü zihnindekini dışarıya çıkartıyor, gayesi muayyen.
Fiilde ise gaye olmaya da bilir. Kadıköye yürüyorum, boş boş dolanıyorum..
Bir bütünlük yok. Gayeyi eylemime baştan tam ve kesince tanımlayıp
koyduğumda bu sanat oluyor. Alem, Allah'ın sanatıdır demek, Allah'ın
ilmindeki gaye alemde tezahür etmiş, aşikar kılınmıştır, tecelli etmiştir.
Mimar Sinan'ın gayesi Süleymaniye'de açığa çıkmıştır.

14.Şahs-i Manevi
Öte yandan kudema, bazı kelimeleri kullanırken “şahs-i manevî’si vardır,”
derdi. Örnek olarak devlet’i ele alalım: “Devlet’in şahs-i manevî’si vardır,”
derken ne kastedilir? Şahs kelimesinin kişi anlamına geldiğini söyleyebiliriz;
manevî ise anlama ilişkin demektir, yani anlamsal; ancak anlam
iç-duyularda oluştuğu için vicdanla da ilişkilidir. Öyleyse “bazı kelimelerin,
anlamsal kişiliği vardır” demek hem o kelimenin anlamına hem de değerine
atıfta bulunur; kelimenin anlam-değer içerikli olduğunu vurgular.
Kelimelerin kavramsal kişilikleri, insanların yapıp etmelerini belirleyen en
önemli etmendir. Peygamber bir kişi olarak aramızda yok; ama
peygamberlik kavramının şahs-i manevîsi aramızdadır; bayrak maddî açıdan
bir bez parçası, ama şahs-i manevîsi anlam-değer dünyamızda tecessüm
eder. Bu durumu günlük dilimizde sıkça kullandığımız kavramlara teşmil
edebiliriz. Bundan dolayıdır ki bir milletin, bir kültürün içinin boşaltılması o
millet nezdinde şahs-i manevîsi olan kavramlarla oynanmasıyla başlar. Bir
kültürün anlam-değer dünyasını, kişi ister farkında olsun ister olmasın, inanç
(din) veya dinleştirilmiş düşünce (ideoloji) belirler. Bu nedenledir ki kişinin
manevîyat’ından yani anlam-değer dünyasından, anlamlılığından bahsedilir;
manevîyatı bozuk olmak üzerine konuşulur; bir kültürün şahs-i manevîsi
bulunan kavramlarına uygun davranmayan kişilere vicdansız denilir.

83
15.Tedbir-fikir
Akıl bir maksadı/hedefi gözeterek aklediyorsa hasıl olan şeye tedbir, yoksa
fikir denilir.
a. Tedbir, insan eylemlerinin gayesini düşünerek o eylemleri tertip ve
tanzim etmek.
i. Tefekkür, bir gaye gözetmeksizin fi-nefsihi/bizatihi eylenir.
Siyasi mevzular, günlük meseleler üzerine konuşmayı tefekkür
zannediyoruz. Bunların hepsi tedebbür. Karnımı nasıl
doyuracağımdan devleti nasıl kurtaracağıma kadarki süreçte
belirli bir amaca matufen yapılan tüm düşünce faaliyetleri
tedebbürdür ve fakat altında bir tefekkür yoksa işe yaramaz.
b. Tedebbürün
sonucu tedbir, tefekkürün sonucu fikir.
i. Tedbir’ül-ferd = ahlak. Bir ferdin(birey) nihai bir gayeyi
nazarıdikkate alarak (fazilet) eylemlerini tertip ve tanzim
etmesi. Tedbir’ül-menzil, bir topluluğun nihai gayesi
menfaattir. Tedbir’üd-devlet, bir toplumun nihai gayesi
maslahattır(sulh’den, bir toplumdaki kimseleri birbirine
düşürmeyecek bir amaç).
ii. Ferdin tedbirinden ortaya çıkan eyleme
1. Fazilet ve Rezilet diyoruz.
iii. Her ülkede pek çok topluluk var. Her topluluğun bir menfaati
var. İnançlar, mezhepler, etnisiteler farklı olabilir. Siyaset,
esasen o menfaatleri bir ahenge kavuşturarak ortak bir
maslahatta topluğumu birleştirmektir.
16.Temyizî, Nazarî Ve Amelî Akl
a. Akl-ı temyizî, Akıl sağlığı yerinde olan herkes olgusal önermelerdeki
iki unsuru bilir: zararlı mı yararlı mı? İnsanın aklı içinde yaşadığı
gerçeklikle(insanlar, toplum vb.) ilişkisi yarar-zarar ilişkisiyse o aklın
en basit seviyesinde bir insan demektir. Olgusal önermelerde eşyanın
kendisini bize zahirîyen(fenomenal) sunmasında akl-ı temyizîyi(ayırt
eden akıl) kullanırız. Ateş elimi yakıyor. Anatomik bir sorunum yoksa
ve ateşe elimi tuttuğumda ateşin elimi yakmadığını düşünüyorsam
akl-ı temyizî sahibi değilimdir. Akl-ı temyizîden kurtulmanın tek

84
 yolu, eşyanın kendisini sana sunuş şekliyle yetinmeyeceksin, ilk
duyduğuna inanmayacak, ilk gördüğüne kanmayacaksın.
b. Amelî akıl ise, düşünme gücünün, kendi türdeşine muamelesine ve
siyasetine ilişkin usul ve âdabı iyi ve kötü cihetinden idrak etmesidir.
İyi ve kötünün en önemli niteliği, zarar ve yararın tersine "maslahatı
âm" olmaktır. Nazarî akla gelince, düşünme gücünün eşyanın
gerçekliğinin nedenlerini ve ayırımlarını, doğru ve yanlış cihetinden
idrak etmesidir.
c. Doğru ve yanlış'ın -dolayısıyla nazarî aklın- en önemli niteliği ise,
tümel olması, kavmî ve dinî özelliklerden elden geldiğince uzak
kalması, zaman ve mekanca kayıtlanmamasıdır; kısaca insan türüne
has olmasıdır. Bu tanımlar kadim kültürde çok uzun bir geçmişe
sahiptir ve ayrıntılardaki bütün farklılıklara kar
17.TANIM
Klasik gelenekte TANIM, gerçeklik küresindeki herhangi olgu ve olayların
ilişkiselliğinin ürettiği kurallılığı tecrübî verilerle elde etmek ve aşkın ve
içkin bir ilkeye nisbet ederek mantık diliyle ifade etmek.
a. Modern bilim aşkın ve içkin bir ilkeyi varsaymadığı gibi, mantık
diliyle değil matematik diliyle ifade ediyor.
b. Herhangi nesne hakkındaki kategorik özelliklerin toplamını bilmeye
“resm”, müdafilerine de “ehl-i rüsûm, ulema-yı rüsûm” diyorlar.
18.HAYSİYET VE CİHET
Siyaset de, din de, ahlak da insanı inceliyor ama haysiyetleri(itibar) farklı.
Tabipler bunu sıhhat ve maraz;, ahlak bunu fazilet ve rezilet; siyaset bunu
toplumsal canlı olması açısından inceliyor. Tıbbın içersindeyse fizyoloji
başka bir cihetten, anatomi başka bir cihetten inceliyor.
a. Haysiyetsiz, haysiyet “min ḥays̠ ” kelimesinden gelir. Bizi insan
yapan bir haysiyet/özelliğimiz var. Varlık kümesinde türleri
birbirinden ayıran haysiyetler var. Benim haysiyetim düşünmektir.
Düşünen canlıyım. Haysiyetim, beni o geniş canlı kümesinden ayırıp
bir tür yapıyor. Haysiyetsiz demek insan değilsin demektir.
b. Ameli felsefe, salih olan ve olmayan cihetinden insanın amel ve
davranışlarıyla bizi hakiki saadete erdirecek ciheti tayin etmek için
ilgilenir.

85
 c. Salihin(Arapça’da içilebilir suya “salih su” denir) zıddı fasid(fesat,
çürüten).
19.Gaye,
niyet ettiğimiz/önceden vaz ettiğimiz bir sonuca ulaşmak. Aklen önce,
amelen sonra.

20.MAKAM-HAL
Makam insanın riyazet ve ceht ile ulaştığı yoldaki sabit durakların adıdır.
Haller ise makamlarda arız olan ve ortaya çıkan fakat insan iradesinin
dışındaki hadiselerdir.
a. Tasavvuf insanı terbiye ederek bu makamlar üzerinden Allah' a doğru
yolculuğunu ikmal etmeyi hedefler. Bu nedenle tövbe, züht, sabır vb.
kavramlar makam başlığı altında toplanır.
21.Nübüvvetin amacı,
İnsanı ferden ve neven hıfz etmektir.
a. İnsan tekbaşına değil, bir insan türü içersinde insandır.
b. İnsanın önce canı/bedeni, aklı, nesli, malı, dini korunur.
22.Din-Tedeyyün
Din, ilkeleri verir; o ilkelerin zaman mekandaki tatbiki tedeyyün adını alır.
İlkelerin pratize edilmesi zaman mekan şartlarıyla kayıtlıdır. En büyük
tehlike bir yorumun asıl yerine ikame edilmesidir.

23.Nutuk
a. İç Nutuk, tefekkür, mantık
b. Dış Nutuk, lisan, gramer
24.“Terbiye”,
bir şeyi kademe kademe, tedrîc [derece’den] ile kemâline eriştirmektir ki
bunun eseri ıstıfâ [safa’dan, saf olanı ayıklama] ve tekâmül olur.

25.Neşe/Neşve
a. yaratılışı anlatan bir tabirdir. İnsanın da bulunduğu bütün âlem sürekli
yenilenir ve yaratılır, her şey tekrar tekrar var olur; bu durumda var
oluş serapa yenilenme iken (tecdit) âlemde eski diye bir şey kalmaz.
'Tanrı'nın aleminde eski olan yoktur'. İnsana 'eski' vehmi veren ise
sadece yanılsama tarzında evreni telakkimizdir. Yeni olan ise
idrakimizdeki yanılsamayı aşarak bize varlığı olduğu hal üzere
gösterir, biz de ona dikkat kesiliriz. Bir metafizikçi bütün alemi

86
 sürekli yeni görür, bunun için sıkılmadan, bıkmadan herhangi bir şeye
bakabilme dirayeti elde eder.
b. Gerçek bir düşünce nesneleri ve olguları ayrıştırarak her birini kendi
bağlamında düşünebilmeyi ve ifade edebilmeyi mümkün kılan bir
düşünce iken dil farklılıkları taşıyabildiği ölçüde zenginleşir. Bu
sayede dünyayı sürekli yinelenen tekrarlar ve benzerlikler üzerinden
değil, yenilik ve değişim halinde mütalaa etmekle şaşırır, heyecanlanır
ve meraklanırız. Tasavvufi bir kavram olan 'neşve' yaratılışın bu
sürekliliğini görmek demektir.
26.Ahlak-Adap
Etik (ἠθική) Yunanca, moral Latince, ahlâk (‫ )اخالق‬Arapça kökenli. Bu
arada, ἠθική'nın kendisinden türediği ἦθος (etos) ile ‫'اخالق‬ın kendisinden
türediği ‫( خلق‬hulk) da kısaca huy ve karakter demek. Alışkanlıklar (âdet)
anlamını da unutmayalım.
Bu durumda basın etiği, meslekî etik türünden yakıştırmalar ne kadar
yanlışsa, basın ahlâkı gibi tabirler de o kadar yanlıştır. Kişinin ahlâkından
söz edebiliriz ama meselâ gazeteciliğin (gazetecilerin), doktorluğun
(doktorların) veya herhangibir meslek grubunun ahlâkından söz edemeyiz.
Çünkü ahlâk, esas itibariyle kurumsal/toplumsal değil, kişiseldir. Bazıları
şöyle düşünüyorlar: Kişisel davranışlar (davranış kuralları) için ahlâk
sözcüğünü kullandığımıza göre, niçin toplum ahlâkı, topluluk ahlâkı gibi
terkibler kullanmayalım? Öyle ya, gazeteciliğin etik/ahlâk kurallarından söz
etmenin ne sakıncası var? Istılahta münakaşa olmaz, diye bir kaide vardır,
yani terimlerde —o terimler tanımlandığı sürece— tartışmak faydasızdır.
Önemli olan, terimin hangi kavrama/mefhuma karşılık geldiğidir. Ben bu
terimi şu anlamda kullanıyorum, dediğiniz takdirde, muhatabın terimin
değil, ancak kavramın isabetsizliğine itiraz etme hakkı vardır. Belirtmem
gerekirse, benim itirazım da ahlâk teriminin anlam alanının genişletilmesiyle
ilgili değil. Bilâkis ilgili kavrama karşılık olarak kullanılan çok değerli bir
kelimenin/terimin unutulmasıyla ilgili: âdab (tekili: edeb). Bir zamanlar
kişilerin davranışlarıyla, davranış kurallarıyla (alışkanlıklarıyla) ilgili olmak
üzere nasıl ahlâk terimi kullanılıyorsa, toplulukların ve toplumların davranış
kurallarıyla ilgili olarak da âdab terimi kullanılırdı; meselâ herhangibir
meslek grubunun (topluluğun) ahlâkından değil, âdabından söz edilirdi. Dil
bilincimiz silindi. Tasavvurlarımız unutuldu. Biz bizi unuttuk. Dilimizden, o
güzelim âdab-ı muaşeret gitti örneğin. (Yerine, şayet sosyete etiği gibi bir

87
 ucube gelirse, şaşırıp da bari ahlâk-ı ictimaî diye bir diğerini siz icad etmeye
kalkışmayınız.)
• ahlaksızlık suçtur, edepsizlik ayıp. • ahlaksızlık gizlice yapılır, edepsizlik
açıkça. • ahlaksız yaptığından utanır, edepsiz utanmaz. • ahlaksıza kızılır,
edepsizden iğrenilir. • bu ülkenin sorunu ahlaksızlık değil edepsizlik. • aklın
ve hakikatin edebe ihtiyacı olmaz. akıl sahipleri düşünürken değil,
konuşurken edebe ihtiyaç duyarlar.

27.Terbiye, Ta’lim, Te’dip

İnsan’ın doğası hayat içerisinde kişi olması, kişileşmesi üç sürecin sonucudur:
Terbiye, ta’lim ve te’dib.
Terbiye, eğitim, içerisinde var-olunan toplumun örf ve adetlerini, eşyayla ilişki
kurma tarzlarını nedensiz, dolayısıyla uygulamalı belletme işidir. Toplum için iyi
olan’ın –ve kötü olan’ın- verilmesini amaçlayan terbiye, toplum’daki davranış
sürekliliğini sağlar ve insan’ı toplum için iyi olan’a sevk eder, yöneltir. Bu nedenle
terbiye, insan’ın isteklerini, dolayısıyla davranışlarını toplum’un anlam-değer
dünyasına göre yönlendirme, tehzib etme işidir.
Terbiye’de en önemli nokta, öngörülen davranış’ın, nedensiz verilmesidir. .. pek
çok davranış belletilirken de belirli, hesabı verilmiş bir neden’in ya da nedenler’in
gösterilmesi gerekmez. Ancak terbiye’de esas olan, terbiye veren kişinin terbiye
ettiği kişiye bizzat örnek olması, gözle takip eden kişiye, nasıl davranılacağı
hususunda misal teşkil etmesidir.
Ta’lim, öğretim ise, esas itibariyle, toplumda eşya hakkındaki mevcut bilgi
birikimini nesiller arası aktarıma sokmayı amaçlar. Ancak ta’lim, eşya hakkında
doğru olan’ın hesabını vererek, tanımlayarak, kanıtlayarak, kısaca nedenlerini
göstererek öğretme işidir. Böylece ta’limde doğru olan’ın –ve yanlış olan’ın-
nedenlerini göstermek esastır. Bundan dolayı, ta’lim, aklı esas alır ve niçin’e işaret
ederek, kısaca gerekçelendirerek, aklı doğru olan’a sevk eder; yanlıştan sakındırır.
Aklı temel alması nedeniyle ta’lim’de, terbiyedeki tümü yekpare bir biçimde
vermenin tersine, bilgi, ta’lil (analiz), terkib (sentez), kıyas gibi aklın çeşitli
işlemleri içerisinde sunulur ve bu işlemlerin kişide meleke halini alması hedeflenir;
aklın bilinenlerden bilinmeyenlere hareketi olan nazar/teori, fikirlerin tertibi olan
tefekkür/düşünme, tahkik ve tetkik sürecinde kişiye kazandırılır. Kısaca dendikte,

88
ta’lim’in nihaî maksadı kişi’nin, niçin’i elde etmek için aklını nasıl kullanması
gerektiğini öğrenmesidir; bu nedenle ta’limdeki diğer tüm hedefler ara-hedeflerdir.
Terbiye’nin toplum için iyi olan’ı nedensiz belletmesi ile ta’lim’in eşya için doğru
olan’ı öğretmesi, beşer’in kişi olması için gerekli, ancak yeterli değildir. Çünkü iyi
olan ile doğru olan’ın güzel olan’da birleşmesi, bir araya gelmesi gerekir. İşte bu
süreci tamamlayan, terbiye ile ta’lim’i bir araya getiren te’dib, yani edeb’tir.
Edeb, tarihî süreç içerisinde çok çeşitli biçimlerde tanımlanmış, terbiye ve ta’limi
de içerecek şekillerde tarif edilmiştir. Bu durum edeb’in her iki eylemi, terbiye ve
ta’limi, beraberce içermesinden kaynaklanmaktadır.
Farklı içeriklerini göz önünde bulundurmak kayıt ve şartıyla, edeb’in tanımlarına
yakından bir göz atıldığında, dikkati çeken en önemli anlamının, davet yani çağrı
olduğudur. Bu nedenle edeb, kişiyi iyi ve doğru olan’a, kısaca güzel olan’a bir
davettir. Edeb, kişiyi hem toplum’un iyi bildiği şekilde davranmaya, hem de eşyayı
doğru bilmeye bir çağrıdır; dolayısıyla bu çağrı kötü davranmaktan kaçınmayı ve
yanlış bilmekten sakınmayı da içerir. Nitekim, bazı eserlerde edeb, “ister ilimde
ister amelde olsun yanlı-iş yapmaktan sakınmayı mümkün kılan her şeyi bilmektir”
şeklinde tanımlanmıştır.
Edeb, hem davranışta hem de bilgide adaleti gerçekleştirmek, zulmü ise def etmek;
hatta her ikisine yönelimi mümkün kılan unsurlardan kaçınmak olarak görülebilir.
Tarih boyunca çok çeşitli sahalarda kaleme alınan edeb kitapları, bu durumu açıkça
gösterir: Dinî edeb, dünyevî edeb, ictimaî edeb, ahlakî edeb, ilmî edeb, meslekî
edeb, tasavvufî edeb; kısaca: Hayat Bilgisi... Bu da insan’ın hayata doğmasının,
hayat içerisinde bizatihi kişi olmasının bir sonucudur.
Edeb kelimesinin yaygın kullanımı, kadim kültürümüzdeki yerini açıkça gösterdiği
gibi iyi davranış ile doğru bilgi’yi beraberce içermesini de vurgular. Nitekim dil’in
edeb’inden dil ve edebiyat bilimleri yanında mukteza-yı hâle uygun konuşma;
nefs’in edeb’inden ahlâk; akl’ın edeb’inden doğru bilgi ve düşünme kastedilmiştir.
Bu nedenle edeb’ten, hem “iyi (salih) ve doğru (sahih) yol üzere olmak, hem de
her şeyin sınırına (hadd) riayet etmek” anlaşılmıştır.
Kısaca dendikte, edeb, iyi davranış (terbiye) ile doğru bilgi’nin (ta’lim) terkibi
olan güzel’i eylemek işidir. Ancak her üç eylem de, Türkçe’nin dile getirdiği
üzere, ne tür olursa olsun bilgi’ye dayanır: İyi davran-a-bilmek, doğru
bil-e-bilmek, güzeli eyle-ye bilmek… Kadim kültürümüzde “bilgi/ilim aklın
ibadeti” olarak kabul edilir. Nasıl ki ibadetin salih olabilmesi için taharet/temizlik

89
zorunlu ise, bilginin de sahih olabilmesi için, aklın temiz olması gerekir. Aklın
tahareti ise ahlaktır; dolayısıyla temiz/tahir olmayan bir aklın ürettiği bilgi hem tür
olarak insana, hem de çevre’ye zarar vermeye mahkumdur. Bu nedenle hem iyi’yi,
hem de doğru’yu beraberce kuşatan, güzel’i ancak ve ancak insan-ı selim yani
edepli, haddini bilen insan üretebilir. Çünkü kadim kültürümüzde terbiye’nin en
üst amacı kalb-i selim, talim’in en üst amacı akl-ı selim, edeb’in en üst amacı ise
zevk-i selim’dir. Bu üç selim’e sahip kişi, zarif kişidir; zarif, zarafet sahibi kişi ise
âlim olduğu kadar ârif’tir; bildiği kadar tanır, tanıdığı kadar da güzel’i eyler.

28. EDEP-II
Kadîm irfanımızda edeb, kişinin herhangi bir işi itkan seviyesinde yani
hakikatini gözeterek ve hakkını vererek yapmasına alemdir. Bu nedenle, bir
işin hakikatini gözeterek ve hakkını vererek yapmak için gereken asgar
bilgiyle donanmak da edepli olmak demektir. İslam temeddününde kaleme
alınan Edeb el-kâdî, Edeb el-katib vb. eserlerin başlıklarında kullanılan edeb
kelimesi tam da bu anlama gelir: Kadılık ya da kâtiplik görevini hakkıyla
yerine getirmek için kadının veya kâtibin bilmesi gereken asgarî bilgileri
derleyip toplayıp bir araya getiren eserler. Açıktır ki, buradaki edeb, kişinin
eylemine eşlik eden bir nitelik değildir yalnızca; aynı zamanda yapılan işin
mâhiyetine ilişik bir hâlin açığa çıkarılmasıdır. Başka bir deyişle, işi
edebiyle yapmak dendiğinde, sadece işi yapan kişinin failliğine değil,
yapılan işin tabiatından kaynaklanan gerekliliklerin işi yapanı ilzam
etmesine de işaret edilir. Sonuçta işin edebi, bilgiyle, işi yapanın edebine
dönüşür. İşin edebini ihmâl etmek, dikkate almamak, hatta o edebe aykırı iş
görmek, işi yapanda edepsizlik olarak açığa çıkar ki, bizâtihi iş, kendi
edebine saygı göstermeyen kişiden intikamını bir şekilde alır; râm
olmayarak, boyun eğmeyerek, direnerek; hatta kendini edebi dışında başka
bir mecraya icbar edene bedel ödeterek, zarar vererek. Şimdiye değin işaret
edilen özellikleri de dikkate alarak kadîm geleneğimizdeki anlatıları
damıtırsak edeb sözcüğünün birbirini içererek aşan üç anlamı olduğu
söylenebilir:
i. Kişinin yaptığı işte sahip olması gerektiği bilgideki asgarî kıvâm;
ii. bu kıvama uygun eylemindeki dikkat ve

90
iii. uygulamasındaki rikkat. Bu üç anlamın bir-aradalığı doğal olarak kişiyi
sözünde edib, davranışında nazik, işinde házik (usta) kılar.
Kişi, yani insan için geçerli olan bu hâl, şey için de geçerlidir; çünkü
Evren'de her şeyin hem bir edebi vardır hem de edebiyle var-oluşunu
sürdürür yani yerini bilerek. Söz konusu edeb dâhilinde ve edebinin
gereklerini yerine getiren her bir şey kulluğunu da yerine getirir. Kulluk yani
yaratıldığı hâl üzere var-oluşunu sürdürmek ya da daha yalın bir deyişle
kendi modus operandisine göre iş görmek; kendi akışına göre yol almak (alá
tarik el-cereyan). Ya da kelâmî bir deyişle sünnetullahın ritmine ayak
uydurarak. Eşya kendi edebini terk edemez; ancak bir şekilde terke icbâr
edildiğinde var-oluşunu kaybeder yani yerini; bu nedenle bir şeyin edebini
muhafaza etmesi aynı zamanda yerini de koruması anlamına gelir ki,
Evren'de her şey yerindedir yani konumunda, işlevinde ve ilişkisinde...
Ancak insan edebini, dolayısıyla kulluğunu terk etme tercihine bir imkân
olarak mâliktir; çünkü insan aklıyla yerinden taşar; yerini sorgular; soru
konusu kılar; beğenmeyip terk de edebilir. Çünkü insan yapmak kadar,
yapmamak kudretine de sahiptir. Arzu nesnelerini isteyen irâdesi ile bunları
aklıyla yani bilgisiyle sorgulayarak
hayrı (iyi, doğru ve güzeli) tercih edebilen ihtiyârı arasında salınım
halindedir. Kudemanın deyişiyle: "İhtiyâr, iradeyi tevcih etmezse istikamet
hâsıl olmaz."
Bu nedenle yani salınım hâlinde olmasıyla insan sürekli bir var-oluşsal
endişe, izdırap telaş (kebed) içindedir. Çünkü insan tabiat ile hayatın
kesiştiği bir ağ içinde doğar ama tarihte var-oluşur. Söz konusu bu
kend❜oluş içinde kend'özünü korumak için insan yaşamını hem maddi hem
de manevi yönünü koruyacak, gerçekleştirecek, geliştirecek ve
tamamlayacak, kısaca kendini tam tahakkuk ettirecek şekilde düzenler. Bu
düzenlemenin maddi yönü emân, manevi yönü ise îmân adını alır ki, her
ikisi de emn yani güvenlik kökünden gelir. Bu nedenledir ki, kend'oluş
içinde kend özünü korumak adına insanın yapıp ettiği her şey maddi ve
manevî güvenliğini temin içindir. Söz konusu temîn, tüm beşeri eylemleri
düzenler ki, bu nedenle her bir eylemin içinde bir maksat olarak mevcuttur.
Tarih içinde var-oluşan insan, eğitimle (terbiyeyle) kişilik, öğretimle
(talimle) kimlik ve âkil-bâliğ olduğunda her iki yapının terkibiyle kendilik

91
 bilincine erer. İşte, eğitim ve öğretimin kendilik bilincine ermiş bir kişideki
yetkin temsiline de edeb denir. Bu özellikleri hâiz insan sahip olduğu akılı
kullanarak maddi ve manevi güvenlik ağını oluşturur. Kâinat'ı, bilgiyle
(ilimle) Âlem'e dönüştürür. Bu dönüştürme eyleminin derecesi ve içeriği
değişik mekân ve zamanlarda farklı olsa da insanlaşmanın en asgarî şartıdır.
Çünkü maddi evreni manevi âleme dönüştüremeyenler her daim maddi
evrenin saldırısına uğrarlar. Bir mağarada insanca yaşamak bile mağaranın
manevîleştirilmesine bağlıdır. Toprağı vatan kılan, bir kumaş parçasını
bayrağa dönüştüren de bu manevi yorum değil midir?

29.UĞRAK-KONAK-DURAK
Hristiyanlarca arz bir uğraktır, uğradık gittik. İtibara şayan değil.
Müslümanlarca bir durak. Belirli bir dönem iskan edecek ve gidecekleri yere
hazırlık yapacaklar. O sebeple imar etmekle mükellefler. Tahsin ve tecmil
etmek (estetize) zorundalar. Konak da kapitalistlerin… (Bu ayrımları
düşüncelere katılmamdan bağımsız kaydediyorum.)

30.DİNDAR-MÜTEDEYYİN
‘Dindar’ ile ‘mütedeyyin’ farklı anlamlar taşırlar. ‘Dindâr’, belli bir dine
mensûb olan ve bu mensûpluğunu beyân eden; ‘mütedeyyin’ ise, mensûb
olduğunu beyân buyurduğu dinin şerîatına harfi harfine uygun yaşayan
kimsedir. Bu önemli ince ayırımı Türkceye dayanarak yapabiliyoruz.
Haddizâtında, ‘dindar’ ile ‘mütedeyyin’ aynı anlamdadır. İlki, ‘~dar’
sonekiyle Farscayken, sonrakisi Arapcadır.

31.Lisan,
vaz ve istimadır.
a. Bir lafzı, nesne karşısına koyarım ve lafız ile nesnede uzlaşırız.
Nesnenin lafzına mutabakatı da onun lisanî hakikatidir.

92
NEFS, NEFSİN HALLERİ VE ÖZELLİKLERİ

32. Ahlak,
insan aklının nefsi üç kuvvetiyle -gazap, şehvet ve nutk- kemali / hayrı elde
edecek şekilde denetlemesidir. Eşdeyişle aklın, iradeyi ihtiyarla denetlemesi.
Fıtrî ve mücerret akıl, kendi başına sadece hayrı talep eder.

33. İRADE-İHTİYAR
irade ve ihtiyar terimlerinin mefhumları üzerinde durmak istiyorum çünkü
iki temel terimdirler, ancak sık sık karıştırılırlar; zira irade ile ihtiyâr
birbirlerinin yerine de kullanılırlar. Her iki kelime de 'istemek' anlamına
geliyor ki bu nedenle irade için Türkçede 'istenç' denmiş; ihtiyâr için ne
denildiğini bilmiyorum. Birbirlerinin yerine kullanılmakla birlikte, irade
daha çok canlılık yönümüzle ilgilidir; bu nedenle hayvanların da, tedriciliği
değişen 'iradeleri' vardır; ancak ihtiyarları yoktur. İhtiyar, "Mücerred aklın
kendi kurallarına göre eylemesi." demektir. Dikkat edilirse ihtiyår, 'hayr'
kökünden gelir, çünkü insan aklı saf haliyle, nefsi çıkar ve menfaate göre
değil mücerred/saf aklın (pure reason) ilkelerine göre, yalnızca 'hayr olan'ı
eyler. Kant'ın ahlâk felsefesine aşina olanlar ne dendiğini çok iyi
anlayacaklardır. Kısaca, herhangi bir çıkar, menfaat gözetmeden, sırf
mücerred aklın (istidláli/mantiki değil) buyruğu olduğu için eylemek; işte
buna 'ihtiyâr' diyoruz. ..Evet! İhtiyar insana hastır. Türkçede pek çok yerde
kullanılan bir sözcüktür ayrıca; misalen, 'muhtar'; ayrıca yaşlı insana ihtiyar
diyoruz. Niye? Bu, şu demektir: Yaşlanan bir insan, hayat tecrübesinin
verdiği olgunlukla, ayrıca yaşama ilişkin sürdürülebilir bir menfaati, çıkarı
olmadığı için, çünkü geleceği yok, dolayısıyla beklentisi yok- nefsine ve
keyfine göre değil -ki nefsi de zaten körelmiştir, saf/mücerred akla göre
karar verebilir, yalnızca hayrı talep edebilir; ihtiyarlara danışmak. ihtiyar
heyeti gibi deyişleri anımsayınız; ayrıca mahallenin muhtarı da ihtiyarlardan
seçilirdi. Öte yandan Kelam'da. Tanrı için 'Kadir-i muhtar'dır' denir; bu, bir
yandan Meşşailerin icab anlayışına karşı bir tavırdır, bir yandan da Tanrı'nın
eylemlerinin sırf hayr olduğunu imler.

93
 34. Ahdas'ul nefsaniye,
ahdas hadisler, ortaya çıkanlar, belirtiler anlamında kullanılır. Araz-ı
nefsaniye. Ahval-i nefsaniye. Ahval-i nefsaniyye (nefsin halleri) insanın
özne olmasını engelleyen taraftı çünkü zapt edilemezdi. İnsan coşkuya
kapıldığında düşünme yetisi dumura uğruyor ve özne olmaktan çıkıp
duygularının peşinden gitmek zorunda kalıyor. Çocuklar, kadınlar insan
kabul edilmedi. Duygulanımlar, ruhun karar verdiği, iradeyle ortaya çıkan
fiiller değildir. Tam tersine dışarıda olup biten olaylara karşı bedenle birlikte
olan ruhun etkilenimleridir.
a. Psukhe-pneuma, Anima-spiritus, Nefs-ruh
b. Bitkisel nefs, beslenme-büyüme-üreme; Hayvani nefs, duyular
ve istemli/iradi devinim; insani nefs, natıklık
(konuşma-düşünme)
c. 1- Aisthesis/his-duyular; 2-Phantasia/hayal[hayal, hayal
kurma yetisi ve kurulan hayal; hayal eden, hayal etmek ve
hayal]; 3a-Dianoia fikir, 3b-Nous/akıl; 4-Mnemosyne/hafıza
i. Zakire(zikreden) recall ve hafıza. Belleğin bir saklama,
bir de saklananı yeniden çağırma gücü var.
35. Huy:
Sözlük anlamı canlının kendisi üzere yaratıldığı seciyedir. Terim anlamı ise
nefsanî fiillerin kendisinden kolayca, düşünüp taşınmaksızın sadır olduğu
bir melekedir, yani yerleşmiş nefsanî bir niteliktir. Nitelik ise zatı itibariyle
bölünme ve nispet kabul etmeyen bir arazdır.
a. Nitelik
i. (a) Ya dış duyularla idrak edilir, o zaman hissî bir
niteliktir.
ii. (b) Ya da dış duyularla idrak edilmez, o zaman
1. (i) hayvanî nefse mahsustur, bu nefsanî bir
niteliktir. Niteliğin düşünen nefse mahsus olması,
aslî maksat olması bakımındandır
2. (ii) veya hayvanî nefse mahsus değildir. Bununla
birlikte niceliğe ait olursa niceliğe mahsus nitelik
diye isimlendirilir. Teklik ve çiftlik böyledir. Ya da
niceliğe ait bir keyfiyet değildir, o zaman ona

94
istidadî nitelik denir. Güçlülük ve zayıflık
böyledir. Nefsanî nitelik, nefiste amelleri sürekli
tekrar etmek sûretiyle kök saldıysa bu melekedir,
değilse haldir. Nitekim mizacı hassas olup çabuk
etkilenen için huyun değişmesinin kolay olduğu,
mizacı ağır olup yavaş etkilenen için ise bunun zor
olduğu bilinen bir durumdur. İstidat, bir şeyin,
şartın bulunması ve engelin kalkması sayesinde
meydana gelen yakın kabiliyetidir. Bu yüzden
kabiliyetten daha hususidir. Mizaçlara göre: Yani
huy ve seciyede insan mizaçlarının gerektirdiği
şekilde karışım farklılıklarına göre, tıpkı
yaradılışında ve somut bünyesinde bu mizaçlara
göre farklılık göstermesi gibi. Bu, aynı tür olsalar
bile kişinin yaradılışına, huyuna ve bu ikisinin
sınıflarına göre farklılık gösterir. Mizaç, terim
olarak dört unsurun; birbirlerine, birbirlerinin
baskınlığını azaltma yoluyla etki eden küçük
parçalarının karışımından oluşmuş ortalama bir
niteliktir. Dört tabiatın basitliği, bileşikliği ve
baskınlıklarının azalmasıyla meydana gelen
itidalleri bakımından dokuz kısma ayrılır. Bunların
her biri türsel, sınıfsal, kişisel ve uzuvsaldır.
Bunların her birinin ifrat ve tefrit olmak üzere iki
sınırı olan bir genişliği ve aralığı vardır. Öyle ki
sınırı aşarsa zıddına dönüşür ve böylece kişi helak
olur. Her bir genişliğin hâricî ve dâhilî orta bir
mizacı vardır. Ortada bulunan kişi, fertlerin en
itidallisidir. Nicelik ve nitelik açısından hakiki
itidal sahibi olmak imkânsızdır. Nitekim bunun
delilleri vardır. İnsan mizaç itibariyle türlerin en
dengelisidir. Bu yüzden aklî kemâlâtla özel
kılınmış, ulvî ve süflî varlıkların faziletlerine sahip
olmuştur. Bir mizacın özelliklerine ona has

95
 alametlerle delil getirilir. Bu yüzden
Peygamberimiz (s.a.)’in mizacının insan bireyleri
arasında en dengeli mizaç olduğunu
söylemişlerdir.
3. Nefsin güçleri üçtür: Natıklık, itidali hikmet, tefriti
kalın kafalılık, ifratı cerbezedir; öfke, itidali
şecaat, tefriti korkaklık, ifratı deli cesaretidir;
şehvet, itidali iffet, tefriti isteksizlik, ifratı
azgınlıktır.]Bir ihtiyarî fiilin mukaddimelerinin
tasavvur, irade ve kudret olmak üzere üç tane
olması nedeniyle nefsin güçleri de üç tane olunca
bunların aletleri de üç tane olmuştur. Meşhur olan
görüşe göre ruhlar üç tanedir: birincisi tabiî ruhtur.
Bu ruhun yeri karaciğerdir. Fiili de tabiî güçler
vasıtasıyla gerçekleşir ki bunlar; beslenme,
büyüme ve üreme güçleridir. Beslenmenin; çekme,
tutma, hazmetme ve boşaltım olmak üzere dört
yardımcı gücü vardır. İkincisi hayvanî ruhtur. Bu
nefsin yeri kalptir. Üçüncüsü nefsânî ruhtur. Bu
ruhun yeri beyindir. Hayvanî ruhun güçleri idrak
gücü ve hareket gücüdür. İdrak gücü on hâssedir.
Hareket gücü ise sevk eden güç ve fail güçten
oluşur. Çünkü rezilet ancak itidalden çıkmakla
olur. Bu nicelik olarak, azlık ve çoklukla olabildiği
gibi, nitelik olarak düzgünlükle veya sapkınlıkla
da olabilir. Meleke, düzgünlükte veya sapkınlıkta
fiillerin tekrarlanması olan kendi sebebine tâbidir.
Bunun benzeri şudur: Mizaç itidalden saptığında
ve sahibi için kötü bir hal meydana geldiğinde
bunun sebebi ya dört unsurun çokluk ya da azlık
yönünden uygun hallerinden ayrılmış olmasıdır ki,
bu nicelik bakımından bir hastalıktır. Veya madde
olduğu hal üzere kalmakla beraber niteliklerden

96
 birinin bozulmuş olmasıdır ki, bu da nitelik
bakımından bir hastalıktır.
36.Kemal:
Maddede var olan nefs mana verir. Enerji verilmiş ve donmuş bir halde
bulunmaktadır. Her karışım belli bir itidale ulaştığında nefs başka bir
görünüm sergiler, başka bir surete kavuşur. Nefs maddeye bazı
fonksiyonlar/filler kazandırır. Bu fillerin açılımının tamamlanması kemaldir.
Kemal, maddenin yapısıyla ilgili bir durumdur. Madde, yapısının durumuna
göre kendini rafine etmeye çalışır, kemalini gerçekleştirir. Logos hepsinde
aynıdır, farklılık bedenle, maddeyle alakalıdır. Kemal, maddenin kendi
potansiyelini sonuna kadar tüketmesidir.
a. “Tekemmül etmek” tamamlanmak demek iken, “tekâmül etmek”
tamamlanma yolunda ilerlemek (evrim) demek.
b. ‘tamam’ın karşıtı noksan ; yani eksiklik; ‘kemâl’in karşıtı da zevâl;
daha eski addedilebilecek bir karşıtıysa âfet. Tıpkı şairin dediği gibi,
bir tür yokluk hâli:
Handan ol gönül ki visal ihtimali var
Firkat kemâle irdi, kemâlin zevali var.
1. Kemâle ermek zamanda, zamanla gerçekleşen bir tür hareket
gibi görünüyor. Çünkü kemâle ermenin en azından bir süreç
içinde gerçekleştiğini, dikkat edersek eğer, fark edebiliyoruz.
Hiçbir şey/kimse bir anda ve birdenbire kemâline ermez.
Kemâle ermek , kemâle ulaşmak demek. Üstelik bir anda değil,
bir süre içinde ulaşmak demek. Nitekim ustalarımız, lezzet ve
hazzı, “bir şeyin kemâlini idrak edip bu kemâle nâil olmak”
şeklinde tanımlarlar. Keza “bir şeyin zevalini idrak edip nâil
olmak” da elemin tanımı. Kemâl’in standart tanımlarından biri
şöyledir: bilkuvve olanın bilfiil hâline gelmesi. Bu tanıma göre
kemâl: bilfiil olan, daha doğrusu bizâtihi fiil olan demektir.
Yani bir yetinin, bir istidadın fiil hâline gelmesi, potansiyel
olanın gerçekleşmesidir kemâl. Bu durumda hareket ile fiil
arasında bir ayrım yapmamız gerekmiyor mu? Hareket
tamamlandığında fiil hâline gelir; yani kemâline ermiş olur:
kemâl=fiil. Hareketi doğrusal (müstakime) ve dairesel

97
 (müstedire) şeklinde iki kısma ayırırsak, doğrusal hareketin
tamamlanma imkânından mahrum olduğunu görmekte
gecikmeyiz. Çünkü doğrusal hareket sonsuzdur;
nâ-mütenahidir. Dairesel harekete gelince, hareketin başladığı
nokta ile bittiği nokta birleşince, hareket tamamlanmış, yani
kemâline ermiş olur. O hâlde kemâl, daireyi tamamlamanın,
maddeden kurtulup saf suret hâline gelmenin bir diğer adı.
Dairenin dışına çıkmak ise özgürlük demek. Öyle bir özgürlük
ki yeniden daireler çizmek demek. Daireler çize çize
özgürlüğün tadını çıkarmak demek.
1. Kemâli küll''de değil cüzlerde, bütünde değil parçalarda
bulmak, ve her cüzü kemâliyle göstermek, işte bütün mesele!
Alimlerimiz ''güzel''i tarif sadedinde, “Cemâl kemâldedir”
derlerdi. Yani eksik olan güzel olmaz, güzel görünmesi için,
tam olmalı, kâmil olmalı, eksiklik ve kusurdan uzak bulunmalı.
Eksikten, nakıstan güzel olmaz. Bu nedenle kendilerini bütün
hâlinde algılamayı beceremediğimiz cüzleri güzel bulmayız.
Tamamlanmalarını, kemâle ulaşmalarını isteriz. Mısırlılar
gözün ancak önden bakıldığında kâmilen görülebileceğine
inanıyorlardı. Kâmilen gösterdiklerinde ise cemâlin zuhur edip
seyrin de kemâl bulacağını düşünüyorlardı. Kemâli bulmak ise,
sakın karıştırılmaya, tekemmül etmek değil, bilâkis tekâmül
etmek demektir. Bu nedenle cemâl (güzellik), olan''ın değil,
oluş''un tezahürüdür. Sözün özü, cemâl, hakikatte ne görenin,
ne görülenin, bizâtihi görüşün âlâmetidir.
2. İnsan-ı Kâmil tamlamasını, “olgun veya yetkin insan” gibi ne
idüğü belirsiz bir biçimde sadeleştirmekle murada ulaşamayız.
Bilâkis İnsan-ı Kâmil ve/veya Hz. insan, insanı insan yapan
tüm yetileri fiiliyata geçirmeye muvaffak olandır. Kaaliyle
değil, hâliyle hakikati temsil edendir. “Ben hakikatim” diyendir.
O bilkuvve değil, bilfiildir.
37.Descartes
i. ETKİLENİM = İNFİAL, DUYGULANIM = TAHASSÜS
i. Aksiyon=fiil, passion=infial

98
 2. Tahassüs/duygulanım dediğimizde, duyuyla duyguyu pek çok
dilde tek kelimeyle karşılanmasının nedeni aslen bedene bağlı
olması. Duygular hakikaten duyularla alakalı. His dediğimizde
hem duyuyu hem duyguyu ifade ederiz.
3. Duygulanımlar, ruhun karar verdiği, iradeyle ortaya çıkan fiiller
değildir. Tam tersine dışarıda olup biten olaylara karşı bedenle
birlikte olan ruhun etkilenimleridir
4. Affectus, etkilenim, infial (fiil, aksio-passion), Descartes'in
kitabı nefsin etkilenimleri diye çevrilmeli. Etki-Edilgi
anlamında.
ii. Spiritus: Ruh, Anima: Nefs, Spiritus Animalis: Nefsanî Ruh
b. Yaşayan bir insan bedeni ,ölü bir insanın bedeninden farklıdır. Tıpkı
bir saat veya otomat gibidir. Kurulu olduğu ve yapması gereken
hareketlerin prensibi hareketi için gerekli bütün şeylerle birlikte
kendinde bulduğu zaman ile bozulduğu ve hareketinin prensibi
etkiden kesildiği zaman ne durumdaysa, aynı şekilde yaşayan ve ölü
bir insanın vücudu arasında aynı fark ve ayrılık vardır. Bütün
hareketler uzuvlarımızın yapılış şekline ve yüreğin sıcaklığıyla tahrik
edilen ervah-ı nefsaniyenin tabii olarak dimağda, sinirlerde ve
kaslarda takip ettiği akışa bağlıdır. Tıpkı bir saatin hareketinin yalnız
zembereğin kuvvetine ve çarkların şekline bağlı olduğu gibi.
c. Nefsle bedenin fonksiyonları titizlikle birbirinden ayrılmalı. Anima ne
yapar, corpus ne yapar. Ayırdığımızda animaya irade, bedene idrak
geliyor. Nefsteki her infial, bedende fiildir. Ruhun passionları
dediğimiz şey bedenin fiilidir. Ruhun passion'u bedenin aksiyonudur.
Bedenin aksiyonu ruhun passionudur. Yani, nefsani ruhlar epifiz
bezini hareket ettirirse bunu beden sağlıyor, ruh bundan münfail
oluyor. Ama düşünce epifiz bezini etkilerse beden münfail oluyor.
d. Her türlü düşüncenin kaynağı anima/nefs, her türlü hareket ve
hararetin kaynağı bedendir. Hararet-i garaziyye. Doğal ısı, vücut ısısı.
Beden ölünce soğuduğundan diyorlar ki ruhun nedeni, yaşamın temeli
bu hararet-i garaziyyedir. Bu ısı giderse devinim gider ve devinim
giderse ölürüm. Isı ve devinim bedenle, her türlü düşünce nefsle
alakalı.

99
 e. Yürekte hep ısı vardır. Bu ateş damarlardan gelen kanla beslenir.
Uzuvların bütün hareketin ilkesi bu ateştir.
f. İrade, nefsin biricik veya hiç değilse başat fiilidir. Nefsi bedenden
tamamen soyutlasak nefse sadece düşünce kalıyor.
g. Nefsin fiilierine düşünce diyoruz. İrade demek düşünce demektir.
Nefsin bütün infiallerineyse idrak diyoruz. İrade de ikiye ayrılır;
nefsin kendinde sona eren fiilleri ve bedende sona eren fiilleri.
38.SPİNOZA
a. Conatus, appetidus, cupititas; Varkalım(survive etmesi, yaşamda
kalmak için çaba), şevk ve iştiyak (meyl-i tabii)
b. Arzuya bilinç eşlik eder, appetitusa etmez.
c. Ruhun edilginliği olarak adlandırılan duygu, bulanık bir fikirdir
39.Mantık
● Mantığın iki tanımı vardır: Mevzusu bakımından: Malumat-ı
tasavvuriye(kavramsal) ve tasdikiye(yargısal[önerme-kıyas-çıkarım])den
gene bunlara ulaştıran ilimdir. Maksadı Bakımından: Zihni, düşünsel
hatalardan koruyan ilimdir.
○ Sözcük-anlam -İm/imleme / Lafız-mana-delalet
○ Örtüşme-içerme-gerektirme /vMutabakat-tazammum-iltizam
○ Yalın-birleşik / Müfred-müellef
○ Tümel-tikel /Külli-cüzi
○ Özsel-İlineksel / Zati-arazi
○ Genel Kanılar, Efkar-ı umumiye
○ Ortak Duyular, Hiss-i Müşterek
○ Tümel, Universal
○ Evrenselin karşıtı yerel, Tümel’in karşıtı tikeldir.
○ Definition/Had/Tanım
○ Description/Resm/Betim
○ (Ben Haşlakoğlu’nun yaptığı ayrıma sadık kalarak tanımı
“definition”a, tarifi “description”a tekabülen kullanıyorum.)
Cevher + araz
(Konu) (yüklem)
1. Kemmiyet(Nicelik)
2. Keyfiyet(Nitelik)

100
 3. İzafet/Nisbet(Bağıntı)
4. Mekan(Yer)
5. Zaman
6. Mülk(Sahiplik)
7. Vaz' (durum)
8. Fiil(etki)
9. İnfial(edilgi)

40.TİKEL-TEKİL-PARTİKÜLER-SİNGÜLER
—Batı dillerinde “universal” ve “particular”, tıpkı bizdeki bütün ve parça,
genel ve özel, çoğul ve tekil gibi gündelik dilin sıradan kelimeleridir. Bir de
bunlara bulunan Türkçe karşılıklara bakalım: “Tümel” ve “tikel”.
Tikel kelimesinin kökeni olan “tik”in ne demek olduğu bir yana; bakkalınıza
veya manavınıza bir şeyin tümelliği veya tikelliğinden bahsettiğinizde ne
kadar garipseyeceğini sağduyuyla bir dakika için düşünün (“Beyefendi, ben
tümel anlamda peynir almak istemiyorum, tikel olarak tam yağlı Ezine
istiyorum”).
İşte bu tür konuşmalarda anlaşılmazlığa sebep olan, sanıldığı gibi Türk
halkının felsefeye olan uzaklığı değildir (Türk halkı şüphesiz felsefeye hayli
uzaktır da bu her halk için geçerli olan durumdan çok farklı değildir). Ama
bu konuşmadaki anlaşmazlık Türkçe felsefe dilinin anlaşılabilirlik hiç
hesaba katılmadan, sadece Türkçe ek ve köklerin kullanılması yeterli
sayılarak oluşturulmuş olmasıdır. Kimse oturup da “Biz cüzi yerine tikel
diyeceğiz ama bunu kim anlayacak?” dememiştir. Bunun yerine şu soru
tercih edilmiştir: “Bizde tikel diyeceğiz ama tik sözcüğü Moğolca
—Hegel’in en temel kavramlarından olan partiküler’i Türkçe’ye “tikel”
şeklinde çevirmek büyük bir hata olmuştur. Partiküler kelimesi, kökeninden
anlaşılabileceği gibi parça (part)’dan türemiştir, dolayısıyla Hegel’in bir
diğer temel kavramı olan Bütün’ün yadsınmasını ifade eder. Hegel’e göre
partiküler bir görüş, bir anlamıyla bütün’ün ötekisidir. Ama diğer anlamıyla
da her somutlanma gibi kendisini ancak bu şekilde görünür kılabilir. Hegel,
herhangi bir çeşit totalitarizmi (ki o bu kavramı fanatizm olarak
adlandırıyordu) kesin olarak parça’nın kendini bütünün yerine dayatması
olarak nitelendirirdi. Aziz Yardımlı’nın “tikelin özenci” diye çevirdiği şey
işte budur: Kendisi parça olanın, bütüne karşı “kapris”i. Keşke bu kelimeyi
Özer Ozankaya’nın çevirilerinde olduğu gibi “parçacıl” olarak korusaydık,
ama artık olan olmuştur. -Geist Arbeiter

101
41.Sanat'ın universel'i olur da niçin evrensel'i olmaz? Tikel-Tümel-Yerel
Dünkü yazımızda, 'evrensel' sözcüğünün toprağını kazmayı vaadetmiştik.
Şimdi vaadimizi yerine getirmeye çalışacağız.
Önce 'evrensel'in 'sel'ini usülce bir kenara koyalım: 'evren'.
Bir sözcüğün anlamı, karşıtıyla tayin edilir, biz de öyle yapacağız: Bugün
Türkçe'de 'evren'in karşıtı olarak 'yer', 'evrensel'in karşıtı olarak da 'yerel'
sözcüğü kullanılıyor.
Bu sözcükleri, uydurukça bir dilin içinde kalarak anlamlandırmak zoraki bir
işlem olacağından, şimdilik Arapça'dan Türkçe'ye geçmiş (Türkçeleşmiş) üç
sözcüğü dikkatlerinize sunmak isterim: âlem, dünya, arz.
Arz, esasen 'toprak' demektir ve bugün, karşılığında 'yer', 'yeryüzü' ve dahi
-yanlış olarak- 'yerküre' sözcükleri kullanılmaktadır. (Tam da burada 'arâzi'
sözcüğü hatırlanmalı.)
Dünya, esasen göğe nisbetle 'aşağılık, aşağıda/alçakta olan' (=denî) demektir
ki çağrışımları gözardı edilmek koşuluyla Türkçe karşılığı 'yerküre'dir. Bu
sözcük 'dünuvv' kökünden gelir ve karşıtı, 'yükseklik, yüksekte olan'
anlamındaki sümuvv'dur; yani 'dünya-sema' (yer-gök).
Klasik Fizik'e göre dünya'nın, yani üzerinde yaşadığımız yerküre'nin dört
temel unsurdan (toprak, su, hava, ateş) oluştuğu nazar-ı itibara alındığı
takdirde, dünya'nın arz'ın mukabili olmayıp onu kapsadığını anlamak, hiç de
zor olmasa gerektir. ["Küre-sel-leşme" (glob-bal) meselesi ise bir bahs-i
diğer!]
Üçüncü kelimemiz âlem, gerçi bir astronomi terimi olarak dünya'yla birlikte
diğer bütün gök-kürelerini, yani bilinen-bilinmeyen tüm gezegen ve
galaksileri kapsıyorsa da felsefî ve kelâmî bir terim olarak "zaman ve
mekânda varolan herşeyin tamamı/bütünü" veya "Zorunlu Varlığın
(Tanrı'nın) dışında kalan tüm mümkinât/mevcudât/kâinat" (=mâ-sivâ)
anlamına gelir. Bu anlamıyla Türkçe'de tam karşılığı bulunmamakla birlikte,
bugün 'âlem'e mukabil 'evren', 'âlem-şümul'e mukabil 'evrensel' sözcüğü
kullanılmaktadır. Oysa "evrilen=olan/oluşan" anlamı dikkate alınmak
suretiyle 'evren'in, âlem'den çok 'kâinat'ın ("kevn=oluş" kökünden
"kâin=olan/oluşan"lar) mukabili olduğu söylenebilir.
Bugün Türkçe'de kullanılan "evren/evrensel/evrensellik" sözcükleri,
sırasıyla "univers, universel, universalité" sözcüklerine karşılık kullanılıyor
ve sözcüklerin anlam haritasına nüfuz edilemediğinden ve bu konuda ciddi
bir çaba da gösterilmediğinden "evrensel sanat" gibi tamamen anlamsız ve
saçma lâflar etmek bazılarınca bir marifet sayılıyor. Öyle ki Fransızca
'universel' ile 'universaux' sözcükleri birbirine karıştırılıp Mantık biliminin o

102
 ünlü tümeller'i bile bir çırpıda 'evrenseller'e dönüşüveriyor. [Bir Mantık
terimi olan "Les cinq universaux" (=külliyât-ı hams) terkibinin Türkçesi de
"beş evrensel" değil, "beş tümel"dir.]
Evrensel, yanlış olarak 'universel/universal' karşılığında kullanılıyor. Oysa
universel'in Almanca tam karşılığı: 'Allgemein'; yani
"küllî/tümel/bütünsel/bütüne ilişkin". Zıddı ise, "cüzî/tikel=particulier".
(Sıklıkla yapıldığı gibi, 'particulier' (=tikel) ile 'singulier' (=tekil) sözcükleri
birbirine karıştırılmamalı!)
'Evrensellik' sözcüğüne mukabil Fransızlar 'universalité', Almanlar ise
"Allgemeinheit, Allheit, Gesamtheit" sözcüklerini kullanıyorlar.
(Evrenselliğin içi boş gelebilir. Peki ya, bütünselliğin?)
Universalité sözcüğü universel'den; universel ise univers'ten türüyor.
Karşılığı ise: 'All'. Almanlar ayrıca 'Weltall' da diyorlar; yani
"küll/tüm/bütün". Zıddı ise, "cüz/parça".
Şimdi sıkı durun: 'Univers' (Universum) sözcüğünün bir diğer mânâsı da:
"âlem/evren" (=monde). Lâkin bilinen anlamında değil, aksine
'küll/tüm/bütün" anlamında.(x)
Kısacası, 'evren' sözcüğü 'univers'e karşılık gelse bile, bugünkü 'evrensel'
sözcüğünün 'universel'le hiçbir alâkası yoktur! Dolayısıyla sanat'ta
universel'likten söz edebiliriz ama boş konuşmayı göze almadıkça aslâ
sanat'ta evrensel'likten söz edemeyiz! -Dücane

42.NEVLER, SINIFLAR, KISIMLAR

Nesneleri, özellikle doğal nesneleri, örneğin canlıları, bitkileri, hayvanları
sınıflandırma (ταξινομία) işlemleri veizlenecek yöntemler, adlandırma
sorunları vs. Aristoteles zamanından beri biliminsanlarının ve felsefecilerin
ilgi duyduğu başat konulardandır. İslam dünyasında bölüm ve bölümleme
konusunda üçlü bir ayırım yapılırdı: enva (nev'ler), asnaf (sınıflar) ve
aksam (kısımlar); yani bölümleme özsel ise enva, ilineksel ise asnaf, hem
özsel hem ilineksel ise aksam denilirdi, ki taksim ve tasnif (dolayısıyla te'lif
ve terkib) terimleri bu bakımdan gelişigüzel kullanılmazdı. Terimlerin tasnif
ve taksimine gelince, bu amaçla kimi irili ufaklı Hudud (Tanımlar) risaleleri
yazılmışsa da sadra şifa bir yapıt ortaya çıkmamıştır, ki İbn Sina bile kendi
risalesinin girişinde -haklı olarak- tanım yapmanın zorluklarından yakınır.
-Dücane

103
43.ZAT-CİNS-NEV-FASL
Zati, cüzilerinin hakikatine dahil olan lafızdır. (İnsan'a ve at'a nisbetle
hayvan.) Arızi ise bunun zıddı olan (cüzilerinin hakikatine dahil olmayan)
lafızdır (İnsana nisbetle dahık) Zati cins, nev ve fasl olmak üzere üçe ayrılır:
Cins "Nedir?" sualinin cevabında mahza ortaklık hasebiyle söylenir ve
"Nedir?" sualinin cevabında hakikatleri muhtelif şeyleri gösteren (mekul)
külli olarak resmolunur (örn. İnsana ve at'a nisbetle hayvan) Nev "Nedir?"
sualinin cevabında ortaklık ve hususiyet hasebiyle söylenir ve "Nedir?"
sualinin cevabında hakikatleri değil ve fakat sayıları muhtelif şeyleri
gösteren küllü olarak resmolunur. (Zeyd ve Amr'a nisbetle insan) Fasl
"Nedir?" sualinin cevabında değil, lakin "Zatında hangi şeydir?" sualinin
cevabında söylenip birşeyi cinste kendisine ortak olduğu diğer şeyleerden
ayırır ve "Zatında hangi şeydir?" sualinin cevabında o şeyi gösteren külli
olarak resmolunur (insan'a nisbetle natık) -Dücane

44.MAHİYET-HAKİKAT-HÜVİYET
Tümel kavramlar, zihinde varolan ögelerine nisbetle mahiyet (nelik), zihin
dışında bulunan ögelerine nisbetle de hakikat olarak adlandırılır. Kişisel
özellikleriyle beraber bulunan her hakikate ise hüviyet denilir. Mahiyet
terimi, zihin dışında ögeleri bulunsun bulunmasın her kavramı içine alırken,
hakikat terimi yalnızca zihin dışında ögeleri bulunan kavramlarla sınırlı
olarak kullanılır, örneğin insanın hakikatinden söz edildiği gibi
mahiyetinden de söz edilir ve fakat örneğin anka kuşunun mahiyetinden söz
edilirken, hakikatinden söz edilmez; eşdeyişle hakikati olan her kavramın
mahiyeti vardır ama mahiyeti olan her kavramın hakikati yoktur. Bir roman
kahramanının roman (imgelem) dışında bir gerçekliği yoktur; dolayısıyla dış
dünyada gerçekliği (bireyselliği) olmayanın kişiselliği de olmaz, çünkü
kişisellik bireyselliğe ilişen dışsal niteliklerden ibarettir. Mahiyet ve Hakikat
özsel, Hüviyet ise ilenekseldir. Her hakikat kendi dışsal ögelerinde (efrad-ı
hariciyesinde) yer almak suretiyle onlara yüklem olur, örneğin insanın
hakikati, zihin dışındaki herbir ögede bulunduğundan o ögelerin
(elemanların) herbiri bir insandır; bu ögelerin herbiri (hakikat) ancak
uzunluk-kısalık, beyazlık-karalık (esmerlik) gibi kişisel özellikler (teşahhus)

104
 yoluyla birbirinden ayrılır, ki bu nedenle de kişisel özelliklerle beraber
bulunan her hakikate hüviyet denilir. -Dücane

KAVRAM, TERİM, KELİME, ANLAM

45.Sözcüklerin anlamları, nesne ve olguların kavramları olur. Eski deyişle
(kelimelerin mânâları, şeylerin ve hâdiselerin mefhumları olur. Mânâ ve
mefhum sözcükleri, tıpkı kelime ve ıstılah gibi —çoğu kez— eşanlamlı
olarak kullanılıp sözcük ve terimlerin kavramlarını görmekten de
sözedilebilir. Oysa gerçekte kastedilen/kastedilmek istenen, sözcük ve
terimlerin anlamları, nesne ve olguların ise kavramlarıdır. Sözgelimi
“Kur’anî Kelimeler”, “Kur’anî Terimler”, “Kur’anî Kavramlar”, “Kur’anî
Anlamlar” başlıklarıyla yayımlanan kitap ve makalelerde bu karışıklık
kendini iyiden iyiye belli eder. Nitekim gitmek, gelmek sözcükleri
Kur’an'da geçer ve fakat bu sözcükler için terim ve kavram karşılıklarının
kullanılması uygun değildir. Buna mukabil kitab, nebî, iman, küfr, fısk gibi
sözcükler Arapça'daki ilk anlamlarının dışında yeni anlamlar kazanmış
iseler, bu sözcüklerin Kur’an'daki yeni anlamlarıyla kullanılışına atfen terim
lâfzı zikredilebilir. Bu bağlamda meselâ gitmek, gelmek sözcüklerinin veya
kitab, vahiy terimlerinin anlamından, lâkin yürüme’nin veya iman etme”nin
ise kavramından söz edebiliriz, elbette fiilin kavramı, bu fiile delâlet eden
sözcük veya terimin ise sadece anlamı olduğu için. Dil-Düşünce-Varlık
arasındaki bağlantılar aslında sözcük-kavram-nesne/olgu bağlantılarıdır.
Düşünme eyleminin hareketi son tahlilde nesne ve olgulardan kavramlara,
kavramlardan anlamlara, anlamlardan ise sözcüklere doğrudur; yani
düşünme, varlıktan düşünceye, düşünceden de dile doğru yönelir. Eğitim
sırasında bunun tersi bir yol takip edilir. Önce sözcüklerin (terimlerin), sonra
anlamların, sonra kavramların, en nihayet varolanların bilgisi öğretilmek
istenir. Zihnin nesne ve olgulara bakan tarafında kavram,
sözcüklere/terimlere bakan tarafında ise anlam durur. Sözcüğün anlamı,
nesnenin kavramı olur, derken kasdettiğimiz başka bir şey değil, sadece
budur. Korkmak bir fiil, korku ise görünürde korkmak'tan türeme bir isimdir.
Bu açıklama doğru ya da yanlış, en nihayet dilsel bir açıklamadır, zira korku
sözcüğünün açıklamasıdır. Yapılması gereken de artık korku sözcüğünün
Türkçe'deki anlamını açıklığa kavuşturmaktır. Türkçe'deki anlamını,

105
diyoruz, çünkü korku Türkçe bir sözcüktür ve Türkçe sözcüklerin anlamı da
doğal olarak Türkçe'dir. Eğer bu sözcüğün terim anlamını açıklığa
kavuşturmak isteseydik, onun muayyen bir bilim dalındaki anlamından söz
ediyor olacaktık ki netice itibariyle yaptığımız iş, ister istemez dil düzeyini
pek aşamayacaktı. Ancak korku’yu bir hâl, nefse ait bir keyfiyet olarak ele
almayı deneseydik, bu sefer olgunun kendisi üzerinde düşünecek ve
düşüncelerimizi dile getirmeye başladığımızda, bir anda kendimizi korku
kavramını çözümlüyor olarak bulacaktık. Sözcükleri çözümleyemeyiz,
sadece açıklarız, kavramları ise hem açıklar, hem de çözümleriz. Olgulara
gelince, olguların ta‘lili yapılır (nedenleri gösterilir, nedenleriyle resmedilip
açıklanır), kavramların ise sadece tahlili (tanımı). Korku sözcüğünün
korkmak'tan türediğini söylemiştik. Peki kork'mak sözcüğünün kök anlamı
ne olabilir, biraz eşeleyelim: Korkmak sözcüğü korku'dan, korku da
korumak'tan türemiş olmalı, tıpkı tutmak'tan hareketle tutgu (tutku),
atmak'tan atgı (atkı), sarmak'tan sargı, silmek'ten silgi dendiği gibi
korumak'tan hareketle de korgu (korku) denmiş olmalı. Dolayısıyla korku
korkmak'tan değil, bilâkis korkmak —tıpkı korkuluk gibi— korku'dan
türemiş sayılmalı. Nedir korkmak? Korkmak, kişinin kendini korumak
istemesi anlamına gelir. Kişi bir şeyden korkar, yani o şeyden kendini
sakınır, kendini muhafaza etmeye çalışır, o şeyin kendisine zarar vermesini
engeller. Kendini sakındığı, muhafaza ettiği ve koruduğu için korkmuş olur.
Kendini herhangi bir şeyden koruyan kişilere ise korkak denir. Çünkü
korumak saklamanın, muhafaza etmenin diğer bir adıdır. Meselâ ağaçları
saklanmış, korunmuş, muhafaza edilmiş yere, ağaçlarının saklandığı mahâl
anlamında koru; bu ağaçlıklı yeri koruyan kimselere koruyucu/koruyan
anlamında korucu denir. Bugün pek bilinmiyorsa da bir bekçiye, bir
korucuya, bir mahalli muhafaza ettirmek anlamında eskiden korutmak fiili
kullanılırdı. Korkak, kendini korumaya çalışan kişi, demekse, niçin bu
sözcük olumlu değil de olumsuz olarak kullanılıyor? Korkak, kendini
savunmak yerine kaçan, aktif değil, pasif bir surette, yani karşı koyarak,
mücadele ederek, direnerek değil, kendini geri çekerek, kaçarak savunmaya
çalışan kişi anlamına geldiğinden. Evet, cesaret yoksunu kişidir korkak. Kişi
çoluğunu, çocuğunu, ülkesini, inançlarını, vs. savunması gerektiği yerde
kaçarsa, savaşmaz, mücadele etmez, direnmez, saldırılara göğüs germezse,

106
 sadece kendini korumuş, ama korumakla mükellef olduğu başka şeyleri
—her ne ise ve her kimse onlar— korumaktan kaçınmış, bencilce ve pek
tabii ki korkakça davranmış olur. Kişi, meselâ kavgadan kaçmakla kendini
koruyabilir ama arkadaşlarını kavgada yalnız bıraktığı takdirde, bu sadece
kendi açısından olumlu, arkadaşları açısından olumsuzdur. Korku ve
korkaklık sözcüklerinin Türkçe'de olumsuz bir anlam taşımasının asıl nedeni
de budur. Bu açıklamalar sonucunda korkma'nın anlamını —doğru ya da
yanlış— dil açısından açık-kılmaya, kavram ve anlamı sözcükten hareketle
belirlemeye çalıştıysak da korku'yu bir hâl olarak, bir duygu olarak ele
almayı, yani korku'nun özünü soruşturmayı denemedik. Deneseydik, bu
takdirde bir sözcükten, bir terimden, bir anlam ve kavramdan değil, düpedüz
bir olgudan (nefsanî bir hâlden) söz ediyor olurduk ki bu durumda hiç
kuşkusuz korkudan dilin nutku tutulurdu. -Dücane
46.Tecerrüd
kelimesini Türkçe’de çok genel kullanıyoruz. Herhangi bir nesne dışarıda
kategorik özellikleriyle iç içe (renk, boy, hacim, mekan, zaman) olduğundan
bunları bilmek bilmek değildir. Bu kategorik özelliklerden soyutlayarak arta
kalan türsel özü zihne taşıyoruz. Zihin sadece tecrid(soyutluyor/ayıklıyor)
ediyor. Bu sistemde bilgi tecrid yoluyla zihne resmedilir.
a. Modern epistemoloji o nesnenin mücerred nesne olarak zihne
aktarımından değil, inşasından bahsedecek.
47.MADDİ-MANEVİ-SURET-CİNS
1) 'Madde' (materie) sözcüğünün karşıtı 'mânâ' değil, bilâkis 'suret'tir (form).
Aristo felsefesindeki "madde-suret" (maddî-sûrî) ayrımından köken alan
Yeni-Eflatuncu yoruma (Hukema'ya) göre, cevher esasen 'basit' (yalın) ve
'mürekkeb' (bileşik) olmak üzere ikiye ayrılırdı. Dört tane basit cevher vardı:
1. (İlk) madde; 2. suret; 3. nefs; 4. akıl. Beşincisi de madde ve suret'ten
mürekkeb olarak kabul edilen 'cisim' idi.
2) Madde ikiye ayrılırdı: 1. Madde-i muayyene (materie signata); 2. Madde-i
gayr-ı muayyene (materie non-signata).
Böylelikle doğal cisimler ile matematiksel cisimleri oluşturan maddeleri
birbirinden ayırmak mümkün hâle geliyordu. Nitekim Ortaçağ'da üçgen'in
maddesi ile insan'ın maddesi bu ayrımdan hareketle tanımlanıyordu.
3) Suret de ikiye ayrılıyordu: 1. Suret-i neviye; 2. Suret-i cismiye.

107
 Bu ayrımla da 'at' ve 'insan' gibi herbir türün sureti (formu) ile genel olarak
cism'in sureti (en, boy ve derinlik) birbirinden ayrılmış oluyor ve ilki
Fizik'in, ikincisi Matematik'in konusunu teşkil ediyordu.
4) Kadim filozoflar cismi de ikiye ayırıyorlardı: 1. cism-i tabii (doğal
cisimler); 2. cism-i ta'limî (matematiksel cisimler).
Özetle, 'madde-suret' ayrımını dikkate almaksızın, 'cism'in her iki türünü de
açıklamayı başaramayacağımız gibi, kadim felsefenin çözmeye çalıştığı
temel sorunların yanına dahi yaklaşamayız.
5) 'Mânâ'nın karşıtı ise 'lâfız'dır (sözcük-anlam). Nitekim bir zamanlar
'şey'lerin (nesnelerin) mefhumu, 'lâfız'ların ise mânâsı (anlamı) olduğu kabul
edilir, dolayısıyla ilki Düşüncebilim (Mantık), ikincisi de Dilbilim (Belâğat)
tarafından incelenirdi. -Dücane

48.Zihnî erdemler,
karakter erdemleri.
a. İfrat, tefrit, vasat. Fazilet ve zıddı Rezilet
b. Kuvve-i nutkiyye:
Hikmet, Aptal-Kurnaz(dahi, Arapçada kurnaz demek)

c. Kuvve-i şeheviyye:
İffet, Azgın-iktidarsız

d. Kuvve-i gadabiyye:
Şecaat(cesaret), Korkak-Saldırgan
+-------
Adalet - Hilafet
Adalet: Atharaksia, Evrenle ve kendi içindeki hadiselerle
uyumlanmak. Bunun için insanda her üç gücün de itidalde olması
lazım. Adl, en yüksek uyumdur ve kozmosu taklit etmek, tanrıya
benzemek demektir. Adalet de hilafete yol açıyor. Tanrıya benzeme.
Tanrı saf akıl. -Dücane

49.İntiba,
tıbaa, tabdan gelir. Tabiat, matbaa. İntiba, impression demektir. Dışarıda
olan bir olayın ruha mührü bastırıp çekiyor ve orada izi kalıyor. Ruha beyaz

108
 bir kağıt kabul ediyorlar ve dışarıdaki hadiseler gelip ruha basıyor. Ruhsal
hastalıklar bizim edilgin tarafımızla alakalı olduğu düşünülüyor.

50.İnsanın beş duyusu

: (görme, işitme, koklama, tatma, dokunma), muhayyile ve akıl. Duyumlarız,
sonra bu algıları zihnimizde imgesel olarak saklarız. Sonra muhayyilemizde
onları birleştirir çıkarır ve onlarla ilgili uslamlamalar oluşturmaya başlarız.
Fikir(dianoia) ve akıl(nous). Akıl, doğru ve yanlışla ilgili çıkarımlar alanına
aitken duyularda böyle bir şey yoktur. Göz düşünemez görür ama akıl
göremez düşünür. Dünyayı ikiye ayırıyoruz, mahsusat(sensible);
makulat(intelligible). Yaratıcı muhayyile, birbirinden alakasız bir çok
imgeyi yan yana getirebilir. Ama dışarıda yok, hayalimde var. Buna
hayalhane deniyor.

51.Töz
derken varlığın belirlenimlerinden bahsediyoruz.Tanrı sonuz, zorunlu ve
birdir.

Selbî (olumsuz) sıfatlar

1. Vücud, Tanrının kavramıyla varlığı aynı şeydir. Vücut mahiyet ayrımı
yoktur. Zıttı Adem. Tanrının varlığı sıfatından söz etme yok
olmadığını söylemektir.
2. Beka, kalıcı, sonsuz yani öncesizdir. Hep vardı. Yani Fani değildir.
3. Kıdem, başlangıcı yoktur, hâdis değildir.
4. Vahdaniyet, birdir, kesret değildir.
5. Muhalefetun lil havadis, sonradan varlığa gelenlere(havadis,hadis)
muhaliftir.
6. Kıyam bi-nefsihi, zatıyla kaimdir. Kendiliğinden vardır. İlleti yoktur,
malul değildir, nedensizdir.
Her belirlenim bir yadsımadır diyor Spinoza.
[Zât’ı iradedir deyip Allah mürîd’tir diyebilir miyiz? Mütekellimler
alemdeki her şeyin tek tek Allahca yaratıldığını düşünüyor. Her şeyin
tek tek yaratılması, tek tek irade edilmesi demektir. Allah’ın zatı

109
 iradeyse, değişen şeylerle zatı nasıl ilişkilendireceğiz? Mutezile
Alimleri dediler ki “Allah alimdir ama bu zatı ilim olduğu için değil,
hiçbir şeyden habersiz kalmayacağı için. Allah kadirdir, yani aciz
değildir. Nisbet ettiğimiz sıfatların değillemelerini Allah’tan
olumsuzlamak için nişbet ederiz. Yoksa malum anlamda sıfat nisbet
etmeyiz.” dediler. -Ömer Türker]

Subutî sıfatlar
1. Hayat(diri)
2. İlim(bilme)
3. Kudret(güç)
4. İrade(istenç)
5. Sem(işitme)
6. Basar(görme)
7. Kelam(konuşma)
8. Tekvin(yaratma)
52.Yeni Platoncular
1. Bir (hen) 2. Us (Nous) 3. Nefs (psukhe) 4. Tabiat (physis) Madde (hyle)

53.KAİNAT-ALEM
İlme konu olan Kainata “Alem” diyoruz.

54.Uzay,
varolan tüm noktalar toplamı. Belirli noktalar toplamı uzam/mekan.
Uzanım/res extansa/imtidad, en-boy-derinlik.
a. Descartes’da cisim en-boy-derinliğe sahip olan şey değil,
en-boy-derinliğin kendisidir.
55.SON-SINIR
SON sözcüğünü zaman''la, SINIR sözcüğünü ise mekân''la alâkalı olarak
kullanmak en doğrusudur. Bilhassa Klasik Fizik tasavvuru bakımından.
Zaman''ın çizgisel/doğrusal karakteri, kendisine ancak son''un ve/veya
sonsuzluğun yakıştırılmasını mümkün kılıyor. Yüzeyin eni ve boyu; şeklin
eni, boyu, derinliği, çizginin/doğrunun ise sadece boyu olduğunu hatırlarsak,
o takdirde, zaman''ın niçin sadece boyundan, dolayısıyla sonundan ve/veya

110
 sonsuzluğundan söz edebildiğimizi de anlarız. (Meselâ niçin "ömür
boyunca" denir, düşünmeye değmez mi?) Mekân ise iki boyutla birlikte
kavranmaya başlanır. En ve boyla. Düzlem ve yüzeyle. Sınırla yani. Ve pek
tabii ki üçüncü boyutla. Derinlikle yani.

56.EMNİYET-EMAN-İMAN
İnsan için iki emniyet alanı var: Eman(maddi emniyet) ve İman(manevi
emniyet). İkisi lazım melzum ilişkisinde. Manevi’yi dinî düşünmeyin.
Mana-î. Anlam-değer dünyan, ailen, ahlakın… Eman, hayatınızı idame
ettirecek asgari imkan.
a. Eman ve İman birlikteliği bir nizamı gerektiriyor. Na-za-me “incileri
ipe dizmek” demek. Belirli bir tertip ve sıradüzeni lazım. Çünkü bir
sonraki adımı görmek isteriz. İnsan maddi-manevi hep sonraki adımı
öngörmek ister. Öngöremediğin, yârınını bilemediğin bir yerde
varolamaz, yerleşemez, çoluk çocuk sahibi olamazsın.
57.Hikmetin zıddı Tahakküm.
İbn Haldun der ki: Herhangi meselenin doğasına uygun düşünmek hikmettir.
Ona göre hüküm vermek hakîmliktir. Ortaya adalet çıkar. Nefsinin
çıkarlarını eşyaya dayatmak tahakkümdür. Yapan mütehakkimdir. Ortaya
zulüm çıkar. Şeylerin doğasına hakim olamazsan onlarla uyuşamazsın da.
Uyuşamadığın eşyaya da ancak kaba ve katı hakimiyet anlamında tahakküm
kurabilirsin.)

58.Tabir-İstinbat
Tabir, görülen şeyin suretinden başka bir şeye 'geçmek/ubur etmek'
demektir. Tabir-ubur, köprüyü geçmek anlamına geliyor. İstinbat-nebt,
kuyunun suyunu çıkarmak, izhar etmek. Yorumlama keyfiyetinde ikisi de
kullanılıyor. Manayı ister köprüyü geçirelim, ister kuyudan çıkaralım.

59.Bedîhî-Sarih-Vazıh
Bedîhî bir şey öyle bir aşikarlıktır ki ona hiçbir insan itiraz etmez. İki kere
iki dört dendiğinde kimse isbat istemez. İnsanların üzerinde ittifak ettiği
derecede aşikar olup aksine bir düşüncenin mümkün veya muhtemel

111
 olmadığı aşikarlık, bedâhattir. Postula. Sarahat, aksine ihtimalin zayıf
olduğu yer. Vazıh, ancak açıklanmak suretiyle aşikar hale gelen söz.

60.TEDRİS-ARAŞTIRMA
Tedrîs, bilinenin ve bu bilinen içinde bir biçimde sâbit hâle gelmiş olanın
belletilmesi iken araştırma bilinmeyenin ya da bu bilinen içinde bir biçimde
şüphe konusu olanın soruşturulmasıdır.
a. Sonuç açıktır: Bir kültürün ya da temeddünün kendine has bir
eğitim–öğretim siyaseti geliştirmesi ve bunu kurumsallaştırması için,
yukarıda işaret edildiği üzere, bir varlık taksimi → var–olanların
merâtibi → bilimler sınıflandırması → eğitim–öğretim müfredatı
denklemini, sürecini sahih ve sarih bir biçimde kurmak zorundadır.
Çünkü ancak bu şekilde o kültür ya da temeddün içinde yaşadığı
iç–içe geçmiş farklı gerçeklik küreleri hakkında meşru cümleler
kurabilir; bu cümleleri yatay ve dikey aktarıma konu kılabilir; kendi
metafizik–çanağı içinde yaşayan mensupları için emân ve îmân yani
maddî ve manevî güvenlik alanı inşa edebilir. Yine ancak bu şekilde
tüm gerçeklik kürelerindeki olgu ve olayları kendine has yöntemlerle
bilebilir, anlayabilir ve anlamlandırabilir; çünkü söz konusu
denklemin oluşturduğu bütün bir kültür ve medeniyetin bilme, anlama
ve anlamlandırma eylemlerinin meşruiyetinin zeminidir. Böyle bir
bütüne, dolayısıyla metafizik–çanağa sahip olmayan kültür ve
medeniyetler başka kültür ve medeniyetlerin metafizik–çanağını
yalamaya mahkûmdurlar
61.Anlatmak ve Açıklamak
Ne yazık ki sanatçılar sezginin kendilerine sunduklarıyla yetinmedikleri
takdirde kendilerini böylesi durumlara düşürürler. Zevkedeceklerine
fikrettiklerinde. Haddi aştıklarında. Anlamakla, anlatmakla yetinmeyip bir
de açıklamaya kalkıştıklarında. Sanatçının yapacağı anladığını anlatmaktan
ibarettir, açıklamak değil. Anlamak ve açıklamak düşünürün görevi.
Anlamak ve anlatmak ise sanatçının. Açıklamayla kendini yoran sanatçılara
şöyle bir bakın, tasvir ederken ne kadar heybetli, tahlil ederken ne kadar
zavallı görünürler. … Niçin sanatçılar anlatmakla, ifade etmekle yetinmezler
de açıklama işine soyunurlar? Elbette, anlatamadıklarında. Sanatlarının

112
 hakkını veremez hâle geldiklerinde. Hiç istisnası yoktur. Şiir söylemeyi
beceremediğinde nutuk atar şairler. Hicvetmek kolaylarına gelir. Osmanlıca
ne güzel ayrıştırır oysa, düşünmek ile düşünüyormuş gibi yapmanın arasını.
İlki felsefe, diğeri tefelsüf. Biri hikmet, diğeri hikemiyat.<Zavallı halk,
çokluk, “mış gibi yapma”yı sahih düşünmenin kendisine tercih eder. Parlak
olanı seçer öncelikle.<Yüzeysel olanı. Tefelsüf felsefeden, hikemiyat
hikmet''ten daha sevimli görünür gözüne. Uzun vâdede değil ama,<kısa
vâdede.<Dikkat ediniz lütfen, farkedemez demiyorum, farkeder ve fakat
tefrik edemez. Aradaki fark, fark-ı azîmdir.

62.MAKAM-MERTEBE
Belirtmem gerekirse, 'makam' ile 'mertebe' terimlerini birbirinden dikkat ve
özenle ayırıyorum; zira mertebe'yi "birbirine bağlı müstakil düzeyler"
(a-partman); makam'ı ise "bir mertebe içinde yer alan düzeyler' (de-partman)
olarak tanımlıyorum; tıpkı "küre içre küreler" gibi. Böylelikle hakikatin
bilgisine ulaşmış olduklarına inandığım ustaların hakikate ulaşmak nokta-i
nazarından mertebelerini aynı ve fakat makamlarını farklı kabul ediyorum.
Meselâ Hz. Mevlâna ile Hâce Bektaş-ı Velî'nin mertebelerinin bir ve aynı,
lâkin makamlarının farklı olduğunu farzediyorum. Aksini 'farz' etmem
halinde edeb dairesini aşacağımı biliyorum.

63.UMUT-TEMENNİ
—Umut, mümkünle alakalıdır. İmkan, zorunluluğa dönüşüyorsa dua imkanı
azalır, kabullenme başlar. 2+2’nin 5 olması için dua etmem.
—Kriz dönemlerinde umut bir temenni’ye dönüşür.
Halk bir mesih, bir mehdi, bir mucize bekler gibi bir kurtarıcı’nın izini
gözler; asfaltın ortasında gül açmasını “temenni” eder. Oysa toprağı
havalandıran, bitkinin suyunu verip saksıyı güneşe çıkaranların bekleme
tarzıdır “umut”.
—Umut ile temenniyi ayırıyorum. Nedenlerini bildiğimiz olgular için
ümitvar olabiliriz, olumsuz nedenleri varsa “olmaz” deriz. Temenni ise
uygun koşulları olmadığı halde olmasını beklemektir. 120 kiloluk birinin
sabah uyandığında 60 kilo olmasını beklemesi bir temennidir ve söylemek
gerekirse temenni çokluk bir zeka geriliğinin belirtisidir. Buna
“hüsnükuruntu” da denir. Hüsnükuruntu, koşulları bulunmadığı halde tikel
olayları hep iyiye yormaktır.

113
 —Umut insanın özüdür, çünkü gelecektir. Umut varoluşun tüm sıkıntıları
karşısında insanın direnişini olanaklı kılan biricik yetisi; şimdi’den kaçıp
kurtulmanın anahtarı, gönlün anahtarı: yapabilmek demek. Umut istencin
diğer adı, salt yaşamayı değil, iyi yaşamayı da istemenin adı. Temenni
umudun değil umutsuzluğun eşanlamlısı bu yüzden. Temenni çabasız,
emeksiz istenç, bir tür hüsn-i kuruntu, peki ama umut öyle mi, aksine, umut
çaba ve emek demek, kötücül olan ne varsa ona karşı ayak diremek,
direnmek, ölümü değil yaşamı, kötüyü değil iyiyi, yokluğu değil varlığı
seçiyorum demek. Bilincin en bilinçsiz, en ilkel, en insanî hâli, zaten
öğretilmiştir, asla sonradan öğrenilmesi gerekmez, çünkü umut, bir bebeğin
dünyaya daha ilk adımını atarken savurduğu çığlık demek, sözün özü: umut
demek yaşam demek. -Dücane

64.IZDIRAB
Darbe yapmak Bu tabiri işitir işitmez aklınıza ne geliyor: ihtilâl yapmak,
yönetime el koymak, vs. Peki ya, darbe vurmak Öyle ya, meselâ, adamı bir
darbede yere yıkmak, gibi ifadeleri duyunca ne düşünüyorsunuz? Bir
darbede,yani bir vuruşta... İyi ama, vurmak/vuruş anlamına geliyorsa şayet,
darbe nasıl vuruluyor o zaman? "Bir vuruş vurmak" gibi mi? Bir de darbe
indirmek var ki aman aman, ihanete eş bir melânet, bazen kalbe hançer
sokmak ya da arkadan bıçaklamak kadar beklenmedik sinsice bir davranış.
darbe yapmak darbe vurmak darbe indirmek Geçelim. Evet, darbeden darba
doğru geçelim. Tahmin edilebileceği üzere, darb sözcüğü vurmak anlamına
geliyor. Nitekim darphanenin darbı da buradan gelir, (para) basmak
demektir. Sanırım burada vurmak ile basmak arasındaki bağlantıyı
farketmek güç olmasa gerek! Biraz güç olanı ise şu: darb-ı mesel Yani bir
misal vermek, bir deyiş, bir özdeyiş aktarmak, yani bir tür örneklendirme,
yani bir nevi hikâyecilik. Son olarak, bir de sazın tellerine vuran şu garip
mızrabı (‫ )مضراب‬hatırlayalım. Mızrab tellere vurunca teller titrer, titreşir ve
o titreyişten de âhenk, uyum, ezgi, melodi, harmoni ortaya çıkar, çokluk
hüzün veren, acı veren, kalbi yakan ezgiler... Bizim peşine düştüğümüz, ve,
amaan sende, deyip bir tarafa attığımız ıztırab (‫ )اضطراب‬sözcüğünün
kökünde de işbu darb (‫ )ضرب‬var; ama basitçe vurmak veya vuruş mânâsıyla
değil, bilâkis ürperme, titreme, titreyiş mânâsıyla. Anlamı sadedinde
zikredilen sözcüklerin hiçbiri ıztırabın eşanlamlısı, hatta yakınanlamlısı bile
değildir. Bu bakımdan siz ıztırab’ın mânâsına bakmayınız, asıl
mefhumundaki derinliğe ulaşmaya çalışınız. Vurmak veya vuruş bir
eylemdir. Burası açık. Her eylem bir harekettir. Burası da açık. O halde biraz

114
 gayretle şu sonuca varılabilir: Iztırab kalbin hareketidir, gönlün eylemidir,
aşk sebebiyle kalpte oluşan titremedir, titreyiştir. Öyle nazlı, öyle ince, öyle
yakıcıdır ki kalbin bu titreyişini derûnumuzda duyarız (ıztırabı hissederiz),
bu titreyişe katlanırız (ıztırap çekeriz), dolayısıyla bu titreyişin miktarı
elimizde olmaksızın bazen çoğalır, bazen de azalır. Kısaca, bu titreyişin, bu
eylemin, bu hareketin adıdır ıztırap! Iztırab, derdin büyüklüğü ile orantılı
olarak kalpte oluşan titreyiştir. Aklın hareketine düşünme (nazar) diyoruz.
Şayet bu hareketin istikameti bilinenden bilinmeyene doğruysa,
düşünme’nin kendisinin değilse bile yolunu doğru, bilinmeyenden bilinene
doğruysa yanlış olarak adlandırıyoruz. Arzuladığı şeye kavuşması hâlinde
sevinç, kavuşamaması hâlinde de üzüntü duyan kalbin hareketine ise titreyiş
(ıztırab) adını veriyoruz, artan veya çoğalan bir titreyiş. Sevinç kalbin
hareketini durdurur, gönül doyuma ulaşmıştır çünkü. Üzüntü ve dert ise
kalpteki titreyişin sürmesi anlamına gelir. İşte ıztırabın sürekliliğine yol açan
da bu mahrumiyet duygusudur, derdin şiddetidir ve şiddet artınca, tabiatıyla
ıztırab ister istemez aşka dönüşür. Sizin anlayacağınız, aşk tam anlamıyla bir
ıztırabdır! Sürekli bir ürperme, bir sürekli titreyiştir. Ezeli ürperişin adıdır
aşk! Başlangıçta kalbin güm güm vurması, ve fakat zamanla için için vuruşa
dönüşerek bir ürperiş, bir titreyiş halini almasıdır. O ıztırab sahiplerine ne
mutlu! Hakikaten onlar mahzun ve fakat hallerinden memnundurlar.
-Dücane

65.ŞUUR
Kudema şuur'u üç yetinin toplamı olarak tanımlar: His (nuzu'), vicdan ve
idrak (akıl). Öyleyse, başka bir deyişle, şuur, duyu, zihin ve aklın toplamına
verilen addır. Öyle bir toplam ki, bir kere toplandı mı artık kurucu
unsurlarından herhangi birisine tek başına indirgenemeyecek bir biçimde
mezc olmuştur. Buna bağlı olarak, istek de üçe ayrılır; hissî istek,
vicdanî/zihnî istek, aklî istek. Bu nedenle yalnızca hissî veya yalnızca
vicdanî ya da ikisi beraber şuuru vermez, veremez. İşte bu nedenle çağdaş
dünyada yalnızca duyusal veya zihinsel isteklerine yer açıp, aklî olanı
dışarıda bırakan insan, cinine teslim olmuş demektir.
İnsanın faslı, ayırımı irade-i akliye olduğu için aklî istek önce gelir ve
ferdiyetimizi de belirler. Böyle denmekle yalnızca, tek başına akılla
yaşamak istenmiyor elbette. Aklın müşahede ve mütalaası altında duyusal ve
zihinsel isteklerin karşılanması şuurlu bir varlık olarak yaşamamızı mümkün

115
 kılar. Çünkü hayatı bir birey olarak ve estetik yaşamak kadim
medeniyetimizin şiarıdır. Bu nedenle hakkıyla yaşamak bir cesaret işidir.
Nehr'in, yarmak, ikiye bölmek kökünden, köprü anlamındaki cisr'in de
cesaretle aynı kökten geldiği dikkat alındığında nasıl ki bir nehri köprüden
geçmek bir cesaret işiyse, doğum ile ölümün ikiye ayırdığı hayatı yaşamak
da o kadar cesaret işidir. Her bir kişi köprüden tek başına (ferdiyet) geçer;
ancak bu geçiş alelade değil, insan olmalığa yakışır bir biçimde estetik
olmalıdır: Şuurlu hayat.
Medenî geleneğimizde Hz. Peygamberin en önemli iki sıfatının
ferdiyet(bireysellik) ve cemal (estetik) olduğuna yalnızca işaret ediyorum.

66.ÖRF-ADET
Bütün farklı tanımlamalara karşın örf bilgiyle alâkalıdır. Nitekim arafe,
tanıyarak bilmek, birbirini takip etmek, peşisıra gelmek anlamlarına gelir.
Bu anlamlar terkip edildiğinde örf ardısıra olanın tanınarak bilinmesi demek
olur. Bundan dolayı örf terimi daha çok yerleşik ıstılâhlar için kullanılır; ve
bu anlamda ilmî gelenek manâsına gelir. Daha felsefî bir deyişle örf belirli
bir topluluğun, aklın bilme, tanıma eylemiyle üzerinde ittifak ettikleri ve
doğalarına uygun gelen söz'dür.
Yine tüm değişik tariflere rağmen adet eylemle, hareketle ilgilidir. Başka bir
deyişle ortada bir hareket ve olay var ise orada bir adet de vardır. Kelime
anlamına bakıldığında ise 'ade, geri dönmek, geri çevirmek, bir şeyi
tekrarlamak, üst üste yaparak alışkanlık haline getirmek manâlarına gelir. Bu
değişik anlamlar biraraya getirildiğinde adet ardısıra yapılarak alışkanlık
haline getirilen; ve benzer bir durumla karşılaşıldığında kendisine dönülen
ve müracaat edilen eylem demek olur. Bundan dolayı adet terimi daha çok
yerleşik uygulamalar için kullanılır; ve bu anlamda amelî gelenek manâsına
gelir. Daha felsefî bir deyişle adet belirli bir insan topluluğunun, aklın
yargıda bulunma eylemiyle üzerinde ittifak ettikleri ve ihtiyaç anında tekrar
kendisine döndükleri davranış'tır.
Yukarıda verilen tanımlar çerçevesinde örf ile adet, kural ve düzen şuurunun
en eski ifadeleri olarak düşünülebilirler. Çünkü örf ile adet geçmiş'ten
şimdi'ye, şimdiden de gelecek'e uzanan, akıp giden ilmî ve amelî
alışkanlıklar anlamında bir topluluğun tarih içerisindeki hem kurallılığını

116
 hem de düzenliliğini gösterir. Söz olarak tezahür eden örf, bir topluluğun
aklî kurallılığı ile düzenliliğini, davranış olarak tezahür eden adet ise bir
topluluğun amelî kurallılığı ile düzenliliğini sağlar. Bu çerçevede akıl sağlığı
yerinde olan her topluluk tarihî süreçte kendisini bir bütün kılan, birliğini
sağlayan makul bulduğu örfleri ve adetleri geçmişte inşa-eder, şimdide
tekrar eder ve nesiller üzerinden geleceğe aktarır.

67.KORKU-KAYGI-KABZ-BAST-HEYBET
a. Korku ve kaygı... ilkinin genellikle nedeni ve nesnesi olur, çünkü
korku hep bir şeyden korkudur ve daima bir şeyden ötürüdür, oysa
ikincisinin ne nesnesi ne nedeni vardır, sadece varmış gibi görünür,
yani yoktur denemez, sadece yokmuş gibi görünür. Eskiden
Türkçe’de kaygı’ya karşılık olarak daha çok Farsça kökenli bir sözcük
kullanılırdı: endişe, hemen yanısıra evham, yani kaygı ve kuruntu. Ne
ilginç değil mi, endişe de daniş’den gelir, bilmek’ten. Bir tür
efkarlanmak (fikir), ve dertlenmek. Fikrin mi var derdin var demek,
eşdeyişle tümeli, geneli, evrenseli düşünmek yerine daima tekillere ve
tikellere takılıp kalmak demek. Kaygı için felsefe dünyası daha çok
angst’ı kullanmayı tercih ediyor, psikoloji dünyası ise anksiyete’yi.
İlkiyle, daha çok varoluşsal bir durum, ikincisiyle bir sinirceler zemini
imleniyor. Varoluşun kendisi daima nevrotiktir, varoluşun bilinciyse
psikotik. Yıllar önce her iki kavram için de benim önerim kaygı
yerine daraltı’ydı, çünkü Angst’ın kökeninde “Eng” vardır: dar olan.
Türkçe’de daralmak, darlanmak, daral gelmek, vb. kullanımlar
anımsanacak olursa Angst’a daraltı karşılığı çok yakışırdı, hem de her
bakımdan. Peki içerik? Türkiye’de halk birkaç yıldır kaygılıydı,
şimdiyse korkuyor. Bastırılan ne varsa geri dönüyor çünkü.
b. Kaygının adresi yoktur. Kaygı, bir şeyden kaygı değildir. Kaygı, bir
belirsizlik karşısında bilincin strese girmesidir. Korku, somut bir
olgu-olaydan korkudur.
c. Sözgelimi ''Angst'' (anksiyete) terimi ''korku'' veya ''kaygı'' diye
Türkçe''ye çevriliyor. Oysa ''Angst'', eng''den gelir. ''Eng'' ise ''dar''
demektir. (“Eng-land”ın, gerçekte ''dar-ülke'' veya “dar-topraklar”
(ada) anlamına gelebileceği tahmininde bulunalım.)

117
d. ''Angst'' Türkçe''de “iç daralması” olarak ifade ettiğimiz hâle karşılık
gelir. Nitekim bizler “sıkılıyorum, bun-alıyorum” anlamında “içim
daralıyor” deriz. (Bun-almak''tan bunaltı, kara''dan/kararmak''tan
karaltı diyebildiğimiz gibi, daralmak''tan da ''daraltı'' dememize ne
mâni var?)
Korku (furcht), muayyen bir olgu veya nesnenin, karşımızdaki şeyin
bizde uyandırdığı tehdid ve tehlike duygusunun adı; endişe ve/veya
kaygı ise, olması muhtemel bir olumsuzluğun tetiklediği bir
duygunun... olandan çok olacak olanın yani.
Ayıdan, kurttan, vb. nesne ve olgulardan korktuğumuzda
hissettiklerimizin adıdır korku. Daha hafifleri de var: sınav korkusu,
başarısızlık korkusu... Bu tür durumlarda, kesinliği azaltınız, deliller
yerine alâmetleri çoğaltınız, o zaman korkmayacak ama
endişelenecek, zihninizde kaymalar başlayacak, siz de çaresiz ''kaygı''
duyacaksınız. Bu da bir korku hiç kuşkusuz, ama öncekinden farklı.
Bütününüzü, bütünlük duygunuzu tamamen yitirmenize yol açmayan
hafif bir sallantı hâli.
Muradımı açık kılmak ve bu konudaki muhtemel bir tartışmanın
çıtasını yükseltmek amacıyla, ilim ve irfan geleneğimize başvurmayı
teklif ediyor ve üçü de kabaca ''korku'' olarak Türkçeleştirilebilecek
üç terimi dikkatlerinize sunmak istiyorum: havf, kabz, heybet.
Gerek havf ve gerekse kabz muayyen bir korku hâlinin ifadesi olup,
reca (ümit) ilkinin, bast (genişlik) ise ikincisinin karşıtıdır. Havf
reca''dan, kabz bast''tan ayrılmaz; ayrılmamalıdır. Her iki korku
mertebesi de reca ile bast''ı yanıbaşında bulmalıdır.
Havf''ın olumsuz karşıtı emn (güven); reca''nın olumsuz karşıtı ise
yeis (ümitsizlik)tir. Hiçbir hâlde yeise (ümitsizliğe) kapılmamalı ve
reca (ümit) sürdürülmelidir. Emn (güven) duygusu ise zannedildiği
gibi iyi değildir; o mertebede tâlibe yakışan havf''tır.
Bir sonraki mertebede havf kabz''a, reca ise bast''a dönüşür;
dönüşmelidir. Kabza “avuç içine almak” demektir; “silah kabzası” da
buradan gelir. Bizatihi ''kabz'' ise kasmak, kasılmak, büzüşmek,
dolayısıyla ''daralmak'' (daraltı) demektir ki gündelik dilde yaşayan
''kabız'' tabiri, anlamını buradan alır.

118
 Nedir korku''nun son mertebesi?
Başka bir tabirle, eteklerde yaşayanların duyduğu korkunun adına
''havf'' dersek, zirvedekilerin duydukları korku''nun adına ne
diyeceğiz?
Hemen söyleyelim: heybet.
Evet, heybet, zirvedekilerin korkusudur; karşıtı ise üns. (Özetle:
havf-kabz-heybet bir tarafta, reca-bast-üns ise karşı tarafta, ama her
hâlukârda hep birlikte.)

68.HAVF-RECA/KORKU-ÜMİT
Geleneksel ahlâk anlayışımıza göre, insanın her dâim havf (korku) ile recâ
(ümit) arasında olması gerekirdi, yani ne tek başına korku, ne de tek başına
ümit. Korku ümit''le dengelenmeliydi, ümit de korkuyla. Bu iki hâlin
karşıtlarından da uzak durulması gerekirdi. Neydi onlar? Korku''nun karşıtı
güven (emn) idi, ümid''in karşıtı ise ümitsizlik (yeis). Yani emn ve yeis,
insanın muhakkak kaçınması gereken olumsuz uçlardandı. Geleceğe
güvenmemeli ve fakat her ne hâl olursa olsun gelecekten büsbütün ümit de
kesilmemeliydi. Yapılması gereken belliydi: korku''yla ümit arasında olmak.
Havf ile recâ arasında.

69.HAZ-FAYDA-İSRAF-MASRAF
Fayda, bir hesabın sonucunda elde edilir; nicelikler aracılığıyla da olsa
düşünmenin sonucunda... Haz ise, hesapsızlığın mahsulü. Dileyen
deneyebilir. Meselâ en haz aldığınız şeyi hesaba vurun, aldığınız haz hemen
yok olacaktır. Hazda idareye gidilmez. Zevklerde ölçülülük, zevkin tabiatına
aykırıdır. Çikolata bile olsa, gram gram yemek haz değil, acı verir. Vuslatta
süre ölçülmez. Biter çünkü. Hem düşünüp hem gülemezsiniz. Çünkü kişi
gülerken düşünemez, düşünürken gülemez. Yeri gelmişken bir lâtife
yapalım: Düşünmek ciddi bir iştir. * * * Eğlence dünyası insana fayda değil,
haz/zevk sunduğu içindir ki hizmetin bedeli kolay kolay rasyonalize
edilemez. İzafidir. Ne olsa gider. İhtiyaçlarını karşılamakta kişi ne kadar
dikkatliyse, hazlar sözkonusu olduğunda da o kadar dikkatsizdir. Niçin?
Çünkü dikkat hazzın en büyük düşmanıdır. İçkinin eğlence dünyasındaki en
önemli işlevi dikkati azaltmaktır. Kişi dikkati azalsın diye eğlenir, yani

119
 eğlendikçe dikkati azalır. Fakat ne ilginçtir ki dikkati azaldıkça daha çok
eğlenir. * * * Masraftan israfa geçiş böyle olur. Harcamada işin içine hesap
girerse sarfiyat ''masraf'' adını alır; hesapsızlık ise ''israf''. Kişi ne zaman
israf eder? Hazza talip olduğunda. Bir ev kadınının evi için, kendisi için
satın aldığı ''şeyler'', umumiyetle kendisi için masraf, kocası için israftır.
Şayet kocanın o alışverişten payına düşen bir haz yoksa. Varsa, sonuç
bellidir: Helâl olsun! * * * Geçen hafta, ders öncesi, bir grup arkadaşla
sohbet ettik: Masraf-israf ikilemini açıklamak için kendilerine bir misâl
vermek sadedinde, genellikle erkeklerin eşlerine masraf, metreslerine israf
etmeyi yeğlediklerini söyledim. İtiraz gelince de evlilik ilişkisinde genellikle
fayda-zarar ilkesinin geçerli olduğuna işaret ettim. Fayda-zararın olduğu
yerde, hesap da olur. Hesap varsa akıl da vardır. Ölçü de, dikkat de, özen
de... Ölçünün olduğu yerde hazlar da ölçülü olur. Ölçülü ve sürekli. Yüksek
hazlar ise ölçüden nefret eder, ölçüden, ölçülülükten, ve tabiatıyla süreden,
süreklilikten... hatta itidalden, akıldan... ve sevinçten... Şair boşuna
seslenmemiş sevgiliye: — Que m''importe que tu sois sage? / Sois belle! et
sois triste! Yani: — “Akıllıymışsın bana ne! / Güzel ol! Hüzünlü ol!”
Haklıdır Baudelaire. Çünkü onun çıkar temelli bir ortaklığa ihtiyacı yoktur.
Aradığı şefkattir sadece. Bu yüzden de varını yoğunu israf etmekten
kaçınmamıştır. Varını yoğunu, yani yaşamını. Masrafla değil, israfla
zenginleşen bir yaşamı.

70.Taraf
sözcüğü iki önemli ek alır: ‘taraf-dâr’ ve ‘taraf-gîr’. Tarafgirler genellikle
ikiye ayrılır: zekâsı zayıf olanlar ile ahlakı zayıf olanlar.
Tek ayak üstünde yürümek taraftar yazgısıdır, çünkü “ya-ya da” mantığıyla
düşünürler; ya onu ya bunu, ama muhakkak birini seçerler ve yola sadece
onunla devam ederler. Tek ayak üstünde yürümenin ne demek olduğunu iyi
bilirim, çünkü ben de yıllarca tek ayağımla yürüdüm.
“Bî-taraf olan bertaraf olur” deyişi yanlış anlaşılıyor, öyle ki taraf
olmayanlar iki zıt kutuptan birine kendini ait hissetmeyen veya elini taşın
altına koymayan karaktersiz tipler gibi algılanıyor; dolayısıyla madem taraf
değil o halde yok olmalı diye düşünülüyor, “Tarafsız olamazsın, olursan ya
taraf ya bertaraf olursun!” deniyor. Oysa bu sözün asıl anlamı şudur: “Taraf

120
 olmayan ne yazık ki bertaraf olur”, yani taraftarlar maalesef her devirde
tarafsız olanların canına okurlar. Bu da çok doğal, çünkü düşüncesizlik,
kafasızlık, kültürsüzlük, taassup ve fanatizm daima itidali ve erdemi boğar,
ne ki ancak kısa vadede. Mutedil olanlar kaybedebilirler ama yine de uzun
vadede kazanan hep itidal olur, çünkü itidal ile adalet aynı kökten gelir.

71.Analitik
= Parçaların toplamından bütünü tesis etmek

72.BEŞERİ İHTİYAÇLAR
Usûl-i fıkh ve kelamda, bilindiği üzre, beşerî ihtiyaçlar, aslî(temel),
zarurî(zorunlu) ve cemalî/istihsanî(estetik) olarak tasnif edilir. Mağara,
ev/çadır, köşk/saray.

73.YARGILAR
Bir kavramın mahiyetini dikkate alarak verdiğimiz yargılar hakiki yargılar;
dış dünyadaki bireylerini göz önünde bulundurarak verdiğimiz yargılar ise
haricî yargılar adını alırlar. Bu nedenle hakikî yargılar, kavramın tümel
doğasına ilişkindir ve mekan-zaman boyutuna bağlı değildirler; kısaca insan
derken şu mekanda ve şu zamanda bulunan herhangi bir insanı kast etmeyiz;
bizatihi insan-olmaklığı anlarız; yargılarımızı da bu insan-olmaklık üzerine
veririz. Hakiki önermeler, hiçbir biçimde sınırlandırılamaz; çünkü kavramın
doğası dış-dünyadaki var olanlardan çıkartılsa bile onlara hasredilmez.
Hakiki olan, mekan-zaman'dan olduğu kadar, hem halihazırdaki hem de
takdir edilecek var-olma durumlarından da bağımsızdır. Bir kavramın
dışarıda bulunan belirli sayıdaki bireyleri için yargıda bulunmak ise haricî
önerme adını alır. Başka bir deyişle haricî yargı aynı özelliği paylaşan belirli
sayıdaki bir öbeğe ilişkindir. Mekan-zaman bağımlıdır ve özellikle
halihazırda, bilfiil var olmayı gerektirir.

74.YER-YERLEŞMEK-YER TUTMAK-YURT TUTMAK

Hem bir can­lı hem de akıl­lı bir var­lık ola­rak in­san için du­rum ne­dir? İn­san
ile yer ara­sın­da fark­lı kat­man­la­ra sa­hip çok de­ği­şik ve kar­ma­şık an­lam
iliş­ki­le­ri mev­cut­tur şüp­he­siz. Ör­nek ola­rak, in­san bir ye­ri ele ge­çi­rir, bir ye­ri
iş­gal eder, bir ye­ri bom­ba­lar, bir ye­ri zi­ya­ret eder, bir ye­ri va­tan edi­nir, bir

121
 ye­ri sö­mü­rür vs… Bu ya­zı çer­çe­ve­sin­de özel­lik­le şu so­ru­la­rı öne
çı­kar­ta­bi­li­riz: İn­san ye­ri na­sıl tu­tar, ye­re na­sıl tu­tu­nur, na­sıl yer-le-ş-ir?
Mad­dî ve top­lum­sal dü­zey­de yer tut­ma ile yurt tut­ma­yı na­sıl öz­deş­leş­ti­rir?
Bir yer in­sa­nın elin­de, yur­da na­sıl dö­nü­şür?
Bir sa­vaş­ta bir ye­ri bom­ba­la­mak, o ye­ri ele ge­çir­mek için ye­ter­li de­ğil­dir;
mut­la­ka me­kâ­na/ye­re doğ­ru­dan te­mas ge­re­kir; bu ne­den­le sa­vaş­ta, ka­ra ya­ni
yer kuv­vet­le­ri­nin gö­re­vi be­lir­le­yi­ci­dir. Öte yan­dan ka­ra kuv­vet­le­ri­nin bir
ye­ri ele ge­çir­me­si, o ye­ri yurt kıl­ma­sı için tek ba­şı­na bir an­lam ifa­de et­mez.
Bun­dan do­la­yı ya­ban­cı bir gü­cün bir ye­ri ele ge­çir­me­si iş­gal ola­rak
ad­lan­dı­rı­lır. İş­gal, bir ye­rin ge­çi­ci bir sü­re­li­ği­ne dı­şa­rı­dan ge­len­ler ta­ra­fın­dan
meş­gul edil­me­si­dir; dol­du­rul­ma­sı­dır. Ye­ri yurt edi­nen­ler ise, ya­ban­cı­nın
ter­si­ne yer­li’dir; o ye­re ait­tir. Ben­zer bi­çim­de gö­çer ile yer­le­şik ara­sın­da­ki
fark da yer ile olan iliş­ki­ye gö­re be­lir­le­nir: Gö­çer yer’den gö­çen­dir; yer­le­şik
ise yer’e ko­nan... Bir ye­ri ai­di­yet duy­mak­sı­zın do­la­şa­na gez­gin, yi­ne
men­su­bi­yet duy­mak­sı­zın elin­de tu­ta­na ise sö­mür­ge­ci de­nir. Ve­ri­len ör­nek­ler
yer’in yurd’a dö­nüş­me­sin­de anah­tar söz­cük­le­rin ait ol­mak ve men­su­bi­yet
duy­mak ol­du­ğu­nu gös­te­ri­yor. Öy­ley­se so­ru­mu­zu şu bi­çim­de
dü­zen­le­ye­bi­li­riz: Bir ye­re ni­çin ait olu­nur, ne­den men­su­bi­yet du­yu­lur?
Ait söz­cü­ğü­nün ge­le­nek an­la­mın­da­ki adet söz­cü­ğüy­le ak­ra­ba ol­du­ğu göz
önün­de bu­lun­du­ru­lur­sa, adet­le­rin de bir açı­dan yer ile ku­ru­lan iliş­ki­den
kay­nak­lan­dı­ğı söy­le­ne­bi­lir.
Men­su­bi­yet söz­cü­ğü ise da­ha de­rin bir an­la­ma sa­hip­tir ve ki­şi­nin
sa­bi­te­le­ri­ne işa­ret eder; baş­ka bir de­yiş­le de­ği­şen şe­yin/şey­le­rin de­ğiş­me­yen
şe­ye/şey­le­re nis­be­ti/oran­lan­ma­sı... Bir in­san sa­bi­te­le­re sa­hip­se, on­la­ra
men­su­bi­yet du­yar, ken­di­ni on­la­ra nis­bet ede­rek ta­nım­lar. Sa­bi­te­le­ri
bu­lun­ma­ya­nın men­su­bi­ye­ti de ol­maz. Kı­sa­ca, in­san ken­di­si­ni an­lam-de­ğer
dün­ya­sın­da­ki sa­bi­te­le­re gö­re ta­nım­lar; bu ne­den­le ben-id­ra­ki­nin en de­rin
ye­rin­de an­lam-de­ğer dün­ya­sı­na ait sa­bi­te­ler bu­lu­nur.

75.Tembih:
başlamadan önce o ilmin konusunu bilmek intibah yani seni tembih eder. Ne
demek tembih? İnsan tarafından bilinen ama gaflette olduğumuz konularda
dikkat çekmek demek. Mesela mantık kurallarını biliyoruz aslında ama
bazen bu kurallardan gaflette olabiliriz. Diyorsun ki ‘Bak buna dikkat et.’

122
 Aksiyomatik sistem herkeste ortaktır. Fakat insanlar onu izhar edemezler..
Ne denir, ‘Bir çocuğu tembihle’. Biliyor aslında, ama çeşitli nedenlerle onu
unutuyor. Tembih kelimesinin kökü o: gafletten uyandırmak.

76.Dibace,
bir eserin her açıdan kimliğinin -ideolojik ve felsefi zemini- verildiği yerdir.
Müellifin Allah'a hamdi bile eserinin kimliği hakkında bilgi verir. Allah'ın
nimetini eserinin konusuna göre hamd eder. Dilse beyan, mantıksa nutk,
sayıysa "Sayılara yaratan allaha hamd olsun" der, cebirse meçhul-malum
ilişkisi kurar. Müellifin adını, eseri kime ithaf ettiğini, sebebitelifi v.d verir.
Takvimi de, bütün bunları fizikî varoluşunda, bedeninde ve tavırlarında
sergileme tarzı olarak anlıyorum.)

77.RAB
“Rab” aslında terbiye mânasına bir masdar olduğu hâlde mübalağa kasdıyla
mürebbîye ıtlak edilmiştir ve masdarında “rubûbiyet” denilmiştir ki çok âdil
yerinde “adl” denilmesi gibidir. İşte bu mübalağa mânasından dolayı “rab”
sâde mürebbî mürâdifi değil, ayn-ı terbiye gibi olan ve binâenaleyh istîlâ,
istilâ, inâyet, tedbir, zabt ve tasarruf, telkin ve irşad, teklif, emr ü nehy,
tergīb, terhîb, taltîf, tekdîr gibi terbiyenin bütün levâzımına mâlik kuvvetli
ve ekmel bir mürebbî demek olur ve bu münasebetle sâhib ve mâlik
mânasına dahi gelir. Meselâ hâne sâhibine “rabbü’d-dâr”, bir sermayenin
mâlikine “rabbü’l-mâl” denilir. Bunda da sadece sâhib ve mâlik
mânalarından fazla bir mefhum vardır. “Rabbü’l-mâl” tâbiri bile mudârebe
ve selem gibi bir muâmele-i ticâriye nokta-i nazarından söylenir.
Binâenaleyh ale’l-ıtlâk “rab” denildiği zaman sâde mâlik veya sâde terbiye
mefhumları değil, ikisine de bütün levâzımıyla sâhip olan bir kadir-i
kayyûm anlaşılır ve bunun için Allah teâlâ’dan başkasına hususiyeti anlatır
bir izafet yapılmadan müfred olarak “rab” ıtlâk olunamaz ve kemâl-i
marûfiyeti ifade eden “er-Rab” ve umum ifade eden “Rabbü’l-âlemîn” gibi
izâfetle hiç yapılamaz. Şu hâlde “rab”, “rubûbiyet” denince anlayacağımız
mâna kudret-i bâliğa ile zabt ve tedbir ve terbiye mefhumlarıdır, yani bunları
yapabilecek bir kudret-i bâliğaya mâlikiyettir.

123
78.FAZL
(F-z-l kökünden fazl mastarı "fazlalık, ziyade, normalin üstündeki artış"
demektir ve "eksiklik ve azalmanın zıddıdır. El-Münavi et-Tevkif adlı
eserinde fazl, ihsanda bulunmanın sebepsiz yere devam etmesidir,
demektedir.
Fazl iki kısma ayrılır: 1‐ Övülmüş, iyi olan; ilim ve hilmin fazla olması gibi.
2 ‐ Yerilmiş, kötü olan; olması gerekenden fazla kızmak gibi. Fazl formu
daha çok iyi şeyler için; fuzûl ise daha çok kötü şeyler için kullanılır. Fazl
iki şeyden birinin diğerinden fazla/üstün oluşuyla ilgili kullanıldığında üç
şekilde olur: 1‐ Cins açısından fazlalık/üstünlük: Hayvan cinsinin bitki
cinsinden üstünlüğü gibi. 2‐ Nevi açısından fazlalık/üstünlük: İnsanın,
kendisi dışındaki hayvanlardan üstünlüğü gibi. “Biz, hakikaten insanoğlunu
şan ve şeref sahibi kıldık… Yine onları, yarattıklarımızın bir çoğundan
cidden üstün kıldık” âyeti bu anlamdadır. 3‐ Zat açısından olan
fazlalık/üstünlük: Bir adamın başka birinden üstün olması gibi. İlk iki
üstünlük çeşidi cevherle alakalıdır. Onlarda eksik olanın bunu gidermesi ve
üstünlük kazanması mümkün değildir. Mesela at ve merkebin insana özgü
olan üstünlüğü elde etmesi mümkün değildir. Üçüncü üstünlük çeşidi ise
bazen arazla ilgili olmaktadır ki onu elde etmenin yolu bulunabilir. Allah,
rızık yönünden bir kısmınızı diğerlerinden üstün kıldı” âyetinde zikredilen
üstünlük bu çeşit üstünlüğe işaret etmektedir. Yani mal, makam, kabiliyet ve
güç bakımından farklı meziyetler verdi demektir. Ayrıca herhangi bir
zorlama olmadan verilen bağışa da fazl denmektedir.َ “Allahtan lütfunu
isteyiniz” ve “َBu, Allah’ın lütfudur. Onu dilediğine verir” âyetleri ise her üç
fazilet çeşidini de kapsamaktadır.
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/188809 )

79.HAMD
Elde bir “övmek” var ki o da “medh ve senâ” mürâdifidir. Hamd ise medh
ile şükr beyninde bir nevi senâ ve bir medh-i mahsustur. Çünkü medh, hayatı
ve ihtiyârı olana da olmayana da yapılır. Meselâ güzel bir inci ve güzel bir at
memduh olabilir, fakat mahmud olamazlar. Hamd bunları ihsan eden fâil-i
muhtâra yapılır ve hatta onun keremine, ilmine yapılır da hüsn-i endâmına
yapılmaz. Bundan başka medh ihsandan evvel de yapılabilir sonra da. Hamd

124
 ise mutlaka bir ihsandan sonra yapılır. Şu kadar ki onun hamd edene vâsıl
olmuş bir inâm olması şart değildir. Şükürde ise bu da şarttır. Zira şükür
gelmiş olan bir nimete kavlen veya fiilen veya kalben münimini tâzim ile
mukabele etmektir. Sâde fiilen veya kalben yapılan şükür ne medhtir, ne
hamd, lâkin lisan ile kavlen yapıldığı vakit hem hamd, hem de medh olur ve
bu hamd şükrün başıdır. … Her hamd medhdir, lâkin her medh hamd
değildir. Sonra bazı hamd şükür ve bazı şükür hamd ol-makla beraber şükür
olmayan hamd, hamd olmayan şükürler de vardır. Demek medh, vâkıa
nazaran boş bir ümidin sevkiyle kuru bir yalandan, mücerred bir
müdâheneden ibaret kalabilirken hamd ve şükür dâima vâkıa mutâbık bir
hakikat ifade ederler. Hamd delile müstenid haklı bir ümidin neşvesiyle
veyahut şükür gibi tahakkuk etmiş bir tenâ??umun zevk-i sa?âdetiyle yapılır.
Hamd “verdi”, “verecektir” gibi mâzî ile istik-bal1 beyninde deverân eden
bir hâl-i şevkten, şükür ise “işte verdi” gibi bir mâzî-i mütehakkıkın zevk-i
vuslatından münbais bir bahtiyarlık ilânıdır. Bunun için hamd ü şükür
tamamen meşrû ve ahlâkī oldukları hâlde medh umûmiyetle ahlâkī değildir,
menhî ve mezmum da olabilir. …Hamd ile şükürde asıl matlub münimdir.
Medhde ise hayâl-i nimettir. Hamd ve şükür ikisi de bir hakk u hakikat aşk-ı
inşirâhı ve binâenaleyh ahlâkī olmakla beraber hamdde manâ-yı şevk,
şükürde manâ-yı sadâkat daha bârizdir. Ve bu suretle şükür bir mâzî-i
mütehakkıkın hâtıra-i tebcîli olduğundan daha zor, yapanları daha azdır.
-Elmalılı

80.HİDAYET
Elmalılı: Hidayet her matlûba kayıtsız-şartsız rehberlik etmek değil, irşad
gibi gayesinde hayır, keyfiyetinde lütûf ve letâfet bulunan bir rehberliktir.
Bu bakımdan İhdina'nın meâlinde en uygun tabir -lisanımızda maruf olduğu
gibi- 'Bize hidayet et!' demektir. 'Göster!' deyince götürmek kalır, ’Götür!’
deyince letâfet kalır ve hiç biri tam mânâyı ifade etmez ve lisanımızda böyle
mâruf bir kelimenin yerine mutlaka bir kelime koymaya çalışmak hem
sözün gayesine ters düşer, hem de kuru bir taassub olur! -Elmalılı

81.KÜFR
lugatta küfrün mânâsında setr-i nimet/nankörlük demek iken, bunun aslı
olan kefr mutlak mânâda setr/örtmek anlamına gelir. Nitekim tohum eken

125
 çiftçiye ve aynı şekilde geceye kâfir, meyve tomurcuğuna kâfur, kalça
etlerine kâfire denilmiştir. Dolayısıyla kefr mutlak ve genel anlamıyla
setr/örtmek, küfr ise [şükr'ün zıddı mânâsında] setr-i nimet/nankörlük
demektir. Lisan-ı din'de ise küfür, iman'ın zıddıdır ve imansızlık anlamına
gelir. -Elmalılı

82.HULUL
Sözlükte “bir şeyi çözmek, bir yere intikal etmek, konup yerleşmek”
anlamlarında masdar olan hulûl kelimesi isim şeklinde de kullanılır. Terim
olarak “gül suyunun güle sirayet etmesi gibi iki cismin birleşmesi, varlıkla
onun mahalli veya arazla cevher arasındaki münasebet, bir şeyin
mevcudiyetinin diğerinin mevcudiyetiyle aynı olması” gibi değişik
biçimlerde tanımlanmıştır. Ruhun bedenle, faal aklın insanla birleşmesine
bazı filozoflar ve Bâtınîler’ce hulûl denilmişse de İslâm düşünce tarihinde
itikadî tartışmalara konu teşkil eden hulûl “ilâhî zâtın veya sıfatların
yaratıklardan birine, bir kısmına yahut tamamına intikal edip onlarla
birleşmesi, Allah’ın insan veya başka bir maddî varlık görünümünde ortaya
çıkması” diye tanımlanabilir. -DİA

83.LAYIK-MÜSTEHAK
Muhabbeti layıkına, husumeti müstehakkına. Millet buna layıktır demek
yanlış, müstehak değildir demeli. Kötülüğe istihkak, iyiliğe liyakat olur.
-K.M

84.MEŞHUR-MAHUT-MARUF
Meşhur, alelumum şöhreti ifade eder. Müspet veya menfi olduğunu ifade
etmez. Mahut, kötü tanınmışlığı ifade eder. Tanınmış ama bu tanınmışlık
aleyhtedir. Maruf ise iyi tanınmışlığı ifade eder. -K.M

85.MAKTUL-MASLUP-MEVTA-MERHUM-MÜTEVEFFA
Katlolunarak öldürülen Maktul, asılarak öldürülen maslup, başı yastıkta ölen
mevta, müslüman ölüsü Merhum, gayrimüslimin ölüsünden Müteveffa diye
bahsedilir. -K.M

86.İDRAK
Derk, kuyuya kova sallamak demektir; kova ve su; atmak, yakalamak ve
çekmek. Nitekim idrakin kökü edreke fiili, bir şeyin peşinden koşup

126
 yakalamak, kavramak ve getirmek anlamına sahiptir. Neticede, insan, idrak
yönünden, kendini Evren’in dışında ‘vehmeder’; Evren’i objectleştirir; sonra
da peşinden koşar, yakalar ve kavrar. Mahsûs’un makûle tercümesi bu
demektir.

87.STRES NEDİR?
Bir kelime ile iktifa edersek, zihnî melekelerimiz dumura uğrar. Herkesin
dilinde bir stres. Stres dediğimiz nedir? Dert mi, gam mı, kahır mı, elem mi,
üzüntü mü, endişe mi, kasvet mi, nedâmet mi, melâl mi, hüzün mü, hüsran
mı, hicran mı, ıstırap mı yoksa kâbus mu veya hafakan, teessüf, teessür,
vehim veya buhran ya da gaile mi? Evet stres hangisidir? -Halil İnalcık

88.Travma,
belirli bir şekilde anksiyeteni yükseltecek bir olay yaşaman ve fakat
nedenini tasarlayamamandır.

89.Fikr-i Müdîr/Müdür:
Fikir demetlerini çekip çeviren ve en temelde bir arada tutan fikir.
Paradigma.

90.Sürat-i intikal
birl.i. Anlayış, kavrayış çabukluğu: Feylesof, meşhur olan hâfızasının
şiddet-i fevkattabîiyyesine fedâ olan sür’at-i intikāliyle her saati kendisine 5
lira getiren bu muktedir ve muhterem genci sıktığını anladı.

91.Fikr-i Ani
sezgi''nin İlm-i Mantık açısından yapılan en kısa tanımı şudur: “fikr-i âni”.
Bu tanım, bu yönüyle sezgi''yi akıl yürütmenin/düşünme''nin (fikir, tefekkür)
karşısına koymakta. Çünkü aklın, nedenlerden sonuçlara veya sonuçlardan
nedenlere doğru hareketine verilen ad olmak itibariyle fikir, bir süreç
içerisinde gerçekleşirken, fikr-i âni, bir anda, bir defada (def''aten) aklın
herhangi bir sonuç önermesinin öncüllerini bulmasından ibarettir. bu buluş o
kadar ânidir ki -Mantık terimleriyle söyleyecek olursak- herhangi bir
yargının hadd-i evsatını (orta terim) bulduğumuzda, nasılını izah bile
edemez duruma düşer ve zihnimizde olup biteni aslâ ''düşünme'' olarak
adlandıramayız. Nitekim bu yüzden âlimlerimiz, bu mânâsıyla sezgi''yi

127
''bedihî'' ve ''zarurî'' bilginin sınırları içine sokmakta tereddüt etmemişlerdir.
Sezgi''ye ''müşahede'' denilmesi de bundandır. [“Müşahede-i dahiliye” (iç
gözlem) karşılığında ''vicdaniyat'' teriminin kullanıldığına bu vesileyle işaret
edelim.]
Meselenin tafsilatından kaçınmakla birlikte sormaktan çekinemeyiz:
- Bu şekilde tanımlanan ''sezgi''nin, âni de olsa en nihayet fikrin/düşünmenin
bir türü olduğu ifade edilmiş olmuyor mu? Yani düşünme''yi ''âni'' ve ''gayr-ı
âni'' olmak üzere ikiye ayırırsak, bu durumda fikr-i âni, ister istemez fikrin
kapsamında yer almış sayılmaz mı? O takdirde, biz sezgi''ye nasıl olup da
düşünme''nin karşıtı olarak ilan edebiliyoruz?
Bu tür sorularla başa çıkmak için, öncelikle duyuların ve aklın idrak ettiği
kavramlara karşılık ''suret'' (form) sözcüğünün kullanıldığını ve ilkinin, dış
dünyadaki tekil nesnelere ilişkin suretler (suret-i cüziyye), ikincisinin ise
sadece zihinde varolan tümellere ilişkin suretler (suret-i külliye) olduklarını
hatırlamamız gerekiyor. Çünkü beş dış duyumuz aracılığıyla
algıladıklarımıza da, aklımız aracılığıyla algıladıklarımıza da ''suret'' (form)
denirken, iç duyulardan kuvve-i vahime''nin (faculté estimative) dış
duyulardan gelen ''suret''lerde algıladıklarına ''mânâ'' denir.
Hikmet-i Kadime''nin dilinde ''mânâ'', suret''te algılanan, müşahede
edilendir; lezzet-elem, fayda-zarar gibi. Basite irca ederek söylemeyi
denersek, dış duyularımla algıladığım ''bir adam''dır (=suret); o adamda bir
de tehlike algılıyorsam, bu ikincil idrak de ''mânâ''dır. Nitekim Şeyh-i
Ekber''in eserlerinde sıklıkla rastladığımız ''suret-mânâ'' çifti buradan köken
alır. Suret ile kastedilen, tabiatıyla, suret-i cismaniye olduğundan, mânâlar
da meânî-i cüziye düzeyinde olacak, yani dış dünyanın sınırlarıyla sınırlı
kalacaktır.
Yukarıda aklın idrak ettiği kavramlara da yine aynı şekilde ''suret'' (form,
idea) dendiğini zikretmiştik. Fakat bu suretler duyularınkinin aksine tümel
olduğu için ''suret-i külliye'' olarak adlandırılırlar.
Aklen kavranabilen işbu suret-i külliye''lerde, akıl, ayrıca mânâlar da bulmaz
mı?
Pekâlâ bulur, bulabilir. O zaman bunlar da ''meânî-i külliye'' (tümel
anlamlar) şeklinde adlandırılır.

128
 Bu kısa ve kaba özet üzerinde biraz düşünülürse görülecektir ki ''sezme'',
''sezinleme'' işlemi, gerçekte suretlerde değil, mânâlarda cereyan etmekte,
sonuç böyle olunca da sezgi''yi ''düşünsel'' (fikrî) ve ''duygusal'' (vehmî)
olmak üzere ikiye ayırmak kaçınılmaz hâle gelmektedir. Yani bir bilim
adamının, bir kâşifin, bir mucidin, bir matematikçinin sezgileriyle, bir
dervişin, bir sanatçının, meselâ bir şairin sezgisi, ister istemez birbirinden
farklı alanlarda gerçekleşmektedir.
Yargılarını delillendirmekte güçlük çekenler hakkında ''Ne de evhamlı!''
demekten kendimizi alamayız. Çünkü cüzî mânâları idrak eden vahime
yetisidir (kuvve-i müvehhime). Bu yüzden vehim ile sezgi arasında
doğrudan bir ilişki vardır; aradaki farkları tartışmak ise şimdilik
lüzumsuzdur.

92.İSTEM’İN DERECELERİ
Bir zamanlar Türkçemizde istem'in[irade] değişik derecelerini ifade etmek
amacıyla farklı sözcükler kullanılırdı: niyet, irade, kasd, meyl, temayül,
arzu, hubb, mehabbet, incizab, taattuf ve aşk… -Dücane Cündioğlu

93.Zıllullahi fi'l-arz.
Benzetmede, benzetilene değil onun işaret ettiği yöne gidersiniz. Akıl
ilimdir. İlim adalettir. Adalet mizandır. Hakkın adalet cihetinden gölgesidir.
Nasıl ki Hakk tüm evreni ve varlığı bir mizan üzere vaz ediyorsa yönetici de
arzda o adaleti tesis etmekle mükelleftir. Bir nesnenin optik gölgesi değil.
Adalet cihatinden benzetiyor. (İ.F)

94.Miskin:
Günden fazla yiyeceği olmayan, tevekkül ve rızayla yaşayan, bir günlük
yemek harici hayatı düşünmeyen ve hayat kendisine bir gün olan, yarın
ölüneceği için bir şey stoklamayan, her konuda gün üzere yaşayan kimse.

95.GAM-VEHİM
Duvarı nem insanı gam yıkar sözündeki nem olmaması gereken yaşlılıktır.
Hem ses bakımından hem anlam bakımından örtüşür. Gam, içe atılan, içte
oluşan, içten içe eriten bir derttir. İş olduktan sonra keşke olmasaydı

129
 üzüntüsü, ne olaydı olmayaydı düşüncesi, ne olur olmasaydı kuruntusudur.
Geleceğin tasasına vehim derler.

96.YARA(D)ILIŞ-YARA(T)ILIŞ
O t ile d arasında ciddi bir metafizik uçurumu vardır, bilmem farkında
mısınız? Şöyle. Yaradılış derken bir şeyin (insanın, hayvanın, eşyanın,
dünyanın), herhangi bir müdahaleye veya zamanın aşımına uğramadan önce
mevcut olduğu varsayılan öz otantik halini, yahut “doğasını” kastediyoruz.
Bunun belli değişmez davranış kalıplarına, yasalara, var oluş ilkelerine,
Aristocu tabirle bir ousia’ya sahip olduğunu da varsayıyoruz. Sonradan
“bozulabildiğini” varsayıyorsak, demek ki bu nesnenin “bozulmamış” bir
hali de mevcut olmalı. Tanımlayabiliyoruz, “aslı budur” diyebiliyoruz.
Halbuki düşünürsen t ile yaratılış bunun tam zıddı bir kavram. Amcanın canı
istedikten sonra istediği gibi yaratır, 99 bacaklı üçgen kedi de yapar, güneşi
batıdan da doğurur, Filistinli gariban bir kızı bir sözüyle hamile de
bırakabilir. Keyif onun değil mi? Mecbur mu illa fıtrat üzere fıtr etmeye?
(S.N)

97.Tevil-Tefsir-Şerh
Tevîl, evvele'nin mastar hâli; yani bir şeyi köküne, temeline, kaynağına, ilk
hâline geri giderek anlamak. Şöyle ifade edilebilir: Bir şeyin daha sonraki
bir süreçte kazandığı hali, ilk biçimine geri giderek, atıf yaparak idrak
etmek. Tefsir, bir metnin demek istediğini, ana temel aksiyomlarının,
kabullerinin sınırları içinde anlamaya çalışmak demektir. Şerh ise, metnin
konusunu, şârihin demek istediklerini de göz önünde bulundurarak açmak,
farklı yönlere, konulara taşımak anlamına gelir. Felsefe metinleri şerh, kuran
tefsir edilir. İbn Rüşd'ün Aristoteles’in eserlerine dair yaptığı işe tefsir adını
vermesi düşünmeye değer.
a. Tefsir, herhangi bir metni aksiyonları değiştirmeksizin çağın bilgisine
göre yorumlamak demektir. Şerh ise müellifin aksiyomlarını
gözetmek zorunda olmaksızın konuyu yorumlamak demektir. (İ.F)
98.Dil bilimleri(SARF, NAHİV…)
temelde sekiz kısma ayrılır:

130
a. Lugat, (bileşiğin karşıtı anlamında) müfret lafızları cevherleri ve
maddeleri bakımından inceler.
b. Sarf, müfret lafızları formları ve yapıları bkaımından inceler. Bu ilme
"ilmü't-tasnîf" de denir.
c. İştikâk, müfret lafızları, asıl ve türev ilişkisi bağlamında birbirlerine
nispetleri açısından inceler. Dolayısıya bu üç bilimin konusu, dildeki
müfret lafızlardır ve inceleme yönleriyle birbirlerinden ayrışıylar.
i. Mesela "ke-te-be" kelimesinin dilde ne anlamlara geldiğinin
tespiti lugatın; aynı kelimenin geçmiiş zamanda yazmanın
belirsiz bir üçüncü tekil şahıs tarafından yapıldığına delalet
eden fiil formunda olduğu sarfın; bu kelimenin "ketb"
mastarından türediği iştikakın alanına girer.
d. Nahiv, mürekkeb/bileşik lafızları (yani cümleleri), bileşikliği bildiren
yapıları ve herhangi bir kullanım durumu dikkate alınmaksızın aslî
anlamları ifade etmeleri bakımından inceler. Bu bilime "ilmü'l-i'rab"
da denir.
e. Meânî, bileşik lafızları aslî anlamlara ilave anlamlar ifade etmeleri
bakımından inceler.
f. Beyân, aslî anlamlara ilave anlamlar ifade eden bileşik lafızları,
delaletlerinin açıklık ve kapalılığı bakımından inceler.
i. Mesela "Ali okula gitti" cümlesinin bir isim cümlesi olduğu ve
isim cümlesi olarak ifade ettiği anlam nahvin; bu cümlenin
belirli konuşma durumunda kullanıldığı anlamı -söz gelişi
muhatap, Ali'nin nereye gittiği hakkında hiçbir fikre sahip
değilken cümlenin herhangi bir vurguya gerek kalmadan
kurularak sadece okula gitmenin Ali'ye nisbetine delalet
etmesi- meânînin; bu cümlenin belirli bir konuşma durumunda
kullanıldığında anlamına delaletinin açıklık kapalılık
bakımından durumu yani kelimelerinin hakikat, cevaz, istiare,
temsil vb. olması beyânın sahasına girmektedir.
g. Aruz, vezinli olan bileşik lafızları, vezinleri bakımından inceler.
h. Kafiye ise vezinli olan bileşik lafızları beyitlerinin sonları bakımından
inceler.

131
 i. O halde nahiv, meânî, beyan, aruz ve kafiyenin konusu bileşik
lafızlardır. Ancak nahiv, mêanî ve beyanda bileşik lafızların
vezinli olup olmaması gerektiğine dair herhangi bir şart yoktur.
Bunlar mutlak olarak bileşik lafızları incelerler ve inceleme
yönleriyle birbirinden ayrışırlar. Ayrıca meani ve beyan
ilimlerine belagat ilimleri denir. Aruz ve kafiyede ise bileşik
lafızların vezinli olma şartı vardır ve bunların konusu vezinli
bileşiklerdir. Bunlar da inceleme yönleriyle birbirinden
ayrışırlar.
Yukarıda sayılan sekiz ilim, Arapça ilimlerinin asılları (usûl) kabul edilir.
Bir de Arapça ilimlerin türevleri (fürû) kabul edilen ilimler vardır. Bunlar ise
hat, şairlerin aruzu, inşa, muhadarat bilimleridir. (Ö.T)

99.ÂDET-ÖRF
Adet, davranış; örf, bilgi hafızasıdır.

100. HİPOTETİK İMPERATİF:

Belirli bir amaca ulaşmak için ne yapılması gerektiğini söyleyen; insanın
arzu ve isteklerine bağlı olan bu buyruk, eylemin muhtemel sonuçlarını
dikkate alarak ortaya çıkar. KATEGORİK İMPERATİF ise herhangi bir
koşula ya da zorunluluğa bağlı olmaksızın bütün insnalar için geçerli olan
buyruklardır. (C.Y)

101. YEDİ ÖLÜMCÜL GÜNAH

a. Gluttony (Gula) Oburluk
b. Sloth (Accidia) Tembellik
c. Lust (Luxuria) Şehvet
d. Pride (Superbia) Kibir
e. Wrath (Ira) Öfke
f. Envy (Invidia) Haset
g. Greed (Avaricia) Açgözlülük

132
102. İLE
Kalem ile hokkası ile denilenilirse de kalemiyle hokkasıyla denilmek
evladır. “Efendi’yle Sami’yle Şadi’yle” denilebilirse de “Efendi ile, Sami
ile, Şadi ile” denilmek tercih edilir. -Muallim Naci

103. Burçin Aydoğdu (@BVRAY) / X hesabının paylaştığı birkaç ayrım:

a. Mazeret-Bahane
Doğru yerine yanlış yapmanın kaçınılmaz gerekçesine mazeret denir.
Zaten özür ile aynı kökten gelmiştir. “Mazeretim var; asabiyim ben"
gibi. Yapılması öngörülmeyen bir işi yapabilmek için yaratılan
gerekçeye ise bahane denir. Krş. vesile 'Gönül muhabbet ister; kahve
bahane" gibi.

b. Niteleme-Tanımlama
Anayasada "Laiklik x'tir, y'dir" diye hüküm olsaydı "...tanımı var"
derdik Anayasada "TC laiktir" yazıyorsa bu, nitelemedir. Tanımlama
değil

c. FAZLA-ÇOK
Fazla kelimesi çok 'fazla' kullanılıyor. Reklamda "çok fazla veri
depolama alanı" diyor mesela. Fazla zarar verecek kadar çok
demektir. Fuzuli de aynı kökten gelir. Olması gerekenden çok, artık
anlamında. Bol da ihtiyaçtan çoğunu ifade eder ama olumlu
anlamdadır. Krş. gani

d. SEVMEK-SAYMAK-DİLEMEK
Eskiden birinin büyüğünden "severim" diye bahsetmesi ayıp
karşılanırmış. "Sayarım" derlermiş. Sevmek-saymak ikilisindeki gizli
hiyerarşi (hatta bkz. arz etmek-rica etmek) aslında dilemek fiilinde de
vardır. Küçük büyükten 'diler'.

e. SADE-BASİT
Sade yerine basit diyorlar. Sadeleştirmek yerine basitleştirmek. Oysa
basit kelimesinde derinliksizlik iması da vardır. Bkz. 'Basit insan'
Derin olması gereken bir hususu sığlaştırmak söz konusu değilse

133
 yapılan ise basitleştirmek değil sadeleştirmek demek lazım.
Sade=yalın

f. KİBAR-NAZİK
İnce davranışlıları nitelerken kibar-nazik karmaşası oluyor. Kibar
kelimesi kebir'le aynı kökten gelir. Ekabirden biri görgülüyse
'kibar'dır Nazik ise hassas demek. Karşısındakina hassas davrandığı
gibi kendisine de hassas davranılması gerekenlere nazik denir. Her
kibar nazik olmaz. Günümüzde birine kibar demek için sosyal sınıfına
bakmanın pek anlamı kalmamıştır ama nazik nitelemesini. kullanırken
anlam gözetmek mümkün

i. Kelam-ı Kibar

i. (Ar. kelām “söz” ve kibār “büyükler” ile kelām-ı kibār) Bir

büyük tarafından söylenmiş ve atasözü hükmüne girmiş
hikmetli meşhur söz: Arap darb-ı meselleri ve Arapça
kelâmıkibâra gösterdiği ilgi ile şarklıdır.

g. NEDEN-NİÇİN
Ne kadar ciddiye almak gerekir emin değilim ama Neden ile Niye
(+niçin) farklı hatta zıt sorulardır Neden="Neyin sonucunda"
Niye="Ne amaçla”

h. Muhtemel ile İhtimal

aynı kökten gelir ama zarf hallerinin anlamı farklıdır: "İhtimal, bu
akşam geç dönerim"de %50'den az ihtimal iması var "Muhtemelen bu
akşam eve geç dönerim"de ise aksine, %50'den yüksek ihtimal iması
var.

i. Tane
sayı söz konusu olunca tane'siz tamlama kuramayanlar var. "5 adam",
"5 uçak" istisna haline gelmemeli. Normali budur. "Tane" vurgudur.

j. SÜRÜ-ÇOK-DOLU
"Bir sürü" sıfatının kullanımı da çok yaygınlaştı. Aslında sürü,
hayvanlar için grup ifade eder: "Bir sürü kuş", "bir sürü koyun"

134
 gibi...Mecazen "bir sürü ağaç", "bir sürü bilgisayar", "bir sürü araba"
da denebilir. Fakat bu tabiri insanlar hakkında kullanmak aslında
sıkıntılı. "Bir sürü kadın", "bir sürü işçi", "..profesör" gibi tabirler
farkında olmadan küçültüyor. "Sürü"yü ikame eden sıfat olmaması da
sıkıntı tabii. "Bir dolu", "yığınla", "bir ordu", "pek çok" gibi
alternatifler işe yarayabilir

k. İÇİN-HAKKINDA
İçin kelimesinin 'hakkında' işleviyle kullanılması dili kısırlaştırıyor.
"X için (hakkında) ne dediler" kalıbı çok tipik bir örnek. Yayıldı.
Birisi ya da bir şey "için" bir davranışta bulunmak sadece onunla ilgili
değil onun faydasına hareket etmek demektir. Kelime tahrif oluyor.

l. LAF-KELAM
"Falanca'nın çok güzel bir LAFı var" denmezmiş. Söz, vecize
(aforizma) ya da kelam denirmiş. "Laf" daha çok, 'boş söz' için
kullanılırmış. "Tuti-i mucize-guyem, ne desem laf değil" mısrası
"Mucizevi konuşan papağanım, boş konuşmam" anlamındadır mesela
İyice boşsa: Laf-ı Güzaf "Laflamak" söyleşmekten boştur. Tacizciler
"söz" değil "laf" atar çünkü sarkıntılıkla kurulan iletişim, iletişim
değildir. - Laf! (Boş söz!) Dolu dolu konuşana Mirkelam (kelam/söz
beyi) denir. Boş konuşana ise Lafazan=müzik enstrümanı gibi 'laf
çalan'

104. CÖMERTLİK-KISKANÇLIK-DİĞERGAMLIK-HINÇ-İMRENME
• benim var, onun da olsun (eli açıklık/cömertlik).
a. • benim var ama onun olmasın (kıskançlık).
b. • benim yok ama onun olsun (diğergamlık/özveri).
c. • benim yok, onun da olmasın (hınç/haset)
d. • onun var, benim de olsun (imrenme)
e. • onun var ya, benim olmasa da olur (yüce gönüllülük/âli cenablık)
105. ÜCRET-FİYAT
Bir tabağa ÜCRET verilmez. O tabağın içindeki yiyecekler ve yanındaki
içecekler bir kahvaltıysa, bunun FİYATI olur, ücreti olmaz. Ücret, işveren

135
 tarafından işçiye veya tüketici/müşteri tarafından hizmet erbabına (mesela
bir berbere) ödenir. (-Semih Lim)

106. VARLIK VE HİÇLİK

Nami Başer’in Sartre'ın varlık ve hiçlik başlığının tercümesi hakkında:
Fransızca'da hiçlik kelimesi var: le néant. Ama L'Être et le Néant deyince
binlerce yıldır varlık ve yokluk diye anlaşılıyor. Örneğin Yunus Emre: ne
varlığa sevinirim ne yokluğa yerinirim. Birdenbire o hiç nereden çıktı?
Kaldı ki Sartre bunu fiil olarak da kullanıyor: yoklamak, aynı anda sınıfta
öğrencileri yoklamak, aynı anda yok saymak vb. bütün hepsine uyuyor.
Hiçlik dediğimizde anladığımız tamamen yok etme, mutlak yokluk gibi bir
şey. Varlık-yokluk birbirini tamamlıyor, varlık-hiçlik değil.

107. TEMSİL-TAKLİD
Temsil eden, aslı, bazı cihetlerden kendisinde tekrar eder. Temsil, asla, tekrar
cihetinden, temsil edendeki dönüştür; yani, temsil eden, bir cihet itibariyle
asla, kendisinde döner. Temsil ile asıl arasındaki bağlantıyı, temsil eden
sağlar. Taklid eden, aslı, bazı cihetlerden kendisine kuşatır, kendisine
giydirir; zennedeki gibi. Sahne icraatında, zenne, kadın kılığına girmiş
erkektir; zenne, icraatı ile kadını taklid eder. Kendisinde tekrar etmek ile
kendisine kuşatmak arasındaki fark, icraat vasıtasıyla açığa çıkar; bu, temsil
ile taklid arasındaki farktır. Güldürmek amacıyla da taklid yapılır; bunu
yapana, eski deyimi ile mukallid denir; mütemessil değil. Temsil, dönüşe
bağlı olması yüzünden, asla, uymak mecburiyetindedir. Taklid için, temsilin
esasını oluşturan tekrar şarttır; aksi takdirde taklid yapılamaz. Temsil
etmeyen taklid de edemez. Taklid eden, temsil cihetinden asla uyar. Taklid
eden, kendisine kuşattığı cihetinden fiil icra eder. Taklid edenin, asıl
cihetinden, temsile tabi fiil icra etmesi gerekmez. Aksine, taklid edenin, asıl
cihetinden temsile tabi olmayan fiil icra edebilmesi, taklidin esasıdır.
Bireyin aynadaki görüntüsünü düşünelim. Birey, başını kaşır; aynadaki
görüntünün de başını kaşıdığını görürüz. Birey, yere oturur; aynadaki
görüntünün de yere oturduğunu görürüz. Deriz ki: Aynadaki görüntü, aslını
temsil ediyor; o takdirde, görüntünün, asla bizzat uymayan fiilini bulmamız
gerekir. Mesela, asıl ayakta dururken, aynadaki görüntüsü yere oturur; taklid
için böyle bir fiil ararız. Bu mümkün değildir. Oysa, taklid edenin durumu

136
 farklıdır; kısaca anlattık. Temsiller, sadece sergi oluşturur, taklid ise dünya.
-Yalçın Koç

TEOMAN DURALI

108.
109. SOYOLUŞ-BİREYOLUŞ
Cinsi münasebet yoluyla biraraya gelen beşer dişisi ile erkeği, doğan
yavrularına dirimsel kalıtım özelliklerini -genetik-aktarırlar.
Kendilerininkinin yanında ebeveynleri ile onların da ebeveynlerininkini
iletirler. Doğduğundan bulunduğu yaşa değin geliştirip bulundurduğu
dirimsel kalıtım özellikleri itibarıyla beşer bireyinin bir geçmişi vardır. Onun
bu bireysel geçmişine biyolojide 'bireyoluş' (Y ontogenesis) denir.
Doğarken tevarüs etmiş olduğu türüne aid özellilerin tümü bakımından da
'soyoluş'a (Y filogenesis) sahiptir. Canlı türlerinde soyoluşun yasalıklarını
araştırıp tesbit eden 'evrim bilimi'dir (Fr evolution). Öteki bütün canlılarda
olduğu üzre, beşerlilik, bir bütün olarak yeryüzünde varolduğu sürede
dirimsel kalıtım değişikliklerden geçerek bugünkü durumuna erişmiştir. Bu
konuyu ele alan da 'beşer evrimi bilimi'dir (Fr evolution anthropologique).

110. KAVİM-AİLE-AKRABA-KABİLE-AŞİRET
Kandaş topluluğun temel birimi aile olup en geniş çaplısı, nıhai merhalesi
kavimdir. Kandaş topluluğun evrimi : anne (kadın) + ata (erkek) = çocuk :
aile-+ akraba-+ akrabayıtaallukat-+ oba (Ar kabile)-+ boy (Ar aşiret)-+
budun/kavim.

111. KATLİAM-SOYKIRIM
Gelgelelim, felsefece 'katliam,' 'soykırım'dan, hatta 'kavmi temizlik' ten
tümüyle farklıdır. Katliam, dini taassup yahut iktisadi, sıyasi çekişmeler ile

137
 kinlenmeler yüzünden, bir insan topluluğuna mensup, kadın - erkek, genç -
yaşlı denmeden, ele geçirilen herkesin kılınçtan geçirilmesidir. Soykırım
oysa, belli bir tasarı çerçevesinde fenni (ve sınai) tutarlılık ile sıkıdüzen
içinde hedef kılınmış belirli bir kavim ile ona mahsus bilinen ten rengini
taşıyanların köküne kibrit suyunun dökülmesi ve soyun toptan ortadan
kaldırılması işlemidir.

112. DİL-ANLAMBİLİM-İŞARETBİLİM-SÖZDİZİM
İşte çok kısaca dil, ‘Ali', 'Fatma', ‘şu ağaç', ‘bu köpek' gibi, tasavvurlar ile
'masa', 'dünya', 'insan', 'ruh', 'melek' gibi, kavramlardan ve bunlar arasında
kurulan pek karmaşık bağlardan oluşmuş sistemli yapıdır. Bu gerçeklik
yahut hakikat konusunu belirli bir tasavvurla yahut kavramla karşılayıp
(denkleştirip) bunu belli ses bütünlükleriyle (sescil semboller: sözler) ifâde
eden (taş, yaprak örümcek gibi) ve bu ifâde biçimleri arasında değişen
kapsamlarda bağıntılar ile bağlamlar kuran bildirişme sistemi dildir. Daha
önce de belirtildiği üzere, sescil semboller ile karşıladıkları 'gerçeklik' yahut
'hakikat' parçası (fragment) arasındaki bağıntıyı, daha başka bir anlatışla,
sescil sembollerin taşıdıkları anlamı inceleyen uzmanlık alanı
anlambilimdir. Ne var ki doğal dillerde sescil sembolün genellikle birden
çok anlamı bulunur. Kullanıldığı bağlam uyarınca sembolün taşıdığı
anlamlardan biri temâyüz eder. Bu sorunu ele alan bilim koluna da
kullanma-bilgisi denir. Semboller (sözler) arasındaki çok farklı seviyedeki
bağlantıları araştıran sözdizimidir. Nihâyet toplum-kültür hayatını olabilir
kılan bildirişimin temel birimleri olan işâretleri ve dildeki sistemleştirilmiş
uzantıları olan sembolleri irdeleyen bilim kolu işâretbilimdir." Dile ilişkin
bütün bunları ve saymadığımız birçok başka araştırma alanını toptan dikkate
alan da dilbilimdir.

113. İDEOLOJİ
Yöntemi olan dialektik süreç durdurulmuş, akışı kesilmiş felsefe sistemİ..

114. DÜNYAGÖRÜŞÜ/Weltanchauung
"Dünyagörüşü, adı üstünde, en ilkin dünyayı, evreni konu olarak alan,
böylesine bir bütünü bir tasarım tablosunda kucaklayan, kucakladığını ileri

138
süren bir görüştür." Demekki dünyagörüşü, belirli birtakım yalın yahut
karmaşık deney verilerini alabildiğine yayıp tümel tasarım haline sokmak
anlamını içeriyor. Bu tasarımın bağrında tek tek yaşantıları, davranışları
belirleyecek değer yargıları, ahlak ile sanat yaptırımları saklıdır. Nitekim,
dünyagörüşü, her zaman insanın yapıp etmelerine çekidüzen veren bir
yaşama uslubu sunar. Nasıl yaşayayım? Ne çeşit bir hayat yaşanmağa değer?
Hangi amaçlara erişmeğe çalışmalıyım? Dünyadaki yönelişlerimi neye,
nelere göre ayarlamalıyım? Bütün bu sorular, tek bir deyimle ahlak
sorularıdır. Yine de dönyagörüşünü düpedüz ahlak öğretisiyle bir tutamayız.
Bir tutamayız; çünkü, dünyagörüşü doğrultusunda bir kimse, kişisel yahut
kendini aşan yaşamayla ilintili olarak, az önce sıralanmış sorulara o karşılık
bulmağa koyulduğunda, kalkış noktasını, kaçınılmazcasına dünyaya: ilişkin
bilgileri oluşturacak.

a. DÜNYATASAVVURU/WELTBİLD
'Dünyagörüşü'nün (Alın Weltanschauung) yanında Mainx, bir de,
'dünyatasavvuru'ndan (Alın Weltbild) söz ediyor. Çoğunlukla iç içe
girişik şekliyle kullanılan bu iki kavramı o, birbirinden ayırmaktan
yana. Her birini sınırlan seçikce çizilmiş başlıbaşına bir alanı
nitelendirmek ödeviyle yükümlendirmiştir. Bu bağlamda
"dünyatasavvurundan deney biliminin sunduğu önermeler tabanı
üstünde kurularak elde edilmiş, dünyayla ilintili tasavvurların tümünü
anlıyorum" diyor. Dikkat edilirse, Mainx'ın, 'dünyatasavvuru'na ilişkin
verdiği tarifin, 'dünyagörüşü'ne dair sunulan deminki tarifin
içleminden olduğu görülecek. Şöyle ki: Dünyagörüşünde insan, iç ile
dış tecrübelerinin hepsini dışlaştırırken, dünyatasavvurunda ancak dış
tecrübelerinden edindiği tasavvurunu açığa çıkarır. Özetle
dünyatasavvuru, "dış tecrübeye dayanarak sokulup
kavrayabileceğimiz her şeyi kucaklar."
Deney biliminin önermelerine kanıtlanmamış, belgelenmemiş değer
yargısı niteliği taşıyan inançlarla yaklaşılmaması gerektiği halde,
bilimadamı da olsa, insan önünde sonunda toplumsal varlık olarak
kendini değer yargılarından büsbütün soyutlayabileceği düşünülemez.
Bu bakımdan "dünyagörüşü ile dünyatasavvurunun bağdaştırılmalan,

139
 yalnızca deney biliminin sorunu olmayıp aynı zamanda her çağda her
insanın manevi ödevidir."
"Spekulativ sistemler, düzmece bilimsel içerikleriyle, Aydınlanmanın
yol açtığı inanç boşluğunu doldurmağa savaşmışlardır." Böylelikle
onlar, bir yanda din kisvesine bürünerek derin manevi yaralar açmış,
öbür taraftan da "deney bilimlerine bilimdışı unsurlar yüklemiş,
dolayısıyla bunların yöntembilgisi temellerini sarsmışlardır." Zaman
zaman, dinle ilgisi bulunmayan birtakım inanç kargaşalıklarını fırsat
bilen dünyagörüşlerinden kimisinin tutarsız, sakıncalı yanlarını gözler
önüne sermekse, eleştirici tutumlu felsefe çalışmasının ödevi olsa
gerek.

115. DUYGU-ALGI-SEZGİ-ANLAM
Duyu verilerinden türeyen algıların, izlenimler ile görüntülerin, yaşamanın
başını çektiğini söylemiştik. Belirginleşip ‘benim’e değerlendirme imkânını
temîn eden soyutlama ile genelleme basamaklanışında zaman – mekân salt
biçimleme etkenlerinin çerçevesinde daha üst dereceyi teşkîl eden,
tasavvurdur. Sonunda kategorilerin denetiminde kavram algıyla buluşur,
kaynaşır. Ne var ki, tasavvur yüklü, ev, masa, dağ, ağaç gibi kavramlar,
soyutlama merdiveninin en alt basamaklarında dururlar. Bunlardan gerek
menşe gerekse yapı bakımından ayrı olup andığımız ‘merdiven’in üst
basamaklarında duran duyu verisi türevlerinden ya git gide uzaklaşmış ya da
hepten bağımsız olan kavramlar vardır. Bu ‘saltımsı’ yahut doğrudan
doğruya ‘salt kavram’lara ‘fikir’ demiştik. İşte fikirlerin vucut verdiği inanç
türüne duygu diyoruz. Elbette ‘duygu’ların dahî ‘benim’in ‘dış’ıyla
bağlantıları bulunur. Ancak, bağlar, dolaylı ve zayıftırlar. Bu yüzden,
‘duyu’ların tersine, ‘duygu’lar, ‘dış’ın ‘iç’imizdeki ‘tezâhür’ü yahut iz
düşümü değildirler. Sonuçta onları duyu verileriyle bağlantılı görmek
yanıltıcıdır. ‘Duygu’lar, haddizâtında ‘sezgi’lerin semeresidirler. Dış
kaynaklı ‘duyu’ların (yine) tersine, ‘duygu’ların ‘kök’ü ‘iç’tedir. ‘Duyu
verileri’nin, ‘duyu verisi evresi’nden ‘algı aşaması’na kadarki süreci
‘duyu/m’dur. Algı aşamasında duyu verileri anlamlandırılırlar. İdrâk
safhasındaysa manâlanırlar. Oysa, dışarıdan duyup algıladıklarımızdan farklı
olarak içimizde ‘yakaladığımız’ ‘sezgi’yi, basamak basamak merdiven

140
çıkarcasına aşamalar kaydetmeksizin, doğrudan doğruya ‘idrâk’ edip ona
‘manâ’ atfederiz. Şu son bahsi geçen süreç de ‘duygulanma’dır. Sonuçta,
gerek ‘duyu’nun gerekse ‘duygu’nun gelip çattıkları, nihâî biçimlerini
aldıkları merhâle ‘idrâk safhası’dır. ‘Duyu’ ile ‘duygu’, o hâlde,
birbirlerinden tümüyle kopuk, tecrîd olmuş veriler değildir. Tersine, ikisi
birbirini ‘algı’da kısmen, ama ‘idrâk’te topyekûn tamamlar. İkisinin birbirini
son aşamada tamamlamasına zâten ‘idrâk safhası’ diyoruz. ‘Dış dünya’ya
dair ‘tasavvur’un kaynağı, ‘duyu’lara dek geri gider. ‘Duygu’lara gelince;
onlar da, ‘düşünce’ler gibi, ‘duyu verisi’ çıkışlı ‘tasavvur’ içeriğine
kavuşarak ‘ete kemiğe bürünür’. ‘Biçim’, ‘düzgünlük’ sağlar. ‘Düzgünlük’
kazanmış ‘duyu’, ‘tasavvur’laşıp ‘anlam’lanır. ‘Akıl’ menşeli ‘kavram’,
‘algı’nın taşıyıp getirdiği ‘tasavvur’u ‘idrâk’ edince ortaya ‘düşünce’ çıkar.
a. Ne var ki, nasıl ‘insan-olma’mız, ilkin ‘beşer-olma’mızı
gerektiriyorsa, yânî ‘beşer-olma’, fizik–fizyolojik varoluş esâsını
oluşturuyorsa, duygular dahî, duyu verileri ile izlenimleri şart
koşarlar. Doğa ile toplum bağlamında dünyayla temâsı olmamış
beşerde —böylesi beşer, zâten, yaşayamaz ya— duygular da
oluşamaz. Ancak, duyu verileri, izlenimler ile duygular arasında
neden – etki bağıntısı anlamında doğrudan doğruya bir râbıta yoktur.
Bundan dolayı da ikisinin sağladığı ayrı ayrı sonuçlar, birbirlerinden
tamamıyla farklıdırlar. Duyuların tersine, duygular bize aracısız
bütünlüklü veri sağlarlar. Bu aracısız bütünlüklü içeriden gelen
verilere sezgi diyoruz. Sezgilerin gücü ile cinsine göre duygu
menşelerini seziş, esin yahut ilhâm ile vahiy şeklinde
sınıflandırıyoruz. Bunlara hulyâyı, ruyâyı, kuruntuyu, düş ile vecdi de
ekleyebiliriz
b. Duyuları uyaran, dış fizik etkenlerdir. Tepkiyse, fizyolojik esaslıdır.
Duyu, duyguca belirlenmedikce, algı; duygu da düşünceye
bürünmedikce idrak ortaya çıkmaz. Algı ile idrak, anlamlandırma
sürecinin aşamalarıdır. Anlamlandırılan varolan, anlamlandıransa akıl.
Kişinin karşılaştığı varolanı, mensubu olduğu varlık öbeğine geri
götürerek anlamlandıran akıl; anlamlandırılmaya teşne her varolansa
bir değerdir. Öyleyse varolan bilkuvve anlam olması itibarıyla değer
olup aklın ışığında anlam kazanır.

141
 c. Gerçeklikte cereyan edenler süreç çerçevesinde olup biterler. Bir tek,
duyan - duygulanan - düşünen insan, süreci zaman biçiminde idrak
ederek yaşar. Algılama 'şimdi' olup idrak olunan 'geçmiş'tedir.
Algılanıp idrak olunmağı bekleyenlerse 'gelecek'te.
116. Tasvir-Tanım-Neden-Niçin
‘Nasıl’, bir olayın cereyân şeklini bize verir. ‘Neden’, o olayın başlangıç
safhası nedir? Hangi âmiller o olayı başlatmıştır? Buna cevap getirir.
‘Niçin’, olayın yöneldiği gâyeye cevap getirir.
‘Nasıl?’, denel düzlemdeki soru şekli olup esâstır. ‘Neden?’, ‘nedenli–denel
–düzlem’ üstünde yükselen ‘teorik çatı’dır. ‘Nasıl?’la, vâkıa çeşidinden
olayın olup bitme tarzı soruşturulur. Soruşturmadan elde edilecek sonuç,
‘tasvîr’ tertîbinde bir ‘açıklama’dır. ‘Tasvîr’, ‘olay’ın, vukûu ânında olup
bitişinin ‘söz’le yahut ‘çizgi’yle aktarılması, ‘resmedilme’sidir. ‘Neden?’
ise, açıklamayı yapanı zamanca geriye taşır. ‘Olay’a yol açan âmiller,
sıralanıp dökümlenir. Böylece ‘olay’ın vukûu bulma ânından uzaklaşılır.
‘Neden’ sorusuna getirilen ‘açıklama’, ‘nasıl’a verilen ‘tasvîr cevabı’ gibi
‘vâkıa yüklü’ ve ‘canlı’, demekki ‘tasavvur içerikli’ değildir. Daha ‘soluk’
ve soyuttur. ‘Neden’ sorusuna verilen karşılık, ‘nasıllı’nın ‘tasvîr cevabı’nın
tersine, ‘tanım’ neviinden ‘açıklama’dır. ‘Tanım’, ‘tasavvursuz’ olup
‘kavram’laşmış dil değerleriyle örülü bir ifâdedir. Bu söz değerleri
tekanlamlılığa ulaştıklarında, bunlara ‘ıstılâh’ yahut ‘terim’ denilir.
Tekanlamlı söz değerlerinin çizgisel (grafik) ifâdesi ‘formül’dür.)

117. Kâmil kişi

a. nin göze çarpan görünümü, bir yanda kibirden, öbür taraftan da
hafîfmeşreplik ile geçici heveslerden uzak duruşu ile davranışıdır.
Güvenilir kimsedir. Ciddî ve vakarlıdır. Bu dünya hayatının her ân
sona erebileceğinin sallantıya yer bırakmaz ayıklığını gözler önüne
serer. Hiçbir dünya varlığına sığınmaz, tapmaz kararlılığıyla
yalnızlığını yaşar. Varoluş endîşesini durmadan dinlenmeden
gönlünde ve vicdânında duyar. Hayatı asla comédie olarak duyma
hafîfliğine kapılmaz; kendisine o, hep bir drame gibi görünür. Bu
bakımdan küreselleştirilen İngiliz-Yahudî medeniyetinin yaymağa

142
 çabaladığı ‘çağdaş yaşama’ insana zuldur, zulümdür; o, ancak
hayvanîleşen beşer için yaşanmağa layıktır.
b. Özüne güvenip saygı duyan, kimliğini bilen, yânî özbilinçli dik duran
insandır. Böyle olanın, ruh güzelliği dış görünüşüne de yansır. Sözünü
ettiğimiz, sâdece orantılılığa dayalı moda dergisine kapak resmi
olabilecek içi boş ‘mannequinvârî’ ‘alımlılık’ olmayıp yine ruh
duruluğuna sâhip birinin ancak idrâk ve takdîr edebileceği bir
güzelliktir. Böylesi güzel bir insan, onunla karşılaşıp da ona bakana,
kendini seyre dalana tanrısallığı çağrıştırır. Bu, orantılılığın değil de,
iyiliğin çağrıştırdığı manâ dolu sahih güzelliktir. İyiliğin doğurduğu
güzellik ise, gelip geçiciliğin panzehridir
c. Din, kutsallığın, ona bağlı olarak da saygının, ve nihâyet, ahlâkın
fışkırdığı pınardır. Din duygusundan yoksun kişinin, doğa ile insan
karşısında temellenmiş saygısı ile sevgisi olamaz. Çünkü onun,
duygulanmaları ile düşünmeleri, aslî pınardan beslenmiyorlar. Böyle
birinin duyuları vardır; o, duyar; ama duygulanamaz. Duyarak ‘beşerî
varoluşum’un farkına varırız; buna karşılık,
‘beşerî–varoluşumun–farkına–varmanın sırrı’na inemeyiz.
‘Beşerî–varoluşumun–farkına–varan–varolma–safhası’, ‘ben’i teşkîl
eder. ‘Beşerî–varoluşumun– farkına–varmanın–sırrına–uzanabilme
aşaması’, ‘ben’i ‘ben–aşkın–ben’ durumuna taşır. O, ‘ben’imin sâhibi,
efendisi ‘ben’in aşamasıdır. ‘Dirim–beşer–beni’nin
‘ben–farkındalığı’, ‘ben–bilinci’ni, başka bir anlatışla, ‘benliğ’i
oluşturur. Oysa, ‘dirim–beşer–insan–beni’nin ‘ben–bilinci’, yeni bir
âlemin kapısını açar: ‘Özbilinç’, diğer bir ifâdeyle, ‘benimlik’. Burada
artık ‘Ruhun beni’, alt basamaklarda duran ‘nefsin beni’nin efendisi
olduğundan, birincisi, ikinciyi yönlendirip yönetir. Ben’in, kendi
‘dirim–beşer–varoluş’unun üstüne katlanarak onu anlamlandırması
sonucunda oluşan ‘benimlik’ bir ‘varolma–durumu’dur. Onun altında
yer alan ‘benlik’ de şu hâlde, ‘beden–nefs–kendim’in
‘kendisinin–farkına varmışlığı’dır.
‘Beden–nefs–kendimin–kendisine–varmışlığı’, bilinçlenme
basamaklanmasına eşiktir. ‘Önbilinç’tir. Asıl açık bilinç, ‘ben’den
‘benim’e geçişle ve nihâyet, ‘benim’in inşâasıyla belirir. İnşâa, ömür

143
boyu sürdüğünden, bilinçlenme git gide keskinleşir. ‘Ben’, ‘ben’ini
tanıdığı ölçüde, ‘benim’leşir. ‘Benim’leşildiği oranda da, ‘bilinç’ten
‘özbilinc’e geçilir. Aslında, ‘benim’in ‘inşâa’sı ile ‘özbilinçlenme’, iç
içe yürüyen süreçlerdir. Dış şartların basıncı ile ‘beden–nefs’
ikiliğinin, karşılık, yânî mükâfât beklemek doğrultusundaki ayartıcı
etkilerine, akıl–vicdân cephesinin “yapmalıyım!” ‘özden–buyruğ’u
yoluyla karşı çıkışı sonucunda, ‘ben– insanımsı’dan
‘benim–kâmil–insan’a geçiş gerçekleşir. ‘Akıl–vicdân–içten–içliliğ’i,
kendini, sonuçta ‘benim’i inşâa ederek duyurur. ‘Benimlik’, ‘benliğ’in
tersine, hiç, olmuş bitmişlik merhâlesine ulaşıp orada kaskatı
kesilmez. Süreklice kemâle erme iştiyâkı ve irâdesiyle tekâmül
hâlindedir. Tekâmül etmek de kudretlenmek demektir. ‘Kendi’ni
‘bilen’ ‘ben’ ‘bilinçli’dir. ‘Kendini–bilen–ben’,
‘kendi–dışında–kalanlar’ı da ‘tanıyabilir’: ‘Bilgili’dir.
‘Kendi–benini–bilmek’le ise, ‘benim’lik ortaya çıkar.
‘Özbilinçli–benim’, ‘bilinc’in de, ona imkân hazırlayan ‘bilgi’nin de
mâlikidir. O, kudretli olandır. Benim–kişisi’,
‘dirim–beşer–ben–varolanlığı’nı aşarak “yapmalıyım!” ödev
düstûrunda —‘özdenbuyruğ’unda— kendini ‘ahlâk–varlığı’ olarak
bulur. ‘Ahlâk–varlığı–benim–kişisi’, öyle olmanın özsaygısı ve
özgüveniyle perçinlenmiş ve çelikleşmiş kimliğin mâlikidir.
“Yapmalıyım!” düstûru, hudutları açık seçikce çizilmiş bir anlam
bağlamına sâhiptir. Bu anlam bağlamı dışında kalan ne varsa,
‘“yapmamalıyım!”– diyârı’ndandır. ‘“Yapmamalıyım!”– diyârı’,
‘yabaneller’dir. Öyleyse “yapmalıyım!” düstûru uyarınca duyan,
düşünüp eyleyen ‘öz’ünü bilerek, ‘o’nun hakkını tanıyarak yaşayan
‘ben’, ‘benim’in ‘yurd’undadır. ‘Öz’ünü bilerek, onun hakkını
tanıyarak yaşayamayan yurdunda bulunmayıp yabanellerde ömür
tüketen ‘dirim–beşer– nefs–ben–varolaolanı’dır. Yabanellerde ömür
tüketen, ‘öz’üne ‘yabancılaşmış’ ‘nefsî–ben–beşer’dir. İçinde
bulunduğu şartlar yüzünden, ‘öz’ünü bilmeğe yönelik donanımların
varolduğundan habersiz ‘nefsî–ben–beşer’ dramatique bir kişidir.
Özünü bilmeğe yönelik donanımların varolduğundan haberli olmasına
rağmen, ‘nefsî–ben–beşer’ evresini aşıp ‘ruhî–benim–insan’

144
aşamasına yükselmeği ret yahut ihmâl eden, ‘kalbi mühürlü’ bir
kimsedir. Sonuçta böyle biri, ‘insanlaşma umudu’na gönlünü kapalı
tuttuğundan, tragique biridir. ‘Ruhî–benim–insan’ aşamasına
yükselme, ‘özbilinc’i olan insanın isteğidir. Herakleitos’un logos,
Sokrates’in ise daimon dedikleri, bizim de burada aklın uyarıcı ve
öğütleyici sesi şeklinde tavsîf ettiğimiz ‘vicdân’ doğrultusunda
tercihte bulunup karar verme isteği, ‘irâde’dir. Şu durumda vicdâna
kulak kabartarak düşünme etkinliği, özbilinci verir. Özbilinçli kişinin,
düşündüklerini söze ve fiile intikâl ettirmesiyle eylem ortaya çıkar.
Bahis konusu intikâli başlatma ile yürütme gücüne, işte, irâde
dediğimizi tekrarlıyoruz. ‘İrâde’nin başlangıç safhasını
“yapmalıyım!” ‘özden-buyruğu’ teşkîl eder. ‘İlahî yasa’nın, ‘benim’
diline tercümesi, aklın sesi, yânî ‘vicdân’dır. ‘Özbilincim’in,
‘vicdânım’ doğrultusunda eylemek isteğini beslemesine de, ‘niyet’
diyoruz. O hâlde, ‘İlahî yasa’nın ‘benim’deki bilgisi —‘irfân’—
‘özbilincim’i oluşturur. Belli bir eylemin ‘özbilincim’de tebârüz etmiş
düşünce aslî esâsı, ‘niyetim’dir. ‘İrâde’, öyleyse, hem ‘eylemim’i
boşandırma isteği demek olan ‘niyetim’i hem de yürürütülüşünü
kapsar. Demekki “özü ile sözü bir” dediğimizde, kasdettiğimiz,
‘niyet’ ile ‘eylem’in uyuşmasında vuzuha kavuşan ‘irâde
tutarlılığı’dır. “Eylemler, niyetlere göre değerlendirilirler” Hadîsinin
manâsı da zâten budur. Niyet ile eylem tutmazlığı, sonuçta, irâde
tutarsızlığını gösterir. Belli bir düşüncenin, eyleme dönüştürülmesi
isteğine ‘niyet’ demiştik. O, nihâyet, ‘dışım’daki gözlere ve bakışlara
kapalıdır. ‘Niyetim’, ‘mutlak mahremim’imdir. Onu oluşturmak,
ondan ‘eylemim’i türetip ‘niyetim’ ile ‘eylemim’i uyuşturup
uyuşturmamak, tamamıyla ‘benim’e kalmıştır. Bu da ‘hürlük’
demektir. “Yapmalıyım!” ‘niyetim’i ‘özden–buyruk’ şeklinde
duyumlayıp ‘eylem’e dönüştürüyorsam ‘ben’ hürdür. ‘Hür’ olan ‘ben’
ise, artık, ‘benim’dir. ‘Ahlâk’, ‘İlahî yasa’ya uygun “yapmalıyım!”
‘özden–buyruğu’ yönünde niyetlenip eyleyen ‘benim’in düşünüş ile
davranış tümlüğünün ifâdesidir. “Yapmalıyım!” düstûru, ‘şartsız
özden–buyruk’ tarafından izhâr edilmiş değil de, bir şartlı ve özden
gelmeyen buyruğun ifâdesiyse, o takdîrde ‘ahlâkî’ addolunamaz.

145
‘Hukuk’a ilişkin olabilir. Şu durumda hukuka, dolayısyla da kanuna
uygun olan, ahlâkî olmayabilir de. Toplumsal örfün gerektirdiği ile
ahlâkınkisi her vakit çakışmayabilir. ‘Özden hür’ olan ‘ahlâk kişisi’,
demekki ‘ruhî–benim–insanı’ evvelemirde ahlâkın, yânî vicdânının
icâplarını her şeyin üstünde tutar. Vicdân kişiliğimden kaynaklanan
ahlâk, beni evrenselliğe taşır, insanşumûl kılar. Allah buyrukları, yânî
Tebliğ ile vicdân doğrultusunda, evvelemirde sebâtla niyetlenmek,
bilâhare duygulanıp tutarlıca düşünmek, kararlılıkla davranıp eylemek
yoluyla ahlâkın oluşturulduğunu söylemiştik. Ahlâk zemînine basıp
ona uygun bağlamlarda yaşayan kişilerin dokudukları
biçimselleştirilmiş (Fr formalisé) insanlararası ilişkiler ağına da hukuk
diyoruz. Ahlâk esâslı hukukta, kişi, baştan, hür
(özden–karar–verebilirlik), vefâlı, başka bir deyişle, ödevine sâdık,
haysiyetlidir; demekki haksızlık ile zulme tahammülsüzdür:
Başkaldıran insan. Oldum olası, özellikle de günümüzde, ziyâdesiyle
sıkıntısı çekilen, en kıt, dolayısıyla da zor bulunan servet, ahlâklı
(kâmil) insan olduğundan, sâdece hür – vefâlı – haysiyetli üçlülüğünü
hâîz kişiler dikkate alınarak, hukukun inşâası, tarihte pek az döneme
nasîb olmuştur. Tebliğden uzaklaştığı oranda, bir toplumun
insanlararası ilişkiler ağı, hukuktan örfe kayar. Tebliğe yaslanmayan,
ama tümüyle biçimselleştirilmiş düşünmenin ürünü
düstûrlaştırılmış/kodlanmış sistem tarzında inşâa olunmuş bir hukuk
düzeni daha vardır: ‘Laik hukuk’. Laik olan, doğrudan doğruya Vahiy
Dinine dayanmamakla birlikte, yine de ondan dolaylı biçimde
etkilenmiş örfî hukuktan da sayılmaz. Meselâ, önceki çağların Zencî
Afrikasında, İç Asyasında, Asurunda, Ege havzasında, Çininde,
İranında, Türklerinde, Aztekleri ile İnkalarında, Hintlileri ile
Germenlerinde bu çeşit hukuklar hükümlerini icrâ etmişlerdir.
Onaltıncı yüzyıldan itibâren Yeniçağ Dindışı Avrupa medeniyetinde
boy gösterip de şâhikasına İhtilâlikebîrde ulaşan ‘laik hukuk’,
bililtizâm Tebliğe sırt çevirmiş olması sebebiyle, ‘örfî’ olandan
ayırdedilmelidir. Laik olanda her zaman ve kimi örfî hukuklarda yer
yer, düstûrlara, yânî kodlanmış kurallara riâyet etmek, kanunî
davranıştır. Buna karşılık, Tebliğden esinlenerek vicdândan neşet eden

146
özden–buyruğa itaat, yaşayışımızı meşrûu kılar. Demekki kanunîlik
(Fr légalité), laik hukuk; buna karşılık, meşrûuluk (Fr légitimité),
ahlâk için söz konusudur. ‘Benim’ adâlet duygumda kendini izhâr
eden ahlâktır. Özge bir anlatışla: Adâlet, ‘benim’de ahlâk şeklinde
ifâdesini bulur. Ahlâk kişisi, kendine de başkalarına da âdildir. Niye?
Çünkü gönlünü şu ulu Âyetle eğitmiş, hayatını onunla
anlamlandırmıştır: “Çetelesi (Kitabı) çıkarılıp önüne koyulacak tüm
yapıp ettiklerinin. Günâhkârları dehşete kapılarak göreceksin.
Kendilerine isnâd olunanlardan ‘Ah! ne de yazık etmişiz! ya,’
diyecekler. ‘Büyük küçük, ne ettikse, hiçbir şey atlanmamış; Bu, ne
biçim bir Çeteledir ki, Her bir şey geçirilmiş kayda!’ Ne etmişlerse,
buluvereceklerdir önlerinde: Zulmetmez Rabbin kimseye” —: her bir
kişi payına düşeni eksiksizce ödeyecek [“ve lâ yazullimu Rabbike”:
Kehf /18]. Ahlâk kişisi, Tanrı yasasını bir taraftan içinde yaşadığı
kültür aracılığıyla Tebliğden öğrenirken, öbür yandan da vicdânından
‘işitir’. Öğrenip işittiği ‘Tanrı yasası’nı uygulamak üzre, duyumladığı
güçlü, hasbî, samimî bir istektir. Tabîî, tersine, yânî ‘Tanrı yasası’nı
uygulamamak doğrultusunda da irâde gösterebilir. Birincisi
‘meşrûu’yken, ikinci tür irâde, ‘gayrımeşrûu’dur. Meşrûu olan
birincisini duyumlayıp uygulayan ahlâk kişisinin ‘benim’i, diğer
ahlâk kişilerinin ‘benim’leriyle ortak paydada buluşur: Toplum
çerçevesinde ve yurt düzleminde. Birincisine İslâm ıstılâhında
‘ümmet’ denirken, ikincisine ‘dârulİslâm’ adı verilmiştir. Ortak payda
nedir? ‘Temel yasa’dır. ‘O’nu sâdece ‘benim’ ve başka insanlara
değil, ama yaratılmışların tümüne uygulamak ‘ödevim’dir. Böylelikle
ahlâk, insan teki ve toplumu için olduğunca dünya ile doğaya da
şâmildir: “Davranışının temel yasası irâdenle genel doğa yasası
olacakmışcasına davran!” ‘Benim’de tesbît ve tayîn olunan, ‘temel
özelliğ’i gereği öznel olması icâb ederken, doğayı dahî kavrayacak
raddede şumullü olması, bizleri aykırılığa (Fr&İng paradox)
götürüyormu? Düz biçimsel mantık açısından ‘evet’, götürüyor.
Ancak, düz biçimsel mantık nefsî (Fr psychique) ‘ben’le sınırlı olup
onun ötesine ‘benim’e şâmil değildir artık.

147
 d. Fevkalbeşer Allah Soluğunun insandaki tezâhürü Akıl–Gönül
tümlüğüdür ki, buna ‘maneviyât’ diyoruz. Maneviyâtın akıl tarafına,
özellikle biçimselleştirlmiş —akılyürütme ile gidimli düşünme—
vechesine bihakkın vakıf olan ‘dâhî’dir. Bunun da ötesinde, ‘akıl –
gönül’ tümlüğünün, demekki maneviyâtının bütün hazînesine mâlik
bulunan Allah dostu ‘velî’dir. İlki, ‘üstünbeşer’ (‘fevkalbeşer’);
öbürüyse ‘Rahmanî insan’dır.
118. Adabımuaşeret
İnsan, bütün varlık belirlenimlerini toplumun bağrında kazanır. En
mütekamil toplum ise, Eflatun'un deyişiyle, polis(Ar medîne), yani
devletleşmiş olandır. Kamil insan, kendini olsa olsa mütekamil toplum
demek olsan poliste gösterebilir. Temelde toplum varlığı olan insan,
mütekamil toplumun bağrında 'siyasî varlık' halini alır. Buna talebesi
Aristoteles "zoon politikon" diyecektir. Devletleşmemiş toplumlarda
yaşama, 'örf'lerin çerçevesinde mümkünken, mütekamil olanda karşımıza
'ahlak' çıkar. Örflerin gevşek kuralsılaşmaları 'adabımuaşeret'i verir. Ahlakın
sıkı sıkıya, üstelik yazıya dökülerek, düsturlaştırılmasından hukuk (ho
nomos) ortaya çıkmıştır.

119. GÖRGÜ
Gündelik düzlemde gerek toplumda gerekse doğada yaşanan tecrübeler,
kişiye hayatın girintileri ile çıkıntılarını öğretir. Kişi, bunları iki yoldan
öğrenir. Bunlardan birincisi, içine doğduğu toplum katmanlarından;
öbürüyse, kendi yaşadıklarındandır. Mensûb olduğu toplumdan gelenekler
ile göreneklerle aktarılan adâbımuâşeret kurallarını edinir. ‘Yaşanan
tecrübeler’ ile ‘adâbımuâşeret kuralları’nın mezclerinden ortaya ‘görgü’
çıkar.

120. Bilge
a. “düşünceleri ile eylemleri üstüne katlanmayı âdet edinmiş,
evvelemîrde ‘öz ben’ini araştırmaya girişmiş kişidir. Öz beninin köşe
bucaklarını, tekmil kıvrımları ile boğumlarını keşfede ede nihayet
‘bendışı’na doğru merak dolu ‘göz’lerle hamle yapan insan
‘bilge’dir.” ‘Bilge’, ‘ben’inden hareketle ‘varolma’nın, ‘yaşama’nın,

148
 ‘yaşanan ortam’ın logosunu bulgulamanın peşindedir. Çıkışı
‘ben’indendir. Döner dolaşır çıkış noktasına geri döner. ‘Ben’den
‘ben-olmayan’a yönelir. ‘Ben-olmayan’dan ‘ben’e döner. Aranışı da
buluşu yahut bulamayışı da onun kendi başına gösterdiği bir cehttir.
Kendi dışındaki birinin biçimsel —yânî mantıkî— gözetim ile
denetimine kapalıdır. Zikrolunan etkenlerin ışığında ‘bilgeliğ’in
‘monologos’ olduğu ortaya çıkar.
Ömür, bulunulunan âna değin yaşananlardan edinilmiş tecrübeler
bütünüdür. Şu durumda hayat tecrübeleri geçmişe ilişkindir. Her insan gibi,
bilge de, bildiği tanıdığı geçmişte kendini güvende duyar. Yaşanmamış,
dolayısıyla tanınmayan geleceğe sıcak bakmaz. ‘Yaşanan’, ‘geçmiş’tedir. Bu
bakımdan bildiklerimiz yaşanmışlıklar hazînesinde, yânî hâfızada saklıdır.
‘Bilgi’ye saygılıysak, ‘geçmiş’e hürmet göstermeliyiz. Yaşanmışlıkların
sindirilip içleştirilmeleriyle ortaya çıkan ‘hayat’tır. Yaşanmışlıkların
silinmesi, yaşamak edimini ortadan kaldırır. Yaşamak edimiyse,
‘şimdi’dedir. Şu durumda, ‘geçmiş’ yoksa, ‘şimdi’ de olamaz. Şimdi ortaya
çıkmıyorsa, gelecek de belirmeyecek demektir. ‘Şimdi’, demekki ‘geçmiş’in
uzantısıdır. ‘Gelecek’ ise, yaşanmışlıkların, yaşanmamışlıklara
yansıtılmasıdır. Yaşadıklarının farkında olmayan, neyi nasıl yaşayacağını da
kestiremez. Yaşadıklarını iyice sindirip içleştirmiş kişinin ‘özbilinc’i
bulunur. ‘Özbilinc’i tam olan ‘bilge’dir.
Bilge, hakîkatin iki kapısı olan “aşkın”lık ve “içkin”liği geçebilen
insandır. Aşkınlıkta ‘temâşa-tefekkür’ yetisini gösterir. İçkinlikte ise
‘teemmültefekkür’ yetisiyle ilahi sesi bulur. Bilge, bu ilahi sesle âdap
kurallarını ilham yoluyla elde edip düzenlerken; peygamber, vahiy ile ahlâk
ilkelerini tespit ve tanzim etmektedir. Bu yönüyle bilgenin hem dış, hem de
iç âleme vukufiyetini görmekteyiz. Bilge bir yandan etrafındakilerle birlikte
yaşam mücadelesi vermeye çalışırken, diğer yandan kendini, diğerlerini ve
çevreyi bilmek için olaylar üzerinde teemmüllü düşünmek gayretiyle
toplumdan ayrılıp tek başına yaşamaktadır.
..Kendi başına kalma ihtiyacı hissetmesi durumu dışında, bilge
olmanın her çeşidi toplum bağlantılıdır. Bilgenin bu toplumsal olma özelliği
ona, toplumda yeri geldiğinde bir “Hâkim”, yeri geldiğinde “Hekîm”,
bunların yanında ihtiyaç duyulduğunda siyaseti yönlendirmede “Hüküm”

149
 sahibi olma görevini üstlendirmiştir. Bilgenin en önemli özelliği başta
‘kendini bil’mesidir. ..Bilgenin maneviyatı arttığı ölçüde, bilgelik hikmete
dönüşmektedir. Hikmet özel bir çalışma ile değil, insana Allah’ın özel bir
lütufudur. Hikmet ehli, hakikati sezgi ile bulmaktadır. Hakikati sezgiyle
bulan ve gerçekliği anlayıp bunu kendine özgü bir dil ile ifade eden de
“sûfî”dir. Bilge düşüncelerinin dayanaklarını tabiatta ve insanda bulmaya
çalıştığı gibi dinde de bulmaya çalışmaktadır. ..Bilgelik ve ondan meydana
gelen felsefe “logos”tan türemiştir. Fakat burada bilgelik ile felsefe
birbirinden ayrılır. Bilgelikte logos, “monologos” temellidir. Yani ‘ben’
çıkışlıdır. ‘Ben’den çıkıp yine ‘ben’e döner. Felsefede ise Sokrates’le
birlikte “diologos”a dayanır. Monologostan farklı olarak diyologos bir
‘tartışma yöntemi’dir.
[Zeynep Yıldırım’ın Y.L tezinden alıntıladım.])
b. Anlamlandırmayla birlikte ilk değerlendirilen ‘ben-varlığım’dır. Ona
dair ‘fikrim’,‘bendışı-bütün-öteki varolanlara-ilişkin-fikrim’in
öndayanağıdır. ‘Ben–varlığıma–ilişkin-fikrim’e ‘özbilincim’ diyoruz.
Bendışı–bütün–öteki–varlonlara ilişkin geliştirdiğim fikirler, onların
duyulur gerçeklikleriyle ilgili kaldıkca, ‘bilgilenirim’; ‘kendim’e
eğilerek özüme inebildiğim ölçüdeyse, ‘bilinçlenirim’.
121. CEVAP-ÇARE-ÇÖZÜM-TEDAVİ
“Bu ne(dir)?” sorumuza, “bu, masa(dır)” dendiğinde, verilen, ‘cevap’tır.
Oysa kavramın anlamı sorulduğunda, getirilecek olan, ‘mesele’ye yahut
‘sorun’a ‘cevap’ değil, ‘çâre’dir, ‘çözüm’dür. Öyleyse ‘mesele’ler,
‘cevap’landırılamaz, onlara ‘çâre’ getirilir. …Sözgelişi, “yaralanmış
kolumun kanamasını nasıl durdururum?” sorusunun cevabı vardır: İşte,
muhatabım bana “yarana pamukla alkohol ile tentürdiyot bastırır, sonra da
orasını sargı beziyle kapatırsın” diyebilir. Hâlbuki, falanca hastalığa
—verem, sarılık, tifo...—, çeşitli muayeneler ile tahlillerin neticesinde ‘çâre’
—tıpta buna ‘tedâvî’ de denilir—önerilir. Ne var ki, integral hesaplarda
karşımıza çıkan ‘sorun’ların ne ‘cevab’ı ne de ‘çâre’si bulunur; bunlar,
‘çözüm’e kavuşturulurlar. ‘Çözüm’de, görüldüğü gibi, son derece zahmetli,
soyut ve sıkı bir mantık düzenini gerektiren akılyürütme işlemi bahis
konusudur. ‘Çözüm’, nitekim, ‘çözümleme’yi/’tahlîl’i de anlamca kapsar.
…‘Felsefe’nin özgül (Fr spécifique) işi, aşırı soyut sayılan ‘kavram’ların

150
 ‘anlam’ı nedir sorusuna ‘cevap’ bulmak, yânî bunları ‘çözüm’e
kavuşturmaktır.

122. ÇABA-GAYRET-CEHDÜGAYRET
Belli bir gâye doğrultusunda yol alma kudreti ile tâkatı, genelde çabadır.
Belirli gâye, esâsta, yânî niyet itibâriyle, meşrûu ve hattâ mukaddesse, o
takdîrde bu sözü edilen doğrultuda yol alma kudreti ile tâkatına ‘gayret’,
öyleki bunun en üstün raddesine ‘cehdügayret’ denilir. Nihâyet, planlı
programlı soyguna girişmek, cinâyet işlemek dahî, ‘çaba’ gerektirir. Çaba da
kişinin melekelerinden (aptitude) sayılan sabır ile zekâ neticesi olabilir.
Filvakî çaba, sabır ile zekânın aritmetik toplamı olmayıp melekeyi işleten,
onlara işlerlik kazandıran kudret ile tâkattır.

123. Hayat-Yaşam-Dirim
a. ‘Hayat’, ‘dirim faaliyetleri’ demek olan ‘yaşama’yı aşar. ‘Dirim
faaliyetleri’nin onanmaz onarılamaz ölçüde çözülüp çöküşüyle
başgösteren durum ‘ölüm’dür. Öyleyse ‘fizik– biotik’ sürec olan
yaşamanın sonu sınırı ‘ölüm’dür. Oysa ‘hayat’, ‘fizik–biotik
süreçliliğ’in ötesine işâret eder. hayat, ruh – nefs ekseninin yaşama
boyutundaki ifâdesi ve izhârıdır. Din, ruh – nefs ekseninin bir ucuna
konumlanmış nefsin ayrac içerisine alınıp insanda ruhu tek hâkim güç
durumuna getirme cehdügâyretinin kurumlaşmış hâlidir. Dinin aslî
görevi, ‘kişi’yi ‘ölüm’le birlikte ‘vucud’unu terkedecek olan ‘ruh’una,
böylelikle de ‘salt ruh hayatı’na alıştırmaktır.)
b. “O, dirimsel (Fr biotique) bünyesinin yanına hiçbir canlının
yapamadığı, yapamayacağı bir işi becermiş, kültür çevresini
kurmuştur. Bu bakımdan bir ‘biyokültür’ varlığı olarak insanın, öteki
canlılardan farklı şekilde, salt dirimli yahut yaşamı bulunmayıp
‘hayat’ı da vardır. Hayat, anlaşılacağı üzere yalınkat biyolojik
süreçleri dile getiren ıstılah değil. Onları içermekle birlikte, insanın
‘sosyokültürel’ etkinlikleri ile üretmeleri de onun anlam kapsamına
girer. Demek insanın nevişahsına münhasır biyokültürel bütünlüğünü
yansıtan ıstılah, hayattır.)

151
 c. Beşer yaşar. Buna karşılık insan tarafındaki varolma şartına hayat
dendiğinden müteaddit defa bahsettik. ‘Hayat’, ‘yaşama’yı kapsar ve
dahî aşar. Öyleyse hayat, bir yanıyla kapsayıcıyken, öbür taraftan
öteleyicidir. Yaşamayı kapsadığı ölçüde fizik–fiziyolojik–genetik,
kısacası doğal işleyiştir; aştığı, ötelediği oranda doğaötesi bir
olaydır. Doğal işleyişlerin tekrarlanabilinir cinsten olmaları,
genelleme ile soyutlamaya uygun düşerler. Tekrarlanabilinir,
genellenebilinip soyutlanabilen olaylar, biçimselleştirilmiş mantık
temeli üstünde inşâa olunan bilim çerçevesinde açıklanabilinir,
dolayısıyla bilinebilirler.
d. Beşerin meydana gelmesinde iki unsurun biraraya gelmesi şarttır:
Erkeğin tohumu ile kadının yumurtası. İki unsur, Allahın Rahmet
vasfının, insanın dişi tarafı olan kadındaki tecelligâhı rahimde
buluşur. Bu buluşup birleşmeden döllenmiş yumurta (zigot) meydana
gelir. İşte, erkeğin tohumu (spermatozoon) ile kadının yumurtasının
birleşmesinden döllenmiş yumurtanın meydana geldiği safhaya
doğum denir. Doğumla birlikte beşerin, birey biçimindeki yaşaması
başlar. Bu safhada o belirli bireyin yaşaması, dirim zemininde cereyân
eder. Anne rahmindeki, biyolojik terimle söylersek, embriyonal
dönemin sonunda bireyimiz dünyaya gelir. Buradan itibâren, salt
dirimsel özellikteki ‘yaşama’, ‘hayat’a tedrîcen dönüşür. Dirim
esâsında sürüp gelmiş ‘yaşama’dan ‘hayat’ın yaşanmasına geçilir.
Birincisi genetik–morfolojik–fizyolojik süreçlerden ibâretken,
ikincisinde git gide toplum–kültür etkenleri, dirimsel olanlara eklenir;
zamanla birincileri belirler hâle dahî gelirler.
e. İnsanın ‘yaşama’sı, ‘anlamlandırma’ ve ‘değer atfı’yla birlikte
‘hayat’a dönüşmektedir.
124. ÖZERK-BİLİNÇLİ-DİSİPLİN
‘Kendini türdeşlerinden farklı biçimde sergileme gücünü kendinde bulmağ’a
‘özerklik’ diyoruz. …Düşüncesi üstünde katlanarak düşünebilen,
hareketlerini de düşünceleriyle biçimlendirir. Düşünceler yoluyla
biçimlendirilen hareketlere eylem diyoruz. Şu hâlde kendi başına
eyleyebilmekçin kendikendine, yânî özerkce düşünmek gerekir. Başka bir
mercie bağımlı kalmadan düşünmekse, hür olmak demektir. Kendi

152
 düşünmeleri doğrultusunda hareket eden yahut eyleyen de özerk kişidir.
Düşünme dizileri arasındaki mantık bağlantılarını dikkatten kaçırmamağa
özen gösteren, tutarlı düşünür. Tutarlı düşünme çabasındaki kişinin, bu
uğurda, düşünme dizilerini süreklice, düşünerek, denetlemesi, onu bilinçli
kılar. Böyle birinin eylemleri arasında da sıkı bir düzen bulunur.
Eylemlerinde tutarsızlık bulunmayana da disiplinli kişi deriz. Buna karşılık,
yargılarında, davranmalarında, hâl ile hareketlerinde tutarsız olan kişi,
tabiatı itibâriyle böyleyse, delîdir; yok, bu tavrı, sunî yollardan meydana
geliyorsa, serhoştur. Bir kimsenin davranmasını, hâl ile hareketlerini, tavır
ile tutumlarını belirleyen ahlâkıdır. Davranmalarını, hâl ile görünüme çıkan
hareketlerini, yânî eylemlerini kendine ve başkalarına karşı hâlis niyet
besleyerek belirleyen, ahlâklı kişidir. Ahlâkında oynamalar olmaz, hep aynı
minvâlde yürürse, bu kişiye dürüst deriz. Dürüst kişinin en belirgin vasfı,
özü ile sözünün, niyeti ile amelinin birbirlerini tutmalarıdır. Gerçi dürüst
olmayan kişinin de özü ile sözü çakışabilir, örtüşebilir. Ölçüsü nedir
öyleyse? Niyetin hâlis olup olmamasıdır. Bu hususu nitekim, Immanuel
Kant, şöyle dile getirmiştir: “...irâdeni izhâr edebileceğin öyle bir kural
uyarınca davran ki, sonuçta o, genelgeçer bir yasa değerini kazanabilsin.”)

125. BAKIŞ
Yalınkat yaşama düzleminde nefsi ve onun evrim basamaklamasında
ulaşmış olduğu merhâleyi bizlere ilk bildiren uzuv gözdür. Bir canlı
varolanın gözlerinden yayınlanan bakışları, onun gerek evrim
basamaklamasında gerekse birey olarak türü içerisinde tutturmuş olduğu
seviyeyi ele verirler. Meselâ, timsahların, kertenkelelerin yahut
kurbağaların, bakışlarında değişen durumlarda bireysel farklılıkları
yakalamak imkânsızdır. Bu itibârla onlarda bakışın bulunduğu bile
söylenemez. Buna karşılık, sözgelişi, kartalda, yunusta, atta, devede, filde,
çoban yahut kurt köpeğinde bireyliliği açıkca tebârüz ettiren bakışla
karşılaşırız. Canlının algıladığını, zihninde işleyip bunu gözlerinden
yansıtma yetisine bakış diyoruz. Yayınladığı bakışlardan o canlının zekâ
seviyesi anlaşılır. İnsana mahsûs ve esâsı dil olan bildirişmeye en yakın
iletişim türü bakıştır. Nihâyet canlı, bakışlar doğrultusunda yahut da onlara
uygun biçimde davranır. Bu itibârla gözlerinin ifâdesinden canlının, bu

153
 arada insanın da, müstakbel davranışlarına dair ipuçları elde etmek dahî
mümkündür.

126. GENOTİP-FENOTİP
Her canlı bireyini eşsiz kılan etkenlerin başında kendine has genotipinin
bulunmasıdır. Genotip, çeşitlilik bakımından zenginleştikce, onun görünüme
çıkmış durumunu ifâde eden fenotip daha özgül özellikler gösterir. Bitkiler
âleminden bir çama yahut hayvanlardan sözgelişi örümceğe
kıyasladığımızda, bir köpek, meselâ, onu hemcinslerinden ayırdetmemize
cevâz verecek özellikler taşır. Sâdece biçim itibâriyle tipi değil; hâl, tavır,
davranma tarzlarıyla dahî ayrılır. O, hem kendini hem de dışarıdan aldığı
duyu verileri aracılığıyla kendi-olmayanı algılayarak, anlayabildiğimizce, en
azından, fizik bireyliliğinin farkına varır. ‘Olup bitmiş’ bir ‘ân’ın,
hâfızasında bıraktığı izlenimi andırır bir olayla karşılaştığında, yeniyi eskiye
benzediği ölçüde tanır; eski olanı da, yeni karşılaştığını andırdığı oranda
hatırlar. Genellikle hayvan, fizik–fizyolojik uyaranlardan uzak kaldığında,
kendini uykuda yahut ona yakın bir hâlde bulur. Az önce belirtildiği üzre,
canlının genetik dökümü (Fr inventaire) zenginleşip karmaşıklaştıkca, uyku
ile benzeri hâllerin, gündelik yaşama süresindeki yeri daralıp oranı düşer.
Bir günde kartalın, köpeğin yahut şempanzenin uyuyarak yahut uyuklayarak
geçirdiği vakit ile, sözgelişi, bir timsahınkini karşılaştıralım; arada büyük
farkın bulunduğunu görürüz. Acıkma, susama gibi iç yahut avın görünmesi
çeşidinden dış uyarı olmadıkca, timsah yerinden kıpırdamayacaktır. Oysa
kedi, köpek, şahin, kartal, karga, şebek, fok, yunus türünden hayvanların
tepkileri artık doğrudan doğruya uyarana bağımlı olmaktan ibâret değildir.
Bunlar, çevreleriyle de ilgi kurarlar, ilgilenirler.

127. Beşerin Bireyliliği: Kimlik

İnsan bireyinin kendine ve çevresine ilgisi dünyaya dirimli bir varolan,
demekki beşer olarak gelmesiyle başlar. İlkin anne göğsünü ‘öğren’ir. Sütün
kokusuna alışır. Bir müddet sonra, annesine ve kendi uzuvlarına dokunur.
Bebekte öne geçen duyumlar, önem sırasına göre, koklama, dokunma, tatma
ile işitmedir. Bebek, çocukluğa ve ötesi ergenliğe intikâl ettikce, görme öne
geçmeğe başlar. Beşerlikten insan-olmaya geçişle birlikte görme, öteki

154
 duyumlara oranla belirgin bir üstünlük kazanır. İnsan, evvelemîrde görerek
kendisi ile kendisi-olmayanlar arasında ayırım çizgisini çeker. Kendi dışında
kaldığına inandığı çevreyi kişi, gözüyle tarassut ederken, ‘iç âlemi’ne
yönelttiği bir ‘bakış’ı daha vardır. ‘İç ortam’, organik-biyolojiktir. ‘İç
âlem’le kastolunansa, organik-biyolojik işleyişler değildir. Bunların
ötesindeki bir duruma işâret edilmektedir.

128. İnsanın Bireyliliği: Kişilikleşmiş Kimlik

‘İç âlem’, dünyada insana mahsûs bir hâldir. Bu sebepten de, fiziğin, yânî
bilimin değil, metafiziğin konusudur. Sözünü ettiğimiz âlemiyse, insan,
mecâzî bir söyleyişle, ‘iç gözü’yle ‘tarassut’ eder. Bu ‘iç göz’e ‘basîret’
diyoruz. Bilime konu olamamakla birlikte ‘basîret’, hayatın her safhasında
kendini duyurur. Dışımızı ‘göz’ diye anılan organla, içimiziyse ‘basîret’
dediğimiz bir yetiyle keşfe çıkarız. Dışımızın tarassutuyla sağladığımız
‘bilgi’dir; içimizi seyre dalarak edindiğimiz ‘özbilinç’tir. Onunla maddî ve
manevî gücümüz ile imkânlarımızın dökümünü ve sınırlarını tanırız. Maddî
ve manevî gücü ile imkânlarını esâslı biçimde tanıyan bilinçlenir. Maddî ile
manevî gücün ve imkânların dağılımı ile hudutları hususunda
bilinçlenmekse, ‘kişiliğ’i verir. Ömür boyu karşılaşmalarımızı, ilk ve son
anlama işinde geri götürdüğümüz nihâî mürâcaat mercii diye kabul ettiğimiz
orun, ‘benim’imizdir. ‘Ben’, en temel varlık sorusu olan “‘kim’im”e verilen
cevaptır. Bütün kesintisiz değişmelerin ortasında değişmez, bölünmez son
dayanak noktası ‘ben’ duyuşudur. Bu, aşkın, demekki doğrudan duyu verileri
sonucunda edinilmeyen; buna karşılık bütün mümkün algılarımızı,
idrâklarımız ile anlamalarımızı olabilir kılan en temel duyuş yahut seziştir.
Beşer biçiminde dünyaya geldiğimizde, ilkin bedenimiz ile çevremizi saran
cisimli varolanları algılayarak ‘ben’i ‘ben-olmayan’lardan ayırdetmeğe
koyuluruz. Fakat çevremizdekiler kadar bedenimiz ve varolma şartlarımız
dahî süreklice değişir. Bu dur durak bilmez değişmeler ile başkalaşmaları
kendi akışları içerisinde kesinlikle kavrayamayız. Bundan dolayı ‘akış’ın
dışına çıkmak zorundayız. ‘Akış’ın dışına çekildiğimizdeyse, kendimizi
üstünde bulduğumuz düzlem ‘değişmez ben’imiz, başka bir deyişle,
‘benliğ’imizdir. ‘Ben’imizin değişen, demekki öteki bütün maddî olaylar
gibi, sürece tâbî olan cisimli–bedenli tarafımızdır. ‘Ben’imizin sürece tâbî

155
 bu tarafını dahî, sürecötesi vechesiyle, yânî ‘benliğ’imizle değerlendirip
anlamlandırabiliyoruz. ‘Ben’imizin bilinmesine bilinç demiştik. ‘Ben’imin ve
onu çevreleyen bilcümle varolanların son anlamlandırma taşıyıcısı
‘benliğ’imin manâ peçelerini peyderpey aralamak sûretiyle ‘kimliğ’imi
keşfetmeğe başlarım. ‘Kimliğ’ime ilişkin ‘bilinc’im, öze ilişkin ‘bilinç’tir,
yânî ‘özbilinç’tir. ‘Özbilinc’i bulunan kişi, kimlik sâhibidir. Kimliği olanın
da, sarsılmaz, bükülmez kişiliği vardır. Zaman ile mekânların değişen ve
değiştiren etken ile etkilerinin dışında ve ötesinde kalmağı becerebilen, öte
yanda da değişmeleri değerlendirip yönlendirebilen gücü barındıran,
bilgi–bilim teorisinin açıklayamadığı ‘öz’, ‘manevî âlem’imizdir. İşte bu
‘manevî âlem’imiz, ‘kimliğ’imizi oluşturur. Nasıl cisimli–bedenli,
morfolojik–fizyolojik ‘beşerliliğim’, cisimli–bedenli dünyanın parçasıysa,
‘manevî cihetim’, başka anlatımla, ‘salt insan-oluşum’ da, ‘insanlığ’a
ortaktır. Buradan yola çıkarak, duyular ile algıların erişemediği,
erişemeyeceği, ‘ben-olmayan kimlik’lerle irtibât kurmak sûretiyle
bildirişebiliyorum.

129. İlk–Topluluk–Örneği: Kadın–Erkek–Çocuk Birlikteliği

Kişinin, başkalarıyla iletişip bildirişmesi, daire daire genişler. Dayanışma ile
bildirişme zorunluluğu, toplu yaşama durumuna vucut verir. İlk esâslı toplu
yaşayış örneğini kadın ile erkeğin dirim zorunluluklarından doğan
birlikteliği sunar. Cinsiyet karşıtlığının oluşturduğu dirimsel gerilimden
doğup bütün insanî berâberliklerin esâsını, üreme kâbiliyetini hâîz kadın ile
erkek birlikteliği teşkîl eder. Bu üreme imkânını taşıyan birlikteliğin
semeresi olan çocuklar ve onları dünyaya getiren kadın ile erkek, enilk (İng
primordial) toplumu vucuda getirirler. Bu ilk —kurmaca yahut yapma değil,
doğal— teşkilâtlı topluluk hâlindeki yaşama olayına aile adını veriyoruz.
Başta, anne ile baba, bilâhare çocuklar olmak üzre, aile fertlerini birarada
tutan, ilkaslî (İng primary) cinsî câzibenin yerini alan ‘ülkü birliği’dir. İşte,
insanlar arasında bağlaşmayı (İng unison) sağlayan en insanî, başka bir
deyişle, dirimlilikten en uzak değer, ülkülerdir (Fr idéal). İnsanın maddî
yanı, biyo-fizik olan beşer cephesidir. Biyo-fizik oluşumlarla ortaya çıkıp
etkinlik gösteren işleyişler, beşerî özellikleri tayîn ederler. Bir beşerin tüm
genetik, fizyolojik ile morfolojik özellikleri, onun bireyliliğini ortaya

156
 koyarlar. Bireylilik, tabiatı icâbı, esrârengîzdir. Çünkü, kurucu unsurlarına
ayrıştırılabilinmekle birlikte, tekrar canlı bütünlüğüne kavuşturulacak
biçimde birleştirilemez. Demekki canlı birey, yaşar hâldeyken çözümleme
ile birleştirime koşulamaz. İşte, çözümleme ile birleştirim işlemlerine imkân
tanıyıp tanımamak durumu, canlı ile cansız arasındaki epistemolojik ayırım
çizgisini teşkîl eder.

130. DİRİM-KALITIM-KİMLİK-KİŞİLİK-FENOTİP-GENOTİP
Yalın canlı bireyliliğinin, yânî beşerliliğinin üstünde kişinin insan-olma
durumu vardır. Şu hâlde, onun ‘ikinci katmanı’ salt ilahîdir. Gerçi dirimli
zemîn katman dahî, sonuçta yine ilahîdir. Ama bu ilk katmanında insan,
varlık yapısını sözümona canlı-olmayanlardan hayvanlara dek uzanan
hattaki bütün varolanlarla paylaşır. Onun ayrıcalığı, istisnâîliği,
‘insan-olma’yı ona bahşeden taşıdığı ‘ilahî nefes’, demekki ‘ruh’tur. İşte
taşıdığı bu ‘ruh’ sâyesinde insan, yalınkat canlı birey olmaktan ‘kimlik
sâhibi’ ‘kişi’ olmağa geçer. Her canlı bireyin kendine mahsus bir genotipi
ile bunun görünüme çıkmış fenotipi vardır. Kişi, bireyliliğini belirleyen
genotip, dolayısıyla da fenotip çerçevesinde varolur. Bu, ona kalıtımıyla
intikâl eden ham dirimli varoluşudur. İnsan, doğumundan itibâren hazır
bulduğu bu ‘ham dirimli varoluş’un üstünde ikinci bir varoluşu daha inşâa
eder. Birincisi doğal veriyken, ikincisi bir inşâadır (Fr&İng construction).
İnsan, ‘ham dirimli varoluşu’nun üstüne koyduğu ‘tuğla’larla ‘kimliğ’ini
inşâa eder. Kimlik inşâatının tamamı kişiliği meydana getirir. ‘Kişilik’, şu
durumda, bütün unsurların ‘görünüme-çıkmış-hâli’dir. İnsanın,
‘kendini–başkasından–ayıran’ unsurlar ile ‘kendi–imkân–boyutları’ üstüne
katlanması sonucunda ‘kimliğ’ini kurar. Bu ‘katlanma’ (Fr&İng reflexion)
işleminde kişi, ne denli yoğunlaşıp derinleşirse, onun kimliği de onca
belirginlik, keskinlik ve özgünlük kazanır. Kişinin, kendi maddî ile manevî
yapabilirliklerini düşünerek öğrenmesi, özden bilinçlenmesi demektir.
Kısaca söylendikte, kişinin, kendi hakkındaki bilgisi, özbilincidir. Bu da, öz
bilgisi anlamına gelir. Bireylilik, dirimli olması itibâriyle, maddîdir. Buna
karşılık, kimlik, bir manevî yapıdır. Düşünmeğe, dolayısıyla da bilmeğe
dayanır. Bireyliliği ve kimliği düşünerek ‘ben’in boyutlarını ortaya çıkarırız.
‘Bireylilik’ ile ‘kimlik’, ‘ben’in bütünlüğünü, yânî ‘benliğ’i verir.

157
 ‘Ben-olmayan’ı algılayıp tanımak ‘bilgi’yi; ‘ben’in kendini idrâk edip
tanımasıysa, ‘özbilinc’i ortaya çıkarır, dendi. Kişi, gelişme sürecinde ilkin
beden, demekki maddî varlığını tanıyarak işe koyulur. Bunun ardından
bedenötesi, yânî, ‘nefs’ cihetini inşâa edip tanır. Nefsini geliştiren olgunlaşır.
…Kimliğinin bilincinde olan her insan bireyi kişidir. İnsanın kişiliği ömür
boyunca değişir. Neye göre
değişir? Değişmeyen bir arkaplana göre. Bu arkaplan, ne menem bir şeydir?
Gösterilebilinir cinsten maddî bir değer değildir. Geriye ne kalıyor? Düşünce
kalır. Şu hâlde, kimliğimizin bilincine düşüncemiz ile duygumuzda ulaşırız.
Duyumlama, duygulanma ile düşünme yetisi bir kere dumura uğradımı,
kimlik silinir, kişilik çöker. Düşünme yetisinin, daha genel bir deyimle, zihin
melekelerinin dumura uğraması hâlinde, bedenin fizyolojik faaliyetleri sürse
bile, insanın kişiliği ortadan kalkar. Bu durumdaki insan, ‘bitkisel
hayat’tadır. Artık, karşı karşıya bulunduğumuz, insan değildir, tabîî. Bu, salt
dirimli varolan niteliğiyle, beşerdir.

131. Kişinin Kimliğinden Toplumun Kimliğine

Bireylilik, kimlik bütünlüğünü yitirmeksizin daha alt unsurlara
ayırıştırılamaz özerkce işler hâldeki temel varolandır. Böyle bir temel
varolanın büyüklüğü önemli değildir. Bu, tek insan da milyolarca kimseden
oluşmuş bir toplum da olabilir. Aileden başlamak üzre, her seviyedeki insan
topluluğu, belirli bir kimlik özelliği sunduğundan, ‘kişilikli birey’dir. Aile
yahut oymak (kabîle) ile boy (aşîret) gibi ‘geniş aile’ yahut ‘uzak akrabâ
toplulukları’ esâsta kan bağına dayanır. Hattâ boyların birleşmesinden
—boylar federasyonu— oluşan devletlerin toplumlarında, yânî milletlerde
bile, ‘ülkü’lerin yanında, kan bağı, hükmünü hâlâ icrâa eder. Kan bağının,
tümden toplum oluşturma etkinliğini yitirdiği devlet, dolayısıyla da millet
aşaması, ‘imparatorluk’tur. Burada, birbirleriyle kan bağı bulunmayan
bireyler ile insan toplulukları biraraya gelir. ‘Kan-bağı-birliği’ yerini,
‘ülküler birliği’ne dayalı devlet, ‘hayvanîlikten en uzak’, böylelikle de ‘en
insanîleşmiş’ siyâsî– toplumsal teşkilâtlanma çeşididir. Kan bağına, demekki
dirim temellerine geri götürülemez ülkü ilişkileriyle bağlaşmış kişilerden
oluşmuş siyâsî toplum teşkilâtı imparatorluk devletidir. İmparatorluk, bir
ülkü devletidir. Bu hukukî hâkimiyet anlayışına imperium denilmektedir.

158
İmperiumun Türklerde çok eski bir geçmişi vardır. Buna karşılık, bir yahut
birkaç akrabâ oymağının vucut verdiği genel siyâsî–toplumsal teşkilâtlanma,
kavim devletini verir. Buna da dominium anlayışı denir. İmparatorluk,
hânedâna dayalı hükümdârlıkla idâre olunabileceği gibi, cumhuriyet
düzenine de sâhib olabilir. Hükümdârlık, uzun geçmişi bulunan bir
hânedânın ve esâslı bir asilzâde zümresinin siyâset ile sanat kılavuzluğu
doğrultusunda yol alıyorsa, devlet ile toplum sağlam zemîne basıyor
demektir. Hükümdâr, milletin, dünden esinlenerek yarına bilgi ve umutla
yürümesine imkân sağlayan manevî kudret kaynağının bir kişide
odaklaşmasıdır. Böyle bir kişinin, belli bir hükümdâr soyu demek olan
hânedâna mensûb olması —yakın çağlarda en seçkin ve oturmuş
hânedânlara örnek olarak Osmanlıları, Romanovları, Hohenzollern ile
Habsburgları zikredebiliriz— zorunludur. O, devletin başı olmak üzre
dünyaya gelir. Bununçin yetiştirilir. Cumhuriyetlerde devletin başına
geçirilecek kimseyi bulmak kolaydır. Biraz mübâlağalı söyleyecek olursak,
icâbı hâlinde, sokaktan devşirdiğiniz adamı devletin başına getirebilirsiniz.
Cumhurbaşkanlığına özel bir eğitim söz konusu değildir. Nitekim, bu
yüzden, cumhuriyetin tersine, hükümdârlığın teşkîli müşkil bir işdir.

a. Toplumun Aslî Kurucu–Yönlendirici Etkeni: Eğitim – Öğretim

Kişi, yetişirken örnek görmek ihtiyâcındadır. Eğitimin nihâî gâyesi,
özellikle medenî toplumlarda, edepli, âdâbımuâşeret kâidelerini vâkıf
namuslu, gözü tok, haysiyetli kişilerin yetişmesini sağlamaktır. Kişi,
evvelemîrde ebeveynini, bilâhare öteki aile büyükleri ile
öğretmenlerini görerek böyle yetişir. Örnekler silsilesinin son
halkasını toplumun yahut devletin önde gelen şahsiyetleri —‘devlet
erkânı’— teşkîl eder. Bunların başında hükümdâr gelir. Hükümdâr,
az önce söylediğimiz gibi, dünyaya gelişiyle birlikte devletadamı
olmak gâyesine yönelik eğitilip öğrenim görür. Milletini idâre etmekle
kalmayıp onun tekmil tarihî müktesebâtını, maneviyâtı ile fikriyâtını
temsîl eder. Çağlar boyu edinilmiş değerler ile yarınlara bağlanmış
umutların kesiştiği canalıcı nokta vasfındaki kişi, hükümdârdır.
Fazlaca akıllı, kâbiliyetli olmasa bile, devlet başkanı sıfatıyla nasıl
davranması gerektiğini ve böyle bir makamı işğâl eden biriyçin

159
 olağanüstü önem taşıyan teşrîfât kâidelerini hani neredeyse
içgüdüleriyle bilir. Onun akıl ile kâbiliyetce eksiklikleri, teşekkül etmiş
güngörmüş kurumlar ile onların tepe noktasındaki, soylular
zümresinden çıkagelmiş, mükemmelce yetişmiş kimselerle
kapatılabilinir. Toplum ile devletin bu en üstün yetenekli seçkinler
zümresi, halk katından öznel kaygılar ile önyargılara dayanılmaksızın
seçilen ve parlak bir eğitim ile öğrenimin imbiğinden geçirilmiş
gençlerle takvîye olunabilinir. Böylelikle seçkinlik, kendi içerisinde
kapalı kalmaktan kurtarılıp dışarıdan süreklice beslenen bir hazîne
hâlini alır. Seçkinlikçin kâbiliyet, topluma hizmet, kendine hâkim
olmak, kendini bilmek, iyi yetişmiş olmak gibi özellikler, baş orunu
tutarlar. Soy sop, asla ölçü sayılmaz.
b. Dirimli kalıtım yerine, kültür mirâsı, dikkatin odağı kılınmalı.
Seçkinler zümresi, hem halktan, hem divândan, yânî klasik
kaynaklardan akıp gelen toplum–kültür mirâsının merkez derleme
merciidir. Bu mirâs tarafından yoğrularak yaşar ve onun kurucu
unsurlarını işleyerek onu yeni ufuklara taşır. Böyle bir zümre
tarafından yönlendirilip yönetilen toplum veya devlet aristokrasi
yahut meritokrasi siyâsî düzenindendir. (2) Geçmişten şimdiye bazı
önde gelen devletlerin tarihinde temâyüz etmiş aristokratik yahut
meritokratik devirler yaşanmıştır.. Bu devirlere, dolayısıyla da tarihe
adını kazımış birçok üstün devletadamı, filhakıka geçmişte
adâletleriyle yer etmiş olmayabilir.Tam tersine, zâlimlikle de kendini
göstermiş, özgün olmuş olabilir. Ama bu kişilerin ortak paydaları
evrensel çapta çığır açmış olmalarıdır. İşledikleri zulümle tarihe
damgasını basanlar, olumlu yönde örnek oluşturmazlar. Ne var ki,
olumsuzluk da örnektir. ‘Olumsuzluk’, yapılmaması yahut kendinden
kaçınılması gerekene örnek teşkîl eder. Bu sayılan dönemler ile
benzerlerinde adı anılan önderlerin sevk ile idâresindeki devletler,
imparatorluk seviyesine yükselmiş, fikir, sanat, askerlik, hukuk ile
iktisât sahalarında üstün başarılar elde etmişlerdir. Sonuçta o
toplumlar, belirgin tarihî kimliklerini kazanmışlardır.
c. Devletleşmiş, tarihî boyutta kimlik geliştirmiş topluma millet
demiştik. Kimliğini oluşturan manevî ile maddî özelliklerini, demekki

160
 hâfızasını yitirdiği ölçüde o belirli toplum, millet vasfından yoksun
kalır. Öyleyse insan bireyiçin bildirdiğimiz, topluma dahî bahis
konusudur: Kimliği kalmamış toplum, kişiliksizdir. Böyle bir şarta
maruz kalan toplum, tarih sahnesinden silinir. O toplum, devlet
hâlinde yaşamağı sürdürse, başka bir deyişle, biçimsel anlamda,
siyâsetce ve hukukca, hükümrân kalsa bile, tarih sahnesinde yer alan
milletlerden, bundan böyle, biri olamayacaktır. Böylece bayrağı dahî,
renkli bir bez parçası olmaktan öteye geçemeyecektir. Bayrağı renkli
bir bez parçası kalmaktan çıkaran âmil, onun temsîl gücüdür. Bir
milletin kendine mahsûs hukukî, dinî, siyâsî, iktisâdî ile askerî
vasıflarının ve kılık–kıyâfete, yeme–içmeye, özgün sanata, davranma
ile töreye ilişkin tüm özelliklerinin maddeye tabolmuş ifâdesine
‘bayrak’ diyoruz.
d. Sonuçta imân etme disiplinini edinmek ile dış fizik gerçekliğine bakıp
onu görerek öğrenmek, bir ve aynı pınardan fışkırıp birbirlerini
tamamlayan insanın iki meşrebidir. İlki, enine, boyuna ve derinliğine
çok çeşitli hâlleri ve vecheleriyle ‘kendim’i tanımak, demekki
bilinçlenmek; sonrakiyse, dış fizik gerçekliği öğrenmek, yânî
bilgilenmektir. İkisinden birinin eksik kalması, daha da kötüsü
ikisinin birden bulanık olması, bir medeniyeti ve onun mensûbu
kültürleri kötürüm kılar. Kötürüm bulunan yahut öyle kılınmış olan
bir kültür ortamının bireyleri de, ‘gelişen insan tipi’ anlamına gelen
‘kişilikli insan’ durumuna bir türlü intikâl edemezler. Kötürüm
kültürlerin ve onlarda yer alan bireylerin ‘insan kimlik’leri, yânî
‘kişilik’leri de çözülüp çökmeğe hükümlüdür.
132. YASA-KANUN-HUKUK-DEVLET
Baştan belirlenmiş doğal işleyişlere ‘yasa’ derken, hayatını kuran insanın
kendine koyduğu kuralların en mütekâmil şekline ‘kanun’, bunlardan
oluşmuş geniş ve karmaşık şebekeye de ‘hukuk’ diyoruz. ‘Hukuk’un vucut
verdiği düşünülebilecek en kapsamlı ve çetrefil teşkilât ise, ‘devlet’tir.

133. Kalıtım
Canlının içerisindeki ve ‘geçmişli–olma’ özelliğini gösteren işleyiş yahut
mekanisma ‘kalıtım’dır. Kalıtım, canlının üç temel görevini ayarlar:

161
 ‘Büyüme’yi, ‘üreme’ ile ‘beslenme’yi. Canlının kalıtımı nasıl belirir?
Kalıtım nerden çıkmaktadır? Canlının kalıtımı iki menşeiden neşet eder:
Birincisi canlı bireyin çıktığı, kendisinden doğduğu ebeveynidir. İkincisi de
ebeveyninin neşet etiği ebeveynler zinciridir. Bunlara da ‘ata’lar denilir.
Kendisinden türediği menşe yahut menbâ canlının ‘geçmiş’idir. ‘Geçmiş’,
canlının yaşadığı, canlı bulunduğu ândan önce onun varlık (ontik) şartlarını
tayîn eden zaman kesidini yahut kesitlerini ifâde eder. Canlı bireyin,
ebeveyninden çıkıp varolduğu âna kadarki gelişmesi onun ‘bireyoluş’udur
(Yunancada ontogenesis). Beşer dâhil her canlının böyle bir ‘bireyoluşu’
bulunur. Şu da var ki, kendisinden geldiğimiz ebeveynimizin de bir
‘bireyoluşu’ vardır. Belli bir kalıtım hattı üstünde yürüyerek birbirlerinden
türemiş canlıların ‘bireyoluş’ları, ‘türoluş’a (Yunancada filogenesis)
dayanır.)

134. SEVGİ-DUYGUDAŞLIK-MERHAMET-RAHMET
‘Sevgi’, ‘ben’in, ‘kendi’ni ‘ben–olmayan’a katıp karıştırma çabasıdır.
‘Ben–olmayan–sen’in duygularına ‘ben’in katılmasına ‘duygudaşlık’
diyoruz. ‘Duygudaşlık’, ıztırâb ile acıda da sevinç ile neşede de görülür.
‘Duygudaşlığ’ın, ıztırâptaki tezâhürü, ‘merhâmet’tir. Onun da, zayıf ve
yüzeyde kalan hâli, ‘acıma’; en güçlü ve tanrısal kudretteki ifâdesiyse,
‘rahmet’tir. …‘Duygu’nun sınırlarını tanıması durumuna ‘insâf’ diyoruz.
‘İnsâf’ duygusu da bize ‘hayat’ın esâsını teşkîl eden ‘adâlet’i duyurur.)

135. Mesut
İmdi, meşrûuluğunu ‘Tanrı Buyruğu’nda bularak vicdânca müsterih
olmasından ötürü, gece gündüz huzur içerisinde yaşayan kişi, ‘mesut’tur.
Aslî kaynağı Tanrı Buyruğu olan ‘yapmalıyım özden– buyruğu’
doğrultusunda davranıp eylemek, şu hâlde ‘saadet’tir. Ona nâil olan, dünya
hayatının getirdikleriyle doğmaktan, böylece mutluluğa ermekten,
götürdükleriyle de ölmekten, yânî yeise düşmekten kurtulur. Varolma ile
yokolma, başka deyişlerle, doğma ile ölme, mutlanma ile yeise kapılma
çenberlerini kırıp çarkını aşmış kişi, artık ebedî hayatın, demekki saadetin
mâlikidir. Bunun da nihâî merhâlesi, Tasavvuf tabîriyle, ‘fenâ’ hâlidir.
Hinduların Moksa yahut Mukti, Burkancıların da Nirvana dedikleri, ‘Fenâ’

162
 hâline yücelmiş olan, Tanrı Buyruğundan kaynaklanan ‘yapmalıyım
özden–buyruğu’na uymak doğrultusunda karar yenilemek hürlüğünden
kurtulmuş kişidir. O, kendini Allah ‘aşk’ında kül etmiştir. Bu ne demektir?
‘Fenâ’, ‘varolma’nın ‘söndürülme’si, ‘silinme’si hâlidir. Burada varolma,
kendi başına bir birim, bir varlık olmak özelliğini yitirir. Suya düşen korun
sönmesine benzer biçimde, o da, ahlâkın bağrında eriyip gider. Bu süreçte
maddî merhâle, ruhî olana, oradan da manevî aşamaya katılıp karışarak
gittikce mufassal bütünlükler oluşur. ‘Benliğim’in beden–nefs örfünün,
‘benimliğim’in ruh–akıl ahlâkına, onun da, manevî yücelişin nihâyeti demek
olan Allah aşkına iltihâkı ve hepsinin orada eriyip tümlüğe kavuşması, süreç
çenberini kapatır: “Sonunda Rabbinedir (gidiş)”)

136. NİYET-İLİM-İRFAN
‘İlahî yasa’nın, ‘benim’ diline tercümesi, aklın sesi, yânî ‘vicdân’dır.
‘Özbilincim’in, ‘vicdânım’ doğrultusunda eylemek isteğini beslemesine de,
‘niyet’ diyoruz. O hâlde, ‘İlahî yasa’nın ‘benim’deki bilgisi —‘irfân’—
‘özbilincim’i oluşturur. …‘Bilim’ ile ‘irfân’ bütünlüğü ‘ilm’i ortaya çıkarır.
‘İlim sâhibi’, ‘âlim’dir. Onun da en üst seviyesine, demekki ‘gerçekliğ’i aşıp
‘Hakîkat’ın sırlarına erebilmiş olan, ‘hakîm’dir. …Marifet, sezgi verisi,
dolaysız ve aracısız elde edilen kesinkes bilgidir: İlmulyakîn. Varlığı
tümlüğünde (Fr holiste) sunar; çözümlenmeye elverişli değildir. Hakîkatın
fizikleşmemiş gerçeklikötesi zâtını, görme çabasındaki ilim, ‘Tasavvuf’tur.
‘O’nun konusu olan ‘bilgi’yse, ‘marifet’ yahut ‘irfân’dır. Gerçeklik
dünyasının öğrenmek irâdesini bizde uyandıran duygu, merakken, hakîkatın
fizikleşmemiş gerçeklikötesi ‘öz’ünü yakalamak, onunla hemhâl olmak
iştiyâkını ‘benim’de boşandıran (Fr déclenché) ‘duygu’ysa, ‘aşk’tır.)

137. HÜRMET-ÜRPETİ-KORKU-ÜRKME-ÜRKÜNTÜ-MEHABET
Eflâtun, “Devlet” ile “Timaios”ta her şeyin, ‘İyilik ideası’nda manâ
kazandığını vazetmiştir. İyilik ideasından varlık ile öz pay alırlar. Ancak,
iyiliğin kendisi, özün de ötesindedir. “İyilik, kuvve ve mehâbet itibâriyle
özden olana aşkındır”. Böylelikle Eflâtun, ‘iyiliğ’i ‘aşkınlığ’ın başı olarak
kabul etmiştir. Buna göre, iyilik, her şeyin oluşturucusu, yapıcısı,
biçimleyicisidir. ‘Aşkın’ (Y epekeina) ise, ‘mehâbet’ (Y presbeios) cihetiyle

163
 de, kişiyi ürpertecek raddede ‘hürmet’ uyandırır. ‘Ruh’un, ‘gönül’de
doğurduğu ‘ürperti (peur) duygusu’, ‘nefsî’ (psychique) bir duyuş olan
‘korku’dan (anxiete) farklıdır. Korkunun doğrudan doğruya sebebi olan
konular ile nesneler bulunur. Bilinmedik, beklenmedik olaylarla
karşılaşıldığında, zihin, kilitlenir, tepki gösteremez olur. Böyle bir durumda
kalan kişi, irâdesiz karşılık vermek demek olan içgüdülerle tepki gösterme
işleyişine bağlanır. Bu çeşit ‘korku’, ‘ürkme’ (effroi, frayeur) yahut
‘ürküntü’ (panique) adıyla tanınır. Oysa ‘mehâbet’, böyle bir duyuş değildir.
O, insanı ömrünün her ânında ürpertecek kadar derin saygı ile hayranlığın iç
içe geçmiş duygu hâlidir.

138. ALGI-TASAVVUR-İZLENİM
Algının ' resimli içeriği 'ne 'tasavvur' diyoruz. 'Resim çıkarma', 'resmetme'
demek olan 'tasavvur', algının 'iç döşeme'si, 'astar'ıdır. Algıyı dile getiren
sözler de yüksek derecede tasavvur içeriklidirler. Bu çeşit sözler, yüksek
derecedeki tasavvur içeriklerinden dolayı duygu yüklü olup ait bulundukları
anadilden bir başkasına rahatlıkla çevrilemezler. Belli bir etkenin
yayınladığı etki tekrarlandıkca zihinde iz bırakır. Etkinin, zihinde bıraktığı
kalıcı tasavvur izlerineyse ' izlenim' denir. Zihinde izlenimleri biriktiren
'anbar' 'hafıza'dır. Onda izlenimüstü değerler de biriktirilmekle birlikte, esas
olan, izlenimlerdir. Nihayet hafıza, salt edilginliği ifade eden bir yalınkat
izlenimler anbarı olmayıp bundan çok daha girift işlemleri ve yaratıcı işler
beceren kısmen biyotik--organik kısmen manevi-ruhi odaktır. Bu yüzden
insanın ve bir kısım hayvan dışında kalan ortamlarda hafıza
ıstılahını/terimini kullanmak yanlıştır. Sözgelişi bilgisayar bahis konusu
olduğunda 'hafıza' yerine, 'bellek' terimini kullanmak daha doğrudur.
Sonuçta o, yüklenenin ötesinde farklı yaratıcı bağdaşımlara (Fr
combinaison) el vermeyen bir cihaz. Bilgisayara ne yüklenirse , sonuçta o,
gerisin geriye alınır. Edinilmiş tüm izlenimlerin hafızada bıraktıkları tortu,
her çeşit olabilir algının temel şartıdır. Sözünü ettiğimiz 'tortu'ya Kant,
'tasavvurların tasavvuru', ' müteakip tasavvurların taşıyıcısı tasavvur'
anlamında Anschauung demiştir. 'Tasavvurgücü' diye Türkceleştirdiğimiz
Anschauung arkaplanına göre, tasavvur içerikli algılar oluşarak
duyumlananlar anlamlanırlar. İzlenimlerin, algıların, düşler ile hayallerin,

164
idrakler ile kavrayışın; böylelikle de 'anlamagücü' nün oluşmasında; giderek
aklın imal edip zihne ibrik ettiği kavramın, kategoriler gözetimi ile
denetiminde, tasavvurla buluşup içeriklenmesinde 'tasavvurgücü' nün
vazgeçilmez yeri ve etkisi vardır. Her dilin -maşeri- ve onu kullanan bireyin
-ferdi- tasavvurgücü bulunur. Düşünme sürecinde teemmülle (Fr&İng
reflexion) algılar aşılıp idrake (aperception) geçildikce tasavvur içeriğinden,
dolayısıyla duygu yükünden azad olunulur. Tasavvur içeriği ile duygu
yükünden uzaklaşıldığı ölçüde söz, aid olduğu 'kavram özü'ne yaklaşır.
'Kavram'ın 'anlam-aslı-esası' 'özü'dür. 'Anlam- aslıesası'na yaklaştıkca 'söz', '
laf olmaktan çıkıp 'kavram' laşır. Kavramlaştığı oranda düşünce ve onun
ifadesi söz, bireylerüstü ve hatta kültürel farlılıklarötesi anlaşılırlık kazanır.
Bireysel anlamagücü psikolojik durum olmasına karşılık, bireylerüstü ve
hatta kültürel farklılıklarötesi 'anlama'ya Kant, 'transsendental' demiştir.
Tasavvur içeriğinden, dolayısıyla da duygu yükünden olabildiğince
arındırılmış düşünceler, kavram özlerine alabildiğine yakınlaştırılmış olurlar.
Kavram özüne böylesine yakın duran 'düşünce'yi Kant, 'fikir' diye
Türkceleştirdiğirniz, ldee şeklinde anmıştır. 'Fikr'in çağrıştırma, dolayısıyla
da tasvir yönü katiyetle yoktur. O, bir 'salt akıl kavramı'dır (reiner
Vernunftbegriff). Anlamını keşfetmek, tarif yoluyla mümkündür. Tasavvur
içeriği bulunmayan, bu yüzden tasvire elvermeyip sadece tarife müsait fikrin
ifadesi olan sözlerin 'anlam'ından -Kant'ın deyişiyle, "dış mana" ("äusserer
Sinn") bahsolunamaz. Böyle sözlerin ' mana'sı -"iç mana" ("innerer Sinn")
var. İfadeyi basitleştirip daha anlaşılır kılarsak, sözün tasvire yatkın tasavvur
içeriği 'anlam'ı olurken, tasavvursuz içerikli, dolayısıyla tasviri mümkün
olmayan, bundan ötürü ancak tarife elveren fikrinse 'mana'sı bulunur. Fikir
demek olan manalı söz, doğrudan deneylenme imkanından yoksun olup
akraba fikirlerle mantık yollu bağlantıların kurulmasıyla kanıtlanır. Fikir
seviyesindeki kanıtlamalaraysa, ısbat denilir. Manası bulunan sözler ve
onların düşünüş arkaplanını teşkil eden fikirler üstünde düşünmeğe gelince;
bu, tefekkür etmektir (L meditare). Bilim nazarileştiği oranda düşünme tarzı
teemmülleşmektedir. Tefekküre gelince; bu, felsefe-bilimin yüreği
konumundaki düşünüştür.
Dünyayı (fainomenon) 'anlama merdiveni'nin ilk basamağı algıyken,
sonuncusu idraktir. Algının malzeme menbaı duyularken, idrakın besin

165
 kaynağı algılardır. Şu var ki duyular, algılanmaksızın; algılar da, idrak
edilmeksizin anlamlanmazlar. Algılananın anlamı, ille, idraka yükselmek
zorunda değil . Ne var ki, hayatın kahir ekseriyetine şamil 'algı-verisi-anlam'
düzleminde dahi, anlamlandırma imkanını algıya temin eden idraktır. Zira
algı-verisi-anlam düzleminde algının her ne kadar kahir ekseriyetini
tasavvur dolduruyorsa da, önünde sonunda o dahi, kavram yahut kavramsı
bir yapıdır.
Varolan, duyumlanmağa teşnedir. Fakat duyumlama, henüz, algılama
değildir. Duyumlananın anlamlandırılarak bilinmesi algıdır. O halde bilgi,
varolandan hareketle varlığın 'arkeolojik kazı'ya konu kılınmasıdır.

a. Tasavvur:
Fr&İng representation/representation (Leibniz; Locke); Alm
Darstellung (Kant), Vorstellung (Kant&Hegel), Abbildung,
Versinnbildlichung (Markscılar, Positivciler, Viyana çevresi v .s.),
Vergegenwartigung (Husserl)

b. İzlenim:
Fr&İng impression (locke, Hume; epistemoloji, psikoloji); Alm
Eindruck

c. Anlamagücü:
Alm Verstandesvennögen, Verstandeskraft; Fr faculte intellective

AYIRIMLARIM, EKLEMELERİM

139. Bilmek ve tanımak

arasında bir ayrıma gitmeliyiz. Ben bilmeyi gayet ciddiye alırım, ki ciddi bir
edimdir ve tanımakla ilişkisi hayli uzundur. Kısaca bahsetmem gerekirse,
diğer dillere Yunanca vasıtasıyla tevarüs etmiş bir ikililik bu: Gnosis ve
Episteme. Gnosis ilk elden deneyimlerken, Episteme ölçüp biçtiklerim
hakkındaki sağlam “bilgi”m. “Kendini bil/gnothi seauthon” diye tercüme
edilen cümlede episteme değil gnosis kullanılıyor. Bizde bu ikililiğe
tekabülen tanımak ve bilmek var. Kendini bil değil kendini tanı diye tercüme
edilmeli.. Fransızcasını connaitre/savoir, Almancasınıysa kennen/wissen

166
 diye biliyorum. İngilizce’si knowledge ve science diye ayrılabilir. Arapçası
da alleme ve arefe. Heyhat ki meşhur “men arefe nefsehu fekad arefe
rabbehu” cümlesi de “nefsini bilen rabbini bilir” diye tercüme ediliyor…
İlim sözcüğü epistemeye, yani bilim’e; İrfan sözcüğüyse gnosis’e, yani
tanımaya tekabül eder. Hatta o sebeple Arife tarif gerekmez denir.
Zikrettiğim meşhur cümleyse “nefsini tanıyan rabbini tanır” diye tercüme
edilmeli. Herhalde insanlardan bir bilim faaliyetiyle nefslerini bilmeleri
değil de deruni tecrübeleriyle bizzat tanımaları isteniyordur.

140. İÇİNDE, İN-UNDER, DE-DA

Türkçe’de “içinde” diye bir kullanım neredeyse yok. İngilizce dersinde “In
the box” cümlesinin “Kutunun içinde” şeklinde tercüme edildiğini öğrendik.
Halbuki Türkçe düşünen insanlar kutunun içinde demez, kutuDA der.
Kitaplar nerede? KoliDE. Kuş nerede uçuyor? In the air, yani havaDA.
Çocuk nerede yüzüyor? HavuzDA. Biz dünyanın içinde değil, dünyaDA;
masanın üstünde değil, masaYA (on) yahut masaDA (at) otururuz. Özel bir
durum olmadığı takdirde dA’dan sapmaya lüzum yok.
“Altında” diye bir kullanım da yok. Sözgelişi İngilizce’de “under control”
deniyor çünkü dA’ya tekabül eden bir ek yok! KontrolDE/denetimDE
demek yeterli.

141. Biçim Nedir? Figür mü, Form mu? Ya Şekil ve Suret?

Biçim kelimesini kullanmayı bıraktım. Bir de biçem vardır ki sormayın!
Siyasi debelenişlerin bıraktığı enkazı toparlamak bizlere kaldı. Biçim...
Nedir biçim? Bilerek mi kullanıyorsunuz yoksa vulgarane, ağzınıza dolduğu
gibi mi? Şekil ve Suret var Türkçe'de, figür ve form da var, idea ve
morf(amorf, morfoloji, morfin) bile var! Linguistik konfüzyon!
Şimdi, Platon'un idealar aleminden bahsettiği herkesin malumudur [Aslen
böyle ayrık bir alem yoktur ama konumuz bu değil]. İdea'nın Latince
tercümesi form, Arapça tercümesi suret ve Türkçe tercümesi "sanılan"
biçim. Yani idealar/biçimler, görünüşlerin ardındaki gerçeklerdir. Ama bizde
biçim-içerik ayrımı var! Biçim dışsal, içerik içsel olan. E hani görünüşlerin
ardındaki gerçek? Çünkü öztürkçe biçim ve beti önerilmişti. Beti sözcüğü
tutmayıp sadece betimlemek fiilinde yaşayakalınca da biçim hem şekle hem
de surete tekabülen kullanılmaya başlandı. Yani biçim-içerik değil,

167
beti-içerik ayrımının yapılması gerekirdi. Suret daima akli ve maddeden
bağımsız, şekilse duyulur ve maddeye bağımlı olandır. Anlak(müdrike)
görmez. Duyuların işi görmek, anlağın işi düşünmek. Suretle düşünür,
şekille duyumsarız. Dücane Cündioğlu'nun verdiği liste:
Suret/biçim/form/eidos-morphe
Şekil/beti/figura/skema
Elbette bu ayrımların ayırdında olmak önemli. Yoksa İngilizce'de de bu
ayrımlar belirgin olsa da konuşanlar özen göstermediğinden orada da
karıştırılıyor. Mesela geometrik figür(şekil) vardır, ama "ressamlar inatla
form(suret) sözcüğünü kullanırlar. Onlar formu figür anlamında kullanırlar.
Figürü desen anlamında, deseni de üç boyut anlamında... Üç boyutu öz
zannediyorlar. Çünkü kartezyen felsefede cisim en, boy, derinliktir.
Nitelikler yoktur".
Suret eğer cismani anlamda kullanılıyorsa avami kullanılıyor demektir.
Çünkü suret özdür, öz! Bir veya iki boyutlu şeylere şekil denir. Cisim için üç
boyut gerek.
Aristoteles'teki madde + suret = cisim diye bildiğimiz formülasyon da
ὕλη(hyle/heyula) + μορφή(morphe) = σῶμα(soma)dır.
Peki napalım? Biçim sözcüğünü bırakalım. Şekil ve sureti kullanalım.
Temelli bırakmayalım elbette. Figür ve form ayrımını öğrendiğimizde
bırakıp shape sözcüğünün varlığını hatırladığımızda bıraktığımız yerden
kaldıralım.
Lütfen okuduğunuz metinlere bir dikkat ediniz. Hangisi suret-şekil-biçim
ayrımını gözetiyor acaba? Halbuki bu ayrım Aristoteles'ten beri vardır...
Ben form-suret, figür-şekil ve shape-biçim karşılıklarını kullanıyorum.
Herkese tavsiye ederim.
Dücane Cündioğlu bu konuyu şu yayınında bütün ayrıntılarıyla işlemiştir.
Ben de o yayın sonrası bu azîm sorunun ayırdına vardım:
https://www.youtube.com/watch?v=g-Vv4r_nl5A&ab_channel=D%C3%BC
caneC%C3%BCndio%C4%9Flu

168
142. Devinim-Hareket
Malumunuz, öz Türkçe kelimeler iyice mekanik bir anlama evrildiler,
evriliyorlar. Bu evrimin doğal akışına siyasî değil, felsefî müdahalelerin
azametli faydalar doğurabileceğini düşünüyorum.
Her şeyde insan için sadece bir artalan olabilecek hakikatleri değil de,
hayatı bizzat kuran, hayatın kendileriyle kaim olduğu tezahürleri
öncelediğim için doğayı da kadimler gibi anlıyorum.
Aristoteles doğayı hareketin hükmeden kökeni olarak tanımlanırken farklı
hareket türlerine işaret etmeyi eksik etmez; büyüme-eksilme, başkalaşma ve
yer değiştirme(lokomasyon). Tabii Aristoteles hareket derken bizim
bugünkü anlayışımız gibi sadece yer değiştirmeyi değil, hareketi bütün
doluluğunda anlıyor. Bugün Modern doğa bilimlerinin mekanistik
düşüncesinin tahakkümünde, hareketi sadece uzayda bir pozisyondan bir
başkasına geçme diye anlayarak her şeyi bu çerçevede izaha yelteniyoruz.
Bu türden bir hareketlilik, Aristoteles için hareketin sadece bir türüdür. Ben
bunun için yer değiştirmekten ibaret olana hareket, yer değiştirmeyi aşana
devinim demeyi öneriyorum. Zaten devinim deyince bütün çarklarıyla, iç
mekanizmasıyla gürül gürül çalışıp buhar yayan bir makine canlanmıyor mu
zihnimizde?
Bugün bizler iki şey yapmalıyız: Birincisi, kendimizi hareketin öncelikle bir
yer değişikliği olduğu mefhumundan(notion) azad etmek; ikincisi ise,
varoluş modu olarak hareketin şimdide varolmanın bir karakteri olduğunu
öğrenmek.
Bitkiler de devinir, bütün canlılar gibi...

143. TECELLİ-TEZAHÜR
Eren- …Yani emin değilim ama Tezahür ve Tecelli’yi sanırım şöyle anlamak
lazım: Tecelli, tanrının hali; Tezahür ise o halin zahire çıkışı/zuhur
edişi/belirişi. Demin alıntıladığın cümle üzerinden düşünelim. Yüce ruhun
tecellisi üçtü, ama sözgelişi yaratıcı tecellinin belki de sayısız tezahürü
vardır değil mi? Çünkü tezahür, adı üstünde, zuhur ediş. Zahir yani, zahir!
Her farklı doğum bir tecellinin tezahürüdür.
Görkem- İki kavram arasındaki farkı şimdi kavradım!
Eren- Bu arada bu yaptığım ayrım resmi olmayabilir... Şimdi aklettim.
Görkem- Bayıldım vallahi!

169
 Eren- İnanır mısın bazen felsefi bir esriyişle konuştuğumda sözlerimi ve
sav'aşımı bir tanrının yönlendirdiğini düşünüyorum. Bu yaptığımız ayrım
tam da filozofa ve şaire denk düşer.
Görkem- Nasıl?
Eren- Şair dediğin kişi, sürekli teşbihler, istiareler, tasvirler kullanmaz mı?
Görkem- Kullanır.
Eren- Peki bunlar en nihayetinde varolanların dış kabartısı değil midir?
Görkem- Yani zevahir, yani tezahürler mi?
Eren- Aynen öyle! Şair en fazla farklı farklı zuhurları tek bir tecellinin
tezahürlerine irca ediyor. Halbuki filozof o tecelliyi kavramaz mı?
Yazının tamamı için:
https://boyleolmasinda.com/2024/06/05/sairlerin-tanrisi-ve-filozoflarin-tanri
si/

144. FECİR-ŞAFAK-DAWN-DUSK
Dawn and Dusk = Fecir ve Şafak, Twilight = Alacakaranlık, Sunset and
Sunrise = Gurub ve Tulu
Fecir, sözlükte “bir şeyi yarmak, ayırmak, açmak, boylamasına kesmek”
demek. Kırmızılığın -ufku yararak- bütün ufka yayılmasını ifade eder.
Yarıyor ve siyah ile beyaz birbirinden ayrılıyor. Şafak ise şefkatle aynı
kökten, “zayıflık, kısılma, yumuşama” anlamlarına geliyor. Herhalde gün
boyu parlayan göğün kısıla yumuşaya karanlığa dönüşmesi edilmiş.
Ağaran şey tan, yani fecir. “Kararan” ise şafak. Bugün ikisi de Türkçe’de
aynılaşmış fakat ben bunları tekrar ayırmayı yeğliyorum.

145. Talent-Ability- Skill-Beceri-Kabiliyet-Yetenek-İstidat-Maharet???

Elbette anadili İngilizce olan kişiler de bu kelimelerin ayrımlarını kesince
bilmiyor. Fakat orada bu kelimelerin incelikleri deyimlerde zapt edildiği için,
anlamda tereddüte düşen birisi hafızasındaki bu deyimleri birbirleriyle
kıyaslayarak aradaki farkı çıkarsayabiliyor. Bizim çevirmenlerimizse her şeyi ilk
zihne gelen "yetenek" sözcüğüyle çeviriyorlar ve sadece çevirdikleri bazı
pasajlarda yazar bu kelimeler arasında bir ayrım gözetmişse o İngilizce düşünen
zihinlerini zorlayarak Türkçe'deki nüans farklarını mikroskobik de olsa gözetmeye
başlıyorlar. İngilizce'yi muhakkak iyi biliyorlardır, ama Türkçe? Nerede Türkçe
düşünen çevirmenler? Bir dile zenginlik olması gereken bu malzeme bolluğu, dili
güzel kullanmanın dünyadaki en azîm zevklerden biri olduğundan habersiz,
bildiği(ni sandığı) her iki dili de ucuz dizilerden öğrenmiş zoraki çevirmenlerin
rahat uyumak isteyen zihinleri yüzünden Türkçe'de sadece külfetli bir yük

170
oluyor... Kendi diline karşı dogmatik sevgi beslemeyen, onu dünyanın başat
dilleriyle rekabette görmeyen hiç kimse iyi çevirmen olamaz! Biz Türkçe'yi
nedensiz, dogmatik, ahmakça ve hesabı verilemezce seviyoruz. Çünkü buna
mecburuz... Türkçe'den özge yurdumuz mu var? Ayrılıp da nereye sığınalım!
Türkçe işlenmeli, İŞ-LEN-ME-Lİ! Ama dogmatik bir tavırla değil, dogmatik bir
sevgiyle.

Neyse, artık bu kelimeleri neden böyle karşıladığımı anlatmaya çalışayım. Bu

liste aslen Teoman Duralı'ya ait fakat o Kabiliyet ve Beceriyi tam ters karşılıyor.
Halbuki kabiliyet sözcüğünü de kitaplarında altta düşündüğüm şekilde kullanıyor!

Şimdi, her şeyden önce Türkçe düşünelim. Acaba Türkçe'den yola çıkarak bu
kelimelerden nereye varabilir, ayrımlarını ne kadar saptayabiliriz? Ama
unutulmamalı ki kelimelerin mevcut anlamlarından ziyade varabilecekleri
anlamları önemsiyor ve barındırdıkları gizil gücü işler hale getirmeye
çabalıyorum. Yoksa bu kelimelerin hepsinin aynı anlamda anlaşılıp vulgarane
kullanıldığını bilmiyor değilim...

Kabiliyet kabil [kabul edici] olmaktan geliyor. Osmanlıca'da genellikle

kabil-i x olarak kullanılıyor. Peki insan neyi kabul edebilir ve neye tekabül
edebilir? Hem biraz emek verdiği hem de doğasının tahammül(kabul)
edebileceği şeyleri. Tek bir şeye adanmışlıktan ziyade kapasite söz konusu.
Ability sözcüğü bu anlamlara gayet uyuyor. Collins Dictionary'de şu iki
açıklama verilmiş:

Your ability to do something is the fact that you can do it.

Your ability is the quality or skill that you have which makes it possible for you to do
something.

The public never had faith in his ability to handle the job.
Kamu onun bu işe kabiliyetli/kabil olduğuna hiçbir vakit inanmadı. Yani kabil-i x
olduğuna inanmadı.

Yetenek malum ki yetmekten geliyor. İlkin ehliyet, kabiliyet, kifayet

sözcüklerine karşı bir nüans-hor(köfte-hor[yiyici]) olarak sunulmuş. Neyse.
İnsan neye yetebilir? Acaba yetmek ve kabul etmek arasında bir ayrım
gözetebilir miyiz? İnsan yakalayabildiği ve gücünün kafi gelebildiğine
yeter sanırım. Burada kabul edicilikteki edilginliğe kıyasla bir etkin’lik
durumu var. Oturduğu yerde kimse bir şeye yetemez. Rahatını bozup

171
 kalkmalı ki yetebilsin. Birisi yazmaya kabil olabilir, kapasitesi buna yeter,
ama yazma yeteneği varsa yazmak için uykusuz saatler geçirmiş demektir.
Yazardır. Diğeriyse sözgelişi işadamıdır da gördüğü nitelikli eğitimden
dolayı böyle bir kabiliyet kazanmıştır. Yazar denemez fakat gayet güzel ve
seçik bir dil kullanarak yazabilir, buna kabildir.

Yetenek sözcüğüne tekabülen skill'i uygun görüyorum:

A skill is a type of work or activity which requires special training and knowledge.
Yetenek, özel idman ve bilgi gerektiren iş veya etkinlik türüdür.

Skill is the knowledge and ability that enables you to do something well.
Yetenek, bir şeyi iyi yapmanızı sağlayan bilgi ve kabiliyettir.

Beceri başarmaktan, başa çıkmaktan evrilmiş. Dürüst olmak gerekise talent'i

karşılayacak başka bir sözcüğümüz yok. Talent şöyle karşılanıyor:

Talent is the natural ability to do something well.

Beceri, bir şeyi iyi yapmadaki doğal kabiliyettir.

Başarmak anlamındaki bir kelime belki birebir bunu karşılayamaz ama hiç
karşılayamaz da değildir. Zihnime İsmet Özel geliyor. Sizce İsmet Özel şiir
yazdıktan sonra "oh be, başardım!" mı diyordur? Yoksa başarmak hakikaten de
biraz tesadüfü, biraz da talihi barındırıyor mudur? “Başardık be!” nidası o işe
zaten saatlerini ayırmış birisince değil de, o işe önceden pek emek vermemiş ve
fakat başarabildiğine göre de bünyesinde o işe yönelik bir kabul
ediciliği(kabiliyet) barındıran birinden geliyor sanki... Öyleyse anlayışımızı biraz
genişleterek -ki anlayışı genişletmek her daim iyidir- talent'i de beceri sözcüğüyle
karşılayabiliriz.

Diğerleri konusunda pek karışıklık olur mu ki? Belki başka bir yazımda onları da
incelerim. Ve yetenek sizsiniz Türkiye adlı programın adı da beceri sizsiniz
Türkiye olmalıydı... Sonuçta oradaki yarışmacılar evet çalışarak berkittekleri
"yeteneklerini" sergiliyorlar fakat doktor da ameliyatları için çalışıyor, şair de şiiri
için... Enteresan bir şeyi iyi yapmada doğal bir kabiliyete [Beceri/Becerikli]
sahip insanlar istendiği için İngilizce aslının adı "America's Got Talent"...

146. SUSPİCİON-DOUBT
Kuşku ve şüpheden aynı şeyleri mi anlıyorsunuz? Ben kuşkuyu sistemli,
amaca yönelik, adım adım varılan bir edim; şüpheyiyse gündelik hayata dair,

172
sistemsiz, her boku bilme arzumuzdan kaynaklanan görece önemsiz kurnaz
ve tikel/cüzî bir edim gibi anlıyor ve ayırıyorum. Gene neredeyse bütün
öztürkçe kelimelerde olduğu gibi dilde devrim öncesi bulunan kelimelerin
anlamları safi maneviyata, diğerleri de safi bilime, felsefeye, mekaniğe
doğru kayıyor. Peki biz de bu kayışı kabullenip sahiplensek de bunu dilimizi
zenginleştirmek ve bir üst merhaleye fırlatmak için bir imkan bilsek ne
olur?!
Şimdi İngilizce'deki kelimelere bakalım: Doubt ve Suspicion. [Dikkat
buyrulursa asla İngilizce'den Türkçe'ye varmayıp bilakis Türkçe'den
İngilizce'ye vardığım fark edilecektir. Çünkü benim gayem Türkçe'yi
geliştirmek, Türkçe düşünmeye başlamak.]
Misal bir kitap başlığında “Descartes’in kuşkusu” yerine şüphesini görsem
daha sistemsiz, doğal ve gündeliğe dair gayrifelsefi bir süreç zihnimde
canlanır. Ne bileyim, Descartes'ın zamanında kraliçe için yazdığı opera
çalınmış, entrikalar uçuşmuş da onunla ilgili bir hikaye sanırım -ki
Descartes hakikaten kraliçeye opera yazmıştır-.
İngilizce sözlüklerden suspicion'ın anlamına bakarsak hakikaten de gündelik
bir edimden bahsedildiğini görürüz:
Suspicion or a suspicion is a belief or feeling that someone has committed a
crime or done something wrong.
If there is suspicion of someone or something, people do not trust them or
consider them to be reliable.
A suspicion is a feeling that something is probably true or is likely to
happen.
A suspicion of something is a very small amount of it. O halde alnımız dik
ve gönlümüz ferah bir şekilde suspicion'ı şüphe ile karşılayabiliriz. Doubt'a
bakalım:
If you have doubt or doubts about something, you feel uncertain about it and
do not know whether it is true or possible. If you say you have no doubt
about it, you mean that you are certain it is true.
If you doubt whether something is true or possible, you believe that it is
probably not true or possible.
If you doubt something, you believe that it might not be true or genuine.
If you doubt someone or doubt their word, you think that they may not be

173
 telling the truth.
Yazıyı da şu ekran görüntüsüyle doubt'u da kuşkuyla karşılayabilmenin haklı
gönencinde sonlandırıyorum:

147.
148. Lovebombing, ghosting, shipping, gaslighting ver redflag
Dışlayıcı değil, kucaklayıcı ve kuşatıcı olmalıyız. Bütün kucaklayan ve
kuşatanlar -yani kapsayarak aşanlar- daima yücelmiş, dışlayansa dışladığıyla
kendi tektipliliğinin banal sınırlarında zaptolup kalmıştır. Ama kuşatmak bir
başarıya değil, girişime delalet eder. Kuşatmaya giden ordu acaba galibiyeti
kazanacak ve kuşattığını kendi bünyesine katıp kapsayarak mı aşacak; yoksa
kolları ve gövdesi böyle bir kucaklayışı kaldıramayacak da kuşatma
girişimine karşılık kuşattığı şey ona birikmiş bir hırsla saldırıp hezimete mi
uğratacak? Türkçe bugün diğer bütün dillerle ortak bir ölüm yağmurunun
rehavetinden muzdarip. Artık dil güzel kullanıldığında dünyadaki en büyük
zevklerden birini veren bir estetik tecrübe olarak anlaşılmadığından ve hatta
bu zevk verici estetik veçhesinin tamamen unutulduğundan dolayı eski
sihrîliğini kaybetti. Kendinizle mukayese edin, acaba konuşuyorken
hanginiz şu an konuşuyorum, konuştuğumun bilincindeyim, o halde
seçtiğim tabirleri, cümleleri ve teşbihleri güzel, münasip ve vurucu seçeyim
ki hem hatip -yani ben- hem de muhattap konuşma bir sonuca varmayacaksa
dahi -ki konuşmaların çoğunluğu bir sonuca varmaz- en azından konuşma
hadisesinin kendisinden zevk alsın diyor? Asla! Hemen bildirmem ya da
bildirilmem gereken bir malumat -information- var ve ne kadar katı, kısa ve
renksiz şekilde işimi halledersem kadar hızla yeni işlere açılırım…
Her neyse. Bugün dilimize hücum edip bâr olan fakat konuşanların bu
hücumlara[tabir] dille uğraşanların yeniliklere karşı mütemadiyen kayıtsız,
ürkek ve tarihin köhne raflarına yuvalanmış rehavetle taşkın ruhlarının bir
karşılık sunmaya/düşünmeye zahmet etmeyişleri sebebiyle bu tabirlere
zorunda kalmalarından rahatsızlık duymayışlarına benim artık
katlanamayışımdan dolayı bilhassa şu beş popüler tabire Türkçe karşılıklar
teklif etmeye çalışacağım:
Lovebombing, ghosting, shipping, gaslighting ve redflag.

174
Lovebombing, adı üstünde, aşk bombardımanı. Unutulmamalı ki
kelimelerden anlamlara değil, anlamlardan kelimelere gidilir.
Aşkbombardımanı veyahut lovebombing deyince bu kelimeden aşkını saçıp
da birden sonlanan birini anlamak zorunda değiliz. Belki de aşkıyla beni
bombalayıp öldürdü, belki de bombardımanda kendisi öldü, ya da ikimiz
birden öldük. Yani sadece sözcüğe bakarsak iki kişinin de mahvolduğu bir
ilişkiden bahsedilmek istenmiş olduğunu da düşünebiliriz. Ama hayır.
Lovebombing, yeni tanıştığın kişiye aşkını bombardıman edip birden
cephaneliğinin yani aşkın tükenmesi. Ama benim çok çok daha yakışıklı
bulduğum bir karşılık var, düşündüm taşındım ve "aşkabanışı" tabirini teklif
etmekte karar kıldım.
Ghosting tabiri konusunda çok şanslıyız. Nedim'in meşhur bir beyi var:
Yok bu şehr içre senin vasfettiğin dilber Nedim
Bir peri-suret görünmüş bir hayal olmuş sana
Hayal olmak tabirinin güzelliğine bakar mısınız? Ama ben biraz daha
değiştirip hayallemek ve hayallenmeyi teklif ediyorum.
Ghostlandım hayallendim, ghostladım hayalledim.
Shipping veya şiplemek zaten Türkçe'deki maruf yakıştırmak tabirine
tekabül eden İngilizce bir tabir.
Gaslighting bir nevi yozsohbetlik. "İşte ben sana şöyle dedim ama aslında
sen bana şu zamanda şu mekanda şu kişilerle şöyle demiştin de ondan
mütevellit ben sana böyle şeyler demek zorunda kaldım yoksa asla ve kat'a
böyle şeyler diyecek biri değil ama beni çok zorlamıştın, hem neden beni
zorlamıştın ki, hkaikaten çok ayıp etmiş ve üzmüştün beni? Hiç mi
utanmamıştın" gibi gibi karşınızdakinin aklıyla oynayıp suçu asla
üstenmeme ve dahi lafbazlığınızla serâpâ suçlu olduğunuz bir mevzuyu
karşıya yıkmak. Bu aslında manipüle etmeye manaen çok yakın olduğundan
kelimeyi farklı bir cephesinden kavrayarak -ve bir arkadaşın da önerisiyle-
puslamayı teklif ediyor ve tabiri genişleterek bunu eyleyene de İsmet Özel'in
aşinalık kazandırdığı pusarık kelimesini ortaya sürüyorum.
"Yoksa ben
Önce ben, sadece ben, hep ben
Diyerek nev`i beşer
Pıtraklı ve pusarık bir tapınakta raks ederken

175
 Kendinden geçecek"
Pusarık aslen pustan pusarmak-sislenmek ve pusarmaktan da pusarık.
(hava için) hafif sisli ya da hafif sisle birlikte hafif yağmurlu.
(göz için) belli belirsiz gören, sisli gören.
Bu kelime su gibi görünen duman, serap anlamında da tanımlanıyor.
Bence çok hoş. Ağzından çıkan safsataların yoğunluğundan karşındakinin
beynini pusluyorsun ve onun nazarında haklıymış serabı oluşturuyorsun.
Yani sen tam şerefsiz ve puslamacı bir pusarıksın, pusarık. Gibi hakaretlerde
de bulunarak Türkçe'ye iliklerinize kadar zevkle tecrübe edebilirsiniz. Hem
kelime pısırıkla da neredeyse sesteş olduğundan rahatlıkla
benimsenebileceğine inanıyorum.
Redflag de anladığım kadarıyla kırmızı çizgi demek ama bu çizgiler karşıda
beliriyor. Kırmızı çizgim dediğimde kendimi merkez bilirken
redflag/çekilmezlik dediğimide karşıyı merkez biliyorum. Tabii gene
kendim için biliyorum ama mekan karşısı sonuçta.
Ekşi sözlükte yazılmış bir cüme: "benim için en büyük çekilmezlik(redflag)
birinin düşüncelerini, davranışlarını kestirememektir. bu durum samimiyet
duvarının yıkılmadığını gösterir."
Çekilmezlik de hemen benimsenebilecek bir tabir gibi geliyor, ya da kendi
icadım gözlerimi mi boyadı? Yoksa kendi hayalim, kendi Türkçe sevgim mi
beni pusladı? Bilmiyorum. Her neyse. Dediklerimin dinlenip
sahiplenileceğine inandığımdan değil de olur ya hani dile hususi ilgi alaka
duymayıp bu kelimelerden tiksinen ve karşılığını arayan, bunları kendi
dilinde, Türkçe'nin ahenginde ifade etmek isteyen birkaç yüce şahsiyet
kalmışsa onlara bir seçenek sunmak, bakın bunlara mahkum değilsiniz
diyebilmek tek gayem. Ama var mı öyle kişiler, bilmem…

149. Takvim
Ar. ḳiyām “düzelmek, tanzim etmek; kıymeti belirlenmek”ten taḳvіm
“Fiziki varlığımızla olan kendimize özgü uyum, duruşumuz. Onu taşıma,
onda ve onunla devinme/varolma tarzımız… Maneviyatla, derunî
yaşantılarla ilişkilendirdiğimiz veçhemizi dışavurmamız.” Bahsettiğim
anlam aslında ressamın çizdiği kişinin benim takvimle karşıladığım ama
aslında “fiziksel heksis” denilen, bedeniyle olan kendine özgü uyumunu

176
 yansıtabildiğini anlatmak için kullanılan bir terim. Bunun bildiğim en
mükemmel örneği Monet’nin Mallarmé portresidir. Monet, Mallarmé’nin o
andaki bilmenin tatlı uyuşukluğuna tutulduğu tembel ve yayvan edasını
adeta zamanın uçuculuğundan kapıp boyalar vasıtasıyla tuvale zaptetmiş.
Lucien Freud’un resimlerine de bakılabilir. O da insanın takvimini olduğu
haliyle zapteder. Rilke’nin Ceylan şiiri de ceylanın takvimini mükemmelen
tasvir eder.
Peki neden “takvim”? Takvim’in anlam evrenine bakalım:

150.
Şu bağıntıları bilhassa mühimsiyorum: Kıvam, Kıyam, Kaim, Makam ve
Kıymet.
Zaten canlıların ezeli-ebedi belirlenmiş özleri olduğunu düşünmediğim için
-ki evrim de bizi bu düşünceye vardırıyor-, Heidegger gibi “Bir şeyin her
nasılsa öyle olma hali onun özüdür” demekten başka bir şey elden gelir mi?
Kurtta beni cezbeden şey tam da onun her nasılsa öyle olma hali. Bedeninin
kendine has esnekliği, sakinken yumurcak ve azgınken yırtıcılıkla kaim o
hayretengiz hamle ve tavırları.
Arapça’da şöyle bir söz vardır: ‫ قيام العلم بالقلم‬/ Kıyamul ilmi bil kalemi. Kıyam
burada derin bir anlayışla idrak ediliyor. Salt dikilmek değil, bilfiil
mevcudiyet anlamında bir kıyam. Bilginin ayağa kalkabilmesi, vücut
kazanabilmesi, kaleme bağlıdır, kalemle mukayyettir.
Zira eğer kıyamında gayra muhtaç olmayıp bi-nefsihi(kendiyle) kayım ise
cevherdir.
İşte bu anlamda kurdun kıyamı, bilfiil mevcudiyeti de kaim olduğu yırtıcı
ve yumurcak ikicil tavra, kedigillere özgü esnek ve seri kıvama, asalet ve
zarafeti sebebiyle yerleştiği makama ve ona verilen kıymetle sağlanır.

151. TEVAZU-TENEZZÜL-TEKEBBÜR
Tevazu kelimesi çok güzel. Tevazu sözcüğü vaz (koymak) kökünden
gelir.Nitekim aynı kökten gelen diğer sözcükler, mesela vaziyet durum,

177
 mevzî yer, mevzû konu, muvazaa karşılıklı konmak, yerleşmek; dolayısıyla
uzlaşmak, anlaşmak mânâlarına gelir.Tevazu ise "kişinin kendisini
bulunduğu yerden daha aşağı bir yere (mevzî'ye) koyması" demektir. Tevazu
sahibi olan kimselere ise mütevazı denir ki bu sıfat, kendisini olduğundan
daha aşağıya koyan, alçakgönüllü olan kimseler için kullanılır. Kimse alçak
olmamalı, alçakta kalmamalı ve fakat alçakgönüllü olmaktan da
vazgeçmemeli. Nitekim tevazu kelimesi "alçaklık, bayağılık, basitlik"
mânâlarına da gelir; yani zaten aşağıda olan, aşağılık olan kişinin “Ben
aşağıdayım,” demesi tevazu değil, hakikati beyandır.
Felsefe geleneğinde mevzu', "konu" değil "koyut/postulate" anlamında
kullanılmıştır. Mevzu', bilimin koyutudur. Biyoloji Biyos(dirim)'u koyutlar.
Canlıyı inceler ama canı bilmez. Hiçbir bilim kendi mevzusu/koyutu
hakkında konuşamaz. Bir şey kendi kendisine delil olmaz, olursa totoloji
meydana çıkar.
Aslında Türkçe'de aşağılık ve alçaklık arasında bir ayrımı yapılsaydı
"alçakgönüllülük" yerine "alçaklık" da kafi gelebilirdi. Tenezzül de bunun
menfisi. Nüzul "indirme, alçalma" demek. Nezle de buradan. Tenezzül
etmem derken de "kendimi benden aşağıdaki bir iş, bir olay için
aşağılamam, alçaltmam" demek istiyoruz. Tevazu'nun zıddı Tekebbür.
Kibir'den geliyor. Kibir normalde basitçe "büyük" demek ama zamanla
"manevî büyük/ulu" anlamına evrilmiş. Kibriya. Tekebbür de kendini büyük
görmek, kendine ululuk isnad etmek demek. Tevazu, alçalmak/alçak'lık;
tenezzül, aşağılanmak/aşağı'lık; tekebbür, ululanmak/ ulu'luk.

152. MÜNAZARA-MÜNAKAŞA-MÜZAKERE
Arapça’da mufāˁala vezni karşılıklı ya da birlikte yapılan eylemi ifade eder;
bu anlamda Türkçe +Iş- işteşlik ekine benzer bir işleve sahiptir.
Mücadele, müdahale, muharabe vb. kelimelerine katlanırsanız(reflect)
bunların tekbaşına eylenemeyecek şeyler olduğunu anlayacaksınızdır.
Bugün “kuram”la karşıladığımız “theoria” kelimesi Arapça’da
“nazarîye”yle karşılanmıştı. Kuram karşılığını hiç beğenmiyorum, seyir
fiilinden bir şeyler türetmeliyiz ve belki doğrudan seyir bile diyebiliriz.
Münazara ise sözlükte “bakışma” demekse de “Bir konu üzerinde belirli
usûl ve kurallara uyularak yapılan tartışma, delil ve misal getirerek karşılıklı
konuşma” demek. Türkçe’deki “tart’ışma”ya bugünkü nüans-hor dil

178
 anlayışımız çerçevesinde değil, sözköküne nüfuz edebilip kelimelerin nüans
damarlarına inici yeni bir anlayış çerçevesinde tekabül edebilir.
Münakaşa naḳaşa ‫ش‬ َ َ‫“ نَق‬çaktı, çattı” fiilinden geliyor. Sözlük anlamıyla
“çatışma” ama Türkçe’deki kazandığı anlam kıvamına göre “çekişme”
demek tam uyar.
Müzakere ḏakara ‫“ َذ َك َر‬andı” fiilinden geliyor, yani karşılıklı zikretme.
Anlamı ise “bir konu üzerinde karşılıklı görüşme, fikir alış verişinde
bulunma”. Bu kelimenin mütekabili Türkçe’de var mı bilmiyorum.

153. CAN-NEFS-TİN-RUH-VÂR
Can, eklendiğinde yaşam kazandıran ve fakat kendisi cansız bir nefha değil;
bizzat sıkılan, çeken, isteyen bir "canlı". Tin sözcüğünü artık
kullanmayacağım. Sadece can sözcüğüne dair idrakimi biraz daha
derinleştireceğim. Oyuk sözcüğüne de aynısını yapmıştım, misal:
"Canım arşınlar oluşla hiçlik arasında,
Oyuk tezahürlerin oyuk imgelerinde."
Canı böyle kavrarsak iki veçhesi var: Ruh ve nefs. Birisi ilahî, birisi
denî/hayvanî/uzvî veçhesi. İnsan nedir? Ten ve canın terkibi. İkisi de
birbirinden mestur değil. Ama İnsan budur. Beşer ise ten ve nefsin terkibi.
İşte bu ikisini de kapsayan bir kavram olarak vâr'ı öneriyorum. Misal:
“Varlıktaysan çivi düşmez vârından -işte yasa!”
Vâr sözlüklerde şöyle tanımlanıyor:
Sâhip olunan şeylerin bütünü, mal, servet. Kendisinde bulunan tümü, bir
kimsenin sahip olduğu her şey. Sanki insan kendisinde bulunanların bir
toplamı değilmiş gibi… Ben bu tanımı kabul ediyorum ama insanı
sahip(can) ve malik(ten) olduklarının toplamından başka bir şey olarak
kabul etmeyerek. İnsanı bütün habitatıyla, tarihiyle, malikiyetiyle,
sahibiyetiyle yani bütün veçheleriyle kastetmek istediğimde vâr’ı
kullanacağım.
Bence ruhu dine bırakmalı ve fakat nefsi herkes sahiplenmeli. Nefs, hevayla
bağıntılı. Heva ise insanı devindiren yegane itki. Heva bir nevi arzugücüdür.
Arzuysa bizdeki kuvvelerdir ve kuvveler bitmek ister, yani bilfiil olup
tüketilmek. Varoluş ise bilfiil olmaktan başka nedir?

179
Maddî esaslı mekanik düzlemde iş gören fizyolojik işleyişler, nefsî
faaliyetlere uygulanma zemini hazırlar. Can’ı ise Aristoteles’in anladığı
şekilde anlamalıyız.
Saygın Günenç’in, Heidegger’in Aristoteles kavrayışını anlattığı videodan
-benim de ufak katkılarımla- alıntılar:
İnsan varoluşunun değişik varolanlarla temas etmesi, onları açığa çıkartma
formu da denebilir. Bir nevi yaşam tarzı/yolu aslında can. Dolayısıyla da dar
anlamıyla zihinsel yapı, hissetme durumu, düşünme hali değil; temel olarak
varlığı, değişik varolanları deneyimleme yolu, onlarla temas etmesi. Ve hatta
varlığı açma mahareti.
Aristoteles'in psukhe(can[videoda ruh deniyor ama ben can sözcüğünün tam
oturduğunu düşünüyorum]) tanımı neydi? Can, birincil
entellekhiadır/tamama ermişlik/gerçekleşmişliktir. Olanağı bakımından
yaşama sahip fiziksel cismin birincil tamama ermişliğidir.
Ve ilginçtir, Aristoteles'in can tanımı hareket tanımıyla aynı.
Dünamis(potansiyel/kuvve) bakımından varolanın tam da dünamis olduğu
ölçüde gerçekleşmesi kinesistir(hareket[bence devinim, nedeni için
hareket-devinim postuma bakın].
Temelen yaşayan bir varlık, potansiyelen aslında cana sahiptir. Fakat
potansiyelen canın açığa çıkması için bir hareket, bir gerçekleşme süreci
olması gerekir.
Yaşayan bir varlık olarak insanın olanağı öyle bir olanak ki, kendisini
gerçekleştirmesi sırasında varolanları açığa çıkartıyor. İşte insanın
varolanları beş türlü açığa çıkartma tarzı vardır:
Episteme, bil-im[sözcüğü Türkçe düşününüz]: Varolanların doğasını
ilkelerden hareketle kavrayamak. Varolanların sadece nasıllıklarını değil de
niçinliklerini de ortaya koymaya başladığınızda epistemeyle iştigal
ediyorsunuz.
Tekhne, sanat[zanaati de kapsar şekilde]: Bir şeyle ilgili vukuf sahibi olmak.
İşlerken, imar ederken vb. bütün bunları yaparken müthiş bir bilme
kapasitesine sahipsiniz, ama onun ruhunu biliyorsunuz. Bisikleti öyle iyi
kullanıyorum ki vukuf sahibiyim. Bisikleti imal ederken kılcal damarlarına
kadar yayılabiliyorum. Ama bu bir maharet değil. Bu vakıf olmak bir bilme

180
 durumu. Terzi dikmeyi biliyor. Türkçe'de bu yüzden bilmek kullanımı çok
güzel. Dikebilmek, sürebilmek, yapabilmek, onarabilmek…
Aynı zamanda bir şeyleri açığa serme yolu.
Phronesis, sağduyu: Phronesis sahibi kişi neyin nasıl yapılacağına dair temel
bir vukufa, kavrayışa ve hisse sahip. Kendisi için iyi olanlar hakkında güzel
bir şekilde karara varma becerisi. Ama parçayla ilişkili değil de bütünü
bakımından nasıl iyi bir yaşam süreceğimle ilişkili.
Sophia, bilgelik: Asıl anlamıyla bilim. Epistemede ilkeleri(arkhe)
anlamadan bırakıyoruz. Fakat sophiada doğrudan ilkeleri konu haline
getiriyoruz, yani asıl anlamıyla anlamak. İlkelerin bizzat kendisine kadar
inip ilkelerin kendisinden gelerek, nesne edinerek hareket etmek. Sophia'nın
tanrısallığı var. Varolanların ezeli ebedi ilkelerine inip temaşa ediyorsunuz.)
Nous: Alımlamak. Dolaysız bir şekilde alımlamak. Hatta işitmek.
O halde elimizde şöyle bir şey var:
Her şeyiyle insan = vâr. Vâr ikiye ayrılıyor, ten ve nefs. Ten ve nefsin terkibi
demek olan insanın varoluşuna can diyoruz. Can, nefsten ağıyor. Bunun dinî
bir manayla kavranan haline de ruh diyoruz. Dikkat ettiyseniz canı umumi
kavranışındaki yaşam'a yakınlığından kurtarıp hayat'a bağışlıyorum. Bir
bebekte can kuvve olarak vardır. Doğada yaşayaklmış birisinde de can
kuvve olarak vardır fakat ya bilfiil değildir ya da bilfiilse bile bu iptidai bir
bilfiilliktir. Çünkü dediğim gibi, can, varolanlarla teması sırasında
açınıyor(unfold). Beşerde gömük, insanda bilfiil.
Sonuç:
Eğer varlığımın var-oluşsal veçhesinden bahsetmek istersem canı; dinî,
manevî, ilahî veçhesinden bahsetmek istersem ruhu; uzvî[organik],
dirimsel[biyolojik] veçhesinden bahsetmek istersem nefsi; bütün veçhelerini
haiz, sahip ve malik olduğu her şeyden bahsetmek istersem de vârı
kullanacağım.)

154. Zihnî (Mental) Fiiller

a. Fıkh ettim: Kavradım
b. Fehm ettim: Anladım
c. Akl ettim: Usladım
d. İdrak ettim: Yakaladım/Erdim/Kaptım

181
e. Şu'r ettim: Sezdim
f. İhata ettim: Kuşattım
g. İhtiva ettim: İçerdim
h. Teşmil ettim: Kapsadım
i. Hıfz ettim: Korudum/Sakladım
j. Ezber ettim: Belledim
k. Zikr ettim: Andım
l. Hatr ettim: Anımsadım
m. Fikr ettim: Düşündüm
n. Hall ettim: Çözdüm
o. Hayal ettim: Düşledim
p. Vehm ettim: Kuruntu ettim/Kurdum
q. Zann ettim: Sandım
r. Fark/tefrik ettim: Ayırt ettim
s. Resm ettim: Çizdim
t. Tasvir ettim: Betimledim
u. Tarif ettim: Tanımladım
v. Tasdik ettim: Doğruladım
w. Tahlil ettim: Çözümledim
x. Terkip ettim: Bileştirdim
y. Farz ettim: Varsaydım
z. İrade ettim: İstedim
aa. Hiss ettim: Duydum
bb.Tesbit ettim: Saptadım
cc. Tagayyür ettim: Başkalaştım
dd.Tahavvül ettim: Halden hale geçtim
ee. Tekamül ettim: Evrildim/Yetkinleştim
ff. Tebeddül ettim: Değiştim
gg.Tekallüb ettim: Evrinip çevrindim/dönüştüm. Mukallib: Evirip
çeviren, dönüştüren.
hh.Gaflet ettim: Azdım-azıttım/Saptım-sapıttım
ii. Cehalet ettim: Bilgisizlik ettim
jj. Tasfiye ettim: Arıttım
kk.Takdir ettim: Önem biçtim

182
 ll. Takdis ettim: Kutsadım/kutladım
mm. Tahkir ettim: Aşağıladım
nn.Tahfif ettim: Hafifsedim
oo.Tarassut ettim: Gözetledim
pp.Tavzih ettim: Açık kıldım
qq.İzah ettim: Açıkladım
rr. Tasrih ettim: Seçik kıldım

EDEBÎ TANIMLAR-TARİFLER

1. Safsata Ehli
a. Kendini açıp soruşturma konusu yaptığını tam bir ciddiyetle dinlemek
yerine göze batana teslim olup ulu orta sorular soran, sonra hem
kendisini hem soruşturduğunu saçıp dağıtan sophismadır, gücü
yettiğince her şeyin izini illetini hikmetine doğru dağılmadan
dağıtmadan takibe talip olan filosophia değil. Göze çarpan gözü çalar,
bu kadarcık bir ayartıya ancak bir şeye gördüğü itibar sebebiyle itibar
eden kapılır. Oysa felsefenin sophiaya duyduğu filos dışarının
cebrinden değil içerinin sevkinden gelir. O sevkin temelinde ise
hayret (tauma) vardır. Böyle kökü derinlerde olan filos bu kadar zayıf
bir ayartıya kapılmaz, kapılmadığı için esasla tezahürü, sebeple
neticeyi birbirine karıştırmaz. Göze batana teslim olup onun çarpıcı
ve zorlayıcı görünümünden istifade ederek basmakalıp tarifler
dayatan ve böylece esasıyla alakalarını talep eden şeyin tezahürüyle
insanları avutmak isteyenler: lafazanlar, ağzı kalabalıklardır. Onlar her
şeyin sadece lafını edip tahakkukunu başkalarına bırakan, her şeyi
satıhtan ibaret görüp derinliğini iptale yeltenen cerbezeli zorbalardır.
Onlar hiçbir şey karşısında şaşalayıp bocalamazlar. Teknik de onlar
için karşısında şaşalayıp bocalanacak bir şey değildir. Nitekim
şaşırtmayan bir rahatlık ve kolaylıkla söyleyiverirler: Teknik

183
 belirlenmiş amaçlara ulaşmak için kullanılan araçların imal ve
istimaline matuf insani faaliyetten başka bir şey değildir.
b. Bu körleşme işlerin iç yüzüne (evamiri butun) nüfuz etmenin sabırlı
meşakkatine talip olmak yerine göze batana (zevahir) teslim olmanın
sonucudur.
c. Evvela böyle bir derdi terennüm eden sesi görmezden gelip taş kesen
sükut ile boğmaya çalışacaklardır çünkü onlar işkilli büzük dingilder
kavlince yadırgadıkları her sesi haklı olarak kendi aleyhlerine
zannederler. Ve bu sükutu o noktaya vardırırlar ki ses ne kadar
mümtaz ve müstesna olursa olsun bu sessizlik karşısında kendisini bu
yola sevk eden her şeyden kuşkuya düşüp bezecek hale gelebilir. Bu
kadar büyük bir sükutu temin edebilmek için hangi köşe başlarının
nasıl bir tertibatla tutulmuş ve bu sirayetin nerelere kadar uzanmış
olduğunu iyi görmek gerekir. Eğer bu sükut duvarı cılız da olsa tek
tük tınıların sızmasına geçit verecek olursa, ki bu tertibatın tam
alınamadığına delalet edebileceği gibi henüz ortalığın hakikatsizliğin
kesif karanlığına gömülmediğine de karine teşkil edebilir, bu defa
topluca mukavemet edilir, koro halinde itiraz sesleri yükselir,
d. Karşı durularak durdurulamayan yol verilerek sulandırılır. Güya tahlil
ve tevil gayesiyle yaklaşılır fakat türlü kılıklar içerisinde eğip
bükmenin, çarpıtıp saptırmanın bin bir türlüsü sergilenir. O noktaya
varır ki ortalık tevilciden tefsirciden geçilmez fakat o kalabalık
içerisinde gerçekten tevile tefsire muhtaç olan bahisleri sadakatle şerh
ve izah çabası içerisinde olanlar bir kez daha gürültüye gider. Ve
böylece oyun bir kez daha başladığı noktaya dönmüş olur. Marifet de
maharet de bu karartı içerisinde yolunu arayanı ve yol vermeyeni
seçebilmektedir.
e. Neticede ortaya hep olduğu gibi örtülü bir uzlaşma çıktı ve
kavilleşmeye riayet veya riayetsizlik kısa zamanda insanların terviç
veya tecziyesinde örtülü kıstas kabul edilen bahisler arasına girdi.
2. WU-WEİ
Ona daima işlerin içyüzünü anlamaya talip olma ile daha azim bir vecibe
teklif edilir: wu-wei. Yani ona denir: Öyle hareket et ki hareketin

184
 yeryüzünde hiçbir şeyin yolundan çıkmasına yol açmasın. Açılan yolun neye
yol açtığını derin derin düşünmek gerekir.

3. Kehanet,
olmayanın öngörüsü değil, olabilir olanın şu ya da bu temayüle dayalı
akıbetinin şimdideki örtük tohumudur. dolayısıyla kehanet geleceği
bilmektir, gelecekse yalnızca şu an itibariyle mevcut olmayandır. ne var ki
olmayanın bilgisi zaman kiplerine ayrışmış bir zaman anlayışıyla mümkün
değildir; kehanet, şimdide ekilerek geçmişe gömülenin bambaşka kılıkta
ortaya çıkarak daimi olarak devrettiği bir zaman anlayışına dayalıdır. Buna
göre kagin, hakkında kehanette bulunacağı şeyi geçmiş ve gelecek
bağlamındaki şimdide değil, devran içinde olması kaçınılmaz hal üzere
temaşa eden kimsedir. Öyleyse, kehanet, tohumundan ağacın meyvesinin
görülebilmesidir. Bunun anlamı ise geleceğin görülmesi olarak anlaşılan
aslında gelecek ve geçmişin tek bir anda ‘şimdi’ seyredilmesidir. Bu açıdan
bakıldığında olmayan, hiç olmayan değil ekili bir tohum gibi henüz ortaya
çıkmamış olandır.

4. Rüyalar
Kafkanın dehası, rüyaların “gerçekten daha gerçek” olduklarını anlamış
olmasıdır; çünkü rüyalar aslında insanın bilinen gerçeklikte ‘persona’sının
(maske, kişilik) arkasına saklamak amacıyla, gömüldüğü yerden, derin bir
suçluluk duygusu eşiğinde ortaya çıkmasıdır.. Kafka’nın tüm yaptığı bu
bastırma çabalarına rağmen saklanmaz olan gerçeği “artiküle etmek” (dile
getirmek; Freud düşüncesinde travma sonucu oluşan bilinçdışında
bastırılmış “patojen fikrin” bilince çıkarılmak yoluyla sağaltımı) için bir
psikanalist gibi rüyaların dili olan sembole başvurmaktır; ancak aradaki fark,
Kafka’nın travmaya ulaşmak için değil, travmayı göstermek için rüyayı
kullanmasıdır; başka bir deyişle, edebi tarzı, tersyüz (inverse) olması
itibariyle mimetik psikanalizdir.. bu anlamda hakiki edebi (ve sanatsal)
eserde, gerçek doğru, hayali yalanda dile gelir; çünkü gerçek yalan, birisi
onu mimetik ya da gerçekten ters yüz edene kadar, hayali doğruda gizlenir..
(-O.H)

185
GÖKÇE SÖZLER
1. Buldukça bunar, açgözlü kimse.
2. Telaşe müdürü, en küçük işte bile ortalığı vaveylaya veren kimse.
3. Kafadan gayri müsellah.
4. Bağrı katı.
5. Başında olan bit ayağında deril- : korkudan ve hayretten dona kalmak.
6. Başıma kakınç [tokmak], yüzüme dokunç [tokat] olmasın.
7. Alağız: Ara bozucu, boşboğaz, geveze, iki yüzlü, dönek. Ala: yarım
8. Hamile, yüklü, gebe, gümanlı, ikicanlı, ağırayak..
9. Koyunun bir yaşındaki erkek yavrusuna toklu, dişisine şişek; erkek sığır
yavrusuna tosun, dişisine düve denirdi. Atın beyazı kır, koyu kahverengi
olanı doru, hafif kirli beyazı demirkır. Koyunlar kuzular, inekler buzağılar,
at ve eşekler kulunlar, köpek ve kediler enikler, mandalar balaklar/malaklar
ve develer bodalardı. Şimdi hepsi için yavrulamak diyoruz. Koyun me'ler,
keçi beğir'ir, köpek ürür, kurt ulur, at kişner, eşek anır'ır, deve bozla'rdı.
Şimdi hepsi sesleniyor.
10.Anadolu ağızlarında doğa olayları ile ilgili sözler: GÜNER: Tan vakti.
GÜNEŞİĞİ: Sabah. GÜN DİKİMİ: Öğle vakti. ÖKÜZUYUMU: Gece
yarısı. OĞLAKGELİNİ: Kuşluk vakti. SEPEN: Yağmurla yağan kar.
KEDİKARI: Martta yağan kar. OĞLAKBAŞLI: Kuyruklu yıldız.
YILANSALINCAĞI: Gökkuşağı. ALABAHAR: Baharın ilk günleri. GÜN
DİKİLMEK: Öğleye yaklaşmak. SEPİNTİ: Yeri örtecek kadar yağan kar.
GÜNEĞİLMESİ: İkindiden sonraki vakit. SİNEKLEMEK: Ufak ve seyrek
yağan kar. KIRCI: Küçük, sert taneli kar; küçük dolu. GÜN ANASINA
KAVUŞMAK: Güneş batmak. ALAMUK: Bulutlu, durgun ve çok sıcak
hava. ATKUYRUĞU: Yağmurun şiddetle ve çok yağması. KABA
KUŞLUK/KABACA GÜN: Sabahla öğle arası. KIZILİSSİ: Ağustosun ilk
haftasındaki en sıcak günler. KIZILİKİNDİ: İkindiden sonra güneşin
batmaya yakın olduğu zaman. ALAGÜN: Yazın güneş buluta girdiğinde
beliren kapanık hava. GÜNEŞ ÇALIMI: Güneş doğduktan hemen sonraki
zaman. OĞLAKKIRAN: 30-31 Mart ve 1 Nisan günlerine verilen ad.
DÖVÜLCEK: Kışın rüzgârla karışık, bulgur biçiminde yağan kar.

186
11.

12.

13.
14.Temlîh(‫ )ﺗﻤﻠﻴﺢ‬i. (Ar. milḥ “tuz; güzellik”ten temlіḥ)
a. Tuzlama, tuza yatırma.
b. edeb. Söz arasında güzel bir mazmun söyleme.
c. Temlîhat (‫ )ﺗﻤﻠﻴﺤﺎﺕ‬i. (Ar. çoğul eki -āt ile) Söz arasında söylenen
nükteli, güzel sözler.
15.Temattur (serinlemek gayesiyle) yağmur yağarken dışarıya çıkma.
16.Tevadü’ (iki taraf) düşmanlığı bırakarak barışma, aralarında barış yapma.
17.Tevârüt (‫ )ﺗﻮﺍﺭﺩ‬i. (Ar. vurūd “gelmek”ten tevārud)
a. Birbiri ardınca gelme: İskelelere tevârüt edecek erzak ve hatab ve
kömür kayıkları rüesâ ve tâifelerinin ahvâline dahi (…) dikkat eyleyip
şüpheli olanları olur ise ihtisap ağası tarafına haber vererek
iktizâsına bakıla

187
 b. İki şâirin birbirinden haberdar olmadan aynı beyit veya mısrâı
söylemesi: Eski edebiyâtımızda bir şâirin bir başka şâir tarafından
söylenmiş olan bir mısrâı veya beyti farkına varmadan yâni tesâdüfen
söylemesi “tevârüt” diye adlandırılırdı. Eğer bu iş bilerek yapılmışsa
“intihal” denilir ki pek büyük bir kabahat olarak telâkkî edilmekteydi.
18.Müşâta tararken dökülen saç/sakal teli
19.Medhuş Hiddetinden ne söylediğini bilmeyen kimse
20.Vehleten durup düşünmeden
21.Müşâare, karşılıklı şiir söyleyerek atışmak
22.Mücavebe i. (Ar. cevāb’dan mucāvebe) Karşılıklı olarak birbirine cevap
verme, söz veya yazışma ile atışma.
23.Mübahese i. (Ar. baḥѕ “araştırmak; araştırma, konu”dan mubāḥaѕe)
a. Karşılıklı konuşma, sohbet etme.
b. İlmî, fikrî, edebî bir konu üzerinde tartışma, münâzara:
24.Muhatabe/a i. (Ar. ḫutbe “hitap etmek”ten muḫātabe)
a. Bir kimse ile karşılıklı konuşma, söyleşme: Mükâtebe muhâtabe
gibidir (Cevdet Paşa).
b. hukuk. Hukūkî bir mesele hakkında tarafların bir araya gelerek
yaptıkları sözlü görüşme.
c. mec. Ağız kavgası, çekişme, münâkaşa.
25.MÜKEYYİFAT i. (Ar. mukeyyif ve çoğul eki -āt ile mükeyyifāt)
[Türkçe’de türetilmiştir] Enfiye, kahve, sigara, içki gibi keyif veren, sarhoş
eden şeyler: Ve esrar ve afyon gibi sâir mükeyyifat dahi böyledir (Ahmet A.
Konuk).
26.METRÛKAT i. (Ar. metrūke “mîras bırakılmış şey”in çoğul eki -āt almış
şekli metrūkāt) Ölmüş bir kimseden kalan eşyâ ve mallar. Bir miğferden
ibâret metrûkâtına haşyetle ellerimi dokundurdum.
27.MERGUB sıf. ve i. (Ar. raġbet “dilemek, istemek”ten merġūb)
a. rağbet edilmiş (kimse veya şey): Aşka yanmak Yûnus’a mergubdur /
Yanayım ey cân u cânan yanayım (Yûnus Emre). Bu adl ve kemal
herkesin nazarında mahbup ve mergup olur (Ahmet A. Konuk).
b. Herkesin beğenip arzu edeceği, rağbet göstereceği kadar güzel,
makbul (şey)

188
28.MEHCUR sıf. (Ar. hecr “terketmek, uzaklaşmak”tan mehcūr) Hayâtının
şâheseri bahçenin mehcur ve ücra bir köşesindeki.
29.MÜCBİR sıf. (Ar. icbār “zorlamak, zorla yaptırmak”tan mucbir) Zorlayan,
zorlayıcı, icbar edici: Mücbirin emrini infâza değildim mecbûr.
a. MÜCBİR SEBEP Önceden düşünülmesi ve önlenmesi mümkün
olmayan, borçlunun irâdesi dışındaki beklenmedik olay [Fırtına,
zelzele, resmî yasaklar vb.leri mücbir sebeptir, bu durumlarda zamana
bağlı sorumluluklar ötelenir veya kalkar].
30.MÜKRİM sıf. ve i. (Ar. ikrām “saygı göstermek”ten mukrim) Misâfir
ağırlamayı seven, ikram eden (kimse), konuk sever, misâfirperver: Son
derece fukarâ-perver, âlîcenap, mükrim idi
31.MUZIR sıf. (Ar. iżrār “zarar vermek”ten mużirr) Zarar veren, zararlı:
Hüsnüniyetin fazlası hatta muzır olur (Reşat N. Güntekin). Hatta en muzır
hayvanlara bile fenâlık edemezdi (Ahmet H. Tanpınar).
a. (Çocuk için) Zararlı şeyler yapan, her şeyi karıştıran, bozan.
32.MUHTAR sıf. (Ar. iḫtiyār “seçmek, tercih etmek”ten muḫtar.),
33.Kasd-ı mahsus, Malum-ı alem, Hasr-ı nefs, Harc-ı alem, Numune-i
imtisal, Üsve-i hasene, hakikatihâl
34.i. (Ar. evc “doruk” ve Fars. bālā “yüksek” ile evc-i bālā) En yüksek derece,
evc
35.Tecahül-i arif, şiir ve nesirde bilinen bir hususun bir nükteye bağlı olarak
bilinmiyormuş gibi ifade edilmesidir.
36.Şâir-i mâder-zât yâni anadan doğma şâir.
37.hall u fasl etmek “Lâkin gündelik dilin bütün düşünce dünyamızı istila
ettiği, birkaç yüz kelimeyle hemen her meselenin hall u fasl edildiğinin
sanıldığı,”
38.Şatahat: Değirmen taşı dönerken unların biriktiği yerden taşmasına denir.
Lafız, manayı taşımıyor -ene lafzı, söyleyen Hallac'ın manasını taşımıyor-.
39.kuyruk acısı, sokak süpürgesi, temcit pilavı, bit yeniği, şeytan çekici, gemi
aslanı, sır küpü, şamar oğlanı, eski kurt, ömür törpüsü, fındık kurdu, gönül
belası, çocuk oyuncağı, aslan sütü, çürüksüz üzüm, demir leblebi, kara çalı,
kirli çıkı, iyi kalpli, eli sopalı, eski kurt, cebi delik, deli fişek, fermansız deli,
soğuk neva, ayağı uğurlu, çenesi düşük, gözü kara, eski toprak, kaşla göz
arasında, çat kapı, iğneden ipliğe, dengi dengine, tepeden tırnağa, şunun

189
 şurasında, yok yere, tepesi üstü, ne demeye hem ziyaret hem ticaret, üstüne
üstlük, durup dururken, kılı kırk yarmak, dört ayak üstüne düşmek, taşı
gediğine koymak, gökte ararken yerde bulmak, öküz öldü, ortaklık bozuldu,
eski çamlar bardak oldu, bacak kadar boyu var, türlü türlü huyu var, tencere
yuvarlanmış, kapağını bulmuş, doluya koydum almadı, boşa koydum
dolmadı,
40.Şeftali ağacı gibi olun. Hem boyunuz kısa, hem meyveniz bol olsun.
Dallarınız yere sarksın. Bilginiz arttıkça veya imkanınız yükseldikçe
çevrenizdekiler size ulaşabilsin. İnsanoğlu kavak ağacı gibi olduğunda gene
faydalı olur. Belirli bir mevsimde kesilir. Halbuki o meyvedar ağaca her
defasında nazik bakımlarla bakarlar. Bir yeri çürüse, bakıcısı sanki öz evladı
hastalandı gibi üzülür.
41.Bir zamanlar ağaçtan yapılanına señek, sonra topraktan yapılanına testi,
madenden yapılanına ibrik, camdan yapılanına sürahi, şimdi de plastikten
yapılanına bidon denilen kulplu su kabının adını acaba nasıl çevireceksiniz?
(Mustafa Kaçalin)
42.Gönül bağlarının meyve vermemesi: Sevdiğiyle bir türlü evlenip çoluk
çocuğa karışamamak.
43.Gözlerini yıkmak: Menfi kanaatini gözleriyle ifade etmek.
44.Gözün beyazının karalanması: Ölümün yaklaşmakta olması.
45.Gözünde hayal hayal tütmek: Sevdiğinin hayalinin gözönünden gitmemesi
46.Gözünün suyu kaçması: Çok ağlamaktan göz pınarlarının kuruması.
47.Gül olup zemheride açılmak: Vaktinden erken, zamansız güzelleşmek.
48.Gülün dalına hârı kondurmak: Sevgilinin yâd eli koynuna alması.
49.Kuşunu dumana salmak: Kolundaki avcı kuşu avlanmak için göğe salmak,
birine sevdiğini söyleyip onu düşünceye salmak.
50.Mahbub-perestlik, fukara-perverlik,
51.Fikrinizdəki sözlər, məsəllər külə dəyməz,
52.Sən ondan gücünü çək, İş gününü bitirən zəhmətkeş kimi bir az dincəlsin.
Sertelmek.
53.Günahımı nəzərə almayacaqsan.
54.Allah, məni taqətdən saldın,
55.Öz işlətdiyi fənddən yıxılacaq.

190
56.Gözegelimli, yüreğeyatan, hoşagelimli, gözeşirin, Çelimli (sıf. Beden
kuruluşu güzel, tendürüst)
57.1. hamriyyat (şarap şiirleri), 2. țardiyyát (av şiirleri), 3. medih (methiye
şiirleri), 4. hica' (hiciv şiirleri), 5. muzekkerât (oğlanlara söylenen aşk
şiirleri), 6. mu'ennesát (kadınlara söylenen aşk şiirleri), 7. mucûn
(müstehcen şiirler), 8. muâtebât (paylama şiirleri), 9. merásí (mersiye
şiirleri), 10. zuhdiyyat (züht şiirleri).
58.İmrence."kalın [kalabalık] Oğuz’un imrencesi [imrendiği],

191