सोह्रौं योजना

(आर्थिक वर्ि २०८१/८२-२०८५/८६)

नेपाल सरकार

राष्ट्रिय योजना आयोग

र्सिं हदरबार, काठमाडौं
सोह्रौं योजना
(आर्थिक वर्ि २०८१/८२-२०८५/८६)

नेपाल सरकार

राष्ट्रिय योजना आयोग

र्सिं हदरबार, काठमाडौं
प्रकाशक : नेपाल सरकार
राष्ट्रिय योजना आयोग
र्सिं हदरबार, काठमाडौँ।
प्रकाशन र्मर्ि : २०८१ जेठ
सवािर्िकार : राष्ट्रिय योजना आयोगमा सुरक्षिि
मुद्रण प्रर्ि : ५००० प्रर्ि
 काठमाडौँ, नेपाल

प्रिानमन्त्री

मन्त्िव्य

दे शको आर्थिक, सामाक्षजक िथा पयािवरणीय ष्ट्रवकासलाई मागिदशिन गने गरी सोह्रौं योजना समयमा
ि ा गररएको छ। सङ्घीय लोकिाक्षन्त्रक गणिन्त्रको स्थापनासँगै अब राजनीर्िक नेित्ृ व िह
नै िजुम
आर्थिक ष्ट्रवकास र समृष्ट्रिको मुद्दामा केक्षन्त्द्रि भएको छ। िीन िहका सरकारको सष्ट्रियिासँगै
िल्लो िहसम्म नै आर्थिक, सामाक्षजक िथा पूवाििार ष्ट्रवकासका ष्ट्रियाकलापहरू बढ्दै गएका छन्।
र्नजी िेरको व्यावसाष्ट्रयक कुशलिा र उद्यमशीलिा ष्ट्रवकास हुँदै गएको छ।

ष्ट्रवगि ६७ वर्िको योजनाबि ष्ट्रवकास प्रयासको िममा सीर्मि स्रोि सािनबीच गररएका प्रयासबाट
आर्थिक, सामाक्षजक र पूवाििार ष्ट्रवकासको िेरमा महत्वपूणि उपलक्षधि हार्सल भएका छन्। यद्यष्ट्रप,
दे श ष्ट्रवकासको ष्ट्रवद्यमान आवश्यकिा, आम नागररकको अपेिा िथा उपलधि सािन स्रोि र
सम्भावनाको िुलनामा हामीले हार्सल गरे का उपलक्षधि समग्रमा न्त्यून रहे को दे क्षिन्त्छ। हाम्रा
परम्परावादी कायिहरूमा गररने सामान्त्य सुिार र कायािन्त्वयनको पुरानै पररपाटीको र्नरन्त्िरिाबाट
मार ष्ट्रवद्यमान राष्ट्रिय ष्ट्रवकासका आवश्यकिाअनुसारको लक्ष्य हार्सल हुन सक्दै न। यस पृष्ठभूर्ममा
हामीले हालसम्म अवलम्बन गदै आएको ष्ट्रवकास अभ्यासलाई नयाँ ददशा र गर्ि प्रदान गरी
आवर्िक योजनाले िोकेका लक्ष्य हार्सल हुने वािावरण र्सजिना गनुि आवश्यक छ।

दे शको भूबनोट, ष्ट्रवष्ट्रवििायुक्त प्रकृर्ि र समाज, आम नागररकको इच्छा आकािंिा, अन्त्िरािष्ट्रिय

िेरमा शुरू भएको असल सम्बन्त्ि, राज्यका बहुपिीय िेरको समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रवकास र स्रोि
ु ा रािी सुशासन, समृष्ट्रि र न्त्यायको
सािनको समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रविरण लगायिलाई केन्त्द्रर्बन्त्दम
आिारलाई ठोस साथिकिा ददन आवर्िक योजनाको प्रभावकारी कायािन्त्वयन महत्वपूणि रहन्त्छ।
योजना महत्त्वाकाङ्िी बन्त्ने िर कायािन्त्वयन आशािीि नहुने ष्ट्रवगिदे क्षिको च ुनौिी क्षचनि िीनै िहका
सरकारको सष्ट्रियिा र साथिक सहभार्गिा आवश्यक छ।

ष्ट्रवगिका योजना िजुम

ि ा र कायािन्त्वयनको अनुभव र र्सकाइलाई ध्यानमा रािी उत्पादन वृष्ट्रि र
रोजगारी र्सजिनामा सबै प्रयासहरू केक्षन्त्द्रि गदै “सुशासन, सामाक्षजक न्त्याय र समृष्ट्रि” को सोचसष्ट्रहि
िजुम ु को सवािङ्गीण ष्ट्रवकासमा
ि ा गररएको यस सोह्रौं योजनाले सिं रचनात्मक रूपान्त्िरणमार्िि मुलक
नयाँ अध्यायको थालनी गनेछ भन्त्ने ष्ट्रवश्वास र्लएको छु । नेपाललाई सन् २०२६ मा ष्ट्रवकासशील
ु मा पुर्याउन, सन् २०३० सम्ममा ददगो
रािमा स्िरोन्त्नर्ि गदै िमशः मध्यम आय भएको मुलक
ष्ट्रवकासका लक्ष्य हार्सल गनि, गररबी र बेरोजगारी न्त्यूनीकरणमा अपेक्षिि उपलधिी हार्सल गनि र
क्षशिा, स्वास््य िथा सामाक्षजक सुरिामा दुरदराजका नागररकको पहुँच अर्भवृष्ट्रि गनि यस योजना
कोशेढुङ्गा साष्ट्रवि हुने अपेिा गरे को छु ।

अन्त्त्यमा, आम नागररकको जीवनमा अनुभर्ू ियोग्य सकारात्मक पररवििन ल्याउने उद्देश्य र्लएको
यस सोह्रौं योजना िजुम
ि ा प्रष्ट्रियामा सलङ्गन राष्ट्रिय योजना आयोग पररवार िथा सम्बद्व सबैलाई
िन्त्यवाद ददँदै योजनाको सर्ल कायािन्त्वयनमा हािेमालो गनि सबै सरोकारवालाहरूमा आग्रह गदिछु।

िन्त्यवाद।

१ जेठ २०८१ पुष्पकमल दाहाल 'प्रचण्ड'

नेपाल सिं वि् ११४४ बछला ्व, सप्िमी

 नेपाल सरकार

राष्ट्रिय योजना आयोग

र्सिं हदरबार, काठमाडौँ
डा. मीनबहादुर श्रे ष्ठ
उपाध्यि

मन्त्िव्य

नेपालले योजनाबि ष्ट्रवकासको अभ्यास शुरू गरे को कररब साि दशक भएको छ। यस बीचमा दशवटा
पञ्चवर्ीय र पाँचवटा र्रवर्ीय योजना िजुम
ि ा भई कायािन्त्वयनमा आएका छन्।दीघिकालीन सोच २१००
अनुसार “समृि नेपाल, सुिी नेपाली” को आिार ियार गने योजनाको रूपमा रहेको पन्त्रौं योजनाको
कायािन्त्वयन अवर्ि यसै आर्थिक वर्ि २०८०/८१ मा समाप्त हुने भएकोले आर्थिक वर्ि २०८१/८२
दे क्षि २०८५/८६ सम्म कायािन्त्वयन गने गरी यो सोह्रौं योजना िजुम
ि ा गररएको छ। यस योजनाले
“सुशासन, सामाक्षजक न्त्याय र समृष्ट्रि” हार्सल गने सोच रािेको छ भने सो सोचबमोक्षजम अक्षघ बढ्न
िेरगि उद्देश्य िथा समष्ट्रिगि रणनीर्ि िय गररएका छन्। यस योजनाले हाम्रो ष्ट्रवकास र समृष्ट्रिको
यारामा दे िा परे का मूलभूि सवाल िथा च ुनौिीहरूको पष्ट्रहचान गदै र्िनको समािानका लार्ग स्पि
मागिक्षचर प्रस्िुि गरे को छ।

हालसम्मको योजनाबि ष्ट्रवकासको िममा योजनाले रािेका लक्ष्यहरूमध्ये सामाक्षजक िेरिर्िका

लक्ष्यहरूमा सन्त्िोर्प्रद प्रगर्ि भएको िर आर्थिक वृष्ट्रििर्िको लक्ष्य र उपलक्षधिबीच अन्त्िर दे िापरे को
अवस्था छ। ष्ट्रवर्भन्न आवर्िक योजनाहरू कायािन्त्वयनको िममा लामो अन्त्िरालपर्छ चौिौं योजनाले
रािेका सामाक्षजक िेरिर्िका कर्िपय लक्ष्यका साथै आर्थिक वृष्ट्रिको लक्ष्य पर्न हार्सल भएको र्थयो।
िर पन्त्रौं योजना कायािन्त्वयनको शुरूको वर्िदेक्षि नै कोर्भड-१९ को महामारी लगायिका ष्ट्रवर्भन्न बाह्य
कारण र आन्त्िररक सिं रचनागि समस्या समेिका कारण योजनाको लक्ष्य र उपलक्षधिबीच र्राष्ट्रकलो
अन्त्िर दे िा पनि गएको छ। हालसम्मको योजना िजुम
ि ा र कायािन्त्वयनको अनुभवलाई सोह्रौं योजना
िजुम
ि ा गदाि र्सकाइको रूपमा ग्रहण गररएको छ।

यस सोह्रौं योजनालाई कायािन्त्वयनयोग्य, यथाथिपरक र नर्िजामूलक बनाउने प्रयास गररनुका साथै राष्ट्रिय
ष्ट्रवकासको समग्र ददशा एवम् गर्िलाई र्नदे श गने साङ्केर्िक योजनाको स्वरूपमा िजुम
ि ा गररएको छ।
ष्ट्रवकासका ष्ट्रवर्भन्न िेर िथा आयाममा दे क्षिएका सिं रचनात्मक अवरोिहरूलाई सम्बोिन गदै योजना
अवर्िमा अवलम्बन गनुप
ि ने रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि िथा प्रमुि कायििमहरू यस योजनामा समावेश
गररएका छन्। साथै, योजना कायािन्त्वयनमा सबै िह र पिका सरोकारवालाहरूको अन्त्िर-सम्बन्त्ि र
कायाित्मक िमिा मजबुि िुल्याउने; ष्ट्रवकासका सबै आयाममा लैष्ट्रङ्गक मूलप्रवाहीकरण, आिुर्नक
प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग, वािावरण सिं रिण िथा ष्ट्रवपद् जोक्षिम न्त्यूनीकरणलाई आन्त्िररकीकरण गने; ि्य र
प्रमाणमा आिाररि नीर्ि र्नमािण एवम् कायािन्त्वयनमा जोड ददने जस्िा समष्ट्रिगि रणनीर्ि िय गररएको
छ।

यो सोह्रौं योजना ियार गने िममा सम्माननीय प्रिानमन्त्री एवम् आयोगका अध्यिज्यूबाट प्राप्त
मागिदशिनप्रर्ि आभार प्रकट गदिछु। त्यसैगरी, आफ्नो अमूल्य सुझाव प्रदान गरी योजना र्नमािणमा
सहयोग गने िीनै िहका सरकार, राजनैर्िक दल, ष्ट्रवक्षशि पदार्िकारी, कमिचारी, ष्ट्रवर्य ष्ट्रवज्ञ, र्नजी
िेरका प्रर्िर्निी सङ्घ-सिं स्था, गैरसरकारी सिं स्था र ष्ट्रवकास साझेदार लगायि सम्बि सबैमा हाददिक
िन्त्यवाद व्यक्त गदिछु। साथै, योजना िजुम
ि ाको िममा अनवरि रूपमा िट्नुहन
ु े राष्ट्रिय योजना
आयोगका वििमान िथा र्नवििमान सदस्य र कमिचारीहरूलाई ष्ट्रवशेर् िन्त्यवाद ददन चाहन्त्छु।

१ जेठ २०८१ डा. मीनबहादुर श्रे ष्ठ

 राष्ट्रिय योजना आयोगका पदार्िकारीहरू

सम्माननीय प्रिानमन्त्री श्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ - अध्यि

माननीय डा. मीनबहादुर श्रे ष्ठ - उपाध्यि

डा. बैकुण्ठ अयािल, मुख्य सक्षचव, नेपाल सरकार - सदस्य (पदे न)

माननीय डा. रामकुमार र्ुयाल - सदस्य

माननीय डा. रमेशचन्त्द्र पौडेल - सदस्य

माननीय डा. उमाशङ्कर प्रसाद - सदस्य

माननीय प्रा. डा. सिं र्गिा र्सिं ह - सदस्य

माननीय डा. कुसेन्त्द्रबहादुर महि - सदस्य

माननीय प्रा. डा. क्षशवराज अर्िकारी - सदस्य

माननीय डा. अरर्नकोकुमार पाँडे - सदस्य

श्री मिुकुमार मरार्सनी, सक्षचव, अथि मन्त्रालय - सदस्य (पदे न)

डा. िोयनारायण ज्ञवाली - सदस्य सक्षचव

 ष्ट्रवर्य-सू ची

पररच्छे द पृष्ठ
१. पररचय १
२. समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि 2१
३. उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि ६५
४. उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा ८५
५. ँ ी र्नमािण
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज 1०१
६. गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा 1२५
७. योजनाबि, ददगो र उत्थानशील शहरीकरण िथा बस्िी ष्ट्रवकास 1४९
८. लै ष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज 1६१
९. प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास 1७७
१०. गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरण र समिामूलक समाज र्नमािण १९३
११. ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि
प्रभावकारी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज 2०३
१२. शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन 2१७
१३. जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, जलवायु पररवििन र हररि अथििन्त्र 2३३
१४. ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य
अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
2४७
कायािन्त्वयन
अनुसूची १: योजना कायािन्त्वयन, अनुगमन िथा मूल्याङ्कन ढाँचा 2६३
 िार्लका-सूची

िार्लका पृष्ठ
१.१ आवर्िक योजनाको कुल लगानीको अनुमान, आर्थिक वृष्ट्रिको लक्ष्य िथा
१०
प्रगर्ि
१.२ दीघिकालीन सोचका प्रमुि पररमाणात्मक लक्ष्यहरू र प्रगर्िको अवस्था १३
२.१ आर्थिक वृष्ट्रिदरको लक्ष्य (आ.व.२०७९/८० को क्षस्थर मूल्यमा) ४३
२.२ कुल गाहिस््य उत्पादन िथा िेरगि मूल्य अर्भवृष्ट्रिको लक्ष्य ४६
२.३ कुल गाहिस््य उत्पादनको िेरगि सिं रचना (आ.व.२०७९/८० को क्षस्थर
४९
मूल्यमा)
२.४ कुल गाहिस््य उत्पादन र सम्बक्षन्त्िि ष्ट्रववरण ५१
२.५ ँ ी उत्पादन अनुपाि र कुल लगानी (आ.व.२०७९/८० को
सीमान्त्ि पुज
५३
क्षस्थर मूल्यमा)
२.६ साविजर्नक, र्नजी र सहकारी िेरबाट हुने लगानी (आ.व.२०७९/८० को
५६
क्षस्थर मूल्यमा)
२.७ ँ ी र्नमािण
उपभोग, बचि िथा क्षस्थर पुज ५८
२.८ साविजर्नक ष्ट्रवत्तको प्रिेपण (आ.व.२०७९/८० को क्षस्थर मूल्यमा) ६१
२.९ सरकारी ष्ट्रवत्तसम्बन्त्िी प्रभाव सूचकहरू ६२
२.१० मौदद्रक र ष्ट्रवत्तीय िेरका प्रभाव सूचकहरू ६३
२.११ बाह्य िेरसम्बन्त्िी प्रभाव सूचकहरू ६३
२.१२ अनौपचाररक अथििन्त्रसम्बन्त्िी सूचकहरू ६४
११.१ साविजर्नक ष्ट्रवत्तसम्बन्त्िी सूचक (कुल गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा) २०६
१४.१ ष्ट्रवकासशील रािमा स्िरोन्नर्िसम्बन्त्िी िोष्ट्रकएको सीमा र नेपालको प्रगर्ि
२५०
अवस्था
 पररच्छे द १

पररचय

१.१ पृष्ठभूर्म ३
१.२ योजनाबि ष्ट्रवकास प्रयासको सिं क्षिप्त समीिा ३
१.३ दीघिकालीन सोच २१०० १२
१.४ ष्ट्रवकास प्रयासमा दे क्षिएका मूलभूि सवाल िथा च ुनौिीहरू १४
१.५ सोह्रौं योजनाको सोच, उद्देश्य, रणनीर्ि िथा रूपान्त्िरणका िेर १६
१.६ सोह्रौं योजनाका पररमाणात्मक लक्ष्य १७
 पररच्छे द १

पररचय

१.१ पृष्ठभूर्म

नेपालले योजनाबि ष्ट्रवकासको कररब साि दशक लामो प्रयासबाट आर्थिक, सामाक्षजक िथा पूवाििार
ष्ट्रवकासमा महत्वपूणि उपलक्षधि हार्सल गरे को छ। यस अवर्िमा समय-समयमा राजनीर्िक प्रणाली
र शासकीय स्वरूपमा आएको पररवििनलाई आवर्िक योजनामा आत्मसाि् गरी ष्ट्रवकास योजनाको
सोच, गन्त्िव्य, प्राथर्मकिा र कायििमलाई पररष्कृि गदै योजनाबि ष्ट्रवकास प्रष्ट्रियालाई र्नरन्त्िर
अक्षघ बढाइएको छ।

नेपालको सिं ष्ट्रविानले सङ्घीय लोकिाक्षन्त्रक गणिन्त्रात्मक शासन व्यवस्था मार्िि ददगो शाक्षन्त्ि,
सुशासन, ष्ट्रवकास र समृष्ट्रिको आकािंिा पूरा गने लक्ष्य रािेको छ। मौर्लक हक, राज्यका र्नदे शक
र्सिान्त्ि िथा नीर्िहरूको दायरालाई र्राष्ट्रकलो बनाउँ दै आर्थिक समृष्ट्रिसष्ट्रहिको सामाक्षजक न्त्याय
र समानिा सुर्नक्षिि गनि समानुपार्िक, समावेशी र सहभार्गिामूलक र्सिान्त्ि अवलम्बन गनि जोड
ददइएको छ। राष्ट्रिय अथििन्त्रलाई आत्मर्नभिर िथा उन्नर्िशील बनाउँ दै समाजवाद उन्त्मुि र समृि
अथििन्त्रको र्नमािण गने राज्यको आर्थिक उद्देश्य रहे को छ। ष्ट्रविम सम्वि् २१०० सम्ममा
“समृि नेपाल, सुिी नेपाली" को राष्ट्रिय लक्ष्य हार्सल गने दीघिकालीन सोच िय गररएको छ।
त्यस्िै साविजर्नक, र्नजी िथा सहकारी िेरको सष्ट्रिय सहभार्गिामा ष्ट्रव.सिं .२०८३ (सन् २०२६)
मा नेपाललाई अर्िकम ष्ट्रवकर्सिबाट ष्ट्रवकासशील दे शमा स्िरोन्नर्ि गने र ष्ट्रव.सिं .२०८७ (सन्
ु मा पुर्याउने
२०३०) सम्ममा ददगो ष्ट्रवकासका लक्ष्यहरू हार्सल गदै मध्यम आय भएको मुलक
लक्ष्य िय गररएको छ। सोही आिारमा जारी भएको पन्त्रौं योजना (२०७६/७७-२०८०/८१)
को कायािन्त्वयन अवर्ि २०८१ असार मसान्त्िमा समाप्त हुने हुँदा त्यसपर्छको पाँच वर्ि
(२०८१/८२-२०८५/८६) अवर्िमा कायािन्त्वयन गने गरी यो सोह्रौं योजना िजुम
ि ा गररएको छ।

१.२ योजनाबि ष्ट्रवकास प्रयासको सिं क्षिप्त समीिा

ष्ट्रव.सिं .२०१३ सालमा योजनाबि ष्ट्रवकासलाई मागिदशिन गनि सिं स्थागि सिं रचनाको रूपमा
प्रिानमन्त्रीको अध्यििामा गदठि योजना आयोगले प्रथम पञ्चवर्ीय योजना (२०१३/१४-
२०१७/१८) जारी गरी कायािन्त्वयनमा ल्याएसँगै नेपालमा योजनाबि ष्ट्रवकासको थालनी भएको
ु मा कायम रहे को पञ्चायिी शासन कालमा दोस्रोदे क्षि
हो। ष्ट्रव.सिं .२०१७ दे क्षि २०४६ सम्म मुलक
सािौं आवर्िक योजना िजुम
ि ा गरी कायािन्त्वयन भए। ष्ट्रव.सिं .२०४६ मा बहुदलीय प्रजािाक्षन्त्रक
व्यवस्थाको पुनस्थािपना भएपिाि सङ्घीय स्वरूपको शासकीय व्यवस्था स्थापना हुन ु अक्षघसम्म आठौं

पररचय | 3
योजना (२०४९/५०-२०५३/५४) दे क्षि िेह्रौ योजना (२०७०/७१-२०७२/७३) सम्म िजुम
ि ा
गरी कायािन्त्वयन गररएको र्थयो।

ष्ट्रव.सिं . २०७२ मा सङ्घीय स्वरूपको लोकिाक्षन्त्रक गणिन्त्रात्मक शासकीय व्यवस्था स्थापना गनि
नेपालको सिं ष्ट्रविान जारी भए पिाि चौिौं योजना (२०७३/७४-२०७५/७६) िजुम
ि ा गरी
कायािन्त्वयनमा ल्याइयो। नयाँ सिं ष्ट्रविानअनुरूप सबै स्थानीय िह र सङ्घ िथा प्रदे शको र्नवािचनबाट
नयाँ र्नवािक्षचि सरकार स्थापना भएसँगै राष्ट्रिय रूपमा पन्त्रौं योजना (२०७६/७७-२०८०/८१)
र सबै प्रदे शहरूमा आ-आफ्नो प्रथम प्रादे क्षशक योजना िजुम
ि ा गरी कायािन्त्वयनमा रहे का छन्।
स्थानीय िहहरूले पर्न आ-आफ्ना आवर्िक योजना बनाइ कायािन्त्वयन गरररहे का छन्।

आर्थिक वर्ि २०१८/१९, २०४७/४८ र २०४८/४९ गरी िीन वटा आर्थिक वर्ि आवर्िक
योजना कायािन्त्वयनका दृष्ट्रिकोणले योजना ष्ट्रवहीन वर्िका रूपमा रहे । दोस्रो र एघारौंदे क्षि चौिौं
सम्मका पाँचवटा योजनाहरू र्रवर्ीय र अन्त्य दशवटा योजनाहरू पञ्चवर्ीय योजनाका रूपमा िजुम
ि ा
गररएका र्थए।

पष्ट्रहलो योजना (२०१३/१४-२०१७/१८) - पष्ट्रहलो योजनाले उत्पादनको वृष्ट्रि िथा कामको

प्रवििन गनिका लार्ग आर्थिक वृष्ट्रि र सामाक्षजक ष्ट्रवकासको ध्येयलाई आत्मसाि गदै ि्याङ्क
प्रणालीको ष्ट्रवकास र आमजनिाको जीवनस्िर सुिार गनि उपलधि स्रोि सािनहरूको उच्चिम
सदुपयोग गने रणनीर्ि र्लएको र्थयो। यस योजनाले सामाक्षजक सेवा र आर्थिक ष्ट्रवकासका लार्ग
आवश्यक कृष्ट्रर्, सडक, र्बजुली जस्िा आिारभूि पूवाििारको जग र्नमािण गनि महत्त्वपूणि योगदान
पुर्याएको र्थयो।

दोस्रो योजना (२०१९/२०-२०२१/२२) - दोस्रो योजनाले दीघिकालीन योजनाको लार्ग आिार

र्नमािण गनेगरी आर्थिक ष्ट्रवकास, रोजगारी वृष्ट्रि र न्त्यायोक्षचि सामाक्षजक व्यवस्थालाई मुख्य उद्देश्यको
रूपमा अङगीकार गरी आिारभूि पूवाििारको र्नमािण, कृष्ट्रर् िथा औद्योर्गक ष्ट्रवकास र सामाक्षजक
सेवाको सुव्यवस्था गने कायििमलाई प्राथर्मकिाको रूपमा रािेको र्थयो। यस योजनालाई आर्थिक
ष्ट्रवकासका दृष्ट्रिकोणबाट महत्त्वपूणि योजनाको रूपमा र्लने गररएको छ।

िेस्रो योजना (२०२२/२३-२०२६/२७) - िेस्रो योजनाले न्त्यायपूणि सामाक्षजक व्यवस्थाको

स्थापना र सिं रिणद्वारा जनकल्याणको अर्भवृष्ट्रि गने मुख्य उद्देश्यसष्ट्रहि िाद्यान्न उत्पादन र वैदेक्षशक
व्यापारमा वृष्ट्रि, औद्योर्गक ष्ट्रवकास िथा सामाक्षजक ष्ट्रवभेद र असमानिाको र्नराकरण जस्िा
उद्देश्यहरू र्लएको र्थयो। कृष्ट्रर् ष्ट्रवकासमा प्रगर्िशील पररवििन, यािायािको व्यवस्थापन, उद्योग र
ष्ट्रवद्युि शक्षक्तको ष्ट्रवकासलाई प्राथर्मकिामा रािेर कायािन्त्वयन गररएको यस योजनालाई योजनाबि
ष्ट्रवकास प्रणालीको एक महत्त्वपूणि िुडष्ट्रकलाको रूपमा र्लने गररन्त्छ।

4 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

चौथो योजना (२०२७/२८-२०३१/३२) - चौथो योजनाले उत्पादन वृष्ट्रि गने, यािायाि, सञ्चार,
ष्ट्रवद्युि जस्िा ष्ट्रवकासका आिार ियार गने, कृष्ट्रर् ष्ट्रवकास र उद्योगहरूको सुदृढीकरण िथा अन्त्िरािष्ट्रिय
व्यापार ष्ट्रवस्िार र ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने, मूल्य वृष्ट्रि र्नयन्त्रण गने र श्रमशक्षक्तको प्रभावकारी उपयोग
गने कायिलाई प्राथर्मकिा ददएको र्थयो। यही अवर्िमा सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास र राष्ट्रिय क्षशिा पिर्िको
शुरूवाि गनुक
ि ा साथै सामाक्षजक ष्ट्रवकासका आिार र्नमािणमा महत्त्वपूणि कायि भएको र्थयो।

पाँचौं योजना (२०३२/३३-२०३६/३७) - पाँचौं योजनामा उत्पादनमा वृष्ट्रि, श्रमशक्षक्तको

अर्िकिम उपयोग र िेरीय सन्त्िुलन मूलभूि उद्देश्य रहे का र्थए। यस योजनाले आन्त्िररक
सािनको पररचालन, लगानी र उत्पादनको उपयुक्त ढाँचा, श्रम उपयोग ष्ट्रवर्ि, समष्ट्रिगि आर्थिक
स्थाष्ट्रयत्व, औद्योर्गक व्यवस्था, व्यापार वृष्ट्रि िथा ष्ट्रवष्ट्रविीकरण र भूर्म व्यवस्थालाई महत्त्वपूणि नीर्ि
िथा कायििमको रूपमा आत्मसाि् गरे को र्थयो। साथै, र्नकासी व्यापारको लार्ग िाद्यान्न
उत्पादनमा जोड ददने, जर्मनको उत्पादकत्व वृष्ट्रि गनि लगानीमा वृष्ट्रि गने, श्रममूलक कृष्ट्रर्
ष्ट्रवकासबाट रोजगारी वृष्ट्रि गने, गैरकृष्ट्रर् िेरमा कम लगानीबाट बढी रोजगारी र्सजिना गनि घरे ल ु
िथा साना उद्योगहरूको ष्ट्रवकास गने र ग्रामीण जनिाको आय अर्भवृष्ट्रि गने कायिलाई प्राथर्मकिामा
राक्षिएको र्थयो।

छै ठौं योजना (२०३७/३८-२०४१/४२) - छै ठौं योजनाले िीव्र आर्थिक वृष्ट्रि हार्सल गने,
उत्पादनशील रोजगारी र्सजिना गने र जनिाको न्त्यूनिम आवश्यकिाको पररपूर्िि गने उद्देश्य रािेको
र्थयो। यस योजनामा आिारभूि ष्ट्रवकासका नीर्िहरूको रूपमा कृष्ट्रर् िेरको ष्ट्रवकास, घरे ल ु िथा
साना उद्योगको ष्ट्रवकास, र्नकासी व्यापार र पयिटन ष्ट्रवकास, प्राकृर्िक स्रोि र सम्पदाको सिं रिण र
जलस्रोिको ष्ट्रवकासलाई प्राथर्मकिा ददइएको र्थयो। साथै, योजनामा र्सजिना गररएका
आिारक्षशलाको पूणि उपयोग गरी बढी सािन उपयोग गनि अथििन्त्रको सिमिा अर्भवृष्ट्रिमा जोड
ददइएको र्थयो।

सािौं योजना (२०४२/४३-२०४६/४७) - सािौं योजनाले छै ठौं योजनाका कायििमलाई सम्पन्न

गने गरी र्नरन्त्िरिा दददैँ उत्पादन एवम् उत्पादनशील रोजगारीमा वृष्ट्रि र जनिाको न्त्यूनिम
आवश्यकिाको पररपूर्ििलाई मुख्य उद्देश्यको रूपमा र्लएको र्थयो। कृष्ट्रर्, वन सम्पदा र भू-सिं रिण,
जलस्रोि, उद्योग, र्नकासी व्यापार िथा पयिटन ष्ट्रवकासलाई प्राथर्मकिामा रािी राष्ट्रिय आर्थिक
एकीकरण, ष्ट्रवकेन्त्द्रीकरण र ष्ट्रवकास प्रशासनको सुदृढीकरणलाई आिारभूि ष्ट्रवकास नीर्िको रूपमा
कायािन्त्वयन गररएको र्थयो। साथै, योजना िजुम
ि ा र कायािन्त्वयन बीचमा रहने िाडललाई कम गनि
ष्ट्रवशेर् जोड ददइएको र्थयो।

आठौं योजना (२०४९/५०-२०५३/५४) - आठौं योजना बहुदलीय प्रजािन्त्रको पुनस्थािपना

भएपर्छ िजुम
ि ा गररएको पष्ट्रहलो आवर्िक योजना र्थयो। यस योजनाले आर्थिक सुिारका महत्त्वपूणि

पररचय | 5
मुद्दाहरूलाई अक्षघ सारे को र्थयो। साथै, ददगो आर्थिक वृष्ट्रि गने, गररबी र्नवारण गने िथा िेरीय
असन्त्िुलन घटाउने प्रमुि उद्देश्यहरूसष्ट्रहि कृष्ट्रर्मा सघनिा र ष्ट्रवष्ट्रविीकरण, ऊजाि िथा ग्रामीण
पूवाििार ष्ट्रवकास, रोजगारी र्सजिना, जनशक्षक्त ष्ट्रवकास, जनसङ्ख्या वृष्ट्रिमा र्नयन्त्रण, औद्यौर्गक ष्ट्रवकास
िथा पयिटन प्रवििनमा जोड ददइएको र्थयो। र्नजी िेरको भूर्मका वृष्ट्रि गने िथा आर्थिक
उदारीकरणको नीर्िसष्ट्रहि ददगो आर्थिक ष्ट्रवकास र अनुगमन िथा मूल्याङ्कनलाई प्राथर्मकिा ददइएको
यस योजनामा समावेश गररएका जैष्ट्रवक-प्राकृर्िक स्रोि सािनको अर्िकिम उपयोग, कृष्ट्रर्
पयािवरणीय ष्ट्रवकास, औद्योर्गक ष्ट्रवक्षशिीकरण, गैरकृष्ट्रर् िेरको वृष्ट्रि िथा समिा र सहभार्गिामूलक
ष्ट्रवकाससम्बन्त्िी ष्ट्रवर्यहरू उल्लेिनीय रहे का छन्।

नवौं योजना (२०५४/५५-२०५८/५९) - नवौं योजनाले २० वर्े दीघिकालीन ष्ट्रवकास

अविारणासँग िादात्म्यिा कायम गदै गररबी र्नवारणलाई एकमार उद्देश्यको रूपमा अङगीकार
गरी कृष्ट्रर् िथा वन, जलस्रोि िथा ऊजाि, मानव सिं सािन र सामाक्षजक ष्ट्रवकास, औद्योर्गकीकरण,
पयिटन ष्ट्रवकास र अन्त्िरािष्ट्रिय व्यापार िथा भौर्िक पूवाििारलाई प्राथर्मकिामा रािेको र्थयो।
ष्ट्रवकेन्त्द्रीकरण, ष्ट्रवकासमा सरोकारवालाहरूको सष्ट्रिय सहभार्गिा, ष्ट्रवत्तीय सिं रचना, क्षशिा, स्वास््य,
कृष्ट्रर् र पूवाििारका कायििमको र्निेपण िथा सडक गुरुयोजना जस्िा ष्ट्रवर्यहरू यस योजनामा
ष्ट्रवशेर् रहे का र्थए।

दशौं योजना (२०५९/६०-२०६३/६४) - यस योजनाले सरकार, स्थानीय र्नकाय, गैरसरकारी

ु
िेर, र्नजी िेर र नागररक समाजको सिं यक्त सहभार्गिामा स्रोि सािनहरूको समुक्षचि पररचालन
गरी गररबी घटाउने उद्देश्य र्लएको र्थयो। यसमा उच्च, ददगो र र्राष्ट्रकलो आर्थिक वृष्ट्रि, सामाक्षजक
िेर र ग्रामीण पूवाििारको ष्ट्रवकास, लक्षिि कायििम र सुशासन जस्िा रणनीर्िहरू समावेश गररएका
र्थए। कृष्ट्रर्को व्यावसायीकरण, मष्ट्रहला सशक्तीकरण, लैष्ट्रङ्गक समानिा, समावेशीकरण, र्डजीटल
ि्याङ्कीय भू-सूचना प्रणाली, सामुदाष्ट्रयक वन व्यवस्थापन जस्िा ष्ट्रवर्यहरू यस योजनाका उल्लेिनीय
पि रहे का र्थए। सहश्राधदी ष्ट्रवकास लक्ष्यलाई आन्त्िररकीकरण गरे को यो योजना ष्ट्रवशेर्गरी गररबी
र्नवारणको एक रणनीर्िपरको रूपमा रहे को र्थयो।

एघारौं योजना (२०६४/६५-२०६६/६७) - एघारौं योजना समृि, आिुर्नक र न्त्यायपूणि नेपाल

र्नमािणका लार्ग आर्थिक सामाक्षजक रूपान्त्िरणको आिार ियार गने प्रमुि लक्ष्यसष्ट्रहि शाक्षन्त्ि
स्थापना, सामाक्षजक एकिा र द्वन्त्द्व पर्छको पूवाििार र्नमािणमा केक्षन्त्द्रि योजना हो। यस योजनाका
प्राथर्मकिाका िेरहरूमा भौर्िक सिं रचनाको पुनर्निमाण र पुनस्थािपना, सामाक्षजक एकीकरण,
समावेशीकरण िथा मानव सिं शािन ष्ट्रवकास रहे का र्थए। यस योजनाले भूर्मगि र्सँचाइ र नयाँ
सडक र्नमािण, वैकक्षल्पक ऊजािको िेरमा सौयि ऊजािको ष्ट्रवकास, ष्ट्रवद्यालय भनािदर वृष्ट्रि र मािृ
मृत्युदर न्त्यूनीकरणको िेरमा ष्ट्रवशेर् जोड ददएको र्थयो।

6 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

बाह्रौं योजना (२०६७/६८-२०६९/७०) - बाह्रौं योजनाले रोजगार केक्षन्त्द्रि समावेशी िथा
समन्त्याष्ट्रयक आर्थिक वृष्ट्रि हार्सल गरी गररबी र्नवारण गने, ददगो शाक्षन्त्ि स्थापना गने एवम् आम
जनिाको जीवनमा पररवििनको प्रत्यि अनुभर्ू ि ददलाउने उद्देश्य र्लएको र्थयो। यस योजनामा
भौर्िक िथा सामाक्षजक पूवाििारको सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास, रोजगारी र्सजिना, आर्थिक वृष्ट्रि, समावेशीकरण,
सुशासन र वािावरण सिं रिणलाई प्राथर्मकिामा राक्षिएको र्थयो। यस अवर्िमा सहस्राधदी ष्ट्रवकास
लक्ष्यमा सामाक्षजक सूचकिर्िको लक्ष्य प्रार्प्त, शोिानान्त्िर बचि र राजस्व वृष्ट्रिको िेरमा ष्ट्रवशेर्
उपलक्षधि हार्सल भएको र्थयो।

िेह्रौं योजना (२०७०/७१-२०७२/७३) - िेह्रौं योजनाले नेपाललाई अर्िकम ष्ट्रवकर्सि रािबाट

ष्ट्रवकासशील रािमा स्िरोन्नर्ि गने सोचसष्ट्रहि दे शमा व्याप्त आर्थिक िथा मानवीय गररबी घटाई
आमजनिाको जीवनस्िरमा प्रत्यि पररवििनको अनुभर्ू ि ददलाउने उद्देश्य र्लएको र्थयो। यस
योजनामा जलष्ट्रवद्युि िथा ऊजाि ष्ट्रवकास, कृष्ट्रर्को उत्पादकत्व वृष्ट्रि एवम् ष्ट्रवष्ट्रविीकरण र
व्यावसायीकरण, सुशासन प्रवििन, प्राकृर्िक स्रोि एवम् वािावरण सिं रिण िथा पयिटन र उद्योग
ष्ट्रवकासलाई प्राथर्मकिाका िेरको रूपमा र्लइएको र्थयो। यो योजना अवर्िमा नयाँ सिं ष्ट्रविान जारी
भएको र्थयो भने समावेशीकरण, समानुपार्िक प्रर्िर्नर्ित्व, टे र्लर्ोन िथा मोबाइल र्ोनको घनत्व,
सडक यािायािको लम्बाइ र वन जङ्गलले ढाकेको िेरर्लमा महत्त्वपूणि उपलक्षधि हार्सल भएको
र्थयो।

चौिौं योजना (२०७३/७४-७५/७६) - नेपालको सिं ष्ट्रविान जारी भएपर्छ कायािन्त्वयनमा आएको
चौिौं योजना सङ्घीय स्वरूपको शासकीय व्यवस्थालाई मागिदशिन गने प्रथम योजना हो। यस
योजनाले स्वािीन, समुन्नि िथा समाजवाद उन्त्मुि राष्ट्रिय अथििन्त्र र्नमािण गरी दे शलाई सामाक्षजक
ु को स्िरमा पुर्याउने
न्त्यायसष्ट्रहिको लोककल्याणकारी राज्य र्नमािण गने र मध्यम आय भएको मुलक
लक्ष्य र्लएको र्थयो। यो योजनाले उत्पादनशील रोजगारी र न्त्यायपूणि ष्ट्रविरणसष्ट्रहिको उच्च
आर्थिक वृष्ट्रिद्वारा द्रिरूपमा
ु गररबी न्त्यूनीकरण गदै आर्थिक-सामाक्षजक रूपान्त्िरण गने उद्देश्य
र्लएको र्थयो। यस योजना अवर्िमा वाष्ट्रर्क
ि औसि ७.२ प्रर्िशिको आर्थिक वृष्ट्रि गने लक्ष्य
र्लइएकोमा लक्ष्य भन्त्दा अर्िक अथािि ७.४ प्रर्िशिको औसि आर्थिक वृष्ट्रि हार्सल भएको र्थयो।
यो योजनाले ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यलाई आन्त्िररकीकरण गरी कायािन्त्वयनमा जोड ददएको र्थयो।
ु को ष्ट्रवकास र समृष्ट्रिको प्रस्थान ष्ट्रवन्त्दक
मुलक ु ो आिार र्नमािण गने, ष्ट्रवत्त नीर्ि र मौदद्रक नीर्िबीचको
उक्षचि िालमेलसष्ट्रहि न्त्यून मुद्रास्र्ीर्ि कायम गने, मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्क िथा सामाक्षजक िेरिर्ि
उच्च लक्ष्य हार्सल गने जस्िा उपलक्षधिका कारण िजुम
ि ा िथा कायािन्त्वयन दुबै दृष्ट्रिकोणबाट चौिौं
योजना ष्ट्रवशेर् रहे को र्थयो।

पररचय | 7
पन्त्रौं योजना (२०७६/७७-२०८०/८१) - दीघिकालीन सोच २१०० अन्त्िगिि पष्ट्रहलो पाँच वर्ि
समृष्ट्रिको आिार र्सजिना गने लक्ष्यका साथ कायािन्त्वयनमा ल्याइएको पन्त्रौं योजनाको नर्िजा
र्मक्षश्रि रहे को छ। मूलिः चौिौं योजनाले ियार गरे को उच्च आर्थिक वृष्ट्रिको आिार, सङ्घीयिा
कायािन्त्वयनको शुरूवाि, राजनीर्िक क्षस्थरिा, लामो समयदे क्षि कायम रहे को ष्ट्रवद्युि लोड-सेर्डङको
अन्त्त्य िथा अक्सर भइरहने बन्त्द हड्िालको अन्त्त्यको पृष्ठभूर्ममा पन्त्रौं योजना अवर्िमा औसि
९.६ प्रर्िशिको उच्च आर्थिक वृष्ट्रि हार्सल गने लक्ष्य र्लइएको र्थयो। पन्त्रौं योजनाको पष्ट्रहलो
वर्िमा नै कोर्भड-१९ महामारीले दे शको आर्थिक-सामाक्षजक अवस्थामा गम्भीर असर पारे का कारण
ु को अथििन्त्र िुक्षम्चन पुग्यो। सङ्िमण र्नयन्त्रणका लार्ग गररएको बन्त्दाबन्त्दी र सामाक्षजक
मुलक
दूरी कायम गनुप
ि ने व्यवस्थाले अथििन्त्रका सबै िेरको उत्पादन िथा रोजगारी प्रभाष्ट्रवि भई आर्थिक
ु को समग्र ष्ट्रवकास प्रयास
गर्िष्ट्रवर्ि उल्लेख्यरूपमा घट्न पुग्यो, आपूर्िि श्रृङ्खला अवरुि भयो र मुलक
र उपलक्षधिमा अपूरणीय िर्ि पुग्यो। यसले गदाि आ.व.२०७६/७७ मा आर्थिक वृष्ट्रि २.४
प्रर्िशिले ऋणात्मक रहन गयो। कोर्भड-१९ महामारीको असरस्वरूप आर्थिक वर्ि २०७६/७७
मा रु. २ िबि ८९ अबि र आर्थिक वर्ि २०७७/७८ मा रु. ३ िबि ३३ अबि बराबर कुल
ु े गररबी बढे को र सोअनुसार थप १२
गाहिस््य उत्पादनमा िर्ि पुगेको, कररब ४ प्रर्िशि ष्ट्रवन्त्दल
लाि जनसङ्ख्या गररबीको रे िामुर्न पनि गएको अनुमान गररएको र्थयो। अनौपचाररक िेर र
वैदेक्षशक रोजगारीमा सङकुचन आएको र्थयो।

कोर्भड-१९ को महामारीबाट आन्त्िररक र बाह्य पयिटन िेर प्रभाष्ट्रवि हुँदा यस िेरको आय

िुक्षम्चन पुग्यो। अर्िकािंश उद्योग-व्यवसाय बन्त्द गररएको, आपूर्िि श्रृङ्खला टु टेको, साविजर्नक
यािायाि बन्त्द भएको िथा अन्त्य आर्थिक गर्िष्ट्रवर्िमा कमी आएको कारण ष्ट्रवद्युि िपिमा भारी
र्गरावट भयो। महामारीको अवर्िमा उद्योग िेरको उत्पादन घट्न पुग्यो। महामारीबाट प्रभाष्ट्रवि
उद्योग व्यवसायलाई राहि ददन ष्ट्रवशेर् कजाि कायििम ल्याइएको र्थयो। कोर्भड-१९ अवर्िभर
नेपाल राि बैङ्कले ष्ट्रवद्युिीय भुक्तानीलाई प्रोत्साहन गरे काले सविसािारणमा ष्ट्रवद्युिीय भुक्तानीको बानी
ष्ट्रवकास हुन गयो भने यसबाट औपचाररक कारोबार वृष्ट्रि हुन सहयोग पुग्यो।

कोर्भड-१९ को शुरूवािको समयमा उपभोगमा कमी आउँ दा बाह्य िेरमा केही सुिार आएकोमा
बन्त्दाबन्त्दी िुकुलो हुनासाथ आर्थिक ष्ट्रियाकलापमा आएको िीब्रिाले बाह्य िेरमा दवाव र्सजिना
हुन गयो। उच्च आयाि, कमजोर र्नयािि र न्त्यून ष्ट्रवप्रेर्ण आप्रवाहका कारण चालु िािा घाटा
उच्च रहन गयो। यसबाट शोिनान्त्िर घाटा उच्च हुन गयो र ष्ट्रवदे शी ष्ट्रवर्नमय सक्षञ्चर्ि उच्च दरमा
घट्न थाल्यो, जसले गदाि आयािमा ष्ट्रवर्भन्न पररमाणात्मक बन्त्दे ज एवम् कर्सलो मौदद्रक नीर्िसमेि
लागु गनुि पर्यो।

8 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

कोर्भड-१९ सङ्िमणका कारण योजनाले िय गरे का लगानीका अल्पकालीन प्राथर्मकिाहरू
र्ेररए। महामारी र्नयन्त्रणका लार्ग स्वास््य पूवाििारमा उल्लेिनीय लगानी बढाउँ दा स्वास््य सेवा
प्रवाहको िमिा वृष्ट्रि हुन सक्यो। िर कोर्भड-१९ कै कारण पूवाििार र्नमािणका कायिहरू रोष्ट्रकए,
जलष्ट्रवद्युि उत्पादन िथा प्रसारण आयोजनाहरूको र्नमािण रोष्ट्रकन पुग्यो, क्षशिा िेरको सेवा प्रभाष्ट्रवि
भयो, जसले गदाि यी िेरमा उल्लेख्य सङ्ख्यामा रोजगारी गुम्न पुग्यो। अकोिर्ि कोर्भड-१९ ले
सूचना िथा सञ्चार िेरमा एउटा महत्त्वपूणि अवसर र्सजिना गर्यो। इन्त्टरनेट सुष्ट्रविामा ष्ट्रवस्िार भई
सरकारी, र्नजी सबै प्रकारका कारोबारमा पूणि वा आिंक्षशक रूपमा ष्ट्रवद्युिीय माध्यमको प्रयोग वृष्ट्रि
हुन पुग्यो। बन्त्दाबन्त्दीका कारण काठमाडौं उपत्यका लगायि शहरी िेरमा िुलो र ध्वर्न प्रदूर्णमा
न्त्यूनिा आउनुका साथै यािायाि िेरबाट हररि ग्यास उत्सजिनमा कमी आएको र्थयो।

पन्त्रौं योजना अवर्िमा नै रुस-युिेन बीचको द्वन्त्द्वका कारण अन्त्िरािष्ट्रिय आपूर्िि प्रणालीमा अवरोि
आउँ दा वस्िु अभाव र पेट्रोर्लयम पदाथि लगायिका आयार्िि वस्िुको मूल्य वृष्ट्रि जस्िा असर
ु र्भर आन्त्िररक राजनीर्िक क्षस्थरिा पर्न अपेिाअनुसार कायम हुन सकेन।
दे िापरे । मुलक
त्यसैगरी, ष्ट्रव.सिं .२०८० कार्ििकमा गएको भूकम्पले पक्षिम नेपालको जाजरकोट र रुकुम पक्षिम
लगायिका क्षजल्लामा जनिनको िर्ि पुर्यायो।

समग्रमा, पन्त्रौं योजनाले िय गरे का नीर्ि, रणनीर्ि, कायिनीर्ि र कायििमहरूको कायािन्त्वयन अपेक्षिि
रूपमा अक्षघ बढ्न सकेनन्। योजना अवर्िमा ९.६ प्रर्िशिको औसि आर्थिक वृष्ट्रिदर हार्सल गने
लक्ष्य र्लइएकोमा केवल २.६ प्रर्िशिको औसि वृष्ट्रि हार्सल भएको छ। आर्थिक वर्ि
२०८०/८१ मा आर्थिक वृष्ट्रि ३.५ प्रर्िशि र प्रर्िव्यक्षक्त आय १४५६ अमेररकी डलर रहे को
प्रारक्षम्भक अनुमान छ। कुल गाहिस््य उत्पादनमा कृष्ट्रर् िेरको योगदान िमश: घट्दै गए पर्न
उत्पादनमूलक उद्योगको योगदान बढ्न सकेको छै न। पन्त्रौं योजनाको अन्त्त्यसम्ममा कुल गाहिस््य
उत्पादनमा कृष्ट्रर्, वन िथा मत्स्यपालन र उत्पादनमूलक उद्योगको योगदान िमश: २२.३ प्रर्िशि
र ६.५ प्रर्िशि हुने अनुमान गररएकोमा उक्त योगदान िमश: २४.१ प्रर्िशि र ४.९ प्रर्िशि
रहे को छ भने कुल गाहिस््य उत्पादनमा प्राथर्मक, दद्विीय र िृिीय िेरको योगदान िमश: २४.६
प्रर्िशि, १२.५ प्रर्िशि र ६२.९ प्रर्िशि रहने प्रारक्षम्भक अनुमान छ। कुल गाहिस््य उपभोगमा
भएको वृष्ट्रिका कारण राष्ट्रिय बचि पर्न लक्ष्य भन्त्दा न्त्यून रहने दे क्षिएको छ। त्यसैगरी, कुल
ँ ी लगानी बीचको अनुपाि योजनाको अन्त्त्यसम्ममा ४१.६
गाहिस््य उत्पादन र कुल क्षस्थर पुज
प्रर्िशि पुर्याउने लक्ष्य र्लइएकोमा आर्थिक वर्ि २०८०/८१ मा सो अनुपाि २४.५ प्रर्िशि
मार रहे को छ।

साविजर्नक ष्ट्रवत्तिर्ि सरकारको आम्दानी िथा िचिको प्रगर्ि लक्ष्य भन्त्दा न्त्यून रहे को छ। यस
ँ ीगि िचि अपेक्षिि रूपमा बढ्न सकेको छै न। पन्त्रौं योजनाको अन्त्त्यसम्ममा कुल
अवर्िमा पुज

पररचय | 9
गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा कुल सरकारी िचि िथा राजस्व िमश: ४३.३ प्रर्िशि र ३०
प्रर्िशि पुग्ने अनुमान रहे कोमा आर्थिक वर्ि २०७९/८० मा उक्त अनुपाि िमश: २६.७ प्रर्िशि
र १७.९ प्रर्िशि रहे को छ।

पन्त्रौं योजनाको शुरू अवर्िमा मुद्रास्र्ीर्ि अपेक्षिि रूपमा न्त्यून रहे कोमा आर्थिक वर्ि २०७९/८०
मा वाष्ट्रर्क
ि औसि मुद्रास्र्ीर्ि ७.७ प्रर्िशि रहन पुग्यो। योजना अवर्िमा व्यापार घाटा उच्च
ु ा साथै चालु िािा समेि उच्च दबावमा रहन पुग्यो। वस्िु र सेवाको र्नयािि र आयािको
हुनक
कुल गाहिस््य उत्पादनसँगको अनुपाि पन्त्रौं योजनाको अन्त्त्यसम्ममा िमश: १५ प्रर्िशि र ४९
प्रर्िशि रहने लक्ष्य रहे कोमा यो अनुपाि िमश: ७.० प्रर्िशि र ३४.७ प्रर्िशि कायम भएको
ु र्भर लगानीको माग पूरा गनि वैदेक्षशक लगानीलाई एउटा आिारका रूपमा अगार्ड
छ। मुलक
बढाउन िोक्षजएको भए िापर्न पन्त्रौं योजना अवर्िमा सोअनुरूप वैदेक्षशक लगानी आउन सकेन।
कुल गाहिस््य उत्पादनमा कुल वैदेक्षशक लगानीको अनुपाि ३ प्रर्िशि हुने लक्ष्य रहे कोमा आर्थिक
वर्ि २०७९/८० मा सो अनुपाि ०.२ प्रर्िशि मार रहे को र्थयो। यसरी अथििन्त्रको कमजोर
उत्पादन िमिा, बढ्दो उपभोगको प्रवृक्षत्त, चालु िािा घाटा, ष्ट्रवदे शी मुद्राको सक्षञ्चर्िमा दवाब जस्िा
कारणहरूले अथििन्त्रको बाह्य िेर व्यवस्थापनमा च ुनौिी थष्ट्रपएकोमा योजनाको अक्षन्त्िम वर्ि
२०८०/८१ मा आइपुग्दा जलष्ट्रवद्युि उत्पादन, पयिटक आगमन, ष्ट्रवप्रेर्ण आप्रवाह िथा ष्ट्रवदे शी
ष्ट्रवर्नमय सक्षञ्चर्ि वृष्ट्रि हुँदै गएको छ।

योजनाबि ष्ट्रवकास प्रारम्भ भएदे क्षि हालसम्मका आवर्िक योजनाले र्निािरण गरे को आर्थिक वृष्ट्रिको
लक्ष्य र प्रगर्ि िार्लका १.१ मा प्रस्िुि गररएको छ।

िार्लका १.१: आवर्िक योजनाको कुल लगानीको अनुमान, आर्थिक वृष्ट्रिको लक्ष्य िथा प्रगर्ि
औसि आर्थिक वृष्ट्रि
कुल लगानी अनुमान
योजना वर्ि समय अवर्ि (प्रर्िशि)
(रु. अबि)
लक्ष्य प्रगर्ि
पष्ट्रहलो २०१३-१८ ५ वर्े ०.३३ - -
दोस्रो २०१९-२२ ३ वर्े ०.६० - -
िेस्रो २०२२-२७ ५ वर्े २.५० - २.२
चौथो २०२७-३२ ५ वर्े ३.४४ ४.० २.६
पाँचौं २०३२-३७ ५ वर्े ९.२०-११.४० - २.३
छै ठौं २०३७-४२ ५ वर्े २१.७५ ४.३ ४.४
सािौं २०४२-४७ ५ वर्े २९.०० ४.५ ४.९
आठौं २०४९-५४ ५ वर्े १७०.३३ ५.१ ४.९

10 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 औसि आर्थिक वृष्ट्रि
कुल लगानी अनुमान
योजना वर्ि समय अवर्ि (प्रर्िशि)
(रु. अबि)
लक्ष्य प्रगर्ि
नवौं २०५४-५९ ५ वर्े ३७२.७१ ६.० ३.६
दशौं २०५९-६४ ५ वर्े ६०९.८२ ६.२ ३.४
एघारौं २०६४-६७ ३ वर्े ५११.३८ ५.५ ४.७
बार्हौं २०६७-७० ३ वर्े १०२३.७० ५.५ ३.९
िेर्हौं २०७०-७३ ३ वर्े १४७१.५६ ६.० ३.१
चौिौं २०७३-७६ ३ वर्े २४२४.९६ ७.२ ७.४
पन्त्रौं २०७६-८१ ५ वर्े ९२,२९.२९ ९.६ २.६
स्रोि: ष्ट्रवर्भन्न आवर्िक योजनाका दस्िावेज, राष्ट्रिय योजना आयोग।

योजनाबि ष्ट्रवकासको कररब साि दशकको प्रयासबाट गररबी न्त्यूनीकरणमा उल्लेख्य प्रगर्ि भएको
छ भने कृष्ट्रर्, पयिटन िथा ऊजाि िेरमा पर्न सकारात्मक पररणामहरू दे क्षिएका छन्।सामाक्षजक
िेरमा ष्ट्रवशेर् गरी मष्ट्रहला सहभार्गिा िथा सशक्तीकरण एवम् सामाक्षजक समावेशीकरण र स्वास््य
सेवाको ष्ट्रवस्िारमा सकारात्मक प्रगर्ि भएको छ। कुल सािरिा र भनािदरमा उल्लेख्य उपलक्षधि
हार्सल भएको छ। मष्ट्रहला सािरिा दर िीस वर्िअक्षघ २५ प्रर्िशि र्थयो भने ष्ट्रव.सिं . २०७८ मा
६९.४ प्रर्िशि पुगेको छ। मष्ट्रहलाको नाममा रहे को घर वा जग्गा वा घरजग्गा दुवैको स्वार्मत्व
२३.८ प्रर्िशि पररवारमा पुगेसँगै मष्ट्रहलाहरूको सम्पक्षत्तमा अर्िकार स्थाष्ट्रपि हुनेिम बढे को छ।
र्नजामिी सेवामा मष्ट्रहलाको सहभार्गिा २७.७ प्रर्िशि पुगेको छ। मािृ मृत्युदर घट्दै गई १५१
जना प्रर्िलाि जीष्ट्रवि जन्त्ममा सीर्मि भएको छ भने बाल मृत्युदरका सूचकमा पर्न उल्लेख्य
रूपमा सुिार आएको छ।

त्यसैगरी, आिारभूि िानेपानी िथा सरसर्ाइ सेवा अर्िकािंश घरपररवारमा पुगेको छ। कुल ९६.७
प्रर्िशि घरपररवारमा ष्ट्रवद्युिको पहुँच पुगेको छ। भौर्िक पूवाििारिर्ि मुलक
ु को लगभग सबै िेर
सडक यािायाि िथा सञ्चारको सञ्जालमा आवि भएका छन्। र्सक्षञ्चि भूर्म िथा बाह्रै मष्ट्रहना र्सँचाइ
हुने कृष्ट्रर् भूर्मको िेरर्ल वृष्ट्रि भएको छ। िासगरी सामाक्षजक िेरको ष्ट्रवकासमा उल्लेिनीय
ु मा रहे को स्रोि सािनको उपलधििा र ष्ट्रवकासको सम्भावनाको
प्रगर्ि भएको छ। िर समग्रमा मुलक
िुलनामा हार्सल भएको प्रगर्ि न्त्यून नै रहे को दे क्षिन्त्छ। आन्त्िररक उत्पादन र रोजगारी र्सजिनामा
आवश्यकिा र सम्भावनाको िुलनामा न्त्यून प्रगर्ि भएको छ। यसै अवर्िमा कृष्ट्रर् र उत्पादनजन्त्य
उद्योगमा लगानी िथा मूल्य अर्भवृष्ट्रिको अिंश घट्दै गएको छ भने सेवा िेरमा लगानी र मूल्य
अर्भवृष्ट्रिको अिंश बढ्दै गएको छ। िर सेवा िेरले अपेक्षिि रोजगारी र्सजिना गनि सकेको छै न।

पररचय | 11
यसरी ष्ट्रवगि ६७ वर्िको अवर्िमा कायािन्त्वयन गररएका १५ वटा योजनाको र्सकाइलाई ध्यानमा
रािी यो सोह्रौं योजना िजुम
ि ा गररएको छ।

१.३ दीघिकालीन सोच, २१००

दीघिकालीन ष्ट्रवकास रणनीर्िको माध्यमबाट सबै प्रकारका ष्ट्रवभेद, बष्ट्रहष्करण एवम् वक्षञ्चिीकरणका
अवशेर् र ष्ट्रवकासका अवरोि समाप्त गरी समाजवाद उन्त्मुि समृि अथिव्यवस्था र्नमािण गनि र
सिं ष्ट्रविानले अङ्गीकार गरे का ष्ट्रवकास केक्षन्त्द्रि सोचलाई आवर्िक योजनामा आन्त्िररकीकरण गनि
नेपाल सरकारले २५ वर्े दीघिकालीन सोच (२०७६-२१००) अगार्ड सारे को छ। दीघिकालीन
सोचअनुरूप यस अवर्िमा पन्त्रौंदे क्षि उन्नाइसौं योजना समेि गरी ५ वटा आवर्िक योजना
कायािन्त्वयन गररने छन्।

(क) दीघिकालीन सोच:

“समृि नेपाल, सुिी नेपाली”

समुन्नि, स्वािीन र समाजवाद उन्त्मुि अथििन्त्रसष्ट्रहिको समान अवसर प्राप्त, स्वस्थ, क्षशक्षिि, मयािददि
ु ।
र उच्च जीवनस्िर भएका सुिी नागररक बसोबास गने मुलक

(ि) दीघिकालीन राष्ट्रिय लक्ष्य:

१. समृष्ट्रि २. सुि
ु भ आिुर्नक पूवाििार एवम् सघन
१.१ सविसल २.१ पररष्कृि िथा मयािददि जीवन
अन्त्िर-आबििा २.२ सुरक्षिि, सभ्य र न्त्यायपूणि समाज
ँ ी र्नमािण िथा सम्भावनाको पूणि
१.२ मानव पुज २.३ स्वस्थ र सन्त्िुर्लि पयािवरण
उपयोग २.४ सुशासन
१.३ उच्च र ददगो उत्पादन िथा उत्पादकत्व २.५ सबल लोकिन्त्र
१.४ उच्च र समिामूलक राष्ट्रिय आय २.६ राष्ट्रिय एकिा, सुरिा र सम्मान

दीघिकालीन सोचका प्रमुि पररमाणात्मक लक्ष्य र पर्छल्लो प्रगर्ि अवस्था िार्लका १.२ मा प्रस्िुि
गररएको छ।

12 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 िार्लका १.२ दीघिकालीन सोचका प्रमुि पररमाणात्मक लक्ष्यहरू र प्रगर्िको अवस्था
आ.व. आ.व. आ.व.
ि.सिं . राष्ट्रिय लक्ष्य, गन्त्िव्य र सूचक एकाइ २०७५/७६ २०७९/८० २१००/०१
को क्षस्थर्ि को प्रगर्ि #
को लक्ष्य
१. आर्थिक वृष्ट्रिदर प्रर्िशि ६.८ ३.५ *
१०.५
२. प्रर्िव्यक्षक्त राष्ट्रिय आय अमेररकी डलर १०४७ १४५६ *
१२१००
गररबीको रे िामुर्न रहे को
३. प्रर्िशि १८.७ २०.३ ०
जनसङ्ख्या (र्नरपेि गररबी)
४. सम्पक्षत्तमा आिाररि क्षजनी गुणक गुणक ०.३१० ०.२४० ०.२५०
श्रमशक्षक्त सहभार्गिा दर (१५
५. प्रर्िशि ३८.५ ३८.५ ७२
वर्ि मार्थ)
रोजगारीमा औपचाररक िेरको
६. प्रर्िशि ३६.५ ३६.५ ७०
ष्ट्रहस्सा
७. ष्ट्रवद्युि उत्पादन (जर्डि िमिा) मेगावाट १,२५० २,८७७ ४०,०००
८. ष्ट्रवद्युिमा पहुँच प्राप्त पररवार प्रर्िशि ८८ ९६.७ १००
३० र्मनेटसम्मको दू रीमा
९. प्रर्िशि ८२ ८५ ९९
यािायाि पहुँच भएको पररवार
१०. राष्ट्रिय िथा प्रादे क्षशक लोकमागि ष्ट्रक.र्म. ७,८९० १४,७५५ ३६,०००
इन्त्टरनेटमा पहुँच प्राप्त
११. प्रर्िशि ६५.९ ६९.२ १००
जनसङ्ख्या
१२. अपेक्षिि आयु (जन्त्म हुँदाको) वर्ि ६९.७ ७०.५ ८०
मािृ मृत्युदर (प्रर्ि लाि जीष्ट्रवि
१३. जना २३९ १५१ २०
जन्त्ममा)
पाँच वर्ि मुर्नको बाल मृत्युदर
१४. जना ३९ ३३ ८
(प्रर्िहजार जीष्ट्रवि जन्त्ममा)
१५. सािरिा दर (५ वर्ि मार्थ) प्रर्िशि ६५.९ ७६.३ ९९
१६. उच्च क्षशिामा कुल भनािदर प्रर्िशि १२ ३२ ४०
उच्च मध्यमस्िरको िानेपानी
१७. प्रर्िशि २१ २५.८ ९५
सुष्ट्रविा पुगेको जनसङ्ख्या
आिारभूि सामाक्षजक सुरिामा
१८. प्रर्िशि १७ ३२ १००
आबि जनसङ्ख्या
१९. लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रवकास सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.८९७ ०.८८५ ०.९९
२०. मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.५७९ ०.६०१ ०.७६०
स्रोि: * राष्ट्रिय लेिा २०८०/८१ को अनुमान, राष्ट्रिय ि्याङ्क कायािलय
# ष्ट्रवर्भन्न स्रोिका उपलधि पर्छल्ला प्रर्िवेदनअनुसार।

पररचय | 13
१.४ ष्ट्रवकास प्रयासमा दे क्षिएका मूलभूि सवाल िथा च ुनौिीहरू

हालसम्मको योजनाबि ष्ट्रवकास प्रयासबाट प्राप्त उपलक्षव्िको अवस्था िथा पन्त्रौं योजनाको प्रगर्ि
समीिा समेिका आिारमा ष्ट्रवकास प्रयासमा दे क्षिएका मूलभूि सवाल िथा च ुनौिीहरूलाई
दे हायबमोक्षजम पष्ट्रहचान गररएको छः

(१) र्नरन्त्िरको न्त्यून आर्थिक वृष्ट्रि, अथििन्त्रमा सिं रचनागि समस्या, उत्पादनमूलक उद्योग िेरको
सङकुचन र दद्विीय िेरको घट्दो योगदान; प्राथर्मक र दद्विीय िेरको दररलो आिार र्बनाको
िृिीय िेरको ष्ट्रवस्िार,

(२) न्त्यून उत्पादन िथा उत्पादकत्व, बढ्दो उत्पादन लागि िथा कमजोर प्रर्िस्पिी िमिा; कृष्ट्रर्
प्रर्िको बढ्दो ष्ट्रवकर्िण र आिारभूि िाद्य पदाथिमा समेि परर्नभिरिा,

(३) उपभोगमुिी आयाि िथा न्त्यून र्नयािि िमिा र उच्च व्यापार घाटा,

(४) आन्त्िररक रोजगारीका सीर्मि अवसरका कारण वैदेक्षशक रोजगारीका लार्ग युवा जनशक्षक्त
पलायन,

(५) सामाक्षजक सुरिाका छररएका कायििम, बढ्दो दाष्ट्रयत्व, कमजोर व्यवस्थापन र न्त्यून सुरिा
अनुभर्ू ि,

(६) उत्पादन प्रणालीसँग नजोर्डएको क्षशिा प्रणाली; उच्च क्षशिामा गुणस्िर िथा समयर्नष्ठिाको
समस्या; कमजोर मानव स्रोि व्यवस्थापन,

(७) आिारभूि स्वास््य सेवामा समेि आम नागररकको न्त्यून पहुँच भएको कमजोर साविजर्नक
स्वास््य प्रणाली,

(८) पूवाििारहरूको आवश्यकिा र आपूर्िि बीचको बेमल

े , ददगो पूवाििार ष्ट्रवकासका आयामहरूको
कमजोर व्यवस्थापन एवम् र्नर्मिि भौर्िक पूवाििारको न्त्यून गुणस्िर,

(९) भरपदो एवम् सुरक्षिि र िान्न सष्ट्रकने आिुर्नक सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोगमा न्त्यूनिा र बढ्दो
सुरिा च ुनौिी,

(१०) शहरी पूवाििार िथा सेवा सुष्ट्रविाको माग र आपूर्िि बीचमा र्राष्ट्रकलो िाडल एवम्
अव्यवक्षस्थि शहरीकरण, प्रभावकारी हुन नसकेको एकीकृि बस्िी ष्ट्रवकास िथा स्थानान्त्िरण
कायििम,

(११) मष्ट्रहला, बालबार्लका, ज्येष्ठ नागररक र सीमान्त्िकृि समुदायमा ष्ट्रहिंसाको स्वरूप पररवििन,
आर्थिक-सामाक्षजक-सािंस्कृर्िक ष्ट्रवभेद र परम्परागि सोचको र्नरन्त्िरिा,

14 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(१२) समावेशीकरण सम्बक्षन्त्िि नीर्ि, अभ्यास र नर्िजा बीचको िाडल,

(१३) कमजोर िहगि अन्त्िरसम्बन्त्ि, सबल सङ्घीय शासन प्रणाली मार्िि समावेशी, समन्त्याष्ट्रयक
एवम् सन्त्िुर्लि प्रादे क्षशक ष्ट्रवकास हार्सल गने ददशामा न्त्यून प्रगर्ि,

(१४) साविजर्नक िचिको आवश्यकिा र स्रोि पररचालन िमिा बीचको िाडल; आयािमा आिाररि
राजस्वको ठू लो ष्ट्रहस्सा; अर्नियपूणि साविजर्नक ष्ट्रवत्त प्रणालीसँगै ष्ट्रवत्तीय सङ्घीयिा
कायािन्त्वयनमा च ुनौिी,

ँ ीगि ष्ट्रवर्नयोजन िथा न्त्यून िचि िमिा; पूवाििारजन्त्य पररयोजना र्नमािणको

(१५) न्त्यून पुज
अर्नयक्षन्त्रि लागि िथा ष्ट्रवलम्ब; लागिको िुलनामा न्त्यून प्रर्िर्ल,

(१६) सीर्मि व्यक्षक्त र उद्यमीबीच ष्ट्रवत्तीय स्रोिसािनको पररचालन; पररचार्लि ष्ट्रवत्तीय

स्रोिसािनबाट उत्पादन र रोजगारी र्सजिनामा अपेक्षिि योगदान पुग्न नसकेको,

ँ ी च ुहावटमा
(१७) बजार प्रर्िस्पिािको कमजोर अवस्था; अनौपचाररक कारोबार र राजस्व एवम् पुज
वृष्ट्रि; िरलिा, मूल्य र आपूर्ििमा अस्वभाष्ट्रवक उिार-चढाव;

(१८) साविजर्नक सेवा प्रवाहको गुणस्िर र सुरिा व्यवस्थाप्रर्ि नागररकको गुनासो; भ्रिाचार
र्नयन्त्रण, सामाक्षजक न्त्यायको प्रत्याभूर्ि र शीघ्र न्त्याय र्नरूपण गने च ुनौिी,

(१९) वािावरणमार्थ उच्च दवाव; जलवायु पररवििनका असर न्त्यूनीकरण एवम् उत्थानशील ष्ट्रवकास
र हररि अथििन्त्र अवलम्बन गने च ुनौिी,

ु मा स्िरोन्नर्िबाट र्सजिना हुने उपलक्षधिसँगै आइपने च ुनौिीको व्यवस्थापन;

(२०) ष्ट्रवकासशील मुलक
ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यका लार्ग आवश्यक स्रोि व्यवस्थापन िथा प्रभावकारी कायािन्त्वयन।

पररचय | 15
१.५ सोह्रौं योजनाको सोच, उद्देश्य, रणनीर्ि िथा रूपान्त्िरणका िेर

१.५.१ सोच

“सुशासन, सामाक्षजक न्त्याय र समृष्ट्रि”

दीघिकालीन सोच २१०० ले िय गरे का समृष्ट्रि र सुिका मुलभूि ित्वहरूलाई आत्मसाि गदै
सोह्रौं योजनाले “सुशासन, सामाक्षजक न्त्याय र समृष्ट्रि” को सोच रािेको छ। सुशासन मार्िि नै
सामाक्षजक न्त्याय र समृष्ट्रि हार्सल गनि सष्ट्रकन्त्छ। सामाक्षजक न्त्यायसष्ट्रहिको समृष्ट्रिमा समाजवादी
ष्ट्रवशेर्िा अन्त्िर्निष्ट्रहि रहे को हुन्त्छ। सामाक्षजक न्त्याय स्थाष्ट्रपि गदै हार्सल भएको समृष्ट्रि ददगो,
समावेशी, समुन्नि एवम् अनुभर्ू ियोग्य हुनेछ।

१.५.२ उद्देश्य

ू गनि सक्ने ष्ट्रवकास र सुशासन हार्सल गनुि सोह्रौं योजनाको

आम नागररकले आफ्नो जीवनमा अनुभि
मूल उद्देश्य हो।यसका लार्ग योजनाले िय गरे को सोचबमोक्षजम िेरगि रूपमा योजनाको प्रमुि
उद्देश्यहरू दे हायबमोक्षजम रहे का छन्ः

(१) राजनीर्िक, प्रशासर्नक, न्त्याष्ट्रयक, र्नजी िथा गैरसरकारी िेरमा सुशासन कायम गनु,ि

(२) स्वास््य, क्षशिा, रोजगारी, आवास, सुरिा िथा साविजर्नक सेवा प्रवाहमा सामाक्षजक न्त्याय
स्थाष्ट्रपि गनु,ि

(३) मानवीय जीवन र राष्ट्रिय अथििन्त्रमा समृष्ट्रि हार्सल गनु।

ि

१.५.३ समष्ट्रिगि रणनीर्ि

अथििन्त्रको सिं रचनागि रूपान्त्िरण मार्िि द्रिु ष्ट्रवकास, सुशासन, सामाक्षजक न्त्याय र समृष्ट्रि हार्सल
गनुि नै सोह्रौं योजनाले अवलम्बन गने मुख्य रणनीर्ि हो। यस िममा सिं रचनागि रूपान्त्िरणका
लार्ग पष्ट्रहचान गररएका िेरमा अवलम्बन गररने समष्ट्रिगि रणनीर्ि र्नम्नानुसार रहे का छन्ः

(१) ष्ट्रवकासका सबै िेर िथा आयाममा दे क्षिएका सिं रचनागि अवरोिहरूको पष्ट्रहचान, सम्बोिन
र र्नराकरण गदै उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि गने।

(२) सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िीनै िह िथा सरकारी, र्नजी, सहकारी र गैरसरकारी िेर एवम्
ष्ट्रवकास साझेदार बीचको अन्त्िरसम्बन्त्ि र कायाित्मक िमिालाई मजबुि िुल्याउँ दै ददगो
ष्ट्रवकास योजना कायािन्त्वयन गने।

16 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(३) ष्ट्रवकासका सबै िेर िथा आयाममा लैष्ट्रङ्गक मूलप्रवाहीकरण, आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग,
वािावरण सिं रिण र ष्ट्रवपद् जोक्षिम न्त्यूनीकरणलाई आन्त्िररकीकरण गने।

(४) अध्ययन, अनुसन्त्िान िथा ि्य र प्रमाणमा आिाररि नीर्ि र्नमािण एवम् ष्ट्रवकासका कायििम
कायािन्त्वयन गने।

िेरगि रूपमा अवलम्वन गररने रूपान्त्िरणकारी रणनीर्िहरू सम्बक्षन्त्िि पररच्छे दमा उल्लेि
गररएबमोक्षजम हुनेछन् ।

१.५.४ सिं रचनात्मक रूपान्त्िरणका प्रमुि िेर

(१) समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि

(२) उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि

(३) उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा

(४) ँ ी र्नमािण
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज

(५) गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा

(६) योजनाबि, ददगो र उत्थानशील शहरीकरण िथा बस्िी ष्ट्रवकास

(७) लैष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज

(८) प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास

(९) गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरण र समिामूलक समाज र्नमािण

ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि

(१०) प्रभावकारी ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज

(११) शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन

(१२) जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, जलवायु पररवििन र हररि अथििन्त्र

ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयन।

(१३) अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक

१.६ सोह्रौं योजनाका पररमाणात्मक लक्ष्य

सोह्रौं योजनाले र्लएको सुशासन, सामाक्षजक न्त्याय र समृष्ट्रिको सोचअनुसार रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि
िथा प्रमुि हस्ििेपकारी कायििमहरू कायािन्त्वयन गदाि योजना अवर्िमा हार्सल हुने उपलक्षव्िलाई
दे हायअनुसारका प्रमुि सूचकहरूको आिारमा मापन गररनेछः

पररचय | 17
१.६.१ सुशासनका राष्ट्रिय लक्ष्य

आ.व. आ.व.
ि.
सूचक एकाइ २०७९/८० २०८५/८६
सिं .
को क्षस्थर्ि को लक्ष्य
1. ष्ट्रवर्िको शासन सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.५२ ०.८०
2. ष्ट्रवश्वव्यापी प्रर्िस्पिी सूचकाङ्क सूचकाङ्क ५२ ६५
3. भ्रिाचार न्त्यूनीकरण अनुभर्ू ि सूचकाङ्क सूचकाङ्क ३५ ४३
4. ष्ट्रवद्युिीय सरकार ष्ट्रवकास सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.५१२ ०.६००
5. र्नवािचनमा मिदािाको सहभार्गिा प्रर्िशि ६२ ८५
6. अदालिमा दिाि भएका मुद्दाको र्र्छ्यौट प्रर्िशि ६४ ७५
7. कुल ष्ट्रवर्नयोजनमा िचिको अनुपाि प्रर्िशि ८० ९०
8. बेरूजू (कुल गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा) प्रर्िशि १०.९ ५.०
राष्ट्रिय पररचय-पर नम्बर प्राप्त गरे का नेपाली
9. प्रर्िशि ६३.४ ९०
नागररक
10. पाँच वर्िमर्ु नका बालबार्लकाको जन्त्म दिाि प्रर्िशि ७४ १००

१.६.२. सामाक्षजक न्त्यायका राष्ट्रिय लक्ष्य

आ.व. आ.व.
ि.
सूचक एकाइ २०७९/८० २०८५/८६
सिं .
को क्षस्थर्ि को लक्ष्य
1. असमानिा समायोक्षजि मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.४२४ ०.६००
2. उपभोगमा आिाररि क्षजनी गुणक गुणक ०.३०० ०.२८०
3. सम्पक्षत्तमा आिाररि क्षजनी गुणक गुणक ०.२४ ०.२२
4. उच्च िाद्य असुरिाको क्षस्थर्िमा रहेका पररवार प्रर्िशि १.३ १.०
आिारभूि सामाक्षजक सुरिामा आबि
5. प्रर्िशि ३२ ६०
जनसङ्ख्या
6. लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रवकास सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.८८५ ०.९६७
7. लैष्ट्रङ्गक असमानिा सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.४९५ ०.२२५
8. रोजगारीमा मष्ट्रहला र पुरुर्को सहभार्गिा अनुपाि १:१.७ १:१.२
9. बाध्यकारी श्रमको दर (१५ वर्ि वा सोभन्त्दा मार्थ) प्रर्िहजार १.२ ०
मष्ट्रहलाको नाममा घर वा जग्गा वा घरजग्गा
10. प्रर्िशि २३.८ ३५.०
दिाि गरे का पररवार

18 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

१.६.३. समृष्ट्रिका राष्ट्रिय लक्ष्य

आ.व. आ.व.
ि.
सूचक एकाइ २०७९/८० २०८५/८६
सिं .
को क्षस्थर्ि को लक्ष्य
1. आर्थिक वृष्ट्रिदर (आिारभूि मूल्यमा) प्रर्िशि ३.५ *
७.३
अमेररकी
2. प्रर्िव्यक्षक्त आय १४५६* २३५१
डलर
गररबीको रे िामुर्न रहेको जनसङ्ख्या (र्नरपेि
3. प्रर्िशि २०.३ १२.०
गररबी)
4. उपभोक्ता मुद्रास्र्ीर्ि प्रर्िशि ७.७ ५.०
5. मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.६०१ ०.६५०
6. मानव सम्पक्षत्त सूचकाङ्क सूचकाङ्क ७६.३ ७८.०
7. आर्थिक िथा वािावरणीय जोक्षिम सूचकाङ्क सूचकाङ्क २९.७ २४.०
8. सािरिा दर (५ वर्ि मार्थ) प्रर्िशि ७६.२ ८५.०
9. अपेक्षिि आयु (जन्त्म हुँदाको) वर्ि 71.3 ७३.०
३० र्मनेटको दुरीमा स्वास््य सिं स्थामा पहुँच
10. प्रर्िशि ७७ ९०
भएको पररवार
उच्च मध्यमस्िरको िानेपानीमा पहुँच भएको
11. प्रर्िशि २५.८ ४५
घरपररवार
12. बेरोजगारी दर प्रर्िशि ११.४** ५.०
13. श्रम उत्पादकत्व रु. हजारमा २४५ २७५
कृष्ट्रर् वस्िुको औसि उत्पादकत्व (प्रमुि मे.ट. प्रर्ि
14. ३.३ ३.७
बाली) हेक्टर
15. बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय सिं स्थामा पहुँच पुगेको पररवार प्रर्िशि ६३ ८५
ष्ट्रक.र्म. प्रर्ि
16. सडक घनत्व ०.६३ ०.७७
व.ष्ट्रक.र्म.
ष्ट्रवद्युि उत्पादन (जलष्ट्रवद्युि िथा वैकक्षल्पक
17. मेगावाट २९६२*** ११,७६९
ऊजाि जर्डि िमिा)
ष्ट्रकलोवाट
18. प्रर्िव्यक्षक्त ष्ट्रवद्युि उपभोग ३८० ७००
घण्टा
19. ष्ट्रवद्युिमा पहुँच पुगेको जनसङ्ख्या प्रर्िशि ९६.७ १००
20. इन्त्टरनेटमा पहुँच पुगेको जनसङ्ख्या प्रर्िशि ६९.२ ९०.०
स्रोिः *राष्ट्रिय लेिा २०८०/८१ को अनुमान ।
नेपाल श्रमशक्षक्त सवेिण २०१७/१८ को ि्याङ्क।
**

***आ.व.२०८० पौर् मसान्त्िसम्म।

पररचय | 19
 पररच्छे द २

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र

उच्च आर्थिक वृष्ट्रि

२.१ पृष्ठभूर्म २३
२.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था २३
२.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी २८
२.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि ३२
२.५ प्रमुि कायििम ३७
२.६ पररमाणात्मक लक्ष्य ४१
 पररच्छे द २

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र

उच्च आर्थिक वृष्ट्रि

२.१ पृष्ठभूर्म

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरणबाट मार उच्च र ददगो आर्थिक वृष्ट्रि हार्सल हुन
सक्दछ। आर्थिक वृष्ट्रिले मानव जीवनसँग सम्बक्षन्त्िि ष्ट्रवष्ट्रवि पिमा सकारात्मक पररवििन ल्याउन
सहयोग गदिछ। यसैगरी मानव जीवनमा आएका गुणात्मक पररवििनले आर्थिक पररसूचकका
ु को आर्थिक ष्ट्रवकासको अवस्था र ददशालाई बुझ्न समष्ट्रिगि
आिारहरू बर्लयो बन्त्दै जान्त्छन्। मुलक
आर्थिक पररसूचकहरूलाई आिारको रूपमा र्लइन्त्छ।

नेपालको सिं ष्ट्रविानमा साविजर्नक, र्नजी र सहकारी िेरको सहभार्गिा र ष्ट्रवकास मार्िि समाजवाद
उन्त्मुि स्विन्त्र र सुदृढ अथििन्त्रको ष्ट्रवकास गने ष्ट्रवर्य उल्लेि छ। त्यसैगरी अथििन्त्रमा र्नजी
िेरको भूर्मकालाई वृष्ट्रि गदै उपलधि सािन र स्रोिको अर्िकिम पररचालन गरी आर्थिक समृष्ट्रि
हार्सल गने र उपलधि प्रर्िर्लको न्त्यायोक्षचि ष्ट्रविरण गने आर्थिक नीर्ि अष्ट्रङ्गकार गररएको छ।
नेपाल ष्ट्रव.सिं .२०८३ (सन् २०२६) मा अर्िकम ष्ट्रवकर्सि रािबाट ष्ट्रवकासशील रािमा स्िरोन्नर्ि
हुने सुर्नक्षिि भएको छ। साथै, ष्ट्रव.सिं . २०८७ (सन् २०३०) सम्ममा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य हार्सल
ु मा पुग्ने लक्ष्य र्लइएको छ। यसै पररवेशमा समष्ट्रिगि
गने र सोसँगै मध्यम आय भएको मुलक
आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र िीब्रिर आर्थिक वृष्ट्रि एवम् सामाक्षजक न्त्यायसष्ट्रहिको समृि
नेपाल र्नमािण गनि सोह्रौं योजना केक्षन्त्द्रि रहे को छ।

२.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

२.२.१ वास्िष्ट्रवक िेर

ु को वाष्ट्रर्क
ष्ट्रवगि िीन दशकमा मुलक ि आर्थिक वृष्ट्रिदर औसि ४.३ प्रर्िशिको हाराहारीमा रहे को
छ। पन्त्रौं योजना कायािन्त्वयनको पष्ट्रहलो वर्िमा नै कोर्भड-१९ महामारीले प्रभाष्ट्रवि भएको
अथििन्त्रलाई पर्छल्ला वर्िहरूमा दे क्षिएको आन्त्िररक िथा बाह्य कारणले थप असर पारी आर्थिक
वृष्ट्रिदर न्त्यून रहन गयो। आ.व.२०८०/८१ मा आर्थिक वृष्ट्रिदर ३.५ प्रर्िशि (आिारभूि
मूल्यमा) रष्ट्रह प्रर्िव्यक्षक्त आय १४५६ अमेररकी डलर हुने प्रारक्षम्भक अनुमान छ। कृष्ट्रर् िेरको
उत्पादन िथा उत्पादकत्व र उत्पादनमूलक उद्योगको योगदान अपेिाकृि रूपमा वृष्ट्रि हुन नसक्दा
समग्र आर्थिक वृष्ट्रि सुस्ि रहन गएको छ। आ.व.२०८०/८१ मा कुल गाहिस््य उत्पादनमा कृष्ट्रर्

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 23

र गैरकृष्ट्रर् िेरको योगदान िमश: २४.१ प्रर्िशि र ७५.९ प्रर्िशि रहे को अनुमान छ। यसैगरी
प्राथर्मक िेरको योगदान २४.६ प्रर्िशि, दद्विीय िेरको योगदान १२.५ प्रर्िशि र िृिीय िेरको
योगदान ६२.९ प्रर्िशि रहे को अनुमान गररएको छ। कुल गाहिस््य उपभोग िचिमा सामान्त्य
कमी आई कुल गाहिस््य बचि िथा कुल राष्ट्रिय बचिमा केही सुिार दे क्षिएको छ। कुल क्षस्थर
ँ ी र्नमािणमा भने सामान्त्य न्त्यूनिा दे क्षिएको छ। आ.व.२०८०/८१ मा कुल गाहिस््य
पुज
उत्पादनको अनुपािमा कुल गाहिस््य बचि ७.६ प्रर्िशि र कुल राष्ट्रिय बचि ३६.२ प्रर्िशि
ँ ी र्नमािणको अनुपाि २४.५ प्रर्िशि
रहे को दे क्षिन्त्छ। कुल गाहिस््य उत्पादनसँग कुल क्षस्थर पुज
रहे को छ।

२.२.२ सरकारी ष्ट्रवत्त

आर्थिक वर्ि २०७९/८० मा नेपाल सरकारको कुल राजस्व सङ्कलन लक्ष्यको िुलनामा ६८.२
प्रर्िशि मार हुँदा कुल गाहिस््य उत्पादनको िुलनामा १७.९ मार रहन पुग्यो। यसैगरी कुल
ँ ीगि िचििर्ि
ष्ट्रवर्नयोजनको िुलनामा कुल िचि प्रर्िशि ७९.७ प्रर्िशिमा सीर्मि रहन गयो। पुज
कुल बजेटको केवल २१.२ प्रर्िशि मार ष्ट्रवर्नयोजन भएकोमा यथाथि िचि ष्ट्रवर्नयोजनको िुलनामा
६१.४ प्रर्िशि मार हुन सकेको छ। राजस्वमा आएको सङ्कुचनसँगै वैदेक्षशक सहायिा पररचालन
पर्न अपेक्षिि रूपमा हुन नसक्दा साविजर्नक ष्ट्रवत्त असन्त्िुलन र्राष्ट्रकलो हुँदै गएको दे क्षिन्त्छ।
आ.व.२०७९/८० मा वैदेक्षशक सहायिा वृष्ट्रिदर २२ प्रर्िशिले ऋणात्मक भई केवल रु. १
िबि २३ अबि मार पररचालन हुन सक्यो। यस मध्ये अनुदान ११.८ प्रर्िशि र ऋण २३.३
प्रर्िशिले सिं कुक्षचि भएको छ। न्त्यून ष्ट्रवत्त पूर्िि गनिका लार्ग आन्त्िररक ऋण पररचालन बढाउँ दै
जानु परे को छ। आ.व.२०७९/८० मा कुल गाहिस््य उत्पादनको ४.८ प्रर्िशि आन्त्िररक ऋण
सङ्कलन गररएको र्थयो। सोही वर्िको अन्त्त्यसम्म भुक्तानी गनि बाँकी सक्षञ्चि ऋण कुल गाहिस््य
उत्पादनको अनुपािमा ४३.० प्रर्िशि पुगेको छ, जस अन्त्िगिि आन्त्िररक ऋण २१.१ प्रर्िशि र
बाह्य ऋण २१.९ प्रर्िशि रहे को छ।

सङ्घीय शासन प्रणालीको अवलम्बनसँगै िीन िहका सरकारले वाष्ट्रर्क

ि बजेट िजुम
ि ा र कायािन्त्वयन
मार्िि ष्ट्रवकास र्नमािणको कायिमा समन्त्वय र सहकायि गदै आएका छन्। प्रदे श िथा स्थानीय
सरकारले पेश गने वाष्ट्रर्क
ि बजेटको महत्त्वपूणि स्रोिको रूपमा सङ्घीय बजेट मार्िि हुने ष्ट्रवत्त
हस्िान्त्िरण रहे को छ। नेपाल सरकारले प्रदे श िथा स्थानीय िहलाई सङ्घीय बजेटबाट कुल
ष्ट्रवर्नयोजनको कररब २४ प्रर्िशि रकम हस्िान्त्िरण गदै आएको छ। यसका अर्िररक्त राजस्व
बाडँर्ाँट िथा राजस्वको एकल अर्िकार मार्िि प्रदे श र स्थानीय िहमा ष्ट्रवत्तीय स्रोि पररचालन
हुदै आएको छ।आगामी ददनमा िीन िहकै सरकारले आन्त्िररक स्रोिको पररचालन िथा कुशल
ष्ट्रवर्नयोजन र िचिमा दििा ल्याउनु आवश्यक दे क्षिएको छ।

24 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 ँ ी बजार
२.२.३ मौदद्रक िथा ष्ट्रवत्तीय िेर र पुज

पन्त्रौं योजनाको शुरू अवर्िमा उपभोक्ता मुद्रास्र्ीर्ि अपेक्षिि रूपमा न्त्यून रहे कोमा कोर्भड-१९
को महामारी लगायि अन्त्य आन्त्िररक िथा बाह्य प्रभावको कारणले आपूर्िि श्रृिंिला अवरुि हुँदा
पर्छल्लो अवर्िमा मुद्रास्र्ीर्ि केही बढ्न पुगेको छ। आ.व.२०७९/८० मा वाष्ट्रर्क
ि औसि
उपभोक्ता मुद्रास्र्ीर्ि ७.७ प्रर्िशि रहे को छ। ष्ट्रवस्िृि मुद्रा प्रदाय ११.४ प्रर्िशिले र िुद
वैदेक्षशक सम्पक्षत्त २६.१ प्रर्िशिले बढे को छ। सो आ.व. मा कुल आन्त्िररक कजाि ८.७ प्रर्िशिले
बढे को छ भने बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाहरूको र्निेप १२.३ प्रर्िशिले बढे को छ। बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय
सिं स्थाहरूबाट र्नजी िेरमा प्रवाष्ट्रहि कजाि ३.८ प्रर्िशिले बढे को छ। ष्ट्रव. सिं . २०८० असारमा
९१ ददने ट्रेजरी र्बलको भाररि औसि धयाजदर ६.४ प्रर्िशि रहे को छ। मौदद्रक नीर्िको सञ्चालन
लक्ष्यको रूपमा र्लइने औसि अन्त्िर-बैङ्क धयाजदर २०८० असारमा ३.१ प्रर्िशि रहे को छ।
वाक्षणज्य बैङ्कहरूको औसि आिारदर १०.० प्रर्िशि रहे को छ भने र्निेपको भाररि औसि
धयाजदर ७.९ प्रर्िशि र कजािको भाररि औसि धयाजदर १२.३ प्रर्िशि कायम भएको छ। बैङ्क
िथा ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाहरूको शािा सङ्ख्या २०८० असार मसान्त्िमा ११,५८९ पुगक
े ो छ।
यसअनुसार प्रर्ि बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाहरूको शािा र कुल जनसङ्ख्याको अनुपाि २५१७
कायम भएको छ। ष्ट्रवत्तीय िेरमा गैरबैष्ट्रङ्कङ ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाहरूको योगदानसमेि वृष्ट्रि हुँदै गएको
छ। कमिचारी सञ्चय कोर्, नागररक लगानी कोर्, सामाक्षजक सुरिा कोर्, र्निेप िथा कजाि सुरिण
कोर् लगायिका ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाहरूले ष्ट्रवत्तीय पहुँच वृष्ट्रि, लगानीयोग्य रकम पररचालन िथा ष्ट्रवत्तीय
सुरिा कायम गनिमा सहयोग पुर्याइरहे का छन्।

बीमािर्ि आ.व.२०७९/८० को असार मसान्त्िमा जीवन बीमाको कुल बीमालेि ७.९ प्रर्िशिले
र र्नजीवन बीमाको कुल बीमालेि ०.२ प्रर्िशिले वृष्ट्रि भएको छ। यस अवर्िसम्म बीमाको
ँ ी बजारिर्ि २०८० असार मसान्त्िमा
दायरामा आएको जनसङ्ख्या ४४.४ प्रर्िशि पुगेको छ। पुज
नेप्से सूचकाङ्क २०९७.१ कायम भएको छ। नेपाल स्टक एक्चेन्त्ज र्लर्मटे डमा सूचीकृि कम्पनीको
ँ ीकरण रु. ३०८२ अबि ५२ करोड पुगेको छ।
सङ्ख्या २५४ कायम भई बजार पुज

२.२.४ बाह्य िेर

ष्ट्रवगि केही वर्िदेक्षि र्नरन्त्िर रहे को व्यापार घाटा पर्छल्ला वर्िहरूमा पर्न कायमै रहे को छ।
शोिनान्त्िर क्षस्थर्ि मजबुि हुँदै गए िापर्न चालु िािा उच्च दबावमा रहको छ। आ.व.२०७९/८०
मा चालु िािा रु. ७२ अबि १६ करोडले घाटामा रहे को छ भने शोिनान्त्िर क्षस्थर्ि रु. २ िबि
९० अबि ५२ करोडले बचिमा रहे को छ। वस्िु िथा सेवाको र्नयािि र आयािको कुल गाहिस््य
उत्पादनसँगको अनुपाि िमश: ७.० प्रर्िशि र ३४.७ प्रर्िशि रहे को छ। कुल वस्िु र्नयाििमा
२१.४ प्रर्िशिले कमी आई कुल र्नयािि रु. १ िबि ५७ अबि १४ करोडमा सीर्मि भएको छ

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 25

भने कुल वस्िु आयािमा १६.१ प्रर्िशिले कमी आई रु.१६ िबि ११ अबि ७३ करोड कायम
भएको छ। कुल वस्िु व्यापार घाटा १५.५ प्रर्िशिले घटे र रु. १४ िबि ५४ अबि ५९ करोड
कायम भएको छ। र्नयािि-आयाि मूल्य सूचकाङ्क अन्त्िगिि वाष्ट्रर्क ु ि आिारमा र्नयाििको
ि ष्ट्रवन्त्दग
एकाइ मूल्य सूचकाङ्क २०८० असार मष्ट्रहनामा ३.४ प्रर्िशिले बढे को छ भने आयािको एकाइ
मूल्य सूचकाङ्क ५.३ प्रर्िशिले घटे को छ।

ु को आन्त्िररक अथििन्त्र िथा बाह्य िेर सन्त्िुलनमा महत्त्वपूणि योगदान

आ.व.२०७९/८० मा मुलक
रहे को ष्ट्रवप्रेर्ण आप्रबाहको कुल गाहिस््य उत्पादनसँगको अनुपाि २२.८ प्रर्िशि रहे को छ भने
आ.व.२०८०/८१ मा २३.० प्रर्िशि पुग्ने प्रारक्षम्भक अनुमान छ। यस वर्ि कुल प्रत्यि वैदेक्षशक
लगानी ७ अबि ७७ करोड र्भर्रएको छ।कुल ष्ट्रवदे शी ष्ट्रवर्नमय सक्षञ्चर्ि २०८० असार मसान्त्िमा
रु. १५ िबि ३९ अबि ३६ करोड कायम भएको छ। कायम रहे को ष्ट्रवदे शी ष्ट्रवर्नमय सक्षञ्चर्िले
१० मष्ट्रहनाको वस्िु िथा सेवा आयाि िान्ने दे क्षिन्त्छ। ष्ट्रविम सम्वि् २०८० असार मसान्त्िमा
नेपाली रूपैयाँ अमेररकी डलरसँग २.८ प्रर्िशिले अवमूल्यन भएको छ भने यूरोसँग १२.९
प्रर्िशिले र जापानी येनसँग २.८ प्रर्िशिले अवमूल्यन भएको छ।

२.२.५ अनौपचाररक िथा अले िाष्ट्रङ्कि अथििन्त्र

नेपालको अथििन्त्रमा अनौपचाररक िथा अलेिाष्ट्रङ्कि िेरको ष्ट्रहस्सा उल्लेख्य रहे को अनुमान
छ।औपचाररक िेरर्भर अनौपचाररक ष्ट्रियाकलाप र कर्िपय अनौपचाररक िेरर्भर अवैि
ष्ट्रियाकलापहरू सञ्चालनमा छन्। पररवारले स्वयिं उपभोगका लार्ग उत्पादन गरे का वस्िु िथा
सेवा लगायिका कर्िपय अलेिाष्ट्रङ्कि ष्ट्रियाकलापहरू सञ्चालन भइरहे का छन्। राष्ट्रिय आर्थिक
गणना, २०७५ अनुसार कुल आर्थिक प्रर्िष्ठान मध्ये ४९.५ प्रर्िशि प्रर्िष्ठान कुनै पर्न आर्िकाररक
र्नकायमा दिाि नभई सञ्चालनमा रहे का छन् भने औपचाररक प्रर्िष्ठानर्भरका ५२ प्रर्िशिले मार
कारोबारको लेिा राख्ने गरे का छन्। कर्िपय आर्थिक कारोबार करदािाको पारदक्षशि
ि ाको अभावमा
करको दायरामा समेष्ट्रटन सकेका छै नन्। कर प्रयोजनाथि आ.व.२०७९/८० सम्म व्यक्षक्तगि र
सिं स्थागि गरी कुल ५५ लाि ५४ हजार स्थायी लेिा नम्बर जारी भएका छन्। श्रम िेरमा
पर्न अनौपचाररक श्रम िथा रोजगारीको अिंश उल्लेख्य छ। नेपाल श्रमशक्षक्त सवेिण २०७४/७५
अनुसार पन्त्र वर्िमार्थको श्रमशक्षक्तको कुल १५.४ प्रर्िशिले मार औपचाररक रोजगारी प्राप्त
गरे का छन्। कुल रोजगारीमा औपचाररक िेरको ष्ट्रहस्सा केवल ३७.८ प्रर्िशि रहे को छ।
अथििन्त्रमा छद्म रूपमा सञ्चार्लि गैरकानूनी उत्पादन िथा कारोबार, सीमा िेरमा हुने अवैि
ओसारपसार, व्यापार ष्ट्रवचलन र गैरकानूनी सम्पक्षत्तको शुिीकरण, ष्ट्रवत्तीय अपराि जस्िा
ष्ट्रियाकलापहरू समेि अथििन्त्रले व्यहोरी रहे को छ।

26 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

२.२.६ र्नजी िथा गैरसरकारी िेर

ु ले र्मक्षश्रि अथिनीर्ि अवलम्बन गरे सँगै र्नजी िथा गैरसरकारी िेरको भूर्मका ष्ट्रवस्िार हुँदै
मुलक
आएको छ। पर्छल्लो समय उत्पादन, आपूर्िि, र्नमािण, सेवा, रोजगारी र्सजिना, वैदेक्षशक व्यापार
लगायिका ष्ट्रियाकलापमा र्नजी िेरको सहभार्गिा उल्लेख्य रूपमा बढ्दै गएको छ। कुल
गाहिस््य िथा राष्ट्रिय उपभोग र लगानीमा र्नजी िेरका इकाइहरूले अग्रणी भूर्मका र्नभाइरहे का
छन् भने सामुदाष्ट्रयक िथा गैरसरकारी िेरले पर्न वस्िु िथा सेवा उत्पादन र आपूर्ििमा योगदान
गरररहे को छ। आ.व.२०८०/८१ मा कुल अक्षन्त्िम उपभोग िचिको ९१.३ प्रर्िशि अिंश र्नजी
ँ ी
उपभोगमा रहे को छ भने गैरसरकारी सिं स्थाको ष्ट्रहस्सा २.० प्रर्िशि रहे को छ। कुल क्षस्थर पुज
र्नमािणमा र्नजी िेरको ष्ट्रहस्सा ६५.७ प्रर्िशि रहे को छ। सरकारसँग साझेदारी िथा सहकायि
गरे र र्नजी िथा गैरसरकारी िेरले आर्थिक गर्िष्ट्रवर्िलाई टे वा ददइरहे का छन्। राष्ट्रिय र
अन्त्िरािष्ट्रियसष्ट्रहि ५१ हजार ५१३ वटा गैरसरकारी सिं स्थाहरू ष्ट्रियाशील छन्।

२.२.७ सहकारी िेर

ु को अथििन्त्रलाई ष्ट्रियाशील बनाइरहेको

साविजर्नक र र्नजी िेरसँगै सहकारी िेरले पर्न मुलक
छ। आर्थिक वर्ि २०७९/८० सम्म ष्ट्रवर्भन्न ष्ट्रवर्य िेरसँग सम्बक्षन्त्िि कररब ३१ हजार ५सय
वटा सहकारी सिं स्थाहरू सञ्चालनमा छन्। सहकारी सिं स्थाहरूमा आवि सदस्य सङ्ख्या ७३ लाि
भन्त्दा िेरै छ। कुल सदस्य सङ्ख्यामा मष्ट्रहलाको ष्ट्रहस्सा ५६ प्रर्िशि छ। बचि िथा ऋण
सहकारीहरूको सङ्ख्या अन्त्य कायििेर भएका सहकारी सिं स्थाको िुलनामा िेरै रहे को छ। कुल
ँ ी पररचालन गरी यी सिं स्थाहरूले रु. ४ िबि ७८ अबि र्निेप सङ्कलन िथा
रु. ९४ अबि शेयर पुज
रु. ४ िबि २६ अबि कजाि प्रवाह गरे का छन्। सहकारी सङ्घ-सिं स्थाहरूमा ९३ हजार भन्त्दा िेरै
नागररकले प्रत्यि रोजगारी प्राप्त गरे का छन्।

२.२.८ साविजर्नक सिं स्थान

ष्ट्रवगिमा ६२ वटासम्म साविजर्नक सिं स्थान स्थापना भई सञ्चालनमा आएकोमा आ.व.२०७९/८०

सम्म आइपुग्दा कुल ४४ वटा सिं स्थान ष्ट्रियाशील रहेका छन्। उदारीकरणको नीर्ि अन्त्िगिि
३० वटा सिं स्थानहरू र्नजीकरण गररएका छन् भने केही नयाँ स्थापना भएका र केही एकआपसमा
गार्भएका छन्। कुल ४४ वटा साविजर्नक सिं स्थानहरू मध्ये २६ वटा नार्ामा सञ्चार्लि छन् भने
१५ वटा नोक्सानीमा चर्लरहे का छन। त्यसैगरी िीनवटा सिं स्थानको कारोबार शुन्त्य रहे को छ।
यी सिं स्थानहरूमा आ.व.२०७९/८० सम्ममा नेपाल सरकारको कुल रु. ६ िबि ६१ अवि १०
करोड ७४ लाि लगानी भएको छ।

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 27

२.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) ु ले लामो समयदे क्षि अपेिा गरे को उच्च, ददगो र समावेशी

उच्च र ददगो आर्थिक वृष्ट्रि: मुलक
ँ ी र प्रष्ट्रवर्िको उपयोग गरी उत्पादन र
आर्थिक वृष्ट्रिदर हार्सल गनु;ि स्वदे शी र ष्ट्रवदे शी पुज
उत्पादकत्व बढाउनु; र्नजी िथा सहकारी िेरको समेि सहभार्गिा र सहकायिमा िुलनात्मक
ँ ी, श्रम र प्रष्ट्रवर्िको सिं योजन गनु;ि प्रर्िस्पिी हुनेगरी वस्िु र सेवाको
लाभ भएका िेरमा पुज
उत्पादन गनि सरकारले आर्थिक नीर्िहरू समेि सोही ष्ट्रहसाबले िजुम ु र्भर बढ्दै
ि ा गनु;ि मुलक
ु मा उपलधि युवा जनशक्षक्तको लाभलाई
गएको बेरोजगारीको समस्या समािान गनि र मुलक
ँ ीकृि गनि श्रममूलक आर्थिक ष्ट्रियाकलापमा जोड ददई उच्च आर्थिक वृष्ट्रि हार्सल गनु;ि
पुज
उपलधि प्राकृर्िक स्रोिसािनको ष्ट्रववेकशील उपयोग गनुि र सूचना प्रष्ट्रवर्ि िथा
सञ्जालीकरणले उपलधि गराएका अवसरको सदुपयोग गरी आर्थिक वृष्ट्रिलाई ददगो बनाउनु।

(२) ु को आर्थिक सिं रचनालाई रूपान्त्िरण गरी

अथििन्त्रको सिं रचनागि समस्याको सम्बोिन: मुलक
परम्परागि कृष्ट्रर् िेरमा रहेको जनशक्षक्तलाई अन्त्य उत्पादनमूलक िेरमा प्रवाह गराउनु;
कृष्ट्रर् िेरमा लगानी र सुशासन वृष्ट्रि गरी उत्पादकत्व बढाउनु; मुलक
ु को अथििन्त्रको
ु र्भरै रोजगारीका अवसर र्सजिना गनि
उत्पादकत्व बढाउन र युवा जनशक्षक्तलाई मुलक
ु को अथििन्त्रमा ६३ प्रर्िशि योगदान रहे को
उत्पादनमूलक उद्योगको ष्ट्रवस्िार गनु;ि मुलक
सेवा िेरअन्त्िगिि िुलनात्मक लाभ उच्च रहे का िेरलाई प्राथर्मकिा ददई अथििन्त्रको
सिं रचनात्मक रूपान्त्िरणका लार्ग उपयुक्त नीर्ि िय गनु।
ि

(३) उत्पादन िथा उत्पादकत्व वृष्ट्रि: कृष्ट्रर् िथा उद्योग िेरमा रहे को बढ्दो उत्पादन लागि र
कमजोर प्रर्िस्पिी िमिाको अवस्थालाई सम्बोिन गनु;ि औद्योर्गक कच्चा पदाथिको सहज
आपूर्ििका लार्ग कृष्ट्रर्मा आिाररि उद्योगको स्थापनामा जोड ददनु; उद्योग स्थापनामा र्नजी
िेरको लगानी आकिर्ण गरी उत्पादनको बजार सुर्नक्षििा गनु;ि उबिर भूर्म बाँझो राख्ने
प्रवृक्षत्तलाई रोक्नु; स्थानीय उत्पादनलाई प्रश्रय ददई आयार्िि वस्िु मार्थको र्नभिरिा घटाउनु;
उत्पादन र बजारबीच मध्यस्थकिािको कारणले वास्िष्ट्रवक उत्पादकले लाभ प्राप्त गनि अवरोि
र्सजिना हुने ष्ट्रवद्यमान प्रणालीको अन्त्त्य गनु;ि वन, पयिटन िथा ऊजािलाई उत्पादन र
उत्पादकत्व वृष्ट्रि गने ष्ट्रकर्समले उद्योग िथा र्नयािि व्यापारसँग आवि गनु;ि दे शगि र
वस्िुगि व्यापार ष्ट्रवष्ट्रविीकरणमा जोड ददनु; श्रमको न्त्यून उत्पादकत्व िथा श्रमशक्षक्तको
ँ ी िथा
पलायनलाई दृष्ट्रिगि गरी क्षशिा र सीप ष्ट्रवकासलाई उत्पादनसँग आवि गनु,ि पुज
प्राकृर्िक स्रोिसािनको उत्पादकत्व बढाउनु।

(४) ँ ी र्नमािण: पुज

उपभोग, बचि िथा पुज ँ ी र्नमािणका लार्ग आवश्यक पने स्रोि जुटाउन
अनावश्यक उपभोग िचि र्नरुत्साष्ट्रहि गरी बचि अर्भवृष्ट्रि गनु;ि बचि रकम उत्पादनमूलक

28 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 ँ ी र्नमािण गनु;ि र्नजी िेर िथा घरपररवारको बचि पररचालन गरी
िेरमा पररचालन गरी पुज
ँ ी र्नमािणमा
स्वदे शी लगानी अर्भवृष्ट्रि गनुि र वैदेक्षशक लगानीको वािावरण ियार गरी पुज
सहजीकरण गनु।
ि

(५) उद्योग िेरको प्रवििन: आन्त्िररक उत्पादनका उद्योग सञ्चालन गनुि भन्त्दा आयार्िि वस्िुको
व्यापारमा बढी आकर्िण हुने अवस्थाको अन्त्त्य गनु;ि उद्योग र व्यवसायको आम्दानी अर्भवृष्ट्रि
गनु;ि औद्योर्गक उत्पादन र लगानी वृष्ट्रिमा जोड ददनु; स्वदे शी कच्चा पदाथिमा आिाररि
उत्पादनमूलक उद्योग स्थापना गनुि िथा औद्योर्गक िेर एवम् औद्योर्गक ग्रामको ष्ट्रवकास
र ष्ट्रवस्िारमा जोड ददनु।

(६) सहकारी िेरको व्यवस्थापन: सहकारी सिं स्थाहरूलाई सहकारीको र्सिान्त्ि, नीर्ि, र्नयम र
मापदण्डमा सञ्चालन गनु;ि सहकारीमा स्वर्नयमन र सुशासनको अर्भवृष्ट्रि गनु;ि सहकारीको
लगानी र कजाि प्रवाह उत्पादन िथा रोजगारी बढाउने िेरमा केक्षन्त्द्रि गनु;ि सविसािारण
नागररकको बचि जोक्षिममा पने अवस्थाको अन्त्त्य गनु;ि सहकारी िेरका लार्ग दोस्रो िहको
र्नयामक सिं रचना स्थापना गनु;ि ठू लो कारोबार भएका बचि िथा ऋण सहकारी सिं स्थाको
र्नयमन र अनुगमनको ष्ट्रवशेर् व्यवस्था गनु।
ि

(७) र्नजी िेर िथा गैरसरकारी िेर सबलीकरण: उच्च उत्पादन लागिले गदाि र्नजी िेर
उत्पादनशील िेरमा भन्त्दा आयािीि वस्िु िथा सेवा व्यवसायमा केक्षन्त्द्रि रहनु; र्नजी
िेरसम्बन्त्िी नीर्िमा क्षस्थरिा कायम गनु;ि उद्योग व्यवसाय स्थापना र सञ्चालनमा सहजीकरण
गनु;ि व्यावसाष्ट्रयक आत्मष्ट्रवश्वासका साथै लगानी र प्रर्िस्पिाित्मक िमिाको अर्भवृष्ट्रि गनु;ि
स्वच्छिा र प्रर्िस्पिाि कायम गराउनु; साविजर्नक-र्नजी साझेदारी िथा िहगि सरकारकाबीच
सहलगानीको स्पि र सहकायाित्मक मोडल ष्ट्रवकास गनु;ि ष्ट्रवकासशील रािमा स्िरोन्नर्िलाई
सघाउ पुग्ने गरी र्नजी िेरको लगानीको ष्ट्रवष्ट्रविीकरण िथा ष्ट्रवक्षशिीकरण गदै उत्पादन
अर्भवृष्ट्रि गनु;ि उत्पादनमूलक िेरमा र्नजी िेरलाई आकष्ट्रर्ि
ि गनु;ि गैरसरकारी सिं स्थाहरूको
र्नयमन गरी राष्ट्रिय प्राथर्मकिा र आवश्यकिाका िेरमा सहकायाित्मक भूर्मका अर्भवृष्ट्रि
गनु,ि राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय गैरसरकारी सिं स्थाद्वारा सञ्चार्लि पररयोजनालाई एकद्वार प्रणाली
मार्िि सहजीकरण िथा पररचालन गनु;ि अन्त्िरािष्ट्रिय गैरसरकारी सिं स्थाबाट पररचालन हुने
आर्थिक स्रोिलाई पारदशी बनाइ राष्ट्रिय लेिा प्रणालीमा आबि गराउनु र प्रभावकारी
अनुगमन िथा मूल्याङ्कनका लार्ग सिं स्थागि सुदृढीकरण गनु।
ि

(८) साविजर्नक स्रोि सािनको पररचालन र ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन: सन्त्िुर्लि र समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रवकासको
मागि र्नमािण गनि साविजर्नक ष्ट्रवत्त पररचालनमा अनुशासन कायम गरी सबै िेरको पहुँच
अर्भवृष्ट्रि गनु;ि समिामूलक िथा उच्च प्रर्िर्लदायी प्राथर्मकिाका िेरमा साविजर्नक िचि

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 29

 केक्षन्त्द्रि गरी ष्ट्रवर्नयोजन कुशलिा हार्सल गनु;ि उत्पादन िमिा अर्भवृष्ट्रि गरी आन्त्िररक
उत्पादनमा आिाररि राजस्व प्रणाली स्थाष्ट्रपि गनु;ि िचिमा आिाररि कर प्रणालीलाई उत्पादन
र आयमा आिाररि कर प्रणालीमा पररणि गनु;ि साविजर्नक ऋणको महत्तम उपयोग गनु;ि
आन्त्िररक र्नयन्त्रण प्रणाली सुदृढीकरण गनुि र आय-व्ययको अनुगमन प्रणाली प्रभावकारी
बनाउनु; वैदेक्षशक सहायिाको प्रार्प्त, प्रर्िवििा र उपयोग बीचको अन्त्िर न्त्यून गनु;ि राष्ट्रिय
आवश्यकिानुसार उत्पादनशील िेरमा वैदेक्षशक सहायिाको पररचालन गनु;ि िहगि
सरकारका स्रोिको उच्चिम र ष्ट्रववेकशील पररचालन गनु;ि साविजर्नक स्रोि पररचालन र
उपयोगमा समन्त्वय र सहकायि गनु।
ि

(९) राजस्वको सिं रचनात्मक रूपान्त्िरण: राजस्वका परम्परागि स्रोिको कुशल पररचालन गरी
राजस्वको दायरा ष्ट्रवस्िार गनि नवीन् स्रोिहरूको िोजी गनु;ि सरकारको कर राजस्वमा भन्त्सार
ु ाट उठ्ने राजस्वको अिंश अर्िक रहे कोमा बढ्दो आयाि र्नयन्त्रण गदाि अपेक्षिि
ष्ट्रवन्त्दब
राजस्व प्राप्त नहुने र सरकारको िचिमा स्रोिको चाप पने अवस्थालाई कम गनि आन्त्िररक
उत्पादन िमिा वृष्ट्रि गनु;ि सेवा िेरमा कर सहभार्गिा अर्भवृष्ट्रि गरी उक्त िेरमा मूल्य
अर्भवृष्ट्रि कर र आयकरको दायरा ष्ट्रवस्िार गनु;ि आन्त्िररक ष्ट्रियाकलापमा करको दायरा
ष्ट्रवस्िार गदै ददगो रूपमा राजस्व पररचालन गने गरी सिं रचनात्मक रूपान्त्िरण गनु।
ि

ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि: ष्ट्रवत्तीय स्रोि सािन िथा साविजर्नक ऋण उत्पादनमूलक
(१०) पुज
ँ ी र्नमािणका लार्ग सरकारले पुज
िेरमा प्रवाह गनु;ि कुल क्षस्थर पुज ँ ीगि िचि वृष्ट्रि गने गरी
ँ ीगि िचिको
र्लएको नीर्िलाई प्रभावकारी रूपमा कायािन्त्वयन गनु;ि कुल सरकारी िचिमा पुज
ँ ी र्नमािणका लार्ग छनौट भएका आयोजना अपेक्षिि समय
योगदान अर्भवृष्ट्रि गनु;ि क्षस्थर पुज
र लागिमा सम्पन्न गनु;ि आयोजनाको छनौट गदाि ियारीको अवस्था, स्रोि सुर्नक्षिििा, िचि
ँ ीगि िचि िमिा वृष्ट्रि गनु;ि आयोजना
िमिा र प्रर्िर्लका आिारमा प्राथर्मकीकरण गरी पुज
व्यवस्थापनमा दििा हार्सल गनि उच्च प्रर्िर्लयुक्त आयोजनामा स्रोिको सुर्नक्षिििा गनु।
ि

(११) अन्त्िर-सरकारी ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन: िीनै िहका सरकारको राजस्व िथा िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि
गनु;ि अन्त्िर-सरकारी ष्ट्रवत्त हस्िान्त्िरणलाई आवश्यकिा िथा कायिसम्पादनमा आिाररि र
अनुमानयोग्य बनाउनु; प्रदे श र स्थानीय िहको न्त्यूि ष्ट्रवत्त पररचालनलाई व्यवक्षस्थि बनाउनु
र िीन िह सरकारको बीचमा सहलगानीलाई प्रोत्साष्ट्रहि गनु।
ि

ु को आर्थिक उन्नर्ि प्रवििन र सविसािारणको ष्ट्रहि सिं रिणका

(१२) मुद्रास्र्ीर्ि र्नयन्त्रण: मुलक
लार्ग मूल्य वृष्ट्रि र्नक्षिि सीमार्भर कायम राख्नु; मौदद्रक नीर्िलाई मूल्य क्षस्थरिा कायम
गनेिर्ि लक्षिि गनु;ि आपूर्िि श्रृङ्खला अवरोि, काटे र्लङ, र्सक्षण्डकेट िथा कालोबजारी र्नयन्त्रण

30 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 गनु;ि आगामी ददनमा आन्त्िररक उत्पादन प्रणाली र आपूर्िि व्यवस्थामा दििा हार्सल गरी
ु ा मूल्यस्िर कायम गनु।
आर्थिक वृष्ट्रिलाई नकारात्मक असर नपने ष्ट्रवन्त्दम ि

(१३) मौदद्रक िथा ष्ट्रवत्तीय िेरको स्थाष्ट्रयत्व: ष्ट्रवत्तीय िेरबाट हुने कजाि प्रवाहलाई उत्पादनशील
बनाउनु; ष्ट्रवत्तीय िेरको धयाजदरलाई उत्पादन वृष्ट्रिका साथै मूल्य िथा ष्ट्रवत्तीय स्थाष्ट्रयत्व
कायम हुनेगरी यथोक्षचि सीमार्भर राख्नु; लगानी प्रोत्साष्ट्रहि हुने र आर्थिक स्थाष्ट्रयत्व समेि
कायम हुने गरी िरलिा व्यवस्थापन गनु;ि बजारमा हुने मूल्य क्षस्थर्िलाई अनुमानयोग्य बनाइ
ँ ी बजारमा सबैको पहुँच स्थाष्ट्रपि गनु;ि बीमाको सुष्ट्रविामा
लगानीकिािको मनोबल वृष्ट्रि गनु;ि पुज
एकरूपिा र सबै नागररकको पहुँचका लार्ग सहजीकरण गनु;ि ष्ट्रवत्तीय िेरको कुशल र्नयमन
गनु;ि बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय िेरको सम्पक्षत्तको गुणस्िर घट्न नदीने र पारदशी र स्वस्थ प्रर्िस्पिाि
कायम गरी मुलक ु को समृष्ट्रिका लार्ग भरपदो स्रोिको आवश्यकिा पूरा गने गरी ष्ट्रवत्तीय
सेवाको ष्ट्रवस्िार गनु।
ि

(१४) बाह्य िेरको सबलीकरण: वैदेक्षशक व्यापारमा र्नयाििको अिंश बढाउनु; व्यापार घाटा न्त्यून
गनि आन्त्िररक उत्पादन अर्भवृष्ट्रि र वस्िु िथा सेवाको ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गरी र्नयािि प्रवििन
गनु;ि सेवा व्यापारलाई व्यापार सन्त्िुलनको आिारको रूपमा प्राथर्मकिा ददनु, आयाि
व्यवस्थापनका लार्ग आन्त्िररक िपि िान्ने गरी स्वदे शी उत्पादन बढाउनु; र्नयाििको लार्ग
प्रर्िस्पिाित्मक िमिा बढी भएका वस्िु िथा सेवा उत्पादन गनु;ि वैदेक्षशक लगानी आकर्िण
गनु;ि ष्ट्रवप्रेर्ण आप्रवाहलाई पूणि
ि : औपचाररक माध्यमबाट र्भत्र्याउनु र उत्पादनशील िेर
िथा पुज ँ ी र्नमािणका िेरमा पररचालन गनु;ि ष्ट्रवदे शी ष्ट्रवर्नमय सक्षञ्चर्िमा स्थाष्ट्रयत्व र ददगोपना
ु न कायम गनु।
कायम गनु;ि शोिानान्त्िर अवस्थामा सन्त्िल ि

(१५) अनौपचाररक िथा अलेिाष्ट्रङ्कि अथििन्त्र: अनौपचाररक आर्थिक प्रर्िष्ठानहरूको दिाि िथा
लेिापालन दर बढाउनु; वैिार्नक िर अनौपचाररक कारोबार गरररहे का उद्यम-व्यवसायलाई
प्रोत्साहनमूलक कायििम मार्िि औपचाररकीकरण गनु;ि छद्म िथा गैरकानूनी उत्पादन र
कारोबारलाई र्नयन्त्रण र दक्षण्डि गनु;ि अलेिाष्ट्रङ्कि घरायसी उत्पादन िथा सेवालाई लेिाङ्कन
गने पिर्ि ष्ट्रवकास गनु;ि अनौपचाररक ष्ट्रवत्तीय कारोबार र्नयन्त्रण गनु;ि गैरकानूनी कारोबार,
सीमा िेरमा हुने अवैि ओसारपसार, व्यापार ष्ट्रवचलन र गैरकानूनी सम्पक्षत्तको शुिीकरण,
ष्ट्रवत्तीय अपराि जस्िा ष्ट्रियाकलापहरू र्नयन्त्रण गनि कानूनी र सिं स्थागि व्यवस्थालाई थप
मजबुि बनाउनु।

(१६) साविजर्नक सिं स्थान: सिं स्थानहरूको प्रर्िस्पिी र व्यावसाष्ट्रयक िमिा बढाउनु; आर्थिक
अनुशासन कायम गरी सरकारको लगानी िथा व्ययभार कम गनु;ि कायिकुशलिा अर्भवृष्ट्रि
गरी उत्पादन र रोजगारीका अवसर र्सजिना गनु;ि र्नजी िेरसँग प्रर्िस्पिाि गने गरी
कायिसम्पादनको गुणस्िर अर्भवृष्ट्रि गनु;ि सिं स्थानको र्नयमन, समन्त्वय र सुपरीवेिणको पिर्ि
पररष्कृि गनु;ि बन्त्द सिं स्थानका सम्पक्षत्तको उक्षचि सिं रिण िथा उपयोग गनु;ि र्नजीकरण
गररएका सिं स्थानहरूको सञ्चालन िथा व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउनु।

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 31

२.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) अथििन्त्रको प्रमुि िेरहरूको सुदृढीकरण गनेः वास्िष्ट्रवक िेर अन्त्िगिि प्राथर्मक िेरको
सबलीकरण गनि उबिर िेर्ियोग्य जग्गाको चक्लाबन्त्दी गरी एकीकरण गने र िण्डीकरणलाई
र्नयन्त्रण गने; बाँझो जर्मन र साविजर्नक जर्मनमा सामूष्ट्रहक र सहकारी िेिीको प्रवििन गनि
युवा र वैदेक्षशक रोजगारबाट र्केका जनशक्षक्तको मनोबल वृष्ट्रि हुने वािावरण र्नमािण गने;
उन्नि बीउ-र्बजन िथा मल समयमै आपूर्िि हुने प्रणाली सुर्नक्षिि गने; वास्िष्ट्रवक कृर्कलाई
सहज रूपमा कृष्ट्रर् कजाि िथा बीमा सेवा उपलधि गराउने; उत्पादनमा आिाररि अनुदानको
व्यवस्था गने; वनको वैज्ञार्नक व्यवस्थापन गरी वन पैदावार उपयोगका लार्ग कानूनी िथा
प्रष्ट्रियागि सरलीकरण गने; भण्डारण सुष्ट्रविा िथा बजारको उक्षचि व्यवस्था गने; दद्विीय
िेरको ष्ट्रवकास िथा ष्ट्रवस्िारको लार्ग स्वदे शी कच्चा पदाथिमा आिाररि उद्योग स्थापना र
सञ्चालन गने; लघु, साना िथा घरे ल ु उद्योग प्रवििन गने; जलष्ट्रवद्युि उत्पादन िथा प्रसारण
लाइन ष्ट्रवस्िार गने; साविजर्नक िथा र्नजी र्नमािणका लार्ग स्वदे शी उद्योगसँगको सहकायिमा
र्नमािण सामग्री उत्पादन गने; स्वदे शी श्रर्मकको पररचालनमा जोड ददने; िृिीय िेरमा
िुलनात्मक लाभ िेरै भएका पयिटन, सूचना प्रष्ट्रवर्ि, पेशागि, वैज्ञार्नक िथा प्राष्ट्रवर्िक
ष्ट्रियाकलाप लगायिका िेरलाई प्राथर्मकिाका साथ प्रवििन गने; ग्रामीण िथा शहरी
अथििन्त्रको अन्त्िर-आबििा कायम गरी उद्यमशीलिा अर्भवृष्ट्रिको लार्ग श्रम िथा उद्यममैरी
सिं स्कृर्िको प्रवििन गने; एक आर्थिक िेरले उत्पादन गरे का वस्िु िथा सेवा अन्त्य िेरले
कच्चा पदाथि वा सहयोगी आगिको रूपमा उपयोग गने वािावरण र्नमािण गरी िेरगि
अन्त्िर-आबििा कायम गने; वािावरण सन्त्िुलन िथा जलवायु पररवििन अनुकूलन हुनेगरी
हररि अथििन्त्रको अविारणा सबै आर्थिक िेरमा लागु गदै जाने।

(२) उत्पादन िथा उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गने: अथििन्त्रमा िेरगि उत्पादन िथा उत्पादकत्व
अर्भवृष्ट्रि गनि उत्पादन चिमा प्रयोग हुने स्रोि, सािन, सीप र प्रष्ट्रवर्िको उपलधििा र प्रयोग
बढाउने; अनुसन्त्िान, अन्त्वेर्ण, नवप्रवििन िथा उद्यमशीलिा ष्ट्रवकासलाई उत्पादनसँग आवि
गने; उत्पादनको प्रमुि सािनको रूपमा र्लइने श्रमको उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गनि क्षशिा िथा
सीप ष्ट्रवकास कायििम, श्रर्मकको सामाक्षजक सुरिा िथा कायिस्थलको सुरिा जस्िा ष्ट्रवर्यलाई
ँ ीको उत्पादकत्व बढाउन लागि न्त्यूनीकरण हुने गरी मौदद्रक िथा ष्ट्रवत्त
प्राथर्मकिा ददने; पुज
नीर्िलाई अर्भमुि गने; प्राकृर्िक स्रोि सािनको महत्तम उपयोग गरी उत्पादन वृष्ट्रि गने।

(३) ँ ी र्नमािण गने: घरपररवार, सरकारी िथा र्नजी िेरमा हुने अनावश्यक
उपभोग, बचि िथा पुज
उपभोग िचि र्नरुत्साष्ट्रहि गरी बचि अर्भवृष्ट्रि गनि र्नयमनकारी िथा प्रोत्सहानात्मक व्यवस्था
गने र सचेिनामूलक कायििम सञ्चालन गने; बचि रकम उत्पादनमूलक िेरमा पररचालन

32 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 ँ ी बजारमा पहुँच वृष्ट्रि, नवप्रवििन र उद्यमशीलिा प्रवििन र उत्पादनशील लगानीका
गनि पुज
ँ ी र्नमािण गनि स्वदे शी लगानी
अवसर र्सजिना गने; बचि पररचालनलाई प्रोत्साहन गरी पुज
ँ ी र्नमािणमा सहजीकरण गने।
अर्भवृष्ट्रि गने र वैदेक्षशक लगानीको वािावरण ियार गरी पुज

(४) ँ ीलाई ष्ट्रवत्तीय

सहकारी िेरको सुदृढीकरण गने: सहकारी िेरको स्रोिसािन र पुज
मध्यस्थिामा भन्त्दा उत्पादनशील िेरमा लगाउन प्रोत्साहन गने; बचि िथा ऋणको कारोबार
गने सहकारीलाई स्वर्नयमन र सुशासन प्रवििनमा कडाई गने; सहकारीको ष्ट्रवत्तीय कारोबारको
जोक्षिम न्त्यूनीकरण गनि कजाि सूचना केन्त्द्र, बचि िथा कजाि सुरिण कोर् िथा क्षस्थरीकरण
कोर्को स्थापना िथा सञ्चालन गरी नागररकको बचि रकम माग गरे को अवस्थामा ित्कालै
उपलधि गराउने व्यवस्थालाई अर्नवायि गराउने; सहकारी सिं स्थाहरूको आन्त्िररक लेिा
प्रणाली एवम् ि्याङ्क सङ्कलन र ष्ट्रवश्लेर्णलाई पारदशी र प्रभावकारी बनाउन सहकारीसम्बन्त्िी
व्यवस्थापन सूचना प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउने; र्नयमन िथा अनुगमनको र्नर्मत्त दोस्रो
िहको र्नयमनकारी र्नकाय स्थापना गने।

(५) उत्पादन र रोजगारी र्सजिना लक्षिि मौदद्रक िथा ष्ट्रवत्तीय स्रोि पररचालन गने: उत्पादनमूलक
िेरमा ष्ट्रवत्तीय स्रोि प्रवाह हुने सुर्नक्षिि गनि ष्ट्रवद्यमान नीर्िहरूमा पुनरावलोकन गरी
ँ ी बजार र अन्त्य गैरबैंष्ट्रकङ ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाहरूको प्रभावकारी
कायािन्त्वयन गने; बैङ्क, बीमा, पुज
र्नयमन गरी आन्त्िररक अथििन्त्रलाई सघाउ पुर्याउने िवरले पररचालन गने; उद्यमशीलिा र
नवप्रवििनलाई प्रोत्साहन गने गरी ष्ट्रवत्तीय सेवाहरूको ष्ट्रवकास गने; दे शका सबै िेरमा बसोबास
गने नागररकमा ष्ट्रवत्तीय पहुँच पुर्याउन बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाका शािा ष्ट्रवस्िारलाई प्रोत्साहन
गने; ष्ट्रवत्त नीर्ि िथा अन्त्य आर्थिक नीर्िसँग सामन्त्जस्य हुने गरी मौदद्रक नीर्िलाई समष्ट्रिगि
आर्थिक स्थाष्ट्रयत्व हार्सल गनि लक्षिि गने र यस नीर्िका उपकरणहरूलाई आर्थिक वृष्ट्रि र
ष्ट्रविरणात्मक न्त्यायमा समेि टे वा पुग्ने गरी केक्षन्त्द्रि गने; र्नजी िेरमा प्रवाह हुने कजािको
र्नक्षिि प्रर्िशि उत्पादनकमूलक उद्योगमा प्रदान गने अर्नवायि व्यवस्थालाई थप प्रभावकारी
बनाउने; सामाक्षजक सुरिासँग सम्बक्षन्त्िि ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाको स्रोि समेि उत्पादन िथा पूवाििार
ष्ट्रवकासमा पररचालन गने।

(६) ँ ी र प्रष्ट्रवर्िको उपयोग गने: िुलनात्मक लाभ भएका ऊजाि, पयिटन

स्वदे शी िथा ष्ट्रवदे शी पुज
िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि लगायिका िेरमा स्वदे शी िथा ष्ट्रवदे शी लगानी वृष्ट्रि गनि कानूनी िथा
प्रष्ट्रियागि सरलीकरण गने; ष्ट्रवत्तीय सुष्ट्रविा िथा लगानी सुरिा उपलधि गराई लगानीलाई
लाभ-लागिको आिारमा स्वीकृि गने, आिुर्नक प्रष्ट्रवर्ि र बजारको मागअनुरूपको दि
जनशक्षक्तको उपयोग र पररचालन गने; बौष्ट्रिक सम्पक्षत्तको उपयोग र स्वदे शी उत्पादन
उपभोग गने सिं स्कारको ष्ट्रवकास गरी आन्त्िररक उत्पादन िथा उत्पादकत्व वृष्ट्रि गने; वैदेक्षशक

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 33

 रोजगारबाट र्केका श्रमशक्षक्तको सीप, प्रष्ट्रवर्ि, उद्यमशीलिा र आत्मष्ट्रवश्वासको साथै
गैरआवासीय नेपालीको लगानीलाई आकिर्ण गरी राष्ट्रिय ष्ट्रवकासमा एकीकृि गने।

(७) उत्पादनमूलक उद्योगको ष्ट्रवकास र सिं रिण गने: उत्पादनमूलक उद्योगका लार्ग कच्चा
पदाथिको उपलधििामा सहजीकरण, ष्ट्रवत्तीय पहुँचमा सहजिा, बजारीकरणका लार्ग सहयोग
र उत्पादन लागि घटाउन राज्यले गनुप
ि ने पूवाििार ष्ट्रवकासमा पयािप्त लगानी गने; नवप्रवििन
र स्टाटिअप प्रवििन मार्िि युवा उद्यमीलाई प्रोत्साहन गने; उद्यमीहरूको मनोबल र
आत्मष्ट्रवश्वास अर्भवृष्ट्रि गनि नीर्िगि िथा सिं स्थागि सहजीकरण गने; एकीकृि औद्योर्गक
ष्ट्रवकास रणनीर्ि कायािन्त्वयन गनि ष्ट्रवशेर् आर्थिक िेरको सुदृढीकरण, िीन िहको समन्त्वयमा
औद्योर्गक ग्राम स्थापना र सञ्चालन गने; साना िथा मझौला उद्योगहरूको लगानी िथा
श्रमशक्षक्त पररचालनका लार्ग वािावरण र्नमािण गने।

(८) स्वच्छ, प्रर्िस्पिी एवम् पारदशी आपूर्िि प्रणाली ष्ट्रवकास गने: प्रर्िस्पिािलाई र्नर्ेि गनि
अपनाइने काटे र्लङ, र्सक्षन्त्डकेट जस्िा गर्िष्ट्रवर्िहरूलाई र्नरुत्साष्ट्रहि गने; बजार िथा आपूर्िि
सूचना प्रणालीको ष्ट्रवकास गदै प्रदे श र स्थानीय िहसमेिको सहकायिमा बजार अनुगमनमा
सघनिा ल्याउने; उत्पाददि वस्िुको उपभोक्तासम्म सहज आपूर्िि गने गरी ढुवानी व्यवस्थामा
स्वच्छिा कायम गने; वैदेक्षशक व्यापारको पररवहन लागि न्त्यूनीकरण गनि र आपूर्िि सहज
ु ा हुने प्रष्ट्रियालाई सरलीकरण िथा सहजीकरण गने; आपूर्िि प्रणालीमा
बनाउन पारवहन ष्ट्रवन्त्दम
प्रर्िस्पिाित्मक व्यवस्था कायम गनि सरकारको समेि उपक्षस्थर्िका लार्ग नीर्िगि िथा
प्रणालीगि व्यवस्था गने।

(९) राजस्व प्रणालीको सुदृढीकरण गने : राजस्वको आिार र दायरा ष्ट्रवस्िारसँगै अनुमानयोग्य
ष्ट्रवत्त प्रणालीको ष्ट्रवकास गने; सबै प्रकारका आयआजिन आयकर प्रणालीको दायरामा आउन
सक्ने गरी सूचना प्रणाली ष्ट्रवकास गने; भन्त्सार कायािलयको भन्त्सार महसुल असुलीलाई सहज
र पूणि बनाउने; यथाथिपरक र्बल-र्बजक जारी गने व्यस्थाका लार्ग सुदृढ अनुगमन र स्व-
र्नयन्त्रण प्रणाली ष्ट्रवकास गने; बैंष्ट्रकङ्ग प्रणाली मार्िि हुने कारोबारलाई प्रोत्साहन गने; नयाँ
आर्थिक ष्ट्रियाकलाप लक्षिि गरी बजार अनुमगन गने, अनुसन्त्िानात्मक कर परीिणमा जोड
ददने, बजार अनुगमनलाई राजस्व प्रणालीसँग आबि गने; आयािमा आिाररि करको
पररमाणलाई न्त्यूनीकरण गनि आन्त्िररक उत्पादन िमिा वृष्ट्रि गने र स्वदे शी सामग्री
उपयोगलाई प्रोत्साहन गने; सिं स्थागि िथा प्रणालीगि सुिार गरी गैरकर राजस्व
पररचालनलाई पारदशी र प्रभावकारी बनाउने; प्रदे श र स्थानीय िहको राजस्व पररचालन
िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; राजस्व पररचालनको सम्भाव्यिा अध्ययन गरी करको आिार िथा
दायरा ष्ट्रवस्िार गनि प्रोत्साष्ट्रहि गने।

34 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 ँ ीगि लगानीको उत्पादकत्व वृष्ट्रि गने: आयोजना ष्ट्रवकास र छनौट
(१०) साविजर्नक िेरको पुज
गदाि लाभ-लागि ष्ट्रवश्लेर्ण गरी उच्च प्रर्िर्ललाई छनौटको आिार बनाउने; िररद र ठे क्का
व्यवस्थापनमा ष्ट्रवद्यमान समस्या समािान गरी र्निािररि लागि र गुणस्िरमा समयर्भरै
आयोजना सम्पन्न गनि र्नमािण व्यावसायी र आयोजना प्रमुिलाई क्षजम्मेवार बनाउने;
आयोजनाको पूव ि ियारीका कायि सम्पन्न भएपिाि मार स्रोिको ष्ट्रवर्नयोजन गने; िररद
प्रणाली, र्नमािण व्यावसायीसँगको करार सम्झौिा र आयोजना स्थलको वन िथा जग्गा प्रार्प्त,
सुरिा प्रणाली, समन्त्वय लगायिका आयोजना व्यवस्थापनका पिमा सुिार गनि नीर्िगि
सुिार िथा प्रष्ट्रियागि सरलीकरण गने; सर्ल आयोजनाबाट प्राप्त र्सकाइलाई अन्त्य
आयोजनामा अनुशरण गने; सूचना प्रणालीको उपयोग गरी आयोजना र्नमािण िथा सञ्चालनको
नर्िजामूलक अनुगमनलाई र्नयर्मि गने प्रणाली स्थापना गने; सरकारका िीनै िहमा
आयोजना बैङ्कलाई सिं स्थागि गरी आयोजना व्यवस्थापनलाई पिर्िवि बनाउने।

(११) साविजर्नक ऋणको ष्ट्रववेकशील उपयोग गने: आन्त्िररक िथा बाह्य ऋणलाई राष्ट्रिय
प्राथर्मकिाका उत्पादनमूलक पररयोजनामा पररचालन गने; साविजर्नक ऋणको ददगोपना
ष्ट्रवश्लेर्ण गरी सम्भाष्ट्रवि जोक्षिम न्त्यूनीकरण गरे र मार पररचालन गने; साविजर्नक ऋणका
उपकरणहरूको ष्ट्रववेकशील छनौट गने गरी प्रभावकारी कायािन्त्वयन र पररचालनको रणनीर्ि
बनाउने; बाह्य िथा आन्त्िररक ऋण पररचालन गदाि आर्थिक स्थाष्ट्रयत्वमा असर नपने कुरा
सुर्नक्षिि गने; प्रदे श र स्थानीय िहले पररचालन गने आन्त्िररक ऋणको व्यवस्थापनका लार्ग
स्पि मापदण्ड बनाइ र्नयमन र अनुगमनका लार्ग सिं स्थागि व्यवस्था गने।

(१२) र्नयािि प्रवििन र आयाि व्यवस्थापनमा प्राथर्मकिा ददने: नेपाल एकीकृि व्यापार रणनीर्िले
र्नयािि सम्भावना भएका भनी पष्ट्रहचान गरे का वस्िु र सेवाको उत्पादन गरी र्नयािि प्रवििन
गने; दे शगि र वस्िुगि रूपमा र्नयािि प्रवििन रणनीर्ि बनाइ कायािन्त्वयन गने; प्रर्िस्पिाित्मक
िमिा अर्भवृष्ट्रि गनि उपयुक्त प्रष्ट्रवर्ि, स्वदे शी श्रम र कच्चा पदाथिको प्रयोग गरी उत्पादन
लागि घटाउने र पररवहन लागि न्त्यून हुने कम िौल र बढी मूल्य भएका वस्िु उत्पादन
गरी र्नयािि गने; वैदेक्षशक व्यापार प्रवििनको लार्ग पूवाििार ष्ट्रवकासमा जोड ददने; स्वदे शमा
नै कम लागिमा उत्पादन हुन सक्ने िर हाल उच्च पररमाणमा आयाि भइरहे का वस्िु
पष्ट्रहचान गरी आन्त्िररक उत्पादन बढाउने; स्वदे शी उत्पादन सिं रिण गने राजस्व नीर्ि र्लने;
ु मा स्िरोन्नर्ि भएपर्छ वैदेक्षशक व्यापारमा पने सम्भाष्ट्रवि असर न्त्यून गनि
ष्ट्रवकासशील मुलक
राष्ट्रिय रणनीर्िलाई प्रभावकारीरूपमा कायािन्त्वयन गने; र्नयािि प्रवििन िथा दद्वपिीय र
बहुपिीय व्यापार िथा पारवहन सम्झौिाको कायािन्त्वयनका लार्ग कूटनीर्िक पहल गने।

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 35

(१३) शोिनान्त्िर व्यवस्थापन गने: ष्ट्रवदे शी मुद्रा आजिन गनि सक्ने सम्भाष्ट्रवि िेरको पष्ट्रहचान,
ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार गने; सूचना प्रष्ट्रवर्ि, जलष्ट्रवद्युि, पयिटन जस्िा सेवा िेरलाई ष्ट्रवदे शी मुद्रा
आजिनको माध्यमको रूपमा ष्ट्रवकास गने; ष्ट्रवप्रेर्णलाई औपचाररक माध्यमबाट आप्रवाह
गराउन प्रोत्साहनमूलक कायििम सञ्चालन गने िथा अनौपचाररक कारोबार र्नयन्त्रण गने;
ष्ट्रवदे शी लगानी स्वीकृर्ि प्रष्ट्रियालाई स्वचार्लि बनाउने; क्षशिा, भ्रमण आदद उद्देश्यले ष्ट्रवदे शी
मुद्रा बाष्ट्रहररने कारणले चालु िािा िथा शोिनान्त्िर क्षस्थर्िमा पने नकारात्मक असर न्त्यून
गनि नीर्िगि पहल गने; सूचना प्रष्ट्रवर्िको दुरूपयोग गरी हुन सक्ने अनलाइन जुवा, ष्ट्रिप्टो
करे न्त्सी, हुण्डी लगायिका अवैि कारोबार र्नयन्त्रण गरी शोिनान्त्िर क्षस्थर्िमा पने चाप
न्त्यूनीकरण गने।

(१४) अनौपचाररक िथा अलेिाष्ट्रङ्कि अथििन्त्रको औपचाररकीकरण गने: अनौपचाररक अथििन्त्रका

िेरहरूको आकार र प्रकृर्िको पष्ट्रहचान गने; अनौपचाररक आर्थिक प्रर्िष्ठानहरूको दिाि र
लेिापालन दर बढाउन दिाि िथा नवीकरण प्रणाली सरलीकरण गने र लेिापालनलाई कर
प्रणाली, अनुदान, सहुर्लयि लगायिका प्रोत्साहनमूलक कायििमसँग आवि गने; साहुकार,
र्मटर धयाज, ढु कुटी लगायिका अनौपचाररक ष्ट्रवत्तीय कारोबार र्नयन्त्रण गनि ष्ट्रवत्तीय पहुँच
बढाउने ष्ट्रकर्समका कायििम सञ्चालन गने र यस्िा अनौपचाररक कारोबारलाई कानूनी
दायरामा ल्याई दण्डात्मक बनाउने; आर्थिक िथा ष्ट्रवत्तीय कारोबारलाई बैष्ट्रङ्कङ प्रणाली अन्त्िगिि
ल्याउने र अर्िकािंश बैष्ट्रङ्कङ कारोबारलाई ष्ट्रवद्युिीय माध्यमबाट सञ्चालन गने; मष्ट्रहलाहरूले
घरायसी सेवामा व्यर्िि गरे को समय र पररश्रमलाई लेिाङ्कन िथा मूल्याङ्कन गने पिर्ि
स्थाष्ट्रपि गने; अलेिाष्ट्रङ्कि आर्थिक ष्ट्रियाकलाप अन्त्िगिि छद्म िथा गैरकानूनी उत्पादन िथा
कारोबार, सीमा िेरमा हुने अवैि ओसारपसार, व्यापार ष्ट्रवचलन र गैरकानूनी रूपमा आक्षजि
ि
सम्पक्षत्तको शुिीकरण, ष्ट्रवत्तीय अपराि जस्िा ष्ट्रियाकलापहरू र्नयन्त्रण गनि सूचना सिं यन्त्र र
समन्त्वयलाई प्रभावकारी िुल्याउने; ष्ट्रवश्व समुदायबाट नेपाललाई सम्पक्षत्त शुिीकरणको जोक्षिम
नरहे को दे शको रूपमा मूल्याङ्कन हुने क्षस्थर्ि बनाइ राख्ने।

(१५) प्रभावकारी अन्त्िरसरकारी ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन गने: प्रदे श र स्थानीय िहको राजस्व िमिा
अर्भवृष्ट्रि गनि राजस्व सम्भाव्यिाको अध्ययन गरी कर िथा गैरकर राजस्वको दरको
पुनरावलोकन गने; एकल िथा साझा अर्िकार सूचीमा रहे का ष्ट्रवत्तसम्बन्त्िी ष्ट्रवर्यको
कायािन्त्वयन गनि सहज हुने कानूनी व्यवस्था गरी राजस्वको आिार र दायरा बढाउने;
प्राकृर्िक स्रोिको उपयोगसम्बन्त्िी स्पि मापदण्ड ियार गरी लागु गने र अन्त्िरसरकारी
ष्ट्रवत्त हस्िान्त्िरणलाई आवश्यकिा, कायिसम्पादनमा आिाररि र अनुमानयोग्य बनाउने; सशिि
अनुदानलाई िमश: कम गदै लैजाने; प्रदे श र स्थानीय िहको िचि िमिा र ष्ट्रवत्तीय कुशलिा

36 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 अर्भवृष्ट्रि गनि आवश्यक जनशक्षक्तको व्यवस्था गने; आयोजना व्यवस्थापनसँग सम्बक्षन्त्िि
कानून िथा मापदण्ड िजुम
ि ा गने; स्रोि पररचालन र अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणालीलाई
नर्िजामूलक बनाउने।

(१६) र्नजी िथा गैरसरकारी िेर सुदृढीकरण गने: र्नजी िेरको लगानी आकष्ट्रर्ि
ि गनि नीर्िगि,
कानूनी र सिं रचनागि सुिार गरी सरकारी िेरले सहयोगी र उत्प्रेरकको भूर्मका र्नवािह गने
व्यवस्था गने; प्रर्िस्पिी िमिा बढाउन लागि न्त्यून हुने ष्ट्रकर्समका प्रष्ट्रवर्ि, पूवाििार र ष्ट्रवत्तीय
स्रोि उपलधि गराउन सहजीकरण गने; बजारमा स्वच्छ प्रर्िस्पिाि र व्यावसाष्ट्रयक आचरण
प्रवििन गनि आचारसिं ष्ट्रहिा ियार गरी लागु गराउने; र्नजी िेरको लगानी आकष्ट्रर्ि
ि गनि
साविजर्नक-र्नजी साझेदारी र वैदेक्षशक लगानीकिािसँगको साझेदारीलाई प्रोत्साहन गने; र्नजी
िेरले सामाक्षजक उत्तरदाष्ट्रयत्व बहन गने सिं स्कृर्िलाई थप मजबुि बनाउने; र्नजी िेर िथा
गैरसरकारी सङ्घ-सिं स्थाका ष्ट्रियाकलापको र्नयर्मि अनुगमन गने सिं यन्त्र स्थाष्ट्रपि गने;
गैरसरकारी सङ्घ-सिं स्थाहरूले स्थानीय िहसँगको समन्त्वयमा राष्ट्रिय आवश्यकिा र
प्राथर्मकिाका िेरमा मार स्रोि पररचालन गने; राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय गैरसरकारी
सिं स्थाहरूको पररचालनमा सहजीकरण गने र्नकायहरूलाई सिम, सुदृढ र क्षजम्मेवार बनाउने।

(१७) साविजर्नक सिं स्थानको कायिकुशलिा अर्भवृष्ट्रि गने: साविजर्नक सिं स्थानहरूको वगीकरण गरी
सरकारको अर्नवायि सिं लग्निा चाष्ट्रहने िथा र्नजी िेर आकष्ट्रर्ि
ि नहुने िेरका सिं स्थान मार
सरकारले सञ्चालन गने र अन्त्य सिं स्थानको शेयर स्वार्मत्वलाई पूणि वा आिंक्षशक रूपमा
ष्ट्रवर्नवेस गरी सरकारको व्ययभार घटाउने; सिं स्थानहरूको सञ्चालन िथा व्यवस्थापनमा सुिार
गनि रणनीर्िक साझेदार र्भत्र्याउने र प्रर्िस्पिािबाट व्यवस्थापक र्नयुक्त गरी कायिसम्पादन
सम्झौिा गने; सिं स्थानको व्यावसाष्ट्रयकिा र कायिकुशलिा अर्भवृष्ट्रि गनि नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्ि र
कायिपिर्ि अवलम्बन गने; समान उद्देश्य िथा कायि प्रकृर्िका सिं स्थानलाई आपसमा गाभ्ने;
ष्ट्रवत्तीय जोक्षिम बहन गनि सक्ने बनाउन जोक्षिम व्यहोने कोर् स्थापना गने र बन्त्द रहे का
सिं स्थानहरूको पुनरूत्थान, िारे जी िथा सम्पक्षत्तको सिं रिण िथा व्यवस्थापन गने।

२.५ प्रमुि कायििम

(१) पूवाििार ष्ट्रवकास र लगानी अर्भवृष्ट्रि कायििम: उत्पादनमूलक िेरका लार्ग आवश्यक
पूवाििार र्नमािण र अन्त्िरआवििा ष्ट्रवकास, औद्योर्गक िथा व्यापारजन्त्य पूवाििार र्नमािण, बचि
अर्भवृष्ट्रिमा आिाररि कायििम सञ्चालन गने; आर्थिक र सामाक्षजक िथा पूवाििार ष्ट्रवकासका
िेरमा स्वदे शी एवम् ष्ट्रवदे शी लगानी अर्भवृष्ट्रिका लार्ग िीनै िहमा लगानी सम्मेलन
आयोजना; लगानीका िेरहरूको िोज, अनुसन्त्िान, पष्ट्रहचान र ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने; िीनै िहको

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 37

 समन्त्वयमा लगानीका िेर पष्ट्रहचान गरी प्राथर्मकीकरण, उद्योग प्रवििन र ठू ला उद्योगको
वैक्षश्वक मूल्य श्रृङ्खलामा आबििा गने।

(२) नवप्रवििन र उद्यमशीलिा ष्ट्रवकास कायििम: उच्च मूल्य अर्भवृष्ट्रि र वैक्षश्वक मूल्य श्रृङ्खलामा
आबि हुन सक्ने उत्पादनमूलक िेरका लार्ग अनुकूल नीर्िगि सहजीकरण र ष्ट्रवत्तीय
पहुँचको सुर्नक्षिििा; ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाको कुल कजाि प्रवाहको र्नक्षिि रकम अर्नवायि रूपमा
नवप्रवििन िथा िोज अनुसन्त्िानमा प्रवाह गने; एक स्थानीय िह एक ष्ट्रवक्षशिकृि उत्पादनको
माध्यमबाट कृष्ट्रर्को व्यवसायीकरण र ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने।

(३) प्रर्िस्पिी बजार िथा आपूर्िि व्यवस्थाको सदृढीकरण कायििम: स्वस्थ प्रर्िस्पिाित्मक बजार
र उपभोक्ता ष्ट्रहि सिं रिण गने; अवाक्षछछि कारोबार िथा कालोबजारी र्नयन्त्रण गने; र्नयर्मि
आपूर्िि श्रृङ्खलाको प्रवििन गने; सबै ष्ट्रकर्समका र्मलेमिो (र्सक्षन्त्डकेट िथा काटे र्लङ) प्रणाली
र्नयन्त्रण गने; उत्पादक र उपभोक्ताबीचको आपूर्िि िथा ष्ट्रवर्नमय िह र्निािरण िथा र्नयमन
गने; पररवहन सहजीकरण िथा पारवहन व्यवस्थापन गने।

(४) राजस्व प्रणालीको सुदृढीकरण कायििम: राजस्वको आिार र दायरा ष्ट्रवस्िार गने; राजस्व
सुरिामा सिं लग्न र्नकायको व्यावसायीकरण गने; अनुसन्त्िानात्मक कर परीिण प्रणाली
कायािन्त्वयन गने; प्रभावकारी सीमा व्यवस्थापन मार्िि सीमाविी व्यापारको िेरमा हुनसक्ने
राजस्व च ुहावट र्नयन्त्रण गने; करदािा क्षशिा िथा चेिना अर्भवृष्ट्रि र िहगि राजस्व
प्रणालीको सुदृढीकरण गने।

(५) ष्ट्रवर्नमय प्रणाली सुदृढीकरण कायििम: नेपाली मुद्राको ष्ट्रवर्नमय दर प्रणालीलाई आवश्यकिा
र उपयुक्तिाको आिारमा पुनरावलोकन गने; ष्ट्रवर्नमय जोक्षिम व्यवस्थापन गनि हे क्षजङको
सिं स्थागि व्यवस्था गने; सक्षञ्चर्ि व्यवस्थापनलाई दृष्ट्रिगि गरी समय-समयमा ष्ट्रवर्नमय दर
पुनरावलोकन गने।

(६) आयोजना व्यवस्थापन कायििम: एकीकृि आयोजना बैङ्क स्थापना र सञ्चालन गने; आयोजना
ियारी र बजेट ष्ट्रवर्नयोजनको अन्त्िर-आबििा, आयोजना ष्ट्रवकास प्रणालीको सुदृढीकरण गने;
ँ ीगि िचिको प्रभाकाररिा वृष्ट्रि हुने गरी ष्ट्रवर्नयोजन कुशलिा िथा कायािन्त्वयन प्रभावकाररिा
पुज
अर्भवृष्ट्रि गने; आयोजना प्रमुिसँग अर्नवायि कायिसम्पादन सम्झौिा गरी आयोजना अवर्िभर
सरूवा नगिने प्रणाली ष्ट्रवकास गने; आयोजना समयमै सम्पन्न गनि भूर्मका र्नवािह गने आयोजना
प्रमुि िथा र्नमािण व्यावसायीलाई पुरस्कृि गने व्यवस्था गने; वैिार्नक रूपमै अर्भलेिीकरण
गरी कायिसम्पादनमा प्रोत्साहन िथा उत्प्रेरणा अर्भवृष्ट्रि गने; आयोजनाको नर्िजामूलक
अनुगमन िथा मूल्याङ्कन गने।

38 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(७) ष्ट्रवत्तीय सािनको उत्पादनशील उपयोगमा आिाररि कायििम: ष्ट्रवत्तीय स्रोि र सािनलाई
उत्पादनशील िेरमा प्रवाष्ट्रहि गनि प्रोत्साहन गने; ष्ट्रवत्तीय िेरमा स्थाष्ट्रयत्व िथा पारदक्षशि
ि ा
अर्भवृष्ट्रि गने; सबै स्थानीय िहमा ष्ट्रवत्तीय सेवा ष्ट्रवस्िार र ष्ट्रवत्तीय पहुँच अर्भवृष्ट्रि गने।

(८) साविजर्नक ऋण व्यवस्थापन कायििम: बाह्य ऋणको प्रर्िबििा र प्रार्प्तको अन्त्िर

न्त्यूनीकरण िथा शोिभनािमा सुिार गने; र्नयर्मि साँवा धयाज भुक्तानीका लार्ग कोर्को
व्यवस्था गने; आन्त्िररक ऋणमा मध्यमकालीन र दीघिकालीन उपकरणको प्रयोगमा वृष्ट्रि
गने; प्रदे श र स्थानीय िहले पररचालन गने आन्त्िररक ऋणको व्यवस्थापन गने।

(९) आयाि प्रर्िस्थापन र र्नयािि प्रवििन कायििम: कृष्ट्रर् वस्िु िथा कृष्ट्रर्मा आिाररि उद्योगको
उत्पादन िथा उत्पादकत्व वृष्ट्रि, स्वदे शी कच्चा पदाथिमा आिाररि उच्च मूल्य र कम िौल
भएका वस्िु उत्पादन र्नयाििजन्त्य वस्िु िथा सेवाको प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि गने;
ि ा र कायािन्त्वयन गने; “एक गाउँ एक
र्नयािि वृष्ट्रिका लार्ग दे शगि र वस्िुगि रणनीर्ि िजुम
उत्पादन” मार्िि आयाि प्रर्िस्थापन र र्नयािि वृष्ट्रि गने।

(१०) ष्ट्रवप्रेर्ण आप्रवाह व्यवस्थापन कायििम: बैंष्ट्रकङ्ग माध्यमबाट हुने ष्ट्रवप्रेर्ण आप्रवाहलाई
प्रोत्साहन गने; जलष्ट्रवद्युि िथा कृष्ट्रर् व्यवसाय र पयिटन उद्योग जस्िा उत्पादनशील िेरमा
ष्ट्रवप्रेर्णको रकम लगानी गनि प्रोत्साहन गने; ष्ट्रवप्रेर्ण लागि घटाउने; हुण्डी लगायिका
अनौपचाररक िथा गैरकानूनी माध्यमबाट हुने कारोबार र्नयन्त्रण गनि र्नगरानी प्रणाली िथा
कानूनी उपाय अवलम्बन गने।

(११) औद्योर्गक प्रवििन िथा पूवाििार ष्ट्रवकासमा लगानी कायििम: ठू ला उद्योगहरू पूणि िमिामा
सञ्चालन गने; औद्योर्गक कच्चा पदाथि िथा सीपयुक्त जनशक्षक्तको आपूर्िि सहजीकरण गने;
लघु, साना िथा घरे ल ु उद्योगलाई प्रोत्साहन गने; प्राथर्मक िथा सेवा िेरका उत्पादनसँग
उद्योगको अन्त्िर-आबििा कायम गने; व्यावसाष्ट्रयक इन्त्क्युवेशन सेन्त्टर स्थापना, परम्परागि
िथा रै थाने उद्योगको सिं रिण िथा प्रवििन, वािावरणीय िथा सिं स्थागि सामाक्षजक उत्तरदाष्ट्रयत्व
प्रवििन गने; उद्योगमा र्नजी िेरको लगानी प्रवििन गने; साविजर्नक-र्नजी-साझेदारी लगानी
िथा सहकायि अर्भवृष्ट्रि र असल औद्योर्गक श्रम सम्बन्त्ि ष्ट्रवकास गने।

(१२) पयिटन प्रवििन कायििम: पयिटन पूवाििार ष्ट्रवकास, पयिटन बजारको ष्ट्रवकास, ष्ट्रवस्िार िथा
सुदृढीकरण, गुणस्िरीय लगानी आकर्िण र पयिटकीय ष्ट्रियाकलाप िथा गन्त्िव्यको
ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने; पयिटन व्यावसायबाट उच्च मूल्य अर्भवृष्ट्रि गने; वािावरणीय उत्तरदाष्ट्रयत्व
र ददगो अभ्यासको सुर्नक्षिििा, एक क्षजल्ला न्त्यूनिम एक पयिटकीय गन्त्िव्य र एक स्थानीय

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 39

 िह बहुपयिटन गाउँ प्रवििन गने; पयिटन ष्ट्रवस्िाररि लेिा ियारी, पयिटक सुरिा, प्रचारप्रसार
िथा पयिटन सूचना सञ्जालीकरण गने।

(१३) सहकारी िेरको सुिार कायििम: सहकारीको वगीकरण, एकीकरण र सिं रचनागि सुिार
गने; सहकारीको आन्त्िररक लेिापरीिण सुदृढीकरण एवम् प्रमाणीकरण गने; सहकारी
सञ्चालनमा व्यवस्थापकीय सीप एवम् दििाको प्रयोग गने; बचि िथा ऋणको कारोबार गने
सहकारीको वासलाि िथा कारोबारका आिारमा र्नयामकीय व्यवस्थापन गने; उत्पादनमूलक
सहकारीको उत्पादन, ब्राक्षन्त्डङ र बजारसँग आबििा र सहकारी सिं स्थाहरूको सघन अनुगमन
िथा सुपरीवेिण गने।

(१४) अनौपचाररक िथा अलेिाष्ट्रङ्कि आर्थिक ष्ट्रियाकलापको औपचाररकीकरण कायििम: ष्ट्रवद्युिीय

कारोबार प्रवििन, सिं स्थागि दिाि प्रणालीको एकीकरण िथा दिाि एवम् लेिाङ्कन प्रणालीको
सहजीकरण गने; सीमा िेरको र्नयमन, अनौपचाररक अथििन्त्रर्भर हुनसक्ने गैरकानूनी
ष्ट्रियाकलाप र्नयन्त्रण गने; पररवारका सदस्यले घरायसी सेवामा व्यर्िि गरे को समय र
पररश्रमको मूल्याङ्कन िथा लेिाङ्कन पिर्ि स्थापना गने।

(१५) अन्त्िर-सरकारी ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन कायििम: प्रदे श र स्थानीय िहको राजस्व प्रशासन सुिार
िथा िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; अनुमानयोग्य ष्ट्रवत्त हस्िान्त्िरण प्रणाली स्थापना गने; िहगि
सरकारको िचिको आवश्यकिा िथा राजस्व सम्भाव्यिा र कायिसम्पादनमा आिाररि
अन्त्िरसरकारी ष्ट्रवत्त हस्िान्त्िरण गने; सशिि, समपूरक िथा ष्ट्रवशेर् अनुदान हस्िान्त्िरण
प्रणालीको पुनरावलोकन गरी प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने; नर्िजामूलक स्रोि पररचालन र
अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणाली ष्ट्रवकास गने; िीनै िहमा आयोजना बैङ्कबीचको अन्त्िर-
आवििा र एकीकृि व्यवस्थापन सूचना प्रणाली सञ्चालन गने; प्रदे श र स्थानीय िहको
आन्त्िररक ऋण व्यवस्थापन गने; प्राकृर्िक स्रोि पररचालन िथा साझा ष्ट्रहिका आयोजना
सञ्चालनमा सहलगानी प्रवििन गने।

(१६) र्नजी िथा गैरसरकारी िेर सुदृढीकरण कायििम: र्नजी िेरको लगानी प्रवििन र प्रर्िस्पिी
िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; स्वच्छ प्रर्िस्पिाि र व्यावसाष्ट्रयक नैर्िकिासम्बन्त्िी आचारसिं ष्ट्रहिा
कायािन्त्वयन गने; साविजर्नक-र्नजी साझेदारी प्रवििन र व्यावसाष्ट्रयक सामाक्षजक उत्तरदाष्ट्रयत्व
कायािन्त्वयन गने; र्नजी िेर र्नयमन िथा अनुगमन र गैरसरकारी सङ्घ-सिं स्थाहरूको लगानी
प्राथर्मकीकरण िथा ष्ट्रवत्तीय अनुशासन अर्भवृष्ट्रि गने; राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय गैरसरकारी
सिं स्थाहरूको र्नयमन गनि र्नयामक र्नकायको सुदृढीकरण गने।

40 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(१७) साविजर्नक सिं स्थान सबलीकरण कायििम: साविजर्नक सिं स्थानहरूको वगीकरण र
प्राथर्मकीकरण गने; सिं स्थानहरूको सञ्चालनमा कायिकुशलिा हार्सल गनि रणनीर्िक साझेदारी
गने, प्रर्िस्पिािबाट व्यवस्थापक र्नयुक्षक्त गने, नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्ि र कायिपिर्ि अवलम्बन गने,
कम्पनी प्रारूपमा रूपान्त्िरण गने िथा समान प्रकृर्िका सिं स्थानहरू आपसमा गाभ्ने;
सिं स्थानहरूको जोक्षिम व्यहोने कोर् स्थापना र बन्त्द रहे का सिं स्थानहरूको सम्पक्षत्तको सिं रिण
िथा व्यवस्थापन गने।

२.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

२.६.१ वास्िष्ट्रवक िेर

(क) आर्थिक वृष्ट्रि र कुल गाहिस््य उत्पादन: सिं ष्ट्रविानले व्यवस्था गरे अनुसार सङ्घीयिाको अभ्यास
सिं स्थागि हुँदै जाँदा मुलक
ु नीर्िगि स्थाष्ट्रयत्वको ददशामा अगार्ड बढे को छ। दे शको समग्र
ष्ट्रवकासका लार्ग िहगि सरकारको प्रयास र साझेदारहरूको सहकायि िथा सहयोगको लार्ग
अवसर प्राप्त भएको छ। यस पररवेशमा सोह्रौं योजना अवर्िर्भर ष्ट्रवकास व्यवस्थापन िथा
आयोजना सुशासनमा उल्लेख्य सुिार भई र्नमािणािीन अर्िकािंश राष्ट्रिय गौरवका आयोजना
र बृहि् प्रकृर्िका कायििम िथा आयोजना सम्पन्न हुने अपेिा गररएको छ। र्नमािणको
चरणमा रहे का र्सँचाइ आयोजनाहरूको सञ्चालन; सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहको प्रयासमा
र्सँचाइ सुष्ट्रविा थप ष्ट्रवस्िार; रासायर्नक मलको र्नयर्मि आपूर्िि; यान्त्रीकरण; मत्स्यपालन
िथा अन्त्य सहायक कृष्ट्रर् कायिको ष्ट्रवस्िार र उच्च मूल्यका बाली िथा सिं स्थागि कृष्ट्रर् कायि
वृष्ट्रि भई कृष्ट्रर् िेरको वृष्ट्रिदर बढ्ने अपेिा गररएको छ। वन पैदावारको उपयोग, िर्नज
िथा िानीजन्त्य वस्िुको उपयोगले वृष्ट्रिदरलाई थप टे वा ददनेछ। ऊजाि उत्पादनमा उल्लेख्य
वृष्ट्रि भई अथििन्त्रका समग्र िेरमा ष्ट्रवद्युिीय ऊजािको िपि िथा उपयोगमा उच्च वृष्ट्रि हुने
र ष्ट्रवद्युि र्नयाििको पररमाणमा िर्मकरूपमा बढोत्तरी हुने अनुमान गररएको छ।

यस अवर्िमा योजनाले पष्ट्रहचान गरे का ष्ट्रवर्य िेरगि प्रमुि कायििमहरूको प्रभावकारी

कायािन्त्वयन हुनछ
े , जसबाट समग्र अथििन्त्रको उत्पादन र उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि भई आर्थिक
वृष्ट्रिलाई टे वा पुग्नेछ। सरकारी िथा र्नजी िेरमा र्नमािणले गर्ि र्लने; र्नमािण िेरमा
आवासीय भवन र्नमािणका ष्ट्रियाकलाप, पूवाििार ष्ट्रवकास िथा जाजरकोट भूकम्पपर्छको
पुनर्निमािणको सकारात्मक असर पने, पयिटन व्यवसाय लयमा र्किने; थोक िथा िुद्रा व्यापार,
यािायाि, सञ्चार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि र अन्त्य सेवाका ष्ट्रियाकलाप ष्ट्रवस्िार हुँदै जाने दे क्षिएकाले
उद्योग र सेवा िेरको उत्पादन र उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि भई आर्थिक वृष्ट्रि िीव्र हुने अनुमान
गररएको छ। आर्थिक वृष्ट्रिको लक्ष्य हार्सल गनि लगानीमा उच्च वृष्ट्रिका अर्िररक्त
जनसाक्षङ्ख्यक लाभ प्राप्त हुनग
े री जनशक्षक्तको उत्पादनशील िेरमा उपयोग, नवप्रवििन िथा

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 41

 उद्यमशीलिाको ष्ट्रवकास र जलस्रोि, भूर्म, वन सम्पदा, िर्नज पदाथि लगायिका प्राकृर्िक
स्रोि-सािनको ददगो पररचालन भएको हुनेछ। अनौपचाररक अथििन्त्रको औपचाररकीकरण
भई उत्पादनमा थप योगदान पुग्ने अपेिा गररएको छ। सङ्घीय शासन प्रणालीको प्रभावकारी
कायािन्त्वयनबाट प्रदे श र स्थानीय अथििन्त्रमा गर्िशीलिा आउनुका साथै सरकारी, र्नजी,
ँ ी
सहकारी र सामुदाष्ट्रयक िेरको पररपूरकात्मक सहकायि मजबुि एवम् सुदृढ भई राष्ट्रिय पुज
र्नमािण भएको हुनछ
े ।

ु को समष्ट्रिगि आर्थिक वृष्ट्रिका लार्ग कृष्ट्रर् िथा वन र मत्स्यपालन, िानी िथा

मुलक
उत्पादनमूलक उद्योग, ऊजाि, र्नमािण, पयिटन, यािायाि िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि, क्षशिा र स्वास््य
् यी िेरमा हुने लगानीको कारण अथििन्त्रका अन्त्य िेरमा
प्रमुि योगदान गने िेर हुन।
समेि सकारात्मक प्रभाव पनि गई योजना अवर्िमा औसि ७.१ प्रर्िशिको लक्षिि आर्थिक
वृष्ट्रि (आिारभूि मूल्यमा) हार्सल हुने अनुमान गररएको छ।कृष्ट्रर्, उद्योग र सेवा िेरको
मूल्य अर्भवृष्ट्रिमा िमशः ४.१, ११.३ र ७.२ प्रर्िशिको औसि वृष्ट्रि हुने अनुमान छ।
अथििन्त्रमा पर्छल्लो समय दे क्षिएको सुस्ििा र्छट्टै अन्त्त्य हुने, अन्त्िरािष्ट्रिय पररघटनाहरूले
सकारात्मक मोड र्लने, सङ्घीयिा कायािन्त्वयनले अपेक्षिि गर्ि र्लने, जलवायु पररवििनको
प्रभावलाई न्त्यून गनि अपनाइने उत्थानशील उपायहरूको असर प्रभावकारी हुने र साविजर्नक
िथा र्नजी लगानी लक्ष्यअनुरूप ष्ट्रवस्िार हुने अवस्थामा योजनाले अपेिा गरे का समष्ट्रिगि
आर्थिक लक्ष्य हार्सल गनि सहज हुनेछ। िार्लका २.१ मा आर्थिक वृष्ट्रिदरको लक्ष्य प्रस्िुि
गररएको छ। यसअनुसार योजनाका पाँच वर्िको अवर्िमा न्त्यूनिम ६.० दे क्षि अर्िकिम
७.९ प्रर्िशि वृष्ट्रि हार्सल हुने अनुमान छ।

42 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 िार्लका २.१ : आर्थिक वृष्ट्रिदरको लक्ष्य (आ.व.२०७९/८० को क्षस्थर मूल्यमा)
(प्रर्िशि)
सोह्रौं योजनाको लक्ष्य

आ.व.२०७९/८०

आ.व. ०८०/८१
को यथाथि

को अनुमान
योजना

२०८३/८४
२०८१/८२

२०८२/८३

२०८४/८५

२०८५/८६
ि.सिं . िेरहरू
अवर्िको
औसि

१ प्राथर्मक िेर २.७ ३.० ४.३ ४.० ४.० ३.९ ४.३ ४.१
१.१ कृष्ट्रर्, वन िथा मत्स्यपालन २.८ ३.० ४.२ ३.९ ३.८ ३.७ ४.१ ४.०
१.२ िानी िथा उत्िनन १.० २.३ ९.० ८.८ ९.४ ९.७ ११.६ ९.७
२ दद्विीय िेर १.४ १.२ १०.३ १०.८ ११.७ ११.५ १२.४ ११.३
२.१ उत्पादनमूलक उद्योग -२.० -१.६ ८.७ ९.१ ९.७ ९.७ ९.९ ९.४
ष्ट्रवद्युि, ग्याँस, वाष्प िथा वािानुकुर्लि
२.२ १९.९ १७.४ १९.५ १९.१ १९.६ १९.६ १९.७ १९.५
आपूर्िि सेवा
पानी आपूर्िि, ढल, र्ोहोर व्यवस्थापन िथा
२.३ ३.२ २.८ ८.८ ६.३ ७.९ ९.२ ८.० ८.१
पुनःउत्पादनका ष्ट्रियाकलापहरू
२.४ र्नमािण -१.१ -२.१ ८.८ ९.६ १०.७ ९.७ ११.४ १०.०
३ सेवा िेर २.४ ४.५ ५.८ ६.७ ८.० ८.५ ७.२ ७.२
थोक िथा िुद्रा व्यापार, गाडी िथा
३.१ -३.० ०.२ २.८ ६.३ ८.९ १०.९ ७.८ ७.३
मोटरसाइकल ममिि सेवा
३.२ यािायाि िथा भण्डारण १.४ ११.९ १०.७ ८.९ १०.१ १०.३ ७.२ ९.५
३.३ आवास िथा भोजन सेवा १८.० २१.८ १७.९ १२.८ १२.७ १३.९ ११.२ १३.७

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 43

 सोह्रौं योजनाको लक्ष्य

आ.व.२०७९/८०

आ.व. ०८०/८१
को यथाथि

को अनुमान
योजना

२०८३/८४
२०८१/८२

२०८२/८३

२०८४/८५

२०८५/८६
ि.सिं . िेरहरू
अवर्िको
औसि

३.४ सूचना िथा सञ्चार ४.२ ४.९ ७.१ ८.६ ९.६ ९.४ ११.२ ९.२
३.५ ष्ट्रवत्तीय िथा बीमाका ष्ट्रियाकलाप ७.३ ७.८ ७.४ ७.९ ७.८ ६.३ ७.८ ७.४
३.६ घरजग्गा कारोबार २.२ ३.० ३.२ ४.१ ३.४ ३.४ ७.३ ४.३
पेशागि, वैज्ञार्नक िथा प्राष्ट्रवर्िक
३.७ ३.९ ४.१ ५.६ ५.९ ६.५ ६.३ ५.९ ६.०
ष्ट्रियाकलाप
प्रशासर्नक िथा सहयोगी सेवाका
३.८ ५.० ४.० ४.१ ७.९ ११.१ १२.२ १०.० ९.१
ष्ट्रियाकलाप
सामान्त्य प्रशासन िथा रिा, अर्नवायि
३.९ ५.७ ४.५ ५.३ ५.७ ९.७ १०.५ ५.५ ७.३
सामाक्षजक सुरिा
३.१० क्षशिा ३.९ २.७ ४.६ ५.३ ५.७ ५.३ ५.३ ५.३
३.११ मानव स्वास््य िथा सामाक्षजक कायि ६.६ ५.५ ६.२ ६.२ ६.६ ६.३ ६.२ ६.३
३.१२ अन्त्य सेवा ५.१ ४.२ ५.४ ६.८ ६.१ ५.९ ५.५ ५.९
कुल गाहिस््य उत्पादन (आिारभूि
४ २.३ ३.५ ६.० ६.६ ७.६ ७.९ ७.३ ७.१
मूल्यमा)

स्रोि: राष्ट्रिय योजना आयोगको अनुमान, २०८१

44 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 ु को अथििन्त्र ष्ट्रवस्िार हुँदा
मार्थ िार्लकामा उल्लेि भएअनुसारको वृष्ट्रिदर हार्सल भई मुलक
योजनाको अक्षन्त्िम वर्ि कुल गाहिस््य उत्पादन रु. ८० िबि १९ अबि ७६ करोड
(आ.व.२०७९/८० को मूल्यमा) पुग्ने अनुमान गररएको छ। यस अवर्िमा प्राथर्मक िेरको
मूल्य अर्भवृष्ट्रि रु. १५ िबि १६ अबि ७३ करोड; दद्विीय िेरको रु. १० िबि ८१ अबि ९६
करोड र िृिीय िेरको रु. ४५ िबि ३ अबि ९ करोड िथा समग्र मूल्य अर्भवृष्ट्रि रु. ७१ िबि
१ अबि ७८ करोड पुग्ने अनुमान गररएको छ। योजना अवर्िमा मुद्रास्र्ीर्ि दर ५ दे क्षि ६
प्रर्िशिको बीचमा कायम गने लक्ष्यअनुसार उक्षल्लक्षिि क्षस्थर मूल्य (आ.व.२०७९/८० को मूल्य)
को कुल गाहिस््य उत्पादन अनुमानलाई प्रचर्लि मूल्यमा पररणि गदाि योजनाको अक्षन्त्िम वर्ि कुल
गाहिस््य उत्पादन रु. १०३ िबि ७ अबि ३२ करोड पुग्ने अनुमान गररएको छ। कुल गाहिस््य
उत्पादन िथा िेरगि मूल्य अर्भवृष्ट्रिका अनुमानसम्बन्त्िी ष्ट्रववरण िार्लका निं. २.२ मा उल्लेि
गररएको छ।

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 45

 िार्लका २.२ : कुल गाहिस््य उत्पादन िथा िेरगि मूल्य अर्भवृष्ट्रिको लक्ष्य
(रु. करोडमा)

ि. आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८०/८१ सोह्रौं योजनाको लक्ष्य

िेरहरू
सिं . को यथाथि को प्रारक्षम्भक अनुमान २०८१/८२ २०८२/८३ २०८३/८४ २०८४/८५ २०८५/८६

१ प्राथर्मक िेर ११५७३५ १२४०४७ १२९४१२ १३४६४० १३९९७३ १४५३९६ १५१६७३

कृष्ट्रर्, वन िथा
१.१ ११३३३३ १२१६६५ १२६८१५ १३१८१६ १३६८८२ १४२००६ १४७८८९
मत्स्यपालन

१.२ िानी िथा उत्िनन् २४०२ २३८२ २५९७ २८२५ ३०९१ ३३९० ३७८४

२ दद्विीय िेर ६२०६७ ६३२९० ६९८०३ ७७३५१ ८६३९१ ९६२८९ १०८१९६

२.१ उत्पादनमूलक उद्योग २४४५१ २४६०४ २६७३९ २९१८१ ३२००० ३५०९१ ३८५७२

ष्ट्रवद्युि, ग्याँस, वाष्प िथा

२.२ ७६९९ ९१४३ १०९२९ १३०१८ १५५६४ १८६१९ २२२८०
वािानुष्ट्रकलि आपूर्िि सेवा

पानी आपूर्िि, ढल, र्ोहोर

व्यवस्थापन िथा पुनः
२.३ २१७८ २२४२ २४३८ २५९३ २७९९ ३०५८ ३३०१
उत्पादनका
ष्ट्रियाकलापहरू

२.४ र्नमािण २७७३९ २७३०१ २९६९६ ३२५६० ३६०२८ ३९५२० ४४०४२

३ सेवा िेर २९६०९२ ३१७६७२ ३३६०४० ३५८३९२ ३८७१४८ ४१९९९६ ४५०३०९

थोक िथा िुद्रा व्यापार,

३.१ गाडी िथा मोटरसाइकल ६६७६४ ६९८७८ ७१८१५ ७६३६३ ८३१८४ ९२२२८ ९९४१५
ममिि सेवा

46 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

ि. आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८०/८१ सोह्रौं योजनाको लक्ष्य
िेरहरू
सिं . को यथाथि को प्रारक्षम्भक अनुमान २०८१/८२ २०८२/८३ २०८३/८४ २०८४/८५ २०८५/८६

३.२ यािायाि िथा भण्डारण ३१८७४ ३६७६९ ४०७०८ ४४३४८ ४८८२४ ५३८४९ ५७७३३

३.३ आवास िथा भोजन सेवा ९२६८ १२२३३ १४४१७ १६२५६ १८३१३ २०८५६ २३१८३

३.४ सूचना िथा सन्त्चार ९२७४ ९८०१ १०४९९ ११४०२ १२४९१ १३६६८ १५१९८

ष्ट्रवत्तीय िथा बीमाका

३.५ ३३३६८ ३४४३४ ३६९७४ ३९८८५ ४२९९४ ४५७०० ४९२७१
ष्ट्रियाकलाप

३.६ घरजग्गा कारोबार ३९०५६ ४२०४९ ४३४०७ ४५१८२ ४६७२६ ४८३२४ ५१८६६

पेशागि वैज्ञार्नक िथा

३.७ ४५३३ ४९९२ ५२७१ ५५८३ ५९४६ ६३२१ ६६९३
प्राष्ट्रवर्िक ष्ट्रियाकलाप

प्रशासर्नक िथा सहयोगी

३.८ ३३०६ ३६०३ ३७५२ ४०५० ४५०० ५०५१ ५५५४
सेवाका ष्ट्रियाकलाप

सामान्त्य प्रशासन िथा

३.९ रिा, अर्नवायि सामाक्षजक ४७२५० ४८६३९ ५११९८ ५४०९६ ५९३५० ६५५८८ ६९२२३
सुरिा

३.१० क्षशिा ३९५२३ ४२९४४ ४४९३१ ४७३३४ ५००२६ ५२७०२ ५५५२०

मानव स्वास््य िथा

३.११ ९०९९ ९४२९ १००११ १०६२९ ११३२९ १२०४२ १२७८५
सामाक्षजक कायि

३.१२ अन्त्य सेवा २७७७ २९०३ ३०५९ ३२६५ ३४६५ ३६६८ ३८६९

कुल गाहिस््य उत्पादन

४ ४७३८९४ ५०५००९ ५३५२५५ ५७०३८३ ६१३५१२ ६६१६८१ ७१०१७८
(आिारभूि मूल्यमा)

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 47

 ि. आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८०/८१ सोह्रौं योजनाको लक्ष्य
िेरहरू
सिं . को यथाथि को प्रारक्षम्भक अनुमान २०८१/८२ २०८२/८३ २०८३/८४ २०८४/८५ २०८५/८६

वस्िु िथा सेवा

४.१ ६०९५९ ६५४७५ ६९३९७ ७३९५१ ७९४३१ ८५५४३ ९१७९८
उत्पादनमा िुद कर

कुल गाहिस््य उत्पादन

आ.व.२०८०/८१ को ५३४८५३ ५७०४८४ ६०४६५२ ६४४३३४ ६९२९४३ ७४७२२३ ८०१९७६
मूल्यमा)

कुल गाहिस््य उत्पादन

५३४८५३ ५७०४८४ ६३७५१६ ७१५२९३ ८०७५६६ ९१७३९४ १०३०७३२
(प्रचर्लि मूल्यमा)

स्रोि: राष्ट्रिय योजना आयोगको अनुमान, २०८१

योजना अवर्िमा उद्योग र सेवा िेरमा उच्च मूल्य अर्भवृष्ट्रिको कारण अथििन्त्रमा उल्लेिनीय सिं रचनात्मक पररवििन हुनेछ। कुल गाहिस््य
उत्पादनमा प्राथर्मक िेरको योगदान २४.६ प्रर्िशिबाट २१.४ प्रर्िशिमा झने अनुमान गररएको छ। दद्विीय िेरको योगदान वृष्ट्रि भई
१२.५ प्रर्िशिबाट १५.२ प्रर्िशि पुग्नेछ। सेवा िेरको योगदानमा सामान्त्य वृष्ट्रि भई ६२.९ प्रर्िशिबाट ६३.४ प्रर्िशि पुग्ने अनुमान
छ। यसबाट प्राथर्मक िेरको िुलनामा ष्ट्रििीय िेरको ष्ट्रवस्िार अर्िक हुने र कृष्ट्रर् िेरमा आक्षश्रि श्रमशक्षक्तको ठू लो ष्ट्रहस्सा उद्योग र
सेवा िेरमा स्थानान्त्िरण हुने दे क्षिन्त्छ। िेरगि योगदानको अनुमान िार्लका २.३ मा प्रस्िुि गररएको छ।

48 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 िार्लका २.३ : कुल गाहिस््य उत्पादनको िेरगि सिं रचना
(आ.व.२०७९/८० को क्षस्थर मूल्यमा)
(प्रर्िशि)
आ.व.२०८०/८१ सोह्रौं योजनाको लक्ष्य
आ.व.२०७९/८०
ि.सिं . िेरहरू को प्रारक्षम्भक
को यथाथि २०८१/८२ २०८२/८३ २०८३/८४ २०८४/८५ २०८५/८६
अनुमान
१ प्राथर्मक िेर २४.४ २४.६ २४.२ २३.६ २२.८ २२.० २१.४
१.१ कृष्ट्रर्, वन िथा मत्स्यपालन २३.९ २४.१ २३.७ २३.१ २२.३ २१.५ २१.0
१.२ िानी िथा उत्िनन ०.५ ०.५ ०.५ ०.५ ०.५ ०.५ ०.५
२ दद्विीय िेर १३.१ १२.५ १३.० १३.६ १४.१ १४.६ १५.२
२.१ उत्पादनमूलक उद्योग ५.२ ४.९ ५.० ५.१ ५.२ ५.३ ५.४
ष्ट्रवद्युि, ग्याँस, वाष्प िथा
२.२ १.६ १.८ २.० २.३ २.५ २.८ ३.१
वािानुष्ट्रकलि आपूर्िि सेवा
पानी आपूर्िि, ढल, र्ोहोर
व्यवस्थापन िथा
२.३ ०.५ ०.४ ०.५ ०.५ ०.५ ०.५ ०.५
पुनःउत्पादनका
ष्ट्रियाकलापहरू
२.४ र्नमािण ५.९ ५.४ ५.५ ५.७ ५.९ ६.० ६.२
३ सेवा ६२.५ ६२.९ ६२.८ ६२.८ ६३.१ ६३.५ ६३.४
थोक िथा िुद्रा व्यापार,
३.१ गाडी िथा मोटरसाइकल १४.१ १३.८ १३.४ १३.४ १३.६ १३.९ १४.०
ममिि सेवा
३.२ यािायाि िथा भण्डारण ६.७ ७.३ ७.६ ७.८ ८.० ८.१ ८.१
३.३ आवास िथा भोजन सेवा २.० २.४ २.७ २.९ ३.० ३.२ ३.३

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 49

 आ.व.२०८०/८१ सोह्रौं योजनाको लक्ष्य
आ.व.२०७९/८०
ि.सिं . िेरहरू को प्रारक्षम्भक
को यथाथि २०८१/८२ २०८२/८३ २०८३/८४ २०८४/८५ २०८५/८६
अनुमान
३.४ सूचना िथा सन्त्चार २.० १.९ २.० २.० २.० २.१ २.१
ष्ट्रवत्तीय िथा बीमाका
३.५ ७.० ६.८ ६.९ ७.० ७.० ६.९ ६.९
ष्ट्रियाकलाप
३.६ घरजग्गा कारोबार ८.२ ८.३ ८.१ ७.९ ७.६ ७.३ ७.३
पेशागि वैज्ञार्नक िथा
३.७ १.० १.० १.० १.० १.० १.० ०.९
प्राष्ट्रवर्िक ष्ट्रियाकलाप
प्रशासर्नक िथा सहयोगी
३.८ ०.७ ०.७ ०.७ ०.७ ०.७ ०.८ ०.८
सेवाका ष्ट्रियाकलाप
सामान्त्य प्रशासन िथा रिा,
३.९ १०.० ९.६ ९.६ ९.५ ९.७ ९.९ ९.७
अर्नवायि सामाक्षजक सुरिा
३.१० क्षशिा ८.३ ८.५ ८.४ ८.३ ८.२ ८.० ७.८
मानव स्वास््य िथा
३.११ १.९ १.९ १.९ १.९ १.८ १.८ १.८
सामाक्षजक कायि
३.१२ अन्त्य सेवा ०.६ ०.६ ०.६ ०.६ ०.६ ०.६ ०.५

स्रोि: राष्ट्रिय योजना आयोगको अनुमान, २०८१

50 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(ि) वास्िष्ट्रवक िेरमा पने समष्ट्रिगि प्रभावः वास्िष्ट्रवक िेरमा मार्थ उल्लेि भएअनुसारको
वृष्ट्रिदर कायम भई अथििन्त्र ष्ट्रवस्िार हुँदा नेपालीहरूको प्रर्िव्यक्षक्त आयमा उल्लेिनीय वृष्ट्रि
हुनेछ।हाल ष्ट्रवद्यमान जनसङ्ख्या वृष्ट्रिदर नै योजना अवर्िमा कायम रहने अनुमानका
आिारमा योजनाको अक्षन्त्िम वर्ि प्रर्िव्यक्षक्त कुल गाहिस््य उत्पादन रु. ३ लाि ३१ हजार
अथािि २३१९ अमेररकी डलर पुग्नेछ। यसैगरी सो वर्ि प्रर्िव्यक्षक्त आय २३५१ अमेररकी
डलर पुग्ने अनुमान गररएको छ।

िार्लका २.४ : कुल गाहिस््य उत्पादन र सम्बक्षन्त्िि ष्ट्रववरण

योजना
आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८०/८१
ि.सिं . सूचक एकाइ अवर्िको
को अवस्था को अनुमान
और्ि लक्ष्य
आर्थिक वृष्ट्रिदर
१ प्रर्िशि २.३ ३.५ ७.१
(आिारभूि मूल्यमा)
१.१ कृष्ट्रर् प्रर्िशि 2.8 ३.० ४.०
१.२ गैर कृष्ट्रर् प्रर्िशि 2.1 3.7 ८.०
२ कुल गाहिस््य उत्पादनको सिं रचना
२.१ कृष्ट्रर् प्रर्िशि 23.9 24.1 21.0*
२.२ गैर कृष्ट्रर् प्रर्िशि 76.1 75.9 79.0*
प्रर्िव्यक्षक्त कुल गाहिस््य अमेररकी
३ १३८९ १४३४ २३१९*
उत्पादन डलर
अमेररकी
४ प्रर्िव्यक्षक्त आय १४०५ १४५६ २३५१*
डलर
*
योजना अवर्िको अक्षन्त्िम आर्थिक वर्िको अनुमान
स्रोि: राष्ट्रिय योजना आयोगको अनुमान, २०८१

(ग) ँ ी उत्पादन अनुपाि र लगानीः सोह्रौं योजना अवर्िमा प्रिेष्ट्रपि आर्थिक वृष्ट्रि
सीमान्त्ि पुज
हार्सल गनिका लार्ग समष्ट्रिगि आर्थिक स्थाष्ट्रयत्व कायम गदै सरकारी, र्नजी र सहकारी
ँ ी र्नमािण हुन गई अथििन्त्र
िेरको लगानी पररचालन गररनेछ। यसबाट उल्लेख्य मारामा पुज
थप चलायमान हुने अनुमान गररएको छ। यस अवर्िमा पररलक्षिि कायििम िथा आयोजना
र्निािररि समय र लागिमा सम्पन्न भई लक्षिि उपलक्षधि हार्सल हुने वािावरणको र्सजिना
हुने अपेिा गररएको छ। ष्ट्रवगिमा थालनी गररएका पूवाििार सम्बि बृहि् कायििम िथा
आयोजना यस योजना अवर्िमा सम्पन्न भई सञ्चालनमा आउने छन्। साविजर्नक ष्ट्रवत्त िेरका
सुिार कायििमबाट सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहबाट हुने साविजर्नक िचिको कुशलिामा

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 51

२

ँ ीको
उल्लेख्य वृष्ट्रि हुनेछ। कृष्ट्रर् िथा उद्योग िेरको उत्पादनमा प्रष्ट्रवर्िको थप प्रयोगले पुज
उत्पादकत्वमा वृष्ट्रि हुने अनुमान गररएको छ। यसका लार्ग क्षशिा, स्वास््य िथा मानव
ँ ी र्नमािण र कृष्ट्रर्, उद्योग िथा सेवा िेरमा उन्नि एवम् आिुर्नक प्रष्ट्रवर्ि, सूचना प्रष्ट्रवर्ि
पुज
र ष्ट्रवद्युिीय शासनको अवलम्बनसष्ट्रहि अथििन्त्रको यान्त्रीकरण िथा आिुर्नकीकरण गनुि
आवश्यक छ। सबै स्थानीय िहमा यािायाि िथा सञ्चार, क्षशिा िथा स्वास््य र साविजर्नक
ँ ीको सीमान्त्ि लागि घटाउन
सेवासम्बन्त्िी पूवाििारको र्नमािण िथा ष्ट्रवस्िार गनुि पनेछ। पुज
नवीन्त्िम्, उत्थानशील, दीघिकालीन िथा रणनीर्िक प्रकृर्िका भौर्िक पूवाििार, सञ्चार िथा
सूचना प्रष्ट्रवर्ि, प्राष्ट्रवर्िक क्षशिा िथा स्वास््यसम्बन्त्िी पूवाििारजन्त्य कायििम िथा आयोजनामा
ठू लो पररमाणमा लगानी गनुप
ि नेछ।

ँ ीको उत्पादकत्वमा सुिार हुने अनुमान गररए िापर्न बृहि् प्रकृर्िका नयाँ आयोजनाहरू
पुज
सम्पन्न भई प्रर्िर्ल आउन समय लाग्नेछ। प्रष्ट्रवर्िको बढ्दो प्रयोग, नवप्रवििन िथा अनुभव
र अनुसन्त्िानको उपयोगका कारणले उत्पादन दििा वृष्ट्रि हुने मान्त्यिालाई आिार र्लदा
ँ ी उत्पादन अनुपाि ४.७७:१ रहे को छ । सोह्रौं
पन्त्रौं योजना अवर्िको और्ि सीमान्त्ि पुज
योजनामा हुने लगानी प्रिेपण गनि योजना अवर्िका हरे क वर्िका लार्ग अलग अलग सीमान्त्ि
ँ ी उत्पादन अनुपािका अनुमान ियार गरी प्रयोग गररएको छ। प्रिेष्ट्रपि सीमान्त्ि पुज
पुज ँ ी
उत्पादन अनुपािको आिारमा योजना अवर्िमा औसि ७.१ प्रर्िशिको आर्थिक वृष्ट्रिदर
ँ ी लगानी आ.व.२०८०/८१ को
(आिारभूि मूल्यमा) को लक्ष्य हार्सल गनि कुल क्षस्थर पुज
मूल्यमा रु. ९४ िबि ८२ अबि ६६ करोड आवश्यक पने अनुमान गररएको छ। यस मध्ये
कृष्ट्रर् िेरमा रु. ६ िबि ६८ अबि २५ करोड र गैरकृष्ट्रर् िेरमा रु. ८८ िबि १४ अबि
४१ करोड लगानी हुने अनुमान गररएको छ। समग्र लगानीलाई प्रचर्लि मूल्यमा पररणि
गदाि योजना अवर्िमा कुल रु. १११ िबि ८४ अबि २३ करोड आवश्यक पने
अनुमान छ।

52 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 ँ ी उत्पादन अनुपाि र कुल लगानी
िार्लका २.५ : सीमान्त्ि पुज

(आ.व.२०७९/८० को क्षस्थर मूल्यमा)

(रु. करोडमा)
अनुमार्नि आ.व.२०८०/ सोह्रौं योजनामा प्रिेष्ट्रपि लगानी
ि.सिं . िेरहरू ँ ी
सीमान्त्ि पुज ८१ को लगानी
२०८१/८२ २०८२/८३ २०८३/८४ २०८४/८५ २०८५/८६ योजना अवर्ि
उत्पादन अनुपाि अनुमान

१ प्राथर्मक िेर २.९९ २1324 १४५२९ १४६६९ १४४४५ १४१६७ १५८५० ७३६६१

कृष्ट्रर्, वन िथा
१.१ २.९७ 21209 १३४६५ १३४८२ १३११२ १२७३१ १४०३४ ६६८२५
मत्स्यपालन

१.२ िानी िथा उत्िनन् ५.७१ ११५ १०६४ ११८७ १३३३ १४३६ १८१५ ६८३६

२ दद्विीय िेर ६.८० २१५१४ ३८२८६ ४७०६८ ५४३८० ६०५०७ ६९०७९ २६९३१९

उत्पादनमूलक
२.१ ५.३५ ८०६ ९८५९ ११९१७ १३२०९ १४९०६ १६०३४ ६५९२५
उद्योग

ष्ट्रवद्युि, ग्याँस, वाष्प

२.२ िथा वािानुष्ट्रकलि १३.१२ १८७६० २०२६७ २५००२ २९२६३ ३३७०८ ३८७७१ १४७०११
आपूर्िि सेवा

पानी आपूर्िि, ढल,

र्ोहोर व्यवस्थापन
२.३ ६.५६ ४१९ ११२४ ९२६ ११८४ १४२८ १३८८ ६०५०
िथा पुनःउत्पादनका
ष्ट्रियाकलापहरू

२.४ र्नमािण ३.५३ १५२९ ७०३५ ९२२२ १०७२४ १०४६५ १२८८६ ५०३३२

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 53

 अनुमार्नि आ.व.२०८०/ सोह्रौं योजनामा प्रिेष्ट्रपि लगानी
ि.सिं . िेरहरू ँ ी
सीमान्त्ि पुज ८१ को लगानी
२०८१/८२ २०८२/८३ २०८३/८४ २०८४/८५ २०८५/८६ योजना अवर्ि
उत्पादन अनुपाि अनुमान

३ सेवा ४.५० २१२०38 ९४८७५ १०७८३४ १३०९७१ १४२८२० १२८७८८ ६०५२८६

थोक िथा िुद्रा

व्यापार, गाडी िथा
३.१ २.७६ ८५०6 ४०८३ ११२५१ १६४९० २०९८९ १७८४१ ७०६५२
मोटरसाइकल ममिि
सेवा

यािायाि िथा
३.२ ११.३६ २५४३३ ४०१२६ ३७७३१ ४४५३५ ४८००१ ३५६१५ २०६००८
भण्डारण

आवास िथा भोजन

३.३ ६.०६ ८४८३ ११३८० १०१६८ ११८३४ १२९५८ १२३८१ ५८७२०
सेवा

३.४ सूचना िथा सन्त्चार ९.९२ ५१७५ ५५८१ ७८७४ ९४६३ ९९१७ १२२४९ ४५०८४

ष्ट्रवत्तीय िथा बीमाका

३.५ २.८२ २९७८ ५८०६ ७४९१ ७६७९ ६७१७ ८१२९ ३५८२१
ष्ट्रियाकलाप

३.६ घरजग्गा कारोबार ५.६४ १०७१२ ७०२८ ९१३३ ८६३१ ८५७६ १६१२४ ४९४९१

पेशागि वैज्ञार्नक
३.७ िथा प्राष्ट्रवर्िक २.९० १३१७ ७६० ८२५ ९२३ ९१५ ८७१ ४२९४
ष्ट्रियाकलाप

प्रशासर्नक िथा
३.८ सहयोगी सेवाका ३.०२ ८८८ ४१९ ८१९ ११९२ १३९७ १३२७ ५१५४
ष्ट्रियाकलाप

54 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 अनुमार्नि आ.व.२०८०/ सोह्रौं योजनामा प्रिेष्ट्रपि लगानी
ि.सिं . िेरहरू ँ ी
सीमान्त्ि पुज ८१ को लगानी
२०८१/८२ २०८२/८३ २०८३/८४ २०८४/८५ २०८५/८६ योजना अवर्ि
उत्पादन अनुपाि अनुमान

सामान्त्य प्रशासन
३.९ िथा रिा, अर्नवायि ३.४२ ४७०३ ८२१८ ९०४४ १५७३७ १८९४० १००३४ ६१९७३
सामाक्षजक सुरिा

३.१० क्षशिा ४.०४ १३६८२ ७२३१ ८८५७ ९५२७ ९४८८ ९३९१ ४४४९३

मानव स्वास््य िथा

३.११ ७.३२ २३८९ ३८४८ ४१३४ ४४९२ ४४६४ ४३९१ २१३३०
सामाक्षजक कायि

३.१२ अन्त्य सेवा २.६८ ३३३ ३९७ ५०८ ४६९ ४५८ ४३४ २२६५

कुल लगानी
(आ.व.२०८०/८१ को ४.७७ १२७४३९ १४७६८८ १६९५७३ १९९७९६ २१७४९४ २१३७१५ ९४८२६६
मूल्यमा)

कुल लगानी (प्रचर्लि मूल्यमा) १२७४३९ १५६१८० १८८८२० २३३६६१ २६५८८६ २७३८७६ १११८४२३

स्रोि: राष्ट्रिय योजना आयोगको अनुमान, २०८१।

योजना अवर्िमा हुने कुल लगानी मध्ये साविजर्नक िेरबाट रु. २८ िबि ६३ अबि ७६ करोड, र्नजी िेरबाट रु. ६३ िबि ७२ अबि
३५ करोड र सहकारी िथा सामुदाष्ट्रयक िेरबाट रु. २ िबि ४६ अबि ५५ करोड लगानी (आ. व. २०८०/८१ को मूल्यमा) हुने
अनुमान गररएको छ। प्रचर्लि मूल्यमा व्यक्त गदाि साविजर्नक, र्नजी र सहकारी िेरबाट िमशः रु. ३३ िबि ७७ अबि ६४ करोड, रु.
७५ िबि १५ अबि ८० करोड र रु. २ िबि ९० अबि ७९ करोड लगानी हुने अनुमान छ। यसअनुसार कुल लगानीमा यी िीन िेरको
योगदान िमशः ३०.२ प्रर्िशि, ६७.२ प्रर्िशि र २.६ प्रर्िशि रहनेछ।

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 55

 िार्लका २.६ : साविजर्नक, र्नजी र सहकारी िेरबाट हुने लगानी
(रु. करोडमा)
साविजर्नक र्नजी सहकारी जम्मा
ि सिं लगानीका िेर
रकम प्रर्िशि रकम प्रर्िशि रकम प्रर्िशि रकम प्रर्िशि
१ प्राथर्मक िेर २०२४१ २६.९ ५१०१६ ६७.८ ३९८८ ५.३ ७५२४५ १००
१.१ कृष्ट्रर्, वन िथा मत्स्यपालन १९८५६ २८.२ ४६६११ ६६.२ ३९४३ ५.६ ७०४१० १००
१.२ िानी िथा उत्िनन् ६८७ १४.२ ४०४७ ८३.७ १०२ २.१ ४८३५ १००
२ दद्विीय िेर ११९३९१ ४१.९ १६०४२३ ५६.३ ५१२९ १.८ २८४९४३ १००
२.१ उत्पादनमूलक उद्योग ५४२३ ७.३ ६५९३८ ८८.४ ३२६४ ४.४ ७४६२५ १००
ष्ट्रवद्युि, ग्याँस, वाष्प िथा
२.२ ८६१३१ ५५.२ ६८०३१ ४३.६ १८७२ १.२ १५६०३५ १००
वािानुष्ट्रकलि आपूर्िि सेवा
पानी आपूर्िि, ढल, र्ोहोर
२.३ व्यवस्थापन िथा पुनःउत्पादनका २०९१ ५२.४ १८५२ ४६.४ ४८ १.२ ३९९१ १००
ष्ट्रियाकलापहरू
२.४ र्नमािण १६४९६ ३२.८ ३३२९३ ६६.२ ५०३ १ ५०२९२ १००
३ सेवा १४९३७२ २५.४ ४२४००४ ७२.१ १४७०२ २.५ ५८८०७८ १००
थोक िथा िुद्रा व्यापार, गाडी
३.१ ३७९३ ४.८ ७१३५५ ९०.३ ३८७२ ४.९ ७९०२० १००
िथा मोटरसाइकल ममिि सेवा
३.२ यािायाि िथा भण्डारण २१७७९ १४.४ १२७१९३ ८४.१ २२६९ १.५ १५१२४० १००
३.३ आवास िथा भोजन सेवा ३४१८ ७.२ ४३५७८ ९१.८ ४७५ १ ४७४७१ १००
३.४ सूचना िथा सन्त्चार २४०७५ ४४.८ २९१८० ५४.३ ४८४ ०.९ ५३७३८ १००
३.५ ष्ट्रवत्तीय िथा बीमाका ष्ट्रियाकलाप ३३९३ ८.८ ३२४२८ ८४.१ २७३८ ७.१ ३८५५९ १००
३.६ घरजग्गा कारोबार २४९० ४ ५८७१० ९३.६ १५४९ २.५ ६२७४९ १००

56 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 साविजर्नक र्नजी सहकारी जम्मा
ि सिं लगानीका िेर
रकम प्रर्िशि रकम प्रर्िशि रकम प्रर्िशि रकम प्रर्िशि
पेशागि वैज्ञार्नक िथा प्राष्ट्रवर्िक
३.७ ७६९ १६ ३८७५ ८०.६ १६३ ३.४ ४८०८ १००
ष्ट्रियाकलाप
प्रशासर्नक िथा सहयोगी सेवाका
३.८ ७८४ १४ ४६७६ ८३.६ १४१ २.५ ५६०१ १००
ष्ट्रियाकलाप
सामान्त्य प्रशासन िथा रिा,
३.९ ६३७४४ १०० ० ० ० ० ६३७४४ १००
अर्नवायि सामाक्षजक सुरिा
३.१० क्षशिा २४७१९ ४८.३ २५७१८ ५०.३ ७६२ १.५ ५११९९ १००
मानव स्वास््य िथा सामाक्षजक
३.११ १२६६२ ४५.९ १३९०२ ५०.४ १०४० ३.८ २७६०४ १००
कायि
३.१२ अन्त्य सेवा ३७५ १६ १८९० ८०.६ ८० ३.४ २३४५ १००
कुल लगानी (आ.व.२०८०/८१ को मूल्यमा) २८६३७६ ३०.२ ६३७२३५ ६७.२ २४६५५ २.६ ९४८२६६ १००
कुल लगानी (प्रचर्लि मूल्यमा) ३३७७६४ ३०.२ ७५१५८० ६७.२ २९०७९ २.६ १११८४२३ १००

स्रोि: राष्ट्रिय योजना आयोगको अनुमान, २०८१।

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 57

/

(घ) लगानीको लार्ग स्रोि व्यवस्थापन: योजनाले िय गरे को आर्थिक वृष्ट्रि हार्सल गनि योजना
अवर्िमा कुल लगानी रु. ९४ िबि ८२ अबि ६६ करोड (आ.व.२०८०/८१ को मूल्यमा)
आवश्यक पने अनुमान गररएको छ। उक्त लगानीलाई साथिक बनाउन सरकारी िथा
साविजर्नक सिं स्थान र र्नजी िेरबाट प्राप्त स्रोिहरू पररचालन हुनेछन्। परम्परागि
स्रोिहरूबाट मार आवश्यक लगानी पूर्िि गनि अपयािप्त हुने हुँदा नयाँ वैकक्षल्पक स्रोिहरूको
समेि पष्ट्रहचान गररएको छ र सोहीबमोक्षजम पररचालन गररनेछ। परम्परागि स्रोिको रूपमा
ँ ी िथा कजाि
सरकारी राजस्व, वैदेक्षशक सहायिा, साविजर्नक ऋण, र्नजी िेरले गने शेयर पुज
लगानी रहनेछन् भने वैकक्षल्पक स्रोिका रूपमा प्रत्यि वैदेक्षशक लगानी, साविजर्नक-र्नजी
साझेदारी, र्मक्षश्रि लगानी, आयोजना ष्ट्रवकास ऋणपर, प्राकृर्िक स्रोिको भण्डारबाट आय
प्रवाह, हररि ष्ट्रवत्त पररचालन, जलवायु ष्ट्रवत्त, काविन कर र ष्ट्रवर्भन्न साविजर्नक सिं स्थानका
कोर्मा रहे को स्रोि पररचालन हुनेछन्।

(ङ) ँ ी र्नमािणः समष्ट्रिगि अथििन्त्रमा गाहिस््य र राष्ट्रिय उपभोग

उपभोग, बचि िथा क्षस्थर पुज
ँ ी र्नमािणको पररमाण र्निािरण गने भएकाले सोह्रौं योजना अवर्िमा
िथा बचिले कुल पुज
ँ ी र्नमािणमा
अनावश्यक उपभोग कटौर्ि गरी बचिलाई प्रोत्साष्ट्रहि गरे र कुल क्षस्थर पुज
उल्लेख्य वढोत्तरी गररनेछ। योजनाको अक्षन्त्िम वर्ि कुल गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा
अक्षन्त्िम उपभोग िचि र कुल गाहिस््य बचि िमश: ९१.५ प्रर्िशि र ८.2 प्रर्िशि रहने
प्रिेपण गररएको छ।कुल राष्ट्रिय बचि भने कुल गाहिस््य उत्पादनको ३9.० प्रर्िशि
ँ ी र्नमािण कुल गाहिस््य उत्पादनको
पुर्याउने लक्ष्य र्लइएको छ।यसैगरी कुल क्षस्थर पुज
ँ ी र्नमािणमा सरकारी
28.६ प्रर्िशि कायम हुने अनुमान गररएको छ। कुल क्षस्थर पुज
िेरको ३०.२ प्रर्िशि र र्नजी िेर (सहकारी समेि) को ष्ट्रहस्सा ६९.८ प्रर्िशि रहनेछ।

ँ ी र्नमािण
िार्लका २.७ : उपभोग, वचि िथा क्षस्थर पुज
आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८०/८१ आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को अनुमान को लक्ष्य
कुल गाहिस््य
उत्पादनको
१ प्रर्िशि ९२.६ ९२.४ ९१.५
अनुपािमा अक्षन्त्िम
उपभोग िचि
कुल गाहिस््य बचि
२ प्रर्िशि ७.४ ७.६ ८.२
(कुल गाहिस््य

58 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८०/८१ आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को अनुमान को लक्ष्य
उत्पादनको
अनुपािमा)
कुल राष्ट्रिय बचि
(कुल गाहिस््य
३ प्रर्िशि ३३.८ ३६.२ ३9.०
उत्पादनको
अनुपािमा)
कुल क्षस्थर पुँजी
र्नमािण (कुल
४ प्रर्िशि २५.१ २४.५ २8.६
गाहिस््य उत्पादनको
अनुपािमा)
कुल क्षस्थर पुँजी
र्नमािणमा सरकारी
िेरको ष्ट्रहस्सा
५ प्रर्िशि ३५.५ ३५.७ ३०.२
(सरकार िथा
साविजर्नक सिं स्थान
समेि)
कुल क्षस्थर पुँजी
६ र्नमािणमा र्नजी प्रर्िशि ६४.५ ६४.३ ६९.८*
िेरको ष्ट्रहस्सा
* र्नजी र सहकारी िथा सामुदाष्ट्रयक िेरबाट हुने लगानी समेि समावेस भएको ।

२.६.२ सरकारी ष्ट्रवत्त

योजनाको सोचअनुसार सुशासन, सामाक्षजक न्त्याय र समृष्ट्रि हार्सल गनि साविजर्नक ष्ट्रवत्तको महत्त्वपूणि
भूर्मका रहन्त्छ। यस अवर्िमा आन्त्िररक स्रोिको पररचालन गरी रोजगारी र्सजिना र समिामूलक
उत्पादन िथा उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गने िवरले िीन िहका सरकारको िचिमा ष्ट्रवर्नयोजन कुशलिा
र ष्ट्रवत्तीय अनुशासन कायम गररनेछ। योजना अवर्िमा रु. १२० िबि ६३ अबि ३२ करोड
सरकारी िचि हुने अनुमान गररएको छ। यस अनुमार्नि िचिमध्ये रु. ४५ िबि ७१ अबि ७९
ँ ीगि िचि, रु. २२ िबि ५७ अबि ७५
करोड चालु िचि, रु. २७ िबि ७१ अबि ४ करोड पुज
करोड ष्ट्रवत्तीय व्यवस्था र रु. २४ िबि ६२ अबि ७४ करोड ष्ट्रवत्त हस्िान्त्िरण (अनुदान) हुने
अनुमान गररएको छ। उक्षल्लक्षिि सरकारी िचि व्यहोने प्रमुि स्रोिको रूपमा सङ्घीय राजस्वले रु.

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 59

/

८४ िबि ६५ अबि १५ करोड योगदान गने अनुमान गररएको छ।बाँडर्ाँट हुने राजस्वसमेि कुल
९५ िवि ३० अवि ६० करोड पररचालन हुने अनुमान छ।

योजना अवर्िमा रु १७ िबि ५२ अबि ३० करोड वैदेक्षशक सहायिा प्राप्त हुने अनुमान गररएको
छ। योजना अवर्िको राजस्व िथा वैदेक्षशक सहायिा पररचालन गदाि न्त्यून हुने अनुमार्नि रकम
रु. १८ िबि ४२ अबि २ करोड आन्त्िररक ऋणबाट व्यहोनुि पने प्रिेपण गररएको छ। साविजर्नक
ष्ट्रवत्तको प्रिेपण िार्लका २.८ मा उल्लेि गररएको छ।

60 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 िार्लका २.८ : साविजर्नक ष्ट्रवत्तको प्रिेपण
(रकम रु. करोड)
आ.व. आ.व. योजना
आ.व. आ.व. आ.व. आ.व. आ.व.
ि.सिं . ष्ट्रववरण २०७९/८० २०८०/८१ अवर्िको
२०८१/८२ २०८२/८३ २०८३/८४ २०८४/८५ २०८५/८६
को यथाथि को अनुमान* जम्मा
साविजर्नक आय (३+४+५) १२६९८२ १५३०२७ १८०००० २१०००० २४५५०० २७११८९ २९९६४३ १२०६३३२

१ राजस्व (बाँडर्ाँट हुने समेि) १०१०६५ १२०२३० १४०००० १६३५०० १९१७५० २१५५८८ २४२२२२ ९५३०६०

कर राजस्व ८६५६३ १०६४३३ १२३९९५ १४५०७४ १७०४६२ १९१६५३ २१५३३१ ८४६५१५

गैरकर राजस्व १४५०२ १३७९७ १६००५ १८४२६ २१२८८ २३९३४ २६८९१ १०६५४५

२ प्रदे श र स्थानीय िहमा बाँडर्ाँट हुने राजस्व १२०२५ १३२९९ १५५०० १८२०० २१३९० २४०४९ २७०२० १०६१५९

३ नेपाल सरकार (सङ्घ) ले पररचालन गने राजस्व ८९०४० १०६९३१ १२४५०० १४५३०० १७०३६० १९१५३८ २१५२०२ ८४६९००

४ वैदे क्षशक सहायिा १२३४२ २२०९६ २६००० ३१२०० ३७४४० ३९३१२ ४१२७८ १७५२३०

अनुदान २१३० ४०१२ ५००० ६००० ७२०० ८६४० १०३६८ ३७२०८

ऋण १०२१२ १८०८४ २१००० २५२०० ३०२४० ३०६७२ ३०९१० १३८०२२

५ आन्त्िररक ऋण २५६०० २४००० २९५०० ३३५०० ३७७०० ४०३३९ ४३१६३ १८४२०२

साविजर्नक व्यय (१+२+३+४) १२६९८२ १५३०२७ १८०००० २१०००० २४५५०० २७११८९ २९९६४३ १२०६३३२

१ चालु िचि ५९४१५ ६३२४३ ७५२७७ ८६०४४ ९३८९५ ९८५३४ १०३४२९ ४५७१७९

२ पुँजीगि िचि २३४६२ २५४१३ ३०५०० ३९४५० ५५५०४ ६५४२२ ८६२२८ २७७१०४

३ ष्ट्रवत्तीय व्यवस्था १९५२० २६८६८ ३५७२३ ४२१५६ ४७३९८ ५२३५८ ४८१४० २२५७७५

४ ष्ट्रवत्त हस्िान्त्िरण (बाँडर्ाँट हुने राजस्व बाहे क) २४७६७ ४०००९ ३८५०० ४२३५० ४८७०३ ५४८७५ ६१८४६ २४६२७४

नोट: राजस्विर्ि प्रदे श र स्थानीय िहबाट सङ्कलन हुने राजस्वको अनुमान सिं लग्न गररएको छै न ।

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 61

योजनाको अक्षन्त्िम वर्ि सङ्घीय राजस्व कुल गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा २१.४ प्रर्िशि पुर्याउने लक्ष्य
र्लइएको छ। यसैगरी कुल गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा सङ्घीय िचि र ष्ट्रवत्तीय हस्िान्त्िरण िमश:
२६.४ प्रर्िशि र ८.० प्रर्िशि कायम हुने अनुमान गररएको छ। र्िनि बाँकी साविजर्नक ऋणको कुल
गाहिस््य उत्पादनसँगको अनुपाि ३९.० प्रर्िशिमा सीर्मि गररनेछ।

िार्लका २.९ : सरकारी ष्ट्रवत्तसम्बन्त्िी प्रभाव सूचकहरू

आ.व. आ.व. आ.व.

ि.सिं . सूचक एकाइ २०७९/८० २०८०/८१ २०८५/८६
को अवस्था को अनुमान को लक्ष्य
कुल गाहिस््य उत्पादनको
१ अनुपािमा सङ्घीय राजस्व प्रर्िशि १८.९ २१.१ २३.५
पररचालन
कुल गाहिस््य उत्पादनको
२ प्रर्िशि २३.७ २६.८ २९.१
अनुपािमा सङ्घीय िचि
कुल गाहिस््य उत्पादनको
३ अनुपािमा र्िनि बाँकी प्रर्िशि ४३.० ४०.३ ३९.०
साविजर्नक ऋण
कुल गाहिस््य उत्पादनको
अनुपािमा सङ्घीय ष्ट्रवत्त
४ प्रर्िशि ६.९ ९.३ ८.०
हस्िान्त्िरण (राजस्व बाँडर्ाँट
समेि)

२.६.३ मौदद्रक िथा ष्ट्रवत्तीय िेर

सोह्रौं योजनामा मौदद्रक िथा ष्ट्रवत्तीय िेरसँग सम्बक्षन्त्िि नीर्िलाई समग्र अथििन्त्र चलायमान बनाइ
आर्थिक वृष्ट्रि र स्थाष्ट्रयत्व कायम गने िवरले कायािन्त्वयन गररनेछ। मुद्रास्र्ीर्िलाई यथोक्षचि
सीमार्भर रािी आर्थिक स्थाष्ट्रयत्व कायम गने ददशामा नीर्िगि व्यवस्था मार्िि हाल कायम रहे को
दरलाई घटाई योजनाको अक्षन्त्िम वर्िमा ५.० प्रर्िशि कायम गररनेछ। ष्ट्रवस्िृि मुद्रा प्रदायको
वृष्ट्रिदरलाई १३ प्रर्िशिको सीमार्भर राक्षिनेछ। बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाको र्नजी िेरमा कजाि
प्रवाह वृष्ट्रिदर १४ प्रर्िशि हुने अनुमान गररएको छ। योजनाको अक्षन्त्िम वर्ि बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय
सिं स्थामा पहुँच पुगेको पररवार ८० प्रर्िशि पुर्याउने लक्ष्य राक्षिएको छ।

62 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 िार्लका २.१० : मौदद्रक र ष्ट्रवत्तीय िेरका प्रभाव सूचकहरू

आ.व. आ.व. आ.व.

ि.सिं . सूचक एकाइ २०७९/८० २०८०/८१ २०८५/८६
को अवस्था को अनुमान को लक्ष्य
१ उपभोक्ता मुद्रास्र्ीर्ि प्रर्िशि ७.७ ६.० ५.०
२ ष्ट्रवस्िृि मुद्रा प्रदाय वृष्ट्रिदर प्रर्िशि ११.४ १३.० १३.०
बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय सिं स्थामा पहुँच पुगेको
३ प्रर्िशि ६३ ६५ ८०
पररवार
बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाबाट र्नजी
४ प्रर्िशि ३.८ ११.५ १४.०
िेरमा कजाि प्रवाह वृष्ट्रिदर

२.६.४ बाह्य िेर

सोह्रौं योजना िजुम ु को अथििन्त्रका बाह्य िेरसँग सम्बक्षन्त्िि केही सूचकहरू

ि ाको समयमा मुलक
सकारात्मक दे क्षिएका छन्। योजना अवर्िमा हुने नीर्िगि सुिारले यी सूचकहरूको क्षस्थि अझै
मजवुि हुने र हाल केही असहज दे क्षिएका वैदेक्षशक व्यापार सम्बि सूचकहरूमा सुिार हुने
ु मा स्िरोन्नर्ि भएपिाि र्नयाििमा पने असर न्त्यून गरी
अपेिा गररएको छ। ष्ट्रवकासशील मुलक
व्यापार घाटा कम गनि र्नयािि प्रवििन र आयाि व्यवस्थापनका कायििम कायािन्त्वयन गररनेछ।
योजनाको अक्षन्त्िम वर्ि कुल गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा वैदेक्षशक व्यापार (वस्िु िथा सेवा)
घाटा २२.५ प्रर्िशि कायम हुने अनुमान छ। कुल गाहिस््य उत्पादनसँग र्नयािि र आयाि (वस्िु
िथा सेवा) को अनुपाि िमश: ८.५ प्रर्िशि र ३१.० प्रर्िशि पुर्याउने लक्ष्य र्लइएको छ।
यसैगरी शोिनान्त्िर क्षस्थर्ि उच्च पररमाणमा सकारात्मक रही योजनाको अक्षन्त्िम वर्िमा शोिनान्त्िर
बचि २०० अबि रहने र ष्ट्रवर्नमय सक्षञ्चर्ि पयािप्तिा ७ मष्ट्रहनाको वस्िु िथा सेवाको आयाि िान्ने
अवस्थामा पुग्नेछ।

िार्लका २.११ : बाह्य िेरसम्बन्त्िी प्रभाव सूचकहरू

आ.व. आ.व. आ.व.

ि.सिं . सूचक एकाइ २०७९/८० को २०८०/८१ को २०८५/८६ को
अवस्था अनुमान लक्ष्य
कुल गाहिस््य उत्पादनको
१ अनुपािमा व्यापार घाटा (वस्िु प्रर्िशि २७.७ २५.८ २२.५
िथा सेवा)
कुल गाहिस््य उत्पादनको
२ प्रर्िशि ७.० ७.९ ८.५
अनुपािमा र्नयािि (वस्िु िथा सेवा)

समष्ट्रिगि आर्थिक आिारहरूको सबलीकरण र उच्च आर्थिक वृष्ट्रि | 63

 आ.व. आ.व. आ.व.
ि.सिं . सूचक एकाइ २०७९/८० को २०८०/८१ को २०८५/८६ को
अवस्था अनुमान लक्ष्य
कुल गाहिस््य उत्पादनको
३ अनुपािमा आयाि (वस्िु िथा प्रर्िशि ३४.७ ३३.७ ३१.०
सेवा)
४ चालु िािा सन्त्िुलन (रु. अबिमा) रु. अबि -७२ +१५० +१७०
५ शोिानान्त्िर क्षस्थर्ि (रु. अबिमा) रु. अबि २९० ३०० २००
ष्ट्रवदे शी ष्ट्रवर्नमय सक्षञ्चर्ि पयािप्तिा
६ मष्ट्रहना १० ११ ७
(वस्िु िथा सेवा)

२.६.५ अनौपचाररक िथा अले िाष्ट्रङ्कि अथििन्त्र

ु को अथििन्त्रमा अनौपचाररक िेरको ष्ट्रहस्सा उल्लेख्य रहे काले स्रोि पररचालन िथा नीर्िगि
मुलक
व्यवस्थाको पररपालनामा समस्या दे क्षिएको ष्ट्रवर्यलाई योजनामा सम्बोिन गरी अथििन्त्रको
औपचाररकीकरण गररनेछ। यस अवर्िमा गररने नीर्िगि सुिारबाट अनौपचाररक िथा गैरकानूनी
कारोबार, अवैि ओसारपसार िथा व्यापार ष्ट्रवचलन र गैर कानूनी सम्पक्षत्तको शुिीकरण र्नयक्षन्त्रि
भएका हुनेछन्। आर्िकाररक र्नकायमा दिाि भई सञ्चालन हुने आर्थिक प्रर्िष्ठानको प्रर्िशि ८५
पुग्ने र ८८ प्रर्िशि प्रर्िष्ठानले कारोबारको लेिा राख्ने अवस्था कायम भएको हुनेछ। अथििन्त्र
औपचाररक हुँदै जाँदा कर सहभार्गिा वृष्ट्रि भई स्थायी लेिा नम्वर प्राप्त गने व्यक्षक्त िथा सिं स्थाको
सङ्ख्या ८० लाि पुग्ने अनुमान गररएको छ।

िार्लका २.१२ : अनौपचाररक अथििन्त्रसम्बन्त्िी सूचकहरू

आ.व. आ.व. आ.व.

ि.सिं . सूचक एकाइ २०७९/८० २०८०/८१ २०८५/८६
को अवस्था को अनुमान को लक्ष्य
कुल आर्थिक प्रर्िष्ठान मध्ये
१ आर्िकाररक र्नकायमा दिाि भएका प्रर्िशि ४९.५ ६० ८५
प्रर्िष्ठान
कुल आर्थिक प्रर्िष्ठान मध्ये
२ प्रर्िशि ५२.० ५८ ८८
कारोबारको लेिा राख्ने प्रर्िष्ठान
स्थायी लेिा नम्बर प्राप्त गने करदािा
३ हजार ५५५४ ५८०० ८०००
सङ्ख्या
रोजगारीमा अनौपचाररक िेरको
४ प्रर्िशि ६२.२ ५५.० ४०.०
ष्ट्रहस्सा

64 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पररच्छे द ३

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि

३.१ पृष्ठभूर्म ६७
३.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था ६७
३.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी ६९
३.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि ७०
३.५ प्रमुि कायििम ७४
३.६ पररमाणात्मक लक्ष्य ८१
 पररच्छे द ३

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि

३.१ पृष्ठभूर्म

राष्ट्रिय अथििन्त्रलाई स्वािीन सबल र आत्मर्नभिर बनाउन दे शर्भर उपलधि उत्पादनका

सािनहरूको पष्ट्रहचान गरी त्यसको ददगो उपयोगबाट उत्पादन र उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गनि
आवश्यक छ। अथििन्त्रका सबै िेरलाई चलायमान एवम् प्रर्िस्पिी बनाइ गुणस्िरीय वस्िुको
उत्पादन िथा प्रभावकारी सेवा प्रवाह सुर्नक्षिि गरी आम नागररकको जीवनस्िर सुिार गनुि अपररहायि
छ। दे शको आर्थिक ष्ट्रवकास र समृष्ट्रिका लार्ग कृष्ट्रर्, उद्योग, ऊजाि, वन, पयिटन, क्षशिा, स्वास््य
ँ ी, प्रष्ट्रवर्ि, श्रम
लगायिका िेरको उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिी िमिा अर्भवृष्ट्रि गनि पुज
िथा भूर्म लगायिका सािनको महत्तम पररचालन गनुप
ि ने हुन्त्छ।

प्राथर्मक िेरको उत्पादन वृष्ट्रिका लार्ग भूर्मको ददगो िथा अर्िकिम उपयोग, कृष्ट्रर् िथा
पशुपन्त्छीको उत्पादकत्व वृष्ट्रि, एवम् िर्नज पदाथिको ददगो र वैज्ञार्नक रूपमा पररचालन गरी
उद्योगको ष्ट्रवकास मार्िि आयाि व्यवस्थापन र र्नयािि प्रवििन गरी आत्मर्नभिर अथििन्त्र हुन ु
आवश्यक छ। िृिीय िेरको रूपमा रहे को सेवा िेरलाई गुणस्िरीय, व्यावसाष्ट्रयक, प्रर्िस्पिी, ददगो
र अथििन्त्रका अन्त्य िेरलाई चलायमान बनाउने सिं यन्त्रको रूपमा ष्ट्रवकास गनुप
ि ने दे क्षिन्त्छ।
प्राथर्मक िेरले उत्पादन गरे का वस्िु दद्विीय िेरको उत्पादनका सािनका रूपमा प्रयोग हुने,
प्राथर्मक िथा दद्विीय िेरका उत्पादन िृिीय िेरले प्रयोग गने िथा िृिीय िेरको सेवा प्राथर्मक
र दद्विीय िेरले उपयोग गने गरी अग्र िथा पृष्ठ सम्बन्त्ि कायम गनुि पनेछ। समग्रमा, आर्थिक
ष्ट्रवकासका र्निािरक िेरहरूलाई एकीकृि एवम् र्िनीहरूबीच अन्त्िर-आबििा कायम गदै उत्पादन,
उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिी िमिा अर्भवृष्ट्रि हुने ददशामा राज्यका नीर्िहरू केक्षन्त्द्रि गनुि अपररहायि
भएको छ।

३.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

नेपालको सिं ष्ट्रविानले साविजर्नक, र्नजी र सहकारी िेरको सहभार्गिामा भूर्मको समुक्षचि प्रयोग र
दोहोरो स्वार्मत्व अन्त्त्यमा जोड ददएअनुसार ष्ट्रवकासको दीघिकालीन सोच, २१०० ले कृष्ट्रर् िेरको
व्यवसायीकरण, उद्योग र सेवा िेरमा स्वच्छ, आिुर्नक िथा उच्च प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग र अनुसन्त्िान
िथा ष्ट्रवकासलाई प्रवििन गदै उत्पादन र उत्पादकत्व वृष्ट्रि गने लक्ष्य र्लएको छ। पन्त्रौं योजना
अवर्िमा अथििन्त्रमा प्राथर्मक िेर, दद्विीय िेर र िृिीय िेरको औसि योगदान िमश: २४.१,

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि | 67

१७.६ र ५८.३ प्रर्िशि पुग्ने अनुमान गररएकोमा आ. व. २०७९/८० सम्ममा उक्त िेरहरूको
अथििन्त्रमा औसि योगदान िमश: २४.६, १३.० र ६२.४ प्रर्िशि रहे को छ।ष्ट्रवगिमा गररएका
प्रयासहरूबाट प्रमुि कृष्ट्रर् बालीहरूको उत्पादकत्व आ.व.२०७९/०८० सम्ममा ३.४२ मे.टन
प्रर्ि हे क्टर पुगेको छ। र्सँचाइयोग्य भूर्ममध्ये कररब २५ प्रर्िशि भू-भागमा बाह्रै मष्ट्रहना र्सँचाइ
सुष्ट्रविा पुगेको छ। िराई मिेश िेरमा कृष्ट्रर् उत्पादन िर्मक रूपमा व्यावसाष्ट्रयक हुँदै गएको,
पहाडी िेरमा र्लर्ूल, नगदे बाली र कृष्ट्रर्-पयिटन ष्ट्रवस्िार भएको एवम् रै थाने बालीको सिं रिण र
उपभोग बढ्दै गएको अवस्था छ। प्रमुि िाद्यान्न बालीमध्ये िानको उत्पादन लक्ष्यअनुरूप हुन
नसकेको िर गहुँ, र्ापर, कोदो र मकैको उत्पादन भने लक्ष्य उन्त्मुि रहे को छ। साथै, माछा,
ु िी िेरहरूमा आत्मर्नभिरिा िर्ि उन्त्मुि हुँदै
मासु, अण्डा र दूिको उत्पादनमा वृष्ट्रि भई मुलक
गएको छ। कुल आयािमा अत्यावश्यक वस्िु (कृष्ट्रर् उपज, जीवजन्त्िु र िाद्य पदाथि) को अिंश ५
प्रर्िशिमा सीर्मि गने पन्त्रौं योजनाको लक्ष्य रहे कोमा १५ प्रर्िशि रहन गएको छ।

कुल गाहिस््य उत्पादनमा उत्पादनमूलक उद्योग िेरको ष्ट्रहस्सा ६.५ प्रर्िशि पुर्याउने पन्त्रौं
योजनाको लक्ष्य रहे कोमा आर्थिक वर्ि २०७९/८० मा ५.३ प्रर्िशि पुगेको छ। औद्योर्गक
ष्ट्रवकासको लार्ग आवश्यक पने पूवि
ि ारको रूपमा औद्योर्गक िेर िथा उद्योग ग्रामको स्थापना
एवम् सञ्चालनसम्बन्त्िी कानून पररमाजिन गररएको छ। पयिटन िेरबाट कुल गाहिस््य उत्पादनमा
२.० प्रर्िशि योगदान रहे को छ भने यस िेरमा कररब २ लाि व्यक्षक्त प्रत्यि रोजगारीमा सिं लग्न
रहे का छन्। यस िेरबाट सन् २०२३ मा ५४.८१ करोड अमेररकी डलर बराबरको ष्ट्रवदे शी
मुद्रा आजिन भएको छ। आर्थिक वर्ि २०७९/८० सम्ममा जलष्ट्रवद्युि िथा वैकक्षल्पक ऊजािका
स्रोिबाट राष्ट्रिय ष्ट्रवद्युि प्रणालीमा जर्डि िमिा २८७७ मेगावाट पुगक
े ो छ भने प्रर्िव्यक्षक्त ष्ट्रवद्युि
िपि ३८० ष्ट्रकलोवाट प्रर्ि घण्टा पुगेको छ। कुल १५ लाि ५५ हजार हे क्टर जर्मनमा र्सँचाइ
सुष्ट्रविा पुर्याउन सक्ने गरी पूवाििारहरू र्नमािण भएका छन्। र्सँचाइ नीर्ि, २०८० ले बहुउद्देश्यीय,
जलशायुक्त िथा अन्त्िरजलािार जलपथान्त्िरण आयोजनाहरूको ष्ट्रवकास गरी बाह्रै मष्ट्रहना र्सँचाइ
सुष्ट्रविा ष्ट्रवस्िार गनुक
ि ो साथै प्रभावकारी व्यवस्थापन गनेमा जोड ददएअनुसार केही आयोजना
कायािन्त्वयन भइरहे का छन्।

अथििन्त्रको महत्त्वपूणि िम्बाको रूपमा रहे का र्नजी िथा सहकारी िेरले स्रोि सािन, सीप िथा
प्रष्ट्रवर्िको पररचालन, रोजगारी र्सजिना, उद्यमशीलिा ष्ट्रवकास, राजस्व वृष्ट्रि र बजार ष्ट्रवस्िारमा योगदान
पुर्याउँ दै आएका छन्। यद्यष्ट्रप पर्छल्लो समयमा सहकारीको ष्ट्रवस्िारसँगै अपेक्षिि रूपमा र्नयमन
र व्यवस्थापन हुन नसक्दा मूलि: बचि िथा ऋण सहकारी सिं स्थाहरूमा िरलिा व्यवस्थापन िथा
सुशासनको समस्या दे क्षिएका छन्।

68 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

३.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) कृष्ट्रर्को उत्पादन, उत्पादकत्व र प्रर्िस्पिी िमिा अर्भवृष्ट्रि: कृष्ट्रर्को उत्पादन र उत्पादकत्व
बढाउन उत्पादनका सािन, कृष्ट्रर् पूवाििार (सडक, ऊजाि िथा र्सँचाइ लगायि) िथा प्रष्ट्रवर्ि
र सामग्रीको सहज उपलधििा सुर्नक्षिि गरी प्रभावकारी पररचालन गनु;ि िेिीयोग्य िथा बाँझो
जर्मनको महत्तम उपयोग गनु;ि कृष्ट्रर् भूर्मको िण्डीकरण िथा गैरकृष्ट्रर्मा प्रयोग न्त्यूनीकरण
गनु;ि जलवायु पररवििन अनुकूल कृष्ट्रर् प्रणाली अवलम्वन गरी उत्थानशील उत्पादन प्रणाली
स्थाष्ट्रपि गनु;ि प्राकृर्िक प्रकोप िथा वन्त्यजन्त्िक
ु ो बढ्दो अर्ििमणबाट कृष्ट्रर् उत्पादनको
सिं रिण गनु;ि कृष्ट्रर् उपजको ढु वानी, भण्डारण, प्रशोिन िथा बजारीकरणको लार्ग आवश्यक
यािायाि सेवा, सङ्कलन केन्त्द्र, क्षचस्यान केन्त्द्र, गोदाम घर र प्रशोिन केन्त्द्रको ष्ट्रवस्िार गनु;ि
कृष्ट्रर् िेरमा अध्ययन-अनुसन्त्िान र नवप्रवििनका लार्ग आवश्यक स्रोि, प्रष्ट्रवर्ि, जनशक्षक्तको
पयािप्तिा सुर्नक्षिि गनु;ि कृष्ट्रर् उपजको लार्ग िोष्ट्रकने न्त्यूनिम समथिन मूल्य कायािन्त्वयनलाई
प्रभावकारी बनाउनु; कृष्ट्रर्मा दि िथा क्षशक्षिि युवाको आकर्िण वृष्ट्रि गनु;ि कृष्ट्रर् उत्पादन
लागि घटाई यसलाई प्रर्िस्पिी र िुलनात्मक लाभको िेर बनाउनु; अनुदान िथा
सहुर्लयिलाई उत्पादनमा आिाररि बनाउँ दै कृष्ट्रर्मा सहज कजाि िथा बीमा सुष्ट्रविाको
सुर्नक्षिििा गनु।
ि

(२) अथििन्त्रमा उद्योग िेरको योगदान अर्भवृष्ट्रि: प्रर्िस्पिाित्मक िमिा एवम् िुलनात्मक लाभ
भएका वस्िु िथा सेवाको पष्ट्रहचान गरी उत्पादन गनु;ि उत्पाददि वस्िुको लागि प्रभावकाररिा
र गुणस्िर अर्भवृष्ट्रि गरी आन्त्िररक िथा अन्त्िरािष्ट्रिय बजारमा प्रर्िस्पिी बनाउनु;
सम्भाव्यिाका आिारमा रुग्ण उद्योगको पुनस्थािपना र चालु उद्योगहरू पूणि िमिामा सञ्चालन
गनु;ि लगानीमैरी वािावरण र्सजिना गरी औद्योर्गक िेरमा आन्त्िररक िथा वैदेक्षशक र्नजी
लगानी पररचालन गनु;ि औद्योर्गक ष्ट्रवकासका लार्ग आवश्यक सीप, उद्यमशील सिं स्कार,
जोक्षिम वहन िमिा र प्राष्ट्रवर्िक ज्ञानको ष्ट्रवकास गनु;ि परम्परागि रै थाने ज्ञान, सीप र
प्रष्ट्रवर्िलाई नवप्रवििनकारी ज्ञान र िमिासँग अन्त्िर-आवि गरी साना, मझौला िथा घरे ल ु
उद्योगहरूको ष्ट्रवकास र प्रवििन गनु;ि नेपाली मौर्लक उत्पादनको ब्राक्षन्त्डङ, पेटेन्त्ट अर्िकार र
अन्त्िरािष्ट्रिय बजारको अग्र र पृष्ठ सम्बन्त्िसष्ट्रहिको मूल्य श्रृङ्खलामा आबि गनुक
ि ा साथै
सञ्जालीकरण गनु;ि र्नर्मिि औद्योर्गक पूवाििारहरूको पूणि िमिाको उपयोग हुनेगरी सञ्चालन
गनु;ि कृष्ट्रर् िथा वनमा आिाररि उद्योगमा आन्त्िररक मूल्य श्रृङ्खला र्सजिना गनि कृर्क र
उद्यमीबीचको पारस्पाररक लाभको आिारमा असल व्यावसाष्ट्रयक सम्बन्त्ि स्थापना गनु;ि िानी
िथा िर्नज वस्िुको पष्ट्रहचान, अन्त्वेर्ण एवम् उत्िनन गरी औद्योर्गक िथा व्यापाररक प्रवििन

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि | 69

 गनु;ि अध्ययन, अनुसन्त्िान, ष्ट्रवश्लेर्ण र नवप्रवििनमा आिाररि रही औद्योर्गक िेरको स्थापना,
ष्ट्रवकास र सञ्चालन गनु।
ि

(३) ष्ट्रवद्युिको उत्पादन र िपि वृष्ट्रिः लगानी पयािप्तिा सुर्नक्षिि गरी ददगो िथा गुणस्िरीय ऊजाि
उत्पादन गनु;ि ऊजाि ष्ट्रवकासमा साविजर्नक िथा र्नजी लगानी पररचालन गनु;ि उत्पाददि
ष्ट्रवद्युिको लार्ग आवश्यक प्रशारण िथा ष्ट्रविरण लाइन र्नमािण िथा ष्ट्रवस्िार गनुि र उत्पाददि
ऊजािको आन्त्िररक उपभोग बढाउनुका साथै र्नयािि वृष्ट्रि गनु;ि नवीकरणीय ऊजािका नयाँ
स्रोि िथा अवसरको उपयोग गनु।
ि

(४) एकीकृि पूवाििार र्नमािणमा समन्त्वयः उत्पादन िथा उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रिका लार्ग
ु ानका आिारमा पूवाििार र्नमािण गनु;ि र्निािररि समय, लागि र गुणस्िरमा
आवश्यकिा पूवािनम
आयोजनाहरू सम्पन्न गनुक
ि ा साथै र्नयर्मि ममिि सम्भार गरी पूवाििारको प्रर्िर्ल िथा
उत्पादकत्व बढाउनु; उत्पादन िथा र्नमािणको लार्ग आवश्यक सामग्रीहरूको र्नयर्मि र
सहज आपूर्ििको सुर्नक्षिि गनु।
ि

(५) कुल गाहिस््य उत्पादनमा पयिटन िेरको योगदान अर्भवृष्ट्रिः पयिटन िेरबाट हुने समग्र
आम्दानी वृष्ट्रि गरी कुल गाहिस््य उत्पादनमा यस िेरको योगदान बढाउनु; पयिटनको लाभ
स्थानीय समुदायसम्म पुर्याउनु; पयिटन िेरको ष्ट्रवकासको लार्ग आवश्यक पयिटकीय
पूवाििारको ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार गनु;ि पयिटन उद्योग ष्ट्रवकासको लार्ग आकर्िक गन्त्िव्य र नयाँ
सेवाहरूको पष्ट्रहचान, ष्ट्रवकास र ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गनु;ि भौगोर्लक िथा सािंस्कृर्िक ष्ट्रवष्ट्रवििासँग
सामञ्जस्यिा कायम गदै यसको महत्तम उपयोग गरी पयिटन उद्योग एवम् पयािपयिटनको
ष्ट्रवकास िथा ष्ट्रवस्िार गनु।
ि

(६) ँ ी र्नमािण र उपयोगः क्षशिा िथा स्वास््य िेरमा साविजर्नक िथा र्नजी लगानी
मानव पुज
ँ ी र्नमािण गने; मानव स्रोिको उत्पादकत्व बढाउने िथा श्रमको दे शर्भरै
बढाउँ दै मानव पुज
उपयोग गने।

३.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) कृष्ट्रर् िेरको उत्पादन, उत्पादकत्व र प्रर्िस्पिी िमिा अर्भवृष्ट्रि गनेः िीनै िहका सरकारको
समन्त्वयमा भूर्मको व्यावहाररक वगीकरण गरी कृष्ट्रर्योग्य भूर्मको सिं रिण गने िथा बाझो
जर्मनको उपयोग गने, भूर्म िण्डीकरण न्त्यूनीकरण र वृहि उत्पादन िेर स्थापना गरी
कृष्ट्रर्को उत्पादन बढाउने; ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि उत्पादनका िेरहरूको पष्ट्रहचान गदै कृष्ट्रर् िेरमा
पूवाििार ष्ट्रवकास, याक्षन्त्रकीकरण, ष्ट्रवष्ट्रविीकरण र व्यावसायीकरण अर्भवृष्ट्रि गने; व्यवक्षस्थि
िथा आिुर्नक ढुवानी, भण्डारण िथा प्रशोिन सेवाको सुर्नक्षिििा गरी कृष्ट्रर् उपजको मूल्य

70 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 अर्भवृष्ट्रि र बजारीकरण गने; कृष्ट्रर् उत्पादन र उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गनि आवश्यक सिह,
भूर्मगि र र्लफ्ट र्सँचाइ प्रणालीको र्नमािण, ष्ट्रवकास र स्िरोन्नर्ि गने।

(२) िाद्य प्रणाली रूपान्त्िरण एवम् आिारभूि िाद्य वस्िुहरूमा आत्मर्नभिरिा अर्भवृष्ट्रि गने:
िाद्य सुरिालाई राष्ट्रिय सुरिाको आिारका रूपमा आत्मसाि गदै मौजुदा िाद्य प्रणालीलाइि
रूपान्त्िरण गरी ददगो, समिामूलक र उत्थानशील बनाउने; िाद्यन्न न्त्यून हुने दुगम
ि िेरमा
कृष्ट्रर् उत्पादनका पकेट कायििम ल्याउने िथा ष्ट्रवपन्न घरपररवारहरूलाई सहुर्लयि दरमा
र्नयर्मि रूपमा गुणस्िरीय िाद्यान्न आपूर्िि गने; अन्नबाली, िरकारी र र्लर्ूल लगायिका
िाद्यान्नको सङ्कलन पिािको िर्ि न्त्यूनीकरण र िाद्यान्नको गुणस्िर कायम गनिका लार्ग
सुरक्षिि भण्डारण िथा आपूर्िि व्यवस्था गने; स्थानीय िहसँगको समन्त्वयमा िाद्य आर्नबानी
पररस्कृि गने र ष्ट्रवर्भन्न जािजािी, समुदाय िथा िेरका परम्परागि र स्थानीय िाद्य
सिं स्कारको आदानप्रदान मार्िि िाद्य ष्ट्रवष्ट्रवििाको सिं रिण गदै िाद्य ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने; कृष्ट्रर्
िथा पशुपन्त्छी िेरमा लगानी, पूवाििार, कृष्ट्रर् सामाग्री र उच्चिम प्रष्ट्रवर्िको सुर्नक्षिििा गरी
आिुर्नकीकण, ष्ट्रवष्ट्रविीकरण र व्यावसायीकरण मार्िि आिारभूि िाद्य वस्िुहरूमा
आत्मर्नभिरिा अर्भवृष्ट्रि गने।

(३) जर्डबुटी िथा काष्ठजन्त्य वनपैदावार िथा जर्डबुटीकोको व्यावसाष्ट्रयक ष्ट्रवकास िथा मूल्य
अर्भवृष्ट्रि गने: स्वदे शी काष्ठजन्त्य पैदावारको सदुपयोग गरी आयाि प्रर्िस्थापन गने;
जर्डबुटीको व्यावसायीकरणको लार्ग उपयुक्त प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकास, पकेट िेर र्निािरण, गुणस्िरीय
बीउ िथा र्बरूवा आपूर्िि िथा प्राष्ट्रवर्िक सहयोग एवम् िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; सहज
बजारीकरण, जर्डबुटी प्रशोिन, उद्योग स्थापना र ष्ट्रवत्तीय पहुँच िथा गुणस्िर प्रमाणीकरण
लगायिका सुष्ट्रविाहरू सुर्नक्षिि गरी मूल्य श्रृङ्खला र्सजिना गने।

(४) ष्ट्रवद्युि उत्पादन, उपयोग र व्यापार मार्िि उत्पादन र उत्पादकत्व वृष्ट्रि गने: जलष्ट्रवद्युि
उत्पादन वृष्ट्रि गरी उत्पादन र उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गनि जलष्ट्रवद्युि लगानी सहजीकरणका
लार्ग एकद्वार प्रणाली अवलम्बन गने; ऊजाि िेरमा सहुर्लयिको व्यवस्था गने; वािावरणीय
अध्ययन र जग्गा प्रार्प्तलाई सहजीकरण िथा प्रष्ट्रियागि सरलीकरण गने; गैरआवासीय
नेपालीको लगानी आकर्िण गने; स्विन्त्र ऊजाि उत्पादकहरूको सशक्तीकरण गने; आन्त्िररक
मागको र्सजिना गने; ष्ट्रवद्युिीय सामग्रीको प्रयोगमा अनुदान र सहुर्लयिको व्यवस्था गने;
प्रसारण र ष्ट्रविरण प्रणालीको स्िरोन्नर्ि गने; साविजर्नक र र्नजी लगानीको सुरिाको प्रत्याभूर्ि
गने; सौयि र वायु ऊजाि जस्िा नवीकरणीय ऊजाि प्रोत्साहन गने; ऊजाि व्यापारमा र्नजी
िेरलाई सहभागी गराउन कानूनी प्रबन्त्ि गने; जलष्ट्रवद्युि िेरमा जलाशययुक्त र बहुउद्देश्यीय
आयोजनाको र्नमािण गने; औद्योर्गक कररडोर ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िारका लार्ग ष्ट्रवद्युि सेवा र्नयर्मि

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि | 71

 र गुणस्िरीय बनाउने; कृष्ट्रर् उत्पादन र उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गनि आवश्यक सिह, भूर्मगि,
साना िथा मझौला जलाशय र र्लफ्ट र्सँचाइ प्रणालीको र्नमािण, ष्ट्रवस्िार र स्िरोन्नर्ि िथा
यसका लार्ग आवश्यक ष्ट्रवद्युि प्रसारण लाइनको ष्ट्रवस्िार गने।

(५) ु ान प्रणाली
जलस्रोिको बहुआयार्मक उपयोग, नदी व्यवस्थापन र स्वचार्लि मौसम पूवािनम
प्रवििन गने: जलस्रोिको बहुआयार्मक उपयोग गने; नदी बेर्सन योजना कायािन्त्वयन गने;
नदी बहावको िेर िोकी सिं रचनाहरू र्नमािण गने नीर्ि अवलम्वन गने; नदी ष्ट्रकनाराको
जोक्षिम िेरको पष्ट्रहचान एवम् वगीकरण गरी जोक्षिम र्नयन्त्रण र न्त्यूनीकरणको जैष्ट्रवक
िथा भौर्िक उपाय अवलम्वन गने; नदीजन्त्य सामाग्रीको वैज्ञार्नक उपयोग गने; नदी
सौन्त्दयीकरण िथा नदी ष्ट्रकनाराहरूको पुनस्थािपना गने; नदी कानून लागु गरी प्रभावकारी
र्नयमन गने; जल िथा मौसमसम्बन्त्िी ि्याङ्कलाई स्वचार्लि बनाइ पूव ि सूचना प्रणालीलाई
भरपदो र िात्कार्लक समयमा आिाररि बनाइ िर्ि न्त्यूनीकरणमा सहयोग गने।

(६) उद्योगको ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार मार्िि कुल गाहिस््य उत्पादनमा यस िेरको योगदान अर्भवृष्ट्रि
गने: उद्योगको स्थापना िथा ष्ट्रवस्िारका लार्ग आवश्यक पने लगानीको लार्ग आन्त्िररक
स्रोिको अर्िररक्त वैदेक्षशक स्रोिलाई आकष्ट्रर्ि
ि गनि लगानीसम्बन्त्िी कानूनलाई सिं शोिनको
माध्यमबाट उपयुक्त लगानी वािावरण ियार गने; गुणस्िरीय उत्पादनको लार्ग
आवश्यकिानुसार स्थानीय कच्चा पदाथि र आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िको प्रयोगमा जोड ददने; सबै
ष्ट्रकर्समका उद्योगका लार्ग वििमान िथा भष्ट्रवष्यमा आवश्यक पने जनशक्षक्तको लेिाजोिा
गरी उपयुक्त व्यवस्थापन गने र उद्यमशील कायि सिं स्कृर्ि एवम् असल श्रम सम्बन्त्ि
अर्भवृष्ट्रिमा जोड ददने; रै थाने िथा मौर्लक सीप र प्रष्ट्रवर्िको सिं रिण र प्रवििन गरी औद्योर्गक
ु भर रहे का सम्भाष्ट्रवि िानीहरूको िोजी, अन्त्वर्
श्रृिंङ्खलामा आबििा कायम गने; मुलक े ण र
पष्ट्रहचान गनि लगानी बढाउनुका साथै िानीहरूको व्यवक्षस्थि अर्भलेिीकरण गरी
व्यावसाष्ट्रयक प्रयोगमा ल्याउने; कृष्ट्रर्, वन िथा िानीजन्त्य साना, मझौला िथा घरे ल ु
उद्योगहरूको ष्ट्रवकास र प्रवििन गने र प्रर्िस्पिाित्मक िमिा एवम् िुलनात्मक लाभ भएका
वस्िु िथा सेवाको पष्ट्रहचान गरी व्यावसाष्ट्रयक उत्पादन प्रणालीको स्थापना िथा ष्ट्रवकास
मार्िि कुल गाहिस््य उत्पादनमा योगदान अर्भवृष्ट्रि गने।

(७) ु न कायम गने: मुलक

अन्त्िरािष्ट्रिय व्यापारमा सन्त्िल ु को अन्त्िरािष्ट्रिय व्यापारमा सन्त्िुलन कायम
गनिको लार्ग दे शमा उत्पाददि वस्िुको गुणस्िरमा वृष्ट्रि गदै दे शगि िथा वस्िुगि व्यापार
ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने; आिुर्नक प्रष्ट्रवर्ि एवम् स्वच्छ ऊजािको उपयोग गरी उत्पादन िथा पारवहन
ु सँग
लागि कटौिी गदै उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; थप मुलक
दद्वपिीय िथा िेरीय व्यापार सक्षन्त्ि-सम्झौिा गनुक
ि ा साथै ष्ट्रवद्यमान सक्षन्त्ि-सम्झौिाको

72 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पुनरावलोकन र प्रभावकारी कायािन्त्वयन मार्िि वैदेक्षशक व्यापारमा आयाि व्यवस्थापन र
र्नयािि वृष्ट्रि गने; उद्योगमा लगानीमैरी वािावरण र्सजिना गरी स्वदे शी िथा ष्ट्रवदे शी लगानी
बढाउन अन्त्िरािष्ट्रिय व्यापारसम्बन्त्िी नीर्ि िथा कानूनमा समसामष्ट्रयक पुनरावलोकन गनुक
ि ो
साथै अन्त्िरािष्ट्रिय व्यापारलाई प्रवििन गनि ष्ट्रवशेर् आर्थिक िेर, सुक्िा बन्त्दरगाह जस्िा
पूवाििारको ष्ट्रवकासमा जोड ददने; उद्योगमा नेपाली मौर्लक उत्पादनको ब्राक्षन्त्डङ, पेटेन्त्ट
अर्िकार र अन्त्िरािष्ट्रिय बजारको अग्र र पृष्ठ सम्बन्त्िसष्ट्रहिको मूल्य श्रृङ्खलामा आबििा र
सञ्जालीकरण गने।

(८) कुल गाहिस््य उत्पादनमा पयिटन िेरको योगदान वृष्ट्रि गने: पयिटन िेरबाट मूल्य
अर्भवृष्ट्रिमा सुिार गदै आम्दानी बढाएर कुल गाहिस््य उत्पादनमा यस िेरको योगदान
बढाउने; ददगो ष्ट्रवकासको ममिअनुरूप नेपालको पयिटन उद्योगलाई पयािपयटिनसँग जोड्ने;
स्वदे शी िथा ष्ट्रवदे शी लगानी आकष्ट्रर्ि
ि गरी पयिटकीय पूवाििारको ष्ट्रवकास एवम् ष्ट्रवस्िार गने;
पयिटन प्रवििनका लार्ग िेरगि रूपमा कृष्ट्रर् पयिटनको ष्ट्रवकास िथा ष्ट्रवस्िार गने; स्थानीय
स्िरमा उत्पादन भएका पयिटकीय उपजहरूको व्यावसायीकरण गने; पयिटनबाट प्राप्त लाभको
समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रविरणका लार्ग अग्र र पृष्ठ सम्बन्त्ि ष्ट्रवकासको माध्यमबाट पयिटनको लाभ
स्थानीय समुदायसम्म पुर्याउने; पयिटन िेरमा दि जनशक्षक्तको उपलधििा सुर्नक्षिि गनि
ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय िथा शैक्षिक प्रर्िष्ठानहरूसँग सहकायि गरी यस िेरमा आवि जनशक्षक्तको
ु हरूलाई लक्षिि गरी पयिटन प्रवििनको
सीप र िमिा ष्ट्रवकास गने; रणनैर्िक महत्त्वका मुलक
कायििम सञ्चालन गने र स्रोि बजारमा नेपालका पयिटकीय गन्त्िव्य िथा सेवाको प्रवििन
गने र पयिटकको सुरिा सुर्नक्षिि गने।

(९) ग्रामीण िथा शहरी िेरबीचको आवििा अर्भवृष्ट्रि गने: उत्पादन िथा उत्पादकत्व वृष्ट्रिका
लार्ग समय र दुरी छोट्याउने; यािायाि िथा पारवहन सुष्ट्रविाको ष्ट्रवस्िार गदै उत्पादन
िेरलाई बजारसँग जोड्ने; ग्रामीण र शहरी अथििन्त्रबीच सन्त्िुलन िथा समन्त्वय कायम गनि
यािायाि िथा सञ्चार आवििा बढाउने।

(१०) अध्ययन, अनुसन्त्िान र ष्ट्रवकासमा जोड ददने: कृष्ट्रर्, उद्योग, ऊजाि, र्सँचाइ, जलस्रोि, पयिटन,
व्यापार लगायिका िेरमा अध्ययन-अनुसन्त्िानका लार्ग नीर्िगि िथा सिं स्थागि व्यवस्था;
लगानी अर्भवृष्ट्रि र जनशक्षक्तको िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; अध्ययन, अनुसन्त्िानबाट प्राप्त नर्िजा
िथा सुझावलाई कृष्ट्रर् िथा उद्योग लगायिका िेरको ष्ट्रवकासमा उपयोग गने।

(११) सुशासन िथा सिं स्थागि सुदृढीकरण गने: उत्पादनदे क्षि उपभोगसम्मका ष्ट्रवर्भन्न चरणमा
आबि सरोकारवाला व्यक्षक्त िथा र्नकायहरूका कामकारबाहीलाइि पारदशी, क्षजम्मेवार र

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि | 73

 उत्तरदायी बनाउने; र्नयमनकारी र्नकायहरूको र्नयमन प्रणालीलाइि प्रभावकारी बनाउने र
अन्त्िर-सरकारी िथा िहगि र्नकायहरूबीच अन्त्िरसम्बन्त्ि स्थाष्ट्रपि गरी उत्पादनशील िेरमा
सिं स्थागि सुदृढीकरण गने।

(१२) सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोगमा जोड ददने: उत्पादनका सािनहरूको िमिा िथा कुशलिा
अर्भवृष्ट्रिका लार्ग आिुर्नक सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग बढाउने; अथििन्त्रका िेरगि उत्पादन
अर्भवृष्ट्रिका लार्ग सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग बढाई िेरगि अग्र िथा पृष्ठसम्बन्त्ि स्थाष्ट्रपि गनि
सूचना सञ्जाल िथा प्रष्ट्रवर्िको प्रयोगमा जोड ददने।

३.५ प्रमुि कायििम

(१) भूर्मको सदुपयोग मार्िि कृष्ट्रर्को उत्पादन िथा उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि कायििम: सबै स्थानीय
िहको भूर्मको वगीकरण िथा भू-उपयोग योजना िजुम
ि ा गरी प्रभावकारी रूपमा कायािन्त्वयन;
भूर्मको पुन: नाप नक्सा; भूर्म बैङ्क र भूर्म बजारको अविारणालाई कायािन्त्वयनमा लैजान
आवश्यक कानूनी एवम् सिं स्थागि व्यवस्था, प्रत्येक स्थानीय िहमा भूर्म सूचना केन्त्द्र स्थापना;
कृष्ट्रर्योग्य भूर्मको उपलधििाका आिारमा स्थानीय िहहरूलाइि उत्पादन बढाउन ष्ट्रवशेर्
सहुर्लयि प्रदान; जैष्ट्रवक िथा प्राङ्गाररक मलको उत्पादन िथा प्रयोगलाई प्रोत्साहन; माटोको
र्नयर्मि परीिणका आिारमा माटोको गुणस्िर सुिार कायििम सञ्चालन; प्रयोगमा नआएका
सरकारी स्वार्मत्वको जर्मन कृष्ट्रर् िथा अन्त्य उत्पादनशील िेरमा उपयोग; सहकारी िथा
सामूष्ट्रहक िेिीको साथै बगर िेिी प्रवििन िथा ष्ट्रवस्िार; जैष्ट्रवक कृष्ट्रर् उत्पादनमा जोड।

(२) कृष्ट्रर् िेरप्रर्ि आकर्िण अर्भवृष्ट्रि कायििम: स्थानीय िहमा साविजर्नक-र्नजी-सहकारी

सहकायि मार्िि कृष्ट्रर्जन्त्य पूवाििार ष्ट्रवकास, ष्ट्रवस्िार िथा सञ्चालन; उन्नि जािका नश्ल, बीउ
र्बजन र मलिादको उपलधििाको सुर्नक्षिििा; उद्यमीलाई ददइने सेवा सुष्ट्रविाको सुर्नक्षिििा;
ष्ट्रवर्भन्न सरोकारवाला र्नकायहरू मार्िि कृष्ट्रर्जन्त्य सामग्री, यन्त्र, उपकरण, प्रष्ट्रवर्ि िथा ज्ञान
सीपमा कृर्कको पहुँच स्थापना; कृष्ट्रर् अनुसन्त्िानसम्बन्त्िी र्नकायहरूको सबलीकरण; कृष्ट्रर्
अनुसन्त्िान, क्षशिा र प्रसार बीच अन्त्िर-आबििा कायम गनि सिं यन्त्र र्नमािण; क्यालेण्डर ियार
गरी र्निािररि गररएको र्मर्िर्भर आिारभूि कृष्ट्रर् उपजको न्त्यूनिम समथिन मूल्य िोकी
उत्पाददि वस्िु िररदको सुर्निििा; बजारमा कृष्ट्रर् उपजको मूल्य क्षस्थरीकरण गने कायिमा
समेि सघाउ पुर्याउन कृष्ट्रर् उपजको िररद, भण्डारण, गुणस्िर अनुगमन, ब्राक्षण्डङ िथा
र्नयाििका लार्ग र्नजी िेरसँगको सहकायि; कानून िजुम
ि ा गरी करार िेिी िथा
चक्लाबन्त्दीलाई प्रोत्साहन िथा प्रवििन; उत्पादनमा आिाररि अनुदान प्रणालीको सिं स्थागि
ष्ट्रवकास; बजारमुिी उत्पादन प्रणाली ष्ट्रवकास गरी उत्पादनलाई बजारसँग आवििा; स्वदे शी

74 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 उत्पादनमा आिाररि र्डपाटिमेन्त्टल स्टोरहरू सञ्चालन; कृष्ट्रर् उपज बजारीकरण र लागि
न्त्यूनीकरणमा जोड; स्थानीय हाटबजार प्रवििन, कृष्ट्रर्मा अनुदानको साथै कजाि िथा बैंष्ट्रकङ र
बीमामा प्रष्ट्रियाको सरलीकरण गरी कृर्कहरूको पहुँच अर्भवृष्ट्रि; सीप िथा शैक्षिक प्रमाणपर
ँ ी िथा कजाि ददने व्यवस्था; जलवायुमैरी कृष्ट्रर् प्रणाली
र आयोजनाका आिारमा बीउ पुज
अवलम्वन, मष्ट्रहलामैरी िथा युवा लक्षिि कृष्ट्रर् िथा पशुपन्त्छी ष्ट्रवकास कायििम सञ्चालन;
कृष्ट्रर्का नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्िहरूको प्रवििन मार्िि कृष्ट्रर् उद्यम र रोजगारी र्सजिनाद्वारा कृष्ट्रर्िेरमा
आकर्िण वृष्ट्रि; कृर्कलाइि सहुर्लयि दरमा ष्ट्रवद्युि सुष्ट्रविा प्रदान; कृष्ट्रर् सेवा प्रवाहका लार्ग
स्थानीय िहमा न्त्यूनिम आवश्यकिासष्ट्रहिको सिं रचना, पूवाििार िथा प्राष्ट्रवर्िक जनशक्षक्त
व्यवस्था।

(३) उत्पादन िथा रोजगारी अर्भवृष्ट्रि गने नयाँ मोडे लमा आिाररि कायििम: जल, जर्मन,जङ्गल,
जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, रै थाने प्रष्ट्रवर्ि र श्रम शक्षक्तको ष्ट्रववेकशील प्रयोग गरी उत्पादन र रोजगारी
वृष्ट्रि गने कायिमा प्रयोग; सामूष्ट्रहक प्रणालीमा ष्ट्रहमाली िेरमा भेडाबाख्रा, च्याङ्ग्रा, चौंरीपालन
िथा स्याऊ, ओिर लगायिका र्लर्ूल, जर्डबुटीलाई कृष्ट्रर् िेिीका रूपमा ष्ट्रवकास गरी
िेर्ि गररने सबै जर्डबुटीलाई कृष्ट्रर् उपजको रूपमा मान्त्यिा प्रदान; सरकार र स्थानीय
घरपररवारको सहकायिमा मृग, कस्िुरी, बँदेल, स्थानीय जािका कार्लज जस्िा वन्त्य
पशुपन्त्छीपालनका र्ामिहरू सञ्चालन; बाँझो जर्मन, बगर, भीरपािा, वनिेर िथा नदी
िण्डहरूलाई उत्पादन िथा रोजगारीसँग आवििा।

(४) कृष्ट्रर्को आिुर्नकीकरण र व्यावसायीकरण कायििम: हाल सञ्चालनमा रहे का कृष्ट्रर्सम्बन्त्िी

कायििमहरूको पुनसिरचना गरी नयाँ मोडेलमा सञ्चालन; कृष्ट्रर् उत्पादनको बजार सुर्नक्षिि
गनि आन्त्िररक उत्पादनको उपभोग अर्भवृष्ट्रि; िाजा िरकारी िथा र्लर्ूल िाडी मुलक
ु हरूमा
र्नयािि कायििम; कृष्ट्रर् वस्िुको प्रशोिन उद्योग िथा कृष्ट्रर् उपजलाई कच्चा पदाथिको रूपमा
प्रयोग गने उद्योग स्थापना गनि सुष्ट्रविा प्रदान; सािै प्रदे शमा एग्रो-इण्डष्ट्रियल पाकि स्थापना।

(५) समुदाय िथा र्नजी िेरको सहभार्गिामा आिाररि कायििम: राजमागि र ठू ला सडकको
दायाँबायाँको िेरमा र्लर्ूलका बोट ष्ट्रवरुवा लगाउने समुदायमा आिाररि कायििम
सञ्चालन; उच्च मूल्य श्रृङ्खलाका कृष्ट्रर् उपजको उत्पादनलाई प्रोत्साहन; जर्डबुष्ट्रट
उत्पादनसम्बन्त्िी ष्ट्रवशेर् कायििम मार्िि जर्डबुटीको व्यावसाष्ट्रयक िेिी, प्रशोिन िथा
र्नयाििको व्यवस्था; उपयुक्त स्थानहरू छनौट गरी स्थानीय समुदाय र र्नजी िेरको
सहभार्गिामा ठू लो स्केलका जर्डबुटी िेिी गने र्ामिहरू स्थापना; यसका लार्ग साविजर्नक
जर्मन साथै साविजर्नक, सामुदाष्ट्रयक िथा कबुर्लयिी वन र्लजमा ददने व्यवस्था; ष्ट्रहमाली
पाटनहरूमा यासािगम्ु वा लगायिका उच्च मूल्यका और्र्िजन्त्य वनस्पर्ि िथा जर्डबुटीको

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि | 75

 अनुसन्त्िान र व्यावसाष्ट्रयक िेिीको सिं भाव्यिा अध्ययन िथा मोडार्लटी िय गरी त्यस्िा
जर्डबुटीहरूको र्ामि स्थापना, उत्पादन, ब्राक्षण्डङ र र्नयािि; ष्ट्रवरुवाको प्रशोिन गरी सारित्व
(Abstract) र्नयािि।

(६) बीउ-र्बजनको ष्ट्रवकास, मल िथा कृष्ट्रर्औजारसम्बन्त्िी सुर्नक्षिििा कायििम: र्नजी िेरसँगको

सहकायिमा बीउ-र्बजनको ष्ट्रवकास िथा उत्पादन; कृष्ट्रर् जनशक्षक्त व्यवस्थापन िथा सीप
अर्भवृष्ट्रि; ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि जनशक्षक्त ष्ट्रवकासमा सहयोग िथा कृष्ट्रर् प्राष्ट्रवर्िक सेवाको सहजरूपमा
उपलधििा, ठू ला व्यावसाष्ट्रयक र्मि सञ्चालन; प्रदे श िहमा प्राङगाररक मल उत्पादन कायििम;
स्वदे शी उत्पादन र आयाि समेिबाट कृष्ट्रर् औजारको आपूर्िि; नयाँ प्रष्ट्रवर्िमा आिाररि
रासायर्नक मल कारिाना स्थापना, िोप िथा और्र्िको आपूर्ििको सुर्नक्षिििा।

(७) र्सँचाइ सुष्ट्रविा मार्िि कृष्ट्रर्को उत्पादन र उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि कायििम: कृष्ट्रर्को उत्पादन
र उत्पादकत्व बढाउन र्सँचाइ व्यवस्थामा सुिार; र्नमािणािीन र्सँचाइ आयोजनाहरू यथाशीघ्र
सम्पन्न िथा नवीन् प्रष्ट्रवर्िमा आिाररि र्सँचाइ प्रष्ट्रवर्िको ष्ट्रवकास; र्सक्षञ्चि िेरमा सघन कृष्ट्रर्
िथा पशुपन्त्छी ष्ट्रवकास कायििम; नयाँ र्सँचाइ आयोजनाहरू अक्षघ बढाउँ दा ष्ट्रहमाली िथा
पहाडी िेरमा नदीको पानीबाट र्लफ्ट र्सँचाइ र िराईमा भूर्मगि स्रोिबाट पम्प र्सँचाइलाई
प्रोत्साहन गनि ष्ट्रवद्युि महशुलमा राज्यले अनुदान ददने व्यवस्था; र्सँचाइ समस्याको दीघिकालीन
समािानका लार्ग पूवप
ि क्षिम राजमागिको समानान्त्िरमा नहर र्नमािण गनेगरी ष्ट्रवर्भन्न
नदीनालाहरूको पथान्त्िरण; च ुरे िथा पहाडी िेरमा ठू ला पोिरीहरू र्नमािण गरी वर्ािको
पानी सङ्कलन र पुनरि भरणको व्यवस्था।

(८) पूव ि ियारी मार्िि कृष्ट्रर्जन्त्य िर्ि न्त्यूनीकरण कायििम : जल िथा मौसमसम्बन्त्िी मापन
केन्त्द्रहरूलाई आिुर्नक, स्वचार्लि बनाइ सूचना प्रणालीलाई पहुँचयोग्य बनाउने; जल िथा
मौसमसम्बन्त्िी सूचनाहरूबाट प्रदान गररएको पूव ि सूचना प्रणालीलाई भरपदो र समय सापेि
बनाउने; उपयुक्त प्रष्ट्रवर्ि िथा अभ्यासको अवलम्बन गरी जङ्गली जनावरबाट कृष्ट्रर् बालीमा
हुने हानी न्त्यूनीकरण अर्भयान सञ्चालन।

(९) स्वच्छ िथा पोर्णयुक्त िाद्य प्रवििन कायििम: िाद्य िथा पोर्ण सुरिा सुर्नक्षिि गनि
मौर्लक एवम् रै थाने उत्पादनमा जोड ददने; प्रकृर्िमैरी उत्पादन प्रणालीलाइि अनुसरण गदै
ददगो उपयोगको पिर्ि अवलम्बन, िाद्य प्रणाली रूपान्त्िरणकारी ष्ट्रियाकलापलाइि
स्थानीयकरण, िाद्य वस्िुको उत्पादन, प्रशोिन, बजारीकरण, ब्राक्षण्डङ र उपयोगमा स्थानीय
िहको िमिा वृष्ट्रि गदै सो मार्िि मूल्य श्रृङ्खला र्सजिना, स्थानीय िहमा िाद्यान्न आत्मर्नभिरिा
प्रवििन कायििम सञ्चालन; स्वदे शी एवम् आयार्िि िाद्य पदाथिहरूको मापदण्ड र्निािरण,

76 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 िाद्यान्न िथा िाद्य वस्िुहरूको अर्नवािय रूपमा ष्ट्रवर्ादी र अिाद्य पदाथि र्मसावटको परीिण
गने गरी सिं स्थागि व्यवस्था; नाकामा आयार्िि िाद्य वस्िुको क्वारे न्त्टाइन जाँचको व्यवस्था;
कृष्ट्रर्जन्त्य उत्पादन अर्भवृष्ट्रि र बजारीकरणका लार्ग सहकारी पररचालन; उत्पादनदे क्षि
उपयोगसम्म असल कृष्ट्रर् अभ्यास अवलम्बन।

(१०) समृष्ट्रिको लार्ग जर्डबुटीको व्यावसायीकरण कायििम: उच्च मूल्यका जर्डबुटीको प्रष्ट्रवर्ि
ष्ट्रवकास; व्यवसायीकिाको लार्ग पकेट िेर पष्ट्रहचान एवम् र्निािरण र प्रवििनका लार्ग
उद्यमीहरूलाई प्राष्ट्रवर्िक िथा ष्ट्रवत्तीय सहयोग कायििम सञ्चालन; गाँजाको व्यावसाष्ट्रयक
प्रयोजनका लार्ग सम्भाव्यिा अध्ययन िथा अनुसन्त्िान गरी र्नयक्षन्त्रि उत्पादन र प्रयोगलाई
अनुमर्ि ददने व्यवस्था; मूल्य श्रृङ्खला बढाउन जर्डबुटीको बजारीकरण, नेपालमै प्रशोिन,
उद्योग िथा गुणस्िर प्रमाणीकरणका लार्ग सामष्ट्रयक नीर्िगि िथा सिं स्थागि व्यवस्था; थप
जर्डबुटीको ष्ट्रवकास िथा र्बस्िारको लार्ग अध्ययन िथा अनुसन्त्िानमा सहजीकरण।

(११) वनजन्त्य स्रोिको ष्ट्रववेकशील उपयोग गरी उत्पादन र रोजगारी अर्भवृष्ट्रि कायििम: वन
स्रोिको ष्ट्रववेकशील उपयोग गरी उत्पादन, रोजगारी र आयआजिन बढाउन ढले-पडेका र
बुढा-पूराना रुिहरू कटान गरी र्नमािण कायि र र्र्निचर उद्योगमा प्रयोग; र्र्निचर र्नयािि
गनि स्वदे शी िथा ष्ट्रवदे शी लगानीमा र्र्निचर उद्योगहरू िोल्ने; रुि कटान गररएको िेरमा
नयाँ गुणस्िरीय जािको वृिारोपण र सिं रिण; वन िेर र्लजमा उपलधि गराई जर्डबुष्ट्रट,
िेर्ि, वन्त्य पशुपन्त्छीको व्यवसाष्ट्रयक पालन; र्लर्ूल िेर्ि प्रवििन; प्राकृर्िक स्रोिको
प्रयोगबाट स्थानीय घरपररवारले अर्िक लाभ प्राप्त गने गरी सामुष्ट्रहक प्रणालीको उद्यम-
व्यवसाय सञ्चालन; प्राकृर्िक स्रोि-सािनको िय वा दोहन हुन नदीने गरी कायिष्ट्रवर्ि
कायािन्त्वयन; वनमा कृष्ट्रर्जन्त्य र कृष्ट्रर्मा वनजन्त्य उद्यम व्यवसाय गनि सष्ट्रकने गरी ष्ट्रवर्िगि
व्यवस्था र प्रष्ट्रियागि सहजीकरण कायििम।

(१२) औद्योर्गक ष्ट्रवकास िथा लगानी प्रोत्साहन कायििम: स्वदे शी िथा वैदेक्षशक लगानीलाई
प्रोत्साहन गनि लगानीसम्बन्त्िी कानून सिं शोिन गरी लगानी वािावरण सहजीकरण गने,
कम्पनी दिािदेक्षि बष्ट्रहगिमनसम्मका प्रष्ट्रियालाई स्वचार्लि बनाइने, र्नमािणािीन औद्योर्गक
िेर, ष्ट्रवशेर् आर्थिक िेर र औद्योर्गक ग्रामहरूको प्राथर्मकीकरण, र्नमािण सम्पन्न िथा पूणि
िमिामा सञ्चालन; िहगि िथा िेरगि समन्त्वय र सहकायिका स्थान र आवश्यकिा आकलन
गरी थप सङ्ख्यामा औद्योर्गक िेर, ष्ट्रवशेर् आर्थिक िेर िथा औद्योर्गक ग्राम सञ्चालन;
औद्योर्गक ष्ट्रवकासका लार्ग कृष्ट्रर् िथा दे शर्भर उपलधि कच्चा पदाथिमा आिाररि
उद्योगहरूको स्थापनामा ष्ट्रवशेर् जोड; सरकारले जर्मन उपलधि गराई साविजर्नक-र्नजी
साझेदारीमा औद्योर्गक िेर र्नमािण िथा ष्ट्रवकास; र्नयाििजन्त्य वस्िु उत्पादनमा स्वदे शी एवम्

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि | 77

 वैदेक्षशक लगानी प्रोत्साहन; उद्योग नीर्ि प्रष्ट्रिया र व्यवस्थामा सरलीकरण; ष्ट्रवर्भन्न वस्िुहरूको
नेपाली ब्राण्डलाई स्थाष्ट्रपि गनि र्नजी िेरसँग सहकायि अर्भवृष्ट्रि।

(१३) उद्योग सञ्चालनको लार्ग सहज वािावरण प्रवििन कायििम: िेिीबाट कारिाना कायििम
मार्िि स्थानीय कच्चा पदाथिलाई उद्योग श्रृङ्खलामा आवििा; प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकास कोर् मार्िि
स्टाटिअप उद्यमलाई प्रोत्साहन; िानीहरूको िोजी, अन्त्वेर्ण, पष्ट्रहचान गरी साविजर्नक-र्नजी-
साझेदारी ढाँचामा िानी उद्योगको व्यावसाष्ट्रयक ढिं ङ्गले सञ्चालन; उद्योगको लार्ग आवश्यक
सीपयुक्त जनशक्षक्तको उपलधििा सुर्नक्षिि गनि कायिस्थलमा आिाररि िालीमदे क्षि
ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय र िालीम केन्त्द्रसँग समन्त्वयमा दि जनशक्षक्त उत्पादन; उद्योगहरूमा न्त्यूनिम
पाररश्रर्मकका अलावा उत्पादन एकाइका आिारमा पाररश्रर्मक ददने व्यवस्था िथा बैङ्क
धयाजदरलाई उद्यमीमैरी बनाउन नीर्िगि सुिार; स्वदे शी औद्योर्गक उत्पादनले ष्ट्रवदे शबाट
आयाि गररएका सोष्ट्रह ष्ट्रकर्समका वस्िुसँग प्रर्िस्पिाि गनि सक्ने भन्त्सार व्यवस्था; चोरी पैठारी
ु र्भर पयािप्त मारामा उत्पादन हुने वस्िुको र्बिी सुर्नक्षिि गनि भन्त्सार र
र्नयन्त्रण; मुलक
गैरभन्त्सार प्राविानको उपयोग र व्यापार सक्षन्त्िहरूको पुनरावलोकन।

(१४) घरे ल,ु साना िथा मझौला उद्योगहरूको ष्ट्रवकास र प्रवििन कायििम: घरे ल,ु साना िथा
मझौला उद्योगहरूको ष्ट्रवकास र प्रवििनमा रै थाने ज्ञान, सीप, अनुभवलाई अन्त्िर-आबििा
गराई सञ्चालन गने, परम्परागि रै थाने ज्ञान, सीप र प्रष्ट्रवर्िलाई नवप्रवििनकारी ज्ञान र
िमिासँग आबििा गने, परम्परागि रै थाने ज्ञान, सीप र प्रष्ट्रवर्िलाई प्रवििन गने उद्यमीलाई
ष्ट्रवशेर् सेवा र सहुर्लयि ददने लगायिका कायििम।

(१५) अन्त्िरािष्ट्रिय व्यापार प्रवििन कायििम: उत्पाददि वस्िुको गुणस्िरमा वृष्ट्रि गररनुको अलावा
दे शगि िथा वस्िुगि व्यापार ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने, उत्पादन िथा पारवहन लागि कटौिी गदै
आिुर्नक प्रष्ट्रवर्ि र स्वच्छ ऊजािको प्रयोगको माध्यमबाट उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक
ु सँग दद्वपिीय िथा िेरीय व्यापार सक्षन्त्ि, सम्झौिा गनुक
िमिा अर्भवृष्ट्रि गने, थप मुलक ि ा
साथै ष्ट्रवद्यमान सक्षन्त्ि, सम्झौिाको पुनरावलोकन र प्रभावकारी कायािन्त्वयन मार्िि वैदेक्षशक
व्यापारमा आयािको दाँजोमा र्नयाििको वृष्ट्रि गने, लगानीमैरी वािावरण र्सजिना गरी
अन्त्िरािष्ट्रिय व्यापारलाई प्रवििन गनि ष्ट्रवशेर् आर्थिक िेर, सुक्िा बन्त्दरगाह जस्िा र्नयाििजन्त्य
पूवाििार ष्ट्रवकासमा जोड ददने कायििम।

(१६) यािायाि ष्ट्रवस्िार कायििम: एकीकृि यािायाि योजनामा आिाररि भई मक्षल्टमोडल यािायाि
प्रणालीको ष्ट्रवकासका लार्ग नीर्िगि िथा कानूनी प्रबन्त्ि गने, राष्ट्रिय शहर, प्रादे क्षशक राजिानी

78 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 िथा आर्थिक केन्त्द्रहरूलाई सिं योजन गने लोकमागिहरूको र्नमािण िथा ष्ट्रवस्िार गने, मध्यपहाडी
लोकमागि, उत्तर-दक्षिण लोकमागि, औद्योर्गक कोररडोर जोड्ने लोकमागि र्नमािण कायििम।

(१७) बजार प्रणालीको ष्ट्रवकास िथा सुर्निििा कायििम: उत्पादकका हरे क उत्पादन र्बिी हुने
बजारको सुर्नक्षिििा; कृष्ट्रर्, पशुपन्त्छी, जर्डबुटीको उत्पादन कच्चा पदाथिको रूपमा प्रयोग गने
उद्योग सञ्चालन; क्षचया, सुपारी, अलैची, जर्डबुटी, िरकारी, र्लर्ूल, मासुजन्त्य र दूिजन्त्य
पदाथि प्रशोिन र ब्राक्षण्डङ गरी र्नयाििको व्यवस्था; उिु कृर्कहरूको सामुष्ट्रहक लगानी वा
सहकायिमा क्षचनी उद्योग सञ्चालन; कृष्ट्रर् वस्िुको िररद िथा बजारीकरणमा एपको प्रयोग गरी
कृर्कहरूको र्ामिबाटै कृष्ट्रर् उत्पादन सङ्कलन िथा िररद व्यवस्थापन प्रणाली ष्ट्रवकास
कायििम।

(१८) जलष्ट्रवद्युि ष्ट्रवकास िथा ष्ट्रवस्िार कायििम: ऊजाि िेरको ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िारका लार्ग सरकारी
लगानीमा वृष्ट्रि, र्नजीिेरसँग सहकायि िथा आन्त्िररक र वैदेक्षशक लगानी प्रवििन; ऊजाि दििा
र ऊजाि सुरिा प्रार्प्त र आन्त्िररक माग र्सजिना गदै ष्ट्रवद्युि सेवाको भरपदो र गुणस्िरीयिा
अर्भवृष्ट्रि; ष्ट्रवद्युि व्यापारका लार्ग कायियोजना बनाइ कायािन्त्वयन गनुक
ि ा साथै र्नजी िेरलाई
पर्न ष्ट्रवद्युि व्यापारमा सिं लग्न गराउन कानूनी व्यवस्था; दुई वर्ि र्भर पूणि ष्ट्रवद्युिीकरण;
जलाशययुक्त, अिि-जलाशययुक्त आयोजनामा स्वदे शी लगानीलाई सिं रिण र प्राथर्मकिा ददई
राष्ट्रिय ष्ट्रहि हुनेगरी वैदेक्षशक लगानी पररचालन; राष्ट्रिय र अन्त्िरदे शीय प्रसारण लाइनहरूको
र्नमािण; आगामी १२ वर्िमा २८ हजार ५ सय मेगावाट ष्ट्रवद्युि उत्पादन गने गरी पूवाििार
ियारी; उत्पादन भएको ष्ट्रवद्युिको आन्त्िररक िपि र र्नयाििबाट पूणि उपयोग हुनेगरी
ट्रान्त्सर्मसन लाइनहरू र्नमािण; पूराना लाइनहरूको स्िरोन्नर्िका कायि सम्पन्न; ट्रान्त्सर्मसन
लाइनले चचे को जर्मनलाई छु ट्टै ष्ट्रकत्ता कायम गरी लाइनको दायाँ-बायाँ रहे को भूर्म उत्पादन
र बैङ्क र्ििोमा प्रयोग गनि पाउने व्यवस्थाको अवलम्बन।

(१९) नवीकरणीय ऊजािको प्रवििन कायििम: कुल ऊजाि उपभोगमा नवीकरणीय ऊजािको अिंश
वृष्ट्रि; जलवायु ष्ट्रवत्त पररचालन मार्िि नष्ट्रवकरणीय ऊजाि िथा ऊजाि दििासम्बन्त्िी कायििम
सञ्चालन; ष्ट्रवद्युि सेवा नपुगेका स्थानमा वैकक्षल्पक ऊजाि उपलधििा; नवीन् प्रष्ट्रवर्िको उपयोग
गने र र्ोहोरबाट ऊजाि उत्पादन; र्नमािण सम्पन्न भएका जलष्ट्रवद्युि आयोजना र िाली
जग्गामा सौयि ऊजाि उत्पादनमा प्रोत्साहन; सौयि, वायु र हाइड्रोजन लगायि ऊजाि उत्पादन;
जैष्ट्रवक ऊजाि स्रोिलाई प्रदूर्णरष्ट्रहि ऊजाि स्रोिद्वारा प्रर्िस्थापन।

(२०) जलस्रोिको बहुआयार्मक उपयोग कायििमः नदी बेर्सन गुरुयोजनाको आिारमा जलस्रोिको
उपयोग; एकीकृि जलस्रोि व्यवस्थापन िथा यसको बहुउद्देशीय उपयोगलाई प्राथर्मकिाका

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि | 79

 साथ प्रवििन; जलस्रोिको सिं रिण िथा ष्ट्रवकासमा र्नजी िेर िथा सरोकारवालाहरूको
सहभार्गिा वृष्ट्रि।

(२१) जल िथा मौसम सेवाको आिुर्नकीकरण कायििम: जल िथा मौसम मापन केन्त्द्रको
स्िरोन्नर्ि िथा थप केन्त्द्रहरूको र्नमािण; सेवालाई भरपदो र स्वचार्लि बनाउन आवश्यक
पूवाििारहरूको र्नमािण; ष्ट्रवश्वसनीय पूव ि सूचना प्रणालीको लार्ग आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िको उपयोग;
ु ान सेवा िथा जन स्वास््य, कृष्ट्रर्, नागररक उड्डयन, ऊजाि, जलस्रोि
प्रभावमा आिाररि पूवािनम
िेरका लार्ग ष्ट्रवक्षशिकृि सेवाको ष्ट्रवकास।

(२२) पयिटन िेर ष्ट्रवकास िथा सुदृढीकरण कायििमः पयिटन उपजहरूको ष्ट्रवकास गरी प्रचार
प्रसार एवम् आर्ि्यिा व्यवस्थापनमा सुिार; पयिटन प्रवििन मार्िि पयिटक आगमन
सङ्ख्यामा वृष्ट्रि गरी नेपाल बसाइको अवर्ि लम्धयाउने कायििम; पयिटकको दै र्नक िचि
रकममा वृष्ट्रि ल्याउने र पयिटन व्यावसायबाट अर्िकिम मूल्य अर्भवृष्ट्रि गने उपायको
अवलम्बन; रोजगारीका अवसरहरूमा वृष्ट्रि िथा पयिटन िेरको ष्ट्रवष्ट्रवि ष्ट्रविामा अध्ययन
अनुसन्त्िान; स्वदे शी िथा वैदेक्षशक लगानी आकष्ट्रर्ि
ि गरी पयिटन िेरको समग्र ष्ट्रवकासका
लार्ग पयिटकीय पूवाििारहरूको ष्ट्रवकास िथा ष्ट्रवस्िार; िार्मिक, सािंस्कृर्िक सम्पदाहरूको
सिं रिण िथा सम्वििन गरी थप आकर्िक गन्त्िव्यको पष्ट्रहचान र ष्ट्रवकास; प्रमुि पयिटकीय
स्थलहरूलाई अन्त्य पयिटकीय गन्त्िव्यसँग जोडी आर्थिक लाभ हुने अवस्थाको र्सजिना;
पयिटनलाई सािंस्कृर्िक सम्पदासँग जोड्ने; साविजर्नक-र्नजी साझेदाररमा भारि, चीन लगायि
ु का पयिटकहरूलाई लक्षिि गरी पयिटन प्रवििनकारी कायििम सञ्चालन; स्थानीय
अन्त्य मुलक
उत्पादनलाई पयिटकीय उपजको रूपमा प्रबििन गरी अग्र र पृष्ठ सम्बन्त्ि ष्ट्रवकास; स्थानीय
ु भरका पयिटकीय सम्पदामा स्थानीय
िहसँगको समन्त्वयमा ग्रामीण पयिटन ष्ट्रवस्िार; मुलक
समुदायको सष्ट्रियिा र सहभार्गिाको सम्मान गदै पयिटनबाट भएको आम्दानीको यथोक्षचि
सुव्यवस्था, बाँडर्ाँट िथा ष्ट्रविरण; पयिटन उद्यममा ष्ट्रपछर्डएको समुदाय, मष्ट्रहला, दर्लि िथा
आददवासी जनजार्िको सिं लग्निालाई प्रोत्साहन िथा िमिा ष्ट्रवकास।

(२३) अध्ययन, अनुसन्त्िान िथा िमिा ष्ट्रवकास कायििम: कृष्ट्रर्, उद्योग िथा सेवािेरसँग सम्बक्षन्त्िि
अध्ययन, अनुसन्त्िान िथा ष्ट्रवकासमा साविजर्नक-र्नजी-साझेदारी अवलम्वन र ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय
िथा अनुसन्त्िान प्रर्िष्ठानसँगको सहकायिमा व्यवहाररक अध्ययन, अनुसन्त्िान सञ्चालन, ष्ट्रवर्भन्न
िेरमा सिं लग्न जनशक्षक्त िथा सिं स्थागि िमिा ष्ट्रवकास गनि ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय िथा शैक्षिक
प्रर्िष्ठानहरूसँग सहकायि; सीपमूलक िालीम कायििम सञ्चालन गने िथा दि जनशक्षक्त
आपूर्ििको सुर्नक्षिििा।

80 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 ँ ी लगायिका उत्पादनका सािनको दििा
(२४) सूचना प्रष्ट्रवर्िको ष्ट्रवकास र उपयोग: श्रम, भूर्म, पुज
अर्भवृष्ट्रिका लार्ग सूचना प्रष्ट्रवर्ि पूवाििारको ष्ट्रवकास िथा ष्ट्रवस्िार; िेरगि उत्पादन चि र
उत्पादनसँग आवि अग्र िथा पृष्ठ सम्बन्त्ि भएका ष्ट्रवर्य िेरहरूको उत्पादकत्व बढाउन
सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग।

३.६. पररमाणात्मक लक्ष्य

कृष्ट्रर् िथा पशुपन्त्छी िेर

आ.व
आ.व.२०७९/८०
ि.सिं . पररसूचक एकाइ २०८५/८६ को
को अवस्था
लक्ष्य
१. उत्पादकत्व
१.१ िान मे. टन/ हे. ३.७९ ४.८४
१.२ मकै मे. टन/ हे. ३.२ ४.५
१.३ गहुँ मे. टन/ हे. २.९५ ३.३४
१.४ आलु मे. टन/ हे. १७.२ २१.९५
१.५ िरकारी मे. टन/ हे. १४.३३ १६.६१
१.६ मसलाबाली मे. टन/ हे. ७.८६ ९.११
१.७ र्लर्ूल मे. टन/ हे. १०.९४ १२.०८
१.८ दलहन मे. टन/ हे. १.२५ १.४
१.९ िेलहन मे. टन/ हे. १.१५ १.२७
२. उत्पादन
२.१ स्रोि बीउ मे.टन (हजारमा) ४.४ ५.१०
२.२ उन्नि जािका बीउ मे.टन (हजारमा) २७.२२ ४३.८४
२.३ मह मे. टन. प्रर्ि वर्ि ५४०६ ६६००
२.४ च्याउ मे. टन. प्रर्ि वर्ि १४३०० १८०००
२.५ दूि हजार मे. टन २५६६ ३०५०
२.६ मासु हजार मे. टन ५१२ ५९०
२.७ अण्डा करोड गोटा १३३ १६०
२.८ माछा हजार मे.टन १०८ १३०
३. कृष्ट्रर्योग्य जर्मन मध्ये प्रर्िशि २५ ५०
बाह्रै मष्ट्रहना र्सँचाइ हुने
िेर

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि | 81

 आ.व
आ.व.२०७९/८०
ि.सिं . पररसूचक एकाइ २०८५/८६ को
को अवस्था
लक्ष्य
४. माटोको जैष्ट्रवक पदाथिको प्रर्िशि १.९६ २.५
मारा
५. उच्च िाद्य असुरिाको प्रर्िशि १.३ १.०
क्षस्थर्िमा रहे का पररवार
६. केन्त्द्रीय िाद्य स्वच्छिा सङ्ख्या ० ८
सूचना प्रणाली
७. पशुपन्त्छीको नश्ल सुिार डोज (लािमा) ७ ११
८. वीयि उत्पादन िथा डोज (लािमा) ९ १४
ष्ट्रविरण
९. मत्स्य र्बज उत्पादन सङ्ख्या (लािमा) ५९५ ८००
िथा ष्ट्रविरण
१०. पशुपन्त्छी िोप उत्पादन डोज (लािमा) ५३८ ७००

भूर्म व्यवस्था सहकारी िथा गररबी र्नवारण िेर

२०७९/८० २०८५/८६
ि.सिं . पररसूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
साविजर्नक सम्पक्षत्त व्यवस्थापनसम्बन्त्िी
१ सङ्ख्या ५१ ७५३
ष्ट्रवद्युिीय प्रणालीमा स्थानीय िहको पहूँच
नेपाल भू-सूचना प्रणाली (NeLIS) मार्िि
२ सङ्ख्या ५५ १३५
सेवा प्रवाह हुने कायािलय
पूणि स्वचार्लि ष्ट्रवद्युिीय भू-सूचना प्रणाली
३ सङ्ख्या ० १३५
(LRIMS) लागु भएका कायािलय
४ CORS Network स्थापना सङ्ख्या ४ ३१

82 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

उद्योग, वाक्षणज्य िथा आपूर्िि िेर

२०७९/८० २०८५/८६
ि.सिं . पररसूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
कुल गाहिस््य उत्पादनमा उत्पादमूलक
१ प्रर्िशि ५.२ ५.४
उद्योगको योगदान
कुल गाहिस््य उत्पादनमा थोक िथा िुद्रा
२ प्रर्िशि १४.१ १४.०
व्यापारको योगदान
३ कायिस्थलमा आिाररि रोजगारमूलक िालीम सङ्ख्या १५३ १५०००
कुल गाहिस््य उत्पादनमा वस्िु िथा सेवाको
४ प्रर्िशि ३४.७ ३१
आयाि अनुपाि
कुल गाहिस््य उत्पादनमा वस्िु िथा सेवाको
५ प्रर्िशि ७.० ८.५
र्नयािि अनुपाि
६ आन्त्िररक व्यापारको ट्रेड माक्षजन
ि प्रर्िशि ११.६ १०
७ र्नयािि/आयाि अनुपाि अनुपाि १:१०.३ १:८.५

सिं स्कृर्ि, पयिटन िथा नागररक उड्डयन िेर

२०७९/८० २०८५/८६
ि.सिं . पररसूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
वाष्ट्रर्क
ि पयिटन आगमन सङ्ख्या ८.२ २५
१
लािमा
२ पयिटकको औसि बसाइँ अवर्ि ददन १३.१ १५
३ प्रर्ि पयिटक प्रर्िददन औसि िचि अमेररकी डलर ४०.५ ८५
४ कुल गाहिस््य उत्पादनमा पयिटन िेरको प्रर्िशि २.० ७
योगदान
५ भ्रमण िथा पयिटन प्रर्िस्पिी सूचकाङ्क सूचकाङ्क ३.३ ४
६ ु
दद्वपिीय हवाई सेवा सम्झौिा भएका मुलक सङ्ख्या ४० ४८

उत्पादन, उत्पादकत्व िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि | 83

 पररच्छे द ४

उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा

४.१ पृष्ठभूर्म ८७
४.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था ८८
४.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी ९०
४.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि ९२
४.५ प्रमुि कायििम ९५
४.६ पररमाणात्मक लक्ष्य ९८
 पररच्छे द ४

उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा

४.१ पृष्ठभूर्म

नेपालको सिं ष्ट्रविानले सम्मानपूवक

ि बाँच्न पाउने गरी सामाक्षजक सिं रिण िथा श्रम र रोजगारीको
हकको व्यवस्था गरे को छ। श्रमको उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि र प्रभावकारी व्यवस्थापनबाट
उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि काम र ददगो सामाक्षजक सुरिा सुर्नक्षिि गरी मानव जीवन-चिका
जोक्षिमको न्त्यूनीकरण, िीब्र आर्थिक वृदद्व र सामाक्षजक न्त्यायसष्ट्रहिको समावेशी ष्ट्रवकासबाट गररबी
घटाउने लगायिका अन्त्य राष्ट्रिय लक्ष्यहरू हार्सल गनि सष्ट्रकन्त्छ। यसका लार्ग र्नजी िेरको
ष्ट्रवकास गदै सुरक्षिि रोजगारी र कायिवािावरण, जीवनयापन गनि पयािप्त हुने पाररश्रर्मक, समान
कामका लार्ग समान ज्याला, सामाक्षजक सुरिा, सुमिुर श्रम सम्बन्त्िको स्थापना, श्रम र श्रर्मकको
सम्मान, सबै प्रकारका श्रम शोर्णको अन्त्त्य, श्रम अर्िकार िथा स्िरीकरण र व्यवसायजन्त्य सुरिा
र स्वास््य सुर्नक्षिि गनुि आवश्यक छ। दे शको ष्ट्रवद्यमान जनसाक्षङ्ख्यक लाभलाई अर्िकिम
उपयोग गरी आत्मर्नभिर अथििन्त्र र्नमािण गनि श्रम बजारको आवश्यकिानुसारका नवीन् प्रष्ट्रवर्ि-
मैरी, दि, सीपयुक्त, कमिशील, प्रर्िस्पिी र राि सेवाको भावना भएको श्रमशक्षक्तको उत्पादन र
पररचालन मार्िि राष्ट्रिय उत्पादन र उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गनि सष्ट्रकन्त्छ। आवश्यकिा, अर्िकार
र योगदानमा आिाररि सामाक्षजक सुरिाका कायििमको र्मश्रण गरी ददगो र सविव्यापी सामाक्षजक
सुरिाको व्यवस्था हुन ु जरूरी छ।

दे शर्भर रोजगारीको अवसर सीर्मि रहे कोले अझ केही समय युवाहरू वैदेक्षशक रोजगारीमा जाने
िम र्नरन्त्िर रहने सन्त्दभिमा यसलाई थप सुरक्षिि, व्यवक्षस्थि र मयािददि बनाउँ दै आकर्िक सेवा
ु हरूको पष्ट्रहचान गरी श्रम सम्झौिा गनुि आवश्यक छ। बाध्यात्मक
सुष्ट्रविा भएका नयाँ गन्त्िव्य मुलक
रूपले वैदेक्षशक रोजगारमा जाने अवस्थाको अन्त्त्य गनि वैदेक्षशक रोजगारीसँगै प्राप्त ष्ट्रवप्रेर्ण आय,
ज्ञान, सीप, अनुभव, कुशलिा, कायि सिं स्कृर्ि, प्रष्ट्रवर्ि, उद्यमशीलिा र आत्मष्ट्रवश्वासलाई उत्पादनमूलक
िेरमा पररचालन गदै िीन िहकै सरकारको सहकायाित्मक प्रयासबाट आन्त्िररक रोजगारीका
अवसर र्सजिना गनुि आवश्यक छ। मयािददि कामका लार्ग अनौपचाररक रोजगारी र स्याहारसम्बन्त्िी
काम िथा अथििन्त्रलाई व्यवक्षस्थि गनुि उक्षत्तकै जरूरी छ। ददगो ष्ट्रवकासका लक्ष्य हार्सल गनि र
ु मा स्िरोन्नर्िसँगै नेपालले प्राप्त गदै आएको ष्ट्रवत्तीय अनुदान लगायिका सुष्ट्रविामा
ष्ट्रवकासशील मुलक
ँ ी र प्रष्ट्रवर्िलाई उत्पादनशील िेरमा
हुन सक्ने सङकुचनलाई वैदेक्षशक रोजगारीबाट प्राप्त हुने पुज
लगानी गरी पररपूर्िि गनुप
ि ने अवस्था छ।

उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा | 87

४.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

सिं ष्ट्रविानले दे शको ष्ट्रवकासको लार्ग दि र व्यावसाष्ट्रयक श्रमशक्षक्त उपलधि गराउने, श्रर्मक र
उद्यमीबीच सुमिुर सम्बन्त्ि कायम गने, सामाक्षजक सुरिाको दायरा ष्ट्रवस्िार गने, वैदेक्षशक
रोजगारीबाट आक्षजि ँ ी, सीप, प्रष्ट्रवर्ि र अनुभवको स्वदे शमा उपयोग गने र सबैका लार्ग मयािददि
ि पुज
कामको अवसर सुर्नक्षिि गने नीर्ि र्लएको छ। सिं ष्ट्रविानले रोजगारी, सामाक्षजक सुरिा र श्रमको
हकलाई मौर्लक हकको रूपमा समेि स्थाष्ट्रपि गरे को छ। अन्त्िरािष्ट्रिय श्रम सङ्गठनका ष्ट्रवर्भन्न
अर्भसक्षन्त्िहरू र ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यले मयािददि र सुरक्षिि रोजगारी, सविव्यापी सामाक्षजक सुरिा र
श्रमको उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गने प्रत्याभूर्ि गरे का छन्। आन्त्िररक र बाह्य रोजगारीको
व्यवस्थापनका लार्ग बोनस ऐन-२०३०, ट्रेड यूर्नयन ऐन-२०४९, वैदेक्षशक रोजगार ऐन-२०६४,
रोजगारीको हकसम्बन्त्िी ऐन, २०७५, योगदानमा आिाररि सामाक्षजक सुरिा ऐन-२०७४, श्रम
ऐन २०७४, राष्ट्रिय रोजगार नीर्ि,२०७१ र वैदेक्षशक रोजगार नीर्ि, २०६८ कायािन्त्वयन गररएको
छ। यी कानूनहरूको समयानुकूल पररवििन र नीर्िहरूको समीिा गरी नयाँ ददशा प्रदान गने
प्रष्ट्रिया अगार्ड बढाइएको छ। यसका लार्ग आन्त्िररक रोजगारीको प्रवििन, बाध्यात्मक वैदेक्षशक
रोजगारीको अन्त्त्य गदै यस्िो रोजगारलाई सुरक्षिि र व्यवक्षस्थि बनाउने, योगदानमूलक सामाक्षजक
सुरिाको ष्ट्रवस्िार र सीप ष्ट्रवकास मार्िि उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गने रणनीर्िअनुरूप ष्ट्रवर्भन्न
कायििमहरू सञ्चालनमा रहे का छन्।

राष्ट्रिय जनगणना, २०७८ अनुसार नेपालको जनसाक्षङ्ख्यक सिं रचनामा उत्पादनशील उमेर
(१५-५९) समूहको जनसङ्ख्या ६७ प्रर्िशि रहे को छ। ष्ट्रव. स. २१०३ सम्म यस्िो जनसाक्षङ्ख्यक
लाभको अवस्था रहने छ। ष्ट्रवगि िीन दशकदे क्षि आन्त्िररक श्रम बजारको प्रशोचन िमिा न्त्यून
हुँदा अर्िररक्त श्रमशक्षक्त वैदेक्षशक रोजगारीमा जाने गरे को छ। आन्त्िररक श्रम बजार ष्ट्रवश्लेर्णको
ु न, सीपयूक्त श्रम शक्षक्तको अपयािप्तिा, कामलाई सम्मान
कमी, श्रर्मकको माग र आपूर्ििमा असन्त्िल
गने सिं स्कृर्िको कमी, आयािमूिी अथििन्त्र, कमजोर श्रम र्नरीिण िथा र्नयमनका कारण ष्ट्रवदे शी
श्रर्मक आप्रवाह बढ्दै गएको र स्वदे शी श्रर्मक ष्ट्रवस्थाष्ट्रपि हुँदै गएको अवस्था छ। अन्त्िरािष्ट्रिय
श्रम सङ्गठनको पररभार्ा अवलम्बन गररएको नेपाल श्रमशक्षक्त सवेिणकाअनुसार बेरोजगारी दर
११.४ प्रर्िशि रहे को छ। श्रम शक्षक्तको ३६.५ प्रर्िशि औपचाररक िेरमा सिं लग्न रहे को र श्रम
शक्षक्त सहभार्गिा दर ३८.५ प्रर्िशि रहे को छ। पाररश्रर्मक नपाई काम गने मष्ट्रहलाहरू पुरूर्को
िुलनामा ६ गुणा बढी रहे का छन्। अनौपचाररक रोजगारी र स्याहारसम्बन्त्िी काम िथा
अथििन्त्रलाई व्यवक्षस्थि गने प्रयासको थालनी गररएको भए िापर्न उल्लेिनीय उपलक्षधि हार्सल
गनि सष्ट्रकएको छै न। बालश्रमको समग्र प्रवृक्षत्त घट्दो िममा रहे को भए िापर्न ५-१३ वर्ि उमेर
समूहका लगभग ११ लाि बालबार्लकाहरू घरे ल ु श्रममा सिं लग्न रहे का छन्। यसमा कररब २

88 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

लाि बालबार्लका जोक्षिमपूणि काममा सिं लग्न रहे को अनुमान छ। बालश्रमका सघन कारण
पष्ट्रहचान गदै बालश्रम र्नवारणका लार्ग बालश्रम र्नवारणसम्बन्त्िी राष्ट्रिय गुरुयोजना २०७५-
२०८५ लागु गरी बालश्रममुक्त स्थानीय िह घोर्णा गने कायिलाई अगार्ड बढाइएको छ।
आ.व.२०७९/८० सम्ममा जम्मा १४ वटा स्थानीय िह बालश्रममुक्त घोर्णा भएका छन्।

ष्ट्रवत्तीय ददगोपना कायम गदै योगदानमा आिाररि सामाक्षजक सुरिाको दायरा ष्ट्रवस्िारका लार्ग
सामाक्षजक सुरिा कोर्मा आवि हुने रोजगारदािा र श्रर्मकको सिं ख्या बढदै गएको छ। ष्ट्रव. स.
२०८० को अन्त्त्यसम्म योगदानमा आिाररि सामाक्षजक सुरिा कोर्मा राष्ट्रिय आर्थिक गणना,
२०७५ काअनुसार नेपालमा भएको ९ लाि २३ हजार ३ सय ५६ वटा प्रर्िष्ठानमध्ये १८,८४७
प्रर्िष्ठान र १२,८०,८८८ जना श्रर्मक आवि भएका छन्। सामाक्षजक सुरिा कोर्मा आबि हुने
प्रर्िष्ठानको सङ्ख्या र्नजी िेरसँग सहकायि गरी वृष्ट्रि गनि ष्ट्रवर्भन्न प्रयास गररएको छ। श्रमशक्षक्त
सवेिणअनुसार कररब १५ प्रर्िशि श्रर्मक मार सामाक्षजक सुरिामा समावेश भएका र्थए। पन्त्रौं
योजनामा सामाक्षजक सुरिामा समेष्ट्रटएको जनसङ्ख्या ६० प्रर्िशि पुर्याउने लक्ष्य रहेकोमा कररव
३२ प्रर्िशि मार पुगेको अनुमान छ। सङ्घीय वाष्ट्रर्क
ि बजेटको १४.८ प्रर्िशि सामाक्षजक सुरिाका
ष्ट्रवर्भन्न ८७ वटा कायििममा िचि हुने गरे को छ। प्रदे श सरकार र स्थानीय िहबाट पर्न सामाक्षजक
सुरिाका कायििमहरू सञ्चालन गनि थार्लएको छ। यस िेरमा बढ्दै गएको िचि व्यवस्थापन
गनि योगदानमा आिाररि सामाक्षजक सुरिाका कायििमलाई बढावा ददन र छररएर रहेका सामाक्षजक
सुरिाका कायििमलाई प्रभावकारी बनाउन एकीकृि राष्ट्रिय सामाक्षजक सुरिा सिं रचना, २०८०
कायािन्त्वयनमा ल्याइएको छ।

श्रम बजारमा उपलधि श्रमशक्षक्त र रोजगारीका अवसरको एकीकृि ि्याङ्कको कमी रहे को छ।
श्रम बजारमा प्रवेश गने जनशक्षक्त र आन्त्िररक श्रम बजारमा उपलधि हुने रोजगारीका अवसरका
बीच उक्षचि िालमेल र्मल्न नसक्दा अर्िररक्त श्रमशक्षक्त वैदेक्षशक रोजगारीमा जाने गरे का छन्।
आर्थिक वर्ि २०७९/८० मा ७,७१,३२७ जना नेपाली जनशक्षक्त नयाँ एवम् पुन:श्रम स्वीकृर्ि र्लई
वैदेक्षशक रोजगारीमा गएका र्थए। दे शका ५७ प्रर्िशि घरपररवार ष्ट्रवप्रेर्णको आम्दानीमा र्नभिर
रहे को अनुमान छ भने सोही अवर्िमा कररब रू.१२ िबि २० अबि ष्ट्रवप्रेर्ण आय प्राप्त भएको
र्थयो। यो रकम कुल गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा कररब २३ प्रर्िशि हुन आउँ छ। वैदेक्षशक
रोजगारीमा जाने मध्ये अदि कामदारको सङ्ख्या बष्ट्रढरहे को छ। वैदेक्षशक रोजगारीले गदाि मानव
िस्करी, पाररवाररक ष्ट्रविण्डन, प्रदशिन प्रभाव लगायिका सामाक्षजक ष्ट्रवकृर्िहरू पर्न बढे का छन्।
वैदेक्षशक रोजगारीलाई सुरक्षिि, व्यवक्षस्थि, मयािददि िथा उपलक्षधिमूलक बनाउन १२ वटा श्रम
ु सँग दद्वपिीय श्रम सम्झौिा भएको छ।
गन्त्िव्य मुलक

उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा | 89

४.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) आन्त्िररक रोजगारीका अवसर र्सजिना: िेरगि नीर्िहरूमा आन्त्िररक रोजगारी र्सजिनालाई
मूलप्रवाहीकरण गनि रोजगार अर्भयान सञ्चालन गनु;ि रोजगारीका िेरको पष्ट्रहचान गनु;ि र्नजी
िेरसँग सहकायि गरी नेपाली उत्पादनको ष्ट्रवस्िार गनु;ि बजारमा उपलधि रोजगारीका अवसर
र उपलधि श्रमशक्षक्त बीच िालमेल कायम गनि शैक्षिक कायििमलाई समसामष्ट्रयक बनाउन
ु र्भर कृष्ट्रर् लगायिका िेरहरूमा रोजगारी िथा
आवश्यक सहकायि िथा समन्त्वय गनु;ि मुलक
स्वरोजगारीका अवसर र्सजिनामा िहगि सरकार र र्नजी, सहकारी िथा गैह्र सरकारी
िेरसँगको साझेदारी र सहकायिमा दे शर्भर पयािप्त रोजगारीका अवसरहरू र्सजिना गदै
नागररकले बाध्यात्मक रूपमा वैदेक्षशक रोजगारीमा जानु पने अवस्थामा समायानुकूल सुिार
गदै जानु; आन्त्िररक रोजगारी र्सजिनामा सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहका बीच सघन सहकायिको
ष्ट्रवकास गनु;ि सरकारद्वारा सञ्चार्लि युवा स्वरोजगार, प्रिानमन्त्री रोजगार कायििम जस्िा
लक्षिि कायििमहरू प्रदे श र स्थानीय रोजगार कायििमहरूमा अन्त्िर-आबििा कायम गदै
पुनःसिं रचना गनु;ि स्थानीय िहसँगको सहकायिमा रोजगार बैङ्क मार्िि बेरोजगार युवाहरूलाइि
स्थानीयस्िरमा नै रोजगारी र सीपको ष्ट्रवकास गदै जानु; िहगि, भौगोर्लक, प्रशासर्नक िथा
पेशागि रूपमा रोजगारी र सीपको माग र आपूर्ििको िण्डीकृि ि्याङ्कलाई एकीकृि र
व्यवक्षस्थि गनु;ि मौजुदा सूचना प्रणालीहरूलाई अन्त्िर-आबि बनाइ एकीकृि राष्ट्रिय रोजगार
प्रणाली स्थापना गरी कायािन्त्वयनमा ल्याउने; युवाहरूलाई उद्यमशीलिा र स्वरोजगारीमा
ँ ी प्रवाह गनु;ि ष्ट्रवत्त र प्रष्ट्रवर्िमा पहुँच बढाउनु;
प्रोत्साहन गनि नवप्रवििन िथा शुरूवािी पुज
कृष्ट्रर् ष्ट्रवकास मार्िि रोजगारी र्सजिना गनि पकेट िेरमा जोड ददनु।

(२) जनसाक्षङ्ख्यक लाभको अर्िकिम उपयोग: युवा जनशक्षक्तको उत्पादनशील िेरमा अर्िकिम
उपयोग गनु;ि उपलधि जनशक्षक्तलाई आिारभूि एवम् राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय श्रम बजारको
आवश्यकिा र सम्भावनाको पष्ट्रहचान गनु;ि जनशक्षक्तलाई प्राष्ट्रवर्िक र व्यावसाष्ट्रयक क्षशिा
िथा सीपमूलक िालीम प्रदान गरी योग्य िथा प्रर्िस्पिी बनाउनु; युवा बेरोजगारी र ष्ट्रवदे श
पलायनलाई न्त्यूनीकरण गनु।
ि

(३) श्रम व्यवस्थापनमा सुिार: युवालाई नेपालमै काम गने वािावरण र्सजिना गनु;ि असल
औद्योर्गक श्रम सम्बन्त्ि ष्ट्रवकास गनु;ि श्रम र श्रर्मकको सम्मान गने सिं स्कारको ष्ट्रवकास गनु;ि
बाल श्रम लगायि हर्लया, हरूवा, चरूवा, अनौपचाररक रोजगारी र स्याहारसम्बन्त्िी काम
िथा अथििन्त्रलाई व्यवक्षस्थि गनु;ि श्रम बजारमा रहे का लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रवभेद र असमानिा हटाई
श्रम सुशासन कायम गनु;ि श्रम र्नरीिणलाई प्रभावकारी बनाउनु; व्यवसायजन्त्य स्वास््य

90 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 िथा सुरिा सुर्नक्षिि गनु;ि श्रम र सामाक्षजक सुरिा ऐनको प्रभावकारी कायािन्त्वयन गनु;ि
न्त्यूनत्तम पाररश्रर्मकको सुर्निििा गनु।
ि

(४) वैदेक्षशक रोजगारी व्यवस्थापन: वैदेक्षशक रोजगारीलाई सुरक्षिि, मयािददि, व्यवक्षस्थि र उच्च
प्रर्िर्लयुक्त बनाउनु; ठगी र्नयन्त्रण गनु;ि वैदेक्षशक रोजगारको लागि रोजगारदािाबाट
व्यहोने (शून्त्य लागि) प्रणाली कायािन्त्वयन गनु;ि वैदेक्षशक रोजगारीमा रहे का मष्ट्रहलाको सुरिा
िथा मानव अर्िकारको सिं रिण गनु;ि राहि, कानूनी सहायिा, घाइिे िथा र्बरामी श्रर्मकको
उपचार िथा उिारलाई प्रभावकारी बनाउनु; वैदेक्षशक रोजगार व्यवस्थापन िथा सेवा प्रदायक
सिं यन्त्र सुदृढ र प्रभावकारी बनाउनु; अध्ययनको लार्ग आप्रवासन र दि जनशक्षक्तको
आप्रवासनलाई व्यवक्षस्थि गनु;ि वैदेक्षशक रोजगारीलाई व्यवक्षस्थि गनि श्रम कूटनीर्ि प्रवििन
गनु।
ि

(५) व्यावसाष्ट्रयक िथा सीपमूलक िालीमलाई श्रम बजार अनुकूल हुने गरी व्यवस्थापन:
सरकारका िीनै िह, र्नजी िेर र गैर सरकारी सिं स्थाका ष्ट्रवर्भन्न र्नकायहरू अन्त्िगिि छररएर
रहे का व्यावसाष्ट्रयक िालीम िथा प्रक्षशिणलाई एकीकृि गरी प्रभावकारी र गुणस्िरीय बनाउनु;
िालीम कायििमलाई साविजर्नक-र्नजी-सहकारी साझेदारी ढाँचामा सञ्चालन गनु;ि ष्ट्रवश्वव्यापी
उत्पादन िथा श्रमको पररवर्ििि सन्त्दभिमा जनशक्षक्तलाई नयाँ िालीम प्रदान गने िथा ष्ट्रवद्यमान
िालीम कायििमलाई स्िरोन्नर्ि गनु;ि िालीम केन्त्द्रहरूको बीचमा समन्त्वय कायम गरी सबै
िालीम कायििमहरूलाई गुणस्िरीय बनाउनु; श्रम बजारको मागअनुसारको सीप िथा
दििायुक्त श्रमशक्षक्त ष्ट्रवकास गनु;ि िालीम प्रदायक सिं स्थाहरूको िमिा अर्भवृष्ट्रि गनु;ि व्यावसाष्ट्रयक
िथा सीपमूलक िालीमका अवसरहरूमा व्यापक ष्ट्रवस्िार गरी पहुँच अर्भवृष्ट्रि गनु;ि वैदेक्षशक
ु को गुणस्िरसँग िादात्म्यिा कायम गनु;ि स्वदे श
रोजगार-लक्षिि िालीमलाइि गन्त्िव्य मुलक
िथा ष्ट्रवदे शमा आजिन गरे को सीपलाइि प्रमाणीकरणको व्यवस्था र्मलाउनु; सीपलाइि श्रम
बजार, उद्यम र प्रष्ट्रवर्िमा आएको पररवििन सापेि बनाउनु र अन्त्िरािष्ट्रिय गुणस्िरका सीपमूलक
िालीम प्रदायक सिं स्थाहरूको ष्ट्रवकास गनु।
ि

(६) सामाक्षजक सुरिाको ष्ट्रवत्तीय ददगोपना सुर्नक्षिि गदै दायरा ष्ट्रवस्िार: सामाक्षजक सुरिाको
वििमान सिं रचना र प्रणालीलाइि एकीकृि र व्यवक्षस्थि गदै जीवन-चिका जोक्षिम न्त्यूनीकरण
गरी नागररकलाइि सामाक्षजक सुरिाको दायरामा समेट्नु; अनौपचाररक िेरमा कायिरि
श्रर्मकलाई सामाक्षजक सुरिामा आवि गनु;ि ष्ट्रवपन्न िथा बेरोजगार नागररकलाइि रोजगारी
र्सजिना र रोजगारका लार्ग सिमिा हार्सल गनि सघाउनु; लक्षिि लाभग्राहीको वस्िुगि
पष्ट्रहचान गनु;ि लाभग्राहीको दोहोरोपना हटाउनु; बीमा लगायिका योगदानमा आिाररि
सामाक्षजक सुरिा कायििमको दायरा र्राष्ट्रकलो र प्रभावकारी बनाइ सबै प्रकारका

उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा | 91

 श्रर्मकलाई समेट्नु; योगदानमा आिाररि एवम् उत्पादनशील सामाक्षजक सुरिा प्रणाली
स्थापना गनु;ि एकीकृि राष्ट्रिय सामाक्षजक सुरिा सिं रचना, २०८० को पूणि कायािन्त्वयन गनु;ि
ष्ट्रवत्तीय ददगोपना सुर्नक्षिि गनि साविजर्नक दाष्ट्रयत्व कम गदै जानु।

(७) प्राष्ट्रवर्िक िथा व्यावसाष्ट्रयक क्षशिाको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि: प्राष्ट्रवर्िक क्षशिालाई

व्यावहाररक, जीवनपयोगी र राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय बजारको माग अनुकूल बनाइ स्वदे शी
िथा ष्ट्रवदे शी रोजगारीका अवसरहरू र्सजिना गने बनाउनु; सीपमूलक िालीमलाई गुणस्िरीय
बनाउनु।

(८) आप्रवासी कामदारबाट र्सक्षजि

ि समस्याको उक्षचि सम्बोिन: आप्रवासी कामदारको अर्भलेि
राख्ने; आप्रवासी कामदारको कारणले स्वदे शी श्रम बजारमा परे को चाप न्त्यूनीकरण गरी
स्वदे शी श्रर्मकहरूलाई रोजगारीका अवसर उपलधि गराउन असल श्रम सम्बन्त्ि, श्रम िथा
श्रर्मकको सम्मान, सीप ष्ट्रवकास िथा िमिा अर्भवृष्ट्रिका कायििम सञ्चालन गनु।
ि

(९) ँ ीलाई उत्पादनशील िेरमा पररचालनः

ष्ट्रवदे शबाट र्केका श्रर्मकको ज्ञान, सीप, अनुभव र पुज
पुनःएकीकरण कायििमलाई प्रभावकारी बनाउनु; गैरआवासीय नेपालीको लगानी आकर्िण
ँ ी र्नमािणमा जोड ददनु।
गरी सामाक्षजक पुज

(१०) रोजगारी र्सजिना र व्यवस्थापनमा अन्त्िर-सरकार समन्त्वयको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रिः

रोजगारी र्सजिना र व्यवस्थापनमा सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहकाबीच समन्त्वय र अन्त्िर-
आबििा कायम गरी लक्षिि समूहमा पुग्ने अवस्था सुर्नक्षिि गनु;ि सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय
िहहरूका बीच श्रम िथा रोजगारका िेरमा कायििर
े स्पि गदै कायििममा दोहोरोपना
हटाउनु; एक अको िहको कायििमलाइि सघाउ पुग्ने गरी पररपूरक कायििम मार्िि
रोजगारी र स्वरोजगारीका अवसर ष्ट्रवस्िार गनु;ि वैदेक्षशक रोजगारसम्बन्त्िी सेवालाई स्थानीय
िहसम्म ष्ट्रवकेक्षन्त्द्रि गनु।
ि

४.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) आन्त्िररक रोजगारीका पयािप्त अवसर र्सजिना गने : रोजगारीसम्बन्त्िी ष्ट्रवर्यलाइि रणनीर्िक
महत्त्वका ष्ट्रवर्यका रूपमा समष्ट्रिगि आर्थिक नीर्ि, मौदद्रक िथा ष्ट्रवत्तीय नीर्ि एवम् ष्ट्रवर्भन्न
िेरगि िहमा प्राथर्मकिासष्ट्रहि मूलप्रवाहीकरण गने; रोजगार अर्भयान सञ्चालन गनु;ि
रोजगारीका िेरको पष्ट्रहचान गनुि सरकारी, गैरसरकारी, सहकारी र र्नजी िेरको सहकायिमा
उत्पादनमूलक ष्ट्रियाकलापको ष्ट्रवस्िार गनि आवश्यक नीर्िगि समन्त्वय कायम गने; स्थानीय
ष्ट्रवकास र्नमािणमा स्थानीयस्िरमै रोजगारी र्सजिना गने र श्रम पररचालन गने मोडेल ष्ट्रवकास

92 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 गने; बेरोजगार जनशक्षक्तको पष्ट्रहचान, सशक्तीकरण र सकारात्मक ष्ट्रवभेद मार्िि समावेशी
रोजगारी प्रवििन गने; आन्त्िररक श्रम बजारको ष्ट्रवश्लेर्णको आिारमा स्वदे शी श्रर्मकको
िमिा र दििा ष्ट्रवकास मार्िि आप्रवासी कामदारको प्रर्िस्थापन र आन्त्िररक श्रम बजारमा
स्वदे शी श्रर्मकलाई रोजगारी सुर्नक्षिि गने; एकीकृि रोजगार व्यवस्थापन सूचना प्रणालीलाई
कायािन्त्वयनमा ल्याउने; लगानीको वािावरण ियार गने; सरकारका िीनै िह र सबै प्रकारको
क्षशिामा उत्पादनमुिी पाठ्यिम िथा क्षशिा प्रणाली लागु गने; ग्रामीण उद्यमशीलिा र
स्वरोजगारी प्रवििनका लार्ग र्नजी िेरको ष्ट्रवकास गने; उद्यशीलिाको ष्ट्रवकास गरी युवा
लक्षिि स्वरोगारका अवसर प्रवििन गने; सूचना प्रष्ट्रवर्िलाई रोजगारीको प्रमुि िेरको रूपमा
ष्ट्रवकास गने।

(२) जनसाक्षङ्ख्यक लाभको अर्िकिम उपयोग गने: राष्ट्रिय मानव सिं शािन ष्ट्रवकास िथा पररचालन
योजना िजुम
ि ा गरी कायािन्त्वयन गने; श्रमको उत्पादकत्व बढाउन जनशक्षक्त ष्ट्रवकासमा लगानी
बढाउने; श्रम बजारमा ष्ट्रवद्यमान सीपष्ट्रहनिा र सीपको बेमेलको अवस्थाको अन्त्त्य गने।

(३) प्राष्ट्रवर्िक िथा व्यावसाष्ट्रयक िालीम कायििमलाई प्रभावकारी बनाउने: श्रम बजारमा प्रवेश
गरे का युवालाई लक्षिि गरी सीप रूपान्त्िरणका लार्ग रोजगारउन्त्मूि प्राष्ट्रवर्िक िथा
व्यावसाष्ट्रयक िालीम सञ्चालन गने; प्राष्ट्रवर्िक िथा व्यावसाष्ट्रयक िालीम प्रदायक र्नजी िथा
गैरसरकारी र्नकायहरूलाई र्नयमन र सीप परीिण गने ठोस आिार ियार गने, िालीम
ु स्वरोजगारीका लार्ग व्यावसाष्ट्रयक
प्रदायक सिं स्थाको िमिा ष्ट्रवकास गने; उद्यमशीलिा उन्त्मि
ँ ी, प्रष्ट्रवर्ि र बजारीकरणका लार्ग सहयोग गने; मागमा
िालीमको उपलधििासँगै शुरूवािी पुज
आिाररि र प्रष्ट्रवर्ियुक्त िालीम प्रदान गने; पाठ्यिममा सुिार गने; िालीम केन्त्द्रहरूको
ष्ट्रवस्िार गने; र्नजी िेरको समन्त्वयमा कायिस्थलमा आिाररि सीपमूलक िालीम प्रदान गने।

(४) वैदेक्षशक रोजगारीका सबै चरणलाई व्यवक्षस्थि गने: वैदेक्षशक रोजगारीका लार्ग सुरक्षिि
कायिवािावरणसष्ट्रहि उच्च आय भएका नयाँ र आकर्िक गन्त्िव्यको पष्ट्रहचान र श्रम सम्झौिा
गने; वैदेक्षशक रोजगारीलाइि मयािददि िुल्याउन दििा र सीपमा आिाररि बनाउदै लैजाने;
वैदेक्षशक रोजगारीमा सिं लग्न कामदारको हक र ष्ट्रहि प्रवििनमा वैदेक्षशक रोजगार कल्याणकारी
कोर्को प्रभावकारी र नर्िजामुिी पररचालन गने; वैदेक्षशक रोजगारीबाट आउने ष्ट्रवप्रेर्णको
लागि घटाउने; श्रम आप्रवासनको कानूनी िथा सिं रचनात्मक सुिार गने; ष्ट्रवप्रेर्ण आयलाई
उत्पादन िथा उत्पादकत्वसँग जोड्ने; सेवाको स्थानीयकरण गने; कल्याणकारी कोर्लाई
श्रर्मक िथा र्िनका आक्षश्रि पररवारको ष्ट्रहिमा पररचालन गरी मानवीय िथा सामाक्षजक लागि
घटाउने; पुनःएकीकरणका लार्ग थप गन्त्िव्य दे शहरूबाट अनुदान सहयोग प्राप्त गने;
सामाक्षजक सुरिा वापि गरे को योगदान स्थानान्त्िरणका लार्ग सूचना प्रणालीको ष्ट्रवकास िथा

उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा | 93

 अन्त्िर-आबििा कायम गने; वैदेक्षशक रोजगारीमा न्त्यायोक्षचि भनाि सुर्नक्षिि गने; अध्ययनको
लार्ग प्रवासन र दि जनशक्षक्तको प्रवासनलाई व्यवक्षस्थि गनि क्षशिा प्रणाली, रोजगार िथा
उद्यमशीलिाको ष्ट्रवकासमा नीर्िगि सामन्त्जस्यिा ल्याउने; ष्ट्रवपद् लगायिका सिं कटको
अवस्थामा राहि, उद्दार िथा घरष्ट्रर्िीलाई सहजीकरण गनि अन्त्िर-सरकारी र अन्त्िर-र्नकाय
सिं यन्त्र िथा आवश्यक उद्दार कोर्को व्यवस्था गने; भारिमा हुने नेपालीको रोजगारीलाई
पर्न वैदेक्षशक रोजगारी व्यवस्थापनमा समावेश गने; श्रम आप्रवासनसम्बन्त्िी र्नणिय गदाि
अध्ययन, अनुसन्त्िान र ि्याङ्कलाई आिार बनाउने।

(५) श्रम व्यवस्थापनमा सुिार गने: मयािददि कामको प्रवििन मार्िि असल श्रम सम्बन्त्ि कायम
गने; व्यवसायहरूको दिाि, श्रर्मकको पञ्जीकरण, सीपयुक्त िालीमको प्रमाणीकरण मार्िि
अनौपचाररक श्रमलाई िमशः औपचारीकरण गने, व्यवसायजन्त्य सुरिा र स्वास््यको
माध्यमबाट व्यवसायजन्त्य जोक्षिम न्त्यूनीकरण गने, श्रम बजारमा रहे का लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रवभेद र
असमानिा हटाउने; स्याहारसम्बन्त्िी काम िथा अथििन्त्रलाई व्यवक्षस्थि गने; मौजुदा
कानूनको पुनरावलोकन र पररमाजिन गने; श्रमको सम्मान गने सोच र सिं स्कृर्िको ष्ट्रवकास
गने; श्रम कायािलयहरूको ष्ट्रवस्िार िथा सवलीकरण गने; सीप र िालीमको प्रमाणीकरण
गने; श्रम व्यवस्थापन सम्बन्त्िमा िहगि सरकारहरूको कायििर
े सुस्पि गरी सम्बक्षन्त्िि
िहलाइि पररचालन र क्षजम्मेवार बनाउने; बाध्यकारी श्रम उन्त्मूलन, र्नकृि प्रकृर्िको बालश्रम
र जोक्षिमपूणि कायिमा सिं लग्न बालबार्लकाको उिार र सिं रिण गने।

(६) सामाक्षजक सुरिालाई प्रभावकारी बनाउने: सामाक्षजक सुरिासँग सम्बक्षन्त्िि ऐन र्नयममा

समयानुकुल सुिार एवम् पररमाजिन गने; सामाक्षजक सुरिाको वििमान सिं रचना र प्रणालीलाइि
एकीकृि र व्यवक्षस्थि गरी सबैको जीवनयापनलाई सहज बनाउने; एकीकृि राष्ट्रिय सामाक्षजक
सुरिा सिं रचना, २०८० को प्रभावकारी कायािन्त्वयन गने; योगदानमा आिाररि सामाक्षजक
सुरिा मार्िि सामाक्षजक सिं रिणको दायरा ष्ट्रवस्िार गने; सामाक्षजक सुरिा कोर्को रकमलाई
सुरक्षिि लगानीको रूपमा रूपान्त्िरण िथा ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गरी उत्पादनमूलक र रोजगारी
र्सजिनाको िेरमा पररचालन गने; ष्ट्रवपन्न िथा बेरोजगार नागररकलाइि रोजगार सेवा र श्रम
बजारको मागअनुरूपको सीप र सिमिा ष्ट्रवकास गने; वैदेक्षशक रोजगारीमा रहे का नागररकको
कायिशील र अवकाश जीवनमा आवश्यक पने आिारभूि सामाक्षजक सुरिाको ष्ट्रवत्तीय दाष्ट्रयत्व
व्यवक्षस्थि गने।

(७) ँ ीलाई उत्पादनशील

ष्ट्रवदे शमा श्रम गरी र्केका कामदारहरूको सीप अनुभव ज्ञान र पुज
िेरमा प्रयोग गने : ष्ट्रवदे शबाट र्केका श्रर्मकको सीप प्रमाणीकरण गरी अर्भलेि व्यवक्षस्थि
गने; वैदेक्षशक रोजगारीसँगै प्राप्त ष्ट्रवप्रेर्ण आय, ज्ञान, सीप, कुशलिा, कायिसिंस्कृर्ि, प्रष्ट्रवर्ि,

94 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 उद्यमशीलिा र आत्मष्ट्रवश्वासलाई उत्पादनमूलक िेरमा पररचालन गने, वैदेक्षशक रोजगार
बचिपरलाई थप व्यवक्षस्थि गदै प्रवासी कामदारलाई शेयर िथा अन्त्य उत्पादनशील िेरमा
लगानी गनि प्रोत्साहन गने।

(८) आप्रवासी कामदारको व्यवस्थापन गने: आप्रवासी श्रर्मकको अर्भलेि व्यवक्षस्थि गने; राष्ट्रिय
आप्रवासन नीर्ि िजुम
ि ा गने; ष्ट्रवदे शी कामदारलाई नेपाली कामदारबाट सम्पन्न गनि नसष्ट्रकएका
कायिहरूमा मार केक्षन्त्द्रि गने; साविजर्नक र र्नजी िेरबाट सञ्चार्लि आयोजनाहरूमा रोजगार
सेवा केन्त्द्रमा दिाि भएका बेरोजगार व्यक्षक्तलाई मार पररचालन गने; आप्रवासी कामदारको
सीप र सिं लग्न िेरमा स्वदे शी श्रर्मकलाइि रोजगार ददने गरी सीप ष्ट्रवकास िथा िमिा
अर्भवृष्ट्रि गने; श्रम अनुगमन प्रभावकारी बनाउने।

४.५ प्रमुि कायििम

(१) दे शर्भरै रोजगारी वृष्ट्रिका ष्ट्रवशेर् कायििम: हाल सञ्चालनमा रहे का अनुत्पादक
कायििमहरूलाई िारे ज वा पुनरसिं रचना गने; रोजगारी बढे सिंगै उत्पादन र उत्पादन बढे सिंगै
रोजगारी बढ्ने गरी कायििमहरूको र्डजाइन गने; उत्पादन र रोजगारी बढाउन जर्मन,
जल, जिंगल, र्नमािणजन्त्य सामग्री लगायिका प्राकृर्िक स्रोि-सािनको ष्ट्रववेकशील उपयोगमा
आिाररि कायििम सञ्चालन गने; न्त्यूनिम रोजगार र बेरोजगार सहायिा कायििम सञ्चालन
गने; स्थानीय स्िरका लघु, साना र मझौला उद्योग ष्ट्रवकासका लार्ग र्नजी िेरलाई प्रोत्साहन
गने; स्वरोजगार प्रवििन एवम् रोजगारीसम्बन्त्िी एकीकृि ि्याङ्क र स्वचार्लि श्रम
ष्ट्रवर्नमयका लार्ग राष्ट्रिय रोजगार व्यवस्थापन सूचना प्रणालीको ष्ट्रवकास गने; समावेशी
रोजगारी प्रवििन गने; जनशक्षक्तमा स्वदे शी आत्मर्नभिरिा र व्यावसायीकिा वृष्ट्रि; रोजगारदािा
प्रोत्साहन कायििम सञ्चालन गने; परम्परागि सीप, कला िथा पेसालाई सिं रिण िथा
व्यावसायीकरण; रोजगार सेवा केन्त्द्रलाई स्रोि सािन र प्रष्ट्रवर्ियुक्त बनाउने; सबै िहको शैक्षिक
पाठ्यिमलाई रोजगारमुिी बनाउन सैिाक्षन्त्िक िथा व्यवहाररक ष्ट्रवर्यवस्िु समावेश गरी
पाठ्यिम पररमाजिन; ष्ट्रवत्तमा पहुँच िथा ष्ट्रवत्तीय सािरिा बढाउने; उत्पाददि वस्िुको यथोक्षचि
बजार; उत्पादन र रोजगारी दशक अर्भयान सञ्चालन गने।

(२) जनशक्षक्त ष्ट्रवकासका लार्ग व्यावसाष्ट्रयक िथा सीप ष्ट्रवकास कायििम: छोटो अवर्िका
रोजगारउन्त्मुि सीप ष्ट्रवकास िालीम सञ्चालन, रोजगारदािाको मागबमोक्षजमको जनशक्षक्त
ष्ट्रवकास, रोजगारीको उपलधििाबमोक्षजमको जनशक्षक्त ष्ट्रवकासको लार्ग कायिस्थलमा आिाररि
िालीम सञ्चालन गने; सरकारी िालीम केन्त्द्रको ष्ट्रवर्य िेरगि एकीकरण िथा सुदृढीकरण
गरी उत्कृि केन्त्द्रको रूपमा ष्ट्रवकास गने; साविजर्नक, र्नजी र सहकारी िेरको सहकायिमा

उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा | 95

 उद्यमशीलिा ष्ट्रवकासको वस्िु िथा सेवा उत्पादन एवम् बजारीकरणको एकीकृि मोडेल
िजुम
ि ा एवम् कायािन्त्वयनमा ल्याउने; स्वदे शमा आवश्यक दि कामदारको आपूर्िि सुर्नक्षिि
गनि ष्ट्रवद्यालय िहको पाठ्यिममा आवश्यक सीपमूलक ष्ट्रवर्यवस्िु समावेश गने; व्यावसाष्ट्रयक
िथा सीप ष्ट्रवकास िालीमको एकीकरण िथा सुदृढीकरण गने; र्सक्दै कमाउँ दै गनि
कायिस्थलमा आिाररि िालीम सञ्चालन गने; आप्रवासी कामदारले गने कायिसम्बन्त्िी अध्ययन
गने; आप्रवासी कामदार सिं लग्न िेरमा स्वदे शी श्रर्मकको सीप ष्ट्रवकास िथा िमिा अर्भवृष्ट्रि
गने।

(३) वैकक्षल्पक रोजगारी अर्भवृष्ट्रि कायििम: पढ्दै कमाउँ दै िथा कमाउँ दै पढ्दै कायििम,
अभ्यासाथीलाई रोजगारी, आिंक्षशक समय रोजगार कायििम, र्डक्षजटल रोजगारी कायििम
सञ्चालन गने; सामाक्षजक पररचालनको माध्यमबाट सीप ष्ट्रवकास र रोजगारीका अवसर र्सजिना
कायििम सञ्चालन गने; सूचना प्रष्ट्रवर्िमा आिाररि रोजगार कायििम; १५-३० वर्ि समूह-लक्षिि
ष्ट्रवशेर् रोजगारमूलक कायििम सञ्चालन गने; वैदेक्षशक रोजगारीबाट र्केका िथा र्किन
चाहने युवा केक्षन्त्द्रि ष्ट्रवशेर् कायििम सञ्चालन गने।

(४) वैदेक्षशक रोजगार व्यवस्थापन कायििम: सुरक्षिि, व्यवक्षस्थि, मयािददि र उपलक्षधिमूलक

वैदेक्षशक रोजगारीका लार्ग सुरक्षिि आप्रवासन कायििम सञ्चालन गने; अनौपचाररक रूपमा
भारि लगायिका दे शमा वैदेक्षशक रोजगारीका लार्ग जाने नेपाली श्रर्मकको सुरिा िथा
एकीकृि ि्याङ्क व्यवस्थापन कायििम सञ्चालन गने; उच्च प्रर्िर्लयुक्त गन्त्िव्य
ु हरूको पष्ट्रहचान र श्रम सम्झौिा गने; श्रम कूटनीर्िको सुदृढीकरण र दायरा ष्ट्रवस्िार
मुलक
गने; वैदेक्षशक रोजगारीबाट र्केका व्यक्षक्तहरूको लार्ग पुन:एकीकरण गने; न्त्यूनिम सीप
नभएका श्रर्मकलाई सीप प्राप्त गरे र मार वैदेक्षशक रोजगारीमा जान प्रोत्साहन गने; सबै
चरणमा सूचना प्रवाहलाई पहुँचयोग्य र प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने; अलेिबि श्रर्मकलाई
कूटनीर्िक र्नयोग मार्िि दिाि प्रष्ट्रिया र सामाक्षजक सुरिा प्रणालीमा आबििा गने; श्रमको
मागको आवेदन, पुनरावलोकन, माग स्वीकृर्ि िथा गुनासो व्यवस्थापनको र्डक्षजटाइजेशन गने;
न्त्यायोक्षचि भनाि प्रष्ट्रिया सुर्नक्षिि गनि प्रभावकारी अनुगमन िथा क्षजम्मेवार व्यवसाय नेटवकिमा
आबि रोजगारदािा मार्िि माग पर प्राप्त गनि सहजीकरण गने; श्रर्मकको भनािसँग सम्बक्षन्त्िि
िचि रोजगारदािाले व्यहोने नीर्िगि व्यवस्था र कायािन्त्वयन सञ्चालन गने; वैदेक्षशक रोजगार
कल्याणकारी कोर्लाई लक्षिि वगिको ष्ट्रहिमा प्रभावकारी पररचालन गने।

(५) ु मा रहेका नेपाली र्नयोगहरूको सुदृढीकरण कायििम: गन्त्िव्य दे शको

श्रर्मक गन्त्िव्य मुलक
कायिस्थल अनुगमन गने; श्रम सम्झौिाको कायािन्त्वयनको अनुगमन िथा समसामष्ट्रयक
पुनरावलोकन गने; स्वास््य सिं स्था, बीमा प्रदायक, पूवप्र
ि स्थान अर्भमुिीकरण िालीम प्रदायक

96 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 ि स्थानको चरणदे क्षि नै सुसूक्षचि र
सिं स्थाको प्रभावकारी र्नयमन गने; पुनःएकीकरणलाई पूवप्र
व्यवक्षस्थि कायििम गने; वैदेक्षशक रोजगार सूचना प्रणालीको सुदृढीकरण गने; गन्त्िव्य
दे शमा कामदारको अनुपािमा नेपाली र्नयोगहरूमा श्रम कन्त्सुलर र सहचारी िथा स्थानीय
सहयोगीको सङ्ख्या वृष्ट्रि गरी सेवा प्रवाह प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने; दूिावासहरूलाइि स्रोि-
सािन उपलधि गराइि सेवा प्रवाह सुदृढीकरण गने; श्रम र परराि र्नकायहरूका बीच
प्रभावकारी समन्त्वय गने।

(६) मयािददि श्रम प्रवििनसम्बन्त्िी कायििम: मयािददि रोजगारको स्पि मापदण्ड र्नमािण गने;
स्वचार्लि न्त्यूनिम पाररश्रर्मक र्निािरण िथा कायािन्त्वयन गने; श्रमको सम्मान राष्ट्रिय
अर्भयान, समान कामका लार्ग समान ज्याला, बालश्रम र्नवारणसम्बन्त्िी राष्ट्रिय गुरुयोजना
(२०७५-२०८५) को कायािन्त्वयन गने; श्रम अर्डटको प्रभावकाररिा वृष्ट्रि िथा व्यवसायजन्त्य
सुरिा र स्वास््यसम्बन्त्िी कायििम गने; प्रर्िष्ठानको र्नयमन र श्रम र्नरीिण, अथििन्त्र र
रोजगारीको औपचाररकीकरण कायििम गने; श्रम बजारमा रहे का लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रवभेद र असमानिा
र्नवारण, स्याहारसम्बन्त्िी कायिको अर्भलेिन िथा व्यवस्थापन गने; राष्ट्रिय केयर नीर्ि िथा
स्याहारसम्बन्त्िी कानूनको िजुम
ि ा र कायािन्त्वयन गने; बाध्यकारी िथा बालश्रम र्नवारण, िीन
िहमा सीपयुक्त जनशक्षक्तको रोस्टर ियार, श्रममैरी सिं स्कार प्रवििन कायििम सञ्चालन गने;
व्यवसाय र मानव अर्िकार कायियोजनाको कायािन्त्वयन गने; श्रर्मकको उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि
कायििम; स्थानीय िहमा केयर िालीम सञ्चालन गरी मष्ट्रहलाको आय आजिनमा सहभार्गिा
अभवृष्ट्रि गने; आप्रवासी कामदारको अर्भलेि सङ्कलन, सूचना प्रणाली स्थापना र श्रम र्नरीिण
गने।

(७) राि र्नमाणिमा युवा पररचालन कायििम: युवा जनशक्षक्त पररचालन गनि र उनीहरूको िमिा
वृष्ट्रि गनिका लार्ग “राि र्नमाणिमा युवा पररचालन कायििम” सञ्चालन गने; नेपाल सरकारका
सबै मन्त्रालय, र्नकाय, न्त्यायपार्लका, व्यवस्थाष्ट्रपका आददमा ष्ट्रवद्यालय-ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयबाट
अध्ययन समाप्त गरी कामको िोजीमा रहे का िथा अध्ययनको अक्षन्त्िम वर्िमा रहे का, वैदेक्षशक
अध्ययन समाप्त गरी र्ष्ट्रकिएका युवा िथा ष्ट्रवद्याथीहरूलाई ष्ट्रवर्भन्न ष्ट्रवर्यिेरमा स्वयिंसेवी िथा
इन्त्टनिको रूपमा िटाउने; साविजर्नक सेवाका साथै र्नजी िेरका उद्योग-व्यवसाय, कृष्ट्रर्
िथा पशुपछछी र्ामि आददमा समेि इन्त्टनि िटाउन सष्ट्रकने व्यवस्था गने; नयाँ उद्यम-
व्यवसाय गनि चाहने युवाहरूलाई स्टाटिअप उद्योग-व्यवसाय स्थापना गनि प्राष्ट्रवर्िक सहयोग,
ँ ीगि अनुदान, सहुर्लयिपूणि ऋण िथा बजारको व्यवस्था गने।
पुज

(८) सामाक्षजक सुरिाको दायरा ष्ट्रवस्िार, वृहि् आबििा र ददगोपनासम्बन्त्िी कायििम: छररएर
रहे का सामाक्षजक सुरिाका कायििमहरूलाइि एकीकृि गरी एकीकृि सामाक्षजक सुरिा

उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा | 97

 सिं रचनाको कायािन्त्वयन िथा ददगोपना प्रवििन; उत्पादनशील सामाक्षजक सुरिामा पहुँच
बढाउदै दोहोरोपन हटाउने र उत्थानशील बनाउने; आर्थिक रूपले सिम व्यक्षक्तहरूले
सामाक्षजक सुरिा भत्ता र र्नवृक्षत्तभरण स्वेक्षच्छक रूपमा त्याग गनिको लार्ग प्रोत्साहन गने;
आिारभूि स्िरको सामाक्षजक सुरिाको प्रत्याभूर्ि राज्यबाट हुने गरी सबै योगदानमा आिाररि
सामाक्षजक सुरिा योजनाहरूलाई योगदानकिाि-मैरी बनाउँ दै सामाक्षजक सहायिामा आिाररि
सामाक्षजक सुरिालाई योगदान िथा आवश्यकिामा आिाररि सुरिामा रूपान्त्िरण गने;
सामाक्षजक सुरिा कोर्को लगानी उच्च प्रर्िर्लयुक्त िेरमा पररचालन िथा प्रवििन गने;
सबै िेरमा कायिरि श्रर्मकहरूको आबििामा ष्ट्रवस्िार, वैदेक्षशक रोजगारी र ष्ट्रवदे शमा
स्वरोजगारमा रहे का व्यक्षक्त एवम् अनौपचाररक िेर िथा स्वरोजगारमा रहे का श्रर्मकहरूको
सामाक्षजक सुरिामा आबििा र र्नरन्त्िरिा ददने; सुरिा योजनाका सुष्ट्रविाको स्िरवृष्ट्रि गने;
औपचाररक िेर र्भर रहे को अनौपचाररक रोजगारीलाई सामाक्षजक सुरिाको िेरमा आबि
गने; ष्ट्रवपन्न िथा बेरोजगार नागररकलाइि रोजगारी र्सजिनासम्बन्त्िी ष्ट्रवशेर् कायििम र
बेरोजगारका लार्ग सिमिा हार्सल गनि सीप िथा उद्यमशीलिा ष्ट्रवकाससम्बन्त्िी ष्ट्रवशेर्
कायििम सञ्चालन गने।

(९) जीवन चिमा आिाररि सामाक्षजक सुरिा कायििम: नागररकको जीवन चिमा आईपने
जोक्षिम व्यवस्थापन, श्रर्मकको आत्मबल र जोक्षिम वहन गने िमिा अर्भवृष्ट्रि, श्रम शक्षक्तको
ु न कायम गने; स्वास््य, क्षशिा, रोजगारी, आवास िथा हे रचाह
माग र आपूर्िि बीचको सन्त्िल
जस्िा आिारभूि आवश्यकिा पररपूर्ििका लार्ग बीमा िथा जीवन चिमा आिाररि एकीकृि
सामाक्षजक सुरिा प्रणालीको ष्ट्रवकास र कायािन्त्वयन गने।

४.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

आ.व. आ.व.
ि.स. सूचक एकाइ २०७९/८० २०८५/८६
को अवस्था को लक्ष्य
1. रोजगारीको सङ्ख्या (वाष्ट्रर्क
ि ) हजार ९३१ १५००
2. श्रम उत्पादकत्व रु. हजार २४५ ४००
3. रोजगारीमा औपचाररक िेरको ष्ट्रहस्सा प्रर्िशि ३६.५ ५०
4. श्रमशक्षक्त सहभार्गिा दर (१५ वर्ि मार्थ) प्रर्िशि ३८.५ ५०
5. श्रम अर्डट गने प्रर्िष्ठानको सङ्ख्या (वाष्ट्रर्क
ि ) हजार ३.४ ३०
6. वैदेक्षशक रोजगारीमा जाने सीपयुक्त जनसङ्ख्या प्रर्िशि ७३.७३ ८०

98 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 आ.व. आ.व.
ि.स. सूचक एकाइ २०७९/८० २०८५/८६
को अवस्था को लक्ष्य
छोटो अवर्िको रोजगारउन्त्मुि व्यावसाष्ट्रयक
7. हजारमा १९.६ ८५
सीपमूलक िालीम र्लने जनसङ्ख्या
सामाक्षजक सुरिा योजनामा समावेश हुने
8. हजारमा
प्रर्िष्ठान िथा रोजगारदािाको सङ्ख्या १८ ६०
सामाक्षजक सुरिा कोर्मा आबि लाभग्राहीको
9. हजारमा ६५० २५००
सङख्या
आप्रवासी स्रोि केन्त्द्र/उपकेन्त्द्र स्थापना र
10. सङख्या
व्यवस्थापन ४२ ९४
सूचीकृि बेरोजगारमध्ये रोजगार सहायिा
11. हजारमा
कायििमबाट रोजगारी पाउने व्यक्षक्त (वाष्ट्रर्क
ि ) ९१.६ २००
12. ु
श्रम सम्झौिा भएका गन्त्िव्य मुलक सङख्या १० १५
आिारभूि सामाक्षजक सुरिामा आबि
13. प्रर्िशि ३२ ६०
जनसङ्ख्या
पुनःएकीकरण कायििमबाट लाभाक्षन्त्वि हुने
14. हजारमा - १००
व्यक्षक्तको सिं ख्या (वाष्ट्रर्क
ि )
15. बेरोजगारी दर प्रर्िशि ११.४* ५
*
नेपाल श्रमशक्षक्त सवेिण, २०१८।

उत्पादनशील रोजगारी, मयािददि श्रम र ददगो सामाक्षजक सुरिा | 99

 पररच्छे द ५

ँ ी र्नमािण
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज

५.१ पृष्ठभूर्म १०३

५.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था १०४
५.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी १०५
५.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि १०७
५.५ प्रमुि कायििम ११२
५.६ पररमाणात्मक लक्ष्य १२२
 पररच्छे द ५

ँ ी र्नमािण
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज

५.१ पृष्ठभूर्म

ँ ीले आर्थिक सामाक्षजक रूपान्त्िरण र आर्थिक ष्ट्रवकासमा बहुआयार्मक योगदान प्रदान

मानव पुज
ँ ी र्नमािण हुन्त्छ। स्वास््य,
गदिछ। सामूष्ट्रहक ज्ञान, सीप र िमिा िथा स्वस््य जनशक्षक्तबाट मानव पुज
क्षशिा र िेलकुद िेरमा गररने लगानीले आर्थिक वृष्ट्रि र सामाक्षजक कल्याणलाई बढावा
ददन्त्छ। नेपालको सिं ष्ट्रविानले मौर्लक हक िथा राज्यका नीर्िहरू मार्िि स्वास््य, क्षशिा िथा मानव
ँ ी र्नमािणका लार्ग मागिदशिन गरे को छ।
जीवनका समग्र पिलाई समेटी मानव पुज

ँ ी
स्वास््यले मानवको जीवनभर उत्पादकत्व र श्रम शक्षक्त सहभार्गिालाई प्रभाव पाछि। मानव पुज
र्नमािणको चिले वििमान पुस्िा मार नभई भावी पुस्िाका लार्ग पर्न बर्लयो आिार ियार गदिछ।
स्वस्थ आमाबाबुले बच्चाहरूको लार्ग पोर्ण र स्वस््य वािावरण प्रदान गदिछन्। जनसङ्ख्याको
स्वास््य क्षस्थर्िले दीघिकालीन आर्थिक समृष्ट्रि र सामाक्षजक-आर्थिक रूपान्त्िरणमा महत्त्वपूणि योगदान
ु भ िथा गुणस्िरीय स्वास््य सेवासष्ट्रहिको प्रणाली सुर्नक्षिि गनुि
ददन्त्छ। यस सन्त्दभिमा सविसल
आवश्यक छ।

प्रारक्षम्भक बालष्ट्रवकासदे क्षि सबै िह र प्रकारका क्षशिालाई पहुँचयोग्य, समावेशी, गुणस्िरीय,

ु को समग्र
समयसापेि एवम् जीवनोपयोगी बनाइ सिम िथा प्रर्िस्पिी जनशक्षक्त मार्िि मुलक
ु को आर्थिक समृष्ट्रि, सामाक्षजक प्रगर्ि र ज्ञानमा
ष्ट्रवकास प्रष्ट्रियामा योगदान पुर्याउँ छ। क्षशिाले मुलक
आिाररि अथििन्त्र र्नमािणका लार्ग आिारक्षशला प्रदान गदिछ। जनशक्षक्तलाई आवश्यक ज्ञान, सीप,
िमिा र योग्यिा प्रदान गदि छ। क्षशिाले नवप्रवििन, रोजगार िमिा र उत्पादकत्व बढाउँ छ।
समाजमा आउने गर्िक्षशलिालाई सम्बोिन गने गरी वैज्ञार्नक सिं स्कृर्ि, अनुसन्त्िान िथा ष्ट्रवकास
मार्िि क्षशिा प्रणालीलाई उत्थानशील र उपयोगी बनाउनुपनेछ।

ँ ीको
शारीररक स्वास््य िथा सुगठन, उत्पादनशील जनशक्षक्तको ष्ट्रवकास, सामाक्षजक र सािंस्कृर्िक पुज
र्नमािण र राष्ट्रिय एवम् अन्त्िरािष्ट्रिय पष्ट्रहचानका लार्ग िेलकुदको योगदान रहे को छ। यस िेरले
ँ ी र्नमािणका लार्ग उत्प्रेरकका साथै आर्थिक िेरको ष्ट्रवस्िारमा महत्त्वपूणि भूर्मका र्नवािह गदिछ।
पुज
िेलकुद िेरको ष्ट्रवकासका लार्ग पूवाििार ष्ट्रवकास, व्यावसाष्ट्रयकिा प्रवििन र समान अवसर सुर्नक्षिि
गनुि आवश्यक छ।

ँ ी र्नमािण | 103
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार दे शको कुल जनसङ्ख्याको ६७ प्रर्िशि जनसङ्ख्या उत्पादनशील
ँ ी र्नमािण गनि थप
उमेर समूहमा परे कोले सोको जनसाक्षङ्ख्यक लाभ र्लने गरी आवश्यक मानव पुज
लगानी गनुप ँ ी र्नमािणमा सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहको भूर्मका र
ि ने अवस्था छ। मानव पुज
क्षजम्मेवारीलाई प्रभावकारी रूपमा र्नवािह गनि समन्त्वय र साझेदारीलाई महत्त्व प्रदान गररएको छ।

५.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

स्वास््य िेरमा आर्थिक वर्ि २०७९/८० को अन्त्त्यसम्ममा प्रोटोकलअनुसार कम्िीमा चार पटक
गभिविी जाँच गराउने मष्ट्रहला ८० प्रर्िशि, दि स्वास््यकमीको उपक्षस्थर्िमा जक्षन्त्मएका क्षशशु ७९
प्रर्िशि, पूणि िोप पाउने बालबार्लका ८० प्रर्िशि, मािृ मृत्यु अनुपाि १५१ प्रर्ि लाि जीष्ट्रवि
जन्त्ममा पुगक
े ो छ। प्रर्िहजार जीष्ट्रवि जन्त्ममा नवजाि क्षशशु मृत्युदर र बाल मृत्युदर िमशः २१
र ३३ पुगक
े ो छ। िथाष्ट्रप मािृ मृत्युदर, नवजाि क्षशशु मृत्युदर, पाँच वर्ि मुर्नका बालबार्लकाको
पुड्कोपनको अवस्था, पूणि िोप पाउने बालबार्लकाको प्रर्िशि, स्वास््य बीमामा आवि जनसङ्ख्या
िथा स्वास््यकमी र जनसङ्ख्याको अनुपाि जस्िा पररसूचकको सन्त्दभिमा पन्त्रौं योजनाले र्नददिि
गरे का लि पूणरू
ि पमा हार्सल हुन सकेको छै न। यसको अर्िररक्त नागररकको बढ्दो उमेरसँगै
दे क्षिने ष्ट्रवर्भन्न िालका सने र नसने, अल्पकालीन िथा दीघिकालीन, उदीयमान िथा नवउदीयमान
रोग एवम् समस्याहरू दे िा पनि थालेका छन्। यस अवर्िमा स्वास््य िेरका ष्ट्रवष्ट्रवि पिमा सुिार
ल्याउन आवश्यक नीर्िगि सुिार िथा कानुनी प्रबन्त्िहरू भएका छन्।

ष्ट्रवद्यालयदे क्षि उच्च क्षशिाको भनािमा लैष्ट्रङ्गक समानिा कायम भएको छ। राष्ट्रिय जनगणना २०७८
अनुसार पाँच वर्िभन्त्दा मार्थ उमेरको सािरिा दर ७६.३ प्रर्िशि र १५ दे क्षि २४ वर्ि उमेरको
सािरिा दर ९२ प्रर्िशि पुगेको छ। गण्डकी, बागमिी र कोशी प्रदे श पूणि सािर प्रदे श घोर्णा
भएका छन्। ष्ट्रवद्यालय क्षशिामा ष्ट्रवर्भन्न ३० मािृभार्ामा पाठ्यिम ष्ट्रवकास भएको छ। पूव ि
प्राथर्मक क्षशिाको भनािदर ९४.९ प्रर्िशि, आिारभूि िहको िुद भनाि दर ९६.१ प्रर्िशि र
माध्यर्मक िह (९-१२) को िुद भनाि दर ५७.४ प्रर्िशि पुगेको छ। यसरी भनाि दर उल्लेख्य
रहे पर्न ष्ट्रवद्याथीको ष्ट्रवद्यालय छाडने दर र र्सकाइ उपलक्षधि भने सन्त्िोर्जनक छै न। यस अवर्िमा
क्षशिा िेरका ष्ट्रवष्ट्रवि पिमा सुिार ल्याउन नीर्िगि सुिार िथा कानुनी प्रबन्त्िहरू गररएको छ।
क्षशिाको उत्पादन र रोजगारीसँग सम्बन्त्ि स्थाष्ट्रपि गनि नसष्ट्रकएकाले शैक्षिक बेरोजगारी बढदै
गएको छ। यसका कारण ठू लो सङ्ख्यामा युवाहरू ष्ट्रवदे क्षशएका छन् र यो िम बढ्दो छ।
प्राष्ट्रवर्िक क्षशिा िथा िालीमसँग सम्बक्षन्त्िि ष्ट्रवर्यहरूमा लक्ष्यअनुरूप ष्ट्रवद्याथी भनाि गनि सष्ट्रकएको
छै न।

104 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

दे शमा १८ भन्त्दा बढी ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयहरू साञ्चालनमा भए पर्न दे शकोलार्ग आवश्यक जनशक्षक्त
उत्पादनमा केक्षन्त्द्रि गनि सष्ट्रकएको छै न। पर्छल्ला आर्थिक वर्िहरूमा ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयहरूमा अध्ययन-
अनुसन्त्िानका बजेट र्बर्नयोजन गने परम्परा दे क्षिन थालेको छ िर अनुसन्त्िानको प्रभाव दे क्षिनका
लार्ग उक्त बजेट ष्ट्रवर्नयोजन अर्ि नगन्त्य छ। पन्त्रौं योजना अवर्िमा दे शको उत्पादन र
उत्पादकत्व बढाउने िेरहरू पष्ट्रहचान गरी राष्ट्रिय ष्ट्रवज्ञान प्रष्ट्रवर्ि िथा नव-प्रवििन नीर्ि,२०७६
िजुम
ि ा गररएको छ। परमाणष्ट्रवक प्रष्ट्रवर्िको सुरक्षिि र शाक्षन्त्िपूणि उपयोगका लार्ग िथा अन्त्य
प्रष्ट्रवर्ि र्नयमन िथा प्राष्ट्रवर्िक ष्ट्रवश्लेर्णका सेवाहरूका लार्ग नेपाल सरकारका ष्ट्रवर्भन्न र्नकायहरूबाट
सम्बक्षन्त्िि ऐन, र्नयमहरू िजुम
ि ा भई कायािन्त्वयन भइरहे का छन्।

राष्ट्रियदे क्षि स्थानीय िहसम्म िेलकुद िेरमा चासो र ष्ट्रियाशीलिा बढ्दै गएको छ। नयाँ नयाँ
िेलकुदका ष्ट्रवद्याहरूमा सहभार्गिा वृष्ट्रि, कीर्ििमान् कायम र स्थानीय िहसम्म िेलकुदका
पूवाििारहरू र्नमािण भइरहे का छन्। िथाष्ट्रप न्त्यून लगानी, सीर्मि पूवाििार, प्रक्षशिणको
कमी, िेलकुदबाट जीष्ट्रवकोपाजिन गनि कदठन जस्िा कारणले अपेक्षिि रूपमा प्रर्िष्पिी हुन सकेको
छै न। युवाहरूमा श्रम र स्वयमसेवी भावना ष्ट्रवकास गरी राि र्नमािणमा पररचालन गनि सष्ट्रकएको
छै न।

५.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) भौर्िक पूवाििार, प्रष्ट्रवर्ि िथा सामग्रीको व्यवस्थापन: स्वास््य, क्षशिा िथा सीप ष्ट्रवकास, ष्ट्रवज्ञान
िथा प्रष्ट्रवर्ि, युवा िथा िेलकुद िेरको ष्ट्रवकासका लार्ग आवश्यक पने भौर्िक पूवाििार,
नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्ि, मेक्षशन उपकरण िथा सामग्रीको व्यवस्था गनु;ि उपलधि भौर्िक सिं रचना
िथा उपकरणको कुशलिापूणि उपयोग गनु;ि यसका लार्ग सरकारी िथा र्नजी िेरबाट पयािप्त
लगानी सुर्नक्षिि गनु;ि ष्ट्रवज्ञान सािरिा अर्भवृष्ट्रि गनु।
ि

(२) दे शको ष्ट्रवर्भन्न िेरमा आवश्यक पने दि जनशक्षक्तको उत्पादन र आपूर्िि सुर्नक्षिििाः
ु को समग्र ष्ट्रवकासका लार्ग सबै िेरमा आवश्यक पने जनशक्षक्त प्रिेपण गनु,ि गुणस्िरीय,
मुलक
आचरणयुक्त, व्यवहाररक िथा जीवनउपयोगी सीपयुक्त दि जनशक्षक्तको उत्पादन िथा आपूर्िि
गनु;ि ष्ट्रवद्यमान जनशक्षक्तको स्िरोन्नर्ि गरी िमिा अर्भवृष्ट्रि गनु;ि उच्च क्षशिालाई श्रम बजारसँग
जोड्नु; प्राष्ट्रवर्िक िथा व्यावसाष्ट्रयक क्षशिा र िालीमको पहुँच सबै वगि र समूहमा पुर्याउनु;
युवा जनशक्षक्तलाई स्वरोजगार व्यवसायमा सिं लग्न बनाउनु; राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय स्िरमा
प्रर्िस्पिी िेलाडी उत्पादन गनि प्रक्षशिण िथा प्रर्ियोर्गिामा नवीन् सीप र प्रष्ट्रवर्िको
अवलम्बन गनु;ि प्रर्िभावान जनशक्षक्तलाई दे शर्भर ष्ट्रटकाउनु; अनुसन्त्िान, प्रष्ट्रवर्ि र नवप्रवििनमा
ँ ी र्नमािण, ष्ट्रवकास र उपयोग गनु।
आिाररि मानव पुज ि

ँ ी र्नमािण | 105
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
(३) समिामूलक र समावेशी व्यवस्थापन िथा पहुँच सुर्नक्षिििा: गुणस्िरीय क्षशिा, स्वास््य िथा
सीप ष्ट्रवकासका सबै ष्ट्रियाकलापमा सबै र्लङ्ग, वगि, िेर र समुदायका नागररकहरूलाई अवसर
ँ ी र्नमािण गनु।
सुर्नक्षिि गदै सिम मानव पुज ि

(४) िहगि िथा िेरगि समन्त्वय र र्नयमनको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रिः सबै िहबीच समन्त्वय,
सहकायि, िमिा ष्ट्रवकास र लगानी अर्भवृष्ट्रि गनु;ि सङ्घीय शासन व्यवस्था अनुकूल प्रर्िष्ठानहरू,
ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयहरू र प्राष्ट्रवर्िक क्षशिा िथा व्यावसाष्ट्रयक िालीम पररर्द् लगायिका िालीम
प्रदायक सिं स्थाहरूको पुनसंरचना गनु;ि सबै िह र र्नकायमा सुशासन कायम गरी सेवा
प्रवाहलाई समयबि, र्मिव्ययी, पारदशी र जवार्दे ही बनाउनु; र्नयमनकारी र्नकायहरूलाई
ँ ी र्नमािणका िेरमा र्नजी िेरको भूर्मका स्पि गदै र्नयमन
प्रभावकारी बनाउनु; मानव पुज
िथा व्यवस्थापन गनु;ि जनशक्षक्त ष्ट्रवकाससँग सम्बक्षन्त्िि र्नकायहरूबीच एकअकािमा
अन्त्िरसम्बन्त्ि कायम गने।

(५) ष्ट्रवज्ञान िथा प्रष्ट्रवर्िको अर्िकिम प्रयोग गरी सेवा प्रदायक सिं स्थाहरूको प्रभावकाररिा
अर्भवृष्ट्रिः प्रष्ट्रवर्िको ष्ट्रवद्यालय अनुगमन िथा सुपररवेिणलाई प्रभावकारी बनाउनु; ष्ट्रवज्ञान िथा
प्रष्ट्रवर्िका िेरमा अनुसन्त्िान र ष्ट्रवकासलाई एकीकृि र रणनीर्िक दृष्ट्रिकोणका साथ अगार्ड
बढाउनु; साविजर्नक सेवा प्रवाहको िेरमा प्राष्ट्रवर्िक परीिण िथा वैज्ञार्नक ि्य ष्ट्रवश्लेर्ण
गनु;ि सेवा प्रवाहमा सुिार ल्याउन ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय, अनुसन्त्िान सिं स्थाहरू, र्नजी िेर र
सरकारबीच समन्त्वय अर्भवृष्ट्रि गनु;ि ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय िथा वैज्ञार्नक अनुसन्त्िानमा सररक
सिं स्थाहरूलाई ष्ट्रवश्वव्यापी अनुसन्त्िान िथा शैक्षिक सञ्जालको पहुँच स्थाष्ट्रपि गनु।
ि

(६) स्वास््य बीमाको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि: ष्ट्रवशेर्ज्ञ र ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि स्वास््य सेवालाई स्वास््य
बीमासँग आवि गराउनु िथा सामाक्षजक स्वास््य सुरिा कायििमहरू एकीकृि गदै
मूलप्रवाहीकरण िथा प्रभावकारी सञ्चालन गनु;ि स्वास््य बीमाको दायरा ष्ट्रवस्िार गनु।
ि

(७) ँ ी र्नमािणमा सिं लग्न सेवा प्रदायकको दििा अर्भवृष्ट्रिः सबै िहका सरकारी िथा
मानव पुज
र्नजी िेरबाट सिं चार्लि स्वास््य िथा क्षशिा िेरसँग सम्बक्षन्त्िि सेवा प्रदायकहरूको सेवालाई
गुणस्िरीय र ष्ट्रवश्वसनीय बनाउन सिं स्थागि िमिा अर्भवृष्ट्रि गनु;ि जनशक्षक्त ष्ट्रवकासमा हुने
व्यक्षक्तगि िचि अर्िक हुन;ु जनशक्षक्त ष्ट्रवकाससँग सम्बक्षन्त्िि प्रणालीलाई सबै प्रकारका जोक्षिम
िथा ष्ट्रवपद्बाट उत्थानशील बनाउनु।

(८) महामारी र ष्ट्रवपद्लाई उक्षचि व्यवस्थापन गनि प्रदे शस्िरसम्म स्थायी सिं यन्त्रको ष्ट्रवकास:
जनस्वास््य ष्ट्रवपद् पूवि
ि यारी िथा प्रर्िकायिसम्बन्त्िी प्रभावकारी प्रणालीको ष्ट्रवकासका लार्ग
ि्य ि्याङ्कमा आिाररि एकीकृि स्वास््य सूचना व्यवस्थापन प्रणाली सञ्चालन गनु;ि

106 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 स्वास््यसम्बन्त्िी नीर्ि िथा कायििममा स्वास््यका बृहि् र्निािरकहरू िथा वािावरणीय
स्वास््यका सवालहरूलाई यथोक्षचि सम्बोिन गनु;ि स्वस्थकर जीवनशैलीका लार्ग नागररकको
आचरण ष्ट्रवकाससम्बन्त्िी पयािप्त गर्िष्ट्रवर्ि सञ्चालन र प्रर्िकारात्मक स्वास््यलाई अर्भयानको
रूपमा अगार्ड बढाउनु।

५.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

स्वास््य िथा जनसङ्ख्या

(१) आिारभूि स्वास््य सेवा र्न:शुल्क प्रदान गने: स्वास््य सेवा प्रदायकहरूलाई सबलीकरण
गरी आिारभूि स्वास््य सेवामा सविव्यापी पहुँच सुर्नक्षिि गदै र्नःशुल्क, गुणस्िरीय, ष्ट्रवश्वसनीय
र समिामूलक बनाउने।

(२) गुणस्िरीय स्वास््य सेवामा सविव्यापी पहुँच सुर्नक्षिि गनु:ि प्रवििनात्मक, प्रर्िकारात्मक,
र्नरोिात्मक, र्नदानात्मक, उपचारात्मक, प्रशामक र पुनस्थािपनात्मक गुणस्िरीय स्वास््य
सेवामा समिामूलक पहुँच बढाउने; स्वास््य सेवा उपभोगमा नागररकको ष्ट्रवत्तीय जोक्षिम कम
गनि “गुणस्िरीय स्वास््य सेवा कम मूल्यमा” अविारणा अवलम्बन गने; जनसङ्ख्या, भूगोल,
रोगभार, सामाक्षजक अवक्षस्थर्ि लगायि मापदण्डका आिारमा स्वास््य पूवाििार र जनशक्षक्त
सुर्नक्षिि गने; आवश्यकिा, माग र िपिमा आिाररि स्वास््य मानव सिं सािन प्रणाली ष्ट्रवकास
गने।

(३) स्वास््य बीमा प्रणालीलाई पुनःसिं रचना गरी सबल बनाउने : ष्ट्रवद्यमान स्वास््य बीमा
प्रणालीको कभरे ज औपचाररक एबिं अनौपचाररक िेर दुबैमा र्बस्िार गनि, दोहोरोपन हटाउन,
सामाक्षजक स्वास््य सुरिा कायििम लगायिलाई एकीकृि गनि पुनःसिं रचना
गने।

(४) समग्र स्वास््य प्रणालीको अत्यािुर्नक र उच्चिम् प्रष्ट्रवर्िकरण गने: गुणस्िरीय स्वास््य
सेवाको उपभोगमा अर्भवृष्ट्रि गनि नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्ि िथा कृर्रम बौष्ट्रिकिाको उच्चिम प्रयोग
गने र वैकक्षल्पक उपायहरूको उपयोग गने।

(५) गुणस्िरीय, भरपदो, िथा एकीकृि स्वास््य प्रणालीको ष्ट्रवकास गने: आिुर्नक, आयुवेददक,
प्राकृर्िक िथा अन्त्य वैकक्षल्पक क्षचष्ट्रकत्सा लगायिका परम्परागि स्वास््य सेवा प्रणालीको
ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार गदै एकीकृि स्वास््य प्रणाली अवलम्बन गने; सबै प्रदे शमा प्रेर्ण अस्पिाल
र्नमािण गने; क्षजल्लास्िरका अस्पिाललाई स्िरोन्नर्ि गरी न्त्यूनिम ष्ट्रवशेर्ज्ञ सेवा उपलधि
गराउने।

ँ ी र्नमािण | 107
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
(६) स्वास््य पयिटन प्रवििन गनेः सरकारी, र्नजी िथा सामुदाष्ट्रयक िेरको सष्ट्रियिामा
अन्त्िरािष्ट्रियस्िरको स्वास््य पयिटन प्रवििन गने।

(७) बहुिर
े ीय र बहुपिीय अविारणा अवलम्बन गने: सबै िह, र्नकाय र पिबीच समन्त्वय,
सहकायि, सहलगानी िथा साझा-उत्तरदाष्ट्रयत्वसष्ट्रहि नसने रोगहरूको न्त्यूनीकरण िथा र्नयन्त्रण
गने; उदीयमान र पुन:उदीयमान स्वास््य समस्या र कुपोर्ण न्त्यूनीकरण गने; मानव
स्वास््यमा प्रत्यि प्रभाव पाने जलवायु पररवििनजन्त्य स्वास््य समस्या सम्बोिन गनि
उत्थानशील जनस्वास््य प्रणालीको ष्ट्रवकास गने; प्रर्िजैष्ट्रवक प्रर्िरोि र जनावरबाट सने
रोगहरू िथा वृिावस्थाका रोग लगायि स्वास््य मुद्दाहरूको सम्बोिन गनि “एक स्वास््य
नीर्ि” को अविारणालाई सिं स्थागि गने।

(८) जनसाक्षङ्ख्यक लाभािंशको अर्िकिम उपयोग गने: ष्ट्रवकास प्रष्ट्रियामा जनसाक्षङ्ख्यक

सिं िमणको व्यवस्थापन र बसाइँसराइलाई व्यवक्षस्थि गनि सबै ष्ट्रवर्यगि िेर र िहमा
जनसङ्ख्या क्षशिा ष्ट्रवर्यलाई आन्त्िररकीकरण एवम् मूलप्रवाहीकरण गने; जनसाक्षङ्ख्यक लाभ
प्राप्त गने गरी जनसङ्ख्या व्यवस्थापनका नवीन्त्िम् अविारणाको अवलम्बन गने।

(९) अध्ययन, अनुसन्त्िान िथा ि्यमा आिाररि स्वास््य व्यवस्थापन प्रणालीको ष्ट्रवकास गने:
स्वास््य िेरका बृहि् र्निािरकहरू आत्मसाि गदै नीर्ि, रणनीर्ि, योजना िथा कायििम
िजुम
ि ा एवम् कायािन्त्वयनलाई ि्य र प्रमाणमा आिाररि बनाउने; स्वास््य सिं स्थाहरूलाई
प्राक्षज्ञक ज्ञान र सेवामूलक केन्त्द्रको रूपमा ष्ट्रवकास गने; सबै िह र पिसँग समन्त्वय गरी
अध्ययन, अनुसन्त्िान िथा अन्त्वेर्णलाई सिं स्थागि गने।

(१०) और्र्ि, और्र्िजन्त्य सामग्री र िोपको उत्पादनमा आत्मर्नभिर हुन:े यस िेरमा सिं लग्न
सरकारी िथा र्नजी सङ्घसिं स्थाहरूसँगको समन्त्वय, साझेदारी र सहकायिमा दे शर्भर िपि हुने
और्र्ि, और्र्िजन्त्य सामग्री र िोपको उत्पादनमा आत्मर्नभिर हुने र और्र्ि बजारलाई
व्यवक्षस्थि गने।

(११) स्वास््य िेरमा सुशासन िथा सामाक्षजक न्त्याय कायम गनेः सबै िहका सरकारी, र्नजी िथा
अन्त्य िेरबाट सञ्चालनमा रहे का स्वास््य सिं स्थाहरूमा सुशासन िथा सामाक्षजक न्त्याय
सुर्नक्षिि गनि र्नयमन, अनुगमन िथा गुणस्िर र्नयन्त्रण सिं यन्त्रको सिं स्थागि सुदृढीकरण
एवम् नेित्ृ व िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; ष्ट्रवर्भन्न र्नकायहरूबाट िजुम
ि ा हुने योजना, अनुगमन र
मूल्याङ्कनमा समुदायको सिं लग्निा बढाई जवार्दे ष्ट्रहिा कायम गने; स्वास््य उपकरण, और्र्ि
िथा और्र्िजन्त्य सामग्रीहरूको उत्पादन, आपूर्िि र ष्ट्रविरणको दिाि, र्नयमन िथा अनुगमन
गने सिं यन्त्र सुदृढ बनाउने।

108 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(१२) स्वास््य प्रणालीको सुदृढीकरणका लार्ग लगानी अर्भवृष्ट्रि गनेः स्वास््य िेरमा अन्त्िरािष्ट्रिय
मापदण्ड र राष्ट्रिय प्रर्िवििाबमोक्षजमको लगानी अर्भवृष्ट्रि गने; र्नजी एवम् सहकारी िेर
समेिको सहभार्गिामा ष्ट्रवत्तीय दायरा ष्ट्रवस्िार गने; लगानीलाई जवार्दे ही र पारदशी बनाउँ दै
कुशल व्यवस्थापन मार्िि स्वास््य ष्ट्रवत्त सुशासन सुदृढ गने।

(१३) ष्ट्रवद्यमान सञ्चालनमा रहे का कायििमहरू पुनःमूल्याङ्कन र पररमाजिन गनेः वर्ौदे क्षि चर्लरहे का
िर िासै प्रभावकारी नदे क्षिएका कायििमहरूलाई पूनःमूल्याङ्कन र पररमाजिन गने िथा
औक्षचत्य नदे क्षिएका कायििमहरू िारे ज गने।

क्षशिा र सीप ष्ट्रवकास

(१४) नीर्िगि र सिं स्थागि सुिारलाई र्नरन्त्िरिा प्रदान गने: शैक्षिक सुिारका लार्ग आवश्यक
नीर्ि, कानून, र्नदे क्षशका, कायिष्ट्रवर्ि िथा मापदण्ड जारी गने; ष्ट्रवद्यालयमा सािारणिर्ि अध्ययन
गने भन्त्दा प्राष्ट्रवर्िक िारिर्ि अध्ययन गने ष्ट्रवद्याथीको अनुपाि िमश: वृष्ट्रि गने गरी नीर्िगि
व्यवस्था गने; सबै िहको शैक्षिक उपलक्षधिमा बढोत्तरी गने, उच्च क्षशिा प्रार्प्तका लार्ग
ष्ट्रवदे श जाने बढ्दो प्रवृक्षत्तलाई कम गनि नेपालको क्षशिा प्रणालीलाई गुणस्िरीय, उत्पादनमूलक
र रोजगारकेक्षन्त्द्रि बनाउने; सङ्गठन िथा व्यवस्थापन सवेिणको आिारमा ष्ट्रवर्भन्न
र्नकायहरूको बीचमा रहे का भूर्मकागि अस्पििा र दोहोरोपना हटाउने।
(१५) भौर्िक िथा अन्त्य शैक्षिक पूवाििारको व्यवस्था गने: सञ्चार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्िको उच्चत्तम
प्रयोग मार्िि शैक्षिक गुणस्िर अर्भवृष्ट्रि गने; बहुष्ट्रविायुक्त पुस्िकालय, ष्ट्रवज्ञान प्रयोगशालाको
स्थापना गरी शैक्षिक सिं स्थालाई स्माटि बनाइ र्डक्षजटल सिं यन्त्र मार्िि क्षशिण र्सकाइलाई
सहज, प्रयोगात्मक, बनाउने; शैक्षिक सिं स्थामा भौर्िक पूवाििार, प्रयोगशाला, पुस्िकालय,
िानेपानी, स्वास््य, शौचालय िथा सरसर्ाइको उक्षचि प्रबन्त्ि गरी र्सकाइ अनुकूल वािावरण
र्सजिना गने; भूकम्प लगायिका प्राकृर्िक प्रकोपले िर्ि पुगेका र जीणि भएका क्षशिण
सिं स्थाका भवनहरूको पुनर्निमािण िथा प्रवलीकरण गने।

(१६) सबै िहको क्षशिाको पाठ्यिम र शैक्षिक कायििम समसामष्ट्रयक र व्यवहाररक बनाउने:
सबै िहका पाठ्यिम र शैक्षिक कायििमलाई समयानुकुल पररवििन र ष्ट्रवकर्सि गने; उच्च
क्षशिामा उदीयमान प्रष्ट्रवर्िसँग सम्बक्षन्त्िि ष्ट्रवर्यहरूको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने; नेपाललाई
योग, ध्यान िथा आध्याक्षत्मक केन्त्द्र बनाइ आध्याक्षत्मक भावना बढाउन प्रारक्षम्भक िहदे क्षि
नै सुशासन, नैर्िक, रािभक्षक्त र मूल्यमा आिाररि क्षशिा प्रदान गनि पाठ्यिम िय गने।

ँ ी र्नमािण | 109
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
(१७) शैक्षिक प्रणालीको सुदृढीकरण गरी कायािन्त्वयन गने: शैक्षिक क्यालेण्डरको र्नमािण र
कायािन्त्वयन गरी शैक्षिक सुपररवेिण, अनुगमन िथा र्नरीिणको सिं रचनागि व्यवस्था गरी
सुपररवेिण र अनुगमनमा िीनै िहका सरकार बीचमा समन्त्वय र सहकायि गने; शैक्षिक
सिं स्थाको नक्साङ्कन र समायोजन गरी सबै शैक्षिक सिं स्थामा न्त्यूनिम जनशक्षक्तको व्यवस्थापन
गने, एकीकृि शैक्षिक सूचना प्रणालीको सबलीकरण र अनुगमन िथा प्रर्िवेदन प्रणालीको
सुदृढीकरण गने; जलवायु उत्थानशील क्षशिा प्रणालीको सुदृढीकरण गने।

(१८) राष्ट्रिय जनशक्षक्त ष्ट्रवकास योजना िजुम ँ ी र्नमािणका

ि ा गने: दे शको लार्ग आवश्यक मानव पुज
लार्ग दीघिकालीन राष्ट्रिय आवर्िक जनशक्षक्त ष्ट्रवकास योजना िजुम
ि ा गरी यसका आिारमा
शैक्षिक कायििम र्नमािण गने सिं यन्त्र र पिर्ि ष्ट्रवकास गने।

(१९) क्षशिा र सीपलाई उत्पादन र बजारसँग जोडने: सािरिा र सीप ष्ट्रवकासलाई जोडी माध्यर्मक
क्षशिालाई वृक्षत्त ष्ट्रवकास र उच्च क्षशिालाई उद्यम र रोजगार केक्षन्त्द्रि बनाउन “पढ्दै कमाउँ दै
र कमाउँ दै पढ्दै ” जस्िा कायििमलाई जोड ददने; सरकारी, गैरसरकारी, सहकारी र र्नजी
िेरको सहकायिमा राष्ट्रिय सीप ष्ट्रवकास िथा रोजगार र्सजिना महाअर्भयान सञ्चालन गने;
अनौपचाररक िेरमा काम गने कामदारहरूको पूव ि र्सकाइको मान्त्यिा ष्ट्रवर्िलाइ प्रभावकारी
बनाउने।

(२०) गुणस्िरीय र समावेशी क्षशिाका लार्ग लगानी ष्ट्रवस्िार गने: क्षशिा िेरमा सबै िहको लगानी
वृष्ट्रि गने; ददवा िाजा, छारवृक्षत्त लगायिका ष्ट्रवद्याथी सहुर्लयि कायििमलाई एकीकृि
प्रणालीबमोक्षजम कायािन्त्वयन गने; उच्च क्षशिामा लागि साझेदारीको नीर्ि अवलम्बन गदै
क्षशिामा र्नजी िेर र ष्ट्रवकास साझेदार िथा गैर आवासीय नेपालीको स्रोि समेि पररचालन
गने; उच्च क्षशिालाई ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि बनाउँ दै अनुसन्त्िान केक्षन्त्द्रि बनाउने; योजनाको
अन्त्त्यसम्ममा कुल बजेटको २ प्रर्िशि बजेट अनुसन्त्िान िथा ष्ट्रवकासमा लगाउने; उच्च
क्षशिामा आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग गरी दूर र्सकाइलाई प्राथर्मकिामा रािेर दुगम
ि र
ष्ट्रवदे शका ष्ट्रविाथीलाई समेि अध्ययन गनि सष्ट्रकने गरी प्रणालीको ष्ट्रवकास गने; अष्ट्रटजम
लगायि सबै प्रकारका अपाङ्गिा भएका बालबार्लकाको क्षशिामा पहुँच सुर्नक्षिि गने र
उद्यमशीलिा ष्ट्रवकास गने।

(२१) शैक्षिक सुशासन सुर्नक्षिि गने: ष्ट्रवद्याथी उपलक्षधिको राष्ट्रिय परीिण, पढाइ िथा गक्षणिीय
सीप परीिण, एवम् प्रारक्षम्भक र्सकाइ िथा ष्ट्रवकासस्िर परीिण िथा शैक्षिक र्नकाय र
क्षशिण सिं स्थाहरूको कायिसम्पादन परीिणलाई प्रभावकारी बनाउनुका साथै ष्ट्रवद्युिीय
शासनको अविारणामा रही शैक्षिक सेवा प्रवाह गने; िालीम प्रदायक र्नजी िथा गैरसरकारी

110 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 र्नकायहरूलाई र्नयमन र सीप परीिण गने ठोस आिार ियार गने ; प्रक्षशिकहरूको लार्ग
प्रक्षशिण अनुमर्िपर र्लनुपने व्यवस्था र्मलाउने, ष्ट्रवद्यालयका प्रिानाध्यापकको सिमिाको
प्रारूप ष्ट्रवकास गरी सुशासन र असल प्रशासनका ष्ट्रवर्यमा िालीम प्रदान गने।

ष्ट्रवज्ञान िथा प्रष्ट्रवर्ि

(२२) नीर्िगि िथा सिं स्थागि सुिार गने: उत्पादनका सबै िेरहरूमा अनुसन्त्िान िथा ष्ट्रवकास र
नवप्रवििनलाई अिंगीकार गदै लैजान नीर्िगि िथा कानूनी व्यवस्था गने; वैज्ञार्नक ज्ञानको
व्यवस्थापन गने, वैज्ञार्नक अनुसन्त्िान, प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकास र नवप्रवििनको प्रवििन गनि प्राक्षज्ञक
सिं स्थाको रूपमा ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय स्थापना गने, अनुसन्त्िान र्नकाय, वैज्ञार्नक पेशागि
समाज िथा उद्योगबीच सहकायि र साझेदारी ष्ट्रवकास गने।

(२३) वैज्ञार्नक अनुसन्त्िान, प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकास, बौष्ट्रिक सम्पक्षत्त र्सजिना िथा नवप्रवििनलाई जोड ददने:
नवप्रवििन िथा उद्यमशीलिा ष्ट्रवकासको लार्ग इन्त्क्युवेशन सेन्त्टर, एस्सीलेटर सेन्त्टर, प्रष्ट्रवर्ि
पाकि, ग्रामीण नव-प्रवििनशाला, आकाशीय ष्ट्रपण्डहरूको अवलोकन, उच्च िरािलीय अनुसन्त्िान,
ष्ट्रवज्ञान क्षशिाको प्रवििन गने; ष्ट्रवज्ञान प्रष्ट्रवर्ि िथा नवप्रवििनलाई प्रवििन, सहजीकरण र
र्नयमनको लार्ग सिं स्थागि व्यवस्था गने; अनुसन्त्िान िथा शैक्षिक सञ्जालको पहुँच ष्ट्रवस्िार
गने।

(२४) ष्ट्रवशेर् सहुर्लयि प्रदान गने: र्नजी िेर र सरकारी प्रर्िष्ठानलाई प्रष्ट्रवर्ि र नवप्रवििनको
सन्त्दभिमा गररएको िोज र अनुसन्त्िानका लार्ग उपयुक्त सहुर्लयि प्रदान गने।

(२५) प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि गने: साविजर्नक िथा र्नजी िेरमा प्रष्ट्रवर्ि परीिण, प्रत्यायन,
गुणस्िर व्यवस्थापन प्रणाली, नव-प्रवििन व्यवस्थापन प्रणाली लगायिका ष्ट्रवर्भन्न
व्यवस्थापनका ष्ट्रवर्िको अवलम्बन िथा उदीयमान प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग गरी गुणस्िरमा सुिार
िथा प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि गने।

युवा िथा िेलकुद

(२६) रािभाव भएको सदाचारी युवा र्नमािण गने: युवामा राष्ट्रियिा, नैर्िकिा, अनुशासन, स्थानीय
सिं स्कृर्ि, स्वयम्सेवी भावना र असल सिं स्कारको ष्ट्रवकास गने; यसिममा र्नजी िेरले समेि
सिं स्थागि सामाक्षजक उत्तरदाष्ट्रयत्व मार्िि योगदान गनि अर्नवायि गने ।

(२७) युवालाई अवसर प्रदान गदै पररचालन गने: सबै िहको नीर्ि र्नमािणमा युवाको साथिक
सहभार्गिा बढाउने िथा युवाको िमिा ष्ट्रवकासको अवसर र्सजिना गनुक
ि ा साथै युवाको

ँ ी र्नमािण | 111
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
 ष्ट्रवत्तीय पहुँच ष्ट्रवस्िार गरी उनीहरूलाई स्वरोजगार बनाउने; राष्ट्रिय स्वयमसेवक कायििम
सञ्चालन गने।

ँ ी र्नमािणको अर्भन्न
ु स्ि युवा र्नमािण गने: िेलकुदलाई मानव पुज
(२८) शारीररक रूपले िन्त्दरू
अङ्गको रूपमा ष्ट्रवकास गने; िेलकुद पूवाििारहरूको र्नमािण र स्िरोन्नर्िसँगै प्रक्षशिणको
व्यवस्था गने; स्थानीयस्िर र आिारभूि िहदे क्षि नै िेलकुद प्रर्ियोर्गिा सञ्चालन गरी
प्रर्िभावान िेलाडीको पष्ट्रहचान र ष्ट्रवकास गनुक
ि ा साथै प्रर्िभावान िथा अन्त्िरािष्ट्रिय पदक
हार्सल गरे का िेलाडीलाई िेल िेरमा र्नरन्त्िरिा ददने वािावरणको र्सजिना गने; िेलकुदबाट
आयआजिन गनि िेलकुद पयिटनलाई प्रोत्साहन गने र यस िेरलाई व्यावसाष्ट्रयक बनाउने;
शारीररक क्षशिालाई अर्नवायि पाठ्यिममा समावेश गने र सोको लार्ग न्त्यूनिम जनशक्षक्तको
व्यवस्था गने।

५.५ प्रमुि कायििम

स्वास््य िथा जनसङ्ख्या

(१) स्वास््य िेरमा लगानी अर्भवृष्ट्रि कायििमः जनसङ्ख्या, भूगोल र रोगभारको आिारमा प्रर्ि
इकाइका दरले राज्यद्वारा आिारभूि स्वास््य सेवामा लगानी गने र सोका लार्ग सङ्घ र
प्रदे श सरकारले स्थानीय िहलाई ष्ट्रवत्तीय र प्राष्ट्रवर्िक सहयोग उपलधि गराउने; कुल राष्ट्रिय
बजेटमा स्वास््य िेरिर्िको ष्ट्रवर्नयोजनको अिंश िमशः बढाउँ दै लैजानु; सङ्घ, प्रदे श र
स्थानीय िहको बजेट िथा कायििम कायािन्त्वयनका लार्ग माइलस्टोन प्रणाली लागु गने;
सूर्ििजन्त्य पदाथि, मददरा एवम् जनस्वास््यका दृष्ट्रिले हार्नकारक वस्िु प्रयोग भएका ियारी
पेय िथा िाद्य पदाथिको उपभोगलाई र्नरूत्साष्ट्रहि गने कायििमसष्ट्रहि कर वृष्ट्रि गने; स्वास््य
िेरमा लगानी बढाउन लगानीका थप स्रोिको पष्ट्रहचान गरी पररचालन गने।

(२) आिारभूि र सामुदाष्ट्रयक स्वास््य सेवा सुदृढीकरण कायििमः आिारभूि स्वास््य सेवा
ु भ र गुणस्िरीय बनाउने;
कायििमलाई राज्यकोर्बाट सञ्चालन गरी र्नःशुल्क, सविसल
सामुदाष्ट्रयक स्वास््यकमी, गाउँ घर क्षक्लर्नक, मष्ट्रहला स्वास््य स्वयिं सेष्ट्रवका, स्वास््य आमा
समूह जस्िा ष्ट्रवद्यमान ‘सामुदाष्ट्रयक स्वास््य प्रणाली’ लाई थप ष्ट्रियाशील बनाउँ दै आिारभूि
स्वास््य सेवामा पहुँच अर्भवृष्ट्रि िथा प्रेर्ण सेवालाई व्यवक्षस्थि गने; सङ्घीय र प्रादे क्षशक िहमा
ष्ट्रवशेर्ज्ञ, ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि अस्पिाल; जनसङ्ख्या, भूगोल र रोगभार लगायि मापदण्डका आिारमा
स्थानीय िहमा आिारभूि अस्पिाल र वडास्िरमा नागररक आरोग्य समूह गठन गरी स्वस्थ
जीवनशैली, योग अभ्यास मार्िि जनस्वास््य प्रवििन अर्भयान सञ्चालन गने; ष्ट्रकशोर
ष्ट्रकशोरीलाई यौन िथा प्रजननसम्बन्त्िी क्षशिा प्रदान गने; स्िरीय आिारभूि स्वास््य सेवाको

112 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पहुँच सुर्नक्षिि गनि एक ष्ट्रवद्यालय-एक स्वास््यकमी, स्वस्थ ष्ट्रवद्यालय, पाठ्यिममा स्वास््य
िथा शारीररक क्षशिासम्बन्त्िी ष्ट्रवर्य अर्नवायििाका लार्ग क्षशिा िेरका सरोकारवालासँग
सहकायि र समन्त्वय; स्थानीय िहमा पररवार योजना प्रणाली सञ्चालन गने।

(३) स्वास््य बीमा िथा सामाक्षजक स्वास््य सुरिाको एकीकृि कायििम: स्वास््य बीमा
कायििमलाई पुनरावलोकन गरी यससम्बन्त्िी नीर्ि, कानून, र्नयमावली िथा सिं स्थागि
व्यवस्थामा आमूल पररवििन गने; सबै नागररकलाई स्वास््य बीमामा आवि गरी ष्ट्रवशेर्ज्ञ,
ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि र आकक्षस्मक स्वास््य सेवा स्वास््य बीमा मार्िि प्रदान; स्वास््य िेरमा रहे का
ष्ट्रवद्यमान सामाक्षजक सुरिा कायििमलाई एकीकृि गदै स्वास््य बीमामा आबििा कायििम;
एकीकृि स्वास््य बीमा कायििम सञ्चालन गरी सेवा ष्ट्रवस्िार गने; लाभथैली एवम् ष्ट्रप्रर्मयम
समयानुकूल पररवििन गदै लैजाने; र्नरन्त्िर अध्ययन अनुसन्त्िानमा अनुबन्त्ि गदै लैजाने।

(४) स्वास््य सेवा एवम् प्रदायक सस्थाहरूको गुणस्िर अर्भवृष्ट्रि गने कायििम: सबैका लार्ग
स्वास््य सेवा लागू; सरकारी अस्पिालहरूको भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास, जनशक्षक्त व्यवस्था
िथा अत्यािुर्नक उपकरणहरूको व्यवस्था; रोगको र्नदान र उपचारमा प्रोटोकल ियार गने;
स्वास््य सेवामा र्डक्षजटल स्वास््य प्रणाली लागू; वैकक्षल्पक क्षचष्ट्रकत्सा पिर्िको प्रयोगलाई
प्रोत्साहन; र्नजी अस्पिाल िथा स्वास््य सेवाको गुणस्िर र पहुँच व्यवस्थापनको लार्ग
र्नयमन र प्रोत्साहन; स्वास््य पयिटन प्रोत्साष्ट्रहि हुने वािावरण र्नमािण; ष्ट्रवदे शी नागररकहरूको
लार्ग समेि उपयुक्त हुनेगरी सुष्ट्रविायुक्त र पूणि सुरक्षिि ज्येष्ठ नागररक स्याहार केन्त्द्र र
नर्सिङ होम िोल्न र्नजी िेरलाई प्रोत्साहन गने।

(५) सघन स्वास््य िेर मानव सिं सािन प्रणाली ष्ट्रवकास िथा सञ्चालन कायििम: स्वास््य िेरमा
आवश्यक जनशक्षक्तको माग र िपिलाई दृष्ट्रिगि गदै हालै गररएको सन् २०३० सम्मको
प्रिेपणको आिारमा चाष्ट्रहने जनशक्षक्तको उत्पादन गने; जनसङ्ख्या, भूगोल, रोगभार र
सामाक्षजक न्त्यायमा आिाररि ष्ट्रविरण, उपयोग र पररचालनसष्ट्रहिको सघन स्वास््य िेर मानव
सिं सािन प्रणाली ष्ट्रवकास िथा सञ्चालन गने; स्वास््यकमीलाई दुगम
ि िथा न्त्यून आकष्ट्रर्ि
ि
िेरमा काम गनि र ष्ट्रटकाउन ष्ट्रवशेर् प्रोत्साहन योजना लागु गने; पयािप्त स्वास््य जनशक्षक्तको
उत्पादन र स्वदे शमै प्रभावकारी िपि गनि स्वास््य िथा जनसङ्ख्या मन्त्रालय, क्षचष्ट्रकत्सा
क्षशिा आयोग, ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय र प्रर्िष्ठानसँगको समन्त्वयमा शैक्षिक कायििम िजुम
ि ा र सञ्चालन
गने।

ँ ी र्नमािण | 113
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
(६) स्वास््य िेर र्डक्षजटलाईजेशन कायििमः स्वास््य सेवाको सविव्यापी पहुँच र उपयोगका
लार्ग टे लीमेर्डर्सन, र्डक्षजटल हे ल्थ, रोवोष्ट्रटक प्रष्ट्रवर्ि िथा कृर्रम बौष्ट्रिकिा जस्िा आिुर्नक
सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोगमा अर्भवृष्ट्रि गने।

(७) ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि सेवा अस्पिाल सञ्चालन कायििम: सािै प्रदे शमा ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि सेवा प्रदान गनि
सक्ने कम्िीमा ३०० दे क्षि ५०० शैय्यासम्मका अस्पिालको स्थापना वा व्यवस्थापन गने;
यी अस्पिालहरूलाई क्यान्त्सर, मृगौला, मानर्सक र नशासम्बन्त्िी रोग, हाडजोनीसम्बन्त्िी रोग,
ष्ट्रवपद् र दुघट
ि ना जस्िा उपचारका लार्ग अन्त्िरािष्ट्रियस्िरको सेवा प्रदायक अस्पिालको रूपमा
ष्ट्रवकास गने; काक्षन्त्ि बाल अस्पिाललाई स्िरोन्नर्ि गरी बाल स्वास््य ष्ट्रवज्ञान प्रर्िष्ठानको
अविारणामा ष्ट्रवकास गरी सो मािहि प्रत्येक प्रदे शमा ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि बाल अस्पिाल सञ्चालनमा
ल्याउने।

(८) स्वास््य िेर एकीकृि व्यवस्थापन सूचना प्रणाली कायििम: स्वास््य सिं स्था पञ्जीकरण,
स्वास््य व्यवस्थापन सूचना प्रणाली, आपूर्िि व्यवस्थापन सूचना प्रणाली, स्वास््य मानव
सिं सािन व्यवस्थापन सूचना प्रणाली, भौर्िक सम्पक्षत्त व्यवस्थापन िथा स्वास््य पूवाििार
लगायिका सूचना प्रणालीलाई एकीकृि र्डक्षजटल पिर्िमा आबि गने; स्वास््य सिं स्था िथा
नागररक पञ्जीकरण र ि्याङ्क प्रणालीबीच आबििा गराउने।

(९) बहुिर
े ीय िथा बहुपिीय सिं यन्त्र मार्िि स्वास््य सेवा प्रवाह कायििम: िहगि र र्नकायगि
स्वास््यका बृहि् र्निािरक सम्बोिन गने गरी बहुिेरीय समन्त्वय र सहकायिमा काम गनि
सह-लगानी र सह-उत्तरदाष्ट्रयत्वसष्ट्रहिको सिं रचना र्नमािण गने; नवजाि क्षशशु िथा बालरोग,
िोप, पोर्ण, यौन िथा प्रजनन स्वास््य, ष्ट्रकशोर-ष्ट्रकशोरी स्वास््य, पररवार योजना, प्रजनन
दुबल
ि िा, सुरक्षिि मािृत्व, सुरक्षिि गभिपिन िथा वृिावस्थाको स्वास््य सेवाका लार्ग
जीवनपथ अविारणामा आिाररि स्वास््य सेवालाई र्नरन्त्िरिा ददने; सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय
िहका सरकारको नीर्ि र कायििमबीच िादात्म्यिा प्रवििन गरी स्वास््यका बृहत्तर लक्ष्य
हार्सल गनि समन्त्वयात्मक सिं यन्त्रको सुदृढीकरण गने।

(१०) बहुिर
े ीय पोर्ण कायििमः बहुिेरीय पोर्ण योजना िेस्रो कायािन्त्वयनलाई उच्च प्राथर्मकिा
ददिं दै लक्षिि वगि समुदायको ष्ट्रवशेर् आवश्यकिा र प्राथर्मकिाका आिारमा लक्षिि कायििम
सञ्चालन गने; सुक्ष्म पोर्क ित्वको कमीलाइि सम्बोिन गनि सक्षप्लमेन्त्टे सन, र्ोष्ट्रटिष्ट्रर्केसन
िथा िाद्य ष्ट्रवष्ट्रविीकरणमा स्थानीय एवम् रै थाने उत्पादनलाई प्राथर्मकिा दददैं अल्पकालीन,
मध्यमकालीन िथा दीघिकालीन कायििम सञ्चालन गने।

114 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(११) ष्ट्रकटजन्त्य, सने िथा नसने र उन्त्मूलनको नक्षजक रहे का रोगहरूको र्नयन्त्रण िथा रोकथाम
कायििमः औलो, कालाजार िथा डेङ्गु जस्िा ष्ट्रकटजन्त्य रोगहरूको र्नवारण, अन्त्य ष्ट्रकटजन्त्य
रोगहरू, ियरोग, एच.आई भी/एड्स, कुष्ठ रोग जस्िा सङ्िामक रोगहरू र उच्च रक्तचाप,
मुटु रोग, नशा रोग, मिुमेह, क्यान्त्सर, मृगौला रोग लगायिका नसने रोग न्त्यूनीकरण कायििम
सञ्चालन; बहु-और्र्ि प्रर्िरोि लगायि समग्र ियरोगको र्नदान, उपचार र रोकथामका
ष्ट्रियाकलापसष्ट्रहि ियरोगमूक्त नेपाल अर्भयान सञ्चालन गने।

(१२) सुरक्षिि मािृत्व िथा प्रजनन् स्वास््य कायििमः मष्ट्रहलामा हुने पाठे घरको मुिको क्यान्त्सर,
स्िन क्यान्त्सर िथा पाठे घर िस्ने लगायिका रोगको र्नःशुल्क परीिण; र्लङ्गको आिारमा
गररएको गभिपिनलाई र्नरुत्साष्ट्रहि; छाउपडी, उमेर नपुग्दै हुने ष्ट्रववाह र गभाििारण जस्िा
स्वास््यमा नकारात्मक असर पाने सामाक्षजक र साँस्कृर्िक अभ्यासलाई सम्बोिन गनि लक्षिि
कायििम प्राथर्मकिाका साथ सञ्चालन िथा व्यवस्थापन गने।

(१३) जलवायु पररवििन उत्थानशील स्वास््य कायििमः महामारी िथा जनस्वास््यका सम्भाष्ट्रवि
ु ान, शीघ्र पष्ट्रहचान, प्रमाणीकरण र रोगबारे को ित्काल सूचना ददन सक्ने गरी
ििराको पूवािनम
पयािप्त लगानीसष्ट्रहिको बृहि् जनस्वास््य र्नगरानी प्रणाली सुदृढ गने; जलवायु िथा अन्त्य
ष्ट्रवपद्बाट उत्थानशील स्वास््य सिं रचना िथा मानव सिं सािन ष्ट्रवकास गने; ष्ट्रवकास पररयोजना,
उद्योग, कल कारिाना र व्यापार व्यवसायले जनस्वास््यमा पानिसक्ने प्रभावको मूल्याङ्कन र
पेशागि स्वास््य पिर्ि सिं स्थागि गने।

(१४) जनस्वास््य प्रयोगशाला सुदृढीकरण कायििमः जैष्ट्रवक सुरिालाई मध्यनजर रािी क्यान्त्सर
परीिणसम्बन्त्िी ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि सेवा, १०० शैयासम्मका सरकारी अस्पिालमा बायोप्सी सेवा,
५० शैयासम्मका सबै सरकारी अस्पिालमा प्रर्िजैष्ट्रवक प्रर्िरोिी र्नयन्त्रणका लार्ग कल्चर
सेन्त्सेष्ट्रटर्भटी लगायि प्रयोगशाला सेवाको सञ्जाल र सेवा ष्ट्रवस्िार; जैष्ट्रवक सुरिा र गुणस्िर
सुर्नक्षिििासष्ट्रहि जनस्वास््य प्रयोगशालाको सञ्जाल ष्ट्रवस्िार र सुदृढीकरण गने; मानव रोग
अनुसन्त्िान केन्त्द्र स्थापना गने।

(१५) मानर्सक िथा वैकक्षल्पक स्वास््यसम्बन्त्िी कायििमः लागु और्ि दुव्यिसनको रोकथाम िथा
र्नयन्त्रण, आत्महत्या रोकथाम लगायिका मानर्सक स्वास््य प्रवििनात्मक ष्ट्रियाकलाप
सञ्चालन; नागररक आरोग्य कायििमलाई सङ्घसिं स्था, सहकारी र समुदायसँगको समन्त्वयमा
वडा िथा समुदायस्िरसम्म ष्ट्रवस्िार; “मेरो स्वास््य, मेरो क्षजम्मेवारी” अर्भयानलाई
समुदायस्िरसम्म ष्ट्रवस्िार; जनस्वास््य जोक्षिमलाई न्त्यूनीकरण गनि सम्बक्षन्त्िि
सरोकारवालासँगको सहकायिमा ष्ट्रवर्ादीको प्रयोगलाई र्नयमन; मनोरञ्जन केन्त्द्र, पुस्िकालय,

ँ ी र्नमािण | 115
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
 योग केन्त्द्र, समुदाष्ट्रयक र्सकाइ िथा सीप आदानप्रदान केन्त्द्रहरू मार्िि ज्येष्ठ नागररकको
शारीररक, मानर्सक िथा आध्याक्षत्मक स्वस्थिाको प्रवििन गने।

(१६) अध्ययन अनुसन्त्िानमा आिाररि स्वास््य िथा जनसङ्ख्या व्यवस्थापन प्रणालीः अध्ययन
अनुसन्त्िानको लार्ग ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय र प्रर्िष्ठानका प्राक्षज्ञक िथा अनुसन्त्िानकिाि र नेपाल
स्वास््य अनुसन्त्िान पररर्दसँग समन्त्वय गने; स्वास््य िथा जनसिं ख्या मन्त्रालयमा अध्ययन,
अनुसन्त्िान र नीर्ि सुिार सिं यन्त्र स्थापना गरी ष्ट्रियाशील बनाउने।

(१७) समिामूलक िथा समावेशी स्वास््य कायििमः स्वास््य सेवाको पहुँचमा नपुगेका, दुगम
ि
िेरमा बसोबास गने, ष्ट्रवपन्न, ष्ट्रपछर्डएका, अल्पसङ्ख्यक व्यक्षक्त िथा समुदायको पष्ट्रहचान िथा
लक्षिि ष्ट्रवशेर् कायििमको िजुम
ि ा र कायािन्त्वयन; यस्िा समुदायलाई र्न:शुल्क स्वास््य
बीमाको व्यवस्था; अस्पिालमा सामाक्षजक सेवा इकाइ ष्ट्रवस्िार िथा सेवाग्राही-मैरी सेवाको
सुर्नक्षिि गने।

(१८) सरकारी, सामुदाष्ट्रयक िथा र्नजी िेरबाट सञ्चार्लि स्वास््य सेवा कायििमको र्नयमन िथा
व्यवस्थापन कायििम: सरकारी, सामुदाष्ट्रयक िथा र्नजी लगायि सबै िेरबाट सञ्चालन हुने
स्वास््य सम्बि सेवा िथा कायििमको मानक स्थापना; स्वास््यसम्बन्त्िी सेवा िथा
कायििमको वस्िुगि मापदण्डका आिारमा र्नयमन िथा व्यवस्थापन गने।

(१९) और्र्ि र और्र्िजन्त्य सामग्री उत्पादन िथा व्यवस्थापन कायििमः नेपाल और्र्ि
ु र्भरै और्र्ि िथा
र्लर्मटे डलाई पुनःसिं रचना िथा व्यावसाष्ट्रयक पुनरोत्थान गदै मुलक
और्र्िजन्त्य सामग्रीको उत्पादन वृष्ट्रि; ष्ट्रवर्भन्न र्नजी िेरका उद्योगहरू समेिको सष्ट्रियिामा
ु लाई और्र्ि र िोपमा आत्मर्नभिर बन्ने गरी उत्पादन कायिलाई प्रोत्साहन; और्र्ि िथा
मुलक
िोपको उत्पादन, भण्डारण, ष्ट्रविी िथा ष्ट्रविरण िथा गुणस्िर र्नयमनको प्रभावकाररिा
अर्भवृष्ट्रि गने।

(२०) अन्त्िरािष्ट्रिय स्वास््य पयिटन प्रवििन कायििम: सरकारी, र्नजी िथा सामुदाष्ट्रयक िेरको
सष्ट्रियिामा उच्च गुणस्िरीय स्वास््य सेवा, आिुर्नक, आयुवेददक, प्राकृर्िक िथा वैकक्षल्पक
क्षचष्ट्रकत्सा प्रणालीसष्ट्रहिको एकीकृि स्वास््य प्रणाली, पयािवरणीय सौन्त्दयििामा आिाररि ददगो
स्वास््य प्रविि न िथा अन्त्िरािष्ट्रिय स्वास््य पयिटन प्रवििन गने।

क्षशिा िथा सीप ष्ट्रवकास

(२१) बजारको मागअनुसार सीपयुक्त जनशक्षक्त उत्पादन गनेगरी क्षशिाको गुणस्िर अर्भवृष्ट्रि
कायििम: ष्ट्रवद्यालय िहको क्षशिाको गुणस्िर वृष्ट्रि गनि हरे क ५ वर्िमा पाठ्यपुस्िक पररमाजिन

116 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 गने; अिंग्रज
े ी, गक्षणि िथा ष्ट्रवज्ञान क्षशिक उपलधि गराउने; व्यावहाररक ज्ञान र सीप ष्ट्रवकासको
लार्ग इन्त्टनिशीप, पढ्दै कमाउदै लगायिका ष्ट्रियाकलापलाई पाठ्यिममै समावेश गने;
ष्ट्रवद्यालय िहदे क्षि नै िेलकूद िथा कलाका साथै योग र ध्यानलाई समेि अर्िररक्त
ष्ट्रियाकलापको रूपमा सञ्चालन गने; उच्च क्षशिाको रूपान्त्िरण र गुणस्िर अर्भवृष्ट्रिको लार्ग
प्रदे शगि स्वरूपमा एक ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय अन्त्िगिि हालका सबैजसो ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय िथा र्िनका
क्याम्पसहरूलाई गाभी च ुस्िरूपमा सञ्चालन; ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयहरूलाई प्रर्िस्पिी बनाउने;
ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयहरूमा इन्त्कुबेसन केन्त्द्र स्थापना गने; स्टाटि-अप, पेटेन्त्ट अर्िकार, व्यावसाष्ट्रयक
पयािवरण र्नमािण गने; उच्च क्षशिालाई अनुसन्त्िानसँग जोड्ने; बजारको मागअनुसारको सीप
िथा िमिा भएका प्राष्ट्रवर्िक िथा व्यावसाष्ट्रयक जनशक्षक्त उत्पादनमा बढी जोड ददने।

(२२) मानवस्रोिको आवश्यकिा प्रिेपण र दि जनशक्षक्त उत्पादन कायििम: दे शर्भर आवश्यक

पने र रोजगारीको लार्ग ष्ट्रवदे क्षशन सक्ने जनशक्षक्तको सिं ख्यालाई समेि ध्यानमा रािी आगामी
दशवर्िको लार्ग मानस्रोिको आवश्यकिा प्रिेपण र सोबमोक्षजम दि जनशक्षक्त उत्पादन
गनेगरी क्षशिा र सीप ष्ट्रवकासमा जोड ददने; अध्ययन-अध्यापन र सीप ष्ट्रवकासमा सािारण
ष्ट्रवर्य र ष्ट्रवक्षशिीकरण बीच िालमेल र्मलाई बजारको आवश्यकिा र जनशक्षक्त आपूर्िि
बीचको िाडल मेट्ने; ष्ट्रवद्यमान जनसिं ख्या नीर्िमा पुनरावलोकन गरी जन्त्मदर वृष्ट्रिलाई
प्रोत्साहन गने।

(२३) प्रारक्षम्भक बालष्ट्रवकास िथा क्षशिा कायििम: प्रारक्षम्भक बालष्ट्रवकास िथा क्षशिासम्बन्त्िी
कायििमहरूलाई सबै स्थानीय िहसम्म पुर्याई प्रभावकारी रूपमा कायािन्त्वयन गने।

(२४) ष्ट्रवद्यालय क्षशिा सुिार कायििम: िीनै िहको क्षशिा प्रणालीमा एकरूपिा कायम गदै अन्त्िर-
आवििा एवम् गुणस्िर सुर्नक्षिििा गनि क्षशिाको लार्ग छािा कानून िजुम
ि ा गने, ष्ट्रवद्यालय
क्षशिा िेर योजना (2022-32) को कायािन्त्वयन गने; सबै ष्ट्रवद्यालयमा इन्त्टरनेटको पहुँच
सुर्नक्षिििा; प्रिानाध्यापक िथा क्षशिकको पेसागि ष्ट्रवकास व्यवस्था गने; क्षशिक ष्ट्रवद्याथी
अनुपािको पुनरावलोकन गरी ष्ट्रवर्यगि आिारमा सबै ष्ट्रवद्यालयमा न्त्यूनिम क्षशिक
दरबन्त्दीको व्यवस्था गने; ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयका प्रर्िभाशाली ष्ट्रवद्याथीलाई क्षशिण पेसामा सोझै
प्रवेशको व्यवस्था; आिारभूि िहको पाठ्यिमलाई स्थानीय िहको ज्ञान, सिं स्कृर्ि, रहनसहन,
स्वाबलम्बन ष्ट्रवकास हुने गरी पररमाजिन गने; नैर्िक क्षशिा र सुशासन अर्भयानलाई सहयोग
पुग्ने र बाल मनोष्ट्रवज्ञान अनुकूल हुने गरी पाठ्यिमको अद्यावर्िकिा गने; ष्ट्रवद्याथी सङ्ख्या
िथा भौगोर्लक दूरीलाई दृष्ट्रिगि गरी ष्ट्रवद्यालयहरूलाई गाभ्ने र आवश्यकिानुसार आवासीय
ष्ट्रवद्यालयको व्यवस्था गने; अनौपचाररक क्षशिा िथा आजीवन र्सकाइको प्रबन्त्ि गने; स्थानीय
िह मार्िि क्षशिक सहायिा प्रणाली र ष्ट्रवद्यालय सुपरीवेिणको प्रबन्त्ि गने; ष्ट्रहमाली िेरमा

ँ ी र्नमािण | 117
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
 घुम्िी क्षशिा कायििम सञ्चालन गने; सदाचारी जनशक्षक्त उत्पादन गनि गुरुकुल, आश्रम,
गुम्बा, मदरसाजस्िा परम्परागि क्षशिाको मूलप्रवाहीकरण गने; अर्नवायि िथा र्न:शुल्क क्षशिा
ऐन कायािन्त्वयनको लार्ग िीन िहका सरकारबीच समन्त्वय र सहकायि अर्भवृष्ट्रि गने।

(२५) किा १० पर्छको दुई मष्ट्रहने जीवन उपयोगी क्षशिा सञ्चालन कायििम: माध्यर्मक क्षशिा
परीिा ददएर बसेका ष्ट्रवद्याथीलाई दुई मष्ट्रहना (आठ हप्ता) अवर्िको प्रर्िकारात्मक स्वास््य,
सन्त्िुर्लि भोजन, पाककला र प्राथर्मक उपचार, सवारी अनुमर्ि िथा सवारी र्नयम, आत्म-
सुरिा िथा अनुशासन, कायििेर सुरिा र यौन दुव्यिवहार, रािप्रेम, स्विंयम सेवा र योग, ध्यान
िथा कला लगायिका व्यवहाररक ष्ट्रवर्यहरू समावेश गरी सम्बक्षन्त्िि र्नकायहरूसँगको
समन्त्वयमा अर्नवायि अर्भमुिीकरण कायििम सञ्चालन गने।

(२६) उच्च क्षशिा सुिार कायििम: उच्च क्षशिालाई अन्त्िरािष्ट्रिय रूपले प्रर्िस्पिी बनाउने गरी
पाठ्यिम र व्यवस्थापनमा सुिार; राष्ट्रिय योग्यिा प्रारूपअनुसार कायािन्त्यवन गने; आगामी
पाँच वर्िर्भर प्राष्ट्रवर्िक क्षशिाको भनािदर बढाउँ दै प्राष्ट्रवर्िक र सामान्त्य क्षशिाका ष्ट्रवद्याथीको
अनुपाि िमशः ७०:३० कायम गने; िोज अनुसन्त्िानलाई प्राथर्मकिा प्रदान गने; ष्ट्रवदे शमा
स्नािक िहमा अध्ययन गनिका लार्ग कक्षम्िमा ५० प्रर्िशि छारवृक्षत्त प्राप्त गरे का नेपाली
ष्ट्रवद्याथीलाई मार अध्ययन अनुमर्ि प्रदान गने; ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय अनुदान आयोगबाट लगािार
िीन पटक (१५ वर्ि) सम्म गुणस्िर सुर्नक्षिििा िथा प्रत्यायनकृि प्रमाणपर प्राप्त गने उच्च
शैक्षिक सिं स्थाहरूलाई सूचकका आिारमा शैक्षिक उपार्ि प्रदान गने र सिं स्थाको रूपमा
सञ्चालनका लार्ग स्वीकृर्ि प्रदान गने; सबै ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय िथा वैज्ञार्नक अनुसन्त्िानमा सररक
सङ्घ सिं स्थाहरूमा अनुसन्त्िान िथा शैक्षिक सञ्जालको पहुँच स्थाष्ट्रपि गने; सबै ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयका
लार्ग आवश्यक पने जनशक्षक्त व्यवस्था गनि एउटै सेवा आयोग गठन गने; योग्य क्षशिकलाई
उच्च क्षशिामा प्रवेशका लार्ग राष्ट्रिय योग्यिा परीिणको व्यवस्था गने; स्वरोजगार िथा
उद्यमशील जनशक्षक्त उत्पादन गने; सङ्घ िथा प्रदे शमा नयाँ स्थापना हुने ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयका
लार्ग राष्ट्रिय मापदण्ड र्नमािण गने; उच्च क्षशिामा एकीकृि शैक्षिक क्यालेण्डर िजुम
ि ा गरी
कायािन्त्वयन गने; ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयहरूलाई अध्ययन-अनुसन्त्िान बढाउदै िथा शैक्षिक सञ्जालको
पहुँच स्थाष्ट्रपि गने।

(२७) प्राष्ट्रवर्िक िथा व्यावसाष्ट्रयक क्षशिा कायििम: प्राष्ट्रवर्िक िथा व्यावसाष्ट्रयक क्षशिा पररर्द्लाई
सङ्घीय सिं रचना सुहाउँ दो बनाइ पुनसंरचना गने; क्षशिालयहरूको सुदृढीकरण गने िथा राष्ट्रिय
योग्यिा प्रारूपको कायािन्त्वयन गने; प्राष्ट्रवर्िक िथा व्यावसाष्ट्रयक क्षशिा र िालीम िेर
रणनीर्िक योजनाको कायािन्त्वयन गने; ष्ट्रप्रर्डप्लोमा िथा र्डप्लोमा िहको पाठ्यिममा
आवश्यक पररमाजिन र उच्च क्षशिासम्म व्यावसाष्ट्रयक योग्यिा हार्सल गने प्रबन्त्ि र्मलान

118 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 गने; प्राष्ट्रवर्िक क्षशिा िथा व्यावसाष्ट्रयक िालीम िेरको रणनीर्िक योजनाअनुरूप प्रक्षशिाथी
िालीम, गुणस्िर अर्भवृष्ट्रि िथा प्रत्यायनको कायियोजना बनाइ कायािन्त्वयन गने।

(२८) शैक्षिक सिं स्थाको भौर्िक पूवाििार सुिार कायििम: पयािप्त क्षशिकको व्यवस्थासष्ट्रहि न्त्यूनिम
पूवाििारयुक्त शैक्षिक सिं स्थाका लार्ग भूकम्प प्रर्िरोिी स्माटि किा कोठा, पुस्िकालय,
प्रयोगशाला, स्वच्छ ष्ट्रपउने पानीसष्ट्रहिको शौचालयको व्यवस्था गनुक
ि ा साथै शैक्षिक सिं स्थाको
ष्ट्रवस्िृि ि्याङ्क ियार गने।

(२९) सामाक्षजक पूवाििारः क्षशिा, स्वास््य, िानेपानी, सरसर्ाइ िथा सामाक्षजक िेरका पूवाििारहरू
गुणस्िरीय िथा पहुँचयोग्य (मष्ट्रहला, बालबार्लका, ज्येष्ठ नागररक, अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त,
लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यकमैरी) बनाउन अन्त्िर र्नकायगि समन्त्वय िथा सञ्चालन
गने।

(३०) राष्ट्रिय सीप ष्ट्रवकास कायििम: श्रम बजारको मागअनुसारको जनशक्षक्त ष्ट्रवकास गनि छोटो
िथा लामो अवर्िका रोजगारउन्त्मुि र कायिस्थलमा आिाररि सीप ष्ट्रवकास िालीम सञ्चालन
गने; हाल कायम रहे का िालीम प्रर्िष्ठान केन्त्द्रहरूको पुनरावलोकन िथा पुनसंरचना गने;
उद्योग, व्यापार, सङ्घ, सिं स्थासँग सहकायि िथा व्यवस्थापन गने।

(३१) ष्ट्रवदे शी ष्ट्रवद्याथीलाई आकर्िण गने कायििम: र्नक्षिि मापदण्ड बनाइ ष्ट्रवदे शी ष्ट्रवद्याथीलाई
नेपालमा अध्यनका लार्ग आकर्िण गने कायििम िय गने, क्षशिामा ष्ट्रवदे शी लगानी र्भत्र्याउन
प्राथर्मकिा प्रदान गने।

(३२) ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय पुनसंरचना कायििम: उच्च क्षशिालाई गुणस्िरीय र समयबि िुल्याउनका

लार्ग ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयहरूलाई सङ्घीयिाको ममिअनुरूप पुनसंरचना गने; ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय छािा ऐन
िजुम
ि ा गरी कायािन्त्वयन गने; प्रदे शगिरूपमा ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालयका क्याम्पसहरूलाई गाभ्ने-गार्भने
व्यवस्था गने।

(३३) अपाङ्गिा भएका ष्ट्रवद्याथी सहयोग कायििम: ष्ट्रवर्भन्न कारणले अपाङ्गिा भएका ष्ट्रवद्याथीहरूलाई
आिारभूि िहको क्षशिा स्थानीय ष्ट्रवद्यालयमै उपलधििा; माध्यर्मक र उच्च क्षशिा मार्िि
चौिर्ी ष्ट्रवकास हुने गरी प्रदे श वा आवश्यकिानुसार अन्त्य शहरमा ष्ट्रवशेर् आवासीय
ष्ट्रवद्यालयको व्यवस्थापन गने।

(३४) ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय अनुदान आयोगको सिं रचनागि रूपान्त्िरणः उच्च क्षशिालाई समयानुकुल
गुणस्िरीय बनाउन ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय अनुदान आयोगलाई उच्च क्षशिा आयोगका रूपमा
रूपान्त्िरण गरी ष्ट्रवक्षश्वद्यालयको र्नयमनकारी र्नकायको रूपमा सुदृढीकरण गने।

ँ ी र्नमािण | 119
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
ष्ट्रवज्ञान िथा प्रष्ट्रवर्ि

(३५) नीर्िगि िथा सिं स्थागि सुिार: ष्ट्रवज्ञान र प्रष्ट्रवर्िको अनुसन्त्िान िथा नवप्रवििनका लार्ग
ष्ट्रवशेर् कोर्को स्थापना गरी सञ्चालन गनि दे शको बजेटको दुई प्रर्िशि रकम छु ट्टाउने;
वैज्ञार्नक िथा प्रष्ट्रवर्िक ज्ञान व्यवस्थापन गने; उत्पादनजन्त्य उद्योग िथा ददगो पूवाििार
िेरमा अनुसन्त्िान िथा प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकास एकाइ स्थापना; ष्ट्रवर्िष्ट्रवज्ञान केन्त्द्रीय प्रयोगशालालाई
अनुसन्त्िान सिं स्थाको रूपमा स्िरोन्नर्ि; ष्ट्रवर्िष्ट्रवज्ञान प्रयोगशालाको सेवा ष्ट्रवस्िार गने; नेपाल
ष्ट्रवज्ञान िथा प्रष्ट्रवर्ि प्रज्ञा प्रर्िष्ठान र र्ब.पी. कोइराला मेमोररयल प्लानेटोरीयम, वेदशाला िथा
ष्ट्रवज्ञान सङ्ग्राहलय ष्ट्रवकास सर्मर्िको पुनसंरचना गने; प्रदे श स्िरीय प्रष्ट्रवर्ि उद्यमोदय िेर
स्थापना िथा सञ्चालन गने; नवप्रवििन केन्त्द्र स्थापना र सञ्चालन गने; समावेशी नीर्िगि
सुिार गदै प्रर्िभावान वैज्ञार्नक, प्राष्ट्रवर्िज्ञ र युवा जनशक्षक्तलाई व्यवहाररक अनुसन्त्िान िथा
नवप्रवििनात्मक कायिमा पररचालन िथा प्रोत्साहन गने; उच्च िरािलीय अनुसन्त्िान केन्त्द्र,
अन्त्िररि अध्ययन केन्त्द्र, आणष्ट्रवक अनुसन्त्िान केन्त्द्र स्थापना गने; वायुमण्डलीय अनुसन्त्िान
केन्त्द्र, रोबोष्ट्रटक्स िथा कृर्रम बौष्ट्रिकिा अनुसन्त्िान केन्त्द्र लगायिका उदीयमान प्रष्ट्रवर्िका
िेरका अनुसन्त्िान केन्त्द्र सञ्चालन गने; ष्ट्रवज्ञान सािरिा कायििम सञ्चालन गने।

(३६) अनुसन्त्िान िथा प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकासमा सहकायि कायििम: वैज्ञार्नक अनुसन्त्िान िथा नवप्रवििनमा
सहकायि, समन्त्वय िथा साझेदारी हार्सल गनि ष्ट्रवज्ञान कूटनीर्ि मार्िि ष्ट्रवर्भन्न राि िथा
अन्त्िरािष्ट्रिय सङ्घसिं स्थासँग सम्झौिा िथा समझदारी; ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय िथा साविजर्नक र्नकाय,
वैज्ञार्नक पेशागि समाज, गैरसरकारी वा र्नजी अनुसन्त्िान सिं स्थाहरूलाई नर्िजामुिी
अनुसन्त्िान एवम् प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकास र प्रोत्साहन गने; वैज्ञार्नक िथा अनुसन्त्िानकिािहरूलाई
अनुसन्त्िान िथा शैक्षिक सञ्जालको माध्यमवाट वैज्ञार्नक पूवाििारहरूमा पहुँच स्थापना गने।

(३७) नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्ि अनुसन्त्िान िथा उपयोग कायििम: अपराि अनुसन्त्िान िथा न्त्याय
सम्पादनमा उच्चस्िरीय सेवा प्रदान गनि िथा नयाँ ष्ट्रविाका सेवाहरू शुरूवाि गने िथा ष्ट्रवर्ि
ष्ट्रवज्ञानका प्रयोगशालाको सेवाको गुणस्िर सुर्नक्षििाको लार्ग अन्त्िरािष्ट्रिय मापदण्डअनुसार
प्रत्यायनको व्यवस्था गने; ष्ट्रवज्ञान सािरिा अर्भवृष्ट्रि एवम् स्थानीयस्िरका नवप्रवििन प्रवििन
गनि ष्ट्रवज्ञान सिं ग्राहलय, ष्ट्रवज्ञान पाकि, ष्ट्रवज्ञान शहर, नवप्रवििनशाला, इन्त्कुबेटर, एस्लेटर,
प्रष्ट्रवर्िपाकि, समुदायमा आिाररि मेकसि-स्पेश प्रदे शस्िरमा प्रष्ट्रवर्ि उद्यमोदय िेर स्थापना गनि
प्रदे श िथा स्थानीय सरकार वा साविजर्नक वा गैर-सरकारी वा र्नजी िेरलाई प्रोत्साहन
िथा ष्ट्रवज्ञान िेर सहुर्लयि कायििम सञ्चालन गने।

120 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(३८) सुशासन प्रवििन गनि प्रष्ट्रवर्िको उच्चिम प्रयोग कायििम: नेपालको सबै प्रशासर्नक काममा
ष्ट्रवज्ञान िथा सूचना प्रष्ट्रवर्िको उच्चिम प्रयोग गरी Governance 4.0 लाई सिं स्थागि गने;
रोबोष्ट्रटक्स िथा कृर्रम बौष्ट्रिकिा, अन्त्िररि प्रष्ट्रवर्िको प्रयोगलाई बढावा ददने।

(३९) नेपालका रै थाने वस्िु र प्रष्ट्रवर्िको ष्ट्रवकास र सिं रिण कायििम: नेपालमा भएका परम्परागि
प्रष्ट्रवर्िमा अनुसन्त्िान गरी र्िनीहरूको ष्ट्रवकास, प्रवििन, उत्पादन पिर्िमा उपयोग जस्िा
कुरामा ष्ट्रवशेर् महत्त्वका साथ काम गने; यस्िा वस्िु र प्रष्ट्रवर्िको ष्ट्रवकास गनिका लार्ग क्षशिा,
ष्ट्रवज्ञान िथा प्रष्ट्रवर्ि मन्त्रालयको मािहि रहने गरी “रै थाने वस्िु र प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकास प्रर्िष्ठान”
गठन गने; रै थाने वस्िु िथा प्रष्ट्रवर्िको अन्त्िरािष्ट्रियकरण र बौष्ट्रिक सम्पक्षत्त अर्िकार सिं रिण
गने।

युवा िथा िेलकुद

(४०) राि र्नमािणमा युवाको भूर्मका अर्भवृष्ट्रि कायििमः इन्त्टनशीप र स्वयम् सेवा जस्िा कायििम
मार्िि युवा पररचालन; उद्यमशील नेित्ृ व ष्ट्रवकास; युवालाई सामाक्षजक अर्भयन्त्िाको रूपमा
पररचालन; स्काउट िथा राष्ट्रिय स्वयम् सेवा दलको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने।

(४१) प्रारक्षम्भक बालष्ट्रवकासको चरणबाटै िेलकुद सञ्चालन कायििम: प्रारक्षम्भक र्सकाइलाई

िेलकुदसँग जोडेर क्षशिा प्रणालीको ष्ट्रवकास; आिारभूि र माध्यर्मक ष्ट्रवद्यालयहरूमा सािाको
एक ददन अर्नवायि िेलकुदका कायििम राख्ने र िमशः प्रर्िस्पिाित्मक बनाउँ दै लैजाने;
क्षजल्ला र प्रदे श स्िरमै प्रारक्षम्भक क्षशिाका ष्ट्रवद्याथी, आिारभूि र माध्यर्मक िहमा िेलकुद
क्षशिकको दरबन्त्दी अर्नवायि गने साथै ष्ट्रवद्याथीहरूलाई िेलकुद प्रर्िस्पिाि गराउने व्यवस्था
र्मलाउने।

(४२) शारीररक िन्त्दुरूस्िी र सदाचाररिाका लार्ग िेलकुद कायििम: सन्त्िर्ु लि रूपमा िेलकुद
पूवाििार ष्ट्रवकासको लार्ग सबै स्थानीय िहमा एक-एक वटा िेलग्रामसष्ट्रहि प्रक्षशिणको
व्यवस्था गने र सबै प्रदे शमा कक्षम्िमा एउटा सुष्ट्रविा सम्पन्न िेल पूवाििार ष्ट्रवकास गरी
र्नयर्मि रूपमा स्थानीय, क्षजल्ला, प्रदे श िथा राष्ट्रिय िेलकुद प्रर्ियोर्गिा सञ्चालन; प्रर्िभावान
िेलाडीहरूलाई अन्त्िरािष्ट्रिय स्िरको प्रक्षशिणको अवसर प्रदान गने र िेलाडीहरूलाई
आत्मर्नभिर बनाउन सहुर्लयिपूणि कजाि, बीमा, सङ्गदठि िेरमा रोजगार र व्यवसाय सञ्चालन
ँ ीको व्यवस्था; िेलकुद सङ्ग्राहलय र्नमािण; िेलकुद ष्ट्रवश्व ष्ट्रवद्यालय स्थापना र
गनि बीउ पुज
सञ्चालन गने।

ँ ी र्नमािण | 121
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
(४३) प्रोत्साहन कायििम: ष्ट्रवर्भन्न चरणमा िेलकुदसँग सम्बक्षन्त्िि आर्िकाररक र्नकाय वा शैक्षिक
सिं स्थाले आयोजना गने िेलकुद प्रर्ियोर्गिामा गररएको पुरस्कार, आयोजनामा लाग्ने िचि
जुटाउनका लार्ग र्नजी िेर वा साविजर्नक सिं स्थाले पहल गने िथा प्रोत्साष्ट्रहि गने।

(४४) ष्ट्रहमाली िेरमा िेलकुद िालीम केन्त्द्र कायििम: अन्त्िरािष्ट्रिय प्रर्ियोर्गिामा प्रर्िष्प्रिाि गनि
उपयुक्त िेलहरूको िालीमका लार्ग कक्षम्िमा दुई वटा ष्ट्रहमाली िेर िेलकुद िालीम
केन्त्द्रको स्थापना गने।

(४५) िेल िेरका राष्ट्रिय गौरवका आयोजना सम्पन्न गने कायििम: राष्ट्रिय गौरवका आयोजना
घोर्णा गररएका ष्ट्रवराटनगर, मूलपानी र भरिपुर रङ्गशालाको र्नमािण सम्पन्न; यी रङ्गशालालाई
सकेसम्म िेरै िेलहरूलाई सहज हुने ढङ्गबाट ष्ट्रवकास, साथै सुष्ट्रविा सम्पन्न थप ष्ट्रिकेट
रङ्गशाला र्नमािण गने।

५.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

आ.व. आ.व.
ि.सिं . सूचक एकाइ २०७९/८० २०८५/८६
को अवस्था को लक्ष्य
(क) स्वास््य
1. मािृ मृत्यु दर (प्रर्ि लाि जीष्ट्रवि जन्त्ममा) जना १५१.० ८५.०
नवजाि क्षशशु मृत्यु दर (प्रर्ि हजार जीष्ट्रवि
2. जना २१.० १३.०
जन्त्ममा)
पाँच वर्िमर्ु नका बालबार्लकाको मृत्यु दर (प्रर्ि
3. जना ३३ २२
हजार जीष्ट्रवि जन्त्ममा)
पाँच वर्िमर्ु नका बालबार्लकाको पुड्कोपनको
4. प्रर्िशि २५.० १७
अवस्था
सडक दुघट
ि नाका कारण ज्यान गुमाउने
5. व्यक्षक्तको सङ्ख्या (प्रर्ि एक लाि जना ९.५ ५.0
जनसङ्ख्यामा)
6. पुणि िोप पाउने बालबार्लका प्रर्िशि ८० ९५
स्वास््यकमी उत्पादन (प्रर्ि हजार
7. जना १.९४ ४.६४
जनसङ्ख्यामा)
8. स्वास््य बीमामा आवि जनसङ्ख्या प्रर्िशि २१ ७०
9. स्वास््य बीमा कायििममा नवीकरण दर प्रर्िशि ६९ ९०

122 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 आ.व. आ.व.
ि.सिं . सूचक एकाइ २०७९/८० २०८५/८६
को अवस्था को लक्ष्य
कुल स्वास््य िचिमा व्यक्षक्तगि िहमा हुने
10. प्रर्िशि ५४.२ ३८
िचि
३० र्मनेटको दुरीमा स्वास््य सिं स्था भएका
11. प्रर्िशि ७७ ८६
घरिुरी
पाँच वर्िमर्ु नका बच्चाहरू मध्ये जन्त्म दिाि
12. प्रर्िशि ७४ १००
गररएको बालबार्लका
(ि) क्षशिा िथा सीप ष्ट्रवकास
प्रारक्षम्भक बालष्ट्रवकास र क्षशिाको अनुभवसष्ट्रहि
13. प्रर्िशि ७६.९ १००
किा १ मा भनाि हुने बालबार्लका
आिारभूि िह किा १- ८ मा पूरा गने दर
14. प्रर्िशि ७७.१ १००.०
(उपयुक्त उमेर समूहको िुलनामा)
माध्यर्मक िहको किा १२ सम्म पुग्ने दर
15. प्रर्िशि ३५.६ ५५.०
(उपयुक्त उमेर समूहको िुलनामा)
उच्च क्षशिाको प्राष्ट्रवर्िक ष्ट्रवर्यमा अध्ययन
16. प्रर्िशि २०.७ ३०
गने ष्ट्रवद्याथीको ष्ट्रहस्सा
17. उच्च क्षशिामा कुल भनाि दर प्रर्िशि १७.७७ २५
18. पाँच वर्ि र सो भन्त्दा मार्थको सािरिा दर प्रर्िशि ७६.२ ९५
क्षशिण र्सकाइमा इन्त्टरनेटको पहूँच भएका
19. प्रर्िशि ३५.५ १००
शैक्षिक सिं स्था
20. किा ८ मा न्त्यूनिम र्सकाइ िमिा हार्सल गने ष्ट्रवद्याथी
नेपाली ५९ ७०
अिंग्रज
े ी ५२ ५८
प्रर्िशि
गक्षणि ३२ ५५
ष्ट्रवज्ञान ३८ ६०
सिं ङ्ख्या
21. वाष्ट्रर्क
ि सीप परीिण र प्रमाणीकरण ६० १००
(हजारमा)
(ग) ष्ट्रवज्ञान िथा प्रष्ट्रवर्ि
अनुसन्त्िान िथा प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकासमा कुल
22. प्रर्िशि ०.३५ १
गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा राष्ट्रिय लगानी
23. राष्ट्रिय/अन्त्िरािष्ट्रिय पेटेण्ट दिाि सङ्ख्या ८६ ५००

ँ ी र्नमािण | 123
स्वस्थ, क्षशक्षिि र सीपयुक्त मानव पुज
 आ.व. आ.व.
ि.सिं . सूचक एकाइ २०७९/८० २०८५/८६
को अवस्था को लक्ष्य
प्रष्ट्रवर्ि परीिण एवम् प्रमाणीकरण भएका
24. सङ्ख्या ० ५०
प्रष्ट्रवर्िहरू
25. नािका अनुसन्त्िान केन्त्द्रहरू ष्ट्रवस्िार सङ्ख्या १ ७
26. राष्ट्रिय ष्ट्रवर्िष्ट्रवज्ञान प्रयोगशाला ष्ट्रवस्िार सङ्ख्या ५ ७
27. वेदशाला र्नमािण सङ्ख्या १ ३
अनुसन्त्िान िथा प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकासका राष्ट्रिय
28. सङ्ख्या ० १०
उत्कृि केन्त्द्रहरू
नवप्रवििन प्रवििन सिं स्थाहरू (ष्ट्रवज्ञान
29. शहर/पाकि, इन्त्कुवेटर, एस्लेटर, ग्रामीण नव- सङ्ख्या ० २५०
प्रवििनशाला, प्रष्ट्रवर्ि पाकि) स्थापना, र्नयमन
(घ) युवा िथा िेलकुद
उद्यमशीलिा िथा ष्ट्रवत्तीय सािरिा िालीम
30. प्रर्िशि ०.९८ ५०
प्राप्त गने युवा
31. स्वयिंसेवी कायिमा सहभागी युवा र स्काउट सङ्ख्या २५० ७००
स्वरोजगार उद्यम/व्यवसाय सछचालन गने
32. सङ्ख्या १०४ १०००
युवा
सबै प्रदे शमा अन्त्िरािष्ट्रियस्िरको सुष्ट्रविा सम्पन्त्न
33. सङ्ख्या १ ७
रङ्गशाला र्नमािण
अन्त्िरािष्ट्रियस्िरको सुष्ट्रविा सम्पन्त्न ष्ट्रिकेट
34. सङ्ख्या ० ७
रङ्गशाला र्नमािण
सबै स्थानीय िहमा सेर्म कभडिहलसष्ट्रहि
35. सङ्ख्या - ७५३
िेलमैदान र्नमािण
िेलाडीलाई राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रियस्िरको
36. सङ्ख्या १८ १०
प्रक्षशिण
िेलकुदको राष्ट्रियस्िरको प्रर्ियोर्गिा आयोजना
37. सङ्ख्या ८५ ८०
(वाष्ट्रर्क
ि )
िेलाडी िथा प्रक्षशिकको जीवन बीमा र
38. लाि ० १०
स्वास््य बीमा (वाष्ट्रर्क
ि )
39. िेलाडी छारवृक्षत्त प्रदान (वाष्ट्रर्क
ि ) जना ० ५०

124 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पररच्छे द ६

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा

६.१ पृष्ठभूर्म १२७

६.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था १२७
६.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी १३२
६.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि १३५
६.५ प्रमुि कायििम १३९
६.६ पररमाणात्मक लक्ष्य १४४
 पररच्छे द ६

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा

६.१ पृष्ठभूर्म

दे शको समग्र ष्ट्रवकासमा गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार र त्यसका ष्ट्रवष्ट्रवि पिहरूबीचको अन्त्िर
आबििाको महत्त्वपूणि भूर्मका रहन्त्छ। यािायाि, ऊजाि, र्सँचाइ, सछचार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्िका
पूवाििारहरूले आर्थिक ष्ट्रवकासका आिार र्नमािण गदिछन्। सबै पूवाििारको सिं रचना ददगो, गुणस्िरीय,
वािावरण एवम् जलवायु सिं वेदनशील, हररि, उत्थानशील र समावेशी हुन सक्दा उत्पादन र
उत्पादकत्व बढ्न गई राष्ट्रिय आयमा समेि बढोत्तरी हुन्त्छ। ददगो ष्ट्रवकास िथा जलवायु
अनुकूलनको सन्त्दभिमा हररि ऊजािमा आिाररि यािायाि प्रणाली िथा नवीकरणीय ऊजाि प्रवििनको
महत्त्वपूणि भूर्मका दे क्षिन्त्छ। त्यसका लार्ग यािायािका बहुपिीय स्वरूप, नदी व्यवस्थापनका
सिं रचना, र्सँचाइ िथा ऊजािका पूवाििारहरूलाई वािावरणसँग आबि गदै आिुर्नक सूचना प्रष्ट्रवर्िको
उच्चिम प्रयोग गरे र मार ददगो र एकीकृि पूवाििार ष्ट्रवकास गनि सष्ट्रकन्त्छ।

ग्रामीण बस्िीहरूलाई बजारसँग आवि गनि र उद्योग, पयिटन, कृष्ट्रर्, ऊजाि लगायिका आर्थिक
िेरसँग सम्बक्षन्त्िि ष्ट्रियाकलापमा टे वा पुर्याउन एकीकृि यािायाि व्यवस्थापन प्रणाली सिं गसँगै
सञ्चार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्िको अहम् भूर्मका हुन्त्छ। सरकारका िीनै िहमा ष्ट्रवकास एवम् समृष्ट्रिका
लार्ग भौर्िक पूवाििार, ऊजाि, र्सँचाइ, िानेपानी, वन वािावरण िथा जलवायु पररवििन, सञ्चार िथा
सूचना प्रष्ट्रवर्ि लगायिका िेर र पिहरूबीच नीर्िगि सामञ्जस्यिा िथा कायाित्मक अन्त्िर-आबििा
अपररहायि छ। प्रथम आवर्िक योजना (२०१३-२०१८) दे क्षि पूवाििार िेर (यािायाि, कृष्ट्रर्,
ष्ट्रवद्युि, र्सँचाइ) लाई लगानी प्राथर्मकिाका रूपमा अवलम्बन गररँ दै आएको छ। ष्ट्रवगिका ष्ट्रवकास
प्रयासहरू मुख्यिः पूवाििारको पहुँच िथा उपयोगमा केक्षन्त्द्रि र्थए भने अब िी पूवाििारको
वािावरणीय सन्त्िुलन िथा जलवायु पररवििन अनुकूल हुनेगरी ददगो बनाउनेिर्ि ष्ट्रवशेर् ध्यान
पुर्याउनु पने आवश्यकिा छ। त्यसैगरी, सूचना प्रष्ट्रवर्ि मार्िि राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय जगिसँगको
ु को सवािष्ट्रङ्गण ष्ट्रवकासका लार्ग उच्चिम उपयोग गनुि यस योजनाको
आवििा सुदृढ गदै मुलक
प्राथर्मकिा रहे को छ।

६.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

(१) यािायाि पूवाििार: यािायाि पूवाििार िेरलाई व्यवक्षस्थि गनिका लार्ग सडक पूवाििारसम्बन्त्िी
नीर्ि, ऐन िथा योजना कायािन्त्वयनमा रहे का छन्। रणनीर्िक सडक सञ्जाल, पूव-ि पक्षश्चम

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 127

 राजमागि र ष्ट्रवद्युिीय रे ल, मध्यपहाडी लोकमागि, मदनभण्डारी लोकमागि, हुलाकी मागि, उत्तर-
दक्षिण व्पापाररक मागि, औद्योर्गक कोररडोर, काठमाडौँ - िराई मिेश द्रिमागि
ु जस्िा राष्ट्रिय
गौरव िथा रूपान्त्िरणकारी आयोजना हाल सञ्चालनमा रहे का छन्। दे शका सबै क्षजल्लाका
सदरमुकाम राष्ट्रिय सडक सञ्जालमा जोर्डएका छन्। आ.व २०७९/८० सम्ममा सङ्घीय
सरकारबाट कालोपरे सडक १८ हजार ५२ ष्ट्रक.र्म, ग्रावेल सडक ७ हजार ६ सय ९६
ष्ट्रक.र्म र कच्ची सडक ८ हजार ४ सय ९१ ष्ट्रक.र्म गरी कुल ३४ हजार २ सय ३९
ष्ट्रक.र्म. सडक र्नमािण सम्पन्न भएको छ। प्रदे श र स्थानीय िहबाट ६६ हजार ष्ट्रक.र्म.
सडक र्नमािण भएको छ। मध्यपहाडी लोकमागिको कुल १ हजार ८ सय ७९ ष्ट्रक.र्म.
मध्येको ७२.७ प्रर्िशि र हुलाकी लोकमागिको कुल १ हजार ८ सय ५७ ष्ट्रक.र्म. मध्येको
कररब ९० प्रर्िशि कायि सम्पन्त्न भएको छ। हुम्ला क्षजल्लाको सदरमुकाम र्सर्मकोट जोड्ने
कणािली लोकमागिको र्सर्मकोट सल्लीसल्ला सडक िण्डको ५० ष्ट्रक.र्म. मध्ये ३८ ष्ट्रक.र्म.
ट्रयाक िोल्ने काम सम्पन्त्न भएको छ।

(२) पुल िथा शुरूङ्गमागिः र्नमािणािीन राष्ट्रिय गौरवका आयोजना, रूपान्त्िरणकारी आयोजनाहरूमा
र्नमािण गनुप
ि ने पुलहरूको सङ्ख्या ९ सय ४२ रहे कोमा हालसम्म ५ सय ३४ सम्पन्त्न
भएका छन्। नेपालको ष्ट्रवकट भौगोर्लक अवस्थालाई दृष्ट्रिगि गदाि सुरक्षिि िथा भरपदो
यािायािको लार्ग शुरूङ्ग मागिलाई प्राथर्मकिामा राख्नु पने दे क्षिन्त्छ। यस अन्त्िगिि र्रभुवन
राजमागिको नागढु ङगा शुरूङ्ग मागिको ब्रे क थ्रू भएको छ भने र्सिबाबा शुरूङ्ग मागि र
टोिा छहरे शुरूङ्ग मागि आयोजना र्नमािणािीन रहे का छन्। िुइन ष्ट्रवस्थापन अर्भयान
सञ्चालन गरी अर्िकािंश स्थानमा झोलुङ्गे पुल र्नमािण भएका छन्।

(३) रे ल िथा जल यािायािः पूव ि पक्षिम रे लमागि अन्त्िगिि २०७९/८० सम्म बददिवास चोचा
रे लमागि िण्डको ५९ ष्ट्रक.र्म. ट्रयाकवेड िथा ९ वटा रे लपुल र्नमािण सम्पन्न भएका छन्।
जयनगर जनकपुर बददिबास रे लमागिको ६९ ष्ट्रक.र्म. मध्ये जयनगर-जनकपुर-ष्ट्रवजलपूरासम्म
५२ ष्ट्रकर्म िण्डमा रे ल सेवा सञ्चालनमा रहे को छ। बददिवास-र्समारा िण्डमा रे लवे ट्रयाक
र्नमािण भइरहे को छ। बथनाहा-ष्ट्रवराटनगर रे लमागि अन्त्िगिि नेपाल एकीकृि जाँच चौकीसम्म
कागो रे ल सञ्चालनमा आएको छ। जल यािायाि अन्त्िगिि कणािली, कालीगण्डकी, कोशी,
नारायणी नदी लगायिमा जलयान सञ्चालनसम्बन्त्िी ष्ट्रवस्िृि सम्भाव्यिा अध्ययन सम्पन्न
भएको छ। साथै, कोशी र नारायणी नदीमा प्यासेन्त्जर ररभर टर्मिनल र्नमािणका लार्ग ष्ट्रवस्िृि
पररयोजना प्रर्िवेदन ियार भएको छ।

(४) हवाई यािायाि: ५४ वटा आन्त्िररक ष्ट्रवमानस्थल मध्ये ३५ वटा मार सञ्चालनमा रहे का
छन्। भैरहवा र पोिरा अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवमानस्थल सछचालनमा आए िापर्न र्नयर्मि रूपमा

128 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 व्यावसाष्ट्रयक उडान भनि नसकेको अवस्था छ। र्नजगढ अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवमानस्थल र्नमािणका
लार्ग वािावरणीय पुनमूल्ि याङ्कनको काम भएको छ।

(५) सडक यािायाि व्यवस्थापन: सवारी चालक अनुमर्िपर ष्ट्रविरण प्रष्ट्रिया र्छटो, छररिो र
गुणस्िरीय बनाउन आवश्यक रहे को छ। सवारी सािन व्यवस्थापन कायिलाई आिुर्नक
प्रणालीमा आबि गनि ईम्बोस्ड नम्बर प्लेट जडान कायिलाई थप प्रभावकारी बनाउनु पनेछ।
नेपालमै उत्पादन वा जडान भएका सवारी सािनहरूको दिाि प्रष्ट्रियालाई सहजीकरण गनि
यािायाि व्यवस्थापन कायिष्ट्रवर्ि र्नदे क्षशका, २०६० पररमाजिन गररएको छ। ष्ट्रवद्युिीय
भुक्तानीसष्ट्रहिको ष्ट्रवद्युिीय सवारी चालक अनुमर्िपर प्रणाली परीिणको रूपमा सेवा
सञ्चालनमा ल्याइएको छ।

(६) ँ ाइ पूवाििार: ऊजािको प्रसारण िथा ष्ट्रविरणका लार्ग पूवाििार

ऊजाि, जलस्रोि िथा र्सच
र्नमािणको कायिलाई प्राथर्मकिामा राक्षिएको छ। हालसम्म जलष्ट्रवद्युि िथा वैकक्षल्पक
ऊजािका स्रोिबाट राष्ट्रिय ष्ट्रवद्युि प्रणालीमा जर्डि िमिा ३ हजार २ सय मेगावाट पुगेको
छ। वैकक्षल्पक ऊजाि प्रवििन केन्त्द्र मार्िि ष्ट्रवकास गररएका िर राष्ट्रिय प्रणालीमा नजोर्डएको
८४ मेगावाट रहे को छ। राष्ट्रिय ष्ट्रवद्युि प्रणालीबाट ९६.७ प्रर्िशि र वैकक्षल्पक ऊजाि
स्रोिबाट करीब १.३ प्रर्िशि समेि गरी समग्रमा ९८ प्रर्िशि घरिुरीमा ष्ट्रवद्युि पहुँच
पुगेको छ। कुल ऊजािमा नवीकरणीय ऊजािको ष्ट्रहस्सा ७.४ प्रर्िशि छ।

आ.व.२०७९/८० सम्ममा ६६ के.भी. र सोभन्त्दा बढी भोल्टे ज स्िरका प्रसारण लाइनको

कुल लम्बाइ ५ हजार ७ सय ४२ सष्ट्रकिट ष्ट्रकलोर्मटर पुगेको छ। र्ग्रड सबस्टे शनको कुल
जर्डि िमिा ८ हजार ८ सय ६७ एम.र्भ.ए (मेगा भोल्ट एक्षम्पयर) पुगेको छ।
आ.व.२०७९/८० सम्म कुल ष्ट्रवद्युि र्नयािि १ हजार ४ सय ७८ र्गगावाट आवर भई
कररब नौ अबि रुपैया बराबरको वैदेक्षशक मुद्रा आजिन भएको छ। सुक्िा याममा आन्त्िररक
माग पररपूर्ििका लार्ग ष्ट्रवद्युि आयाि गनुप
ि ने अवस्था छ।

जल िथा ऊजाि आयोगबाट िजुम

ि ा भइरहे को जलष्ट्रवद्युि गुरुयोजनाअनुरूप जलष्ट्रवद्युिको
समुक्षचि ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार गनि आवश्यक रहे को छ। परम्परागि रूपमा ष्ट्रकसानहरूले साना
र्सँचाइ पूवाििारहरूको ष्ट्रवकास िथा सञ्चालन गदै आएको भए िापर्न आिुर्नक र्सँचाइ
पूवाििारहरूको ष्ट्रवकास पिाि हालसम्म १५ लाि ५५ हजार हे क्टर जर्मनमा र्सँचाइ सुष्ट्रविा
उपलधि भएको छ। र्सँचाइ नीर्ि, २०८० ले बहुउद्देश्यीय, जलाशययुक्त िथा अन्त्िरजलािार
जलपथान्त्िरण आयोजनाहरूको ष्ट्रवकास गरी बाह्रै मष्ट्रहना र्सँचाइ सुष्ट्रविा ष्ट्रवस्िार गनुक
ि ो साथै
प्रभावकारी व्यवस्थापन गनेमा जोड ददएको छ।

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 129

 र्सँचाइ गुरुयोजनाअनुरूप ठू ला िथा बृहि् र्सँचाइ आयोजनाहरूमा भइरहे को िर्मक ष्ट्रवकास,
र्सँचाइ प्रणालीको पुनस्थािपना िथा ममिि-सम्भार र नयाँ प्रष्ट्रवर्िमा आिाररि र्सँचाइ प्रणालीको
माध्यमबाट र्सक्षञ्चि कृष्ट्रर् िेरको ष्ट्रवस्िार भइरहे को छ। नदीबेर्सन योजना र्नमािणको िममा
रहे को छ भने नदी बेर्सन डाईभसिन आयोजनाहरूको र्नमािणबाट बाह्रै मष्ट्रहना र्सँचाइ सुष्ट्रविा
पुर्याउने लक्ष्यको साथ कायि भइरहे को छ। कुल २६ लाि ४१ हजार हे क्टर िेिी
गररएको जर्मन मध्ये २२ लाि ६५ हजार हे क्टर र्सँचाइयोग्य जर्मन रहे को छ।
आ.व.२०७९/८० सम्म सिह र्सँचाइबाट १० लाि २२ हजार ७ सय ३५ हे क्टरमा,
भूर्मगि र्सँचाइबाट ५ लाि ३० हजार ६ सय ५४ हे क्टर र र्लफ्ट र्सँचाइबाट २ हजार
१ सय १९ हे क्टर गरी कुल १५ लाि ५५ हजार ५ सय ८ हे क्टर िेरमा र्सँचाइ सुष्ट्रविा
पुगेको छ।

(७) सछचार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि: र्डक्षजटल पूवाििार र्नमािण गने लक्ष्यका साथ र्डक्षजटल नेपाल
फ्रेमवकिको प्रभावकारी कायािन्त्वयन भइरहे को छ। सबै स्थानीय िहका केन्त्द्रहरूमा
ब्रोडव्याण्ड इन्त्टरनेट सेवा जडान कायि सम्पन्न भएको छ। नेपाल टे र्लकम मार्िि प्रारम्भ
गररएको र्ोर-जी सेवाको पहुँच हालसम्ममा ६६ प्रर्िशि भूभागमा पुगेको छ। मोवाइल
नेटवकिद्वारा समेष्ट्रटएका जनसङ्ख्याको ष्ट्रहस्सा हाल ९३.२ प्रर्िशि पुगेको छ। इन्त्टरनेट
घनत्व (प्रर्ि १०० जनामा) हाल १३२.४ प्रर्िशि पुगेको छ। आमसञ्चारको िेरमा दे शभर
१ हजार १ सय ८८ एर्.एम. रे र्डयो र २ सय ४४ टे र्लर्भजनले सञ्चालनको अनुमिी प्राप्त
गरे का छन् भने ७ हजार ९ सय ८३ परपर्रका र ४ हजार ३ सय ३४ अनलाइन
न्त्यूजपोटिल दिाि छन्। हालसम्म ९२ प्रर्िशि जनसङ्ख्यामा रे र्डयोको पहुँचका साथै ७२
प्रर्िशि जनसङ्ख्यामा टे र्लर्भजनको पहुँच पुगेको छ।

कागज रष्ट्रहि साविजर्नक सेवा प्रवाह प्रवििन गनि एकीकृि ष्ट्रवद्युिीय प्रणालीलाई कायािन्त्वयनमा
ल्याइएको छ। एकद्वार सेवा प्रणालीको ष्ट्रवकास गने उद्देश्यका साथ ष्ट्रवकास गररएको
नागररक एप्समा आबि सरकारी सेवाको सङ्ख्या ६२ पुगेको छ। राष्ट्रिय साईवर सुरिा
नीर्ि, २०८० जारीसँगै राष्ट्रिय साईवर सुरिा केन्त्द्रको स्थापना गररएको छ। साइवर
सुरिाको लार्ग ष्ट्रवद्युिीय कारोबार ऐन, २०६३ ले केही कानूनी प्राविान गरे पर्न सूचना िथा
प्रष्ट्रवर्िको बढ्दो ष्ट्रवस्िारसँगै यस िेरको र्नयमन गनि छु ट्टै कानून र्नमािण गनि आवश्यक
रहे को छ। नेपाल सरकारको छापािानाको रूपमा रहे को मुद्रण ष्ट्रवभागलाई सुरिण मुद्रणको
रूपमा सबलीकरण िथा आिुर्नकीकरण गने कायिको थालनी भएको छ। नेपालको अनुपम
प्राकृर्िक सम्पदा िथा सौन्त्दयििाको प्रयोग गरी ष्ट्रर्ल्म छायाङ्कनको गन्त्िव्यस्थलको रूपमा

130 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 ष्ट्रवकास गने लक्ष्यसष्ट्रहि अत्यािुर्नक ष्ट्रर्ल्म स्टु र्डयो र ष्ट्रर्ल्म र्सटी र्नमािण प्रारम्भ
गररएको छ।

(८) प्राकृर्िक सन्त्िल

ु नमैरी पूवाििारः पूवाििारहरूको र्नमािण िथा सछचालन गदाि जल, जर्मन र
वन जिंगल लगायिका प्राकृर्िक स्रोिलाई हानी नोक्सानी नपुग्ने गरी उपयोग र सिं रिण
गदै ददगो, उत्थानशील, वािावरणमैरी र समावेशी बनाउन जोड ददइएको छ। कृष्ट्रर्मा
र्सँचाइ, िानेपानी, सडक, याक्षन्त्रकीकरण, शीि भण्डार जस्िा पूवाििारहरूले उत्पादन िथा
उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रिमा महत्त्वपूणि भूर्मका िेल्ने गरी कायििमहरू िीन वटै िहका
सरकारका प्राथर्मकिामा परे का छन् िथाष्ट्रप अपेक्षिि नर्िजा प्राप्त भइनसकेको अवस्था छ।

(९) नदी िथा जल उत्पन्न ष्ट्रवपद व्यवस्थापन: हालसम्म ष्ट्रवर्भन्न नदीहरूमा १ हजार ३ सय ६४
ष्ट्रक.र्म. िटबन्त्ि र्नमािण भई १२ हजार ७ सय ८५ हे क्टर जर्मन उकास भएको छ। साथै,
जोक्षिमयुक्त बाढी िथा पष्ट्रहरो िेरको पष्ट्रहचान गरी २५ वटा जोक्षिम नक्सा ियार भएका
छन्। जलउत्पन्न ष्ट्रवपद्बाट मानवबस्िी, िेिीयोग्य जर्मन, मौजुदा भौर्िक पूवाििारको सिं रिण
गनुक
ि ा साथै, यस प्रकारका ष्ट्रवपद्हरूको न्त्यूनीकरण गनि वैज्ञार्नक अध्ययन अनुसन्त्िान गरी
नवीन् प्रष्ट्रवर्िको ष्ट्रवकास र प्रभावकारी नदी व्यवस्थापनका सिं रचनाहरूको ष्ट्रवस्िार िर्ि
अपेक्षिि प्रगर्ि भएको छै न।

(१०) िानेपानी िथा सरसर्ाइः िानेपानी िथा सरसर्ाइमा नागररकको पहुँच र उपलधििा
ष्ट्रवस्िारको लार्ग िीनवटै िहका सरकार प्रयासरि छन्।आर्थिक वर्ि २०७९/८० सम्म
९५ प्रर्िशि जनसिं ख्यामा िानेपानीको पहुँच पुगेको छ भने ९६ प्रर्िशिमा आिारभूि
सरसर्ाइ सुष्ट्रविा पुगेको छ िथाष्ट्रप स्वच्छ िानेपानीमा पहुँच पुग्ने जनसिं ख्या २५ प्रर्िशि
मार छ।अव्यवक्षस्थि बसोवास, बढ्दो शहरीकरण, जलािार िेरमार्थको दोहनले यस िेरलाई
प्रभाष्ट्रवि पारे को सन्त्दभिमा जलवायु पररवििनको असर न्त्यूनीकरण गदै िानेपानीका परम्परागि
स्रोिहरूको पष्ट्रहचान, सिं रिण िथा ददगो उपयोग गने, िार्मिक, सािंस्कृर्िक लगायि साविजर्नक
स्थलहरूमा सहज, पहुँचयोग्य र गुणस्िरीय िानेपानी िथा ढल व्यवस्थापनलाई पूवाििार
ष्ट्रवकासमा अन्त्िर-आबि बनाउने कायि प्रभावकारी हुन सकेको छै न।

(११) आवास िथा शहरी ष्ट्रवकास: नेपाल सरकारले आवास िथा शहरी ष्ट्रवकासको लार्ग राष्ट्रिय
िथा अन्त्िरािष्ट्रिय प्रर्िबििाबमोक्षजम आफ्ना कायििमहरू लक्षिि गरे को छ। िीनै िहका
सरकारको कायििममा र्नदे क्षशि मापदण्डको कायािन्त्वयन अपेक्षिि रूपमा प्रभावकारी
हुनसकेको छै न। शहरी पूवाििार र्नमािण गदाि गुणस्िरीय, सुरक्षिि, उत्थानशील, समावेशी,

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 131

 समिामूलक, शहरी सुष्ट्रविाको उपलधििा सुर्नक्षिि गनि बहुर्नकायको सिं लग्निालाई एकीकृि
िथा अन्त्िर आबि बनाउने दृष्ट्रिकोणको अनुशरण गनुि आवश्यक छ।

६.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) यािायाि पूवाििार ष्ट्रवकासको एकीकृि नीर्ि िथा योजना: पूवाििार ष्ट्रवकासका िेरगि
नीर्िहरू बीच समन्त्वय िथा अन्त्िरआबििा स्थाष्ट्रपि गनु;ि यािायािका ष्ट्रवर्भन्न माध्यमहरूबीच
सिं योजन िथा अन्त्िर-आबििा कायम गदै िहगि समन्त्वय हुनेगरी उत्तरिर्िको र्छमेकी
रािसँगको सहज पहुँच स्थाष्ट्रपि गनु;ि एकीकृि यािायाि पूवाििार ष्ट्रवकास नीर्ि िथा योजना
िजुम
ि ा एवम् कायािन्त्वयन गनु।
ि

ु नः आयोजनाको बढ्दो आवश्यकिाको

(२) पूवाििारको आवश्यकिा िथा िमिाबीचको सन्त्िल
िुलनामा स्रोिको प्राथर्मकीकरण िथा कायािन्त्वयन िमिाबीचको सन्त्िुलन कायम गनु।
ि

(३) आयोजना व्यवस्थापनः िहगि सरकारहरूबीच पूवाििार र्नमािणमा आपसी िादात्म्यिा कायम
गनु;ि जग्गाको अर्िग्रहण िथा मुआधजा ष्ट्रविरण प्रष्ट्रिया सरलीकृि गरी पूवाििार र्नमािणको
लागि घटाउनु; पूवाििारको िेरार्िकारसम्बन्त्िी कानूनी व्यवस्थाको पालना गनु;ि र्नमािण
व्यवसायीको र्नयमन िथा िमिा अर्भवृष्ट्रि गनु।
ि

(४) यािायाि व्यवस्थापन: नागररकमैरी, ददगो, सुरक्षिि, ष्ट्रकर्ायिी, मयािददि, समावेशी िथा भरपदो
साविजर्नक यािायाि प्रणालीको सुर्नक्षश्चि गनु;ि सवारी चालक अनुमर्िपर, सवारी सािन
व्यवस्थापन, र्नयमन लगायिका सेवालाई पूणि
ि : र्डक्षजटल प्रणालीमा आबि गनु;ि नवीन्त्िम्
प्रष्ट्रवर्िमा आिाररि ददगो वािावरणीय मैरी सवारी सािनद्वारा पेट्रोल-र्डजेलमा आिाररि
पुराना सवारी सािनहरूलाई अद्यावर्िक गनु।
ि

ु भ हवाई यािायाि: हवाई यािायािलाई सुरक्षिि, र्नयर्मि,

(५) सुरक्षिि, र्नयर्मि, र्मिव्ययी र सविसल
ु भ बनाउनु; समग्र हवाई यािायाि िेरमा अन्त्िरािष्ट्रिय जगिको थप ष्ट्रवश्वास
र्मिव्ययी र सविसल
आजिन गनु;ि नेपाल वायु सेवा र्नगमलाई अन्त्िरािष्ट्रिय स्िरको सेवा प्रदायक सिं स्थाको रूपमा
ष्ट्रवकास गनु।
ि

(६) साविजर्नक, र्नजी र सहकारी िेर एवम् िहगि समन्त्वयः िहगि सरकारको समन्त्वय र
सहकायिमा साविजर्नक, र्नजी र सहकारी बीचको साझेदारीमा समुक्षचि पूवाििार ष्ट्रवकासमा
आवश्यक रणनीर्ि बनाइ पररचालन गनु।
ि

(७) पूवाििारको गुणस्िर िथा पहुँचः पूवाििारसम्बन्त्िी एकीकृि ऐन िथा सिं रचनागि प्रबन्त्ि गनु;ि
सडक र्नमािणमा ददगोपना िथा उत्थानशीलिा कायम गनु;ि सडक सुरिाको लार्ग आवश्यक

132 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 उपायहरूको अवलम्बन गरी सडक दुघट
ि ना न्त्यूनीकरण गनु;ि सडक यािायाि, शहरी
पूवाििारहरूको र्डजाइन िथा र्नमािणलाई सबै प्रकारका अपाङ्गिा एवम् अशक्तहरूका लार्ग
सहज बनाउनु; बहुउद्देश्यीय आयोजनाहरू र्नमािण िथा सञ्चालन गनि साविजर्नक र्नजी
साझेदारी अविारणा कायािन्त्वयन गनु;ि ष्ट्रवद्युि, र्सँचाइ र पयिटन पूवाििारको ददगो ष्ट्रवकास,
ष्ट्रवस्िार र व्यवस्थापनमा केक्षन्त्द्रि रहे र प्रभावकारी र बहुउद्देश्यीय आयोजना र्नमािणमा जोड
ददनु।

(८) ऊजाि उत्पादन, प्रसारण िथा व्यापारः वििमान र भष्ट्रवष्यको वाष्ट्रर्क

ि ष्ट्रवद्युि माग वृष्ट्रि दरको
अनुपािमा ष्ट्रवद्युि उत्पादन, प्रशारण िथा ष्ट्रविरण व्यवस्था गरी आर्थिक ष्ट्रवकासमा ष्ट्रवद्युिको
अर्िकिम उपयोग गने व्यवस्था र्मलाउनु; आन्त्िररक ष्ट्रवद्युिको माग पूर्िि भए पिाि् बचि भएको
ष्ट्रवद्युिलाई र्नयािि योग्य वस्िुको रूपमा दद्वपिीय, उपिेरीय िथा िेरीय बजार, अन्त्िरदे शीय ष्ट्रवद्युि
व्यापार प्रवििन िथा सोका लार्ग आवश्यक सिं रचना र्नमािण गनु;ि वैकक्षल्पक ऊजािको ददगो
प्रयोग र ष्ट्रवस्िार, प्रष्ट्रवर्ि हस्िान्त्िरण एवम् समुदायको स्वार्मत्व स्थाष्ट्रपि गनुि र वैकक्षल्पक
ऊजािको उपभोग बढाई काबिन उत्सजिन घटाउनु।

(९) सछचार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि: भरपदो, सुरक्षिि, ददगो एवम् पहुँचयोग्य आिुर्नक सछचार िथा
सूचना प्रष्ट्रवर्िको ष्ट्रवकास, ष्ट्रवस्िार र उपयोगको लार्ग र्डक्षजटल इकोर्सिम र्नमािण गनु;ि
सूचना प्रष्ट्रवर्ि प्रणालीबीचमा अन्त्िर-आबििा कायम गनु;ि साविजर्नक सेवा प्रवाहमा सूचना
प्रष्ट्रवर्िको बहुउपयोग अर्भवृष्ट्रि गनु;ि सुरक्षिि र उत्थानशील साइबर स्पेशको र्नमािण गनु;ि
दूरसछचार पूवाििारको ष्ट्रवकास, ष्ट्रवस्िार र सहप्रयोग गदै दूरसछचार सेवालाई सहज, सुलभ
र गुणस्िरीय बनाउनु; आमसञ्चार िेरलाई मयािददि, व्यवक्षस्थि, उत्तरदायी र प्रभावकारी बनाइ
नागररकमा सूचना पहुँच बढाउनु िथा सिं लग्न जनशक्षक्तको दििा अर्भवृष्ट्रि गनु;ि नेपालको
आफ्नै भू-उपग्रह स्थाष्ट्रपि गनु;ि हुलाक सेवालाई, आिुर्नक, प्रर्िस्पिी र व्यावसाष्ट्रयक बनाउनु;
चलक्षचर छायाङ्कन िथा र्ोटोग्रार्ी िेरलाई आकर्िक गन्त्िव्य स्थलको रूपमा ष्ट्रवकास गनु;ि
मुद्रण िेरको र्नयमन गदै सुरिण मुद्रणलाई राष्ट्रिय आवश्यकिा पूरा गनेगरी व्यावसाष्ट्रयक
र प्रर्िस्पिी बनाउनु।

(१०) प्राकृर्िक स्रोिको व्यवस्थापन: कृष्ट्रर् योग्य भूर्ममा बाह्रै मष्ट्रहना र्सँचाइ सुष्ट्रविा पुर्याउनु; हाल
सछचार्लि र्सँचाइ सिं रचनाको र्नयर्मि ममिि सम्भार गनु;ि र्सँचाइमा नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग
गनु;ि कृष्ट्रर् र र्सँचाइबीचका कायििमहरू एकीकृि रूपमा सछचालन गनु;ि पूवाििार ष्ट्रवकास
ु न कायम गनु;ि पूवाििार र्नमािणमा वन, वािावरण िथा
िथा वािावरण व्यवस्थापनबीच सन्त्िल
पयािवरणीय सिं वद
े नशीलिालाई प्रवििन गने उपकरणहरू वािावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन,
प्रारक्षम्भक वािावरणीय मूल्याङ्कन लगायिलाई पूणरू
ि पमा आन्त्िररकीकरण गनु;ि भौर्िक

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 133

 पूवाििारको र्नमािणमा प्रष्ट्रवर्िमैरी अविारणाको उपयुक्त अभ्यास गनु;ि पूवाििारहरूको योजना
प्रष्ट्रियामा जलवायु उत्थानशीलिा अवलम्बन गनु।
ि

(११) िानेपानी िथा सरसर्ाइः सबै नागररकलाई स्वच्छ ष्ट्रपउने पानीको उपलधििाको सुर्नक्षश्चििा
गनु;ि सबै िानेपानीका स्रोिलाई मानव र्नर्मिि र्ोहोरबाट अलग रािी स्रोिको सिं रिण गनु;ि
र्ोहोरलाई मोहोरमा रूपान्त्िरण गनु।
ि

(१२) जलस्रोि िथा र्सँचाइ: नदी बेर्सन योजना र जलस्रोिको िेरगि गुरुयोजनामा आिाररि
जलस्रोिका आयोजनाको ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार गनु;ि जलवायु पररवििनबाट जलस्रोि िेरमा
पनिसक्ने प्रर्िकूल प्रभावको अवस्थामा पानीको पयािप्त एवम् ददगो रूपमा उपलधििा कायम
राख्नु; जलस्रोिको प्रच ुरिाको िुलनामा न्त्यून मारामा उपयोग हुन;ु कृष्ट्रर्योग्य भूर्ममा वर्ैभरर
आवश्यक र्सँचाइ सुष्ट्रविा उपलधि गराउनु; कृष्ट्रर् र र्सँचाइमा भइरहे को लगानीको अपेक्षिि
प्रर्िर्ल हार्सल गनु;ि र्सँचाइ आयोजनाहरू िोष्ट्रकएको समय र लागिमा सम्पन्न गनु;ि
जलस्रोिको समुक्षचि व्यवस्थापन र ष्ट्रवकास िथा जलस्रोिको गुणस्िर सिं रिणका लार्ग सङ्घ,
प्रदे श र स्थानीय िहको समन्त्वय, सहकायि िथा साझेदारीको अर्भवृष्ट्रि गनु।
ि

(१३) नदी िथा जल उत्पन्न ष्ट्रवपद व्यवस्थापन: िोलानालाको प्राकृर्िक बहावमा अर्ििमण
एवम् गेग्रान व्यवस्थापन योजना र्बना नदीको दोहन हुन;ु प्राकृर्िक प्रकोपबाट िराई िथा
र्भरी मिेशका बस्िीहरू बाढी िथा डुवानको जोक्षिममा पने अवस्था र पहाडी िेरमा
पष्ट्रहरोको जोक्षिमको सम्बोिन गनु;ि नदी, िाल, िलैया जस्िा जलाशयहरू र भूर्मगि जलस्रोिको
समेि सिं रिणको लार्ग स्पि रूपमा कानूनले िोकेको अर्भरिक (कस्टोर्डयन) को व्यवस्था
गनु;ि नदी ष्ट्रकनाराको सिं रिण, रे िाङ्कन गरी जोर्नङ्ग गनुक
ि ा साथै जोक्षिमयुक्त स्थानको पष्ट्रहचान
गरी त्यसको उक्षचि व्यवस्थापन गनु;ि उकास भएको जर्मनको समुक्षचि उपयोग गनु;ि नदीको
वगीकरण गरी सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहबीच नदीको व्यवस्थापनको िेरार्िकार बाँडर्ाँट
र समन्त्वय गनु;ि दद्वपिीय लाभ हुनेगरी अन्त्िरदे शीय नदीको व्यवस्थापन र उपयोग गनु।
ि

(१४) ग्रामीण बस्िी िथा शहरी ष्ट्रवकासः व्यवक्षस्थि िथा योजनाबि रूपमा शहरी पूवाििार र्नमािण
गनु;ि शहर िथा मानव बस्िीहरूको भौगोर्लक, भौगर्भिक, जल प्रणालीको साथै ऐर्िहार्सक
पृष्ठभूर्म र ष्ट्रवपद जोक्षिम अध्ययन ष्ट्रवश्लेर्णमा आिाररि भई शहर िथा बस्िी र आवासहरूको
पूवाििार र्नमािण िथा व्यवस्थापन गनु।
ि

(१५) सामाक्षजक पूवाििारः क्षशिा, स्वास््य िथा सामाक्षजक िेरका पूवाििारहरू गुणस्िरीय िथा
पहुँचयोग्य बनाउनु; सेवा प्रवाहमा नागररक अपनत्व कायम गनि सेवाग्राही मैरी प्रष्ट्रिया,

134 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 सिं रचना िथा प्रारूप र्नमािण एवम् व्यवसायजन्त्य सुरिाको सुर्नक्षश्चििा हुने गरी पूवाििार
र्नमािण गनु।
ि

६.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) पूवाििार नीर्ि िजुम

ि ा िथा कायािन्त्वयन गने: पूवाििार ष्ट्रवकासका िेरगि नीर्िहरूलाई
अन्त्िरआबि गरी राष्ट्रिय पूवाििार नीर्िको िजुम
ि ा गने; अन्त्िरािष्ट्रिय मापदण्डको पूवाििार र्नमािण
रणनीर्िको ष्ट्रवकास गने; आवश्यक ऐनमा समयानुकुल पररमाजिन गने; र्नर्मिि पूवाििारको
ददगोपना कायम गनि िहगि समन्त्वयमा कानूनी प्रबन्त्िलाई व्यवक्षस्थि गने; सञ्चार िथा सूचना
प्रष्ट्रवर्िलाई अन्त्िर-सम्बक्षन्त्िि िेरको रूपमा आन्त्िररकीकरण गरी र्डक्षजटल रूपान्त्िरणको
आिार ियार गनि आवश्यक नीर्िगि िथा कानूनी प्रबन्त्ि गने; प्रसारण लाइन र्नमािणका
लार्ग जग्गा वगीकरण िथा ष्ट्रकत्ताकाट हुने प्रबन्त्ि गने; सडक सञ्जालहरूलाई अन्त्िरआबििा
गराई ददगो िथा द्रििर
ु यािायाि प्रणालीको ष्ट्रवकास गने।

(२) स्रोि पररचालनलाई व्यवक्षस्थि गनेः साविजर्नक िथा वैकक्षल्पक ष्ट्रवत्तीय स्रोिहरू (साविजर्नक-
र्नजी साझेदारी, सहलगानी, लागि साझेदारी, हररि जलवायु ष्ट्रवत्त) को प्रभावकारी पररचालन,
वस्िुगि ष्ट्रवर्नयोजन, िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि िथा ष्ट्रवत्तीय सुशासन कायम गनि नीर्िगि,
सिं रचनागि िथा कानूनी सुिार गने; यािायाि पूवाििारका िेरमा सम्भावनाका आिारमा
साविजर्नक-र्नजी साझेदारी पिर्िको कायािन्त्वयन गने; सडक ममिि िचि प्रणालीलाई िहगि
सरकारहरूमा लागु गदै जाने र सडक बोडिलाई स्रोि पररचालनका लार्ग स्वायत्त रूपमा
स्रोि प्राप्त हुने व्यवस्था गने; ष्ट्रवद्युि र जलाशययुक्त आयोजनाको ष्ट्रवकासलाई वैदेक्षशक
लगानीमैरी बनाउँ दै साविजर्नक-र्नजी साझेदारीको अविारणालाई कायािन्त्वयन गने;
जलाशययुक्त आयोजनालाई ष्ट्रवद्युि ष्ट्रवकासको दीघिकालीन रणनीर्िको रूपमा अष्ट्रङ्गकार गने।

(३) यािायाि पूवाििार ष्ट्रवकास मार्िि अथििन्त्रमा योगदान पुर्याउनेः आिुर्नक र नवीन्
प्रष्ट्रवर्ियुक्त सडक, पुल शुरूङ्ग, फ्लाईओभर, अन्त्डरपास, वैकक्षल्पक यािायाि लगायिका
सिं रचना ष्ट्रवस्िार गने; यािायाि एवम् व्यापारमा पहुँच ष्ट्रवस्िारका लार्ग रे ल्वे सेवा र जल
यािायािको ष्ट्रवकास मार्िि पयिटन प्रवििन गरी राष्ट्रिय अथििन्त्रमा योगदान पुर्याउन
जलमागिका पूवाििार ष्ट्रवकास गने; जलमागि िथा रज्जुमागि सम्भाव्यिाका आिारमा सञ्चालन
गनि सुरक्षिि िथा भरपदो व्यवस्थापनका लार्ग नीर्िगि, कानूनी िथा सिं स्थागि सुिार गने;
पूवाििार ष्ट्रवकाससँग आर्थिक लाभलाई वस्िुर्नष्ठ रूपमा जोड्न सडक गुणस्िरमा प्राथर्मकिा
ददँदै लागि, समय र दुरी घटाउन नीर्िगि, कानूनी र सिं रचनागि सुिार गने; अन्त्िरर्नकाय

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 135

 िथा अन्त्िरिह समन्त्वयबाट अग्र र पृष्ठ सम्बन्त्िलाई जोडी ढु वानी िचि घटाउन प्रर्िस्पिािको
वािावरण ियार गने।

(४) पूवाििार आयोजना व्यवस्थापनमा सुिार गने: ठू ला प्रकृर्िका पूवाििार आयोजनाको र्नमािणमा
नीर्िगि िथा आयोजनागि नेित्ृ वको स्थाष्ट्रयत्व सुर्नक्षिििा गदै रु. १ अबि भन्त्दा बष्ट्रढका
आयोजना कायािन्त्वयनका लार्ग ष्ट्रवशेर् कानूनी प्रबन्त्ि गने।

(५) प्रष्ट्रवर्ि, िमिा ष्ट्रवकास, अध्ययन-अनुसन्त्िान िथा नवप्रवििनमा जोड ददने: पूवाििार िेरमा
ष्ट्रवकास भएका नवीन् प्रष्ट्रवर्ि िथा अभ्यासलाई र्नजी, प्राक्षज्ञक र सरकारी र्नकायहरू बीचको
सहकायि बर्लयो बनाउँ दै ि्य प्रमाणमा आिाररि नीर्ि िथा योजना िजुम
ि ा प्रष्ट्रियालाई
सुदृढीकरण गने; स्थानीयस्िरमा उपलधि स्रोि िथा परम्परागि सीप र ज्ञानलाई उपयोग
गने नीर्ि र्लँदै ज्ञानको पुस्िान्त्िरण िथा स्िरोन्नर्ि हुने गरी बौष्ट्रिक सम्पक्षत्त अर्िकारको
रूपमा स्थाष्ट्रपि गने।

(६) ददगो, उत्थानशील िथा वािावरणमैरी पूवाििार र्नमािण गने: पूवाििार योजना, कायििम िथा
बजेटमा ददगोपना िथा उत्थानशीलिाको लार्ग आर्थिक, सामाक्षजक, भौर्िक िथा प्राकृर्िक
पूवाििारलाई चिीय अथििन्त्र मार्िि कायािन्त्वयन गने; पारदशी िथा व्यवहाररक र्नमािण
प्रष्ट्रियाको सुर्नक्षित्तिा गनि र्नमािण व्यवसायी र सरकारी र्नकायबीच पारदशी कायिसम्बन्त्ि
सुदृढ गदै र्नमािण कायिका मानकहरूको पररपालना गने।

(७) सडक िथा यािायाि पूवाििार िेरको सुदृढीकरण गने: राष्ट्रिय राजमागि र रणनीर्िक
सडकहरूको ष्ट्रवस्िार र ददगोपना अर्भवृष्ट्रिका लार्ग यािायाि पूवाििार ष्ट्रवकाससम्बन्त्िी
कानूनलाई सिं शोिन र एकीकरण गरी ददगो र उत्थानशील बनाउने; उत्पादन पिर्िसँग
प्रत्यि जोड्ने पिहरूलाई प्राथर्मकिामा राख्ने; सडक पूवाििारहरूको ममिि-सम्भार कायिलाई
र्नयर्मि िथा व्यवक्षस्थि गनि सडक बोडिको िमिा ष्ट्रवकास, स्रोि पररचालन िथा व्यवस्थापन
गने; सडकलाई सुरक्षिि र पहुँचयोग्य बनाउन राष्ट्रिय सडक सुरिा योजनालाई पुनरावलोकन
गरी लागु गने।

(८) ष्ट्रवद्युि उत्पादन, प्रशारण, उपयोग र व्पापारका लार्ग ददगो पूवाििार ष्ट्रवकास गने: ऊजािको
आन्त्िररक पहुँच र मागलाई बढाउने; ष्ट्रवद्युि प्रशारण र ष्ट्रविरणको आन्त्िररक सञ्जाल ष्ट्रवस्िार
ु ान गने; प्रसारण र ष्ट्रविरण लाइनको स्िरोन्नर्ि,
गने; माग र आपूर्ििको र्नयर्मि पूवािनम
पेट्रोर्लयम पदाथि र एल.ष्ट्रप.जी. ग्यासको िपि घटाई आयाि प्रर्िस्थापन गनि र ष्ट्रवद्युि िपि
बढाउन एल.ष्ट्रप.जी. लगायिका िेरमा ददँ दै आएको अनुदान िमश: घटाउदै लैजाने; गाहिस््य
उपभोगमा ष्ट्रवद्युिको िपिलाई प्रोत्साहन गनि आवश्यक उपकरणहरूमा अनुदानको व्यवस्था

136 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 गने; वैकक्षल्पक ऊजाि (जलष्ट्रवद्युि बाहे क अन्त्य) जस्िै सौयि ऊजाि, वायु ऊजाि, हाईड्रोजन
ऊजाि लगायिका ऊजाि र्मश्रणलाई प्रोत्साहन गदै आवश्यक गुरुयोजना बनाइ कायािन्त्वयन
गने।

(९) हररि ऊजािको प्रवििन गने : हररि अथििन्त्रलाई प्रवििन गनि हररि ऊजािलाई प्राथर्मकिामा
रािी ऊजाि ष्ट्रवकास मागिक्षचर िथा कायियोजना कायािन्त्वयन गने; हररि ऊजािलाई ष्ट्रवत्तीय
स्रोि पररचालनको उपकरणको रूपमा प्राप्त गनि ऊजाि कूटनीर्ि सछचालन गने; सुख्िा
याममा ऊजािको माग र आपूर्ििमा सन्त्िुलन कायम गनि उत्पादन वृष्ट्रिका लार्ग जलाशययुक्त
र बहुउद्देश्यीय आयोजनालाई रूपान्त्िरणकारी आयोजनाको रूपमा ष्ट्रवकास गने।

(१०) जलस्रोिको बहुउपयोग गनेः नदी बेर्सन योजनाका आिारमा जलस्रोिको एकीकृि
व्यवस्थापन िथा उपयोग, भूर्मगि पानीको स्रोिको पष्ट्रहचान र सिं रिण, प्रादे क्षशक िहमा जल
िथा ऊजाि आयोगको मािहिमा रहने गरी नदी बेर्सन सिं रचनाको स्थापना,जलस्रोिको
बाँडर्ाँट, अर्भलेिन, उपयोगको परीिण गने।

(११) जलस्रोिको उपयोगमा नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्ि िथा ददगो व्यवस्थापन गने: जल कूटनीर्ि मार्िि
राष्ट्रिय ष्ट्रहि अनुकूल हुने गरी उपल्लो िथा िल्लो िटीय लाभको आिारमा लागि साझेदारीको
अविारणाअनुरूप बहुउद्देश्यीय िथा जलाशययुक्त आयोजनाहरूको ष्ट्रवकासमा र्छमेकी
रािहरूसँग सहकायि गने; सिह र्सँचाइका सम्भावना नभएका िेरहरू मध्ये िराई-मिेश
िेरका कृष्ट्रर्योग्य भूर्ममा क्लस्टरमा आिाररि स्यालो िथा डीप ट्युवल
े बाट र नदी ष्ट्रकनारका
कृष्ट्रर्योग्य टारहरूमा र्लफ्ट, पानी सञ्चय पोिरी र साना िथा मझौला जलाशय र्नमािण गरी
नवीन्त्िम् याक्षन्त्रक प्रष्ट्रवर्िको उपयोग मार्िि र्सँचाइ गने; नदीलाई प्राकृर्िक, सािंस्कृर्िक,
पयिटन र सम्पदाको रूपमा सिं रिण र उपयोग गने; नदी व्यवस्थापनसम्बन्त्िी कानून जारी
गरी कायािन्त्वयन गने; नदीको गेग्रान व्यवस्थापन योजना, उत्िनन मापदण्ड, नदीको बहाव
िेर र्निािरण र नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्िको उपयोग मार्िि नदीको ददगो व्यवस्थापन गने;
पूरािाक्षत्वक र सािंस्कृर्िक जलािारको सिं रिण गदै जलस्रोिको बहुउपयोग गने।

(१२) एकीकृि ष्ट्रवपद व्यवस्थापन गने: स्थानीय सामग्रीहरूको प्रयोग गरी ष्ट्रवपदबाट हुने िर्िको
ु को आर्थिक-सामाक्षजक ष्ट्रवकास र वािावरणीय सन्त्िुलनमा परे का
न्त्यूनीकरण गने; मुलक
नकारात्मक प्रभावहरू कम गने; जलवायु पररवििनबाट हुने असरलाई समेि आकलन गरी
नदी व्यवस्थापनका कायिहरू ददगो ष्ट्रवर्िबाट गने।

(१३) र्ोहोर व्यवस्थापन गने: र्ोहोर व्यवस्थापनलाई स्थानीयकरण गदै आयोजना सञ्चालन गने
पानीका सबै मुहानको सिं रिण गरी र्नमािण गने।

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 137

(१४) सञ्चार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्िको अर्िकिम उपयोग गने: आमसञ्चार िेरलाई र्नष्पि, िटस्थ,
क्षजम्मेवार िथा व्यावसाष्ट्रयक बनाउन कानूनी र सिं रचनागि सुिार गने; सामाक्षजक सञ्जालको
गलि प्रयोगलाई र्नयन्त्रण गने; सछचार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि िेरमा र्डक्षजटल इकोर्सिम
र्नमािण गदै साविजर्नक सेवा प्रवाहलाई ददगो, भरपदो र सरलीकृि बनाउँ दै प्रणालीहरू बीच
अन्त्िर-आबििा कायम गने; राज्य र नागररकको सम्पूणि ष्ट्रववरण केक्षन्त्द्रकृि गदै एकद्वार
प्रणालीबाट ि्याङ्क िथा सूचना व्यवस्थापन गने।

(१५) सुरक्षिि र उत्थानशील साइवर स्पेशको र्नमािण गनेः सूचना प्रष्ट्रवर्िका पूवाििारहरूको स्िरोन्नर्ि,
सुदृढीकरण िथा ष्ट्रवद्युिीय ि्याङ्कको सुरिालाई सुर्नक्षिि गने; सुरक्षिि र उत्थानशील
साइवर स्पेशको र्नमािण िथा डाटा सिं रिणसम्बन्त्िी आवश्यक कानून, डाटाको सङ्कलन,
भण्डारण, सुरिण र प्रयोगलाई प्रभावकारी बनाउने; सूचना िथा सछचार प्रष्ट्रवर्ि िेरमा स्वदे शी
िथा ष्ट्रवदे शी लगानी प्रवििन िथा आउट सोर्सिङ व्यवसायलाई सहजीकरण गनि आवश्यक
नीर्िगि, सिं रचनागि र सिं स्थागि प्रबन्त्ि गने।

(१६) हुलाक सेवाको ष्ट्रवष्ट्रविीकरण र मुद्रण व्यवसाय प्रवििन गनेः हुलाक सेवाका पूवाििारहरूलाई
व्यवक्षस्थि गदै कायििेरको ष्ट्रवष्ट्रविीकरण, सेवा प्रवाहमा आिुर्नकीकरण र व्यवसायीकरण
गने; मुद्रण िेरमा आवश्यक जनशक्षक्त ष्ट्रवकास गदै मुद्रण व्यवसाय प्रवििन र र्नयमनद्वारा
अथििन्त्रमा योगदान बढाउने; मुद्रण िेरको सिं स्थागि पुनसंरचना गदै सुरिण मुद्रणलाई
सुरक्षिि, भरपदो, आत्मर्नभिर, व्यावसाष्ट्रयक र प्रर्िस्पिी बनाउने; सूचना प्रष्ट्रवर्िको माध्यमबाट
नेपालका मनोरम प्राकृर्िक एवम् सािंस्कृर्िक ष्ट्रवष्ट्रवििालाई ष्ट्रवश्व मानक्षचरमा पष्ट्रहचान गराउने
गरी नेपाललाई वृत्तक्षचर, र्ोटोग्रार्ी र अन्त्िरािष्ट्रिय चलक्षचर छायाङ्कनको आकर्िक
गन्त्िव्यस्थलको रूपमा प्रवििन गने।

(१७) र्नमािण सामग्री व्यवस्थापन गनेः िर्नजजन्त्य र्नमािण सामग्रीको सहज आपूर्ििका लार्ग दे शका
सबै िेर समेट्ने गरी िर्नजस्थल पष्ट्रहचान, उत्िनन्, ष्ट्रवकास र व्यवस्थापन गने।

(१८) आवास िथा शहरी पूवाििार ष्ट्रवकास गनेः चिीय अथििन्त्रमा आिाररि आिुर्नक शहरी र
ग्रामीण िेरका बस्िी ष्ट्रवकासका लार्ग आवश्यक पूवाििारहरू लैष्ट्रङ्गक सिं वद
े नशील, बालमैरी,
ज्येष्ठ नागररक िथा अपाङ्गमैरी हुने गरी ष्ट्रवकास गने; क्षशिा, स्वास््य िथा सामाक्षजक िेरका
पूवाििारहरू गुणस्िरीय िथा पहुँचयोग्य बनाउने।

ँ अन्त्िरआबििा गने: सरकारका

(१९) पूवाििार ष्ट्रवकासलाई उत्पादन र उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रिसग
िीनवटै िहमा पूवाििार ष्ट्रवकास र उत्पादन िथा उत्पादकत्वबीच अन्त्िरआबििाको लार्ग
एकीकृि अविारणा लागु गने; परम्परागि ज्ञान, सीप िथा अभ्यास लगायिका प्राकृर्िक िथा

138 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 सामाक्षजक पूवाििारलाइि सिं रिण र आिुर्नकीकरणका लार्ग उत्पादनसँग अन्त्िरआवि गने;
व्यवसायजन्त्य सुरिाको सुर्नक्षश्चििा हुने गरी पूवाििार र्नमािण गने; पूवाििार ष्ट्रवकासमा जलवायु
ष्ट्रवत्त उपयोग गदै वािावरणीय िथा जलवायुजन्त्य च ुनौिीको सम्बोिन गने।

(२०) र्सँचाइ पूवाििारको र्नमािण, ष्ट्रवस्िार िथा स्िरोन्नर्िः र्सँचाइ गुरुयोजनाले पष्ट्रहचान गरे का
र्सँचाइ प्रणालीहरूको अध्ययन, र्नमािण र स्िरोन्नर्ि गने; र्सक्षञ्चि िेर ष्ट्रवस्िारका लार्ग सिह
र्सँचाइ भूर्मगि र्सँचाइ र र्लफ्ट र्सँचाइका आयोजनालाई रूपान्त्िरणकारी कायििमको रूपमा
सछचालन गने।

६.५ प्रमुि कायििम

(१) एकीकृि यािायाि प्रणाली ष्ट्रवकास कायििमः काठमाडौं उपत्यकामा एकीकृि यािायाि
प्रणाली ष्ट्रवकास गरी आिुर्नक र ष्ट्रकर्ायिी सािनको व्यवस्थापन गरी बाष्ट्रहरी चिपथ एवम्
उत्तर-दक्षिण नदी कोररडोरमा वैकक्षल्पक मागिहरू ियार गने; राष्ट्रिय राजमागिको स्िरोन्नर्ि,
कोररडोर राजमागिको र्नमािण सम्पन्न गने; रणनीर्िक महत्वका सडकको र्नमािण अक्षघ बढाउने
र सम्पन्न भएका आयोजनाको सडक वोडि मार्िि र्नयर्मि सम्भार गने।

(२) सडक पूवाििार ममिि-सम्भार कायििम: र्नर्मिि सडकको ददगो व्यवस्थापन गनि उच्च भारवहन
िमिाका सवारी सािनको र्नयमनको लार्ग हे भी सवारी व्यवस्थापन नीर्िलाई ित्काल लागु
गने; ष्ट्रवद्यमान सडक सञ्जालहरूको र्नयर्मि ममिि सम्भार, सवारी भारको आिारमा स्िरवृष्ट्रि
(सडक ष्ट्रवस्िार, सुरूङ्ग मागि, फ्लाई ओभर, बाईपास, अन्त्डर पास र्नमािण) गने; सडक
पूवाििारहरूमा आवश्यकिानुसार पूणि सबलीकरण प्रणाली लागु गने; सडक बोडि नेपाललाई
सशक्त, सिं गदठि र अर्िकार सम्पन्त्न बनाउने; सङ्घीय र्नकायबाट र्नमािण भई प्रदे श िथा
स्थानीय िहमा हस्िान्त्िररि पूवाििारहरूको र्नयर्मि ममिि-सम्भार एवम् सम्पक्षत्त
व्यवस्थापनका लार्ग सडक ममिि-सम्भार रणनीर्िको आिारमा कायािन्त्वयन गने।

(३) साविजर्नक यािायाि सञ्चालनमा राज्यको भूर्मका अर्भवृष्ट्रि कायििम: साविजर्नक-र्नजी

साझेदारी िथा समन्त्वयमा एकीकृि साविजर्नक यािायाि प्रणाली सञ्चालन गने; काठमाडौं
उपत्यका (नदी कोररडोरहरू, र्भरी िथा बाष्ट्रहरी चिपथ) लगायि ठू ला शहरहरूमा प्रदे श
िथा स्थानीय िहहरूको सहकायिमा ष्ट्रवद्युिीय बस वा वैकक्षल्पक यािायाि सेवाको सछचालन
गने; हे टौँडा-काठमाडौं रोपवेलाई आिुर्नकीकरण गरी सछचालन गने; पोिरा-काठमाडौं द्रिु
यािायाि सेवाका लार्ग पूवाििार र्नमािण गने; र्नजगढ अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवमानस्थल र त्यससँग
सम्बक्षन्त्िि पहुँचमागिहरूको ष्ट्रवस्िार गदै व्यवसाष्ट्रयक कायियोजनाको साथ अगार्ड बढाउने;
ु , र्भरकाटे -
र्नमािणािीन र्सिबाबा शुरूङ्ग मागि र सम्भाव्यिा अध्ययन भएका हे म्जा- नयाँपल

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 139

 कालीगण्डकी, लेउिी-िरान, दाउन्ने, मलेि-ु लोथर शुरूङ्ग मागि र्नमािण गने; यािायाि
प्रार्िकरणको स्थापना गरी यािायािसम्बन्त्िी कायािलय िथा र्नकायहरूलाई व्यवक्षस्थि गने;
प्रमुि सडकहरूमा आवश्यकिानुसार स्वचार्लि टोल गेटहरू र्नमािण गरी सडक कर असुली
र यािायाि सुरिाको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने।

(४) भौर्िक पूवाििार सम्पक्षत्त व्यवस्थापन प्रणाली ष्ट्रवकास कायििम: ष्ट्रवद्यमान सडक लगायि
भौर्िक पूवाििारका सम्पक्षत्त व्यवस्थापन प्रणाली, सडक ममिि िचि प्रणाली, सडक पुल
व्यवस्थापन सूचना प्रणालीको सुदृढीकरण गरी प्रभावकारीिा अर्भवृष्ट्रि गने; प्रदे श िथा
स्थानीय िहको अर्िकार िेरमा पने सडक सम्पक्षत्तको व्यवस्थापन गनि र्डक्षजटल सडक
सम्पक्षत्त व्यवस्थापन प्रणालीसँग अन्त्िर-आबि गने।

(५) ष्ट्रवत्तीय स्रोि व्यवस्थापन कायििम: पूवाििार र्नमािणमा साविजर्नक-र्नजी साझेदारीका

आयामहरू ख्याल गदै ष्ट्रवत्तीय स्रोि जुटाउनका लार्ग आवश्यकिानुसार नवप्रवििनकारी ष्ट्रवत्त
मोडल, हाइर्ब्रड एन्त्यष्ट्रु ट मोडल, र्नमािण सञ्चालन र हस्िान्त्िरण मोडल, ईक्षन्त्जर्नयररङ िररद
िथा र्नमािण (ईपीसी) मोडल लगायिका ष्ट्रवर्िहरूको प्रयोग गनिका लार्ग ष्ट्रवद्यमान कानूनी
व्यवस्थामा सिं शोिन िथा अन्त्य िेरगि कानूनहरूसँग सामञ्जस्यिा कायम गने; जीणि
पुलहरूको पुनर्निमािण गनि आवश्यक पने दीघिकालीन स्रोिको व्यवस्था गनिका लार्ग सडक
शुल्कको प्रभावकारी कायािन्त्वयन गने।

(६) िानीजन्त्य र्नमािण सामग्री व्यवस्थापन कायििमः सरकार स्वयिं वा र्नजी िेरको साझेदारीमा
एक बृहि् र्नमािणजन्त्य सामग्री उद्योग स्थापना गने।

(७) राष्ट्रिय ध्वजावाहक सेवा ष्ट्रवस्िार र ष्ट्रवश्वसनीयिा अर्भवृष्ट्रि कायििमः ष्ट्रवद्यमान हवाई
चापअनुरूप सेवा सुष्ट्रविाका लार्ग पूवाििार ष्ट्रवकासका अन्त्िरािष्ट्रिय मापदण्डबमोक्षजमका
नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्िहरू थप गदै जाने।

(८) जलाशययुक्त आयोजना िथा अन्त्िरदे शीय प्रशारण लाइनका लार्ग लगानी पररचालन
कायििमः आन्त्िररक माग र आपूर्ििको मौसमी असन्त्िुलन र्मलाउन िथा ष्ट्रवद्युि र्नयािि
अर्भवृष्ट्रि गनि राष्ट्रिय ष्ट्रहि अनुकूल ठू ला प्रकृर्िका राष्ट्रिय गौरवको बुष्ट्रढगण्डकी जलाशययुक्त
जलष्ट्रवद्युि आयोजना एवम् रूपान्त्िरणकारी आयोजनाका रूपमा मार्थल्लो अरुण
अििजलाशययुक्त जलष्ट्रवद्युि आयोजना, दूिकोशी जलाशययुक्त जलष्ट्रवद्युि आयोजना,
नलर्सङगाड जलाशययुक्त जलष्ट्रवद्युि आयोजना िथा नौमुरे बहुउद्देश्यीय आयोजना र राष्ट्रिय
िथा अन्त्िरदे शीय प्रशारण लाइनको र्नमािणका लार्ग नवीन् ष्ट्रवत्तीय उपकरणहरूको पररचालन
मार्िि आन्त्िररक, दद्वपिीय िथा बहुपिीय लगानीको व्यवस्था गने।

140 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(९) जनिाको जलष्ट्रवद्युि कायििमः जलष्ट्रवद्युिको ददगो िथा भरपदो ष्ट्रवकासका लार्ग चैनपूर-सेिी
जलष्ट्रवद्युि आयोजना, िामाकोशी पाँचौ जलष्ट्रवद्युि आयोजना, घुन्त्सािोला जलष्ट्रवद्युि आयोजना,
र्सम्बुवािोला जलष्ट्रवद्युि आयोजना लगायिका राष्ट्रिय महत्वका जलष्ट्रवद्युि आयोजनाहरू
जनिाको सहभार्गिा एवम् गैरआवासीय नेपाली र वैदेक्षशक रोजगारीबाट प्राप्त ष्ट्रवप्रेर्ण
समेिको उपयोगबाट ष्ट्रवकास गने।

ँ ाइ िथा जलस्रोि व्यवस्थापन कायििमः नदी

(१०) एकीकृि नदी बेर्सनमा आिाररि र्सच
बेर्सनअनुसार िराई मिेश िेरका र्सँचाइ सुष्ट्रविा नपुगक
े ा जर्मनमा क्लस्टरमा आिाररि
स्यालो िथा डीप ट्युवल
े बाट र पहाडी िेरमा र्लफ्ट िथा सिह र्सँचाइ प्रणाली मार्िि
दे शका सबै र्सँचाइयोग्य कृष्ट्रर् भूर्ममा र्सँचाइ सुष्ट्रविा पुर्याउँ न;े

(११) जलस्रोि सिं रिण िथा व्यवस्थापन कायििमः परम्परागि पानीका स्रोिबाट र्सँचाइको
सम्भावना नभएका सीमान्त्िकृि कृष्ट्रर्योग्य िेरहरूमा पानी सञ्चय पोिरी र्नमािण र अन्त्य
वैकक्षल्पक माध्यमबाट र्सँचाइ सुष्ट्रविा ष्ट्रवस्िार कायिलाई जलस्रोि सिं रिण िथा व्यवस्थापन
कायिसँग आबि गरी पहाडी िेरमा र्सँचाइ, पानी सञ्चय पोिरी, र्लफ्ट िथा भूर्मगि जलबाट
र्सँचाइ योजना सञ्चालन गने; च ुरे भावर िथा अन्त्य सम्भाव्य िेरमा भूर्मगि जलस्रोि
पुनभिरण गने; च ुरे सिं रिण कायिलाई प्राथर्मकिाका साथ कायािन्त्वयन गने।

(१२) सूचना प्रष्ट्रवर्िको ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार कायििम: गर्ि, िमिा र च ुस्ििा अर्भवृष्ट्रि गनि 5G र
ब्रोड धयाण्ड अवलम्वन र ष्ट्रवस्िार गने; उच्च िमिा भएका प्लेटर्मिहरू र्नमािण र सञ्चालन
गने; साइबर सुरिा र डाटा सुरिाको सबल व्यवस्था गने; सूचना-प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवर्यका दि
जनशक्षक्त उत्पादन गनि अध्ययन, िालीम र व्यावहाररक ज्ञानको व्यवस्था गने; सूचना-प्रष्ट्रवर्ि
िेरमा काम गने युवाहरूलाई ष्ट्रवशेर् सुष्ट्रविा प्रदान गने; नेपाललाई सूचना िथा सञ्चार प्रष्ट्रवर्ि
हबको रूपमा ष्ट्रवकास गने।

(१३) र्डक्षजटल नेपाल फ्रेमवकि कायािन्त्वयन कायििम: र्डक्षजटल नेपाल फ्रेमवकि अन्त्िरगिका
पूवाििार आयोजनालाई आवश्यक पररमाजिन गरी र्डक्षजटल इकोर्सिम र्नमािण गने; सूचना
प्रष्ट्रवर्ि िेरमा आवश्यक र्डक्षजटल रूपान्त्िरणकारी पररयोजनाहरूको ष्ट्रवकास गरी राष्ट्रिय
आयोजना बैङ्कमा वगीकरणसष्ट्रहि प्राथर्मकिाका आिारमा कायािन्त्वयन गने।

(१४) सरकारी डाटा सुरिा, सुरक्षिि साइबर स्पेश िथा र्डक्षजटल प्ले टर्मि ष्ट्रवकास कायििम:
सरकारी िथा र्नजी िेरमा डाटा सेन्त्टर, र्डजास्टर ररकोभरी सेन्त्टर स्थापना र प्रभावकारी
सछचालनको लार्ग आवश्यक नीर्िगि िथा सिं स्थागि प्रबन्त्ि गने; सङ्घ, प्रदे श, क्षजल्ला र
स्थानीय िहमा रे क्षजर्लयन्त्ट कम्प्यूष्ट्रटङ्ग िथा साइबर सुरिा सिं रचनाहरूको र्नमाणि गरी

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 141

 एकीकृि पूवाििार सञ्चालन र सेवा प्रदान गने; कृर्रम बौष्ट्रिकिाको प्रयोगलाई व्यवक्षस्थि र
सुरक्षिि बनाउन नीर्िगि र सिं रचनागि व्यवस्था गने; साविजर्नक सेवा प्रवाहसँग सम्बक्षन्त्िि
सूचना प्रष्ट्रवर्िजन्त्य प्रणाली र ष्ट्रवद्युिीय सेवालाई एकीकृि गनि र्डक्षजटल प्लेटर्मि ष्ट्रवकास
आयोजना कायािन्त्वयन एवम् सुरक्षिि साइबर स्पेशको लार्ग आवश्यक कानून िजुम
ि ा र
राष्ट्रिय साइबर सुरिा केन्त्द्र सछचालन गने।

(१५) ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि सूचना प्रष्ट्रवर्ि सेवा, िहगि समन्त्वय र िमिा ष्ट्रवकास कायििम: र्डक्षजटल
र्रे क्षन्त्सक, ि्याङ्क सिं रिण, ि्याङ्क प्रशोिन, प्रष्ट्रवर्ि परीिण, ष्ट्रवद्युिीय हस्िािर, प्रणाली ष्ट्रवकास,
परामशि सेवा र क्लाउड सेवा लगायिका ष्ट्रवक्षशष्ट्रिकृि सूचना प्रष्ट्रवर्ि सेवाहरू एकीकृि रूपमा
उपलधि गराउने; सछचार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि िेरमा ष्ट्रवकर्सि नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्िहरूको िोज,
अनुसन्त्िान, ष्ट्रवकास र नवप्रवििन गनि प्रष्ट्रवर्ि अन्त्वेर्ण हब र्नमािण गने िथा ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय,
क्षशिालय र र्नजी िेरसँगको सहकायि एवम् साझेदारी अर्भवृष्ट्रि गदै यस िेरमा लगानी
प्रवििन गने; सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहका जनप्रर्िर्नर्ि, कमिचारी एवम् सूचना प्रष्ट्रवर्िसम्बि
जनशक्षक्तको िमिा अर्भवृष्ट्रि गने।

(१६) दू रसञ्चार पूवाििार व्यवस्थापन िथा सहप्रयोग कायििम: वायरलेस ब्रोडव्याण्ड सेवाको ष्ट्रवकास
र ष्ट्रवस्िारको लार्ग आवश्यक रे र्डयो ष्ट्रफ्रक्वेन्त्सी स्प्रेक्ट्रमको पष्ट्रहचान गनुक
ि ा साथै योजना
अवर्िमा आफ्नै भू-उपग्रह स्थापना गरी सञ्चालन गने; राष्ट्रिय इन्त्टरनेट गेटवेको स्थापना
गरी व्यान्त्डष्ट्रवथ व्यवस्थापन गने।

(१७) सुरिण मुद्रणको व्यावसाष्ट्रयक ष्ट्रवकास कायििम: मुद्रण िेरको सिं स्थागि पुनसंरचना गदै
सुरिण मुद्रणलाई आत्मर्नभिर, व्यावसाष्ट्रयक र प्रर्िस्पिी बनाउन ष्ट्रवद्यमान उपकरणहरूको
सिं रिण एवम् सम्भार गरी मुद्रण िेरमा आवश्यक जनशक्षक्त ष्ट्रवकास, नवप्रवििनमा आिाररि
मुद्रण व्यवसाय प्रवििन र र्नयमनद्वारा अथििन्त्रमा योगदान वृष्ट्रि गने।

(१८) अन्त्िरािष्ट्रियस्िको चलक्षचर छायाङ्कन गन्त्िव्यस्थलको ष्ट्रवकास कायििम: नेपाललाई

अन्त्िरािष्ट्रिय चलक्षचर छायाङ्कनको आकर्िक गन्त्िव्यस्थलको रूपमा प्रवििन गनि चलक्षचर
ष्ट्रवकास सर्मर्िको परामशिमा ष्ट्रहमाली िेरमा पूवाििार र्नमािण गने।

(१९) हुलाक पूवाििारको पुनसंरचना एवम् रूपान्त्िरण कायििमसः ष्ट्रवद्यमान हुलाक सेवाका पूवाििार
िथा सम्पक्षत्त व्यवस्थापन गदै स्थानीय िहसँग आबि गरी “एक स्थानीय िह, एक स्माटि
हुलाक” कायििम लागु गने; कायििेरको ष्ट्रवष्ट्रविीकरण र व्यवसायीकरणसँगै ष्ट्रवद्युिीय व्यापार
ष्ट्रवस्िार गने; लक्षजिक सेवा सछचालन, भन्त्सार प्रणाली समेिमा आबि गरी सेवा ष्ट्रवस्िार
गने।

142 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(२०) पूरािाक्षत्वक सम्पदाहरूको पष्ट्रहचान एवम् सिं रिण कायििमः परम्परागि पूरािाक्षत्वक महत्त्व
बोकेका कुवा, ढुङ्गे िारा, र्समसार िेर, िाल िलैया, नदीनाला एवम् अन्त्य जलािार िेरको
पष्ट्रहचान िथा सिं रिणका कायििम सञ्चालन गने; सिही िथा भूर्मगि जलस्रोिको पष्ट्रहचान
र सिं रिण, पानीको पुनभिरण िथा जलस्रोिको बहुउपयोग, एकीकृि उपयोग िथा
पुनरूपयोगलाई प्रोत्साहन र प्रवििन गदै च ुरे िेरको सिं रिणबाट र्सँचाइ र िानेपानीको ददगो
व्यवस्थापन गने।

(२१) ष्ट्रवकेन्त्द्रीकृि शहरी ष्ट्रवकास िथा सुरक्षिि शहरी सडक कायििमः प्रमुि ष्ट्रवशेर्िा बोकेका
प्रादे क्षशक शहरहरू र प्रादे क्षशक राजिानीमा उच्चस्िरीय, ष्ट्रवक्षशिीकृि क्षशिा, स्वास््य िथा
अन्त्य आर्थिक सम्भावनाहरूको पष्ट्रहचान गरी अन्त्िरिह समन्त्वयमा शहरी पूवाििारहरूको
र्नमािण गने; र्ूटपाथको ष्ट्रवकास, सुरक्षिि सडक वारपारको व्यवस्था, डेर्डकेटे ड लेन र्सस्टम,
बस र्याष्ट्रपड ट्राक्षन्त्जट, र्ुटपाथ, साईकल लेनसष्ट्रहिको शहरी सडक यािायाि व्यवस्थापन
गने।

ु ान प्रणालीको वैज्ञार्नकीकरण कायििम: मानवीय र भौर्िक िर्िको

(२२) जल िथा पूवािनम
ु ान िथा पूव ि सूचना प्रणालीलाई आिुर्नक, स्वचार्लि
न्त्यूनीकरण गनि जल िथा मौसम पूवािनम
र वैज्ञार्नक बनाउने; आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िको जडान िथा ष्ट्रवद्यमान पूवाििारको ष्ट्रवस्िार गने;
िात्कार्लक समय ि्याङ्क प्रकोपजन्त्य जोक्षिमको लेिाजोिा समेिका आिारमा पूवाििार
र्नमािण कायििम सछचालन गने।

(२३) र्सँचाइ पूवाििार ष्ट्रवकास कायििमः र्सँचाइ गुरुयोजनाले पष्ट्रहचान गरे अनुरूप सिह र्सँचाइ,
भूर्मगि र्सँचाइ, र्लफ्ट र्सँचाइलाई प्राथर्मकिासाथ सछचालन गने; र्सँचाइका सम्भावना
नभएका िराई िेरमा भूर्मगि र्सँचाइ, पहाड र नदी कोररडोरका टारहरूमा सिह, र्लफ्ट र
चेकड्याम मार्िि र्सँचाइ सुष्ट्रविा ष्ट्रवस्िार गने; समृि िराई मिेश जल-र्सँचाइ कायििम र
नदी बेर्सनमा आिाररि एकीकृि जल-र्सँचाइ आयोजना जस्िा कायििम सछचालन गने;
कृष्ट्रर् र र्सँचाइ कायििम आबि गरी र्सँचाइ पूवाििार नबनेका कृष्ट्रर्योग्य भूर्ममा र्सँचाइ
सुष्ट्रविा ष्ट्रवस्िार, स्िरोन्नर्ि र ममिि-सम्भार गरी र्सक्षञ्चि िेर ष्ट्रवस्िार गने; प्राकृर्िक
जलचिलाई जोगाई राख्न जलस्रोिको सिं रिण, व्यवस्थापन र पुनभिरण गनि प्रष्ट्रवर्िको ष्ट्रवकास
गने; च ुरे भावर िथा उपल्लो स्थानमा पोिरी, चेकड्याम र्नमािणलाई प्राथर्मकिा ददने।

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 143

६.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

यािायाि िेर
आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
१ राष्ट्रिय राजमागि (दुई लेनसम्म कालोपरे) ष्ट्रक.र्म. ७६७५ १३६७५
राष्ट्रिय राजमागि (दुई लेन मार्थ कालोपरे
२ ष्ट्रक.र्म. २३० १०८०
द्रिमागि
ु समेि)
३ शुरूङ्ग मागि र्नमािण ६.९१८ १६.६५४
• नागढु ङ्गा ४.९३३ ५.४९९
ष्ट्रक.र्म.
• र्सिबाबा ० १.१
• द्रिमागि
ु १.९८५ १०.०५५
४ सडक पुल र्नमािण सङ्ख्या ३२१७ ५०१७
५ रे ल ट्रयाकवेड र्नमािण ५९ २०९
• ष्ट्रवजलपूरा बददिवास िण्ड ० ६९
ष्ट्रक.र्म.
• पूव ि पक्षिम ष्ट्रवद्युिीय रे लमागि योजना
५९ १४०
बददिबास-र्नजगढ िण्ड
रे लवे पुल र्नमािण (बददिबास-र्नजगढ
६ सङ्ख्या १० १६
िण्ड)
७ सञ्चार्लि यारुबाहक रे लमागि ष्ट्रक.र्म. ५२ ६९
८ सञ्चार्लि कागो रे लमागि ष्ट्रक.र्म. १० १७

ऊजाि िेर

आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य

ष्ट्रवद्युि उत्पादन
१ मेगावाट २८७७ ११,७६९
(जर्डि िमिा)

२ ष्ट्रवद्युिमा पहुँच पुगेको जनसङ्ख्या प्रर्िशि ९६.७ १००

ष्ट्रकलोवाट
३ प्रर्िव्यक्षक्त ष्ट्रवद्युि िपि ३८० ७००
घण्टा
४ ष्ट्रवद्युि च ुहावट प्रर्िशि १३.४६ १०.८०
प्रसारण लाइन सष्ट्रकिट
५ ५७४२ ९३५६
(६६ के.भी. िथा सो भन्त्दामार्थका) ष्ट्रक.र्म.

144 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य

६ ष्ट्रविरण लाइन(३३ के.भी.) ष्ट्रक.र्म. ७२३७ ११६८२

सङ्ख्या
७ रोजगारी र्सजिना ९६ ४००
(हजारमा)
कुल जर्डि िमिामा नवीकरणीय
८ प्रर्िशि ४.६९ १०
ऊजािको अनुपाि
९ रोयल्टी सङ्कलन अबि २७ ६१
मेगावाट
१० ष्ट्रवद्युि र्नयािि ४५० ५,५००
आवर
ष्ट्रवद्युि र्नयािि मार्िि वैदेक्षशक मुद्रा
११ अबि ९ ४१
आजिन
समग्र व्यापार घाटा कम गनि ऊजाि
१२ प्रर्िशि ०.९ ४
िेरको योगदान

नवीकरणीय ऊजाि िथा ऊजाि दििा

आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य

लघु िथा साना जलष्ट्रवद्युि

१ मे.वा ३८.८४ ४८.८४
आयोजनाबाट ष्ट्रवद्युि उत्पादन
सौयि िथा वायु ऊजािबाट ष्ट्रवद्युि
२ मे.वा ४५.९० ९५.००
उत्पादन
सङ्ख्या
३ घरायसी वायोग्यास प्लान्त्ट ४४९.३५१ ५००.००
हजारमा
सिं स्थागि, सामुदाष्ट्रयक, शहरी िथा
४ व्यावसाष्ट्रयक वायोग्यास प्लान्त्ट जडान सङ्ख्या ३६१ ६६०
र र्ोहोरबाट ऊजाि उत्पादन
सङ्ख्या
५ सुिाररएको च ुलो जडान १४४.९८ ६४५.००
हजारमा
सङ्ख्या
६ ष्ट्रवद्युिीय च ुलो जडान ५४.८२० १०००.००
हजारमा

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 145

 आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य

लघु, साना िथा मझौला उद्योग र

७ व्यवसयाहरूमा ऊजािको उत्पादनमूलक सङ्ख्या १७६३ २०००
प्रयोग
ऊजाि दििामा वाष्ट्रर्क
ि सुिारको और्ि
८ प्रर्िशि ०.८५ १.६८
दर

जलस्रोि िेर

एकाइ आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६

ि.सिं . सूचक
को अवस्था को लक्ष्य

१ िटबन्त्ि र्नमािण ष्ट्रक.मी. १३६४ १,६६५

२ जग्गा उकास हेक्टर १२,७८५ १३,७९५
३ पष्ट्रहरो व्यवस्थापन कायि वटा ४४ ६४
४ सदरमुकाम िथा सम्पदा सिं रिण कायि वटा ४ ९

र्सँचाइ िेर
आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
१ सिह र्सँचाइबाट र्सक्षञ्चि िेरर्ल हेक्टर १०२२७३५ ११२२७३५
२ भूर्मगि र्सँचाइबाट र्सक्षञ्चि िेरर्ल हेक्टर ५३०६५४ ६४३१५४
३ र्लफ्ट र जलाशय र्सँचाइबाट र्सक्षञ्चि हेक्टर २११९ २७११९
िेरर्ल
४ वर्ैभरर र्सँचाइ सुष्ट्रविा पुगेको कुल र्सक्षञ्चि प्रर्िशि २५ ५०
िेर

जल िथा मौसम

आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
१ ु ान अवर्ि
जल िथा मौसम पूवािनम ददन ३ ७

२ ि ूचना प्रणालीमा पहुँच भएको िेर

बाढी पूवस वगि २७५०० ४५०००
ष्ट्रक.मी.

146 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
३ ु ान सेवामा
प्रभावमा आिाररि मौसम पूवािनम सङ्ख्या ८ २०
पहुँच भएका स्थानीय िह

४ ु ान
मार्सक िथा रैमार्सक जलवायु पूवािनम सिं ख्या - १२
सेवा

सञ्चार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि

आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
१. भू-उपग्रह स्थापना सङ्ख्या - १
२. टे र्लर्ोन पहुँच ष्ट्रवस्िार प्रर्िशि ९४ १००
अक्षप्टकल र्ाइवर ष्ट्रवस्िार (२४ कोर र
३. ष्ट्रक.र्म. १५००० २५०००
सो भन्त्दा मार्थ)
४. र्ोर जी/एल.टी.ई. सेवा प्रयोगकिाि प्रर्िशि ६६ १००
५. ष्ट्रर्क्स्ड ब्रोडव्याण्ड सेवा ष्ट्रवस्िार प्रर्िशि ३८ ६०
६. मोबाइल ब्रोडव्याण्ड सेवा ष्ट्रवस्िार प्रर्िशि ९३ १००
७. 5G सेवाको पहुँच पुगेको जनसङ्ख्या प्रर्िशि - ५०
८. सरकारी डाटा सेन्त्टर सङ्ख्या १ ७
९. रे र्डयोको पहुँच प्रर्िशि ९२ १००
१०. टे र्लर्भजनको पहुँच ( इएमएस) प्रर्िशि ७२ १००
११. एक्सप्रेस मेल सर्भिस सेवा ष्ट्रवस्िार क्षजल्ला ४४ ७७
एक्सप्रेस मेल सर्भिस सेवा ष्ट्रवस्िार भएका
१२. सङ्ख्या ३९ ७५
ु
मुलक
एकीकृि सरकारी कायािलय व्यवस्थापन
१३. सङ्ख्या २८ ६००
प्रणाली लागु भएका सरकारी कायािलय
१४. सुरिण मुद्रण प्रेस स्थापना सङ्ख्या ० १
सङ्ख्या
१५. सूचना प्रष्ट्रवर्िबाट भएको रोजगारी र्सजिना - २५०
(हजार)
कुल गाहिस््य उत्पादनमा सूचना प्रष्ट्रवर्ि
१६. प्रर्िशि ५
िेरको योगदान
१७. र्डक्षजटल सािरिा प्रर्िशि - ५०

गुणस्िरीय भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास एवम् सघन अन्त्िर-आबििा | 147

 आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
१८. ष्ट्रवद्युिीय सरकार ष्ट्रवकास सूचक सूचकाङ्क ०.५१ ०.६५
१९. ग्लोवल साइबर सुरिा सूचकाङ्क सूचकाङ्क ४४.९९ ६०
र्डक्षजटल प्लेटर्मिमा आबि सूचना
२०. सङ्ख्या - १००
प्रष्ट्रवर्ि प्रणाली

148 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पररच्छे द ७

योजनाबि, ददगो र उत्थानशील शहरीकरण िथा बस्िी ष्ट्रवकास

७.१ पृष्ठभूर्म १५१

७.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था १५१
७.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी १५३
७.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि १५४
७.५ प्रमुि कायििम १५५
७.६ पररमाणात्मक लक्ष्य १५८
 पररच्छे द ७

योजनाबि, ददगो र उत्थानशील शहरीकरण िथा बस्िी ष्ट्रवकास

७.१ पृष्ठभूर्म

योजनाबि, ददगो र उत्थानशील शहरीकरण िथा बस्िी ष्ट्रवकासले नागररक जीवनको गुणस्िर
अर्भवृष्ट्रि गनि र उत्पादनका सािन एवम् ष्ट्रवकास िचिको उत्पादकत्व बढाउन सहयोग गदिछ।त्यसै
कारण शहरी योजनाको प्रभावकारी िथा सिं योक्षजि कायािन्त्वयनलाई राष्ट्रिय ष्ट्रवकास नीर्िले प्रमुि
रूपमा र्नदे क्षशि गरे को छ।भौगोर्लक, प्रादे क्षशक र िेरीय दृष्ट्रिकोणले सन्त्िुर्लि शहरीकरण प्रष्ट्रियाले
उत्पादन र उत्पादकत्व बढाउन सहयोग गदिछ।यस सन्त्दभिमा पष्ट्रहलो आवर्िक योजनादे क्षि नै
योजनाबि पुनवािस िथा शहरी ष्ट्रवकास कायििमहरूको शुरूवाि भएको इर्िहास हाम्रो सामु छ भने
समयिमसँगै ष्ट्रवकास प्रर्िको दृष्ट्रिकोणमा आएको पररवििनलाई नेपालको शहरी नीर्ि, रणनीर्ि िथा
योजनाले (ष्ट्रवपद् जोक्षिम न्त्यूनीकरणका लार्ग सेन्त्डाइ िाका, ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य, नयाँ शहरी एजेण्डा)
समय सापेि रूपमा आत्मसाि् गदै आएका छन्।

सेवा, सुष्ट्रविा र अवसरप्रर्िको आकर्िण र सहजिाका कारण नेपाल द्रिरूपमा

ु ु भएपर्न
शहर उन्त्मि
उच्च पहाडी िथा ष्ट्रहमाली िेरका बस्िीहरूमा आिारभूि न्त्यूनिम सेवा सुष्ट्रविा र जीष्ट्रवकोपाजिनका
स्रोि सािनको अपयािप्तिाका कारण जनसङ्ख्या घट्दो िममा रहे को दे क्षिन्त्छ।शहरीकरण र्नरन्त्िर
प्रष्ट्रिया र बहुआयार्मक िेर पर्न हो। बहुिेरीय ष्ट्रवक्षशििा भएको कारण ष्ट्रवगिका कर्िपय
प्रयासहरूले शहरी िेरका समस्याहरूको उक्षचि सम्बोिन गनि नसकेको कुरा ि्यहरूबाट स्पि
भएका छन्। बहुपार सक्षम्मर्लि रहे को शहरी प्रणालीलाई व्यवक्षस्थि िथा योजनाबि रूपमा
पररचालन गनिका लार्ग िहगि समन्त्वय र र्नकायगि साझेदारी, नीर्िगि स्पििा िथा योजनाहरूमा
कायाित्मक सिं योजन गनुि अपररहायि छ। सङ्घीय शासन प्रणालीअनुरूप अभ्यासमा आएको पन्त्रौं
योजनाको कायािन्त्वयनबाट प्राप्त अनुभव र र्सकाइका आिारमा योजनाबि रूपमा हस्ििेपकारी
नीर्ि, रणनीर्ि िथा िेरगि अन्त्िर-आबििामा आिाररि प्रयासहरूलाई सिं योजन गरी सबल अन्त्िरिह
समन्त्वय र सहकायि मार्िि नर्िजा प्राप्त गनुि वाछछनीय रहे को छ।

७.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

राष्ट्रिय जनगणना, २०७८ अनुसार नगरपार्लकाहरूमा बसोबास गने जनसिं ख्या ६६.०२ प्रर्िशि
भए िापर्न नेपालमा ग्रामीण िथा शहरी िेरको श्रे णीगि वगीकरण प्रर्िवेदनकाअनुसार शहरी
जनसिं ख्या २७.०७ प्रर्िशि मारै दे क्षिएको छ। कररब ४० प्रर्िशि जनसिं ख्या अिि-शहरी रहे को

योजनाबि, ददगो र उत्थानशील शहरीकरण िथा बस्िी ष्ट्रवकास | 151

ि्यबाट नेपालमा शहरीकरणको आकाङ्िा बढे को दे क्षिन्त्छ। िथाष्ट्रप, शहरीकरणका अपेक्षिि
उपलक्षधि प्राप्त नभएको वििमान अवस्थामा यसलाई थप व्यवक्षस्थि र गुणात्मक बनाउने िर्ि
अबको लक्ष्य केक्षन्त्द्रि हुन ु आवश्यक छ। पर्छल्लो ि्याङ्कअनुसार िीन नगरपार्लकाहरूको
जनसङ्ख्या वृष्ट्रिदर राष्ट्रिय औसि भन्त्दा बढी रहे को छ भने ७७ मध्ये ३४ वटा क्षजल्लाहरूको
जनसङ्ख्या वृष्ट्रिदर ऋणात्मक रहे को छ। कररब १७ प्रर्िशि भूभाग ओगटे को िराई मिेशमा
५३.६६ प्रर्िशि जनसङ्ख्या रहे को छ भने पहाडी िथा ष्ट्रहमाली िेरमा ४६.३४ प्रर्िशि
जनसङ्ख्या रहे को दे क्षिन्त्छ। यसबाट पहाड िथा ष्ट्रहमालमा पूवाििार र्नमािण िथा सेवा सुष्ट्रविामा
प्रर्िव्यक्षक्त लागि बढ्दै जाने दे क्षिन्त्छ भने िराई मिेशमा ठू ला पूवाििार र्नमािणमा लगानी बढाउनु
ि िेरका बस्िीहरूमा अष्ट्रहले पर्न राज्यको पहुँच कदठन हुँदा राज्यले प्रदान गने
पने दे क्षिन्त्छ। दुगम
सेवा प्रभावकारी दे क्षिदै न।

ष्ट्रवद्यमान नगरपार्लकाहरूमा समेि भौर्िक िथा सामाक्षजक पूवाििार, सेवा, सुष्ट्रविा र अवसरहरूमा
ठू लो असमानिा रहे को छ। राष्ट्रिय शहरी रणनीर्ि, २०७३ काअनुसार शहरी पूवाििार अवस्था
सूचकमा (काठमाडौं महानगरपार्लका ०.९१ र गुलररया नगरपार्लका ०.१६ सष्ट्रहि)
नगरपार्लकाहरू बीचमा ठू लो अन्त्िर छ। पुराना ५८ वटा नगरपार्लकाहरूको औसि शहरी सडक
घनत्व ३.२६ ष्ट्रक.र्म. प्रर्ि वगि ष्ट्रक.र्म. रहे को दे क्षिन्त्छ भने सबै नगरपार्लकाहरूको औसि सडक
घनत्व यो भन्त्दा र्नकै कम रहे को छ। काठमाडौं महानगरपार्लकामा कुल िेरर्लको ०.४८
प्रर्िशि र लर्लिपुर महानगरपार्लकामा ०.०६ प्रर्िशि मार िुला िेर रहे कोबाट पर्न शहरी
िेरमा अत्यावश्यक सामाक्षजक पूवाििारको अभाव रहे को स्पि हुन्त्छ। शहरमा जग्गा ष्ट्रवकास
कायििम लगायि योजनाबि र सिं स्थागि प्रयासबाट कररब ६ प्रर्िशि मारै ष्ट्रवकर्सि घडेरी आपूर्िि
ु
हुन सकेको छ। र्नजी िेरबाट र्नमािण भएका सामूष्ट्रहक आवास र सिं यक्त आवासमा न्त्यून आय
वगिको पहुँच छै न।

शहरी िेर भनेर पररभाष्ट्रर्ि गरे का ठू ला शहरहरूमा पर्न आिुर्नक मापदण्डअनुसारको गुणस्िरीय
िानेपानी, व्यवक्षस्थि ढल प्रणाली, र्ोहोरमैलाको उक्षचि व्यवस्थापन, िुला िेर,ऊजाि, क्षशिा, स्वास््य
जस्िा भौर्िक िथा सामाक्षजक पूवाििारहरूको समुक्षचि व्यवस्थापन हुन सकेको छै न। काठमाडौं
उपत्यकामा सवारी सािनको उच्च चापका कारण हुने ट्राष्ट्रर्क जाम र वायु प्रदूर्णले गदाि शहरी
वािावरणमा प्रर्िकूल असर बढे को छ। शहरीकरणको ष्ट्रवश्वव्यापी मान्त्यिा िथा शहरको मौर्लक,
सािंस्कृर्िक ष्ट्रवशेर्िाबीच िादात्म्यिा कायम हुन नसक्दा प्राचीन शहरहरूको ष्ट्रवक्षशि पष्ट्रहचान
ओझेलमा पदै आएको मारै नभई नेपाली मौर्लकिासष्ट्रहिको शहरी िथा बस्िी ष्ट्रवकासको मोडेल
ष्ट्रवकास गनि च ुनौिीपूणि बन्त्दै गएको छ। ददगो िथा उत्थानशील शहर हुनका लार्ग आवश्यक
न्त्यूनिम मापदण्ड जस्िै शहरी सुरिाको प्रत्याभूर्ि, ददगो पूवाििारहरूको र्नमािण िथा प्रयोगमा

152 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

समावेशी पहुँच, साविजर्नक शौचालयको व्यवस्थापन, एकीकृि शहरी योजना, हररि ऊजािका
स्रोिहरूको उपलधििा, उत्थानशील शहरी अथििन्त्र, स्वच्छ शहरी वािावरण, समिामूलक शहरी
सुष्ट्रविा जस्िा ष्ट्रवर्यहरूमा बहुर्नकायको सिं लग्निालाई एकीकृि िथा अन्त्िर-आबि बनाउने
नीर्िगि, कानूनी र सिं स्थागि सिं यन्त्रहरूको अभावमा योजनाबि ष्ट्रवकासका प्रयासहरू प्रभाष्ट्रवि बन्त्दै
गएका छन्। शहरी ष्ट्रवकास िथा यससम्बन्त्िी प्रयासहरूबाट आर्थिक सूचकहरूमा सकारात्मक
पररणाम दे क्षिए िापर्न उक्त प्रयासहरूको ददगोपना, पयािवरणीय िथा गुणात्मक पिमा थप सुिार
आवश्यक छ।

७.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) सन्त्िुर्लि, योजनाबि एवम् पयािवरणमैरी शहरीकरणः असन्त्िुर्लि र िक्षण्डि राष्ट्रिय िथा
प्रादे क्षशक शहरी प्रणाली र शहरी स्वरूपलाई िेरीय िथा शहरी स्थलीय योजना र रणनैर्िक
लगानीका माध्यमबाट व्यवक्षस्थि गदै प्रभावकारी बनाउनु; ग्रामीण-शहरी सिं योजन र अन्त्िर-
आबििा िथा िेरीय सम्बन्त्िलाई सुदृढ गदै ष्ट्रपछर्डएको िेरलाई प्रर्िस्पिी बनाउनु; प्रदे श
राजिानी लगायि दे शका ठू ला शहरहरूलाई प्रमुि आर्थिक केन्त्द्रको रूपमा ष्ट्रवकास गनु;ि
यािायाि केक्षन्त्द्रि व्यवक्षस्थि बसोबास ष्ट्रवकासलाई प्रोत्साहन गनु;ि एकीकृि बस्िी ष्ट्रवकास,
जोक्षिमयुक्त बस्िी स्थानान्त्िरण र सुकुम्बासी बस्िीको व्यवस्थापन गनु।
ि

(२) अन्त्िर िेरगि समन्त्वय र शहरी सुशासनः शहरी पूवाििार ष्ट्रवकास िथा सेवा िेरमा
ष्ट्रियाशील सरोकारवालाहरूको िमिा अर्भवृष्ट्रि र समन्त्वय सुदृढीकरण गनु;ि शहरी सूचनामा
पहुँच र शहरी सेवा प्रवाह प्रभावकारी िुल्याउनु; िीन िहका सरकारबीच स्पि कायििर
े
र्निािरण गरी समन्त्वय, सहकायि र सहलगानीको सिं रचनालाई प्रभावकारी बनाउनु; शहरी
शासकीय सिं रचना िथा पिर्िलाई प्रष्ट्रवर्िमा आिाररि बनाउनु; शहरमा बढ्दै गएको सुरिा
च ुनौिी र आर्थिक असमानिालाई सम्बोिन गने प्रयासहरूमा एकरूपिा कायम गनि आवश्यक
स्रोि सािनको व्यवस्था गनु।
ि

(३) शहरी लगानी िथा प्रष्ट्रवर्िः बढ्दो शहरीकरणसँगै आिारभूि शहरी पूवाििारको माग र
आपूर्ििबीच ठू लो िाडल रहनु; अर्िकिम सामाक्षजक िथा आर्थिक प्रर्िर्ल प्राप्त हुने योजना
र्नदे क्षशि रूपान्त्िरणकारी शहरी पूवाििारको पष्ट्रहचान, प्राथर्मकीकरण गरी बहुिेरगि
लगानीलाई ददशार्नदे श गनु;ि ददगो र उत्थानशील शहरी पूवाििार ष्ट्रवकासका लार्ग अनुदानका
साथै वैकक्षल्पक ष्ट्रवत्तीय स्रोिहरूको पररचालन गनु;ि शहरी पूवाििारहरूको र्नमािण िथा
ष्ट्रवकासमा नवप्रवििनमा आिाररि प्रष्ट्रवर्िलाई आन्त्िररकीकरण गनु;ि सङ्घ, प्रदे श िथा स्थानीय
िहमा आवश्यकिानुसार आष्ट्रकिटे क्ट, शहरी योजनाष्ट्रवद् र अन्त्य ष्ट्रवज्ञ प्राष्ट्रवर्िक जनशक्षक्त
व्यवस्थापन गनु।
ि

योजनाबि, ददगो र उत्थानशील शहरीकरण िथा बस्िी ष्ट्रवकास | 153

(४) ददगोपना, सुरिा िथा ष्ट्रवपद् उत्थानशीलिाः ददगो िथा उत्थानशील शहर र्नमािणका लार्ग
ष्ट्रवपद् िथा वािावरण अनुकूलनका कायाित्मक पिलाई योजना, र्डजाइन िथा बजेटमा
आक्षन्त्िररकीकरण गनु;ि परम्परागि भवन र्नमािण प्रणाली, वास्िुकला, सीप, ज्ञान, स्थानीय र्नमािण
सामग्री र प्रष्ट्रवर्िको अध्ययन अनुसन्त्िान गने सिं स्थागि प्रबन्त्ि गरी परम्परागि ज्ञान सीपको
पुस्िान्त्िरण र स्वदे शी ज्ञानको सिं रिण गनु;ि स्वास््य केन्त्द्र, अस्पिाल, सामुदाष्ट्रयक िथा र्नजी
ष्ट्रवद्यालय, सामुदाष्ट्रयक हल, ज्येष्ठ नागररक र्मलन केन्त्द्र एवम् ददवा सेवा केन्त्द्र, पाकि जस्िा
शहरी सामाक्षजक पूवाििारहरू र लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रहिंसा पीर्डि एवम् प्रभाष्ट्रविहरूको लार्ग सञ्चार्लि
अल्पकालीन िथा दीघिकालीन पुनस्थािपना केन्त्द्रहरूको ददगोपना, पहुँच िथा गुणस्िरसम्बन्त्िी
एकीकृि मापदण्ड कायािन्त्वयन गनु;ि अपराि दर, सामाक्षजक असमानिा र असुरक्षिि साविजर्नक
स्थानहरू जस्िा च ुनौर्िहरूलाई सम्बोिन गनिका लार्ग कानून प्रवििनलाई बर्लयो बनाउनु;
सामाक्षजक समावेशीकरणलाई प्रवििन गनु;ि शहरी वािावरणको सुरिा र पहुँच बढाउनु।

७.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) राष्ट्रिय िथा प्रादे क्षशक शहरी प्रणालीको सुदृढीकरण गने: राष्ट्रिय, प्रादे क्षशक िथा स्थानीय शहर
िथा शहरी प्रणाली बीचको अन्त्िरआबििा िथा एकीकरण गने; प्रमुि शहरी केन्त्द्रहरू र
प्रादे क्षशक राजिानीहरूलाई मौर्लक पष्ट्रहचानसष्ट्रहिको आर्थिक केन्त्द्रको रूपमा ष्ट्रवकास गने;
ददगो ग्रामीण-शहर सिं योजन गने; शहरी पूवाििारका योजना, एकीकृि प्राष्ट्रवर्िक मानव स्रोि
नीर्ि र्नमािण गरी िमिा ष्ट्रवकासको सिं स्थागि प्रबन्त्ि गने; शहरी आर्थिक कररडोर, बृहि्-
शहरी िेर, प्रस्िाष्ट्रवि रे लवे स्टे शन र स्थानीय िहको केन्त्द्र वरपरका रणनीर्िक स्थानहरूको
पष्ट्रहचान गरी योजनाबि रूपमा नयाँ शहर र्नमािणका लार्ग उच्च प्राथर्मकिाका साथ स्रोि
व्यवस्थापन गने; सबै प्रकारका सरकारी भवनहरूको र्नमािणमा एकद्वार प्रणाली अवलम्बन
गने; सबै प्रदे श सरकार र स्थानीय िहको सिं स्थागि िथा प्राष्ट्रवर्िक िमिा वृष्ट्रि गरी राष्ट्रिय
भवन सिं ष्ट्रहिा प्रभावकारी रूपमा कायािन्त्वयन गने।

(२) ददगो, सुरक्षिि र उत्थानशील शहर िथा शहरी पूवाििार र्नमािण गने: ददगो र उत्थानशील
शहरी पूवाििार ष्ट्रवकास गनिका लार्ग स्थलीय योजना प्रणालीलाई एकीकृि शहरी ष्ट्रवकास
ऐनमा समावेश गने; भूउपयोग र भौर्िक ष्ट्रवकासको र्नयमन, भूर्म र ष्ट्रवत्तका सािनहरू, एवम्
एकीकृि शहरी पूवाििारलाई समाष्ट्रवि गरी एकीकृि शहरी िथा बसोबास योजना ऐनमा
समावेश गने; ष्ट्रवपद् जोक्षिम न्त्यूनीकरण र जलवायु अनुकूलनका ष्ट्रियाकलापलाई
आन्त्िररकीकरण गने; शहरी कृष्ट्रर् प्रवििन गने; नदी र नदी ष्ट्रकनारको वािावरण सुिार िथा
सौन्त्दयीकरण, साविजर्नक िुल्ला िेरहरूको अर्भलेिीकरण, सिं रिण र प्रवििन गने; जल
सुरिाका लार्ग िेरीय, बस्िी, समुदाय र पररवारस्िरमा जलसञ्चय एवम् भूर्मगि

154 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पुनभिरणसष्ट्रहि शहरी जल व्यवस्थापनको ददगो पूवाििार ष्ट्रवकास गने; जीवन्त्ि र उत्थानशील
समुदायहरूलाई बढावा ददनको लार्ग शहरी सुरिा सुर्नक्षिि गने; व्यापक अपराि रोकथाम
रणनीर्ि, बर्लयो आपिकालीन प्रर्िष्ट्रिया प्रणाली र समावेशी पूवाििार र्डजाइनलाई एकीकृि
गरे र, सुरक्षिि, पहुँचयोग्य र सबै बार्सन्त्दाको लार्ग अनुकूल शहरी वािावरण र्सजिना गने;
ि ना न्त्यूनीकरण, आगलागी लगायिका ष्ट्रवपद्को रोकथाम, भवन सिं ष्ट्रहिाको
सवारी दुघट
पररपालन, घर िथा सडक नम्बरको ष्ट्रवद्युिीय अर्भलेि राख्ने।

(३) लगानी व्यवस्थापन िथा प्रष्ट्रवर्ि ष्ट्रवकास गने: शहरी पूवाििारहरूको र्नमािण िथा ष्ट्रवकासमा
ऋण-अनुदान र्मश्रण लगानी, सहलगानी, हररि ष्ट्रवत्त लगानी, र्मक्षश्रि ष्ट्रवत्त (व्लेण्डेड
र्ाइनान्त्स) र साविजर्नक-र्नजी साझेदारीमा लगानी लगायिका वैकक्षल्पक ष्ट्रवत्तीय
उपकरणहरूको माध्यम मार्िि ष्ट्रवत्तीय स्रोि पररचालन गने; न्त्यून आय वगि िथा शहरी
गरीबका लार्ग नवप्रवििनमा आिाररि सहकारी, सामाक्षजक र भाडाका आवास ष्ट्रवकास गने;
जग्गा ष्ट्रवकासका नवीन्त्िम् अविारणाहरू (भूर्म बैङ्क, अल्पकालीन स्वार्मत्व हस्िान्त्िरण, जग्गा
ष्ट्रहस्सा हस्िान्त्िरण, ष्ट्रवकास अर्िकार हस्िान्त्िरण, चक्लाबन्त्दी) को कायािन्त्वयनका लार्ग स्पि
कानूनी रूपरे िा ियार गने; शहरी ष्ट्रवकास सम्बि प्रयासहरूलाई चिीय अथििन्त्रमा आिाररि
गने; सवारी चाप िथा वािावरणीय प्रदूर्णलाई र्नयन्त्रण िथा र्नयमन गनि साविजर्नक शहरी
यािायाि प्रणालीका नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग िथा सिं रचनाहरूको र्नमािण गने; शहरी पूवाििार
आयोजना व्यवस्थापन िथा वािावरणमैरी शहरी यािायाि प्रणालीको ष्ट्रवकास गने।

(४) अन्त्िर-िह समन्त्वय िथा शहरी सुशासन प्रणाली ष्ट्रवकास गने: शहरी िथा बसोबास योजना
ि ा लगायि नीर्िगि सुिार गरी स्थलीय योजना प्रणालीलाई स्थाष्ट्रपि गने; एकीकृि
ऐन िजुम
शहरी सूचना व्यवस्थापन प्रणाली स्थापना गने; शहरी िथा ग्रामीण िेरमा सुशासन सेवा
प्रवाह िथा सुरिाको प्रत्याभूर्िका लार्ग सङ्घ, प्रदे श िथा स्थानीय िहको सहकायि र
समन्त्वयमा नागररक समाज, सुरिा र्नकाय, सामुदाष्ट्रयक सिं स्था, गैरसरकारी सिं स्थाहरूलाई
एकीकृि रूपमा पररचालन गनि सम्बक्षन्त्िि सङ्घीय मन्त्रालयहरूलाई थप प्रभावकारी बनाउने।

७.५ प्रमुि कायििम

(१) मौर्लक िथा रणनीर्िक शहर ष्ट्रवकास कायििम: प्रादे क्षशक राजिानीहरूलाई प्रमुि आर्थिक
केन्त्द्रसष्ट्रहिको शहरका रूपमा ष्ट्रवकास गने; सािै प्रदे शमा स्थानीय िथा रै थाने सिं स्कृर्ि एवम्
सभ्यिा झक्षल्कने, िुला पाकि, सङ्ग्रालय, मनोरञ्जन स्थल, व्यावसाष्ट्रयक भवन लगायिका सुष्ट्रविा
सम्पन्न, अन्त्य शहरको लार्ग समेि स्िर मापनको आिार प्रदान गनि सक्ने ष्ट्रकर्समका मौर्लक
एवम् नमूना शहरको र्नमािण गने।

योजनाबि, ददगो र उत्थानशील शहरीकरण िथा बस्िी ष्ट्रवकास | 155

(२) नमूना बस्िी ष्ट्रवकास कायििमः व्यवक्षस्थि नमूना ग्रामीण बस्िी ष्ट्रवकास गने; राष्ट्रिय, प्रादे क्षशक
िथा स्थानीय सम्पदा बस्िीहरूको अर्भलेि एवम् सिं रिण र प्रवििनसम्बन्त्िी नीर्िगि व्यवस्था
र्मलाउने; मौर्लक सम्पदा घनाबस्िीको सिं रिण र ष्ट्रवकास गने।

(३) एकीकृि शहरी पूवाििार र्नमािण र यािायाि प्रणाली सुिारः पैदलयारी, साइकलयारी र
आकक्षस्मक सेवा प्रदान गने सवारी सािनलाई समेि सहजिा पुग्ने गरी अन्त्िरािष्ट्रिय
मापदण्डअनुसार शहरी यािायाि प्रणाली र्नमािण गने; काठमाडौं उपत्यकाका उत्तर-दक्षिण
नदी र चिपथमा आिुर्नक, छररिो र वैकक्षल्पक यािायािको सािन व्यवस्था गने; शहरहरूको
एकीकृि (भौर्िक, सामाक्षजक, आर्थिक) पूवाििार र्नमािणको लार्ग स्थलीय योजनामा आिाररि
रणनीर्िक लगानी गनि मौजुदा सघन शहरी ष्ट्रवकास कायििमको सुिार गने; नीर्िगि
व्यवस्थासष्ट्रहि ठू ला शहरहरूमा एकीकृि शहरी पूवाििार (युष्ट्रटर्लटी कररडोर) ष्ट्रवकास गने;
समुदायको जग्गा योगदानमा आिाररि बसोबास िेर सुिार र शहरी पुनरोत्त्थान गने;
आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िमा आिाररि बसपाकिहरू र्नमािण गने।

(४) ग्रामीण-शहर सिं योजन र अन्त्िरआबििा कायििम: सबै स्थानीय िहका केन्त्द्रलाई पक्की सडक
सछजालसँग जोड्ने; प्रशासकीय सिं रचना अपुग भएका सबै स्थानीय िहमा आवश्यक सिं रचना
र्नमािण गने; ग्रामीण-शहर सिं योजनका लार्ग यािायाि पूवाििार िथा आर्थिक पूवाििार ष्ट्रवकास
गने; अत्यावश्यक झोलुङ्गे पुलहरू र्नमािण गने; स्थानीय मौर्लक वास्िुकला झल्कने गरी
आवश्यक सिं रचना र्नमािण गने; स्थानीय िहको केन्त्द्र वरपरको योजनाबि ष्ट्रवकास गने।

(५) भूर्महीन िथा अव्यवक्षस्थि बसोबास व्यवस्थापन कायििमः भौगोर्लक रूपले जोक्षिममा रहे का
बस्िीहरूको पष्ट्रहचान गरी स्थानान्त्िरण गने; एकीकृि बस्िी र्नमािण गदाि स्माटि र्सष्ट्रटको
अविारणा कायािन्त्वयन गने, साथै सहज जीष्ट्रवकोपाजिन सुर्नक्षिि गनि बस्िीर्भरै वा सँगै रहने
गरी ठू ला कृष्ट्रर्र्ामि िथा औद्योर्गक ग्रामहरू स्थापना गने; व्यवक्षस्थि नमूना ग्रामीण बस्िी
ष्ट्रवकास गने; नेपालभर जग्गा नभएका र आफ्नो एवम् पाररवाररक स्रोिमा समेि जीष्ट्रवकोपाजिन
गनि नसक्ने व्यक्षक्तहरूका लार्ग सहकारी, साझा, भाडाका आवासको ष्ट्रवकास गरी बसोबासको
व्यवस्था गने र िमशः त्यस्िा आवासको लागि उनीहरूलाई उपलधि गराइएको
ि आयमा आिाररि बनाउने; आन्त्िररक बसाइँसराइको प्रकृर्ि अध्ययन र
रोजगारबाट आक्षजि
आप्रवासनको व्यवस्थापन गने।

(६) नयाँ शहर आयोजनाः नयाँ शहर आयोजनाको मध्यावर्ि समीिासष्ट्रहि सम्भावनायुक्त
स्थानहरूको योजनावि ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार गने; आयोजनालाई कानुनी आिार प्रदान, सिं स्थागि

156 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 िमिा अर्भवृष्ट्रि, लगानी वृष्ट्रि र कायाित्मक सुिारसष्ट्रहि योजनाबि शहरी िथा बस्िी ष्ट्रवकास
आयोजनाको रूपमा रूपान्त्िरण गने।

(७) सबै प्रदे श राजिानी र प्रमुि शहरमा स्वच्छ ष्ट्रपउने पानीको व्यवस्थापनः शहरहरूमा स्थानीय
स्रोि र अन्त्य स्रोि समेि प्रयोग गरी ष्ट्रपउनयोग्य पानीको आपूर्ििको सुर्नक्षिििा गने; शहरी
िथा शहरोन्त्मुि िेरमा सहलगानी, लागि साझेदारी र लागि उठ्िीको र्सिान्त्िअनुसार
िानेपानी र सरसर्ाइ सेवाको ष्ट्रवस्िार गने।

(८) पानीका स्रोिहरूको सिं रिण र पुनभिरण कायििमः प्रत्येक बस्िीमा रहे का पानीका परम्परागि
स्रोिहरूलाई सिं रिण र पुनभिरण गने कायििम लागु गने; ग्रामीण बस्िीहरूमा पोिरी, िलाऊ
र्नमािण गने कायिलाई अर्भयानका रूपमा सञ्चालन गने; वर्ाििको पानी सङ्कलन गरी िानेपानी
र र्सँचाइमा प्रयोग गनि सक्ने प्रणालीको ष्ट्रवकास गने।

(९) नदीजन्त्य स्रोिको सरसर्ाइ र सिं रिण कायििमः उपत्यकाको बागमिी लगायि सबै नदीहरू,
दे शका प्रमुि शहरका नदीहरू र बस्िीका नक्षजक रहे का पानीका स्रोिहरूलाई शुिीकरण
गनिका लार्ग वैकक्षल्पक ढल र्नकास र प्रशोिन प्रणालीका कायििमलाई अर्नवायि गने।

(१०) एकीकृि शहरी र्ोहोर व्यवस्थापन कायििम: स्रोिमा वगीकरणसष्ट्रहि चिीय प्रयोगबाट
र्ोहोरमैलाको वैज्ञार्नक व्यवस्थापन गनि प्राष्ट्रवर्िक सहयोग र आवश्यक पूवाििार र्नमािण
गने; सबै शहरहरूमा र्ोहोर प्रशोिन केन्त्द्र िथा ल्याण्डर्ील साइटको व्यवस्थापनसष्ट्रहि
प्रशोिन प्रणालीको ष्ट्रवकास गने; कुष्ट्रहने, नकुष्ट्रहने र पुनप्रियोग गनि र्मल्ने र्ोहोरलाई अलग-
अलग सङ्कलन गने गरी स्थानीय िहहरू मार्िि र्ोहोर व्यवस्थापन गनि छु ट्टै मापदण्ड बनाइ
कायािन्त्वयन गने; प्लाष्ट्रिकजन्त्य पदाथिको प्रयोगलाई र्नरूत्साष्ट्रहि गदै प्लाष्ट्रिक जलाउने
कायिलाई कानूनिः र्नर्ेि गने।

(११) शहरी सुशासन, सिं स्थागि सुिार र िमिा ष्ट्रवकास कायििम: स्थलीय योजना िजुम
ि ा, भूउपयोग
र भौर्िक ष्ट्रवकासको र्नयमन र एकीकृि पूवाििार र्नमािणका लार्ग मौजुदा नीर्िगि र
सिं स्थागि व्यवस्थामा सुिार गने; स्थानीय िहमा शहरी योजना िजुम
ि ा र कायािन्त्वयनका लार्ग
चाष्ट्रहने स्रोि िथा जनशक्षक्त (शहरी योजनाकार, वास्िुष्ट्रवद्, इक्षन्त्जर्नयर सक्षम्मर्लि प्राष्ट्रवर्िक)
व्यवस्थापन र पररचालन गने; शहरी आर्थिक कररडोरहरूको एकीकृि ष्ट्रवकासको सिं यन्त्र
ष्ट्रवकास गने; शहरी सूचना र सरोकारवालाहरूबीच र्सिा सम्पकि प्रणाली स्थापना गने; सबै
नगरपार्लकामा उपयुक्त जनशक्षक्तको व्यवस्थासष्ट्रहि राष्ट्रिय भवन सिं ष्ट्रहिा कायािन्त्वयन गने;
र्नमािण प्रष्ट्रियालाई सुरक्षिि बनाउनका लार्ग र्नमािणकिाि (व्यक्षक्त वा कम्पनी वा व्यवसायी)ले

योजनाबि, ददगो र उत्थानशील शहरीकरण िथा बस्िी ष्ट्रवकास | 157

 अर्नवायि रूपमा कामदार, पैदलयारी, सवारीचालक र र्छमेकको जनिनमा कुनै िर्ि नपुग्ने
गरी कायिसम्पादन गने प्रणालीको ष्ट्रवकास गने।

(१२) काठमाडौं उपत्यका ष्ट्रवकास प्रार्िकरणको पुनसंरचना कायििमः स्थानीय िहहरूको समेि
अपनत्व रहने गरी काठमाडौं उपत्यकालाई एउटै ष्ट्रवकास एकाइको रूपमा रहने गरी
एकीकृि शहरी ष्ट्रवकास योजना ियार गने; काठमाडौं उपत्यका ष्ट्रवकास प्रार्िकरणको
पुनसंरचना गने।

(१३) शहरी वािावरण सुिार, सुरिा र ष्ट्रवपद् उत्थानशीलिा कायििमः ष्ट्रवपद् जोक्षिम न्त्यूनीकरणका
लार्ग स्थलीय योजनामा आिाररि भू-उपयोग र र्नमािणसम्बन्त्िी मापदण्ड एवम् भवन
सिं ष्ट्रहिाको समसामष्ट्रयक पररमाजिनसष्ट्रहि भौर्िक ष्ट्रवकासको र्नयमन गने; हररि ष्ट्रवकास
अवलम्बनसष्ट्रहि जलवायु अनुकूलनको आन्त्िररकीकरण गने; ग्रामीण बस्िीहरूमा पोिरी,
िलाउ, कुलो र्नमािण गने कायिलाई अर्भयानका रूपमा सञ्चालन गने; शहरमा हुने सबै
प्रकारका प्रदूर्ण र्नयन्त्रण, र्नयमन िथा न्त्यूनीकरण गने; प्राकृर्िक िथा मानव र्सक्षजि
ि
ष्ट्रवपदबाट प्रभाष्ट्रवि िेरहरूमा पुनर्निमािण, पुनस्थािपना िथा पुन:एकीकरण गने; नगर प्रहरीको
उपक्षस्थर्ि बढाउने; साविजर्नक िेरहरूमा र्बजुली बत्ती सुिार गने; शहरी सुरिालाई
प्रभावकारी रूपमा सम्बोिन गनि सामुदाष्ट्रयक सिं लग्निा प्रवििन गने।

७.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . ष्ट्रियाकलाप एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
रणनीर्िक शहरी सडक र्नमािण िथा
1. ष्ट्रक.र्म. ३१०२ ५६००
ष्ट्रवस्िार
2. व्यवक्षस्थि योजनावि बस्िी ष्ट्रवकास हेक्टर २९६ १०३००
3. रणनीर्िक महत्वका बसपाकि र्नमािण सङ्ख्या ३ १४
लक्षिि वगि िथा ष्ट्रवपद्बाट
4. सङ्ख्या ३५५३ ५००००
ष्ट्रवस्थाष्ट्रपिहरूका लार्ग आवास र्नमािण
राष्ट्रिय भवन सिं ष्ट्रहिा कायािन्त्वयन भएका
5. सङ्ख्या - २९३
नगरपार्लका
सरकारी कायािलय भवन प्रवलीकरण िथा
6. सङ्ख्या २०९ ५००
नयाँ र्नमािण
7. स्माटि शहर र्नमािण सङ्ख्या - १३

158 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . ष्ट्रियाकलाप एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
आिुर्नक एकीकृि र्ोहोरमैला व्यवस्थापन
8. केन्त्द्र िथा स्यार्नटरी ल्याण्डष्ट्रर्ल साइट सङ्ख्या १ १७
र्नमािण
वैकक्षल्पक सहायक राजमागि िथा
9. ष्ट्रक.र्म. ४,६९६ ६२००
रणनीर्िक सडक कालोपरे
10. सडकको आवर्िक ममिि सम्भार ष्ट्रक.र्म ४,६९३ ६,७००
बाह्रै मष्ट्रहना सञ्चालन योग्य प्रादे क्षशक िथा
11. ष्ट्रक.र्म २३,१०० ४०६००
स्थानीय सडक सञ्जाल
12. झोलुङ्गे पुल र्नमािण सङ्ख्या १०,५०८ १४,०००
13. सडक पुल र्नमािण सङ्ख्या ६८५ १,२००
14. सडक पुगेको गा.पा/नगरपार्लका केन्त्द्र सङ्ख्या ७३२ ७५३
पक्की सडक पुगेको गा.पा/नगरपार्लका
15. सङ्ख्या ५३२ ७५३
केन्त्द्र
16. सडक सुरिा लागु भएको ग्रामीण सडक ष्ट्रक.र्म - १७५०
श्रम
ष्ट्रवर्भन्न पूवाििारहरूका कायििमबाट थप
17. ददन - १७५
रोजगारी र्सजिना
(लाि)
आिारभूि सरसर्ाइ सेवाबाट लाभाक्षन्त्वि
18. प्रर्िशि ९५.५ ९९
जनसङ्ख्या
सुरक्षिि रूपमा व्यवक्षस्थि सरसर्ाइ
19. प्रर्िशि ६१ ६५
सेवाबाट लाभाक्षन्त्वि जनसङ्ख्या
प्रशोिनसष्ट्रहिको ढल/मानव मल मुरजन्त्य
20. प्रर्िशि २.३४ ३०
र्ोहोर व्यवस्थापन

योजनाबि, ददगो र उत्थानशील शहरीकरण िथा बस्िी ष्ट्रवकास | 159

 पररच्छे द ८

लै ष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज

८.१ पृष्ठभूर्म १६३

८.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था १६३
८.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी १६५
८.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि १६७
८.५ प्रमुि कायििम १७०
८.६ पररमाणात्मक लक्ष्य १७६
 पररच्छे द ८

लै ष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज

८.१ पृष्ठभूर्म

नेपालको सिं ष्ट्रविानले समानुपार्िक, समावेशी र सहभार्गिामूलक र्सिान्त्िका आिारमा ष्ट्रवभेदरष्ट्रहि,

आर्थिक समानिायुक्त, सामाक्षजक न्त्यायसष्ट्रहिको समिामूलक समृि समाजको र्नमािण गने सङ्कल्प
र्लएको छ। आर्थिक, सामाक्षजक, साँस्कृर्िक, भौगोर्लक, प्रशासर्नक िथा राजनैर्िक दृष्ट्रिले पछार्ड
परे का ष्ट्रवर्भन्न लक्षिि वगि, समुदाय एवम् र्लङ्ग (मष्ट्रहला, दर्लि, आददवासी जनजार्ि, मिेशी, थारू,
मुक्षस्लम समुदाय, उत्पीर्डि िथा ष्ट्रपछडावगि, अल्पसङ्ख्यक, सीमान्त्िकृि, लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक
अल्पसङ्ख्यक, ष्ट्रकसान, श्रर्मक, बालबार्लका, अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, ज्येष्ठ नागररक, आर्थिक रूपले
ष्ट्रवपन्न िस आयि) िथा ष्ट्रवशेर् सिं रिणको आवश्यकिा भएका नागररकको सिं रिण, सशक्तीकरण र
ष्ट्रवकासका लार्ग सिं ष्ट्रविानले मौर्लक हकको रूपमा व्यवस्था र नीर्िगि िथा कानूनी सिं रिण समेि
प्रदान गरे को छ।

सिं ष्ट्रविानले प्रत्येक व्यक्षक्तलाई आत्मसम्मानपूवक

ि जीवनयापन गनि पाउने हक, नागररक स्विन्त्रिा,
मौर्लक अर्िकार िथा मानव अर्िकारको सिं रिण र सम्वििन गदै समानुपार्िक समावेशी र्सिान्त्िका
आिारमा राज्यका सबै िह र र्नकायमा सहभार्गिाको हक सुर्नक्षिि गरे को छ। यसै आिारमा,
हालसम्मका उपलक्षधिलाई सिं स्थागि गदै सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहबीचको समन्त्वय र सहकायिलाई
सुदृढ बनाइ वक्षञ्चिीकरणमा परे का वगि र समुदायको सामाक्षजक, आर्थिक, राजनीर्िक अवरोिलाई
हटाउँ दै स्वास््य, क्षशिा, आवास, सीप ष्ट्रवकास, रोजगारीका अवसर िथा स्रोि सािनमार्थ अग्रार्िकार
ददँदै नागररकहरूको सशक्तीकरण र सवािङ्गीण ष्ट्रवकासमा पररचालन गनुि योजनाको प्राथर्मकिा
हुनछ
े ।

८.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

नेपालको सिं ष्ट्रविानले प्रत्याभूि गरे का मौर्लक हक िथा अर्िकारको कायािन्त्वयनका लार्ग गररएका
नीर्िगि, कानूनी िथा कायििमगि प्रयासका र्लस्वरूप लक्षिि वगिको सशक्तीकरण, समावेशीकरण
िथा सामाक्षजक पररचालनका िेरमा केही महत्त्वपूणि उपलक्षधि हार्सल भएका छन्।

यस ददशामा भएका उल्लेख्य नीर्िगि िथा कानूनी व्यवस्थामा मष्ट्रहला ष्ट्रवरुि हुने सबै प्रकारका
भेदभाव उन्त्मुलन गनेसम्बन्त्िी महासक्षन्त्ि, १९७९, मष्ट्रहला अर्िकार र लैष्ट्रङ्गक समानिाका लार्ग
बेइक्षजङ्ग प्लाटर्मि कायियोजना, १९९५, आददवासी िथा जनजार्िसम्बन्त्िी महासक्षन्त्ि, १९८९ िथा

लैष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज | 163

 ु राि सङ्घीय घोर्णा पर, २००७ को अनुमोदन र सोअनुरूपका
आददवासी जनजार्िसम्बन्त्िी सिं यक्त
नीर्ि िथा कायििम कायािन्त्वयनका साथै प्रदे श िथा स्थानीय िहमा आन्त्िररकीकरण एवम्
मूलप्रवाहीकरण गररदै लर्गएको छ। अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्तको अर्िकारसम्बन्त्िी महासक्षन्त्ि,२००६
िथा अपाङ्गिासम्बन्त्िी एक्षशया िथा प्रशान्त्ि िेरीय आवर्िक रणनीर्ि िथा कायियोजना पर्न
कायािन्त्वयनमा रहे को छ। बालबार्लकाको अर्िकारसम्बन्त्िी महासक्षन्त्ि, १९८९, सबै प्रकारको
ु न गनेसम्बन्त्िी महासक्षन्त्ि, १९६५, अन्त्िरािष्ट्रिय श्रम सङ्गठनको महासक्षन्त्ि निं.
जािीय भेदभाव उन्त्मल
ु राि सङ्घ, सुरिा पररर्द्को
१६९, लगायिको अनुमोदन साथै मष्ट्रहला, शाक्षन्त्ि र सुरिासम्बन्त्िी सिं यक्त
प्रस्िाव निं.१३२५, १८२० र अन्त्य प्रस्िावहरूको कायािन्त्वयनसम्बन्त्िी दोश्रो राष्ट्रिय कायियोजना,
२०७६ लाई कायािन्त्वयनमा ल्याइएको छ।

राष्ट्रिय लैष्ट्रङ्गक समानिा नीर्ि, २०७७ को कायािन्त्वयनसँगै लैष्ट्रङ्गक समानिाका िेरमा प्राप्त
उपलक्षधिलाई सिं स्थागि गदै सारभूि लैष्ट्रङ्गक समानिाको स्थापनाका लार्ग राज्यका िीनवटै िहमा
लैष्ट्रङ्गक उत्तरदायी शासन पिर्िलाई जोड ददँदै आइएको छ। सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहका
सरकारका नीर्ि िथा कायििममा लैं ङर्गक उत्तरदायी बजेट प्रणाली अवलम्बन गररएको छ। ददगो
ष्ट्रवकास लक्ष्यमा मष्ट्रहला, बालबार्लका िथा ष्ट्रकशोरष्ट्रकशोरी, अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, जेष्ठ नागररक,
यौर्नक िथा लैष्ट्रङ्गक अल्पसङ्ख्यक र आददवासी जनजार्िसम्बन्त्िी ष्ट्रवर्य समावेश गरी ष्ट्रवष्ट्रवि
कायििमहरू कायािन्त्वयन भइरहे का छन्।

बार्लका, ष्ट्रकशोरी िथा मष्ट्रहलाहरूको स्वास््य, क्षशिा, रोजगारी िथा नीर्िगि िहमा समिामूलक
पहुँच िथा प्रर्िर्नर्ित्व बढाउन भएका प्रयासका र्लस्वरूप ष्ट्रवर्भन्न उपलक्षधि हार्सल भएका छन्।
राष्ट्रिय जनगणना, २०७८ अनुसार मष्ट्रहला र पुरुर्को सािरिा दर िमशः ६९.४ र ८३.६
प्रर्िशि, घर वा जग्गा वा घरजग्गामा स्वार्मत्व पुगेको मष्ट्रहला २३.८ प्रर्िशि, मािृ मृत्यु अनुपाि
प्रर्िलाि जीष्ट्रवि जन्त्ममा १ सय ५१ र कुल प्रजनन दर २.१ प्रर्ि मष्ट्रहला पुगेको छ। लैष्ट्रङ्गक
ष्ट्रहिंसा र्नवारण कोर् सछचालन (दोस्रो सिं शोिन) र्नयमावली, २०७६ बमोक्षजम ७ वटै प्रदे श र
७५३ वटै स्थानीय िहमा लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रहिंसा र्नवारण कोर् स्थापना भई सञ्चालनमा आएको छ।
अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्तको जनसङ्ख्या २.२ प्रर्िशि रहे को छ। अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्तको
अर्िकारसम्बन्त्िी ऐन, २०७४ र र्नयमावली, २०७७ कायािन्त्वयनमा रहे का छन्।
आ.व.२०७९/८० मा सामाक्षजक सुरिा भत्ता प्राप्त गने पूणि अशक्त अपाङ्गिा भएका ६६ हजार
१ सय ५७ र अर्ि अशक्त अपाङ्गिा भएका १ लाि ३८ हजार १ सय ६५ गरी कुल २ लाि
४ हजार ३ सय २२ रहेका छन्। ज्येष्ठ नागररकको सङ्ख्यात्मक वृष्ट्रिसँगै सम्मानजनक
जीवनयापनका लार्ग उक्षचि हे रचाह िथा सामाक्षजक सुरिाको व्यवस्थालाई सुदृढ गदै ज्ञान, सीप,
िमिा िथा अनुभवलाई ष्ट्रवकास प्रयासमा उपयोग गने नीर्ि अवलम्बन गररएको छ।

164 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

हाल नेपालमा १८ वर्ि मुर्नका बालबार्लकाको सङ्ख्या कुल जनसङ्ख्याको ३४.८ प्रर्िशि पुगेपर्न
बार्लकाको सङ्ख्या ष्ट्रवगि १ दशकमा ५ प्रर्िशिले घटे को दे क्षिन्त्छ जसले गभािवस्थामा नै र्लङ्ग
छनौटको क्षचन्त्िाजनक क्षस्थर्िलाई इष्ट्रङ्गि गदिछ। बालबार्लकाको शारीररक, मानर्सक, बौष्ट्रिक
लगायि सवािङ्गीण व्यक्षक्तत्व ष्ट्रवकासका लार्ग स्थानीय िहदे क्षि सङ्घीय िहसम्म नीर्ि, योजना,
कायििम िथा सिं स्थागि सिं यन्त्र स्थापना िथा सञ्चालन, बालबार्लकाको आपिकालीन उिार, सिं रिण
िथा व्यवस्थापनका लार्ग बालबार्लका िोजिलास सेवा ‘१०४’ र बाल हे ल्पलाइन सेवा ‘१०९८’
सञ्चालनमा रहे का छन्। बालबार्लकासम्बन्त्िी ऐन,२०७५ र र्नयमावली,२०७८ कायािन्त्वयनमा
आएका छन्। बाल अर्िकारको सिं रिण िथा प्रवििनको सवालमा सरोकारवालाहरूको सहभार्गिा
िथा सचेिना बढ्दै गएको अवस्था छ।

बहुआयार्मक, बहुिेरगि एवम् बहुराष्ट्रिय सङ्गदठि अपरािको रूपमा ष्ट्रवस्िार भएको मानव
बेचर्बिन, गैरकानूनी ओसारपसार, दुव्यिवहार, शारीररक, मानर्सक वा यौनजन्त्य शोर्णको जोक्षिम
बष्ट्रढरहे को अवस्था छ। यस सन्त्दभिमा र्नरोि, उिार, पीर्डिको सिं रिण िथा पुनस्थािपना र कानूनी
उपचारसम्बन्त्िी कायिका लार्ग मानव बेचर्बिन िथा ओसारपसार (र्नयन्त्रण) ऐन, २०६४ र
र्नयमावली, २०६५ कायािन्त्वयनमा रहे का छन्। साथै, नेपालले अन्त्िरािष्ट्रियस्िरमा बहुराष्ट्रिय सङ्गदठि
ु
अपराि ष्ट्रवरुिको सिं यक्त रािसङ्घीय महासक्षन्त्िको मानव बेचर्बिन, ष्ट्रवशेर् गरी मष्ट्रहला र
बालबार्लकाको बेचर्बिन िथा ओसारपसारको रोकथाम, दमन िथा सजायको सम्बन्त्िमा व्यवस्था
भएको पुरक आलेि (पालेमो प्रोटोकल) को अनुमोदन गरे को छ।

समाजमा रहे का सिं रचनात्मक अवरोिलाई क्षचदै हरे क व्यक्षक्त िथा समुदायले आफ्नो िमिा र
सम्भावनाको पूणि उपयोग गनि पाउने समावेशी समाज िथा वािावरणको र्नमािण गनि लक्षिि वगिका
मुद्दाहरूमा नीर्िगि, कानूनी र सिं स्थागि सुिार गदै प्रभावकारी कायािन्त्वयनका लार्ग सशक्तीकरण
र सामाक्षजक समावेशीकरणसम्बन्त्िी ष्ट्रवर्भन्न सिं वैिार्नक आयोगहरू ष्ट्रियाशील रहे का छन्।

आर्थिक, सामाक्षजक रूपान्त्िरण िथा ददगो ष्ट्रवकासका लार्ग नागररक समाज, सामुदाष्ट्रयक सङ्घसिं स्था
र राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय गैरसरकारी सङ्घसिं स्थाहरूले महत्त्वपूणि भूर्मका र्नवािह गदै आएका छन्।

८.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) कुरीर्ि एवम् कुप्रथाको अन्त्त्यः बालर्बबाह, बहुष्ट्रववाह, यौर्नक िथा लैष्ट्रङ्गक अल्पसङ्ख्यकको
जबरजस्िी ष्ट्रववाह, छाउपडी, दाइजो, छु वाछु ि,बोक्सीप्रथा लगायिका परम्परागि कुरीर्ि र
कुप्रथाको अन्त्त्य गनु;ि पुनरावृक्षत्त हुँदै आएका ष्ट्रहिंसा, ष्ट्रवभेद र शोर्णलाई प्रश्रय ददने सामाक्षजक
सिं रचना, मूल्य, मान्त्यिा िथा सोचको अन्त्त्य गनु।
ि

लैष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज | 165

(२) सबै प्रकारका ष्ट्रहिंसा, ष्ट्रवभेद र शोर्णको अन्त्त्यः मष्ट्रहलामार्थ हुने घरे ल ु ष्ट्रहिंसा लगायि सबै
प्रकारका ष्ट्रहिंसा, ष्ट्रवभेद र शोर्णको अन्त्त्य गदै न्त्याय प्रार्प्तलाई सहज, सुलभ र पहुँचयोग्य
बनाउनु; लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रहिंसा, मानव बेचष्ट्रविन, ओसारपसार, अपहरण िथा िस्करीको पररवर्ििि
आयाम, स्वरूप, िररका र बाटो प्रयोगको सन्त्दभिमा र्नयन्त्रण िथा रोकथामका लार्ग
प्रभावकारी उपायहरू अवलम्बन गनु।
ि

(३) सीमान्त्िकृि वगि समुदायको आर्थिक िथा सामाक्षजक सशक्तीकरण: स्वास््य, क्षशिा, िाद्यान्न,
आवास, रोजगारी लगायिका आिारभूि आवश्यकिाको पररपूर्िि, आर्थिक स्रोि सािन मार्थको
असमान पहुँच िथा र्नणिय िहमा प्रभाव पानि सक्ने िमिा र अवसरको कमीले गदाि
सीमान्त्िकृि वगि समुदायको सशक्तीकरण एवम् सामाक्षजक आर्थिक पररचालनमा र्सक्षजि
ि
अवरोि हटाउनु; लक्षिि वगि, समुदाय एवम् लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यकको पष्ट्रहचान
िथा वगीकरणलाई वस्िुगि बनाउनु; लैष्ट्रङ्गक समानिा िथा सामाक्षजक ि्याङ्कसम्बन्त्िी
िण्डीकृि ि्याङ्कसष्ट्रहिको एकीकृि व्यवस्थापन सूचना प्रणाली सिं स्थागि गनि नसक्दा
अत्यावश्यक वगि समूह कम समेष्ट्रटने अवस्थाको अन्त्त्य गनु।
ि

(४) लक्षिि वगि िथा समूहको अथिपूणि सहभार्गिाको सुर्नक्षिििा: सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय सरकारको
समन्त्वय, सहकायि र साझेदारी अर्भवृष्ट्रि गदै लक्षिि वगि समूहकै नेित्ृ व र सहभार्गिा बढाउनु;
नीर्ि, कानून, योजना िथा कायििममा मष्ट्रहला िथा सबै सीमान्त्िकृि वगि समूहका
सवालहरूलाई आन्त्िररकीकरण िथा मूलप्रवाहीकरण गरी उत्तरदायी शासन प्रणाली सिं स्थागि
गनु।
ि

(५) मष्ट्रहलाको योगदानको सम्मान गने सिं स्कृर्िको ष्ट्रवकास : लैष्ट्रङ्गक सशक्तीकरण, सीप ष्ट्रवकास
िथा रोजगारी र्सजिना लगायिका िेरमा सिं लग्न र्नकायहरूबीच समन्त्वय र सहकायि गदै
आन्त्िररक रोजगारी िथा स्वरोजगार लगायिका बहुपिीय उपाय अवलम्बन गनु;ि मष्ट्रहलाको
घरे ल ु श्रम र स्याहार कायिलाई मूल्याङ्कन गरी राष्ट्रिय आयमा मष्ट्रहलाको योगदानको गणना
गने सिं यन्त्रको ष्ट्रवकास गनु;ि सबै व्यक्षक्त, पररवार र समाजले सम्मान गने सिं स्कृर्िको ष्ट्रवकास
गनु;ि मष्ट्रहलाको कायि-जीवनलाई सन्त्िुर्लि गदै ज्ञान, सीप र श्रमलाई उत्पादन र
उत्पादकत्वसँग जोड्नु।

(६) िास िेर, वगि र समुदायको लार्ग ष्ट्रवशेर् लक्षिि कायििम : आर्थिक रूपले ष्ट्रवपन्न,
सामाक्षजक वा शैक्षिक दृष्ट्रिले पछार्ड परे का वा अशक्त र असहाय अवस्थामा रहे का, असहाय
एकल मष्ट्रहला, अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, बालबार्लका, आफ्नो हे रचाह आर्ैं गनि नसक्ने िथा
लोपोन्त्मुि जार्िका नागररकका लार्ग प्रभावकारी रूपमा सामाक्षजक सुरिा र सिं रिण उपलधि

166 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 गराउनु; सामाक्षजक ष्ट्रवकासमा पर्छ परे का िेर लक्षिि नीर्ि र्नमािण गनु;ि साविजर्नक स्थल
िथा सेवा प्रवाह स्थल वा कायािलय पूवाििारलाई अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, ज्येष्ठ नागररक,
बालबार्लका र लैष्ट्रङ्गक मैरी बनाउनु; अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त िथा ज्येष्ठ नागररकको
आवश्यकिानुसार सेवा सुष्ट्रविा िथा सहायक सामग्रीको व्यवस्थापन गनु;ि लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक
अल्पसङ्ख्यक एवम् अन्त्य लक्षिि वगि समुदायका नागररकलाई आ-आफ्नो िमिा एवम्
दििाअनुसार रोजगारीको अवसर र्सजिनासँगै उत्पादनसँग जोड्नु; ज्येष्ठ नागररकको सिं रिणमा
पाररवाररक भूर्मका बढाउनु िथा ज्येष्ठ नागररकको लामो अनुभव र प्राष्ट्रवर्िक दििालाई
ँ ीकरण गरी रािष्ट्रहिमा प्रयोग गनु;ि ष्ट्रवभेद र वक्षञ्चिीकरणमा परे का िथा ष्ट्रवशेर् सिं रिणको
पुज
आवश्यकिा भएका बालबार्लकाका लार्ग प्रारक्षम्भक बालष्ट्रवकास िहदे क्षि नै बालमैरी
वािावरणको ष्ट्रवकास गदै सबै बालबार्लकालाई अर्नवायि सिं रिण प्रदान गनु।
ि

(७) सामाक्षजक पररचालनमा िहगि एवम् िेरगि समन्त्वय िथा सहकायि अर्भवृष्ट्रिः लैष्ट्रङ्गक
समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशीकरणको सवाललाई िहगि सरकार एवम् सबै
िेरहरूमा मूलप्रवाहीकरण िथा आन्त्िररकीकरण गनु;ि सामुदाष्ट्रयक िथा गैरसरकारी सिं स्थाको
सुशासन अर्भवृष्ट्रि गदै राष्ट्रिय प्राथर्मकिा र आवश्यकिाका िेरमा पारदशी एवम् उत्तरदायी
रूपमा पररचालन गनु;ि सुशासन, आन्त्िररक व्यवस्थापन िमिा, र्नयमन, अनुगमन िथा
मूल्याङ्कनका लार्ग सिं स्थागि सुदृढीकरण गदै एकद्वार प्रणाली मार्िि सहजीकरण एवम्
पररचालन गनु।
ि

(८) लक्षिि समूह केक्षन्त्द्रि ष्ट्रवपद् उत्थानशील प्रवििन: जलवायु पररवििन, प्राकृर्िक वा अन्त्य मानव
ि ष्ट्रवपद् वा महामारीको अवस्थामा पर्न लक्षिि वगि, समुदाय, सीमान्त्िकृि िथा ष्ट्रवशेर्
र्सक्षजि
सहायिा एवम् सिं रिणको आवश्यकिा भएका व्यक्षक्त िथा जलवायु सङ्कटापन्न वगि
समुदायलाई अत्यावश्यक एवम् आिारभूि सेवाको र्नरन्त्िरिा सुर्नक्षिििा गने प्रणाली ष्ट्रवकास
गनु।
ि

८.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) लै ष्ट्रङ्गक समानिा एवम् सशक्तीकरण, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशीकरणलाई

आन्त्िररकीकरण, मूलप्रवाहीकरण र स्थानीयकरण गने: ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको “कसैलाई
पछाडी नछोडौं” भन्ने सोच कायािन्त्वयन गनेगरी राज्यका सबै िह र ष्ट्रवर्यगि िेरले मष्ट्रहला,
बालबार्लका, ज्येष्ठ नागररक, अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यक
लगायि सीमान्त्िकृि, वक्षञ्चिीकरणमा परे का र ष्ट्रवशेर् सिं रिणको आवश्यकिा रहे का वगि र
समुदायको सरोकारलाई िेरगि नीर्ि, कानून, योजना, कायििम िथा सिं स्थागि सिं रचनामा

लैष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज | 167

 ष्ट्रवशेर् प्राथर्मकिाका साथ आन्त्िररकीकरण, मूलप्रवाहीकरण िथा स्थानीयकरण गने;
सशक्तीकरण, समावेशीकरण र पररचालनका आिार कायििमलाई स्थानीय िहको नीर्ि िथा
प्राथर्मकिासँगको आबििा, सामञ्जस्यिा र पररपूरकिाका आिारमा कायािन्त्वयन गने;
जनसाक्षङ्ख्यक अनुपाि र िमिाका आिारमा राज्यका सबै िह र अङ्गमा समानुपार्िक
समावेशीकरणको रणनीर्ि अवलम्बन र ष्ट्रवकासका हरे क प्रष्ट्रियामा ‘लैष्ट्रङ्गक सशक्तीकरण,
अपाङ्गिा िथा सामाक्षजक समावेशीकरण’ रणनीर्ि अवलम्बन गने; लक्षिि वगि र समुदायको
पष्ट्रहचान, उनीहरूको ष्ट्रवकासको रणनीर्ि र स्रोि िथा सािनमा पहुँच साथै ददगोपना सुर्नक्षिि
हुने गरी चरणबिरूपमा सशक्तीकरणका पूणि प्याकेजको व्यवस्था गने।

(२) िहगि िथा िेरगि समन्त्वय, सहकायि र साझेदारी प्रवििन गने: सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय
सरकारको भूर्मका, क्षजम्मेवारी र दायरा स्पि गरी समन्त्वय, सहकायि र साझेदारीमा लक्षिि
योजना िथा कायििम िजुम
ि ा एवम् कायािन्त्वयनका लार्ग िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; अर्ि ष्ट्रवपन्न,
अशक्त, असहाय, अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, अल्पसङ्ख्यक र सीमान्त्िकृि समुदायको आर्थिक
सामाक्षजक सशक्तीकरण एवम् पररचालनका लार्ग र्नजी, सहकारी िथा गैरसरकारी िेरसँगको
साझेदारी र सहकायिमा सामाक्षजक, आर्थिक िथा भौर्िक पूवाििारहरूमा लगानी अर्भवृष्ट्रि गने;
सबै प्रकारका लैष्ट्रङ्गकिामा आिाररि ष्ट्रवभेद, ष्ट्रहिंसा र शोर्ण र्नवारणका लार्ग सङ्घ, प्रदे श र
स्थानीय िहमा पुरुर् सहभार्गिा सञ्जाललाई सकृयिाका साथ पररचालन गने; सङ्घद्वारा प्रदे श
िथा स्थानीय सरकारलाई प्रदान गररने सशिि, र्नशिि एवम् अन्त्य अनुदानका रकमलाई
मिेशी, आददवासी जनजार्ि, दर्लि, मष्ट्रहला र सीमान्त्िकृि समुदायलाई प्राथर्मकिामा रािी
सामाक्षजक िेरमा उपयोग गने; ष्ट्रवशेर् अनुदानलाई समावेशी र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकासको
आवश्यकिा पूरा गने गरी पररचालन गने।

(३) लक्षिि वगि समुदायको अथिपूणि सहभार्गिा सुर्नक्षिि गनेः लक्षिि वगि, समुदाय र र्लङ्गको
लार्ग नीर्ि, योजना, कायििम िथा ष्ट्रियाकलाप लगायिको िजुम
ि ा, प्राथर्मकीकरण,
कायािन्त्वयन, अनुगमन, मूल्याङ्कन गदाि सरोकारवालाको आवश्यकिा, माग, नेित्ृ व र सहभार्गिा
सुर्नक्षिि गने; अन्त्िर-प्रदे श िथा अन्त्िर-स्थानीय िह सन्त्िर्ु लि एवम् समावेशी ष्ट्रवकास कायम
हुने गरी लक्षिि वगि, समुदाय, र्लङ्ग र सरोकारवालाको नेित्ृ व िथा िमिा ष्ट्रवकास गने।

(४) लक्षिि वगि िथा समुदायलाई ष्ट्रवशेर् सिं रिण गनेः अर्ि ष्ट्रवपन्न, अशक्त, असहाय, अपाङ्गिा
भएका व्यक्षक्त, दर्लि एवम् वष्ट्रहष्करण िथा बक्षञ्चिीकरणमा परे का वगि, समुदाय र र्लङ्गको
नागररकलाई ष्ट्रवशेर् सामाक्षजक सुरिा कायििम सञ्चालन िथा साविजर्नक सेवा प्रार्प्तमा
प्राथर्मकिा प्रदान गने; रोजगारी िथा आयआजिनका माध्यमबाट लक्षिि वगि िथा समुदायको
आत्मर्नभिरिा अर्भवृष्ट्रि गने; सामाक्षजक सुरिा िथा सेवा प्रणालीलाई सविव्यापी एवम् ददगो

168 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 बनाउने; सामाक्षजक सुरिामा दे क्षिएको दोहोरोपना हटाउँ दै, योगदान, आवश्यकिा र िमिामा
आिाररि सामाक्षजक सुरिाका वैकक्षल्पक र लागि प्रभावी उपायहरूको अवलम्बन गने।

(५) नवीन्त्िम् अविारणा एवम् प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग अर्भवृष्ट्रि गनेः नीर्ि, योजना, कायििम िजुम
ि ा िथा
कायािन्त्वयन गदाि जीवन चिमा आिाररि बहुिेरीय िथा बहुपिीय अविारणा अवलम्बन
गदै हरे क व्यक्षक्तलाई सम्मानपूवक
ि जीवनयापनको वािावरण सुर्नक्षिि गने; मष्ट्रहला,
बालबार्लका, ज्येष्ठ नागररक, अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यक
लगायिका ष्ट्रवक्षशि आवश्यकिा भएका वगि समुदायको सशक्तीकरण एवम् पररचालनमा
प्रष्ट्रवर्िको पहुँच, उपलधििा एवम् उपयोग अर्भवृष्ट्रि गने; अनुक्षचि प्रयोगबाट उत्पन्न हुन सक्ने
ु ान गरी आवश्यक सुरिाका उपायहरू अवलम्बन गने।
जोक्षिम िथा ष्ट्रहिंसाको पूवािनम

(६) ि्य र प्रमाणमा आिाररि र्नणिय प्रणाली ष्ट्रवकास गने: मष्ट्रहला, बालबार्लका, ज्येष्ठ नागररक,
अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यक लगायिका लक्षिि वगि समुदायको
नीर्ि, योजना, कायििम िजुम
ि ा, कायािन्त्वयन एवम् अनुगमन िथा मूल्याङ्कनलाई यथाथिपरक
बनाउन लक्षिि वगि समुदायको पष्ट्रहचानका आिार, मापदण्ड, सूचक र्निािरण गरी ष्ट्रवष्ट्रवि
पिहरू समेष्ट्रटएको िण्डीकृि ि्याङ्क प्राप्त हुने एकीकृि व्यवस्थापन सूचना प्रणाली ष्ट्रवकास
गने; लक्षिि समूहको उत्थान र ष्ट्रवकासको लार्ग स्थाष्ट्रपि सिं वैिार्नक आयोगहरूलाई
अनुसन्त्िानमूलक र जागरणको लार्ग स्रोि सािन सम्पन्न बनाउने।

(७) उिार, राहि, पुनस्थािपना िथा सामाक्षजक एकीकरण प्रभावकारी बनाउने: लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रहिंसा, मानव
बेचर्बिन िथा ओसारपसार, बालश्रम, यौन दुव्यिवहारबाट पीर्डि िथा प्रभाष्ट्रविको उिार,
सिं रिण, पुनस्थािपना िथा सामाक्षजक एकीकरणका लार्ग पाररवाररक, सामुदाष्ट्रयक साथै िहगि
िथा र्नकायगि समन्त्वय िथा साझेदारी गने; ष्ट्रवशेर् सिं रिणको आवश्यकिा भएका असक्त
िथा असहाय बालबार्लका िथा ष्ट्रकशोरष्ट्रकशोरी लगायि वगि समुदायलाई राज्यबाट अर्नवायि
सिं रिण र सम्वििन प्रदान गने; जलवायु पररवििनले समग्र मानव जीवनमा पारे को प्रभावका
साथै मष्ट्रहलाको कायिबोझ, उत्पादकत्व, स्वास््य र जीवनयापनमा परे का नकारात्मक प्रभाव
न्त्यूनीकरण गनि जलवायु पररवििनसम्बन्त्िी नीर्ि, कायििम र लगानीमा लैष्ट्रङ्गक
मूलप्रवाहीकरणको सुर्नक्षििा गने।

(८) न्त्याय प्रणालीमा सुिार गने: घरे ल ु ष्ट्रहिंसा लगायि सबै प्रकारका ष्ट्रहिंसा, ष्ट्रवभेद, शोर्ण िथा
मानव-बेचष्ट्रविन, गैरकानूनी ओसारपसार, यौन दुव्यिवहार, बालबार्लका, ष्ट्रकशोर-ष्ट्रकशोरी,
अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यक, ज्येष्ठ नागररक लगायिका
ू सेवा पिर्िद्वारा न्त्यायमा पहुँच िथा न्त्याष्ट्रयक र्नरूपण गने गरी
सवालमा सरल, सुलभ र द्रि

लैष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज | 169

 न्त्याय प्रणालीमा आवश्यक सुिार गने; स्थानीय न्त्याष्ट्रयक सर्मर्िको िमिा अर्भवृष्ट्रि गदै
न्त्याष्ट्रयक र्नरूपण प्रणालीलाई पीर्डिमैरी बनाउने।

(९) सामाक्षजक पररचालन िथा सिं स्थागि सुशासन कायम गनेः सङ्घ, प्रदे श िथा स्थानीय िहको
समन्त्वय र सहकायिमा सरोकारवाला र्नकायहरूको सिं स्थागि सबलीकरण गने; सामाक्षजक
िथा गैरसरकारी सङ्घसिं स्थामा सिं स्थागि सुशासन कायम गनि पारदक्षशि
ि ा, उत्तरदाष्ट्रयत्व र
जवार्दे ष्ट्रहिा अर्भवृष्ट्रिका लार्ग एकद्वार प्रणाली अवलम्बन गने।

(१०) सकारात्मक ष्ट्रवभेदको नीर्ि अबलम्बन गनेः जनसाक्षङ्ख्यक अनुपाि र आर्थिक-सामाक्षजक

िथा मानव ष्ट्रवकासको अवस्थामा कमजोर रहे का िास जार्ि, वगि र समुदायलाई सकारात्मक
ष्ट्रवभेदको नीर्ि अष्ट्रङ्गकार गदै साविजर्नक सेवा प्रवाह र रोजगारीको लार्ग आरिणमा
प्राथर्मकिा ददने।

८.५ प्रमुि कायििम

(१) शासकीय प्रबन्त्ि िथा नीर्िगि एवम् कानूनी सुिार कायििम: लक्षिि वगि, समुदाय र र्लङ्गका
मूलभूि सवाल एवम् सुरक्षिि मािृत्व एवम् प्रजनन् स्वास््य, लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रहिंसा, मानव बेचर्बिन
िथा ओसार-पसार र्नयन्त्रण, बालश्रम न्त्यूनीकरण, यौन दुव्यिवहार, ष्ट्रकशोर-ष्ट्रकशोरीका सवाल,
राजनैर्िक प्रर्िर्नर्ित्वसम्बन्त्िी अन्त्िरष्ट्रवरोि भएका कानूनहहरूको सिं शोिन गने; राष्ट्रिय-
अन्त्िरािष्ट्रिय िेरमा ष्ट्रवकर्सि अविारणा एवम् प्रर्िबििाअनुसार नीर्ि िथा कानूनहरूको
समयसापेि पररमाजिन गने; लगानी, िचि िथा प्रर्िर्लको जानकारी प्राप्त हुने गरी िीनै िहमा
लैष्ट्रङ्गक उत्तरदायी बजेट प्रणाली लागु गने; उपलक्षधि र प्रभावको लेिाजोिा गने प्रणालीको
स्थापना र र्नरन्त्िर अनुगमन िथा मूल्याङ्कन गने; सबै साविजर्नक र्नकाय िथा सङ्गदठि सङ्घ-
सिं स्थाहरूमा लैष्ट्रङ्गक सम्पकि अर्िकारी र लैष्ट्रङ्गक सम्पकि डेस्क स्थापना गरी िमिा अर्भवृष्ट्रि
गने; स्थानीय न्त्याष्ट्रयक सर्मर्िको िमिा ष्ट्रवकासका साथै र्नःशुल्क कानूनी सहायिा
कायििमको ष्ट्रवस्िार िथा स्िरोन्नर्ि गरी सरल, सुलभ, पहुँचयोग्य िथा प्रभावकारी बनाउने;
ष्ट्रहिंसा पीर्डि िथा प्रभाष्ट्रविका लार्ग राहि, उिार, र्नःशुल्क कानूनी सहायिा, मनोसामाक्षजक
परामशि, सीपमूलक िथा सामाक्षजक सक्षम्मलनका कायििमको लार्ग िीनै िहमा लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रहिंसा
र्नवारण कोर्, अन्त्िर-िह राहि िथा पुनस्थािपना कोर्को स्थापना एवम् सञ्चालन गने।

(२) अन्त्िरािष्ट्रिय प्रर्िवििा िथा राष्ट्रिय कायियोजना कायािन्त्वयन कायििम: सबै लक्षिि वगि,
समुदाय र र्लङ्गका सम्बन्त्िमा राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय प्रर्िबििा, सक्षन्त्ि, महासक्षन्त्ि एवम्
ऐक्षच्छक आलेिमा भएका व्यवस्था एवम् र्सर्ाररशलाई स्थानीयकरण गने; बालश्रम, लैं ष्ट्रङ्गक
ष्ट्रहिंसा, यौन दुव्यिवहार, कुरीर्ि िथा बोक्सीको आरोप, छाउपडी, मष्ट्रहनावारी ष्ट्रवभेद जस्िा

170 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पारम्पररक हार्नकारक अभ्यासहरू अन्त्त्यका लार्ग राष्ट्रिय कायािन्त्वयन कायियोजना िजुम
ि ा
िथा कायािन्त्वयन गने।

(३) लक्षिि वगि िथा समुदायको पष्ट्रहचान िथा वगीकरणसम्बन्त्िी कायििम: अपाङ्गिा भएका
व्यक्षक्त, लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यक लगायि सबै लक्षिि वगि िथा समुदायको राष्ट्रिय
पररचयपर प्रणालीमा आवििा गने; अपाङ्गिा पष्ट्रहचान िथा वगीकरणको लार्ग सहज र सरल
पूव ि परीिण प्रणालीको मापदण्ड ष्ट्रवकास गरी पररचयपर ष्ट्रविरण प्रणालीलाई व्यवक्षस्थि गने;
लैष्ट्रङ्गक अल्पसङ्ख्यक समुदायको नागररकिा प्रार्प्त प्रष्ट्रियामा सहजीकरण र एकरूपिा कायम
गने।

(४) अपाङ्गिा मैरी जीवन सहजीकरण कायििम: अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्तका लार्ग र्नजी िथा
साविजर्नकस्िरमा सञ्चालन हुने हे रचाह केन्त्द्र, आवासीय पुनस्थािपना िथा ददवा सेवा केन्त्द्रको
सञ्चालनका लार्ग राष्ट्रियस्िरको मापदण्ड ियार गरी कायािन्त्वयनमा ल्याउने; बौष्ट्रिक अपाङ्गिा,
अष्ट्रटजम, श्रवणशक्षक्त ष्ट्रवष्ट्रहन, दृष्ट्रिष्ट्रवष्ट्रहन िथा बहुअपाङ्गिा भएका व्यक्षक्तको सूचनामा पहुँच
वृष्ट्रि गनि सक्षचर, सरल, ठू ला छापा, स्पशि सिं केि र सािंकेर्िक भार्ा, दोभासे लगायिका
सेवासम्बन्त्िी मापदण्ड र कायिष्ट्रवर्ि बनाइ कायािन्त्वयन गने; अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त,
बालबार्लका, अशक्त, असहाय, ष्ट्रवपन्न लगायि बढी जोक्षिममा रहे का वगिलाई ष्ट्रवपद्का
अवस्थामा सेवा र्नरन्त्िरिाको कायियोजना बनाइ लागु गने; अपाङ्गिा भएका बालबार्लकाको
र्सकाइको लार्ग ष्ट्रवश्वव्यापी र्सकाइ पिर्िबाट अध्ययन अध्यापन गराउने; अर्भभावक
क्षशिालाई क्षशिण प्रष्ट्रियामा समायोजन गने; अपाङ्गिा रोकथाम िथा पुनःस्थापना
कायििमलाई िमशः सबै प्रदे शमा ष्ट्रवस्िार गने; आमसञ्चार, सूचना र प्रष्ट्रवर्िमा अपाङ्गिा
भएका व्यक्षक्तको पहुँच सुर्नक्षिि गदै सेवाको उपलधििा र उपकरणको व्यवस्था गरी
अपाङ्गिामैरी सहजीकरण कायििम सञ्चालन गने।

(५) लै ष्ट्रङ्गक समानिा, आर्थिक सशक्तीकरण र ष्ट्रहिंसा न्त्यूनीकरण कायििम: समुदायमा लैष्ट्रङ्गक
समानिाका पहलहरूको र्नरन्त्िर अनुगमन र मूल्याङ्कन गनि सशक्त एवम् साझा प्रणाली
स्थापना गने; यौन िथा प्रजनन स्वास््य अर्िकारका प्रयासहरूमा सामाक्षजक सङ्घ सिं स्थाको
पूणि सहयोग, सहभागीिा र जवार्दे ष्ट्रहिालाई बर्लयो बनाउने; लैष्ट्रङ्गकिामा आिाररि ष्ट्रवभेद
िथा ष्ट्रहिंसा न्त्यूनीकरण गने; मयािददि मष्ट्रहनावारीलाई प्रवििन गने; मष्ट्रहला िथा ष्ट्रकशोरीको
नेित्ृ वदायी भूर्मकासष्ट्रहि उत्पादनका िेर (कृष्ट्रर्, वन, व्यापार, पयिटन) हरूमा र आर्थिक
उपाजिनमा मष्ट्रहला नेित्ृ वदायी सामाक्षजक आर्थिक वािावरणको ष्ट्रवकास गने; सबै छोरीहरूका
लार्ग आत्मरिा िालीम कायििम सञ्चालन गने; राष्ट्रिय आयमा मष्ट्रहलाको घरे ल ु श्रम िथा
स्याहार कायिलाई गणना गने; मष्ट्रहलाहरूको आर्थिक सष्ट्रियिाप्रर्ि सबैले सम्मान गने

लैष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज | 171

 सिं स्कृर्िको ष्ट्रवकास गनि सचेिनामूलक अर्भयान सञ्चालन गने; भूर्मष्ट्रहन दर्लिको हकमा
न्त्यूनिम जीष्ट्रवकोपाजिनका लार्ग स्थानीय िहसँगको समन्त्वयमा आवश्यक जर्मनको प्रबन्त्ि
गने; यौर्नक अल्पसङ्ख्यकसम्बन्त्िी सचेिना िथा सशक्तीकरण कायििम सञ्चालन गने।

(६) बाल अर्िकार सिं रिण िथा प्रवििन कायििम: सबै प्रकारको बालश्रमको अन्त्त्यका लार्ग
सबै उद्योग, कलकारिाना, व्यवसायका िेरमा स्वीकृर्ि िथा नवीकरणका समयमा बालश्रम
मुक्त कायिस्थल सुर्नक्षिि गनि पूवप
ि रीिण अर्नवायि लागु गने; बेवाररसे, पररत्यक्त, अर्भभावक
ष्ट्रवष्ट्रहन िथा ष्ट्रवशेर् सिं रिणको आवश्यकिा भएका बालबार्लकालाई सम्बक्षन्त्िि स्थानीय
िहबाट नै वैकक्षल्पक हे रचाहको व्यवस्था गने प्रणाली स्थापना गने; बालमैरी स्थानीय शासन
प्रवििनका कायििमहरू मार्िि बाल अर्िकार प्रवििन िथा सुदृढ गने; बाल क्लव, बाल
सञ्जाल, ष्ट्रकशोरष्ट्रकशोरी समूह, स्काउट जस्िा सिं स्थाको गठन िथा सञ्चालनलाई ष्ट्रवस्िार गरी
बालबार्लकाको सामाक्षजक उत्तरदाष्ट्रयत्व बोि िथा स्वावलम्बी जीवनपिर्िको र्सकाइसम्बन्त्िी
सहभागीिा बढाउने; सूचना प्रष्ट्रवर्ि िथा सामाक्षजक सञ्जालको दुरूपयोगबाट हुने ष्ट्रहिंसाको
र्नयमन र र्नयन्त्रणका लार्ग कानूनी व्यवस्था गरी कडाइका साथ कायािन्त्वयन गने; बाल
सुिार गृहलाई न्त्यूनिम मापदण्डका आिारमा वगीकरण गदै न्त्यूनिम् सेवासष्ट्रहि प्रभावकारी
सञ्चालन िथा व्यवस्थापन गने; बालगृहको सिं स्थागि आवासीय सिं रिणलाई र्नरुत्साष्ट्रहि गदै
अक्षन्त्िम ष्ट्रवकल्पको रूपमा मार सिं रिण गने व्यवस्थाको कायािन्त्वयन गने; सरल, सहज एवम्
बालबार्लका िथा अर्भभावकमैरी बालन्त्याय र्नरूपण गने; बालबार्लकाको मानर्सक िथा
शारीररक ष्ट्रवकासका लार्ग प्रारक्षम्भक बाल ष्ट्रवकास कायििममा सबै वगि र समुदायको पहुँच
िथा उपभोग अर्भवृष्ट्रि गने; दर्लि बालबार्लकाको क्षशिाको गुणस्िर र र्सकाइ अर्भवृष्ट्रि
गनि लक्षिि कायििम सञ्चालन गने।

(७) लक्षिि समुदाय ष्ट्रवशेर् सामक्षजक ष्ट्रवकास िथा एकीकरण कायििम: लक्षिि वगिको पष्ट्रहचान
िथा वगीकरणका आिार, मापदण्ड िथा सूचक र्निािरण गरी सोको आिारमा स्थानीय र
प्रादे क्षशक िहमा राष्ट्रिय मापदण्डको अिीनमा रही अर्ि ष्ट्रवपन्न, अशक्त, असहाय, अपाङ्गिा
भएका व्यक्षक्त, अल्पसङ्ख्यक र सीमान्त्िकृि समुदाय केक्षन्त्द्रि स्थान ष्ट्रवशेर् आिार कायििम
सञ्चालन गने; मष्ट्रहला, ज्येष्ठ नागररक, अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, सीमान्त्िकृि लगायि लक्षिि
वगिका अशक्त, असहाय, ष्ट्रवभेद िथा ष्ट्रहिंसा प्रभाष्ट्रविका लार्ग एकीकृि सेवाहरूको ष्ट्रवकास,
ष्ट्रवस्िार र घुक्षम्ि सेवा कायििम सञ्चालन गने; घरे ल ु ष्ट्रहिंसा लगायि सबै प्रकारका ष्ट्रवभेद,
ष्ट्रहिंसा, शोर्ण, परम्परागि हार्नकारक अभ्यास, अन्त्िष्ट्रवश्वास, जािीय ष्ट्रवभेद, कुरीर्ि, बष्ट्रहष्करण
अन्त्त्यका लार्ग ष्ट्रवशेर् िथा लक्षिि कायििम सञ्चालन गने; घरे ल ु िथा लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रहिंसाका
पीर्डिको स्वास््य एवम् कानूनी उपचारात्मक, पुनस्थािपनात्मक िथा सामाक्षजक एकीकरण

172 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 लगायिका सेवा प्रवाहको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गनि एकद्वार सिं कटव्यवस्थापन केन्त्द्रलाई
स्िरोन्नर्ि गने; राउटे , कुसुन्त्डा, चेपाङ, लेप्चा, डोम, चमार, मुसहर, हलिोर र दुसाि जस्िा
लोपोन्त्मुि एवम् सीमान्त्िकृि समुदायहरूलाई ष्ट्रवशेर् लक्षिि गरी क्षशिा, स्वास््य र आिारभूि
आवश्यकिा पररपूर्ििका साथै समग्र जीवनयापनलाई नै सुिार गने लक्षिि कायििमहरू
सञ्चालन गने; लक्षिि वगि समुदाय, र्लङ्गको प्रष्ट्रवर्ि मार्थको पहुँच, उपलधििा र प्रयोग
अर्भवृष्ट्रिका लार्ग सािरिा कायििम एवम् सेवा प्रवाहका ष्ट्रवन्त्दुहरूलाई प्रष्ट्रवर्िमैरी बनाउने;
मष्ट्रहला, बालबार्लका, ज्येष्ठ नागररक लगायि आर्थिक-सामाक्षजक रूपले ष्ट्रपछर्डएको वगि
समुदायमा ियरोगबाट हुने आर्थिक व्ययभारलाई कम गनि स्थानीय िहको समन्त्वयमा ष्ट्रवशेर्
कायििम सञ्चालन गने।

(८) ज्येष्ठ नागररक सुरिा र सिं रिण कायििम: ज्येष्ठ नागररकलाई सम्मानपूवक
ि बाँच्ने
वािावरणको सुर्नक्षिििासष्ट्रहि अन्त्िरपुस्िा ज्ञान, सीप िथा अनुभव हस्िान्त्िरणको माध्यमद्वारा
उत्पादन िथा उत्पादकत्वसँग जोडी सामाक्षजक आर्थिक ष्ट्रवकासका िेरमा लाभ प्राप्त गने;
ज्येष्ठ नागररकलाई नीर्ि र्नमािण, ष्ट्रवकास कायििम र सम्पदा िथा सिं स्कृर्ि सिं रिणका िेरमा
प्राथर्मकिा ददई सहभार्गिा बढाउने; ज्येष्ठ नागररकका आिारभूि एवम् पाररवाररक
आवश्यकिा, स्वास््योपचार, स्याहार सम्भार, मनोरञ्जन िथा ष्ट्रवक्षशिीकृि आवश्यकिालाई
सम्बोिन गने; ज्येष्ठ नागररकको स्वास््य सेवा िथा उपचारका लार्ग सबै सरकारी, सामुदाष्ट्रयक
िथा र्नजी स्वास््य सिं स्थाहरूमा बष्ट्रहरङ्ग िथा अन्त्िरङ्ग सेवामा र्नक्षिि प्रर्िशि शैय्यासष्ट्रहिको
जेष्ठ नागररक वाडिको व्यवस्था गरी सहुर्लयि दरमा स्वास्थोपचार र्लन सक्ने व्यवस्था गने।

(९) ि्य र प्रमाणमा आिाररि सूचना व्यवस्थापन िथा अनुगमन, मूल्याङ्कन प्रणाली कायििम:
लैष्ट्रङ्गक समानिा र सामाक्षजक न्त्याय सम्बि कायििमहरूको स्थानीय िहदे क्षि सङ्घीय िहसम्म
आिारभूि ि्याङ्क एवम् सूचना प्राप्त हुने गरी यस िेरमा सञ्चालन हुने कायििमको प्रर्िर्ल,
असर र प्रभावकाररिा मापनका लार्ग एकीकृि ि्याङ्क प्रणाली सिं स्थागि िथा ष्ट्रवकास गने;
सामाक्षजक ि्याङ्क व्यवस्थापन प्रणालीलाई िीनै िहमा सिं स्थागि गने; लक्षिि वगि समुदायका
कायििमको प्रभावकाररिा एवम् प्रभाव सम्बन्त्िमा लैष्ट्रङ्गक परीिण िथा सामाक्षजक परीिण
पिर्िलाई मूल्याङ्कनको अर्भन्न अङ्गको रूपमा राज्यका सबै र्नकायमा लागु गने; लक्षिि
वगिहरूको लैष्ट्रङ्गक सवालका पिहरूलाई योजना िथा कायििम एवम् अनुगमन िथा मूल्याङ्कन
प्रणालीमा अर्नवायि समावेश गने।

(१०) दर्लि सशक्तीकरण कायििम: स्थानीय िहमा छु वाछु ि िथा जािीय ष्ट्रवभेद उन्त्मूलनसम्बन्त्िी
अर्भयान सञ्चालन गनुक
ि ा साथै दर्लिको परम्परागि कला र सीपको सिं रिण र सम्वििन
गने; आय-आजिनको लार्ग िालीम, सहुर्लयिपूणि कजाि, अनुदान, प्राष्ट्रवर्िक सहयोग प्रदान गरी

लैष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज | 173

 दर्लि घरपररवारलाई रोजगारी र स्वरोजगारीको अवसर उपलव्ि गराउने र सरकारी सेवामा
दर्लिहरूको सहभार्गिा बढाउने जस्िा कदम मार्िि दर्लिको सशक्तीकरण गने।

(११) सामाक्षजक जागरण िथा सचेिनामूलक अर्भयान कायििम: समाजमा व्याप्त रहे का कुरीर्ि,
कुप्रथा, हार्नकारक अभ्यास, सबै प्रकारका ष्ट्रवभेद िथा ष्ट्रहिंसा, सामाक्षजक सञ्जाल िथा प्रष्ट्रवर्िको
दुरूपयोगबाट हुने नकारात्मक असरहरूको रोकथाम िथा उपचारात्मक व्यवस्था
पाठ्यिममा समावेश गने; परम्परागि हार्नकारक अभ्यास, कुरीर्ि, ष्ट्रहिंसा िथा बष्ट्रहष्करण,
ष्ट्रवभेदजन्त्य सामाक्षजक, साँस्कृर्िक मूल्य मान्त्यिाका ष्ट्रवरुि अर्भयानमूलक सामाक्षजक
जागरणको अर्भयान िथा कायििम सञ्चालन गने; सामाक्षजक हार्नकारक अभ्यासको अन्त्त्यका
लार्ग िथा यौन िथा प्रजनन् स्वास््य अर्िकारसम्बन्त्िी प्रयासहरूमा िीनै िहका सरकार,
ु , िेलाडी, कलाकार लगायिसँगको
गैरसरकारी सिं स्था, नागररक समाज, सञ्चार माध्यम, िमिगरु
समन्त्वय र सहकायिमा सघन रूपमा सचेिना अर्भयान सञ्चालन गने; लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रहिंसा र्नवारणका
लार्ग पुरुर् सहभार्गिा सञ्जाललाई सष्ट्रियिाका साथ पररचालन गने; मष्ट्रहला, ष्ट्रकशोरी र
लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यक समूहहरूमा बढ्दो मानर्सक समस्यालाई न्त्यूनीकरण गनि
समुदायस्िरमा मनोसामाक्षजक परामशिका साथै सु-स्वास््य प्रविि न गने।

(१२) लक्षिि वगि िथा समुदाय आत्मर्नभिर कायििमः ग्रामीण िथा ष्ट्रवपन्न लक्षिि वगिहरूको
आत्मर्नरि भरिाका लार्ग आर्थिक सशक्तीकरण, उद्यमशीलिा िथा रोजगार प्रविि न गने;
स्थानीय रै थाने बाली िथा वस्िु उत्पादन र र्बिी ष्ट्रविरण गने; घरे ल ु मददराको र्नयक्षन्त्रि
उत्पादन, ब्राक्षण्डङ, र्बिी ष्ट्रविरण िथा र्नयािि प्रविि नको व्यवस्था गने; लक्षिि वगि, समुदाय
र र्लङ्गको प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि गनि सीप ष्ट्रवकास िालीम िथा उद्यमशीलिा ष्ट्रवकास
कायििम सञ्चालन गने; क्षशिा, स्वास््य िथा साविजर्नक िेरको रोजगारीमा आरिणको
व्यवस्था गने; ष्ट्रवशेर् गरी कृष्ट्रर्, उद्योग, पयिटन, वन लगायिका आर्थिक िेर र सेवाका िेरमा
उद्यमशील मष्ट्रहलाहरू ियार गनि ‘छोरी आत्म र्नभिर कायििम’ कायािन्त्वयन गने; सबै
उद्यमशीलिा ष्ट्रवकास िथा रोजगारीका कायििम एवम् ऋण उपलधििासम्बन्त्िी सूचना
रोजगार डेस्कबाट एकीकृि रूपमा प्रवाह गने; मष्ट्रहला, अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, दर्लि, लैष्ट्रङ्गक
िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यक िथा अन्त्य लक्षिि वगि समुदायका सदस्यहरूले सञ्चालन गरे का
घरे ल,ु साना िथा लघु उद्यमहरूबाट योगदानका आिारमा नमूना उद्यमी प्रविि न गने;
मष्ट्रहलाको आर्थिक िथा सामाक्षजक रूपान्त्िरणका लार्ग रािपर्ि मष्ट्रहला सशक्तीकरण
कायििमलाई पुनरावलोकन गरी कायािन्त्वयन गने; जीवन उपयोगी र उत्पादनमुिी िेरमा
मष्ट्रहलामैरी आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िमूलक कायििमहरू सञ्चालनमा जोड ददने; स्थानीय कच्चा पदाथि
र मष्ट्रहला श्रमशक्षक्तको प्रयोग गरी सेर्नटरी प्याड लगायिका स्वास््य सामाग्रीको उत्पादन

174 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 गने; र्नजी िथा गैरसरकारी सिं स्थासँगको समन्त्वयमा स्थानीय िहमा प्रष्ट्रवर्ि युगका ष्ट्रकशोरीहरू
केक्षन्त्द्रि उत्पादनमूलक िालीम िथा स्वरोजगार कायििम सञ्चालन गने।

(१३) अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, ज्येष्ठ नागररक, बालबार्लका, लै ष्ट्रङ्गकमैरी पूवाििार र्नमािण िथा
गुणस्िरीय सहायक सामग्री व्यवस्थापन कायििम: साविजर्नक स्थल, साविजर्नक सेवा
प्रवाहका कायािलय िथा अन्त्य पूवाििार अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, ज्येष्ठ नागररक, बालबार्लका,
लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यकमैरी हुनेगरी सविव्यापी ढाँचामा आिाररि बनाउने;
अल्पकालीन िथा दीघिकालीन पुनःस्थापना, स्वास््योपचार र सहायक सामग्रीको उत्पादन
िथा आपूर्ििको व्यवस्था गने; पूणि अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्तहरूको ि्याङ्क सङ्कलन गरी
सहयोगीसष्ट्रहिको सिं रिण प्रदान गने; र्नजी िेरसँगको सहकायिमा स्वदे शी िथा ष्ट्रवदे शी
नागररकलाई लक्षिि गरी अन्त्िरािष्ट्रियस्िरको बहुउद्देशीय ज्येष्ठ नागररक ग्राम स्थापना गने;
प्रत्येक प्रदे शमा एक र्नःशुल्क ज्येष्ठ नागररक स्याहार केन्त्द्रका साथै प्रदे शस्िरीय अस्पिालमा
िमिशाला सेवा सञ्चालन गने; प्रत्येक पार्लकामा मनोसामाक्षजक परामशिदािाको अर्नवायिरूपमा
प्रबन्त्ि गने; प्रत्येक पार्लकामा मष्ट्रहला, लक्षिि वगि िथा समुदायको लार्ग सुरक्षिि
आश्रयस्थलको प्रभावकारी व्यवस्थापन गने।

(१४) सामाक्षजक िथा गैरसरकारी सिं स्था पररचालन िथा सिं स्थागि सुशासन र सुदृढीकरण कायििम:
राष्ट्रिय लक्ष्य र प्राथर्मकिाको िेरमा स्थानीय आवश्यकिा र सम्भावनालाई आत्मसाि् गदै
आर्थिक-सामाक्षजक रूपान्त्िरण र ष्ट्रवकासका लार्ग सामाक्षजक िथा गैर सरकारी सिं स्थाको
सहयोगलाई अर्िकिम उपयोग गने गरी राष्ट्रिय मापदण्डका आिारमा वगीकरण गने; र्िनको
स्वीकृर्ि, सछचालन, र्नयमन िथा अनुगमन मूल्याङ्कन कायिलाई सुदृढ एवम् व्यवक्षस्थि गनि
सम्बक्षन्त्िि र्नकायहरूको िमिा अर्भवृष्ट्रि िथा सिं स्थागि सुदृढीकरण गने; सङ्घीय
सिं रचनाअनुरूप गैरसरकारी सिं स्थाको पररचालनका लार्ग पररचालनका िेर पष्ट्रहचान,
रणनीर्िको स्पििा, सहभार्गिाका लार्ग िीन िहको सरकारको समन्त्वयमा पररचालनसम्बन्त्िी
राष्ट्रिय िाका ष्ट्रवकास गरी कायािन्त्वयनमा ल्याउने; गैरसरकारी सिं स्थाहरूको आचारसिं ष्ट्रहिा
र्नमािण गरी लागु गने; गैरसरकारी सङ्घ सिं स्थाहरूबाट दीघिकालीन प्रभाव पाने आयोजनाहरूको
मूल्याङ्कन गदाि ष्ट्रवर्भन्न िहका सरकार िथा आयोजना सञ्चालन गने सिं स्थाको प्रर्िर्नर्ित्वसष्ट्रहि
सयुक्त अनुगमन गने।

(१५) िास जार्ि, भार्ा, सिं स्कृर्िको सिं रिण र उपयोग प्रवििन कायििम: आददवासी जनजार्ि, दर्लि
िथा लोपोन्त्मुि जार्ि, वगि वा समुदायको रै थाने भार्ा, सिं स्कृर्ि, प्रथा, परम्परागि ज्ञान र
सीपको सिं रिण र प्रवििनका लार्ग ष्ट्रवशेर् कायििम सञ्चालन गने; आददवासी जनजार्ि िथा
लोपोन्त्मुि भार्ालाई सिं रिण र सम्विि न गने; िास जार्ि, वगि समुदायको बस्िीको सघनिा

लैष्ट्रङ्गक समानिा, सामाक्षजक न्त्याय िथा समावेशी समाज | 175

 रहे को स्थानमा रै थाने ज्ञान, सीप, प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग गदै मौर्लक िेिी, पशुपालन, कृष्ट्रर् वा अन्त्य
व्यवसाय सञ्चालन, उद्यमशीलिा ष्ट्रवकास िथा बजारीकरण सञ्चालन गने।

८.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

ि. आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
सूचक एकाइ
सिं . को अवस्था को लक्ष्य
1. लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रवकास सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.८८५ ०.९६७
2. लैष्ट्रङ्गक सशक्तीकरण मापन सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.४६ ०.५९
3. सामाक्षजक सशक्तीकरण सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.५८ ०.६५
जीवनकालमा शारीररक वा मानर्सक वा यौन
4. प्रर्िशि २३.४ २०.०
ष्ट्रहिंसा पीर्डि मष्ट्रहला
मष्ट्रहला प्रर्िर्नर्ित्व
सङ्घीय सिं सद ३३.६ ४०
5. प्रर्िशि
प्रदे श सभा ३४.५ ४०
स्थानीयिह ४०.९ ४५
6. साविजर्नक सेवामा मष्ट्रहला प्रर्िर्नर्ित्व प्रर्िशि २९.५ ३५
घर वा जग्गा वा घरजग्गामा स्वार्मत्व पुगेको
7. प्रर्िशि २३.८ ३५
मष्ट्रहला
8. श्रम शक्षक्तमा मष्ट्रहलाको श्रम सहभार्गिा दर प्रर्िशि २६.३ ३५
साविजर्नक सेवाका नीर्ि र्नमािण पदमा
9. प्रर्िशि १३.७ २०
मष्ट्रहलाको सहभार्गिा
सबै िहका सरकारमा लैष्ट्रङ्गक उत्तरदायी
10. प्रर्िशि ४० ५०
बजेटको अनुपाि
11. सामाक्षजक सुरिामा आवि ज्येष्ठ नागररक प्रर्िशि ९० १००
ज्येष्ठ नागररक ददवा सेवा केन्त्द्र िथा र्मलन
12. सिं ख्या २२५ ७५३
केन्त्द्र
मानव बेचर्बिन पीर्डि प्रभाष्ट्रविहरूका लार्ग
13. सिं ख्या १० १५
पुनस्थािपना केन्त्द्र सछचालन भएका क्षजल्ला
मष्ट्रहनावारीको समयमा आवश्यक सामग्रीको
14. उपलधििा र स्वच्छिासष्ट्रहिको शौचालयको प्रर्िशि - ८०
व्यवस्था भएका ष्ट्रवद्यालय
पर्छल्लो बाह्र मष्ट्रहनामा मष्ट्रहनावारीका
15. कारणबाट ष्ट्रवद्यालय र कायिस्थलमा प्रर्िशि ९.४ ४
अनुपक्षस्थि भएका मष्ट्रहला

176 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पररच्छे द ९

प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र

सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास

९.१ पृष्ठभूर्म १७९

९.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था १८०
९.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी १८२
९.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि १८४
९.५ प्रमुि कायििम १८९
९.६ पररमाणात्मक लक्ष्य १९२
 पररच्छे द ९

प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र

सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास

९.१ पृष्ठभूर्म

ु एकात्मक शासन पिर्िबाट सिं घीय प्रणालीमा रूपान्त्िरण भएपर्छ राष्ट्रिय अथििन्त्रको सिं रचना
मुलक
र स्वरूपमा पर्न उल्लेख्य पररवििन आएको छ। सङ्घबाट हुने आर्थिक ष्ट्रियाकलापले प्रदे श िथा
स्थानीय िहलाई प्रभाष्ट्रवि पाने र प्रदे श िथा स्थानीय िहका आर्थिक गर्िष्ट्रवर्िबाट राष्ट्रिय अथििन्त्र
सबल एवम् सुदृढ हुन सहयोग पुग्दछ। नेपालको सिं ष्ट्रविानले अङ्गीकार गरे बमोक्षजम आर्थिक
समानिा, समृष्ट्रि र सामाक्षजक न्त्याय सुर्नक्षिि गनि प्रदे श िथा स्थानीय अथििन्त्रको सन्त्िर्ु लि ष्ट्रवकास
र सबलीकरण गनुि अपररहायि छ। सङ्घीय शासन प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउँ दै ददगो िथा
समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रविरणसष्ट्रहिको िीब्र आर्थिक वृष्ट्रि र समष्ट्रिगि आर्थिक स्थाष्ट्रयत्वको लार्ग प्रादे क्षशक
र स्थानीय अथििन्त्रलाई सुदृढीकरण गदै राष्ट्रिय अथििन्त्रसँगको आबििालाई थप मजबुि बनाउनु
पनेछ। यसरी प्रादे क्षशक र स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण गदाि मौर्लक हकहरूको कायािन्त्वयन,
िेरीय सन्त्िुलनसष्ट्रहिको समावेशी आर्थिक ष्ट्रवकास, ददगो आर्थिक ष्ट्रवकासका रणनीर्ि र
कायििमहरूको कायािन्त्वयन, वािावरण सिं रिण, जलवायु अनुकूलनसष्ट्रहिको गुणस्िरीय िथा ददगो
ष्ट्रवकास, मानव सिं सािन ष्ट्रवकास, स्थानीय जनसहभार्गिा अर्भवृष्ट्रि र प्रर्िर्लको न्त्यायोक्षचि ष्ट्रविरण
जस्िा सिं वैिार्नक एवम् कानूनी दाष्ट्रयत्व राज्यका िर्िबाट पूरा गनुप
ि ने दे क्षिएको छ।

सङ्घीय शासन प्रणालीको अभ्यासले प्रदे श र स्थानीय िहमा उपलधि स्रोि सािनको पष्ट्रहचान,
प्रभावकारी पररचालन िथा नवीनिम् स्रोिको आिारका लार्ग अवसरको र्सजिना र राजनीर्िक िथा
प्रशासर्नक सिं रचनात्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि गरे को छ। यसका साथै सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहको
आपसी अन्त्िर-सम्बन्त्ि, सहकाररिा, सहअक्षस्ित्व, समन्त्वय र पारस्पररक सहयोगको आिारमा आर्थिक
गर्िष्ट्रवर्िहरूको ष्ट्रवस्िार िथा ष्ट्रवद्युिीय शासन मार्िि अथििन्त्रको औपचाररकीकरण गने वािावरण
र्नमािण गरी समुन्नि प्रदे श र स्थानीय िहको राष्ट्रिय अथििन्त्रमा योगदान अर्भवृष्ट्रि गनि सष्ट्रकन्त्छ।
प्रदे श र स्थानीय िहमा आर्थिक गर्िष्ट्रवर्िहरू सञ्चालन गनिका लार्ग सिं ष्ट्रविान र कानूनद्वारा
साविजर्नक िचि िथा राजस्व व्यवस्थापन, अन्त्िरसरकारी ष्ट्रवत्त हस्िान्त्िरण िथा राजस्वको
बाँडर्ाँटसम्बन्त्िी अर्िकारको व्यवस्था गररएको छ। प्रदे श एवम् स्थानीय िहको आर्थिक
सबलीकरणबाट राष्ट्रिय अथििन्त्रलाई टे वा पुर्याउन आन्त्िररक आय अर्भवृष्ट्रि गदै अन्त्िरसरकारी

प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास | 179

ष्ट्रवत्तलाई वस्िुगि मापदण्ड िथा सूचकको आिारमा हस्िान्त्िरण गने रणनीर्ि अवलम्बन
गररएको छ।

सङ्घीयिाको भावना अनुकूल कायिष्ट्रवस्िृिीकरणको पररमाजिन मार्िि िीन िहका अर्िकार िेरहरू
थप स्पि गने, साझा अर्िकारसम्बन्त्िी कानूनी व्यवस्था र अन्त्य कानूनको िजुम
ि ा गने, सङ्घीय
सरकारको सहयोग र समन्त्वयमा प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास र
ु को आर्थिक ष्ट्रवकास र समृष्ट्रि हार्सल गनुप
सबलीकरण गरी मुलक ि ने दे क्षिएको छ। गर्िशील
प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण गरी सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास गनि सरकारका िीनै िहबीच
गर्िशील समन्त्वय, आपसी समझदारी िथा सहकायि हुन ु आवश्यक छ।

९.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

िीब्र आर्थिक वृष्ट्रिसष्ट्रहिको सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास िथा स्रोि र सािनको समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रविरण मार्िि
समिामूलक समाज र्नमािणका लार्ग सङ्घीय शासन प्रणालीको अवलम्बन भएपिाि िहगि सरकारका
पष्ट्रहलो आवर्िक योजना िजुम
ि ा भई कायािन्त्वयनमा आएका छन्। आवर्िक योजनाको
कायािन्त्वयनबाट पूवाििारको ष्ट्रवकास, सामाक्षजक रूपान्त्िरण र आर्थिक आत्मर्नभिरिा बढाउन प्रदे श
िथा स्थानीय िह सिम हुँदै आएका छन्। िीनै िहबाट कायििम िथा बजेट र मध्यमकालीन
ि ा भई साविजर्नक ष्ट्रवत्तको कुशल पररचालन िथा आयोजना व्यवस्थापन थप
िचि सिं रचना िजुम
प्रभावकारी हुन पुगक
े ो छ।

सिं ष्ट्रविानको भावनाअनुसार सङ्घीयिालाई मजवुि बनाउन स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४;
अन्त्िरसरकारी ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन ऐन,२०७४; आर्थिक कायिष्ट्रवर्ि िथा ष्ट्रवत्तीय उत्तरदाष्ट्रयत्व ऐन,
२०७६; सङ्घ, प्रदे श िथा स्थानीय िह (समन्त्वय िथा अन्त्िरसम्बन्त्ि) ऐन, २०७७, नेपाल सरकार,
कायिष्ट्रवस्िृिीकरण प्रर्िवेदन २०७३ लगायिका सङ्घीय कानून िथा प्रदे श र स्थानीय िहले िजुम
ि ा
गरे का कानूनले िहगि सरकारलाई थप ष्ट्रियाशील बनाउन सहजीकरण गरे का छन्। प्रदे श र
स्थानीय िह ष्ट्रवत्तीय सङ्घीयिाको कायािन्त्वयनमा अभ्यस्ि हुन थालेकाले िीनै िहमा आर्थिक
ष्ट्रियाकलाप ष्ट्रवस्िार हुँदै गएको छ। साविजर्नक स्रोिको ष्ट्रवर्नयोजन कुशलिा, कायािन्त्वयन िमिा
िथा आर्थिक अनुशासन कायम गनि राजस्व, बजेट, कारोवारको लेिाङ्कन, आन्त्िररक र्नयन्त्रण
लगायिका ष्ट्रवर्यमा सिं स्थागि िथा प्रणालीगि सुिारका प्रयास गररएको छ।कारोवारको लेिाङ्कनका
लार्ग प्रदे शमा प्रदे श मन्त्रालयगि बजेट सूचना प्रणाली र स्थानीय िहमा सूर प्रणाली कायािन्त्वयनमा
रहे को छन्। प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको ष्ट्रवद्यमान अवस्था दे हायअनुसार रहे को छ।

(१) प्रदे शगि कुल गाहिस््य उत्पादनः प्रदे शगि कुल गाहिस््य उत्पादनमा उल्लेख्य असमानिा
ु को कुल
दे क्षिएको छ। आर्थिक वर्ि २०७९/८० मा रु. ५३ िबि ८१ अबि रहे को मुलक

180 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 गाहिस््य उत्पादनमा सबैभन्त्दा बढी ३६.९ प्रर्िशि ष्ट्रहस्सा बागमिी प्रदे शको रहे को छ।
यसैगरी कणािली प्रदे शको ष्ट्रहस्सा सबैभन्त्दा कम अथािि ४.१ प्रर्िशि रहे को छ। कणािली
प्रदे श र सुदूरपक्षिम प्रदे शको कुल गाहिस््य उत्पादन कोशी, लुक्षम्बनी, मिेश र गण्डकी
प्रदे शको भन्त्दा न्त्यून रहे को छ।

(२) प्रदे शगि आर्थिक वृष्ट्रिदरः आर्थिक वर्ि २०७९/८० मा दे शको आर्थिक वृष्ट्रि १.९ प्रर्िशि
रहे कोमा गण्डकी, लुक्षम्बनी र कोशी प्रदे शको आर्थिक वृष्ट्रि िमश ३.३, २.१ र २.०
प्रर्िशि रहन गई राष्ट्रिय औसि वृष्ट्रिदर भन्त्दा बढी छ। कणािली र सुदूरपक्षिम प्रदे शको
आर्थिक वृष्ट्रि िमश १.९ र १.८ प्रर्िशि भएसँगै यी प्रदे शको आर्थिक वृष्ट्रि राष्ट्रिय
औसिसँग समान छ भने मिेश िथा बागमिी प्रदे शको आर्थिक वृष्ट्रिदर िमश १.७ र
१.४ हुन गई राष्ट्रिय औसिभन्त्दा िुलनात्मक रूपमा कम छ।

(३) प्रदे शगि प्रर्िव्यक्षक्त कुल गाहिस््य उत्पादनः आर्थिक वर्ि २०७९/८० मा नेपालको
प्रर्िव्यक्षक्त कुल गाहिस््य उत्पादन १३९९ अमेररकी डलर रहे को छ। यो मान बागमिी
प्रदे शको सबैभन्त्दा िेरै २४५५ अमेररकी डलर र मिेश प्रदे शको सबैभन्त्दा कम ८७५
अमेररकी डलर रहे को छ। दोस्रो स्थानमा रहे को गण्डकी प्रदे शको प्रर्िव्यक्षक्त कुल गाहिस््य
उत्पादन १४९२ अमेररकी डलर रहे को छ। यसैगरी कोशी, लुक्षम्बनी, सुदूरपक्षिम र कणािली
प्रदे शको प्रर्िव्यक्षक्त कुल गाहिस््य उत्पादन िमश: १२९९, ११२६, १०६३ र ९९७
अमेररकी डलर रहे को छ।

(४) सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहको एकीकृि िचिः आर्थिक वर्ि २०७९/८० मा िीनै िहको
एकीकृि िचि रु २० िबि ८४ अबि ९२ करोड रहे कोमा सङ्घीय िचि ६८.२ प्रर्िशि,
प्रादे क्षशक िचि १०.१ प्रर्िशि र स्थानीय िहको िचि २१.८ प्रर्िशि रहे को छ। यस्िो
िचि अनुपाि आ.व.२०७८/७९ मा िमशः ६७.९ प्रर्िशि, १०.१ प्रर्िशि र २२ प्रर्िशि
रहे को र्थयो। त्यसैगरी आर्थिक वर्ि २०७९/८० मा िीनै िहको एकीकृि िचि मध्ये चालु
ँ ीगि िचि २५.५ प्रर्िशि र ष्ट्रवत्तीय व्यवस्थापन िर्ि ९.४ प्रर्िशि
िचि ६५.१ प्रर्िशि, पुज
िचि भएको र्थयो छ। यस्िो िचि अनुपाि आ.व.२०७८/७९ मा िमशः ६७.० प्रर्िशि,
२५.७ प्रर्िशि र ७.३ प्रर्िशि रहे को र्थयो।

(५) प्रदे शगि गररबी र मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्कः प्रदे शगि रूपमा बहुआयार्मक गररबीको दरमा
र्नकै असमानिा रहे को दे क्षिन्त्छ। बहुआयार्मक गररबीको दर कणािली प्रदे शमा सबैभन्त्दा
बढी ३९.५ प्रर्िशि र बागमिी प्रदे शमा सबैभन्त्दा कम ७.० प्रर्िशि रहे को छ। यस
प्रकारको गररबी कोशीमा १५.९ प्रर्िशि, मिेशमा २४.२ प्रर्िशि, गण्डकीमा ९.६ प्रर्िशि,

प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास | 181

 लुक्षम्बनीमा १८.२ प्रर्िशि र सुदरु पक्षिममा २५.३ प्रर्िशि रहे को छ। बागमिी, कोशी र
गण्डकी बाहे क अन्त्य प्रदे शको बहुआयार्मक गररबी राष्ट्रिय औसिभन्त्दा बढी छ। यसैगरी
सुदूरपक्षिम प्रदे शको र्नरपेि गररबीको दर उच्च (३४.२ प्रर्िशि) रहे को छ भने गण्डकी
प्रदे शमा (११.९प्रर्िशि) सबैभन्त्दा कम रहे को छ। कणािली प्रदे शमा २६.२ प्रर्िशि,
लुक्षम्बनी प्रदे शमा २४.४ प्रर्िशि, मिेश प्रदे शमा २२.५ प्रर्िशि, कोशी प्रदे शमा १७.२
प्रर्िशि र बागमिी प्रदे शमा १२.६ प्रर्िशि जनसिं ख्या गररबीको रे िामुर्न रहे को छ। नेपाल
मानव ष्ट्रवकास प्रर्िवेदन, २०२० अनुसार बागमिी र गण्डकी प्रदे शको मानव ष्ट्रवकास
सूचकाङ्क अन्त्य प्रदे शको िुलनामा उच्च रही िमशः ०.६६१ र ०.६१८ कायम भएको
छ। मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्क मिेश प्रदे शको ०.५१०, कणािली प्रदे शको ०.५३८ सुदूरपक्षिम
प्रदे शको ०.५४७, लुक्षम्बनी प्रदे शको ०.५६३ र कोशी प्रदे शको ०.५८० रहे को छ।

९.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) नीर्िगि स्पििा एवम् िहगि सिं रचनाको ष्ट्रियाशीलिा िथा क्षस्थरिा: नेपालको सिं ष्ट्रविानले
प्रदे श र स्थानीय िहलाई प्रदान गरे का आर्थिक कायिक्षजम्मेवारीको प्रभावकारी कायािन्त्वयन
गनु;ि कायि ष्ट्रवस्िृिीकरण प्रर्िवेदनको पुनरावलोकन िथा कायािन्त्वयनको मूल्याङ्कन गरी ष्ट्रवत्तीय
अर्िकारको थप स्पििासष्ट्रहि आवश्यक नीर्ि िथा कानूनी प्रबन्त्ि गनु;ि अनुसन्त्िान िथा
ि्यमा आिाररि आर्थिक ष्ट्रवर्यका कानूनको र्नमािण, प्रभावकारी कायािन्त्वयन र पररपालनामा
क्षजम्मेवारी अर्भवृष्ट्रि गनु;ि िहगि रूपमा एकल वा साझा आर्थिक अर्िकारको ष्ट्रवर्यमा बन्ने
कानूनमा सङ्घीयिा अनुकूलको नीर्िगि िादात्म्यिा कायम गनु;ि पटक-पटक पररवििन भइरहने
नीर्ि िथा र्नणियका कारण प्रदे श िथा स्थानीय िहमा र्सजिना भएको नीर्िगि अन्त्यौलिाको
अन्त्त्य गनु;ि िीन िहका बीचमा ष्ट्रवत्तीय सङ्घीयिाको र्सिान्त्िको पूणि पररपालना गनुि र
अन्त्िरसरकार ष्ट्रवत्त पररर्द्लाई प्रभावकारी िुल्याउनु।

(२) अथििन्त्रका सम्बाहकहरूको पष्ट्रहचान र पररचालन: सरकारी, र्नजी, सहकारी िेर िथा
समुदायलाई समेि समेटी िीन िम्बे अथिनीर्िको अवलम्बन गनु;ि प्राकृर्िक स्रोिको
उपयोगको अर्िकार स्पि गनु;ि सूचकहरूको आिारमा प्रदे श िथा स्थानीय िहको िचि
आवश्यकिा िथा िमिा र राजस्व पररचालनको अवस्थाको ष्ट्रवश्लेर्ण गरी राजस्व बाँडर्ाँट
र ष्ट्रवत्तीय हस्िान्त्िरणलाई समन्त्याष्ट्रयक बनाउनु; प्रदे श र स्थानीय िहमा उत्पादनशील िथा
िुलनात्मक लाभ भएका िेर पष्ट्रहचान गरी लगानीको उपयुक्त वािावरण र्सजिना र उपयोर्गिा
अर्भवृष्ट्रि गनु;ि प्राथर्मकिा, ि्य, ि्याङ्क र प्राष्ट्रवर्िक आिारको ष्ट्रवश्लेर्ण गरी प्रादे क्षशक िथा
स्थानीय आर्थिक नीर्ि अवलम्बन गनु,ि आन्त्िररक स्रोि पष्ट्रहचान र पररचालनका लार्ग प्रदे श
र स्थानीय िहको िमिा ष्ट्रवकास गनु।
ि

182 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(३) उत्पादन, उत्पादकत्व र प्रर्िस्पिाित्मक िमिा अर्भवृष्ट्रि; र्नजी, सहकारी िथा गैरसरकारी
िेरको सिं लग्निामा उत्पादन िथा उत्पादकत्व वृष्ट्रि गनु;ि व्यवसाय िथा लगानीका अर्नक्षिििा
िथा अवरोिहरूको सम्बोिन गनु;ि उत्पादन लागि न्त्यूनीकरण एवम् बजार पहुँच अर्भवृष्ट्रि
गनु;ि गुणस्िर िथा र्नयमनमा सुिार गदै स्वस्थ प्रर्िस्पिािको वािावरण र्सजिना गनु;ि प्रभावकारी
लगानी वृष्ट्रि र लगानीको दििा अर्भवृष्ट्रि गनु;ि प्रादे क्षशक िथा स्थानीय ष्ट्रवशेर्िाका वस्िु
िथा सेवा उत्पादन गरी बजारको सहज पहुँच स्थाष्ट्रपि गनु।
ि

(४) साविजर्नक िचिको गुणस्िर र दििा अर्भवृष्ट्रि: कायिक्षजम्मेवारीअनुसार प्रदे श िथा स्थानीय
िहको राजस्व अर्िकार र सम्भाव्यिाको अर्िकिम उपयोग गनु,ि ष्ट्रवत्त हस्िान्त्िरणलाई
राजस्व िमिा िथा िचि आवश्यकिासँग आवि गनु,ि स्रोिको उपयोगमा ष्ट्रवत्तीय उत्तरदाष्ट्रयत्व
सुर्नक्षिि गनु;ि साविजर्नक िचिलाई र्मिव्ययी, उत्पादक, रोजगारी मूलक र गररबी र्नवारणमा
केक्षन्त्द्रि गरी साविजर्नक ष्ट्रवत्तको प्रभावकाररिा र कायिकुशलिा अर्भवृष्ट्रि गनु;ि ष्ट्रवत्तीय
अनुशासन प्रवििन गनु।
ि

(५) बसाइँसराइ व्यवस्थापन र जनसाक्षङ्ख्यक लाभको उपयोग: आन्त्िररक बसाइँसराइको प्रवृर्ि

र प्रकृर्िको आकलन गरी भौगोर्लक अवक्षस्थर्ि र जनसाक्षङ्ख्यक घनत्वको आिारमा
ि ा गरी आर्थिक ष्ट्रियाकलापसँग आवि गनु;ि असन्त्िर्ु लि आन्त्िररक िथा
आप्रवासन नीर्ि िजुम
बाह्य बसाइँसराइ, छररएर रहेको मानव बस्िी िथा अव्यवक्षस्थि शहरीकरणका कारण बढ्दो
सेवा िथा पूवाििार ष्ट्रवकासको चाप र लागिलाई कम गनि एकीकृि बस्िी ष्ट्रवकास प्रवििन
गनु,ि अर्नयक्षन्त्रि बसाइँसराइ िथा शहरीकरणलाई व्यवक्षस्थि गरी उपलधि जनसाक्षङ्ख्यक
लाभलाई उत्पादनमूलक ष्ट्रियाकलापमा आबि गनु,ि ष्ट्रवकासलाई कोररडोर र कलिरमा
आिाररि बनाइ शहरीकरणलाई व्यवक्षस्थि गनु।
ि

(६) प्रदे श र स्थानीय िहको ष्ट्रवक्षशििा र सम्भाव्यिाको प्रवििन: प्रदे श र स्थानीय िहको ष्ट्रवक्षशििा
र सम्भावनाको िोज िथा अनुसन्त्िानको लार्ग लगानी प्रवििन गनु;ि स्थानीय उत्पादन, रै थाने
ज्ञान, सीप, उद्यमशीलिा र आत्मष्ट्रवश्वास अर्भवृष्ट्रि गनु;ि शासकीय िमिा सबलीकरण गरी
स्थानीय आर्थिक ष्ट्रवकास, सेवा प्रवाह सरलीकरण र सुशासन प्रवििन गनु;ि आर्थिक सिं स्थाको
सवल उपक्षस्थर्ि र आर्थिक ष्ट्रवकास योजनाको प्रभावकारी कायािन्त्वयन गनु;ि प्रदे श िथा स्थानीय
िहमा उत्पादनको मूल्य श्रृङ्खलाको ष्ट्रवकास, प्राकृर्िक िथा मानव र्नर्मिि स्रोि र सािनको
पष्ट्रहचान, व्यवस्थापन, सिं रिण, लगानी, उपयोग िथा प्रर्िर्ल ष्ट्रविरणको आवश्यक व्यवस्थापन
गनुि र िीनै िहका सरकारको ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन दििा बढाउन समन्त्वय र सहजीकरण
गनु।
ि

प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास | 183

(७) समग्र ष्ट्रवकासको मानक र्निािरण िथा िहगि अन्त्िर-सञ्जालको ष्ट्रवकास: प्रदे श िथा स्थानीय
िहमा ष्ट्रवद्यमान ष्ट्रवत्तीय अन्त्िर िथा ष्ट्रवत्तीय असमानिाको न्त्यूनीकरण गनु;ि अन्त्िर-प्रदे श िथा
अन्त्िर-स्थानीय र प्रदे श-स्थानीय उत्पादन िथा उत्पादनका सािन, बजार, पहुँच, सूचना प्रणाली
र असल अभ्यासहरूको अन्त्िर-आबििा कायम गनु,ि िहगि अन्त्िर-सञ्जाल र ष्ट्रवकासका
नवीन्त्िम् आिार िथा मानकहरूको र्निािरण गनु;ि प्रादे क्षशक एवम् स्थानीय आर्थिक ष्ट्रवकासको
ि ा गनु;ि राजनीर्िक नेित्ृ व र प्रर्िवििासष्ट्रहि ष्ट्रवत्तीय िथा
उपयुक्त मोडेल र योजना िजुम
प्रशासकीय सङ्घीयिा सुदृढ गनु।
ि

(८) ष्ट्रवकासका राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय प्रर्िवििा, सम्झौिा िथा आिारभूि मान्त्यिा कायािन्त्वयन
गनि योजना, नीर्ि िथा कायििम बीच समन्त्वयः िीनवटै िहको प्रयासमा ददगो ष्ट्रवकासका
लक्ष्य हार्सल गनु;ि जलवायु पररवििन अनुकूलन, मानव अर्िकारको सिं रिण, र्नरपेि गररबीको
अन्त्त्य िथा सामाक्षजक समावेक्षशिाका लार्ग अन्त्िरसरकारी िथा गैरसरकारी िेरमा सहकायि
ु को सबै िेरको
गनु;ि स्रोिको न्त्याष्ट्रयक ष्ट्रविरण िथा योजनाबि ष्ट्रवकास मार्िि मुलक
सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास गनु;ि सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहका योजना पिर्िको समन्त्वय, सहकायि र
सहयोगी कायि सिं स्कृर्िको ष्ट्रवकास गनु;ि सङ्घीय, प्रदे श र स्थानीय िहमा सन्त्िर्ु लि एवम्
सहभार्गिामूलक योजना पिर्ि सिं स्थागि गनु;ि िीनै िहको ष्ट्रविरणमूिी ष्ट्रवकासको सोचलाई
उत्पादन, उत्पादकत्व र स्थानीय आर्थिक ष्ट्रवकास केक्षन्त्द्रि बनाउनु।

(९) ि्याङ्क प्रणाली र अनुगमन िथा मूल्याङ्कन: प्रदे श िथा स्थानीय िहका ष्ट्रवकासका सम्भावना
पष्ट्रहचान गरी नीर्ि िथा योजना पिर्िका लार्ग आवश्यक िण्डीकृि ि्याङ्क उत्पादन,
प्रशोिन, ष्ट्रवश्लेर्ण र उपयोग गनु,ि िहगि ि्याङ्क िथा सूचना आदानप्रदान र उपयोगका लार्ग
एकीकृि प्रर्िवेदन प्रणालीको ष्ट्रवकास गनु,ि प्रादे क्षशक िथा स्थानीय िहका आयोजना
व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउन नर्िजामूलक अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणालीको ष्ट्रवकास
र कायािन्त्वयन गनु।
ि

९.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) दीघिकालीन नीर्ि िजुम

ि ा र प्रभावकारी कायािन्त्वयन गने : सिं वैिार्नक अर्िकार र क्षजम्मेवारीको
स्पििा कायम गनि कायि ष्ट्रवस्िृिीकरण प्रर्िवेदनको पुनरावलोकन गरी कायािन्त्वयन गने;
मौजुदा कानूनी व्यवस्थाको समीिा गरी िहगि सरकारको समन्त्वयमा प्रदे श र स्थानीय
अथििन्त्रसम्बन्त्िी मागिदशिक नीर्ि िजुम
ि ा गरी प्रभावकारी कायािन्त्वयन गने, प्रदे श िथा स्थानीय
िहको आवश्यकिा र प्राथर्मकिाको नीर्ि िजुम
ि ा गरी कायािन्त्वयनमा ल्याउने; ष्ट्रवकास र
सेवाको मापदण्डको आिारमा प्रादे क्षशक िथा स्थानीय िहको िचि आवश्यकिा र्निािरण गरी

184 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 ु न िथा ष्ट्रवकास व्यवस्थापन र सेवा प्रवाह प्रभावकारी बनाउने; योजना छनौट,
ष्ट्रवत्तीय सन्त्िल
प्राथर्मकीकरण, वगीकरण, बजेट िजुम
ि ा र सोको प्रभावकारी कायािन्त्वयन मार्िि स्रोि र
सािनको अर्िकत्तम पररचालन गने; अन्त्िर-िह समन्त्वयकारी सिं स्थाको ष्ट्रियाशीलिा अर्भवृष्ट्रि
गरी सिं स्थागि सहकायिमा र्नणिय कायािन्त्वयन गने।

(२) ष्ट्रवत्तीय सङ्घीयिाको सबलीकरण गने : सिं रचनात्मक िथा कानूनी एवम् नीर्िगि पूवाििार
मार्िि समन्त्वय, सहकायि र सहअक्षस्ित्वको र्सिान्त्िलाई मजबुि बनाउने; सूरमा आिाररि
िहगि ष्ट्रवत्तीय हस्िान्त्िरण लागु गने; प्रशासर्नक सङ्घीयिा सुदृढीकरणका लार्ग जनशक्षक्तको
उक्षचि व्यवस्थापन र उपयोग गने; कायिक्षजम्मेवारी र्नवािहमा क्षजम्मेवारी र उत्तरदाष्ट्रयत्वको
सिं यन्त्र सबल र सशक्त बनाउने; आन्त्िररक स्रोि पररचालन, स्रोि पररचालनमा अन्त्िर-
आबििा, कुशल स्रोि ष्ट्रवर्नयोजन िथा प्रभावकारी िचि व्यवस्थापन गरी ष्ट्रवत्तीय सङ्घीिाको
सबलीकरण गने; सशिि अनुदान िमशः कम गदै समानीकरण अनुदान बढाउँ दै ष्ट्रवत्तीय
स्वायत्तिा अर्भवृष्ट्रि गने; सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहको आवश्यकिा र कायिक्षजम्मेवारीका
आिारमा ष्ट्रवत्तीय हस्िान्त्िरणलाई वस्िुगि एवम् वैज्ञार्नक बनाइ समन्त्याष्ट्रयक र ि्यमा
आिाररि बनाउने; िीनै िहको आर्थिक सबलिा र कायिसम्पादन िमिा अर्भवृष्ट्रि गरी
सरकारप्रर्ि जनष्ट्रवश्वास वढाउने; प्रदे श र स्थानीय िहको सबलीकरण गनि सङ्घीयिाको
व्यावहाररक कायािन्त्वयन मार्िि जग बर्लयो बनाउने र प्रदे श एवम् स्थानीय िहको ऋण
ँ ीगि िचि स्रोि
व्यवस्थापन प्रणालीको ष्ट्रवकास गरी आन्त्िररक ऋणको पररचालनलाई पुज
पूर्ििको माध्यमका रूपमा स्थाष्ट्रपि गने।

(३) प्रादे क्षशक िथा स्थानीय ष्ट्रवक्षशििामा आिाररि उत्पादन िथा उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गने: प्रदे श
र स्थानीय िहको आर्थिक सम्भाव्यिा िथा िमिाको समीिा गरी सम्बक्षन्त्िि िहको
ष्ट्रवक्षशििामा आिाररि आर्थिक कायििम सञ्चालन, प्रदे श र स्थानीय िहको आर्थिक ष्ट्रवकासको
सम्भावना (स्रोि नक्साङ्कन) पष्ट्रहचान र उपयोग गरी प्रादे क्षशक िथा िहगि सन्त्िुलन कायम
गने; बढ्दो कृष्ट्रर्योग्य जर्मनको िण्डीकरण र्नयन्त्रण र जलवायु पररवििनको असर
न्त्यूनीकरण िथा अनुकूलन गरी उपयुक्त िथा आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग मार्िि उत्पादन
िथा उत्पादकत्व वृष्ट्रि गने; सह-लगानीका नमूना िेर िोकेर िहगि सरकारलाई
कायिक्षजम्मेबारी उपलधि गराउने; साविजर्नक-र्नजी-सहकारी र सामुदाष्ट्रयक मोडलबाट
आयोजना िथा कायििम सञ्चालन गने; उत्पादनशील िेरमा लगानी प्रवििन गरी उत्पादन
र उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गने; िहगि ष्ट्रवशेर् आर्थिक िेर, औद्योर्गक केन्त्द्र, औद्योर्गक ग्राम
िथा आर्थिक केन्त्द्र र्नमािण र ष्ट्रवकास गरी औद्योर्गक उत्पादन, उत्पादकत्व र रोजगारी

प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास | 185

 सृजना गने, स्थानीय िहमा हाटबजार िथा प्रदशिनी स्थल, वस्िु, सेवा िथा उत्पादनको ब्राक्षण्डङ
अर्भयान सञ्चालन गने।

(४) प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सबलीकरण गने: प्राकृर्िक स्रोि र जनसाक्षङ्ख्यक
लाभको महत्तम उपयोग र उत्पानदका सािनको उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रि गरी प्रादे क्षशक िथा
स्थानीय अथििन्त्रको सबलीकरण गने; प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको आिार र्नमािण
गनि र्नजी िथा गैरसरकारी िेरको साझेदारीमा साना िथा मझौला उद्योगको ष्ट्रवकास गने;
िुलनात्मक लाभका िेरमा आन्त्िररक िथा बाह्य लगानीको वािावरण ियार गनि हरे क
स्थानीय िहले श्रर्मकको सीप नक्साङ्कन गरी पररचयपर ददने र रोजगारीका अवसर स्थानीय
िह स्वयिं ले र्सजिना गनि नसकेमा अन्त्य स्थानीय िह र प्रदे शसँग समन्त्वय गने; स्थानीय
करलाई सेवासँग आबििा र र्िनि सक्ने िमिाको र्सिान्त्िअनुसार लागु गने; क्षशिा, स्वास््य,
िेलकुद, साहर्सक, प्राकृर्िक, िार्मिक, आध्याक्षत्मक र सािंस्कृर्िक लगायिका िेरमा पयिटन
प्रवििन गदै स्थानीय उत्पादनसँग अग्र र पृष्ठ सम्बन्त्ि भएको गुणस्िरीय पयिटन सेवा ष्ट्रवस्िार
गने र गन्त्िव्यस्थल िथा उपजमा पयिटकीय ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने; स्वदे शी वस्िुको उत्पादन र
उपयोग वृष्ट्रिका लार्ग ष्ट्रवशेर् अर्भयान सञ्चालन गरी उपभोगमूिी अथििन्त्रलाई उत्पादनमुिी
अथििन्त्रमा रूपान्त्िरण गने; उच्च उत्पादन ददने कृष्ट्रर् प्रणालीको प्रवििन, आिुर्नकीकरण,
याक्षन्त्रकीकरण, व्यावसायीकरण र बजारीकरण मार्िि उत्पादकत्व वृष्ट्रि गरी िाद्य र पोर्ण
सुरिा प्रवििन गने; र्नकासी प्रबििन गनि उच्च मूल्य िथा न्त्यून आयिन भएका वस्िुको
उत्पादन बढाउने।

(५) साविजर्नक स्रोिको ष्ट्रवर्नयोजन कुशलिा िथा िचिको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने: प्रदे श
िथा स्थानीय िहमा िचि आवश्यकिाको पष्ट्रहचान, उपलधि स्रोि र सािनको नक्साङ्कन गरी
आन्त्िररक स्रोिको पररचालनमा वृष्ट्रि गने, साविजर्नक िचिको आवश्यकिा पररपूर्ििका लार्ग
स्रोिको महत्तम उपयोग गने; प्रादे क्षशक िथा स्थानीय राजस्वका नयाँ स्रोिका आिारहरूको
पष्ट्रहचान िथा दायरा ष्ट्रवस्िार गरी प्रादे क्षशक स्रोिको पररचालन गने; प्रदे श िथा स्थानीय
िहको िचिको आवश्यकिा र राजस्व िमिा बीचको ष्ट्रवत्तीय अन्त्िर पूरा गनेगरी ष्ट्रवत्तीय
समानीकरण अनुदानलाई प्राथर्मकिा र सन्त्िर्ु लि रूपमा हस्िान्त्िरण गने; राजस्व बाँडर्ाँट
र प्राकृर्िक स्रोिमा लगानी अर्भवृष्ट्रि गरी प्राप्त लाभको ष्ट्रविरणलाई समन्त्याष्ट्रयक बनाउने;
ँ ीगि िचि बढाउने; राजस्व सुिार कायििम िजुम
पुज ि ा गरी कायािन्त्वयन गने; प्रदे श र स्थानीय
िहको साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनमा योजना, बजेट, लेिा, लेिापरीिण, बेरूजु र्र्छ्यौट,
प्रर्िवेदन िथा आयोजना बैङ्कमा पूवि
ि यारी पूरा भएका आयोजनाको छनौट गरी कायािन्त्वयन
िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; साविजर्नक िचि प्रणालीलाई च ुस्ि, दुरूस्ि, पारदशी एवम् साविजर्नक

186 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 सम्पक्षत्तको यथाथि अर्भलेिीकरण गरी ष्ट्रवत्तीय सुशासन कायम गने; सङ्घ िथा प्रदे शबाट
हस्िान्त्िरण हुने सबै ष्ट्रकर्समका अनुदानलाई कायिसम्पादनसँग आबि गदै प्रोत्साहनमा
आिाररि अनुदान प्रणाली लागु गने र रोयल्टी िथा राजस्व बाँडर्ाँटलाई समन्त्याष्ट्रयक
बनाउने; पार्लका एवम् स्थानीय िहका वडास्िरमा आयोजना पूव ि ियारी िथा
प्राथर्मकीकरणलाई वस्िुगि बनाइ आयोजना सुशासन र ष्ट्रवत्तीय अनुशासन कायम गने।

(६) ु न र समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रवकासमा जोड ददने: आन्त्िररक आम्दानी कमजोर रहे का,
प्रादे क्षशक सन्त्िल
उच्च गररबी िथा मानव ष्ट्रवकासमा पछार्ड परे का र भौगोर्लक रूपमा दुगम
ि िेरका प्रदे श
िथा स्थानीय िहहरूमा स्रोिको बाँडर्ाँट िथा हस्िान्त्िरणमा ष्ट्रवशेर् व्यवस्था गरी प्रादे क्षशक
सन्त्िुलन र समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रवकास गने; आर्थिक िथा सामाक्षजक सूचकको अवस्था र ष्ट्रवक्षशििाका
आिारमा उपलधि प्राकृर्िक स्रोि र सािनबाट प्राप्त लाभको समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रविरण र
उपयोगको प्रवििन गने; ष्ट्रवशेर् र समपूरक अनुदानबाट पूवाििार ष्ट्रवकास िथा आिारभूि
सेवाको ष्ट्रवकास गने; रोजगारी अर्भवृष्ट्रिमा स्थानीय िहहरूको साझेदारीलाई प्रोत्साष्ट्रहि गने;
दुगम
ि िेरमा इन्त्टरनेट, रे र्डयो र टे र्लर्भजनको पहुँचलाई सुदृढीकरण गदै ष्ट्रवद्युिीय
सुशासनको प्रवििन गने।

(७) ग्रामीण-शहरी अथििन्त्रको अन्त्िर-आबििा प्रवििन गने : ग्रामीण िथा शहरी िेरका आर्थिक
ष्ट्रियाकलापमा साझेदारी ष्ट्रवकासका लार्ग आवश्यक आर्थिक, सामाक्षजक, सािंस्कृर्िक िथा
व्यापाररक अन्त्िर-सम्बन्त्ि ष्ट्रवस्िार गने; शहरी पूवाििार िथा सुष्ट्रविा र ग्रामीण उत्पादन िथा
उत्पादकत्वका सािनबीच ग्रामीण-शहरी अन्त्िर-आबििा कायम गरी ग्रामीण शहरी अन्त्िर-
सम्बन्त्ि सुदृढीकरण गने; अन्त्िर-स्थानीय िह र वडा/बस्िी िथा स्थानीय िहबीच अन्त्िर-
सामञ्जस्यिा कायम गरी गाउँ -शहर साझेदारी प्रवििन गने; सघन बस्िी ष्ट्रवकास िथा कोररडोर
र कलिरमा आिाररि ष्ट्रवकासको मोडल प्रवििन गने।

(८) प्रदे श र स्थानीय िहको शासकीय सुिार िथा िमिा अर्भवृष्ट्रि गने: प्रशासर्नक सङ्घीयिा
ँ ी र्नमािण िथा पररचालन
सुदृढीकरण, प्रशासर्नक सङ्गठन िथा सिं स्थागि सबलीकरण, मानव पुज
एवम् स्थानीय नेित्ृ वको ष्ट्रवकास, आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िको उपयोग गदै शासनका हरे क िेरमा
स्थानीय सहभार्गिा िथा समावेशीकरण अर्भवृष्ट्रि गने; सरकारी र र्नजी िेरको प्रवििन िथा
र्नयमन गरी स्थानीय र प्रदे श अथििन्त्रको सुदृढीकरण गने; कायिसम्पादनमा आिाररि ष्ट्रवत्तीय
हस्िान्त्िरण प्रणाली अवलम्बन र ष्ट्रवत्तीय जोक्षिम न्त्यूनीकरण गरी ष्ट्रवत्तीय सुशासन प्रवििन
गने; प्रादे क्षशक एवम् स्थानीय िहका आर्थिक र्नकायहरूको सुदृढीकरण गरी ष्ट्रवत्तीय
कायिकुशलिा अर्भवृष्ट्रि गने।

प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास | 187

(९) िुलनात्मक लाभका िेर पष्ट्रहचान र लगानीमैरी वािावरण र्सजिना गने: उपलधि स्रोि-
सािन िथा सम्भाव्यिाको अध्ययन िथा समीिा गरी प्रदे श िथा स्थानीय िहको िुलनात्मक
लाभका िेर पष्ट्रहचान गने; आर्थिक िथा भौर्िक पूवाििार, स्रोि-सािनको उपलधििा र बजार
सुर्नक्षिििा प्रवििन गरी लगानीमैरी वािावरण र्नमािण गने; ष्ट्रवत्तीय सेवाको पहुँच अर्भवृष्ट्रि
गरी ग्रामीण अथििन्त्रको मौदद्रकीकरण गने; कारोवारको लेिाङ्कन, व्यावसाष्ट्रयक ष्ट्रवचलन िथा
अवैिार्नक कारोबार र्नयन्त्रण, सरल कर प्रणालीको ष्ट्रवकास, ष्ट्रवत्तीय सािरिा र प्रभावकारी
एकीकृि र्नयमन सिं यन्त्रको पररचालन मार्िि औपचाररक िेरको ष्ट्रवस्िार गने।

(१०) उपलधि स्रोिको पररचालन िथा लगानी अर्भवृष्ट्रि गने: प्राकृर्िक स्रोिसम्बन्त्िी एकीकृि
कानून िथा ढाँचाहरूको ष्ट्रवकास गरी िहगि साझेदारी कायम गदै प्राकृर्िक स्रोिको पष्ट्रहचान,
लगानी िथा उपयोगको प्रवििन गने; प्राकृर्िक स्रोिको सिं रिण र सम्वििन गरी सािै प्रदे शमा
उच्च मूल्यका र्नयािि लक्षिि वस्िु िथा सेवाको ब्राक्षन्त्डङ र प्रमाणीकरणको व्यवस्था गने;
उच्च पहाडी िथा ष्ट्रहमाली िेर र्भरका सम्भावनाको अध्ययन र जलवायु पररवििन
उत्थानशील समुदायको ष्ट्रवकास गरी जलवायु पररवििन अनुकूलन उत्पादन प्रणाली लागु गने;
राष्ट्रिय प्राकृर्िक स्रोि िथा ष्ट्रवत्त आयोगले प्राकृर्िक स्रोिमा लगानी, उपयोग िथा बाँडर्ाँटको
स्पि िाका बनाइ कायािन्त्वयनमा ल्याउने; आर्थिक िथा सामाक्षजक रूपमा उच्च सीप िथा
उद्यमशील सिं स्कृर्ि भएको जनशक्षक्त उपयोगको एकीकृि मानव स्रोि योजना बनाइ
कायािन्त्वयन गने।

(११) ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य हार्सल हुनेगरी अन्त्िरसरकारी ष्ट्रवत्त हस्िान्त्िरणको उपयोगमा सुिार
गने: ददगो ष्ट्रवकासको लक्ष्यमा पर्छ परे का गन्त्िव्यमा लगानी अर्भवृष्ट्रि गनि िीनवटै िहमा
स्रोिको ष्ट्रवर्नयोजनमा प्राथर्मकिा ददने; योजनाको सिं भाव्यिा, आवश्यकिा, प्राथर्मकिा र
योजनाबाट प्राप्त हुने प्रर्िर्लको आिारमा प्रदे श िथा स्थानीय िहलाई पूवाििारसम्बन्त्िी
आयोजना कायािन्त्वयन गनि उपलधि गराइने समपूरक अनुदानलाई आर्थिक ष्ट्रवकाससँग आबि
गने; क्षशिा स्वास््य, िानेपानी जस्िा आिारभूि सेवाको ष्ट्रवकास र आपूर्िि गनि ददइने ष्ट्रवशेर्
अनुदानलाई प्रादे क्षशक िथा स्थानीय िहहरूबीच सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकासको सशक्त माध्यमका
रूपमा रूपान्त्िरण गने; ष्ट्रवत्तीय सङ्घीयिालाई थप पारदशी, सन्त्िुर्लि िथा समिामूलक
बनाउनको लार्ग ष्ट्रवद्यमान नीर्ि, कानून र कायिष्ट्रवर्िमा सुिार गने, प्रदे श िथा स्थानीय
ँ ीगि िचि िमिा, बहुआयार्मक
िहबीचमा रहे को कुल गाहिस््य उत्पादन, आर्थिक वृष्ट्रिदर, पुज
एवम् र्नरपेि गररबी, मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्क र प्रर्िव्यक्षक्त राष्ट्रिय आयको िाडल वा र्भन्न
अवस्था दृष्ट्रिगि गरी न्त्यूनिम समानिा ल्याई आिारभूि सेवा, भौर्िक पूवाििार र आर्थिक
ष्ट्रवकासमा लगानी बढाउने गरी ष्ट्रवद्यमान समानीकरण अनुदानको व्यवस्थालाई थप प्रभावकारी

188 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 कायािन्त्वयन गने। ष्ट्रवत्तीय हस्िान्त्िरण मार्िि सवल अथििन्त्र भएका प्रदे श र स्थानीय
िहलाई अझै मजवुि पादै जाने र आर्थिक दृष्ट्रिकोणले कमजोर दे क्षिएका प्रदे श र स्थानीय
िहको स्िरोन्नर्ि गदै लैजाने।

(१२) एकीकृि ि्याङ्क एवम् अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणालीको ष्ट्रवकास गने: प्रदे श र स्थानीय
िहको िहगि समन्त्वय र सहकायिमा एकीकृि ि्याङ्क प्रणालीको ष्ट्रवकास र उपयोग गने;
सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहको ि्यािंङ्कीय प्रोर्ाईल ियार गरी र्नरन्त्िर अध्यावर्िक गने;
प्रादे क्षशक र स्थानीय अथििन्त्र सुदृढीकरण र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकासको छु ट्टै अनुगमन िथा
मूल्याङ्कनसष्ट्रहिको सुिार पिर्ि ष्ट्रवकास गने; ष्ट्रवत्तीय हस्िान्त्िरणको नर्िजामूलक अनुगमन
गरी स्रोि पररचालनको र्नयर्मििा, कायिदििा िथा प्र भावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने।

९.५ प्रमुि कायििम

(१) सङ्घीयिा सबलीकरण कायििम: सिं घीयिाको सबलीकरण गनिको लार्ग आवश्यक थप कानून
र्नमािण, अर्िकारको बाँडर्ाँटमा अझै स्पििा, राष्ट्रिय योजना आयोगमा सङ्घीयिा सबलीकरण
अनुगमन िथा मूल्याङ्कन सक्षचवालयको स्थापना गने; पयािप्त जनशक्षक्त व्यवस्थापन र ष्ट्रवत्तीय
हस्िान्त्िरणमा वृष्ट्रि; सशिि अनुदान कायि घटाउँ दै लैजान त्यस्िो अनुदान अन्त्िगिि सञ्चालन
गररने सम्भव भएसम्मका कायिहरू सङ्घबाट प्रदे श र स्थानीय िहमा हस्िान्त्िरण गने; दे शको
समग्र ष्ट्रवकासको अवस्था, आवश्यकिा र सम्भावनाको प्रदे शगि ष्ट्रवस्िृि ष्ट्रववरण ियार गने
र सो ष्ट्रववरणको आिारमा सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकासका कायिहरू अक्षघ बढाउने।

(२) प्रदे श िथा स्थानीय िहको सम्भाव्यिा र ष्ट्रवक्षशििाको नक्साङ्कन र प्रवििन कायििम: सािै
प्रदे शका उत्कृि सम्भावनाहरूको िोज िथा अनुसन्त्िान गने; उच्च उत्पादन र िुलनात्मक
लाभका िेरहरूको पष्ट्रहचान िथा नक्साङ्कन गने; प्रदे शगि ष्ट्रवक्षशििा, िमिा र सीप,सािन
िथा स्रोिको उपयोग र प्रवििनमा जोड ददने; प्रदे श िथा स्थानीय िहका नमूनायोग्य, सर्ल
र उदाहरणीय कायिहरूको अन्त्िर-प्रदे श, प्रदे श-स्थानीय िथा अन्त्िर-स्थानीय िहबीचमा
आदानप्रदान, स्रोि स्थानान्त्िरण, अग्र िथा पृष्ठ सम्बन्त्ि ष्ट्रवकास गने; स्थानीय ष्ट्रवशेर्िाका
उत्पादनमा सहजीकरण, परम्परागि सीप सिं रिण र प्रवििन गने; श्रम प्रदान पररयोजना िजुम
ि ा
र कायािन्त्वयन गने; सहकारीको उत्पादनमूलक िेरमा लगानी प्रवििन गने; प्रदे श िथा स्थानीय
िहको राजस्व िमिाको पष्ट्रहचान, राजस्व सुिारको कायियोजना र्नमािण र आन्त्िररक स्रोि
पररचालनलाई प्राथर्मकिा ददने र िीनै िहको राजस्व सिं भाव्यिा उपयोग र सङ्कलन दििा
बढाउन राजस्व सुिार योजना िजुम
ि ा र कायािन्त्वयन गने।

प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास | 189

(३) ष्ट्रवशेर् लगानी पररचालन मार्िि सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास कायििम: आर्थिक, सामाक्षजक, प्रशासर्नक,
भौगोर्लक, वािावरणीय र मानवीय दृष्ट्रिकोणमा पछार्ड रहे का प्रदे श िथा स्थानीय िहको
सूचीबि आिार िथा मानक र्निािरण गने; त्यस्िा प्रदे श िथा स्थानीय िहमा सरकारी िथा
गैरसरकारी लगानीलाई ष्ट्रवशेर् रूपमा केक्षन्त्द्रि गरी प्राथर्मकिा प्रदान गने; प्रदे श िथा स्थानीय
िहको ष्ट्रवकास योजनालाई राष्ट्रिय आवश्यकिाका आिारमा प्राथर्मकीकरण र िीनै िहको
समन्त्वयमा ष्ट्रवत्तीय िथा मानवीय सहयोग एवम् सहायिा प्रदान गने; प्रदे श िथा स्थानीय
िहको उत्थान िथा सबलीकरणका लार्ग प्रोत्साहनमूलक कायििम सञ्चालन गने; र्नजी
िेरसँगको सहकायिमा ठू ला पूवाििार र्नमािण िथा सेवा प्रवाह गने।

(४) नवप्रवििन र उद्यमशीलिामा आिाररि आर्थिक ष्ट्रवकास र साझेदारी कायििम: स्थानीय नवीन्
ँ ी लगानीमा साझेदारी,
प्रष्ट्रवर्ि र सीपमा आिाररि उद्यम ष्ट्रवकासका लार्ग शुरूवािी पुज
नवप्रवििनकारी ष्ट्रवत्तको व्यवस्था, न्त्यून ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन गनि ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाको प्रवििन गने;
स्थानीय उत्पादनको बजार प्रणाली, भण्डारण, प्रशोिन र मूल्य श्रृिंिला अर्भवृष्ट्रि गने; पयिटकीय
पूवाििारसँग स्थानीय उत्पादन प्रणालीलाई आवि गरी स्थानीय उत्पादनको प्रवििन गने;
प्रादे क्षशक िथा स्थानीय गौरवका आयोजना िथा सङ्घ प्रदे श स्थानीय िह साझेदारी गने;
साविजर्नक र्नजी साझेदारी िथा सहलगानी प्रवििन गने; सेवा प्रवाहको सरलीकरण, स्थानीय
ँ ी र्नमािण गने; आर्थिक
आर्थिक ष्ट्रवकास, सुशासन प्रवििन िथा मानवीय र सामाक्षजक पुज
ष्ट्रवकासमा युवा लक्षिि कायििम प्रवििन र स्थानीय उत्पादन प्रमाणीकरण िथा बजारीकरण
गने।

(५) आर्थिक-सामाक्षजक रूपान्त्िरण र ग्रामीण-शहरी अन्त्िर आबििा कायििम: राष्ट्रिय मानक र

लक्ष्य भन्त्दा कमजोर अवस्थामा रहे का प्रदे श िथा स्थानीय िहको सन्त्िर्ु लि र समन्त्याष्ट्रयक
ष्ट्रवकासका लार्ग प्रादे क्षशक िथा स्थानीय िहको सम्भाव्यिा र ष्ट्रवक्षशििाको आिारमा साना
िथा मझौला उद्योग लक्षिि कायििम कायािन्त्वयन गने; ग्रामीण सहकारी, आिुर्नक स्थानीय
हाटबजारको ष्ट्रवकास, सडक िथा सञ्चार पूवाििार, ष्ट्रवत्तीय पहुँच, स्रोिको साझेदारी िथा क्षशिा,
स्वास््य र रोजगारीमा अन्त्िर-आबििा ष्ट्रवकास गने; जीवनस्िर सुिारका लार्ग साझेदारी वन
सिं रिण िथा उपयोग, जलवायु पररवििन उत्थानशील उत्पादन प्रणाली र जैष्ट्रवक कृष्ट्रर् िथा
जष्ट्रटबुटी प्रवििन गने; समुदायमा आिाररि अथििन्त्र ष्ट्रवकास प्रवििन र असल अभ्यासहरूको
अनुसरण गने।

(६) अन्त्िर-प्रदे श िथा अन्त्िर स्थानीय िह सञ्जाल ष्ट्रवकास कायििम: प्रदे श िथा स्थानीय
अथििन्त्रको एकीकृि ष्ट्रवकासका लार्ग प्रदे शगि आर्थिक केन्त्द्रहरूलाई जोड्ने अन्त्िर-प्रदे श
िथा स्थानीय र अन्त्िर-स्थानीय सञ्जाल ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िारमा जोड ददने; भूर्मको स्वार्मत्व र

190 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 उपयोगबीच सन्त्िुलन, भूर्म बैङ्क, साविजर्नक िथा बाँझो कृष्ट्रर् योग्य जर्मनको उपयोगको लार्ग
प्रोत्साहन प्रणालीको ष्ट्रवकास गने; प्राङगाररक िेिी र रै थानेवाली मार्िि रूपान्त्िरण र बजार
प्रणाली प्रवििन गने; स्थानीय िहका वडास्िरसम्मको ष्ट्रवस्िृि आर्थिक-सामाक्षजक ि्याङ्क
सङ्कलन गने; सञ्चार-सञ्जाल िथा व्यवस्थापन सूचना प्रणाली ष्ट्रवकास गने; अन्त्िर-िह यािायाि
सञ्जालीकरण िथा बजार सूचना प्रणाली ष्ट्रवस्िार गने; उपलधि स्रोि सािनको नक्साङ्कन र
पारस्पररक पररचालन गने; सािंस्कृर्िक िथा सामाक्षजक र पयिटकीय सञ्जालीकरण अर्भवृष्ट्रि
गने।

(७) ष्ट्रवत्तीय सङ्घीयिा प्रवििन कायििम: ष्ट्रवत्तीय उत्तरदाष्ट्रयत्व र योजना िजुम

ि ा िमिा ष्ट्रवकास;
योजनाको श्रृिंिला िथा आयोजना सुशासन अर्भवृष्ट्रि गने; अन्त्िर-सरकारी ष्ट्रवत्तीय
हस्िान्त्िरणको आवश्यकिा र कायिसम्पादनमा आिाररि प्रणाली ष्ट्रवकास गने; सशिि
अनुदानलाई ष्ट्रियाकलापगि रूपमा नभई ष्ट्रवर्य िेरगि शिि र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास लक्ष्य िथा
अपेक्षिि उपलक्षधिसँग आवििा गने र ष्ट्रवत्तीय समानीकरण अनुदान िमश: बढाउने।

(८) एकीकृि स्थानीय आर्थिक ष्ट्रवकास कायििम: प्रदे श र स्थानीय िहको आर्थिक ष्ट्रवकासका
सम्भावना पष्ट्रहचान; आर्थिक ष्ट्रियाकलापको छनौट, कायािन्त्वयन, अनुगमन र मूल्याङ्कन गने;
स्रोि र प्रष्ट्रवर्िमा िहगि सहयोग र सहकायि गने; सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहको एकीकृि
आर्थिक ष्ट्रवकास योजना िजुम
ि ा गरी समन्त्वयात्मक र पररपूरणका आिारमा कायािन्त्वयन गने।

(९) ि्याङ्क प्रणाली र अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रवििन कायििम: प्रदे श र स्थानीय िहमा ि्याङ्क
एकाइहरूको गठन र सञ्चालन, आर्थिक िथा ष्ट्रवत्तीय िेरका ि्याङ्कको व्यवस्थापन, एकीकृि
ि्याङ्क प्रणालीको ष्ट्रवकास िथा राष्ट्रिय ि्यगि ष्ट्रववरणको अद्यावर्िक गरी सञ्चालन, प्रदे श
र स्थानीय िहका आर्थिक योजनाकायािन्त्वयन एवम् सञ्चार्लि आयोजना िथा कायििमको
नर्िजामूलक अनुगमन र मूल्याङ्कन गने।

प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको सुदृढीकरण र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास | 191

९.६ पररमाणात्मक लक्ष्य
आ.व.२०७९/८० को यथािथ
आ.व.
२०८५

सुदरु पक्षिम
वागमिी

लुक्षम्बनी
गण्डकी

कणािली
ि.स. सूचक एकाइ

राष्ट्रिय

कोशी

मिे श
/८६
को लक्ष्य

आर्थिक वृष्ट्रिदर (आिारभूि

सम्बक्षन्त्िि प्रदे शले आवर्िक योजना वा अन्त्य दस्िावेजमा उल्लेि

1. प्रर्िशि ३.५ 3.2 3.5 3.6 4.2 3.7 3.1 3.1
मूल्यमा)*
प्रर्िव्यक्षक्त कुल गाहिस््य अमेररकी
2. *
१४३४ १३३६ ८९२ २४८४ १५५७ ११५९ १०६६ ११११
उत्पादन डलर
गररबीको रे िामुर्न रहेको
3. प्रर्िशि २०.३ १७.२ २२.५ १२.६ ११.९ २४.४ २६.७ ३४.२
जनसिं ख्या
ँ ीगि
कुल ष्ट्रवर्नयोजनमा पुज
4. प्रर्िशि २१.२ ५६.२ ५३.६ ५५.३ ६५.६ ५७.९ ६२.१ ५७.२

गरे अनुसार
िचिको अिंश
5. मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.६0 ०.५८ ०.५१ ०.६६ ०.६१ ०.५६ ०.५३ ०.५४
6. बेरोजगारी दर प्रर्िशि ११.४ १०.२ २०.१ ७.० ९.० ११.२ ९.७ ११.५
7. श्रमशक्षक्त सहभार्गिा दर प्रर्िशि ३८.५ ३७.८ ३९.७ ४७.१ ३५.७ ३७.३ २७.५ २७.३
8. दिाि भएका ठू ला उद्योग सिं ख्या ८९४७ ८५१ ६११ ५७३९ ८३० ६९६ ८१ १३९
दिाि भएका लघु, साना िथा सिं ख्या ११८. १९६. १०८.
9. ६३७ ९३.९ ६९.७ ३५.६ ४९.७
मझौला उद्योग (हजार) ८ ४ ८
बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाको
10. सिं ख्या २५१७ २६६० ३४५९ २००४ १७४३ २३०५ ३६६१ ३२१२
प्रर्ि शािा जनसिं ख्या
*
आर्थिक वर्ि २०८०/८१ को प्रारक्षम्भक अनुमान

192 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पररच्छे द १०

गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरण र समिामूलक

समाज र्नमािण

१०.१ पृष्ठभूर्म १९५

१०.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था १९५
१०.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी १९६
१०.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि १९८
१०.५ प्रमुि कायििम १९९
१०.६ पररमाणात्मक लक्ष्य २०२
 पररच्छे द १०

गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरण र समिामूलक

समाज र्नमािण

१०.१ पृष्ठभूर्म
नेपालको सिं ष्ट्रविानको प्रस्िावनामा वगीय, जािीय, िेरीय, भाष्ट्रर्क, िार्मिक, लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रवभेद र सबै
प्रकारका जािीय छु वाछु िको अन्त्त्य गरी आर्थिक समानिा, समृष्ट्रि र सामाक्षजक न्त्याय सुर्नक्षिि गनि
समानुपार्िक समावेशी र सहभार्गिामूलक र्सिान्त्िका आिारमा समिामूलक समाजको र्नमािण गने
पररकल्पना गररएको छ। िाद्य, आवास, रोजगारी, सामाक्षजक सुरिा लागायिका ष्ट्रवर्यहरू मौर्लक
हकका रूपमा स्थाष्ट्रपि छन्। सङ्घीय शासन प्रणाली अवलम्बन गरी समाजमा ष्ट्रवद्यमान सबै प्रकारका
ष्ट्रवभेद र उत्पीडनको अन्त्त्य गदै आर्थिक समानिा, समृष्ट्रि र सामाक्षजक न्त्याय सुर्नक्षिि गने नीर्ि
र्लइएको छ। साथै, दीघिकालीन सोच २१०० मा र्नरपेि गररबीको अन्त्त्य र बहुआयार्मक गररबी
३ प्रर्िशिमा सीर्मि गने लक्ष्य राक्षिएको छ।

योजनावि ष्ट्रवकासको अवलम्बनसँगै गररबी र्नवारण र असमानिा न्त्यूनीकरणका कायििमलाई जोड

ददइदै आएको छ। आर्थिक-सामाक्षजक समृष्ट्रिका लार्ग ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य लगायिका ष्ट्रवश्वव्यापी
प्रयासहरूमा साझेदारी र सहकायि गररदै आएको छ। समावेशीकरण र सकारात्मक ष्ट्रवभेदसम्बन्त्िी
नीर्िहरूको कायािन्त्वयन मार्िि राज्यका सिं यन्त्रहरूमा सीमान्त्िकृि र वक्षञ्चिीकरणमा परे का
समुदायको सहभार्गिा बढ्दै गएको छ। उक्षल्लक्षिि प्रयासहरूका बावजुद ददगो ष्ट्रवकासका लक्ष्य
हार्सल गदै सबै प्रकारको गररबी अन्त्त्य गनि र गररबीका बहुआयार्मक पिहरूलाई सम्बोिन गदै
सबै प्रकारका असमानिा न्त्यूनीकरण गनि थप प्रयास आवश्यक छ। आर्थिक, सामाक्षजक िथा
शासकीय अवसरहरूको ष्ट्रविरणमा समिा कायम गरी समिामूलक समाज र्नमािण गनि रुपान्त्िरणीय
प्रयास आवश्यक रहे को दे क्षिन्त्छ।

१०.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

राज्यले गरे का ष्ट्रवगिदे क्षिका प्रयासको प्रर्िर्लस्वरूप गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरणका िेरमा
उल्लेख्य प्रगर्ि भएको दे क्षिन्त्छ। नेपाल चौथो जीवनस्िर सवेिण, २०७९/८० अनुसार नेपालमा
कुल जनसङ्ख्याको २०.३ प्रर्िशि जनसङ्ख्या गररबीको रे िामुर्न रहे का छन् जसमध्ये शहरी
िेरमा १८.३ प्रर्िशि र ग्रामीण िेरमा २४.७ प्रर्िशि जनसङ्ख्या गररबीको रे िामुर्न रहे का
छन्। प्रदे शगि रूपमा हे दाि साि प्रदे श मध्ये मिेश, लुक्षम्बनी, कणािली र सुदूरपक्षश्चम प्रदे शमा

गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरण र समिामूलक समाज र्नमािण | 195

गररबीको दर राष्ट्रिय गररबीको दर भन्त्दा बढी दे क्षिएको छ। आर्थिक, सामाक्षजक, भौगोर्लक, लैष्ट्रङ्गक,
जािीय लगायिका सूचकहरूमा असमानिा ष्ट्रवद्यमान छ। सम्पक्षत्तमा आिाररि क्षजनी गुणक ०.३०
रहे को छ भने पन्त्रौं योजनाको मध्यावर्ि समीिाअनुसार पाल्मा अनुपाि १.३० रहे को छ।
बहुआयार्मक गररबी सूचकाङ्क, २०२१ अनुसार नेपालको बहुआयार्मक गररबी १७.४ प्रर्िशि
रहे कोमा सबैभन्त्दा बढी गररबी कणािली प्रदे शमा ३९.५ प्रर्िशि र सबैभन्त्दा कम बागमिी प्रदे शमा
७ प्रर्िशि रहे को छ। शहरी िेरमा बसोबास गने जनसङ्ख्याको १२.३ प्रर्िशि र ग्रामीण िेरमा
बसोबास गने जनसङ्ख्याको २८ प्रर्िशिमा बहुआयार्मक गररबी रहे को छ। राज्य सिं यन्त्रमा
मष्ट्रहला, जनजार्ि, मिेशी, दर्लि, ष्ट्रपछर्डएको िेर लगायिका समुदायको सिं ख्यात्मक प्रर्िर्नर्ित्व
बढे पर्न वास्िष्ट्रवक लक्षिि वगिको िमिा ष्ट्रवकासका लार्ग सघन प्रयास गनुि जरुरी रहे को छ।
राष्ट्रिय जनगणना, २०७८ अनुसार बागमिी प्रदे शमा सबैभन्त्दा बढी सािरिा दर (८२.१ प्रर्िशि)
रहे को छ भने मिेश प्रदे शमा न्त्यून सािरिा (६३.५ प्रर्िशि) रहे को छ। मष्ट्रहला सािरिा दर
६९.४ प्रर्िशि छ जुन कुल सािरिा दर ७६.२ प्रर्िशि भन्त्दा न्त्यून हो। र्नजामिी सेवामा
कररब २८ प्रर्िशि, क्षशिक सेवामा कररब ३३ प्रर्िशि, प्रर्िर्नर्ि सभामा ३३.१० प्रर्िशि, राष्ट्रिय
सभामा ३७.३ प्रर्िशि, प्रदे श सभामा ३६.४ प्रर्िशि, स्थानीय िहमा कररब ४२ प्रर्िशि,
न्त्यायपार्लकामा ३.० प्रर्िशि मष्ट्रहलाहरूको उपक्षस्थर्ि रहे को दे क्षिन्त्छ।

नेपाल मानव ष्ट्रवकास प्रर्िवेदन, २०२० मा प्रस्िुि भएको मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्क, असमानिा
समायोक्षजि मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्क, लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रवकास सूचकाङ्क, लैष्ट्रङ्गक असमानिा सूचकाङ्कको
ष्ट्रवश्लेर्णका आिारमा प्रदे शहरूको ष्ट्रवकासको क्षस्थर्ि असमान रहे को दे क्षिन्त्छ। बागमिी प्रदे श
मानव ष्ट्रवकासका दृष्ट्रिकोणबाट अग्र स्थान (०.६६१) मा रहे को छ भने कणािली (०.५३८) र
मिेस (०.५१०) प्रदे शको क्षस्थर्ि कमजोर रहे को दे क्षिएको छ। साथै, शहरी िेरको मानव ष्ट्रवकास
सूचकाङ्क ०.६४७ र ग्रामीण िेरमा ०.५६१ रहे को छ। लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रवकास सूचक सुिार भई
(०.९६०) पुगेकोमा मिेश प्रदे शको क्षस्थर्ि अन्त्य प्रदे शहरूको िुलनामा कमजोर (०.७८६) रहे को
दे क्षिन्त्छ। समग्रमा लैष्ट्रङ्गक असमानिा न्त्यूनीकरणमा सुिार हुँदै ०.४८ कायम रहे को छ।यद्यष्ट्रप,
प्रदे शगि रूपमा कणािली प्रदे श (०.५५८), मिेस प्रदे श (०.५०३), सुदूरपक्षश्चम प्रदे श (०.५२२)
िथा भौगोर्लक िेरका आिारमा ष्ट्रहमाली िेरमा (०.५५७) लैष्ट्रङ्गक असमानिा सूचकाङ्क रहे को
छ। यसरी हे दाि स्रोि सािनको ष्ट्रविरण र उपयोग, ष्ट्रवकासका पूवाििारमार्थको पहुँच, अवसरको
उपलधििा लगायिका पिमा असमानिाको ष्ट्रवद्यमानिा दे क्षिन्त्छ।

१०.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) गररबी िथा असमानिाको नक्साङ्कन गरी लक्षिि कायििम सञ्चालन: वास्िष्ट्रवक गरीब
घरपररवार पष्ट्रहचानको कायि सम्पन्न िथा अद्यावर्िक गरी जार्िगि, भार्ागि, भौगोर्लक िथा
196 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)
 लैष्ट्रङ्गकिाको आिारमा िक्षण्डकृि ि्याङ्क प्राप्ि गनु;ि गररबी र्नवारण िथा असमानिा
न्त्यूनीकरण लक्षिि कायििमहरूलाई एकीकृि गदै सोको प्रभावकारी कायािन्त्वयन मार्िि
गररबीको सघनिा एवम् गहनिाको ष्ट्रहसाबले अनुभर्ू ि हुनेगरी न्त्यूनीकरण गनु;ि मष्ट्रहला,
बालबार्लका, ज्येष्ठ नागररक, अपाङ्गिा भएका व्यक्षक्त, लैष्ट्रङ्गक िथा यौर्नक अल्पसङ्ख्यकलाई
मूलप्रवाहीकरण गने कायििमको पष्ट्रहचान, ष्ट्रवकास र कायािन्त्वयन गनु।
ि

(२) स्रोिसािन मार्थको पहुँच िथा लाभको ष्ट्रविरण समन्त्याष्ट्रयक बनाउँदै गररबी िथा असमानिा
न्त्यूनीकरण: स्रोिसािन िथा लाभको सन्त्िर्ु लि र समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रविरण गनु;ि मानव ष्ट्रवकास,
गररबी, आर्थिक िथा सामाक्षजक ष्ट्रवकासका पूवाििारमा रहे को असमानिालाई सम्बोिन गनु;ि
स्रोिसािनलाई उत्पादनशील र रोजगार केक्षन्त्द्रि िेरमा प्रवाह गरी ष्ट्रवद्यमान गररबी र
असमानिाको समस्या समािान गनु।
ि

(३) सीप ष्ट्रवकास र उद्यमशीलिाको माध्यमबाट रोजगारी िथा स्वरोजगारीका अवसर र्सजिना:
उद्यमशील कायिसिंस्कृर्ि ष्ट्रवकास गनि आवश्यक सीप, प्रष्ट्रवर्ि एवम् स्रोिमा पहुँच कायम गनु;ि
बेरोजगारलाई न्त्यूनिम रोजगारी प्रत्याभूि गने नीर्ि िथा योजनाको प्रभावकारी कायािन्त्वयन
गदै रोजगारीका अवसरको न्त्यायोक्षचि ष्ट्रविरण गनुि कृष्ट्रर्िेरमा रहे को गररबीको सघनिा
न्त्यूनीकरण गनि कृष्ट्रर्योग्य भूर्मको िण्डीकरण न्त्यूनीकरण, बाँझो जग्गाको सदुपयोग र कृष्ट्रर्
उत्पादनको बजारीकरण गनु;ि प्राथर्मक, उद्योग िथा सेवािेरकाबीच अन्त्िर-आबििा कायम
गरी उत्पादनशील रोजगारीका अवसर र्सजिना गनु।
ि

(४) सामाक्षजक सुरिाका कायििमलाई एकीकृि र प्रभावकारी बनाउँदै जोक्षिम न्त्यूनीकरण: सङ्घ,
प्रदे श र स्थानीय िहबाट सञ्चार्लि सामाक्षजक सुरिाका कायििममा रहे को दोहोरोपना
हटाउनु; ष्ट्रवपद्, महामारी, जलवायु पररवििन लगायिका कारणले थप जनसङ्ख्या गररबीको
रे िा भन्त्दा िल पुग्ने सम्भावनालाई न्त्यूनीकरण गनि लक्षिि वगिलाई सामाक्षजक सुरिाको
दायरार्भर समेट्नु; सामाक्षजक सुरिा कायििमलाई लक्षिि वगि केक्षन्त्द्रि हुने गरी एकीकरण
गदै पूण,ि ददगो र उत्पादनशील बनाउनु।

(५) शासकीय प्रणालीमा समन्त्याष्ट्रयक सहभार्गिा र प्रर्िर्नर्ित्व सुर्नक्षिििा: नीर्ि, योजना, बजेट
िजुम
ि ा, कायािन्त्वयन र अनुगमन िथा मूल्याङ्कन लगायिका ष्ट्रवर्यमा समन्त्याष्ट्रयक प्रर्िर्नर्ित्व
िथा अथिपूणि सहभार्गिा सुर्नक्षिि गनु;ि साविजर्नक सेवा सुष्ट्रविामा सबै नागररकको पहुँच
सुर्नक्षिि गनु,ि भौगोर्लक ष्ट्रवकटिा र ष्ट्रवर्मिालाई क्षचदै गाउँ र शहरका बीचमा भौर्िक िथा
प्राष्ट्रवर्िक अन्त्िर-आबििा बढाउनु; गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरणको लार्ग सरकारी,
र्नजी, सहकारी, सामुदाष्ट्रयक िथा गैरसरकारी िेरको साझेदारी िथा समन्त्वय अर्भवृष्ट्रि गनु;ि

गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरण र समिामूलक समाज र्नमािण | 197

 ष्ट्रवकासबाट प्राप्ि प्रर्िर्लको न्त्यायोक्षचि ष्ट्रविरण गरी आर्थिक असमानिा अन्त्त्य गदै शोर्ण
रष्ट्रहि समाजको र्नमािण गनु।
ि

१०.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) पष्ट्रहचान गररएका गरीब घरपररवार लक्षिि ष्ट्रवशेर् कायििम सञ्चालन गने: स्थानीय िहको
समन्त्वयमा गरीब घरपररवार पष्ट्रहचान गरी एकीकृि िथा िण्डीकृि ि्याङ्क अद्यावर्िक गने;
गरीब लक्षिि नीर्ि, योजना िथा कायििमलाई स्वचार्लि ि्याङ्क प्रणालीमा आिाररि बनाउने;
लक्षिि पररवारलाई क्षशिा, स्वास््य, सीप ष्ट्रवकास र रोजगारी मार्िि उद्यमशीलिा ष्ट्रवकास
िथा राज्य प्रदत्त सेवामा सहुर्लयि ददने।

(२) स्रोिसािन िथा साविजर्नक सेवामा समिामूलक पहुँच स्थाष्ट्रपि गरी गररबी िथा असमानिा
न्त्यूनीकरण गने: गरीब र िनीबीचको असमानिा न्त्यूनीकरण गनि आय पुनष्ट्रवि
ि रणको रणनीर्ि
अवलम्बन गने; गरीब िथा सीमान्त्िकृि समुदायका व्यक्षक्त िथा पररवारलाई मयािददि
जीवनयापन गनि आिारभूि िथा अत्यावश्यक सेवाहरूको सहुर्लयिपूणि रूपमा ष्ट्रविरण गने;
ष्ट्रवत्तीय सचेिना, ष्ट्रवत्तीय पहुँच र ष्ट्रवत्तीय समावेशीकरण अर्भवृष्ट्रि गरी आयआजिनका
अवसरहरूको ष्ट्रवस्िार गने; श्रम सहभार्गिा वृष्ट्रिका लार्ग कायििम सञ्चालन, समान कामका
लार्ग समान ज्याला, न्त्यूनिम ज्याला लगायिका नीर्िको कायािन्त्वयन गने।

(३) गुणस्िरीय क्षशिा र स्वास््यको सुर्नक्षश्चििा गने: गरीब िथा ष्ट्रवपन्न वगिका नागररकका
लार्ग ष्ट्रवशेर् सहुर्लयिको व्यवस्था गरी प्राष्ट्रवर्िक िथा व्यावसाष्ट्रयक क्षशिामा सहज पहुँच
स्थाष्ट्रपि गने; क्षशिा िथा स्वास््यको गुणस्िर र पहुँच बढाई स्वस्थ, क्षशक्षिि िथा सीपयुक्त
नागररक र्नमािणमा सरकार, र्नजी िेर, सहकारी िथा ष्ट्रवकास साझेदारहरूसँग समन्त्वयात्मक
कायििमहरू सञ्चालन गने; क्षशिालाई सीप, सीपलाई रोजगारी, रोजगारीलाई उत्पादन र
उत्पादनलाई बजारसँग जोड्ने गरी कायििमहरूको ष्ट्रवकास र सञ्चालन गने।

(४) रोजगारीका अवसरहरूको ष्ट्रवस्िार गने : एकीकृि रोजगार सूचना प्रणालीको ष्ट्रवकास गरी
रोजगारीसम्बन्त्िी सूचनामा नागररकको पहुँच कायम गने; आन्त्िररक रोजगारी र्सजिनामा टे वा
पुर्याउन र श्रम बजारलाई आवश्यक पने जनशक्षक्त उत्पादन गनि कायिस्थलमा आिाररि
सीप ष्ट्रवकास िथा रोजगारको नीर्ि अवलम्वन गने; नयाँ र युवा उद्यमीलाई प्रोत्साहन गरी
रोजगारी र्सजिना गनि उद्यमशीलिा िथा स्टाटि अप नीर्ि अवलम्वन गने; कृष्ट्रर्को
आिुर्नकीकरण, व्यावसायीकरण, ष्ट्रवष्ट्रविीकरण,औद्योर्गकीकरण िथा बजारीकरण गरी यस
ि गने; लघु, घरे ल ु िथा साना उद्यमलाई प्रवििन गनि नीर्िगि व्यवस्था
िेरमा युवालाई आकष्ट्रर्ि
गने; उद्योग िेरमा स्वदे शी िथा ष्ट्रवदे शी लगानी आकष्ट्रर्ि
ि गरी औद्योर्गक रोजगारीका
198 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)
 अवसरहरू ष्ट्रवस्िार गने; व्यापार, पयिटन, सूचना प्रष्ट्रवर्ि लगायिका िेरमा समसामष्ट्रयक सुिार
गरी सेवासम्बि रोजगारीलाई थप व्यवक्षस्थि गने।

(५) सामाक्षजक सुरिाको दायरामा सबै नागररकलाई आबि गनेः ष्ट्रवपन्न घरपररवार िथा राज्यबाट
सिं रिण आवश्यक पने समुदायका लार्ग सञ्चालनमा भएका सामाक्षजक सुरिाका
कायििमहरूको प्रभावकारी कायािन्त्वयन सुर्नक्षिि गने; सम्पुणि नागररकलाई सामाक्षजक
सुरिाको प्रत्याभूर्िका लार्ग योगदानमा आिाररि सामाक्षजक सुरिा योजनाको कायािन्त्वयनमा
जोड ददने; िण्डीकृि ि्याङ्कको ष्ट्रवकास, एकीकृि सामाक्षजक सुरिा सिं रचनाको कायािन्त्वयन,
िीन िहबीचको समन्त्वय िथा प्रभावकारी अनुगमनको माध्यमबाट सामाक्षजक सुरिा
कायििमलाई नर्िजामूलक बनाउने।

(६) जोक्षिम न्त्यूनीकरणका लार्ग बीमाको ष्ट्रवस्िार गने: ष्ट्रवपद्, महामारी, जलवायु पररवििन, असाध्य
रोग जस्िा कारणबाट हुने िर्ि न्त्यूनीकरण गनि ष्ट्रवपन्न पररवार, ष्ट्रकसान, घरे ल ु िथा साना
उद्यमीहरूको जीवन, सम्पक्षत्त, बालीनाली, व्यवसाय आददमा बीमाको प्रबन्त्ि र्मलाउने; स्वास््य
बीमाको दायरालाई र्राष्ट्रकलो बनाउँ दै सबै स्थानीय िहमा लागु गने र सेवाको गुणस्िर
वृष्ट्रि गने।

(७) पहुँच, प्रर्िर्नर्ित्व िथा िमिा ष्ट्रवकासको माध्यमबाट शासकीय प्रणालीमा लक्षिि वगिको
अथिपूणि सहभार्गिा सुर्नक्षिि गनेः सकरात्मक ष्ट्रवभेद, समानुपार्िक प्रर्िर्नर्ित्व, आरिण जस्िा
ष्ट्रवर्िबाट लक्षिि वगिको राजनीर्िक, प्रशासर्नक, न्त्याष्ट्रयक लगायिका िेरमा सहभार्गिा
सुर्नक्षिि गने, र्नजी, सहकारी िथा गैरसरकारी िेरलाई सकारात्मक ष्ट्रवभेदको नीर्ि
कायािन्त्वयन गनि प्रोत्साहि गने; गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरणको लार्ग सरकारी, र्नजी,
सहकारी, सामुदाष्ट्रयक िथा गैरसरकारी िेरको साझेदारी िथा समन्त्वय अर्भवृष्ट्रि गने।

१०.५ प्रमुि कायििम

(१) राज्य सुष्ट्रविा पररचयपर ष्ट्रविरण कायििमः गरीब घरपररवार पष्ट्रहचान िथा पररचयपर ष्ट्रविरण
कायििम सम्पन्न गरी पष्ट्रहचान भएका गरीबहरूलाई राज्य सुष्ट्रविा पररचय पर ष्ट्रविरण गने;
राज्य सुष्ट्रविा पररचय परमा िीनै िहका सरकारबाट उपलधि गराउने सामाक्षजक सुरिा
लगायिका सेवा सुष्ट्रविाहरूमा िमशः आबििा गरी दोहोरोपना हटाउने; स्थानीय िहसँगको
समन्त्वयमा लक्षिि कायििम सञ्चालन गदाि राज्य सुष्ट्रविा पररचयपर प्राप्ि गरीब पररवारलाई
प्राथर्मकिा ददने; पररचयपर प्राप्ि गरीबलाई व्यवसाय सञ्चालन गनि ष्ट्रवत्तीय सिं स्था मार्िि
ँ ीसष्ट्रहि सहुर्लयिपूणि कजाि उपलधि गराउने।
बीउ पुज

गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरण र समिामूलक समाज र्नमािण | 199

(२) आर्थिक सामाक्षजक रूपान्त्िरण मार्िि समिामूलक समाज र्नमािण कायििम : गरीब, ष्ट्रवपन्न
ि िेर लक्षिि सीप ष्ट्रवकास िथा उद्यमशीलिा ष्ट्रवकास गने; कृष्ट्रर्मा र्नभिर नागररकको
िथा दुगम
जीवनस्िर सुिारका लार्ग भूर्मको महत्तम उपयोग, कृष्ट्रर् िेरको आिुर्नकीकरण,
ष्ट्रवष्ट्रविीकरण, व्यावसायीकरण र बजारसँगको आबििा गने; समुदायमा आिाररि पूवाििार
ष्ट्रवकास, सामूष्ट्रहक मोडेलका उत्पादन र रोजगार कायििम गने; लघु, घरे ल ु िथा साना उद्यम
ष्ट्रवकास र उत्पादनको बजारीकरणमा सहकारी िेरको पररचालन गने; पयिटन मार्िि स्थानीय
अथििन्त्रको सुदृढीकरण गने; न्त्यून आय भएका एवम् सीमान्त्िकृि वगि िथा समुदायको
ष्ट्रवत्तीय पहुँच वृष्ट्रि गनि ष्ट्रवत्तीय सािरिा अर्भवृष्ट्रि गने; ष्ट्रवत्तीय िेरको ष्ट्रवस्िार र ष्ट्रवत्तीय
उपकरणहरूको ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने; ष्ट्रवद्यमान ष्ट्रवभेद िथा कुप्रथा न्त्यूनीकरणका लार्ग सामाक्षजक
िथा सािंस्कृर्िक रूपान्त्िरण गने।

(३) आिारभूि िथा अत्यावश्यक वस्िु िथा सेवामा पहुँच कायििम: राज्य सुष्ट्रविा काडि प्राप्त
घरपाररवारलाई सहुर्लयि दरमा िाद्यान्न उपलधि हुने व्यवस्था र्मलाउने; र्न:शुल्क क्षशिा र
स्वास््यको व्यवस्था गनि क्षशिामा छारवृक्षत्तको व्यवस्था र बीमामा आवि स्वास््य सेवाको
व्यवस्था गने; र्बजुली िथा पानीको महशुलमा छु ट, यािायाि सेवामा सहुर्लयि र सहुर्लयि
दरको पसल सञ्चालन गने; ष्ट्रवपन्न वगिका पररवारमा कक्षम्िमा एक घर एक रोजगारी-
स्वरोजगारी सुर्नक्षिि गने।

(४) सामाक्षजक सुरिाको माध्यमबाट गररबी र्नवारण कायििम: गरीब पररवार लक्षिि लघु कजाि,
जोक्षिम न्त्यूनीकरणका लार्ग सामाक्षजक सुरिा जालो, िाद्य िथा पोर्ण सुरिा, न्त्यूनिम
रोजगारीको सुर्नक्षिििा गने; प्राकृर्िक प्रकोप, महामारी िथा मानवीय ष्ट्रवपद्बाट सम्भाष्ट्रवि
िर्िको न्त्यूनीकरण गनि जोक्षिमयुक्त बस्िी स्थानान्त्िरण गने; सामाक्षजक सुरिाका कायििममा
आर्थिक रूपले ष्ट्रवपन्न वगि िथा िेरलाई प्राथर्मकिा ददने; योगदानमा आिाररि सामाक्षजक
सुरिा कायििमलाई समुदायस्िरसम्म ष्ट्रवस्िार गने।

(५) ँ ी र प्रष्ट्रवर्िको पररचालन

उत्पादन र रोजगार केक्षन्त्द्रि कायििमः स्थानीय सीप, स्रोि सािन पुज
मार्िि उत्पादन िथा उत्पादकत्व अर्भवृष्ट्रिमा टे वा पुर्याउने गरी स्थानीय स्िरमा रोजगारी
र्सजिना गनि ष्ट्रवद्यमान रोजगार िथा स्वरोजगारमूलक कायििमहरूको पुनरावलोकन गरी
िहगि सरकारको सहभार्गिा र र्नजी िेरको साझेदारीमा सञ्चालन गने; प्रदे श िथा स्थानीय
िहको साझेदारीमा लघु िथा घरे ल ु उद्यमको ष्ट्रवकास िथा स्िरोन्नर्िको लार्ग प्राष्ट्रवर्िक
सहयोग िथा सहुर्लयिपूणि कजाि उपलधि िथा ष्ट्रविरण गने; प्रदे श र स्थानीय िहको
साझेदारीमा सञ्चालन हुनेगरी सबै प्रदे शमा नवप्रवििन साझेदारी कायििम गने; स्थानीय कृष्ट्रर्

200 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 उत्पादनलाई उद्यमसँग जोडी रोजगारीका अवसर ष्ट्रवस्िार गनि "र्ामि टु फ्याक्ट्री" कायििम
सञ्चालन गने; मष्ट्रहला, लघु, घरे ल ु िथा साना उद्यमीलाई प्रवििन गनि औद्योर्गक लगानी प्रवििन
कोर्बाट सहुर्लयिपूणि कजाि र सहयोगका कायििम सञ्चालन गने; गरीब लक्षिि सघन
एकीकृि कृष्ट्रर् िथा पशुपन्त्छी ष्ट्रवकास कायििम सञ्चालन गने।

(६) गररबी न्त्यूनीकरण र समावेक्षशिाको लार्ग पूवाििार िथा प्रष्ट्रवर्िको उपयोग कायििम: यािायाि
िथा ष्ट्रवद्युि सञ्जाल, सूचना प्रष्ट्रवर्ि लागायिको ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िारबाट र्सक्षजि
ि अवसरहरूलाई
गररबी न्त्यूनीकरण र समावेक्षशिा प्रवििनमा उपयोग गने; कृर्कहरूलाई कृष्ट्रर् प्रसार सेवा
उपलधि गराउन र बजारसँग आवि गनि र्डक्षजटल प्लेटर्मिहरू स्थापना गने; अनलाइन
माध्यमबाट व्यावसाष्ट्रयक िथा क्याररयर सल्लाह उपलधि गराउने कायििम सञ्चालन गने।

(७) सशक्तीकरण िथा िमिा ष्ट्रवकास कायििम: ष्ट्रवपन्न, दर्लि, भूर्महीन, सुकुम्बासी,
अल्पसङ्ख्यक, लोपोन्त्मुि िथा सीमान्त्िकृि वगिको सिं रिण, उत्थान,सशक्तीकरण र ष्ट्रवकासका
िालीम िथा अर्भमुिीकरण गने; स्थानीय िहमा छु वाछु ि िथा जािीय ष्ट्रवभेद उन्त्मूलनसम्बन्त्िी
अर्भयान सञ्चालन गने; सूचना, ज्ञान िथा अनुभवको आदानप्रदान मार्िि नेित्ृ व ष्ट्रवकास गने;
परम्परागि कला, सिं स्कृर्ि र सीपको सिं रिण, सम्वििन िथा पुस्िान्त्िरण गने; आय-आजिनको
लार्ग िालीम, सहुर्लयिपूणि कजाि, अनुदान, प्राष्ट्रवर्िक सहयोग प्रदान गरी रोजगारी र
स्वरोजगारीका अवसर उपलधि गराउने।

(८) ु ाइ, सामाक्षजक परीिण, सेवा प्रवाहको स्वमूल्याङ्कन

शासकीय सुिार कायििम: साविजर्नक सुनव
जस्िा माध्यमबाट पारदशी, र्मिव्ययी, जवार्दे ही र प्रभावकारी स्रोि सािनको पररचालन;
लक्षिि वगि केक्षन्त्द्रि कायििम, ष्ट्रवकासमा जनसहभार्गिा प्रवििन गने; स्रोिसािन, शासकीय
व्यवस्था, नीर्ि र्नमािण र कायािन्त्वयन िहमा समन्त्याष्ट्रयक प्रर्िर्नर्ित्व र अथिपूणि सहभार्गिाको
लार्ग सकरात्मक ष्ट्रवभेदका ष्ट्रवर्िहरूको अवलम्वन गने; आरिण िथा सकरात्मक ष्ट्रवभेदका
कायििम र्नजी, सहकारी िथा गैरसरकारी िेरमा ष्ट्रवस्िार गने; आरिण व्यवस्थाको
पुनरावलोकन िथा सुिार गने; गरीबको पहुँच एवम् लाभको न्त्यायोक्षचि ष्ट्रविरण गने; गररबी
र्नवारणसम्बन्त्िी कायििममा समन्त्वय गने सिं यन्त्र स्थापना गने; स्थानीय िहबाट दुगम
ि
स्थानमा सेवा प्रवाहको लार्ग घुम्िी सेवा, ष्ट्रवद्युिीय माध्यम लगायिका ष्ट्रवर्िको उपयोग गरी
आिारभूि वस्िु िथा सेवामा पहुँच अर्भवृष्ट्रि गने।

गररबी िथा असमानिा न्त्यूनीकरण र समिामूलक समाज र्नमािण | 201

१०.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

ि. एकाइ आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६

सूचक
सिं . को अवस्था को लक्ष्य
१ गररबीको रे िामुर्न रहे को जनसङ्ख्या प्रर्िशि २०.३ १२

२ मानव ष्ट्रवकास सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.६०१ ०.६५०

३ लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रवकास सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.८८५ ०.९६७

४ उपभोगमा आिाररि क्षजनी गुणक सूचकाङ्क ०.३० ०.२८

५ मार्थल्लो १० प्रर्िशि र िल्लो ४० प्रर्िशि सूचकाङ्क १.३ १.२

जनसङ्ख्याको अनुपाि (पाल्मा अनुपाि)

202 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पररच्छे द ११

ँ ीगि
प्रभावकारी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज
िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि

११.१ पृष्ठभूर्म २०५

११.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था २०६
११.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी २०७
११.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि २०९
११.५ प्रमुि कायििम २१२
११.६ पररमाणात्मक लक्ष्य २१५
 पररच्छे द ११

ँ ीगि
प्रभावकारी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज
िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि

११.१ पृष्ठभूर्म

प्रभावकारी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनले साविजर्नक स्रोिको अनुमानयोग्यिा िथा सुर्नक्षिििा,

ष्ट्रवर्नयोजन िथा िचि कुशलिा, आर्थिक अनुशासन र ष्ट्रवत्तीय उत्तरदाष्ट्रयत्व कायम गदिछ। गुणस्िरीय
ँ ीगि िचिले सरकार स्वयिं र र्नजी िेर िथा समुदायको साझेदारीमा उत्पादनशील लगानी
पुज
मार्िि ददगो, समावेशी िथा उच्च आर्थिक वृष्ट्रिको आिारशीला ियार गदिछ। सन्त्िर्ु लि र
समन्त्याष्ट्रयक प्रादे क्षशक िथा स्थानीय अथििन्त्रको ष्ट्रवकास र समृष्ट्रिको लार्ग ष्ट्रवत्तीय सङ्घीयिालाई
सिं स्थागि गनि अन्त्िरसरकारी ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनको महत्त्वपूणि भूर्मका रहन्त्छ।

ु को ष्ट्रवकास र समृष्ट्रिको लार्ग साविजर्नक िचिको बढ्दो आवश्यकिा पूरा गनि र वैदेक्षशक
मुलक
सहायिामार्थको र्नभिरिा कम गनि आन्त्िररक स्रोि पररचालनमा वृष्ट्रि गनि आवश्यक छ। वैदेक्षशक
प्रत्यि लगानी मार्िि साविजर्नक लगानीका िेरमा रहे को स्रोिको न्त्यूनिा पूर्िि गनि, उत्पादन वृष्ट्रि
गरी र्नयािि प्रवििन िथा आयाि प्रर्िस्थापन मार्िि शोिानान्त्िर सन्त्िुलन कायम गनि र ष्ट्रवकासका
लार्ग नवीन् ज्ञान िथा प्रष्ट्रवर्िको हस्िान्त्िरण गनि सहयोग पुग्दछ। न्त्यून ष्ट्रवत्त पररचालन, समष्ट्रिगि
ँ ी िथा प्रष्ट्रवर्िको उपयोग र अन्त्िरपुस्िा समिा
आर्थिक स्थाष्ट्रयत्वसष्ट्रहिको आर्थिक वृष्ट्रि, वैदेक्षशक पुज
कायम गनि र्नजी िेरको लगानीमा सङ्कुचन नहुने गरी राष्ट्रिय आवश्यकिा र प्राथर्मकिाका िेरमा
साविजर्नक ऋण पररचालन गनुि पनेछ। वाह्य ऋणको प्रभावकारी पररचालनमा समेि साविजर्नक
ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनले महत्त्वपूणि योगदान गनुप
ि ने आवश्यकिा रहे को छ।

साविजर्नक लगानी र्नजी लगानीलाई उत्प्रेररि गने िालको हुनपु दिछ। आिुर्नक र नागररकमैरी
पूवाििार ष्ट्रवकास िथा नवर्नमािणका कायिका लार्ग वैदेक्षशक सहायिाको प्रर्िवििा, प्रार्प्त, उपयोग
िमिा र उपलक्षधिको बीचमा िादात्म्यिा र्मलाउनु पनेछ। समष्ट्रिगि ष्ट्रवत्तीय अनुशासन र आयोजना
सुशासनका समग्र पिमा पारदक्षशि ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि
ि ा एवम् उत्तरदाष्ट्रयत्व प्रवििन गदै पुज
गनुप
ि नेछ। यसले िोष्ट्रकएको समय, लागि र गुणस्िरमा आयोजना सम्पन्न गनि सहयोग पुर्याउने
छ। सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय सरकारले आ-आफ्नो क्षजम्मेवारीमा रहे र साविजर्नक िचि प्रणालीलाई
नर्िजामूलक, पारदशी र जवार्दे ही बनाउन साविजर्नक िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि गनुि अपररहायि छ।
ँ ीगि िचिको िमिा वृष्ट्रि, वैदेक्षशक सहायिाको
यसै पररवेशमा सोह्रौं योजनामा राजस्व िमिा, पुज

ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि | 205

प्रभावकारी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज
प्रार्प्त िथा उपयोग लगायिका प्रभावकारी ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनका औजार मार्िि सुशासन, सामाक्षजक
न्त्याय र समृष्ट्रिको लक्ष्य प्रार्प्तमा जोड ददनुपरे को छ।

११.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनसँग सम्बक्षन्त्िि कानूनी, सिं स्थागि, सूचना प्रष्ट्रवर्िजन्त्य व्यवस्थाको
र्नरन्त्िर ष्ट्रवकास िथा कायािन्त्वयनले राजस्व प्रशासन, िचि व्यवस्थापन िथा न्त्यून ष्ट्रवत्त पररचालनलाई
व्यवक्षस्थि गरे को छ। नेपालको सिं ष्ट्रविानले र्नददिि गरे बमोक्षजम आर्थिक कायिष्ट्रवर्ि िथा ष्ट्रवत्तीय
उत्तरदाष्ट्रयत्व ऐन लगायिका ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनसँग सम्बक्षन्त्िि ऐन िथा र्नयमहरू र सिं वैिार्नक आयोग
िथा र्नकाय िहगि रूपमा स्थाष्ट्रपि सिं यन्त्रहरू ष्ट्रियाशील छन्। िार्लका ११.१ मा नेपालका
ष्ट्रवर्भन्न अवर्िमा साविजर्नक ष्ट्रवत्तसँग सम्बक्षन्त्िि प्रमूि सूचकहरूलाई कुल गाहिस््य उत्पादनको
अनुपािमा िुलनात्मक ष्ट्रवश्लेर्णसष्ट्रहि प्रस्िुि गररएको छ।

िार्लका ११.१: कुल गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा (प्रर्िशिमा)

सूचक आ.व.२०४८/४९ आ.व.२०६३/६४ आ.व.२०७५/७६ आ.व.२०७९/८०

वाष्ट्रर्क
ि राजस्व
९.० १२.१ २१.८ १८.९
पररचालन
कर राजस्व ६.६ ९.७ १९.१४ १६.२
गैरकर राजस्व २.४ २.३ २.३६ १.७
वाष्ट्रर्क
ि सरकारी
१७.७ १८.४ २८.८ २६.७
िचि
चालु िचि ५.८ १०.६ १८.६ १८.८
ँ ीगि िचि
पुज ११.० ५.५ ६.३ ४.४
ष्ट्रवत्तीय व्यवस्था ०.८ २.३ ४.० ३.६
वैदेक्षशक अनुदान १.१ १८.४ ०.६ ०.४
वैदेक्षशक ऋण ४.६ २.२ ३.२ १.९
आन्त्िररक ऋण १.४ १.४ २.५ ४.८
र्िनि बाँकी
४७.४ २९.८ १५.४ २१.९
वैदेक्षशक ऋण
र्िनि बाँकी
१५.५ १३.६ ११.७ २१.१
आन्त्िररक ऋण

206 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

नेपालको वाष्ट्रर्क ि सरकारी िचिको अनुपाि कुल गाहिस््य उत्पादनको
ि राजस्व पररचालन र वाष्ट्रर्क
िुलनामा आर्थिक वर्ि २०४८/४९ र २०७५/७६ को बीचको अवर्िमा वृष्ट्रि भए िापर्न
ि िचि अन्त्िगिि कुल
२०७९/८० मा केही प्रर्िशिले ह्रास हुन गएको दे क्षिन्त्छ। सरकारको वाष्ट्रर्क
ँ ीगि
गाहिस््य उत्पादनमा चालु र ष्ट्रवत्तीय व्यवस्थाको िचिको अनुपाि र्नरन्त्िर बष्ट्रढरहे को िथा पुज
िचिको अनुपाि आर्थिक वर्ि २०४८/४९ मा ११ प्रर्िशि रहे कोमा आर्थिक वर्ि २०७९/८०
मा उल्लेख्य रूपमा ह्रास भई ४.४ प्रर्िशिमा सीर्मि हुन पुगेको छ। न्त्यून ष्ट्रवत्त पररचालनका
लार्ग वैदेक्षशक अनुदानको अिंश घट्ने र बढ्दो साविजर्नक ऋणमा आन्त्िररक ऋणको अनुपाि वृष्ट्रि
हुँदै गएको अवस्था ष्ट्रवद्यमान छ।

राजस्व सङ्कलनमा सिं रचनात्मक समस्या कायम छ। कुल राजस्वमा प्रत्यि करको योगदान
अप्रत्यि करको िुलनामा र्नकै कम रहे को छ। कुल बजेटमा चालु िचिको अिंश बष्ट्रढरहे को
ँ ीगि िचिको ष्ट्रवर्नयोजन िथा िचि र्नरन्त्िर घष्ट्रटरहे को छ। पुज
अवस्थामा पुज ँ ीगि िचिको अर्िकािंश
भाग आर्थिक वर्िको अक्षन्त्िम रैमार्सक अवर्िमा हुने र गुणस्िर कमजोर रहे को अवस्था छ।
ँ ीगि िचिको िुलनामा ष्ट्रवत्तीय व्यवस्थाको लार्ग ष्ट्रवर्नयोजन हुने वजेटको आकार बढ्दै गएको
पुज
छ। वैदेक्षशक ऋणलाई उत्पादनशील िेरमा प्रभावकारी उपयोग गनि नसक्दा आन्त्िररक ऋण
पररचालन गरी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन गनुप
ि ने अवस्था छ।

११.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) आयािमा आिाररि राजस्व सिं रचना: करािार िथा दायरा ष्ट्रवस्िार गदै कर अन्त्िर कम गने
र ष्ट्रवद्युिीय कारोबार मार्िि अनौपचाररक िेरलाई करको दायरामा समावेश गरी आन्त्िररक
राजस्वको योगदान अर्भवृष्ट्रि गनु;ि आयािमा आिाररि वििमान राजस्वको सिं रचनामा पररवििन
गरी आन्त्िररक उत्पादनमा आिाररि बनाउनु।

(२) साविजर्नक िचि दििा अर्भवृष्ट्रि: ष्ट्रवर्नयोजन कुशलिा िथा िचि िमिा, कायि क्षजम्मेवारी
िथा िचिबीच िादात्म्यिा र ष्ट्रवत्तीय सुशासन मार्िि साविजर्नक िचि दििा अर्भवृष्ट्रि गनु;ि
ँ ीगि िचिको आवश्यकिा आन्त्िररक
मध्यमकालीन िचि सिं रचना प्रभावकारी बनाउनु; पुज
ँ ीगि िचि पररचालनमा सिं लग्न साविजर्नक
स्रोिबाट पूर्िि गनु;ि ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज
र्नकाय िथा जनशक्षक्तको िमिा अर्भवृष्ट्रि गरी कायिकुशलिा र व्यावसाष्ट्रयकिा अर्भवृष्ट्रि
गनु;ि एकीकृि र िान्न सष्ट्रकने सामाक्षजक सुरिा प्रणाली ष्ट्रवकास गनु।
ि

(३) अन्त्िरसरकारी ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन: िहगि सरकारको Vertical र Horizontal ष्ट्रवत्तीय अन्त्िर
पूर्िि गने गरी राजस्व बाँडर्ाँट, अनुदान हस्िान्त्िरण, साविजर्नक ऋणको उक्षचि उपयोग र

ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि | 207

प्रभावकारी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज
 आन्त्िररक राजस्व िमिा वृष्ट्रि गरी अन्त्िरसरकारी ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनलाई ददगो, भरपदो एवम्
अनुमानयोग्य बनाउनु।

(४) आयोजना व्यवस्थापनः आयोजनाको प्राथर्मकीकरण, पून:प्राथर्मकीकरण र आयोजना बैङ्कको

प्रभावकारी कायािन्त्वयन गनु;ि प्रभावकारी साविजर्नक िररद प्रणाली, जग्गा र वन िेरको
प्रार्प्तसष्ट्रहिको पररयोजना व्यवस्थापन गनु;ि प्रभावकारी ठे क्का व्यवस्थापन, आयोजना प्रमुिसँगको
कायिसम्पादन सम्झौिा र र्नमािण व्यवसाय िेरको सबलीकरण मार्िि आयोजना व्यवस्थापन
नर्िजामूिी बनाउनु।

(५) अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्त पररचालन: वैदेक्षशक अनुदान र सहायिालाई एकद्वार प्रणालीबाट र्लने
व्यवस्था गनु;ि अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवकास सहायिाको राष्ट्रिय बजेट प्रणाली िथा सरकारी कोर्मा
आबििा र प्रशोचन िमिाको अर्भवृष्ट्रि गनु;ि आवश्यकिा पष्ट्रहचान र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास हुने
गरी उत्पादनमूलक र राष्ट्रिय प्राथर्मकिाका िेरमा ष्ट्रवकास सहायिा पररचालन गनु;ि जलवायु
पररवििन, हररि अथििन्त्र र्नमािण जस्िा ष्ट्रवर्यमा अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्तका नयाँ उपकरणहरूको
पररचालन गनु;ि ष्ट्रवकासशील रािमा स्िरोन्नर्ि भइसकेपर्छ रूपान्त्िरणकारी ठू ला पूवाििार
र्नमािण गनि प्रर्िस्पिी वैकक्षल्पक अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्त पररचालन गने सिं स्थागि साम्यि र्नमािण
गनु।
ि

(६) साविजर्नक ऋणको ददगोपना: साविजर्नक ऋण उत्पादनशील आयोजनामा मार र्लने; ष्ट्रवत्तीय
िथा मौदद्रक स्थाष्ट्रयत्व कायम गने गरी उत्पादनमूलक िेरमा ऋण पररचालन गनु;ि
पररयोजनामा आिाररि साविजर्नक ऋण प्रणाली अवलम्बन गनु;ि अल्पकालीन, मध्यमकालीन
िथा दीघिकालीन साविजर्नक ऋण पररचालन रणनीर्ि अवलम्बन गरी साविजर्नक ऋणको
ददगो उपयोग गनु;ि भौर्िक पररणाम दे क्षिने गरी राष्ट्रिय प्राथर्मकिाको िेरमा मार िचि गने
र आर्थिक िथा ष्ट्रवत्तीय ऐन िथा र्नयमअनुसार मार िचि गनिपने व्यवस्था र्मलाउने।

(७) समन्त्वय िथा अन्त्िर-आबििा: सिं ष्ट्रविान िथा कानूनले िय गरे का िहगि सरकारका बीच
अन्त्िर सम्बन्त्ि कायम गने नीर्िगि, कानूनी, सिं स्थागि र कायिगि सिं रचनाहरूको सबलीकरण
गनु;ि सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िह बीचको समन्त्वय र अन्त्िर-सम्बन्त्ि मजबुि गनु;ि सरकारका
र्नकायहरू बीच प्रभावकारी समन्त्वय र सहकायि कायम गनु;ि िीनै िहको सरकारले िजुम
ि ा
गने योजना, नीर्ि, मध्यमकालीन िचि सिं रचना, बजेट र वाष्ट्रर्क
ि कायििम बीच Vertical र
Horizontal अन्त्िर-आबििा कायम गनु।
ि

(८) साविजर्नक ष्ट्रवत्तको कायिकुशलिा र व्यावसाष्ट्रयकिा अर्भवृष्ट्रि: सरकारको आकक्षस्मक

दाष्ट्रयत्वको उक्षचि व्यवस्थापन गनु;ि रणनीर्िक पूवाििार ष्ट्रवकासका लार्ग मार जोक्षिम-बहन

208 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 गनि सक्ने साम्यि आकलन गरी साविभौम प्रत्याभूर्ि प्रदान गनु;ि ष्ट्रवत्तीय सम्पक्षत्तमा लगानी र
सरकारी कोर्मा हुन सक्ने नगद बचिको लाभदायक िथा अन्त्िर-पुस्िा न्त्याय हुने गरी
उपयोग गनु।
ि

(९) नर्िजामूलक अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणाली: साविजर्नक िचिको प्रभावकारी लेिाङ्कन,
प्रर्िवेदन र लेिापरीिण मार्िि नर्िजामूलक अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणालीमा जोड ददनु;
सबल आन्त्िररक र्नयन्त्रण प्रणालीको ष्ट्रवकास गनु;ि साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनमा गैर-बजेटरी
र्नकायहरूको ष्ट्रवत्तीय अनुशासनको अनुगमन र ष्ट्रवत्तीय प्रर्िवेदन प्राप्त गनु।
ि

११.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) राजस्वको दायरा ष्ट्रवस्िार गने: कर प्रस्िाव ष्ट्रविेयक मार्िि कर र्निािरण प्रणालीलाई सिं सदको
छलर्लको ष्ट्रवर्य बनाउने; करको दररे ट कायम गने र कर छु ट ददने अर्िकार सिं सदलाई
ददने; राजस्वका स्रोि र दरहरूको पुनसंरचना गने; कर अन्त्िर भएका िेर र ष्ट्रियाकलाप
केक्षन्त्द्रि कर पररिण र अनुसन्त्िान गने; करािार सिं रिण एवम् अथििन्त्रको लागि कम गने
िथा दििा वृष्ट्रि गराउने गरी कर कानूनहरूको पुनरावलोकन र अवलम्बन गने; राजस्व
च ुहावट र्नयन्त्रण, कर पररपालना अर्भवृष्ट्रि र राजस्वका नयाँ आिारहरूको पष्ट्रहचान िथा
ष्ट्रवस्िार गने; ष्ट्रवद्युिीय कारोबार मार्िि औपचाररक अथििन्त्रको ष्ट्रवकास िथा कर सचेिना
अर्भवृष्ट्रि गदे राजस्वको दायरा ष्ट्रवस्िार गने।

(२) राजस्व प्रशासनको सुदृढीकरण गने: राजस्व प्रशासनको नीर्िगि िथा सिं स्थागि सुिार गरी
प्रष्ट्रियागि सरलीकरण र अन्त्िर र्नकाय समन्त्वय कायम गने र राजस्व प्रणालीलाई गर्िशील
र ददगो बनाउनेगरी आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िको अर्िकिम उपयोग गने; सबै प्रकारको आयलाई
राजस्वमा आवि गनि एकीकृि प्रणाली ष्ट्रवकास गने; कृर्रम बौष्ट्रिकिाको प्रयोग बढाउँ दै सबै
माध्यमबाट हुने कर छली र्नयन्त्रण गने; करदािामैरी कर प्रशासन मार्िि राजस्व प्रशासनको
सुदृढीकरण गने; र्नयर्मि अध्ययन-अनुसन्त्िानका आिारमा कर नीर्िमा सुिार, करका दर
ु ाईका लार्ग सुझाव ददने सिं यन्त्र र्नमािण गने।
पररवििन र कर ष्ट्रववादमा सुनव

(३) ष्ट्रवर्नयोजन कुशलिा र िचि प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने: स्रोि अनुमानको अनुसन्त्िान, प्रमाण
र जवार्दे हीिा पुष्ट्रि गने सिं यन्त्रको ष्ट्रवकास गने; अर्नवायि र आकक्षस्मक दाष्ट्रयत्वको
साविजर्नक िचिलाई ददगो र िान्न सष्ट्रकने बनाउन योगदानमूलक, साझेदारी िथा सहभार्गिामा
आिाररि िचि प्रणाली अवलम्बन गने; पूवि
ि यारीको अवस्था, िचिको आवश्यकिा र िमिाका
आिारमा प्राथर्मकिा प्राप्त िेरमा स्रोिको ष्ट्रवर्नयोजन, ष्ट्रवत्तीय सुशासन, छररएका कोर्हरूलाई
ँ ीको रूपमा लगानी गने; आवर्िक रूपमा साविजर्नक िचिको र्नयर्मि
एकीकृि गरी पुज
ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि | 209
प्रभावकारी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज
 पुनरावलोकन गरी ष्ट्रवर्नयोजन कुशलिा र िचि प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने; सम्पन्न
आयोजनाहरूको व्यावसाष्ट्रयक सञ्चालन गने; दीघिकालीन दाष्ट्रयत्व र्सजिना हुने कायििमहरू र
रकमान्त्िरजस्िा ष्ट्रवर्यहरू सिं सदबाट अनुमोदन गनुप
ि ने व्यवस्था गने।

(४) ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रिका लार्ग आयोजना सुशासन कायम गने: िीनै िहमा आयोजना
पुज
बैङ्कको सिं स्थागि व्यवस्था गने; आर्थिक वृष्ट्रिका लार्ग िुलनात्मक लाभ र प्रर्िस्पिी िमिा
भएका सम्भाव्य िेर उन्त्मुि भौर्िक पूवाििार केक्षन्त्द्रि गरी आयोजनाको प्राथर्मकीकरण र
ँ ीगि
पुन:प्राथर्मकीकरण गने; रणनीर्िक महत्त्व र बहुवर्ीय आयोजना िथा कायििममा पुज
िचि केक्षन्त्द्रि गने; आयोजनाको रैमार्सक लक्ष्य र रैमार्सक भुक्तानी नीर्ि अवलम्बन गने;
बीजक वा ठे क्का सम्झौिा गरे पिाि पररयोजना ग्यारे न्त्टीमा बैङ्कबाट ऋण प्राप्त गनि सक्ने
प्रणाली अवलम्बन गने; वािावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कनलाई सुव्यवक्षस्थि र जग्गा प्रार्प्तलाई
सरलीकृि गरी आयोजना सुशासन कायम गने; ठू ला आयोजना कायािन्त्वयनको लार्ग छु ट्टै
ष्ट्रवकास नीर्ि बनाउने; श्रम प्रिान र स्थानीय स्रोि िथा सामग्रीमा आिाररि र्नमािणको काम
मार उपभोक्ता सर्मर्ि मार्िि सञ्चालन गराउने र प्रर्िष्पिाि छल्ने र्नयिले ठू लो कामलाई
टु क्र्याई उपभोक्ता सर्मर्िलाई कामको क्षजम्मा ददने प्रवृक्षत्तलाई र्नरुत्साष्ट्रहि गने।

(५) अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्त उपयोग िमिा अर्भवृष्ट्रि र नयाँ उपकरणको पररचालन गने: पूव ि ियारी
सम्पन्न भएका उच्च प्रर्िर्ल ददने आयोजना िथा कायििममा ष्ट्रवकास सहायिा पररचालन
गने; हररि बण्ड लगायिका अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्तका नयाँ उपकरणहरू पररचालन गने; स्थानीय
मुद्रा अिंष्ट्रकि बन्त्ड जारी गने; जलवायुसम्बन्त्िी ष्ट्रवत्तको पररचालन गनि क्षजम्मेवार र्नकाय िथा
जनशक्षक्तको िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; आयोजना ष्ट्रवशेर् ष्ट्रवकास सहायिालाई प्राथर्मकिा ददई
ष्ट्रवकास सहायिाको उपयोग र प्रशोचन िमिा अर्भवृष्ट्रि गने

(६) साविजर्नक ऋणको उत्पादनमूलक उपयोग गने: लागि-लाभ ष्ट्रवश्लेर्णका आिारमा

साविजर्नक ऋण पररचालनलाई सम्भाव्य र प्रर्िर्लमूलक आयोजनामा मार केक्षन्त्द्रि गरी
ँ ी र्नमािण गने; बजेट सहायिाको स्वरूपमा नभई आयोजना ष्ट्रवशेर् ष्ट्रवकास
दीघिकालीन पुज
ऋण पर जारी गरी आन्त्िररक ऋण पररचालन गने; आन्त्िररक ऋण िर्ि अल्पकालीन र
दीघिकालीन ऋणको सन्त्िुलन र्मलाउने।

(७) सबल र उत्तरदायी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनको प्रवििन गने: साविजर्नक ष्ट्रवत्त
व्यवस्थापनलाई सबल र प्रभावकारी बनाउन र्नरन्त्िर सुिार योजना कायािन्त्वयन गरी ष्ट्रवत्तीय
लगानी, कायिकुशलिा अर्भवृष्ट्रि, आकक्षस्मक दाष्ट्रयत्व व्यवस्थापन गने; गैर-बजेटरी
र्नकायहरूको ष्ट्रवत्तीय अनुशासनको अनुगमन र ष्ट्रवत्तीय प्रर्िवेदन गने; जोक्षिम-बहन गनि सक्ने

210 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 साम्यि आकलन गरी साविभौम प्रत्याभूर्ि प्रदान गने; ष्ट्रवत्तीय सम्पक्षत्तमा लगानी र सरकारी
कोर्मा हुन सक्ने नगद बचिको लाभदायक िथा अन्त्िर-पुस्िा न्त्याय हुने गरी उपयोग गने।

(८) अन्त्िरसरकारी ष्ट्रवत्तको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने: अन्त्िरसरकारी ष्ट्रवत्त हस्िान्त्िरणलाई

वैज्ञार्नक, पारदशी र उत्तरदायी बनाइ प्रदे श र स्थानीय िहको ष्ट्रवत्तीय अन्त्िरलाई सम्बोिन
गने; प्राकृर्िक स्रोिमा लगानी र उपयोगको उक्षचि ढाँचा ियार गरी कायािन्त्वयन गने; िहगि
सरकारको िचि गने िमिा अर्भवृष्ट्रि गरी अन्त्िर-सरकारी ष्ट्रवत्तको प्रभावकाररिा वृष्ट्रि गने।

(९) आयोजनाको प्रभावकारी कायािन्त्वयनका लार्ग कायिसम्पादन सम्झौिा गने: प्रर्िस्पिािमा

आिाररि आयोजना प्रमुिको छनौट गरी आयोजनाको कायिसम्पादन वृष्ट्रि गने;
कायिसम्पादनसँग आवि प्रोत्साहन प्रणालीको अवलम्बन गरी र्नक्षिि सूचक र मापदण्डको
आिारमा आयोजना प्रमुिसँगको कायिसम्पादन सम्झौिा गने; ठे क्का सम्झौिाको कागज वा
अन्त्िररम भुक्तानी प्रमाणपर ष्ट्रवत्त बजारमा र्ििो रािी र्नमािण व्यवसायीले ऋण र्लन पाउने
व्यवस्था लागु गने; कायािन्त्वयनलाई पूणि रूपमा जवार्दे ही र प्रर्िवि बनाउने िथा
िर्िपूर्ििको व्यवस्था गने।

(१०) साविजर्नक-र्नजी साझेदारीका आयोजनालाई प्राथर्मकिा ददने: साविजर्नक-र्नजी साझेदारीमा

सञ्चालन गने सम्भाव्य आयोजनाको पष्ट्रहचान गरी कानूनी व्यवस्थामा समयानुकूल पररमाजिन
गने; र्नमािण व्यवसायीको िमिा मापन गरी िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; साविजर्नक-र्नजी
साझेदारीमा प्रत्यि वैदेक्षशक लगानी िथा आन्त्िररक लगानीको पररचालन गने; प्राकृर्िक
स्रोिमा आिाररि र्नमािण सामग्रीको सहज आपूर्ििको सुर्नक्षिििा र श्रर्मकको दििा
अर्भवृष्ट्रिसष्ट्रहिको साविजर्नक-र्नजी साझेदारीको प्रवििन गने; साविजर्नक-र्नजी साझेदारी
मार्िि र्नमािण भएका आयोजना सरकारलाई हस्िान्त्िरण भएपर्छ त्यस्िो सम्पक्षत्तको
व्यवस्थापन र सञ्चालन गने गरी िमिा ष्ट्रवकास गने।

(११) नर्िजामूलक अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणालीको ष्ट्रवकास गने: सबल आन्त्िररक र्नयन्त्रण
प्रणाली, साविजर्नक कोर्, दाष्ट्रयत्व, सम्पक्षत्त, आय र िचिको प्रोदभावी लेिाङ्कन, प्रर्िवेदन र
लेिापरीिणको सुदृढीकरण गने; िहगि िथा र्नकायगि समन्त्वय र सहकायिमा एकीकृि
अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणालीको अवलम्बन गने; िीन िहका सरकार लगायि सम्पूणि
सरकारको लेिा परीिण गररएको एकीकृि ष्ट्रवत्तीय प्रर्िवेदन ियार हुनेगरी ष्ट्रवत्तीय सूचना
प्रणाली ष्ट्रवकास गने।

ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि | 211

प्रभावकारी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज
११.५ प्रमुि कायििम

(१) राजस्व प्रणालीको सुदृढीकरण कायििम: राजस्व प्रशासनमा जोक्षिम व्यवस्थापन गने गरी
पुनसंरचना गने; करका दर र सिं रचनाको पुनरावलोकन, एकीकृि कर प्रशासन, कर पररपालना
लागि िचि र समय कम गनि ठू ला प्रर्िष्ठान िथा बढी सम्पक्षत्त भएका व्यक्षक्त केक्षन्त्द्रि कर
पररिण र अनुसन्त्िान गने; कर उत्प्रेरणाको प्रभावकाररिामा आिाररि पुनरावलोकन गने;
सम्पूणि मानवीय-सम्पकि र कागजािष्ट्रवष्ट्रहन ष्ट्रवद्युिीय िथा कृर्रम वैष्ट्रिकिामा आिाररि
प्रणालीको ष्ट्रवकास र कायािन्त्वयन गने; सम्पूणि कर िथा व्यवसाय प्रशासनलाई एक-द्वार
प्रणालीमा आवि गने।

(२) ष्ट्रवत्तीय स्रोि पररचालनमा सुिार कायििम: ष्ट्रवकासको आवश्यकिा पूरा गनि ठू लो स्रोि-
सािनको आवश्यकिा पने भएकोले स्रोि पररचालनमा व्यापक सुिार गने; राजश्व छली र
च ुहावट र्नयन्त्रण गनि वैज्ञार्नक भन्त्सार दर कायम गने, र्सर्स क्यामेरा, स्क्यानर, भेष्ट्रहकल
स्क्यानर लगायिका प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग गरी सभेलेन्त्स प्रणालीमा सुिार गने; मूल्य अर्भवृष्ट्रि
कर पररपालना बढाउने; अनुगमन िथा र्नरीिणलाई प्रभावकारी बनाउने; र्बलर्बजक जारी
नगने र्बिेिाका साथै र्बलर्बजक नर्लने ग्राहकलाई पर्न कारवाहीको व्यवस्था गने; राम्रो
काम गने कमिचारी िथा उद्योगी-व्यवसायीलाई प्रोत्साहन िथा पुरस्कार र गलि गनेलाई
हुने दण्ड-जररवाना गने; भन्त्सार छली, कर छली, सीमाविी िेरमा हुने अवैि कारोबार रोक्न
िष्ट्रटने सुरिाकमी िथा कमिचारीहरूलाई लक्षजष्ट्रिक िथा ष्ट्रवशेर् सुष्ट्रविाको व्यवस्था गने।

(३) ष्ट्रवत्तीय हस्िान्त्िरण-ष्ट्रवत्तीय कायिकुशलिा अर्भवृष्ट्रि कायििम: सङ्घीयिाको कायािन्त्वयनपर्छ

िीनै िहका सरकारी िािा रहने व्यवस्था भएको र सङ्घीय सरकारको िािामा रकम नभएको
अवस्थामा पर्न प्रदे श िथा स्थानीय िहको िािामा िचि नभई ठू लो अिंश बाँकी रहने गरे को
अवस्थामा सङ्घबाट प्रदे श िथा स्थानीय िहमा हस्िान्त्िरण हुने रकम स्थानान्त्िरण गदाि रकम
िािामा र्नष्कृय नरहने गरी उपलधि गराउने व्यवस्था गने; प्रदे श र स्थानीय िहको िािामा
रहे को रकमबाट सङ्घले सापटी र्लन पाउने व्यवस्था अवलम्वन गने।

(४) प्राकृर्िक स्रोि मार्िि ष्ट्रवत्तीय स्रोि पररचालन कायििम: उपलधि जर्मन, वनसम्पदा, पानी,
ढु ङ्गामाटो, नदीजन्त्य सामाग्री आददको समुक्षचि प्रयोग गने; प्राकृर्िक स्रोि-सािन (साविजर्नक
जर्मन, वन, नदीनाला िथा पोिरी, नदीजन्त्य िथा उत्िनन्त्जन्त्य र्नमािण सामग्री) को ष्ट्रववेकशील
उपयोगबाट राजश्व वृष्ट्रि गने प्रणाली ष्ट्रवकास गने।

(५) अनौपचाररक आर्थिक ष्ट्रियाकलापको औपचाररकीकरण कायििम: घर बहाल अनुमर्ि,

लेबर्लङ, नवीकरण िथा करमा आबििा प्रवििन; घर जग्गा कारोबार र घरजग्गाको िररद-
212 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)
 र्बिी दलालको कारोबारलाई अर्नवायिरूपमा दिाि, सूचीकृि एजेण्ट मार्िि कारोबार
र्सर्ाररश, व्यवसायीलाई करको दायरामा ल्याउने; अनौपचाररक अथििन्त्रको औपचाररकीकरण
प्रवििनमा स्थानीय िहलाई सष्ट्रिय गराई सोको आिारमा राजस्व बाँडर्ाँड गने; अनौपचाररक
आर्थिक ष्ट्रियाकलापलाई औपचाररक अथििन्त्रको दायरामा ल्याउन अवैि व्यापार िथा
कारोबारलाई माग िथा आपूर्िि दुबैिर्िबाट र्नयन्त्रण गनि प्रभावकारी कदम चाल्ने िथा कुल
गाहिस््य उत्पादनको गणना ष्ट्रवर्िलाई पररमाजिन गरी आिार वर्ि पररवििन गने।

(६) उत्तरदायी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन कायििम: उत्तरदायी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापनका
लार्ग सूचना प्रष्ट्रवर्िको सवलीकरण गने; सम्पूणि सरकारको यथाथि ष्ट्रवत्तीय ष्ट्रववरण प्रकाशन
गने; साविजर्नक ष्ट्रवत्तीय जोक्षिमको आकलन र व्यवस्थापन प्रणाली र्नमािण गने; कुल सरकारी
ष्ट्रवत्तीय कारोबार (िचि र राजस्व) को १.५ प्रर्िशि भन्त्दा बढी लेिा परीिण बेरूजू आउने
र्नकाय प्रमुि र लेिा प्रमुिलाई दक्षण्डि गने कानूनी प्रबन्त्ि गने।

(७) ँ ीगि िचि िमिा वृष्ट्रि कायििम: आयोजना बैङ्क,

आयोजना व्यवस्थापन सबलीकरण र पुज
मध्यमकालीन िचि सिं रचना र मन्त्रालयगि बजेट सूचना प्रणालीको अन्त्िर-आबििा अर्भवृष्ट्रि
गने; बाह्य करार र कायिसम्पादन करार जस्िा ष्ट्रवर्ि मार्िि आयोजना प्रमुिको िुला
ँ ीगि िचि िमिा वृष्ट्रिका लार्ग
प्रर्िस्पिाित्मक माध्यमबाट छनौटलाई प्राथर्मकिा ददने; पुज
एकीकृि ष्ट्रवकास कानून िजुम ँ ीगि िचिको लागि प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गनि
ि ा गने; पुज
साविजर्नक लगानी व्यवस्थापन कायियोजनाको कायािन्त्वयन गने; जग्गा प्रार्प्त, वन िेरको
प्रयोग, र्नमािण सामग्रीको उपलधििा र पयािप्त बजेट व्यवस्थाको लार्ग समन्त्वय र सहजीकरण
गने; आयोजना व्यवस्थापन प्रणालीमा उच्च प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग, आयोजना प्रमुि र्छटो-र्छटो
पररवििन अवस्थाको अन्त्त्य एवम् उपयुक्त दि जनशक्षक्तको व्यवस्था गने।

(८) र्नमािण व्यवसायीको िमिा र कायिकुशलिा अर्भवृष्ट्रि कायििम: र्नमािणसम्बन्त्िी साविजर्नक

िररद ऐनलाई सरकार िथा र्नजी िेरबीच स्वीकायि हुने गरी सिं शोिन गने; र्नमािणका
मापदण्ड र आचारसिं ष्ट्रहिाको व्यवस्थापन गने; र्नमािण व्यवसायीको िमिा र कायिकुशलिा
अर्भवृष्ट्रि गने; ठे क्का सम्झौिा र अन्त्िररम भुक्तानी प्रमाणपरको र्ििोकरण गनि पाउने व्यवस्था
र सरकारी र्नकायले र्सिै सोिभनाि गनि सक्ने प्रबन्त्ि गने; र्नमािण व्यवसायी चयन गदाि
र्नमािण व्यवसायीले आफ्नो क्षजम्मेवारी र्नवािह गररसकेको कायि र्र्छ्यौट पर अर्नवायि सिं लग्न
गनुप
ि ने प्रणाली अवलम्बन गने।

(९) साविजर्नक कोर्हरूको एकीकरण र स्रोिको ष्ट्रवस्िार कायििम: साविजर्नक कोर्हरूको

एकीकरणसम्बन्त्िी नीर्ि र्नमािण, कायािन्त्वयन िथा एकीकरण कोर्बाट ऋण र्लन सक्ने

ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि | 213

प्रभावकारी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज
 व्यवस्था गने; स्थानीय िह र प्रदे शको आम्दानीका थप स्रोिका िेरहरू पष्ट्रहचान र दायरा
ष्ट्रवस्िार गने।

(१०) पररयोजना ष्ट्रवशेर् ष्ट्रवकास ऋणपर र्नष्काशन कायििम: ष्ट्रवशेर् आयोजना सञ्चालनका लार्ग
पररयोजना ष्ट्रवशेर् ष्ट्रवकास ऋणपर मार्िि लगानी जुटाउने।

(११) दे शलाई आकिर्क लगानी गन्त्िव्य रूपमा प्रवििन कायििम: दे शलाई आकर्िक लगानी
गन्त्िव्यको रूपमा प्रवििन गनि कानूनी सुिार, स्वचार्लि प्रणालीको कायािन्त्वयन र सहजीकरण
व्यवस्थाबाट व्यवसाय सञ्चालनका सूचकहरूमा सुिार गने; स्वदे शी लगानीकिािलाई थप
लगानीका लार्ग प्रोत्साहन गनुक
ि ा साथै ठू लो मारामा वैदेक्षशक लगानी र्भत्र्याउने; ष्ट्रवर्भन्न
पूवाििार पररयोजनाको लार्ग साविजर्नक-र्नजी-साझेदारी प्रवििन गनि Viability Gap Funding
लाई कायािन्त्वयनमा ल्याउने; आर्थिक कूटनीर्िको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने।

(१२) कृर्रम बौष्ट्रिकिा प्रवििन कायििम: सरकारको चालु प्रकृर्िको िचि घटाउन जनशक्षक्त कम
प्रयोग हुनेगरी कृर्िम बौष्ट्रिकिा लगायिका सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग बढाउने; सवारी सािन,
इन्त्िन, सवारी चालक, कायािलय सहयोगीको प्रयोगलाई व्यवक्षस्थि र र्मिव्ययी बनाउने;
स्टे शनरी, ष्ट्रवद्युि, पानी आददको प्रयोगमा र्मिव्ययीिा कायम हुने उपायहरूको अवलम्वन;
सम्भव भएका सबै ष्ट्रवर्यमा कृर्रम बौष्ट्रिकिाको प्रयोग बढाउदै लैजाने।

(१३) अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्त पररचालनको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि कायििम: नीर्ि िथा कायििममा
आिाररि ष्ट्रवकास सहायिाको पररचालनलाई प्राथर्मकिा गने; अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्तका नयाँ
उपकरणहरू जस्िै: हररि ऋणपर, जलवायु उत्थानशील बण्ड, र्मक्षश्रि ष्ट्रवत्त, स्थानीय मुद्रामा
जारी हुने ऋणपर आदद पररचालन गने; अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्त पररचालन गदाि दे क्षिने ष्ट्रवर्नमयदर
र धयाजदर जोक्षिम कम गनि हे क्षजङ व्यवस्थाको प्रभावकाररिा वृष्ट्रि गने; वैदेक्षशक सहयोग
पररचालनको प्रभावकाररिा बढाउन प्रष्ट्रियागि सुिार र िचि िमिा वृष्ट्रि गने; वैदेक्षशक
सहयोगबाट सञ्चालन गररने आयोजनाको छनौट गदाि ष्ट्रवकासको आवश्यकिा र सम्भावना,
प्राप्त हुने नर्िजा र सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकासलाई आिार मानी सोअनुरूप र्नदे क्षशि हुने।

(१४) नर्िजामूलक अनुगमन िथा मूल्याङ्कन र ददगोपना कायििम: नर्िजामूलक अनुगमन र

मूल्याङ्कनका लार्ग सूचना प्रष्ट्रवर्िमा आिाररि स्थलगि िथा गैर-स्थलगि ष्ट्रवर्िमा र्नरन्त्िर
पररमाजिन गरी अवलम्बन गने; सूचना-प्रणालीहरू एकीकृि गने र प्रणालीहरूबीच स्वचार्लि
सूचना आदान-प्रदान हुने प्रबन्त्ि गने।

214 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

११.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य

१ वाष्ट्रर्क
ि राजस्व वृष्ट्रिदर प्रर्िशि -१०.२ १२.४

२ कुल गाहिस््य उत्पादनको अनुपािमा सङ्घीय प्रर्िशि 18.9 २३.५

राजस्व पररचालन

३ सरकारी िचि अनुपाि (चालु:पुँजीगि:ष्ट्रवत्तीय प्रर्िशि ७१:१६:१३ ५५:२९:१६

व्यवस्था)

४ ि कुल ष्ट्रवर्नयोजन र िचिको अनुपाि

वाष्ट्रर्क ७९.७ ९०

चालु िचि ८५.० ९०

प्रर्िशि
ँ ीगि िचि
पुज ६१.४ ९०

ष्ट्रवत्तीय व्यवस्था ८२.६ ९०

५ कुल िचिमा वाष्ट्रर्क

ि बेरूजूको अनुपाि प्रर्िशि २.४ १.५

ँ ीगि िचि िमिा अर्भवृष्ट्रि | 215

प्रभावकारी साविजर्नक ष्ट्रवत्त व्यवस्थापन िथा पुज
 पररच्छे द १२

शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन

१२.१ पृष्ठभूर्म २१९

१२.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था २१९
१२.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी २२१
१२.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि २२३
१२.५ प्रमुि कायििम २२६
१२.६ पररमाणात्मक लक्ष्य २३१
 पररच्छे द १२

शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन

१२.१ पृष्ठभूर्म

नेपालको सिं ष्ट्रविानले नागररकको जीउ, िन लगायि वैयक्षक्तक स्विन्त्रिा र समानिाको सिं रिण गरी
कानूनको शासन, मौर्लक हक िथा मानव अर्िकारका मूल्य र मान्त्यिा, लैष्ट्रङ्गक समानिा,
समानुपार्िक समावेशीिा, सङ्घीय लोकिाक्षन्त्रक गणिन्त्रात्मक शासन प्रणाली, नागररकको सहभार्गिा
र सामाक्षजक न्त्यायको माध्यमबाट राष्ट्रिय जीवनका सबै िेरमा न्त्यायपूणि व्यवस्था कायम गदै
लोककल्याणकारी राज्य व्यवस्था स्थापना गने लक्ष्य िय गरे को छ। शासकीय सुिार र सुशासनको
प्रत्याभूर्िले लोक कल्याणकारी राज्य स्थापना गने आिार ियार गदिछ। बदर्लँदो समयसँगै
शासकीय सुिारको िेर र दायरा पर्न र्राष्ट्रकलो हुँदै गएको छ। नागररकको समग्र ष्ट्रवकास र
कल्याणको अपेिालाई शासकीय सुिारको कायिसूचीमा समेट्दा सिं ष्ट्रविानले अष्ट्रङ्गकार गरे को लक्ष्य
स्थाष्ट्रपि हुनसक्छ। शासकीय सुिारले मार्नसको जन्त्म पूवद
ि े क्षि मृत्यू पर्छसम्मका सम्बक्षन्त्िि
ष्ट्रियाकलापमा गररएको सुिारलाई समेटनु जरुरी हुन्त्छ।

सुशासनको प्रत्याभूर्िको लार्ग राजनीर्िक, प्रशासर्नक, न्त्याष्ट्रयक एवम् सामाक्षजक िेरमा पारदशीिा,
जवार्दे ष्ट्रहिा, जनउत्तरदाष्ट्रयत्व, सदाचारयुक्त कायि प्रणाली र व्यवहार आवश्यक पदिछ।सङ्घीय शासन
प्रणालीमा िहगि सरकारहरूको बीचमा अर्िकार, दाष्ट्रयत्व एवम् कििव्य, कायि क्षजम्मेवारी र
प्रभावकारी समन्त्वयलाई सबल र सुदृढ बनाउनु अपररहायि हुन्त्छ। राज्यबाट प्रदान गररएको सेवा,
सुष्ट्रविामा जनिाको समान र सहज पहुँच सुर्नक्षिि गरी सुशासनको प्रत्याभूर्ि गराउनु राज्यको
दाष्ट्रयत्व हो।

१२.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

सिं ष्ट्रविान जारी भए पश्चाि सिं ष्ट्रविानबमोक्षजम र्मक्षश्रि र्नवािचन प्रणालीको माध्यमबाट दुई पटक सङ्घ,
प्रदे श र स्थानीय सरकारका र्नवािचन सम्पन्त्न भएका छन्। िीनै िहका सरकारले पष्ट्रहलो कायिकाल
पूरा गरी दोस्रो कायिकालमा प्रवेश गरे का छन्। यसबाट लोकिाक्षन्त्रक गणिन्त्र स्थाष्ट्रपि भएको
छ। साविजर्नक र्नकाय राजनीर्िक रूपमा समावेशी हुँदै गएको छ। र्लस्वरूप लोकिाक्षन्त्रक
शासन प्रष्ट्रिया मार्िि सुशासनलाई स्थाष्ट्रपि गनि सहयोग पुगेको छ।

सुशासनको प्रत्याभूर्ि गराउने राज्यको नीर्ि कायािन्त्वयन गनि आवश्यक कानूनी एवम् सिं रचनागि
व्यवस्था, नागररक सचेिना, अर्िकार समूह र सञ्चार जगिको भूर्मका अर्भवृष्ट्रि भए िापर्न शासकीय
शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन | 219
सुिार िथा सुशासनका ष्ट्रवर्भन्न आयामहरूका अर्िकािंश सूचकहरूको प्रगर्ि अपेक्षिि रूपमा
सन्त्िोर्जनक देँ क्षिदै न। पन्त्रौं आवर्िक योजनामा ष्ट्रवर्िको शासनको सूचकाङ्क अक्षन्त्िम वर्ि
(आ.व.२०८०/८१) को लक्ष्यको िुलनामा आ.व.२०७९/८० मा ज्यादै न्त्यून मार नभई
योजनाको आिार वर्ि आ.व.२०७५/७६ मा मापन भएको भन्त्दा पर्न घटे को दे क्षिन्त्छ। सरकारको
प्रभावकाररिा, भ्रिाचार र्नयन्त्रण, आवाज र उत्तरदाष्ट्रयत्व, र्नयामकको गुणस्िर िथा राजनीर्िक
स्थाष्ट्रयत्व, ष्ट्रहिंसाको अन्त्त्य लगायिका सूचकहरूमा भएको सुिार पर्न अपेिाकृि दे क्षिँदैन।

ु
नेपाल भ्रिाचार ष्ट्रवरुिको सिं यक्त रािसङ्घीय महासक्षन्त्िको पि राि भएको सन्त्दभिमा उक्त
ु रािसङ्घीय
महासक्षन्त्िका प्राविानलाई प्रभावकारी रूपमा कायािन्त्वयन गनि भ्रिाचार ष्ट्रवरुिको सिं यक्त
महासक्षन्त्िको कायािन्त्वयनसम्बन्त्िी राष्ट्रिय रणनीर्ि िथा कायियोजना,२०६९ िजुम
ि ा गरी
कायािन्त्वयनमा ल्याइएको छ। नेपाल मष्ट्रहलाहरूको राजनीर्िक अर्िकारसम्बन्त्िी महासक्षन्त्ि, सबै
ष्ट्रकर्समको जािीय भेदभाव उन्त्मूलन गनेसम्बन्त्िी अन्त्िरािष्ट्रिय महासक्षन्त्ि, मष्ट्रहला ष्ट्रवरुि हुने सबै
प्रकारका भेदभाव उन्त्मूलन गने सम्बन्त्िी महासक्षन्त्ि, नागररक िथा राजनीर्िक अर्िकारसम्बन्त्िी
अन्त्िरािष्ट्रिय प्रर्िज्ञापरको स्वेक्षच्छक प्रोटोकल लगायिको पि राि पर्न हो। िसथि, िी
महासक्षन्त्िहरूको कायािन्त्वयनको लार्ग आवश्यक कानून र सिं रचनाको र्नमािण िथा कायििम
सछचालन भइरहे को छ। नेपालमा अदृष्य अथििन्त्रसम्बन्त्िी अध्ययन अनुसन्त्िान नभएकोले यसको
आकार र गष्ट्रहराई बारे यथाथि ि्याङ्क उपलधि नरहे को अवस्था छ। र्लस्वरूप यसले अथििन्त्रमा
ु लाई पूणि भ्रिाचारमुक्त
पारे को नकारात्मक प्रभाव समेि आकलन गनि सष्ट्रकएको छै न। मुलक
बनाउन अथििन्त्रमा सिप्रर्िशि नगदरष्ट्रहि कारोवारलाई आत्मसाि गनुप
ि ने आवश्यकिा रहे को छ।

सङ्घीय शासन प्रणालीलाई कायािन्त्वयन गनि सिं ष्ट्रविानले सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहबीचको सम्बन्त्ि
सहकायि, सहअक्षस्ित्व र समन्त्वयको र्सिान्त्िमा आिाररि हुने व्यवस्था गरे को छ। शासकीय
अर्िकारको प्रयोग, सेवा प्रवाह िथा ष्ट्रवकास व्यवस्थापन लगायि अन्त्य िेरमा राज्यका िीन िहबीच
हुन सक्ने राजनीर्िक ष्ट्रववाद समािान गनि प्रिानमन्त्रीको अध्यििामा सङ्घीय सरकारका गृहमन्त्री,
अथिमन्त्री र सम्बक्षन्त्िि प्रदे शको मुख्यमन्त्रीसष्ट्रहिको एक अन्त्िरप्रदे श पररर्दको सिं वैिार्नक व्यवस्था
गररएको छ। िीन िहका सरकारबीच कायाित्मक समन्त्वयका लार्ग सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िह
(समन्त्वय िथा अन्त्िरसम्बन्त्ि) ऐन, २०७७ िजुम
ि ा गरी कायािन्त्वयनमा ल्याइएको छ।
प्रिानमन्त्रीको अध्यििामा रहे को राष्ट्रिय समन्त्वय पररर्दको बैठक र्नयर्मि रूपमा आयोजना गरी
िीन िहका सरकारका बीचमा समन्त्वय र सहजीकरण गररएको छ।

ु प्रयास र प्रर्िवििाबाट सिं ष्ट्रविानको उद्देश्य पूरा गनि सष्ट्रकन्त्छ।

जनप्रर्िर्नर्ि र राि सेवकको सिं यक्त
राि सेवकको िमिा अर्भवृष्ट्रि गदै सिं वैिार्नक उद्देश्य प्राक्षप्िमा राि सेवकको योगदान र भूर्मका

220 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

बढाउन साविजर्नक सेवाको महत्त्वपूणि मानकको रूपमा रहे को र अन्त्य सरकारी िथा अििसरकारी
सेवाहरूका लार्ग समेि मागिदशिक हुने र्नजामिी सेवासँग सम्बक्षन्त्िि नीर्ि, र्नयम, कायि र आचरणगि
व्यवहारमा समयानुकुल पररमाजिन गरी पररस्कृि एवम् उद्देश्यमूलक बनाउनु आवश्यक हुन्त्छ।

१२.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) राष्ट्रिय सुरिा र राष्ट्रिय एकिाः ष्ट्रवर्भन्न जािजार्ि, सम्प्रदाय र समुदायको बीचमा सामाक्षजक
सद्भाव कायम राख्दै ददगो शाक्षन्त्ि, राष्ट्रिय सुरिा र एकिा कायम गनु;ि समिामूलक
समावेशीिाउन्त्मुि समाज र्नमािण गनु;ि मानव अर्िकारको सम्मान, सिं रिण र प्रवििनका साथै
प्रभावकारी आर्थिक िथा सुरिा कूटनीर्िको माध्यमवाट राष्ट्रिय ष्ट्रहि अर्भवृष्ट्रि गनु;ि द्वन्त्द्वका
आर्थिक, सामाक्षजक िथा सािंस्कृर्िक पिको सम्बोिन गरी नागररकमा सुिको अनुभर्ू ि
ददलाउनु।

(२) शासकीय सुिार एवम् सुशासनका लार्ग नीर्िगि िथा कानूनी प्रबन्त्िः सिं ष्ट्रविानबमोक्षजम िीन
िहका सरकारको एकल िथा साझा अर्िकार सूचीअनुरूप कायि ष्ट्रवस्िृिीकरण गरी आवश्यक
कानून र्नमािण िथा कानून कायािन्त्वयनमा िहगि सरकारबीच सामञ्जस्यिा कायम गनु;ि
शाक्षन्त्ि, सुव्यवस्था र सुरिासष्ट्रहि साविजर्नक सेवा र ष्ट्रवकास व्यवस्थापनका लार्ग िीन िहका
सबै र्नकायहरूको बीचमा अन्त्िर-आबििायुक्त एकीकृि ि्याङ्क प्रणाली स्थापना र सछचालन
गनु;ि समावेशीकरणको मूल्य, मान्त्यिा एवम् र्सिान्त्िका आिारमा राज्यको स्रोि सािनको
ि्यपरक र न्त्यायोक्षचि ष्ट्रविरण गदै राजनीर्िक, आर्थिक, प्रशासर्नक, सामाक्षजक, शैक्षिक िथा
र्नजी लगायिका अन्त्य िेरमा लक्षिि वगिको पहुँच सुर्नक्षश्चि गनु;ि नेपालमा अदृष्य
अथििन्त्रको आकार र गष्ट्रहराइबारे ि्याङ्क सङ्कलन गरी अथििन्त्रका ष्ट्रवर्भन्न चरहरूमा परे को
प्रभावबारे जानकारी प्राप्त गनुि िथा यथाथिपरक नीर्ि िजुम
ि ा गनु।
ि

(३) ष्ट्रवद्युिीय सुशासनको सिं स्थागि ष्ट्रवकास: एकै प्रकारको ष्ट्रववरण पट्क पट्क सङ्कलन नगरी
एकीकृि रूपमा सङ्कलन गने प्रणालीको ष्ट्रवकास गनु;ि ष्ट्रवर्भन्त्न र्नकायले प्रयोग गरररहे का
सूचना प्रष्ट्रवर्ि एवम् डाटावेशका प्रणालीको बीचमा अन्त्िर-आबििा कायम गनु;ि ददगो र
भरपदो सेवा प्रवाह गने कायिसिंस्कृर्िको ष्ट्रवकास गनु;ि प्राष्ट्रवर्िक एवम् साइवर सुरिाका दृष्ट्रिले
ष्ट्रवद्यमान सूचना प्रष्ट्रवर्ि प्रणालीलाई सबल बनाउनु; ष्ट्रवद्युिीय सुशासनको कायिगि िथा
सिं स्थागि ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार गनु।
ि

(४) ष्ट्रवत्तीय सुशासनको प्रत्याभूर्ि: सबै प्रकारका भ्रिाचारजन्त्य ष्ट्रियाकलापको अन्त्त्य गनि पूणि
नगदरष्ट्रहि कारोवारका लार्ग नीर्िगि, कानूनी, सिं स्थागि र कायििमहरूको िजुम
ि ा एवम्
ष्ट्रवकास गनु;ि सबै साविजर्नक र्नकायहरूले कानूनमा िोष्ट्रकएको प्रष्ट्रिया, ष्ट्रवर्ि र समयर्भर
शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन | 221
 बजेट िजुम
ि ा र बजेटको प्रभावकारी कायािन्त्वयन गनु;ि साविजर्नक स्रोि र सािनको र्मिव्ययी,
उत्पादनशील एवम् ष्ट्रवर्िसम्मि ष्ट्रवर्नयोजन िथा पररचालन गनु;ि राजस्व च ुहावट िथा छली
र्नयन्त्रण गनुि र िहगि ष्ट्रवत्तीय सन्त्िुलन कायम गनु।
ि

(५) राजनीर्िक दलको आर्थिक पारदक्षशि

ि ा, प्रष्ट्रवर्िमैरी िथा र्मिव्ययी र्नवािचन व्यवस्थापन:
राजनीर्िक दलको आर्थिक कारोवारलाई पारदशी बनाउनु; र्नवािचन प्रणालीलाई स्वच्छ,
र्नष्पि, मयािददि र र्मिव्ययी बनाउनु; लोकिन्त्रको आिारको रूपमा रहे को र्नवािचन
प्रष्ट्रियालाई प्रष्ट्रवर्िमैरी बनाउनु; आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िको उदयसँगै र्नवािचन प्रष्ट्रिया व्यवस्थापनमा
यसको नकारात्मकिालाई र्नराकरण गदै र्नवािचनको स्वच्छिालाई जोगाइराख्नु; र्नवािचन
व्यवस्थापनलाई कम िक्षचल
ि ो र बढी प्रभावकारी बनाउनु।

(६) प्रशासर्नक िथा न्त्याष्ट्रयक िेरमा नैर्िकिा, सदाचाररिा र र्नष्ठाको प्रवििन: भ्रिाचारको जष्ट्रटल
र नवीन् स्वरूप िथा आयामसँगै अनुसन्त्िान र अर्भयोजन प्रणालीमा सुिार र िमिा ष्ट्रवकास
गनु;ि न्त्याष्ट्रयक प्रणालीको सिं स्थागि सुढृदीकरण र न्त्याष्ट्रयक सिमिा अर्भवृष्ट्रि गनु;ि सबै िहका
सरकारबाट हुने कानून िजुम
ि ासम्बन्त्िी कायिको लार्ग िमिा अर्भवृष्ट्रि गनु;ि असमथि पिलाई
र्नःशुल्क कानूनी सहायिा उपलधि गराई न्त्यायमा सबैको सरल र सुलभ पहुँच अर्भवृष्ट्रि
गरी मानव अर्िकार िथा मौर्लक हकको सम्वििन र र्नवािि उपयोगको सुर्नक्षश्चििासष्ट्रहि
कानूनी शासनलाइ प्रभावकारी बनाउनु।

(७) प्रशासर्नक सङ्घीयिाको सिं स्थागि ष्ट्रवकास: सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहको सरकारी सेवा
सछचालन र व्यवस्थापनको लार्ग आवश्यक कानूनी प्रबन्त्ि गनु;ि सङ्घीय सिं रचनामा आवश्यक
पने दि जनशक्षक्त व्यवस्थापन गनु;ि नेपाल सरकारको कायिष्ट्रवस्िृिीकरण प्रर्िवेदनअनुसार
प्रत्येक िहका सरकारले आफ्नो कायिक्षजम्मेवारीबमोक्षजका कायि सछचालन गनु;ि ि्याङ्कको
सिं योजन र समन्त्वयको कायिलाई प्रभावकारी बनाउनु।

(८) शासनका बहुपारहरूको भूर्मकामा सबलीकरण: ददगो ष्ट्रवकासको लक्ष्य प्रार्प्त गनि साविजर्नक,
र्नजी, सहकारी, सामुदाष्ट्रयक र गैरसरकारी सिं स्थाको भूर्मका अर्भवृष्ट्रि गनु;ि सुशासन कायम
गने र्नकायहरूको िमिा अर्भवृष्ट्रि गनेिर्ि पयािप्त पहल गनु;ि ष्ट्रवत्तीय (बैङ्क, लघुष्ट्रवत्त, सहकारी
िेर), र्नजी, गैरसरकारी िथा सामुदाष्ट्रयक िेरमा सिं स्थागि सुशासन कायम गनु।
ि

(९) ष्ट्रवकास व्यस्थापनमा सुशासन: भौर्िक ष्ट्रवकासका लार्ग सछचार्लि ठू ला आयोजना, सामाक्षजक
िेरका कायििम र प्रशासर्नक िेरका सेवा प्रवाहसँग सम्बक्षन्त्िि कायिहरूको प्रभावकारी
कायािन्त्वयन गनु;ि पयािप्त स्रोि व्यवस्थापन, जनशक्षक्त पररचालन िथा नीर्िगि सहजीकरणसष्ट्रहि
नर्िजामूलक अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणाली स्थापना गनु;ि अनुगमन नर्िजाका आिारमा

222 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 आयोजना व्यवस्थापन प्रणालीमा सुिार गनु;ि आयोजनाको प्रगर्िलाई आयोजना प्रमुिको
कायिसम्पादनसँग आबि गनु;ि आयोजनालाई र्नक्षश्चि समयर्भर सम्पन्त्न गरी प्रर्िर्ल प्राप्ि
गनु।
ि

१२.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) राष्ट्रिय सुरिा र राष्ट्रिय एकिा अर्भवृष्ट्रि गने: नेपालको अन्त्िरािष्ट्रिय सम्बन्त्ि र भू-राजनीर्िक
च ुनौिीहरूको व्यवस्थापन गने; शाक्षन्त्ि, सुव्यवस्था र सुरिा कायम गरी जनिाको जीऊ, िन
र स्विन्त्रिाको सिं रिण गदै जनिामा सुरिाको अनुभर्ू ि ददलाउने; नवीन् सुरिा च ुनौिीहरूको
व्यवस्थापन गरी सवािङ्गीण मानवीय सुरिाको प्रत्याभूर्ि गराउन नीर्िगि िथा कायििमगि
व्यवस्था गने; सबै प्रकारका सङ्गदठि अपराि र्नयन्त्रण गने; सङ्घ, प्रदे श िथा स्थानीय िहले
प्राथर्मकिाका साथ सामाक्षजक सदभाव र सामाक्षजक सौहादििा अर्भवृष्ट्रिसम्बन्त्िी नीर्ि,
कायििम िजुम
ि ा गरी बजेट व्यवस्था गने; राष्ट्रिय सरोकारका ष्ट्रवर्यलाई उच्च प्राथर्मकिा
ददँदै ष्ट्रवर्भन्न जाि, जार्ि, िमि, भार्ा, सिं स्कृर्ि र सम्प्रदायबीच पारस्पररक सद्भाव र सष्ट्रहष्णुिा
मार्िि ऐक्यबििा कायम गने; एकिाको आिार ष्ट्रवष्ट्रवििाको अविारणालाई आत्मसाि गदै
सबैको सिं स्कृर्िलाई सबैले मान्त्यिा ददने वािावरण र्नमािण गने; राष्ट्रिय सुरिा र राष्ट्रिय
एकिामा प्रर्िकूल प्रभाव पाने ष्ट्रियाकलापलाई र्नयन्त्रण गने; द्वन्त्द्वका ष्ट्रवष्ट्रवि पिको ष्ट्रवश्लेर्ण
गरी र्नराकरणका उपायहरू अवलम्वन गने।

(२) साविजर्नक सेवा प्रवाहमा सुिार गने: ष्ट्रवद्युिीय माध्यम एवम् नवीन् प्रष्ट्रवर्िहरूको उच्चिम
उपयोग गरी सेवा प्रवाहको गुणस्िर अर्भवृष्ट्रि गने; सबै सिं स्थाहरूमा ष्ट्रवद्युिीय प्रर्िवेदन गने
प्रणाली ष्ट्रवस्िार गरी जनस्िरमा सूचनाको र्नयर्मि र सहज पहुँचको प्रबन्त्ि गने; सबै प्रकारको
सेवाको लार्ग सरकारी सूचना प्रणालीको एकीकृि उपयोग, सबै ष्ट्रकर्समका साविजर्नक र
र्नजी स्वास््य सिं स्थाहरूमा ष्ट्रवद्युिीय स्वास््य अर्भलेि िथा प्रर्िवेदन प्रणालीको ष्ट्रवस्िार गरी
िी सिं स्थाहरूको र्नयमन र गुणस्िर प्रत्याभूि गने; पछजीकरण प्रणालीमा सुिार गने;
साविजर्नक सिं स्थाहरूमा कायम रहे को कायिसिंस्कृर्ि सुिार गरी नागररकको गुनासो र्नवारण
गने गरी सेवा प्रवाह गने।

(३) कानूनी शासनको प्रत्याभूर्ि गने: आवश्यक कानूनी पूवाििार र्नमािण िथा कानूनको पररपालना
मार्िि कानूनी शासनको स्थापना गरी नेित्ृ वको व्यवहार र प्रवृक्षत्तमा पररवििन ल्याउने;
न्त्यायोक्षचि, िाष्ट्रकिक र दूरदक्षशि
ि ामा आिाररि कानूनी प्रणाली स्थाष्ट्रपि गरी राजनीर्िक,
प्रशासर्नक, न्त्याष्ट्रयक लगायि अन्त्य िेरमा सुशासनको स्िर सुदृढ गने; ष्ट्रवकासका नवीन्

शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन | 223

 आयामहरूलाई सम्बोिन गनि कृर्रम बौष्ट्रिकिा र र्डक्षजटल शासनसँग सम्बक्षन्त्िि कानूनको
र्नमािण िथा कायािन्त्वयन गने।

(४) ि्याङ्क प्रणालीको सुदृढीकरण गने: ि्यमा आिाररि नीर्ि िथा योजना िजुम
ि ाको लार्ग
एकीकृि ि्याङ्क प्रणालीको ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार गरी ष्ट्रवद्युिीय प्रणालीमा आबि गने; िहगि
सरकारका लार्ग आवश्यक ि्याङ्क उत्पादन, ष्ट्रवश्लेर्ण, प्रकाशन िथा आदान-प्रदानका लार्ग
आवश्यक पूवाििार िथा कायिसिंरचना स्थापना गरी सञ्चालन गने; गुणस्िरीय ि्याङ्कीय आिार
ियार गनि अन्त्िरािष्ट्रिय मापदण्ड, वगीकरण िथा ढाँचा लागु गने; िहगि सरकारका ि्याङ्कीय
इकाइको सुदृढीकरणका लार्ग प्रष्ट्रवर्ि, स्रोिसािन िथा जनशक्षक्तको व्यवस्थापन िथा ष्ट्रवकास
गने; सवेिण क्यालेण्डर ियार गरी गणना िथा सवेिण सञ्चालन गने र सबै िह, र्नकाय
िथा िेरमा उत्पाददि प्रशासर्नक अर्भलेिहरूको व्यवस्थापन मार्िि ि्याङ्क उत्पादन गने।

(५) राजनीर्िक दलको आर्थिक कारोबारको पारदक्षशि

ि ा र र्नवािचन व्यवस्थापन प्रष्ट्रियामा सुिार
गने: राजनीर्िक दलहरूले समाजको ष्ट्रवर्भन्न िेर र वगिसँग र्लने चन्त्दा िथा आर्थिक
सहायिालाई पारदशी बनाउन पूणि रूपमा कानूनी पररपालना गराउने; राजनीर्िक दलले कुनै
प्रकारको वैदेक्षशक सहयोग र्लन नपाउने व्यवस्था गने; राजनीर्ि दलसम्बन्त्िी कानूनमा
समयानुकुल पररमाजिन गरी राजनीर्िक दलको कायिशैली, आचरण िथा व्यवहारमा सुिार
गने; र्नवािचन प्रणालीका ष्ट्रवर्भन्न चरणहरूमा घरदै लो कायििमलाई र्नरुत्साष्ट्रहि गदै आिुर्नक
प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग गरी र्नवािचन प्रणालीलाई स्वच्छ, र्नष्पि, पारदशी, मयािददि र र्मिव्ययी
बनाउन आवश्यक कानूनी व्यवस्था गने; मिदान अस्वीकार गने अर्िकार जस्िा ष्ट्रवर्य
कानूनमा समावेश गरी प्रत्यि लोकिन्त्रलाई सुदृढ बनाउने।

(६) ष्ट्रवत्तीय िथा प्रशासर्नक सुशासन प्रवििन गने: पूणि नगदरष्ट्रहि कारोवारका लार्ग नीर्िगि,
कानूनी, सिं स्थागि र कायििमहरूको कायियोजना िजुम
ि ा गरी चरणवि रूपमा कायािन्त्वयनमा
ल्याउने; िुला सरकारको अविारणा अवलम्बन गरी साविजर्नक सेवामा सुशासन कायम गनि
जनउत्तरदायी, पारदशी, सहभार्गिामूलक कानूनको पररपालना गने वािावरण ियार गने; उच्च
पदार्िकारीहरूको अर्नवायि रूपमा सूचकको आिारमा र्नष्ठाको मूल्याङ्कन गने सिं यन्त्रको
ष्ट्रवकास गने; सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग, छररिो प्रशासर्नक सिं रचना, उच्च मनोबल र अर्भप्रेररि
कमिचारीिन्त्र मार्िि साविजर्नक सेवालाई प्रभावकारी बनाउने; िहगि सरकारले आवर्िक
योजना िथा कानूनबमोक्षजम मध्यमकालीन िचि सिं रचनाको िजुम
ि ा गने िथा िोष्ट्रकएको समय
सीमार्भर नै वाष्ट्रर्क
ि बजेट िथा कायििम िजुम
ि ा गदाि पेश गरी प्रभावकारी कायािन्त्वयन गने
प्रबन्त्ि र्मलाउने।

224 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(७) न्त्याय प्रणालीमा सुिार गने: न्त्याष्ट्रयक प्रष्ट्रियालाई सरल, अनुमानयोग्य, जवार्दे ही, पारदशी
र सूचना प्रष्ट्रवर्िमैरी बनाइ सबैका लार्ग न्त्याय सुर्नक्षिि गने; न्त्यायपार्लकाप्रर्िको जनआस्था
र ष्ट्रवश्वासमा अर्भवृष्ट्रि गरी न्त्यायपूणि समाज र्नमािण गने; सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग मार्िि न्त्याय
सम्पादन प्रणालीलाई र्छटो, छररिो र पहुँचयोग्य बनाउने; अदालिमा रहे को मुद्दाको चाप
न्त्यूनीकरण गनि अदालिसँग समन्त्वय गरी मुद्दा व्यवस्थापनका सम्बन्त्िमा प्रभावकारी
उपायहरू अवलम्बन गने; न्त्यायपार्लकाको सिं स्थागि सुदृढीकरण एवम् अििन्त्याष्ट्रयक र्नकाय,
न्त्याष्ट्रयक सर्मर्ि लगायिको सबलीकरण गने।

(८) नैर्िकिा िथा सदाचाररिाको प्रवििन गने: सरकारी िथा र्नजी िेरमा कायिरि कमिचारी,
राजनैर्िक दलमा आबि पदार्िकारी र सदस्यहरूको लार्ग आवश्यक पने नैर्िकिा,
सदाचाररिा, र्नष्ठा, आध्याक्षत्मक बौष्ट्रिकिा अर्भवृष्ट्रि गनि सम्बक्षन्त्िि नीर्ि िथा कानूनमा सुिार
गने; कूटनैर्िक आचारसिं ष्ट्रहिाको पूणि पररपालना र प्रभावकारी प्रयोग गने; नागररकले राज्य,
समाज र पररवारप्रर्ि र्नवािह गनुप
ि ने क्षजम्मेवारी िथा कििव्य बोि गराउन आवश्यक रणनीर्ि
अवलम्बन गने।

(९) समिामूलक समावेशीकरणको ष्ट्रवकास गने: लक्षिि समुदाय िथा वगिको सिं रिण, उत्थान र
सशक्तीकरण गदै राज्यका हरे क िेरमा पहुँच, पष्ट्रहचान र प्रर्िर्नर्ित्व सुर्नक्षिि गनि ष्ट्रवद्यमान
नीर्ि, कानून िथा व्यवस्थामा सुिार गने; ष्ट्रवद्यमान ष्ट्रवभेदकारी कानूनमा सुिार िथा नयाँ बन्ने
कानूनहरूलाई समावेशी एवम् लैष्ट्रङ्गकमैरी बनाउने।

(१०) नर्िजामूलक अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणालीको ष्ट्रवकास गने: साविजर्नक पदार्िकारीको
स्पि उत्तरदाष्ट्रयत्व र्निािरण गनि कानूनी व्यवस्था र्मलाइने; अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणालीमा
प्रष्ट्रवर्िको अर्िकिम प्रयोग गने; नर्िजामूलक अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणालीको ष्ट्रवकास
गनि पृष्ठपोर्णलाई अर्नवायि कायािन्त्वयन गने, गराउने; प्रशासर्नक सुशासनलाई नर्िजामुिी
बनाउन सेवाग्राहीबाट सम्बक्षन्त्िि पदार्िकारीको मूल्याङ्कन गने प्रणाली ष्ट्रवकास गने।

(११) योजना िजुम

ि ालाई प्रभावकारी बनाउने: योजना िजुम
ि ाका सबै चरणहरू (समस्याको पष्ट्रहचान,
समािानका लार्ग ष्ट्रवकल्पहरूको छनौट, कायािन्त्वयन, अनुगमन िथा मूल्याङ्कन एवम् पृष्ठपोर्ण)
को ष्ट्रवर्ि र प्रष्ट्रियामा सुिार गनि सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहको एकीकृि आयोजना व्यवस्थापन
सूचना प्रणाली ष्ट्रवकास गने; आयोजनामा दि जनशक्षक्तको क्षस्थरिा कायम गने; आयोजना
छनौट र बजेट ष्ट्रवर्नयोजन गदाि आयोजना पूव ि ियारीका कायि सम्पादन गने।

(१२) मानव अर्िकारको सम्वििन गने : नेपाल पि राि भएका अन्त्िरािष्ट्रिय महासक्षन्त्िहरूको
कायािन्त्वयन अवस्थाको समीिा गने; मानव अर्िकारको सम्वििन र सिं रिणको लार्ग

शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन | 225

 सम्बक्षन्त्िि सिं वैिार्नक आयोग िथा सरकारी र्नकाय, सिं सद र न्त्यायपार्लकाबीच समन्त्वय र
सहकायि बढाउने; राष्ट्रिय मानव अर्िकार आयोगको र्सर्ाररशलाई कायािन्त्वयन गने नीर्िगि
व्यवस्था गने।

(१३) र्नयमनको गुणस्िर अर्भवृष्ट्रि गने: राज्यको र्नयमनकारी िमिा अर्भवृष्ट्रि गनि िीन वटै
िहका सरकारका बीच समन्त्वयको सुर्नक्षिििा गदै ष्ट्रवद्यमान र्नयमनको ढाँचामा सिं रचनात्मक
सुिार गने; ष्ट्रवद्यमान र्नयमन व्यवस्थाको सिं रचनागि सुदृढीकरणको लार्ग कानूनी, साङ्गठार्नक
िथा र्नयुक्षक्त प्रणालीमा सुिार गने; र्नयमनकारी र्नकायको पदार्िकारीको साविजर्नक
जवार्दे ष्ट्रहिा परीिणको व्यवस्था गने।

(१४) ष्ट्रवद्युिीय सुशासन मार्िि शासकीय रूपान्त्िरण गने : शासन सञ्चालनका सबै आयामहरूमा
ष्ट्रवद्युिीय सुशासन कायम गनि नीर्िगि िथा कानूनी व्यवस्था गरी कायििम सञ्चालन गने;
ष्ट्रवद्युिीय प्रणालीमा आम नागररकलाई अभ्यस्ि बनाउन योजना बनाइ कायििम लागु गने।

१२.५ प्रमुि कायििम

(१) राष्ट्रिय सुरिा र राष्ट्रिय एकिा सुदृढीकरण कायििम: राष्ट्रिय सुरिा र प्रर्िरिासम्बन्त्िी
नीर्िगि िथा सङ्गठनात्मक पिमा समसामष्ट्रयक सुिार गने; शाक्षन्त्ि सुरिा व्यवस्थापनमा
सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोगलाई व्यापकिा ददने; राष्ट्रिय पररचयपरको प्रयोगलाई अर्नवायि बनाउने;
अन्त्य र्नकाय िथा सेवाहरूसँग राष्ट्रिय पररचयपर व्यवस्थापन सूचना प्रणालीको अन्त्िर-
आबििा िथा सङ्कर्लि ि्याङ्क र प्रणालीको सुरिा गने; प्रभावकारी सूचना सिं यन्त्र ष्ट्रवकास
गरी अपराि र्नयन्त्रण िथा अनुसन्त्िानमा आिुर्नक प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग गनुक
ि ा साथै सुरिा
र्नकायलाई प्रष्ट्रवर्िमैरी बनाउने; प्रदे शको सुरिा व्यवस्थापन सङ्घ र प्रदे श बीचमा सिं योजन
समेिको आिारमा गने; अन्त्िरदे शीय अपरािको प्रभावकारी र्नयन्त्रणका लार्ग आवश्यकिा
ु िगी सक्षन्त्ि गने; लागु और्ि
र पारस्पाररकिाका आिारमा पारस्पाररक कानूनी सहायिा र सुपद
र्नयन्त्रण, च ुस्ि दुरुस्ि सुरिा व्यवस्थापनको लार्ग आवश्यक दि जनशक्षक्त लगायि पयािप्त
स्रोि सािनको व्यवस्था गने; ष्ट्रिप्टोकरे न्त्सीको दुरूपयोग लगायि अनलाइन बेष्ट्रटङ्गलाई र्नमूल
ि
गनि आवश्यक नीर्िगि र कानूनी व्यवस्था गने; कृर्रम बौष्ट्रिकिाको प्रयोगलाई व्यवक्षस्थि
ु को ष्ट्रहिमा प्रयोग गनि कानूनी प्रबन्त्ि र्मलाउने; सबै जार्ि, िमि, भार्ा, सिं स्कृर्ि र
बनाइ मुलक
सम्प्रदायबीच पारस्पररक सद्भाव र सष्ट्रहष्णुिाको भावना जागृि गराई राष्ट्रिय एकिा कायम
गनि ष्ट्रवद्यालय क्षशिादे क्षि ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय क्षशिासम्मको पाठ्यिममा समायानुकूल पररमाजिन
गने।

226 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(२) साविजर्नक सेवाप्रवाहको गुणस्िर अर्भवृष्ट्रि कायििम: साविजर्नक सेवा र सेवा प्रवाहसँग
सम्बक्षन्त्िि कमिचारी प्रशासनलाई जनमूिी र पररणाममूिी बनाउन साविजर्नक सेवा
सम्पादनसम्बन्त्िी ष्ट्रवशेर् साविजर्नक सेवा कायिसम्पादन ऐन र्नमािण गने; सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय
िहबाट प्रवाह हुने सेवालाई र्छटो, छररिो, च ुस्ि, दुरुस्ि िथा प्रभावकारी बनाउन अनुहार
रष्ट्रहि र कागज रष्ट्रहि बनाइ ष्ट्रवद्युिीय सुशासन प्रवििन गने; एउटै ष्ट्रववरण एक पटक मार
सङ्कलन गनि आवश्यक कानूनी व्यवस्था गने; अन्त्िर-आबििाको लार्ग डाटा एक्सजेन्त्ज
प्लेटर्मको स्थापना र सञ्चालन गने; र्डक्षजटल अथििन्त्र र र्डक्षजटल समाज र्नमािण मार्िि
स्माटि राि र्नमािणको लार्ग इ-गभनेन्त्स धलुष्ट्रप्रन्त्टको व्यवस्था गने; साविजर्नक सेवा प्रवाहलाई
लक्षिि वगिका सेवाग्राहीको माग र आवश्यकिालाई सम्बोिन हुने गरी सेवा िथा सहायिा
प्रदान गनि प्रशासर्नक व्यवस्थामा सुिार गने; साविजर्नक र्नकायहरूमा हुने सबै प्रकारका
ु ाई िथा ित्काल सम्बोिन
भुक्तानीहरूलाई ष्ट्रवद्युिीय स्वरूपमा रूपान्त्िरण गने; गुनासोको सुनव
हुने प्रणालीको ष्ट्रवकास गने; साविजर्नक सेवामा आबि पदार्िकारी िथा कमिचारीसँग गररएको
कायिसम्पादन करारलाई नर्िजामूलक बनाउने; व्यवस्थापन पररिण र कायि पररिण लागु
गरी कायि सम्पादन प्रणालीमा सुिार गने।

(३) कानूनी शासन प्रत्याभूि कायििम: सवोच्च अदालिको र्ैसलाहरू एवम् र्नदे शनात्मक
आदे श, राष्ट्रिय मानव अर्िकार आयोग, अक्षख्ियार दुरूपयोग अनुसन्त्िान आयोग लगायिका
सिं वैिार्नक आयोगका र्नणिय िथा र्सर्ाररशबमोक्षजम आवश्यक कानून िजुम
ि ा एवम् सिं शोिन
गरी कायािन्त्वयन गने; नेपाल पि राि भएका अन्त्िरािष्ट्रिय सक्षन्त्ि सम्झौिा लगायि
घोर्णापरको कायािन्त्वयनको लार्ग आवश्यक पने कानूनहरू िजुम
ि ा, पररमाजिन र कायािन्त्वयन
गने; दण्डष्ट्रहनिाको अवस्था अन्त्त्य गनि राज्यका सबै अङ्गको सबलीकरण िथा सशक्तीकरण
गने; कृर्रम बौष्ट्रिकिाको प्रयोगलाई कानूनी शासनको दायरामा ष्ट्रवस्िार गने; स्थानीय िहका
न्त्याष्ट्रयक सर्मर्िको सशक्तीकरण िथा कानूनी सहायिा किको स्थापना गने।

(४) एकीकृि राष्ट्रिय ि्याङ्क प्रणालीको ष्ट्रवकास र सुदृढीकरण कायििम: ि्यमा र प्रमाणमा
आिाररि नीर्ि िथा योजना र्नमािणलाई प्रभावकारी बनाउन एकीकृि राष्ट्रिय ि्याङ्क प्रणालीको
ष्ट्रवकास गने; हालको राष्ट्रिय ि्यगि ष्ट्रववरण (नेसनल डाटा प्रोर्ाइल)लाई पररमाजिन गने
साथै ष्ट्रवर्भन्न मन्त्रालय िथा र्नकायका ि्याङ्क प्रणालीलाई आवि गरी एकद्वार प्रणाली लागु
गने; प्रदे श िथा पार्लकामा वडास्िरसम्म जनशक्षक्त पररचालन गरी आिार वर्ि (२०८१
असारसम्म) को ि्याङ्क प्रष्ट्रविी गने र त्यसपर्छ आवर्िक रूपमा सम्बक्षन्त्िि र्नकायबाट
ि्याङ्क प्रष्ट्रविी र अध्यावर्िक गने; साविजर्नक सेवा प्रवाह गदाि घरपररवारबाट ि्याङ्क
उपलधि गराउनुपने व्यवस्था गने; वडा, पार्लका, प्रदे श र सम्बक्षन्त्िि मन्त्रालय र्नकायले पर्न
शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन | 227
 िोष्ट्रकएको अवर्िमा ि्याङ्क अध्यावर्िक गरे को हुनपु ने व्यवस्था गने; राष्ट्रिय ि्याङ्कमा सहज
पहुँचको व्यवस्था गने; अदृष्य अथििन्त्र लगायिका अन्त्य ष्ट्रवर्यवस्िुहरूसँग सम्बक्षन्त्िि ि्यमा
आिाररि सूचना सङ्कलन गरी सम्बक्षन्त्िि िेरका नीर्ि, योजना िजुम
ि ा र कायािन्त्वयनमा
प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि गने; सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहका ष्ट्रवर्भन्न र्नकायमा रहे का
ि्याङ्कहरूलाई एकीकृि व्यवस्थापन सूचना प्रणालीको स्थापना गरी समावेश गने; राज्यका
सबै िह र र्नकायमा अनुसन्त्िान िथा ष्ट्रवकासलाई प्रोत्साहन गने।

(५) र्नवािचन व्यवस्थापन प्रष्ट्रियामा सुिार कायििम: राजनीर्िक दलहरूको आर्थिक कारोबारको
पारदशीिा सुर्नक्षश्चििा गने; च ुनाव प्रचार प्रसार अर्भयानमा हुने िचि कम गनि सञ्चार
माध्यमको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गने; स्वच्छ प्रर्िस्पिाि हुने वािावरण ियार गनि राजनीर्िक
दलसम्बन्त्िी कानूनहरूमा पररमाजिन गने; प्रभावकारी र्नवािचन क्षशिा सञ्चालन गने; र्नवािचन
प्रणलीमा नवीन्त्िम् प्रष्ट्रवर्िको उच्चिम प्रयोग गरी मिदािा नामावली र्नयर्मि रूपमा दिाि
र अद्यावर्िक गने; मिदान िथा मिगणनाका लार्ग र्नवािचनसम्बन्त्िी कानूनहरूमा सिं शोिन
गरी कायािन्त्वयन गने; र्नवािचनमा मिदान अस्वीकार गने अर्िकारलाई कायािन्त्वयन गनि
ि ा गने; र्नवािचनको समयमा सामाक्षजक सञ्जाल, इन्त्टरनेट र कृर्रम बौष्ट्रिकिाको
कानूनको िजुम
प्रयोगबाट हुनसक्ने घृणाजनक अर्भव्यक्षक्तको र्नगरानी र न्त्यूनीकरणका लार्ग प्रष्ट्रवर्िको
उच्चिम प्रयोग गने; िक्षचल
ि ो र भडष्ट्रकलो र्नवािचन प्रणालीमा सुिार गने; ष्ट्रवदे शमा रहे का
नागररकलाई मिार्िकारको व्यवस्था गनि आवश्यक ष्ट्रवर्िगि र प्रष्ट्रियागि व्यवस्थाको
अवलम्बन गने।

(६) ष्ट्रवत्तीय एवम् प्रशासर्नक सुशासन प्रवििन कायििम: र्डक्षजटल शासनको माध्यमबाट
पारदशीिा र जवार्दे ष्ट्रहिा प्रवििन गने; र्नजी िेरको ष्ट्रवत्तीय िथा प्रशासर्नक सुशासनलाई
कायम गनि थप कानूनी व्यवस्था गने; भ्रिाचारका उजुरीहरूको छानर्बनदे क्षि अनुसन्त्िान र
अर्भयोजन प्रणालीमा सूचना प्रष्ट्रवर्िको अर्िकिम उपयोग; स्वाथिको द्वन्त्द्वसम्बन्त्िी कानून
िजुम
ि ा र कायािन्त्वयन गने; नीर्िगि िहमा हुने भ्रिाचारको अन्त्त्य गनि नीर्ि र्नमािणकिािलाई
जवार्दे ही र उत्तरदायी बनाउने; पूणि नगदरष्ट्रहि कारोवार मार्िि सम्पक्षत्त शुिीकरण लगायि
कर छली, भ्रिाचार आदद ष्ट्रवरुि प्रभावकारी कायििमहरू सञ्चालन गने; सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय
िहको राजनैर्िक र प्रशासर्नक नेित्ृ वलाई कूटनैर्िक आचारसिं ष्ट्रहिाको व्यवस्था र सोको
पररपालनको प्रबन्त्ि गने; नागररक पष्ट्रहलाको सिं स्कृर्ि अन्त्िगिि उत्प्रेरक कमिचारी, स्वच्छ र
ू क वािावरण िथा कायिस्थल र्नमािण गने; रािसेवकलाई राज्यबाट प्रदान गररएको
कायिमल
सेवा सुष्ट्रविामा समयानुकूल सुिार गने; िचि गने अर्िकारीले लेिापरीिण आर्ैं गनुप
ि ने
व्यवस्था गने; ष्ट्रवत्तीय कारोबारको क्षजम्मेवार व्यक्षक्त सरुवा भई गएमा रमानापरमा बेरूजूको
228 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)
 रकम उल्लेि गने र यसलाई कायिसम्पादन मूल्याङ्कनको आिार बनाउने; रािसेवकलाई
वस्िुगि सूचकसष्ट्रहिको कायिष्ट्रववरण प्रदान गने पररपाटीको शुरूवाि गने; कायिसम्पादनमा
स्वचार्लि मूल्याङ्कन प्रणालीको ष्ट्रवकास गने।

(७) न्त्याष्ट्रयक प्रशासन प्रणालीमा सुदृढीकरण कायििम: न्त्याय प्रणालीलाई र्छटो, छररिो र
ष्ट्रवश्वसनीय बनाउन र्न:शुल्क कानूनी सहायिा र कानूनी सािरिा ष्ट्रवस्िार गने; सूचना
प्रष्ट्रवर्िमैरी न्त्याय सम्पादन, भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास र न्त्याष्ट्रयक जनशक्षक्तको िमिा ष्ट्रवकास
गने; न्त्यायपार्लकाको सिं स्थागि सुदृढीकरण, न्त्याष्ट्रयक जनशक्षक्तको िमिा ष्ट्रवकास, र्रक मुद्दा
व्यवस्थापन प्रणालीलाई सवोच्च अदालिमा समेि लागु गरी न्त्याष्ट्रयक प्रष्ट्रियालाई
र्छटोछररिो, सहज, प्रभावकारी, अनुमानयोग्य र पहुँचयोग्य बनाउने; सुिारात्मक दण्डका
उपायहरूको प्रभावकारी कायािन्त्वयन, मुद्दा व्यवस्थापनमा सूचना प्रष्ट्रवर्िको प्रयोगमा अर्भवृष्ट्रि
गने; स्थानीय िहको न्त्याष्ट्रयक सर्मर्िलाई प्रभावकारी बनाउन र पदार्िकारीहरूको दििा
अर्भवृष्ट्रि गनि आवश्यक स्रोि सािनको व्यवस्था गने; न्त्याष्ट्रयक जनशक्षक्तलाई पयािप्त मारामा
िालीम िथा अर्भमुिीकरण प्रदान गने; मेलर्मलाप पिर्ि मार्िि ष्ट्रववादको ददगो समािान
गनि सहजीकरण गने; अदालिको अर्भलेि व्यवस्थापनका लार्ग सूचना प्रष्ट्रवर्िको अर्िकिम
प्रयोग गने।

(८) नैर्िकिा िथा सदाचाररिाको प्रवििन कायििम: राष्ट्रिय सदाचार नीर्ि िजुम
ि ा गने; राजनीर्िज्ञ
िथा प्रशासकहरूलाई नैर्िकिा र सदाचाररिासम्बन्त्िी र्नयर्मि अनुशीिण गने; साविजर्नक
र्नकायमा नैर्िकिा र सदाचाररिा कायम गनि गररएको सर्ल िथा अनुकरणीय प्रयासको
अन्त्िर-र्नकायगि आदान प्रदान कायििम सछचालन गने; नागररकलाई आर्ूले राज्य, समाज
र पररवारप्रर्ि र्नवािह गनुप
ि ने क्षजम्मेवारी िथा कििव्यबोि गराउनको लार्ग आवश्यक क्षशिा
िथा सिं स्कारको बारे मा सघन अर्भयान समुदायस्िरमा सञ्चालन गने; नागररकले र्नवािह गनुप
ि ने
क्षजम्मेवारी िथा कििव्यबोि गराउन कानून पररपालनाको सिं स्कारमा वृष्ट्रि गरी कानूनी
क्षशिालाई क्षशिण प्रणालीसँग आबि गने।

(९) समिामूलक समावेशीकरण कायििम: वक्षञ्चिीकरणमा परे का वगि िथा समुदायको लार्ग
कृष्ट्रर्, क्षशिा, स्वास््य, उद्योग, रोजगार, न्त्याय लगायि राज्यबाट उपलधि हुने सेवा, स्रोि िथा
सािनको सहुर्लयिसष्ट्रहिको न्त्यायोक्षचि ष्ट्रविरण र सहज पहुँचको सुर्नक्षिििा गने; र्नजी,
गैरसरकारी िथा अनौपचाररक िेरमा कायिरि कमिचारीहरूलाई योगदानमा आिाररि
सामाक्षजक सुरिा प्रणालीमा आबि गने; लक्षिि वगिको पष्ट्रहचान गरी पररचय-पर ष्ट्रविरणलाई
सशक्त रूपमा अगार्ड बढाउने।

शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन | 229

(१०) नर्िजामूलक अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणाली ष्ट्रवकास कायििम: सङ्घीय सिं रचनाअनुसार
ु
िहगि िथा र्नकायगि समन्त्वयमा आयोजना र कायििमहरूको सिं यक्त अनुगमन िथा
मूल्याङ्कन गने; िीन िहको सरकारको एकीकृि प्रर्िवेदन प्रणालीको ष्ट्रवकास गने; वस्िुर्नष्ठ र
मापनयोग्य सूचकहरूको र्नमािण गरी अनुगमन िथा मूल्याङ्कन कायिलाई र्नयर्मि र
प्रभावकारी बनाउने; अनुगमन मूल्याङ्कनबाट प्रेर्ण गररएको पृष्ठपोर्णहरूलाई सम्बक्षन्त्िि
र्नकायले अर्नवायि कायािन्त्वयन गनुप
ि ने व्यवस्था र्मलाउने।

(११) आयोजना व्यवस्थापन सुिार कायििम: कायािन्त्वयनसँग सम्बक्षन्त्िि सरोकारवालाबीच च ुस्ि

दुरुस्ि समन्त्वय स्थापना गने; आयोजना बैङ्क िथा आयोजनाको प्राथर्मकीकरण र वगीकरण
प्रष्ट्रियालाई प्रदे श र स्थानीय िहसम्म सिं स्थागि गरी एकीकृि आयोजना बैङ्क सूचना
व्यवस्थापन प्रणाली स्थापना गने; आयोजना व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउन आयोजना
चिका सबै चरणमा सुरिा सुर्नक्षिििा, नेित्ृ वसँग कायिसम्पादन करार सम्झौिा, प्राष्ट्रवर्िक
परीिण र करार प्रशासनको सुदृढीकरण िथा साविजर्नक िररद प्रणालीलाई र्छटो, छररिो
र पारदशी िुल्याउने।

(१२) मानव अर्िकार प्रवििन कायििम: राष्ट्रिय मानव अर्िकार आयोगको सिं स्थागि सुदृढीकरण
गरी आयोगको र्सर्ाररशमा पीर्डिलाई पररपूरण, राहि िथा िर्िपूर्ििको व्यवस्था गने; सबै
प्रकारका मौर्लक हकको कायािन्त्वयनसम्बन्त्िी कानून िजुम
ि ा िथा कायािन्त्वयन गने;
सत्यर्नरूपण िथा मेलर्मलाप आयोग र बेपत्ता छानवीन् आयोगको र्सर्ाररशलाई
कानूनबमोक्षजम कायािन्त्वयन गने।

(१३) प्रभावकारी र्नयमन कायििम: साविजर्नक सेवा प्रवाहको गुणस्िर र व्यवस्थापकीय सुिारका
लार्ग र्नरीिण िथा सुपररवेिणको सिं रचनागि प्रणालीको सुदृढीकरण गने; उपभोक्ता सर्मर्ि
लगायि लाभग्राही समूहको आर्थिक कारोबार िथा ष्ट्रियाकलापलाई साविजर्नक र्नयमनको
दायरामा ल्याउने; र्नयमनको गुणस्िर कायम गनिको लार्ग राजनीर्िक र प्रशासर्नक
पदार्िकारी िथा कमिचारीको दििा, िमिा अर्भवृष्ट्रि िथा साङ्गठर्नक सुिार गने।

(१४) साविजर्नक सेवा प्रवाहमा सेवाग्राहीमैरी प्रणालीको ष्ट्रवकास र कायािन्त्वयन: सेवा प्रवाहमा
आिुर्नक सूचना प्रणाली उपयोग गरी अनुहाररष्ट्रहि िथा नगदरष्ट्रहि प्रणालीको ष्ट्रवकास र
कायािन्त्वयन गने; साविजर्नक सेवा प्रवाहका नवीन् वैकक्षल्पक औजारको प्रयोग गने; क्षजम्मेवार,
उत्प्रेररि र र्नष्ठावान कमिचारी सिं यन्त्रको र्नमािण गरी कायिसम्पादनमा र्सजिनशीलिा,
कायिकुशलिा अर्भवृष्ट्रि गने।

230 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(१५) सीमािेरको अर्भलेिीकरण र र्नयमनको प्रभावकारी व्यवस्था: नेपाल-भारि िथा नेपाल-
चीन सीमा िेरको आवि-जाविमा समान ष्ट्रकर्समको व्यवस्था लागु गने; सीमा िेरमा हुने
हरे क मार्नसको आवि-जावि र वस्िुको ओसार-पसारको अर्भलेिीकरण हुनेगरी र्नयमनको
व्यवस्था गने; र्भसा आवश्यक नपने मार्नसको सहज आवि-जावि हुने र अर्भलेिीकरण
पर्न हुने व्यवस्थाको लार्ग काडि स्वाइष्ट्रपङ गरी आवि-जावि गनिसक्ने व्यवस्था गनि काडि
स्वाइष्ट्रपङ टर्मिनल जडान गने।

(१६) सहकारी िेरको सबलीकरण कायििम: सहकारी सिं स्थाहरूलाई सहकारीको उद्देश्य, र्सिान्त्ि
र अविारणाअनुरूप पारदशीरूपमा सञ्चालन हुने र उत्पादन एवम् रोजगारीमा केक्षन्त्द्रि हुने
व्यवस्थाको अवलम्बन गने; सहकारी िेरको प्रभावकारी र्नयमन िथा अनुगमनको लार्ग
छु ट्टै दोस्रो िहको सिं यन्त्र स्थापना गने।

१२.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

ि. आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
सूचक एकाइ
सिं . को अवस्था को लक्ष्य
१ ष्ट्रवर्िको शासन सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.५२ ०.६०
२ सरकारको प्रभावकाररिा सूचकाङ्क -०.८७ -०.३०
३ भ्रिाचार र्नयन्त्रण ( -2.5 दे क्षि + 2.5) सूचकाङ्क -०.५३ ०.४०
४ भ्रिाचार न्त्यूनीकरण अनुभर्ू ि सूचकाङ्क ३५ ४३
५ आवाज र उत्तरदाष्ट्रयत्व सूचकाङ्क ०.४२ ०.६८
६ राजनीर्िक स्थायीत्व/ ष्ट्रहिंसाको अवक्षस्थर्ि सूचकाङ्क -०.२४ ०.३०
७ र्नयमनको गुणस्िर सूचकाङ्क -०.६२ ०.५
८ राजनीर्िक सशक्तीकरण सूचकाङ्क ०.७४ ०.८०
९ सामाक्षजक सशक्तीकरण सूचकाङ्क ०.५४ ०.६५
दिाि भएका लैष्ट्रङ्गक ष्ट्रहिंसा लगायिका प्रर्िशि
१० ७५ १००
अपरािका घटना र अनुसन्त्िानको अनुपाि
११ िुला सरकार सूचकाङ्क ०.५६ ०.६३
१२ र्नवािचनमा मिदािाहरूको सहभार्गिा प्रर्िशि ६२ ७०
१३ र्नवािचनमा बदर मि प्रर्िशि ६.१ १.०
लेिापररिण गरी वाष्ट्रर्क
ि आय व्ययको ष्ट्रववरण
१४ प्रर्िशि ७६.५ १००
पेश गने राजनीर्िक दल
हेलो सरकारमा प्राप्त उजुरी र्र्छ्यौट
१५ प्रर्िशि ४३.२९ ९०
(उजुरीकिािको पृष्ठपोर्णसष्ट्रहि)

शासकीय सुिार िथा सुशासन प्रवििन | 231

 ि. आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
सूचक एकाइ
सिं . को अवस्था को लक्ष्य
१६ व्यवस्थापन परीिण (स्वःमूल्याङ्कनसष्ट्रहि) सङ्ख्या ७४० ७५३
स्थानीय िहको शासकीय िमिाको स्व-
१७ सङ्ख्या ७३९ ७५३
मूल्याङ्कन गने स्थानीय िह
१८ सीमा अवलोकन पोस्ट सङ्ख्या २५२ ४००
१९ कुल मुद्दाको र्ैसला (वाष्ट्रर्क
ि ) प्रर्िशि ६४.४ ७५
२० अदालिको र्ैसला कायािन्त्वयन प्रर्िशि ४७ ९५

232 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पररच्छे द १३

जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, जलवायु पररवििन र हररि अथििन्त्र

१३.१ पृष्ठभूर्म २३५

१३.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था २३६
१३.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी २३८
१३.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि २४०
१३.५ प्रमुि कायििम २४२
१३.६ पररमाणात्मक लक्ष्य २४६
 पररच्छे द १३

जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, जलवायु पररवििन र हररि अथििन्त्र

१३.१ पृष्ठभूर्म

स्वस्थ समाज र समृि रािको लार्ग वािावरण सिं रिण, प्रदूर्ण र्नयन्त्रण, जलवायु उत्थानशीलिा,
ष्ट्रवपद् जोक्षिम न्त्यूनीकरण र हररि अथििन्त्रलाई सबै िह र िेरको ष्ट्रवकास प्रष्ट्रियामा अर्भन्न
अवयवका रूपमा स्वीकार गनि थार्लएको छ। प्राकृर्िक स्रोिको सिं रिण िथा व्यवसाष्ट्रयक
व्यवस्थापनबाट वनपैदावरको ददगो उपयोग, जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििाको सिं रिण, िाद्य सुरिा, स्वच्छ
ु लाभाक्षन्त्वि हुने
ऊजािमा रूपान्त्िरण, पयािपयिटनको ष्ट्रवकास, काविन सक्षञ्चर्ि वृष्ट्रि आददबाट मुलक
अवसर नेपाल सामु रहे को छ।जलवायु पररवििन ष्ट्रवश्व समुदायको प्रमुि मुद्दा बनेको वििमान
पररवेशमा वािावरणीय सेवाको र्नरन्त्िरिासष्ट्रहिको हररि उत्थानशील, समावेशी र र्राष्ट्रकलो
दायरायुक्त हररि अथििन्त्रको ष्ट्रवकास नेपालको आवश्यकिा हो।

ष्ट्रवश्वव्यापी जलवायु पररवििनका कारण बनेका हररिगृह ग्यासहरूको उत्सजिनमा नेपालको योगदान
ठू ला औद्योर्गक रािहरूको िुलनामा नगण्य रहे िापर्न ष्ट्रहमनदी पगाल्ने, स्थानीय वायु ििाउने र
ँ ाका कणहरू नेपाल लगायि दक्षिण एर्सयाका र्छमेकी
वायु प्रदूर्णमा योगदान पुर्याउने कालो िुव
रािहरूका उद्योग, इँटाभट्ट, र्डजल सवारी, दाउराका च ुल्हो, परालका आगो र वन डडेलोबाट
ु को समग्र ष्ट्रवकास
उल्लेख्य उत्सजिन हुने गरे को छ। जलवायु पररवििनका बहुपिीय असरले मुलक
व्यवस्थापन र जीष्ट्रवकोपाजिन जष्ट्रटल बन्न पुगेको छ। नेपालको जष्ट्रटल भौगोर्लक बनोट, मनसुनमा
आिाररि जलस्रोि, प्राकृर्िक स्रोिमा आिाररि जीष्ट्रवकोपाजिन, न्त्यून अनुकूलन िथा उत्थानशील
िमिाका साथै ष्ट्रवश्वव्यापी जलवायु पररवििनको प्रिेपणले नेपालमा सङ्कटासन्निा र जोक्षिम अझ
बढ्ने अनुमान गरे को छ। यसबाट ष्ट्रवशेर् गरी प्राकृर्िक स्रोिमा आक्षश्रि सीमान्त्िकृि समुदाय,
साना ष्ट्रकसान, दर्लि, मष्ट्रहला, बालबार्लका िथा ज्येष्ठ नागररकहरूको जीष्ट्रवकोपाजिन थप जष्ट्रटल
ु को
बन्त्दै गएको छ। स्वच्छ वािावरणमा बाँच्न पाउने मौर्लक हकलाई साकार िुल्याउन र मुलक
जलवायु सिं वद
े नशीलिालाई केन्त्द्रमा रािी िमिा अर्भवृष्ट्रिसष्ट्रहि ष्ट्रवकास व्यवस्थापनमा वािावरण
सिं रिण र जलवायु उत्थानशीलिालाई िमश: आन्त्िररकीकरण गदे नेपाल अन्त्िरािष्ट्रिय मञ्चमै
उदाहरण बनेको छ।

जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, जलवायु पररवििन र हररि अथििन्त्र | 235

१३.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

नेपालमा िापिम, वर्ाि लगायि जलवायुजन्त्य सूचकहरूमा आएका र्ेरबदल स्वरूप ष्ट्रहमालमा ष्ट्रहउँ
िथा ष्ट्रहमनदी पग्लने िम बढे को र ष्ट्रहमिालका आकार र सङ्ख्या वृष्ट्रिसँगै ष्ट्रहमिाल र्बष्र्ोटनको
जोक्षिम बढे को छ। त्यसै गरी ष्ट्रहउँ द र वसन्त्ि ऋिुमा िडेरी बढे को, ष्ट्रहउँ पने गरे का उच्चभागमा
वर्ाि सदै गएको र िेरै वर्ाि छोटो समयमा पनि थालेकोले पष्ट्रहरो, बाढी, डुबान र मुहान सुक्ने
जस्िा जलवायुजन्त्य ष्ट्रवपद्हरू व्यापक िथा सघन हुँदै गएका छन्।पानीका स्रोिहरू सङ्कुक्षचि हुनाले
िाद्य सुरिा, िानेपानी, र्सचाइ, ऊजाि लगायिका िेरमा प्रत्यि र जैष्ट्रवक िथा पाररक्षस्थकीय
प्रणालीमा अप्रत्यि असरहरू बढ्दै गएका छन्।

काठमाडौ उपत्यका, िराई लगायि पहाडी भेगका िेरै ठाउँ हरूमा बढदो प्रदूर्णले सिं ष्ट्रविानले
सुर्नक्षिि गरे को स्वच्छ वािावरणमा बाँच्न पाउने मौर्लक हक ष्ट्रवपररि मानव स्वास््यमा च ुनौिी
पुर्याएको छ। अव्यवक्षस्थि शहरीकरण, अर्नयक्षन्त्रि पूवाििार र्नमािण, बढ्दो वन डढे लो िथा िेिमा
आगो, रासायर्नक मल िथा ष्ट्रवर्ादीको बढदो प्रयोग, शहरी एवम् औद्योर्गक र्ोहोरको िुलास्थान
वा नदीमा ष्ट्रवसजिनले वािावरण प्रदूर्ण भई जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििामा असर परे को छ। प्रष्ट्रवर्िसँगै
र्भर्रएको जोक्षिमयुक्त (मेक्षशन, उपकरण, धयाष्ट्रट्रजन्त्य) र्ोहोरको व्यवस्थापन थप जष्ट्रटल बनेको
छ। अझैपर्न दशौं लाि घरपररवार दाउरा-गुइँठाले िाना पकाई घरर्भर चरम वायु प्रदूर्णमा बस्न
बाध्य छन्।

वन सम्बि कानूनमा रहे का र्नयन्त्रणमुिी प्राविानका कारण ठू लो पररमाणमा स्वदे शी काठ कुष्ट्रहएर
वा जलेर नि भइरहे को छ। र्नजी वनलाई उद्यमको मान्त्यिा छै न। वािावरणीय अध्ययन र रुि
कटान अनुमर्िका प्राविानमा समस्या छ; सामुदाष्ट्रयक वन व्यवस्थापनमा उद्यमशीलिा नगण्य रहे को
छ, साथै वन व्यवस्थापनका ष्ट्रवर्यमा सङ्घ िथा प्रदे शबीच अस्पििा यथावि रहे को छ।त्यसैगरी
िानी िथा नदीजन्त्य र्नमािण सामग्री उत्िननले कुनै ठाँउमा प्रत्यि िर्ि गरे को छ भने अरु
ठाँउका नदीमा ढुङ्गा गेग्रान थुप्ररे वररपररका िेिबस्िीमा डुबानको जोक्षिम बढे को छ। भूर्मगि
पानीको अर्नयक्षन्त्रि दोहन, भवन र्नमािण सिं ष्ट्रहिामा वािावरणीय पि नसमेष्ट्रटएको, समयको आिारमा
ष्ट्रवद्युि शुल्क िपि नभएको जस्िा थुप्रै सवालहरू नीर्िगि रूपमै सम्बोिन गनुप
ि ने अवस्था
रहे को छ।

प्राकृर्िक स्रोिको ददगो िथा व्यवसाष्ट्रयक व्यवस्थापन नेपालको ष्ट्रवकासको महत्वपूणि आिार हुन
सक्छ। कररब २३ हजार सामुदाष्ट्रयक वन उपभोक्ता समूहबाट करीब २२ लाि हे क्टर वन
िेरको सिं रिण र व्यवस्थापन हुँदै आउँ दा वन िेर नेपालको भूगोलको २६ प्रर्िशिबाट ४५
प्रर्िशि पुगेकोमा नेपालले ष्ट्रवश्व मञ्चमै सम्मान पाएको छ। कुल २३.४ प्रर्िशि भू-भाग ओगटे का

236 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

२० वटा सिं रक्षिि िेरहरूले जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा सिं रिणको माध्यमबाट राष्ट्रिय अथििन्त्रमा टे वा पुर्याई
रहे का छन्। नेपालका वन िथा सिं रिण िेरहरूले वािावरणीय सन्त्िुलन, जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा र
जलािार सिं रिण, जलवायु पररवििन अनुकूलनिा अर्भवृष्ट्रि िथा काठ, जर्डबुटी, वन पैदावरको
उपलधििा, पयाि-पयिटनको आिार लगायि हररि ष्ट्रवकासको उच्च सम्भावना बोकेका छन्। ष्ट्रविम
सम्वि् २०८० सालमा आयार्िि जैष्ट्रवक इन्त्िनबाट चल्ने भन्त्दा ष्ट्रवद्युिबाट चल्ने चार पाङ्ग्रे सवारी
सािन बढी र्बिी भएकाले नेपालमा स्वदे शी स्वच्छ ऊजािमा आिाररि शून्त्य काविन यािायाि
प्रणाली र शून्त्य काविन अथििन्त्रको कल्पना गनि सक्ने क्षस्थर्ि बनेको छ।

ु रािसङ्घीय सिं रचना महासक्षन्त्ि,

नेपाल जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा महासक्षन्त्ि, जलवायु पररवििनसम्बन्त्िी सिं यक्त
क्योटो अर्भसक्षन्त्ि िथा पेररस सम्झौिाको पि राि हो। जलवायु उत्थानशीलिा अर्भवृष्ट्रि गनि
राष्ट्रिय जलवायु पररवििन नीर्ि, २०७६, वािावरण सिं रिण ऐन, २०७६ िथा र्नयमावली, २०७७,
स्थानीय अनुकूलन कायियोजनाको राष्ट्रिय िाका, २०७६, जलवायु उत्थानशील योजना िथा बजेट
िजुम
ि ा र्नदे क्षशका, २०७७ र जलवायु पररवििनसम्बन्त्िी लैष्ट्रङ्गक िथा सामाक्षजक समावेशीकरण
रणनीर्ि िथा कायियोजना (२०७७-२०८७) िजुम
ि ा गरी लागु गररएको छ। दोस्रो राष्ट्रिय रूपमा
र्निािररि योगदान र राष्ट्रिय अनुकूलन योजना कायािन्त्यवन गनि आवश्यक पने स्रोिको लागि
अनुमान ियार भएको छ। यसैगरी राष्ट्रिय जलवायु सङ्कटासन्निा िथा जोक्षिम मूल्याङ्कन प्रर्िवेदन,
२०७९ र दीघिकालीन न्त्यून उत्सजिन ष्ट्रवकास रणनीर्ि, २०७९ अनुमोदन गररएका छन्। जलवायु
पररवििन न्त्यूनीकरण िथा अनुकूलनका रणनीर्िक प्राथर्मकिा र िेरगि लक्ष्यहरू िय गरी
कायििमहरू कायािन्त्वयन भइरहे का छन्।

आ.व.२०६८/२०६९ दे क्षि राष्ट्रिय बजेटमा जलवायु सङ्केिको अभ्यास हुँदै आएको र यसलाई
प्रदे श िहमा ष्ट्रवस्िार गररएको छ। प्रदे श स्िरीय जलवायु पररवििन रणनीर्ि र कायियोजना ियार
गररएका छन् भने कररव २६३ स्थानीय िहमा स्थानीय अनुकूलन योजना कायािन्त्वयनको िममा
रहे का छन्। न्त्यूनीकरण िथा अनुकूलन लक्षिि गरी हररि जलवायु कोर्बाट ८.७ करोड अमेररकी
डलर बराबरको सहायिाको सम्झौिा भएको छ भने िीनवटा स्वदे शी सिं स्थाहरूले हररि जलवायु
कोर्बाट ष्ट्रवत्तीय सहयोग प्राप्तीको मान्त्यिा पाएका छन्। त्यसैगरी ४.५ करोड अमेररकी डलर
बरावर काविन व्यापारको लार्ग ष्ट्रवश्व बैङ्कसँग सम्झौिा भएको छ।

ु को बीचमा अवक्षस्थर्ि, भौगोर्लक

ष्ट्रवश्वकै दुई ठू ला अथििन्त्र र िेरै जनसङ्ख्या भएका दुई मुलक
िथा पाररक्षस्थर्िकीय ष्ट्रवष्ट्रवििा, प्राकृर्िक सौन्त्दयििा, वन िथा जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििाको प्राच ुयििा, जलस्रोिको
उपलधििा, ऐर्िहार्सक एवम् सािंस्कृर्िक सम्पदा, सामाक्षजक िथा सािंस्कृर्िक मूल्य-मान्त्यिा र
अभ्यासहरू हररि उत्थानशील र समावेशी अथििन्त्रका आिार स्िम्भका रूपमा छन्।

जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, जलवायु पररवििन र हररि अथििन्त्र | 237

१३.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) नीर्िगि समस्याहरूको सम्बोिन र सिं स्थागि व्यवस्था िथा िमिा सुिार: ष्ट्रवर्यगि
कानूनहरूलाई जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििामैरी, जलवायु पररवििन अनुकूलन र हररि अथििन्त्र वा हररि
उद्यममैरी िुल्याउन नीर्िगि सुिार गनु;ि वािावरण िथा जलवायु पररवििन अन्त्िर सम्बक्षन्त्िि
ष्ट्रवर्य भएकाले िेरगि िथा िहगि समन्त्वयको लार्ग िीनै िहमा प्रभावकारी सिं यन्त्रको
स्थापना गनु;ि जलवायु पररवििनका असरको न्त्यूनीकरण र अनुकूलनको लार्ग िमिा ष्ट्रवस्िार
गदै स्थाष्ट्रपि अन्त्िरािष्ट्रिय जलवायु ष्ट्रवत्तमा पहुँच बढाउनुका साथै सहयोग पररचालनको लार्ग
भरपदो र अद्यावर्िक ि्याङ्क प्रणालीको स्थापना गनु;ि आयोजना ियारी िथा कायािन्त्वयन गनि
सिम जनशक्षक्त ष्ट्रवकास र िीनै िहका सरकारको सिं स्थागि िमिा अर्भवृष्ट्रि गनु;ि राष्ट्रिय
र्निािररि योगदान (नेसनल्ली र्डटरमाइन्त्ड कक्षन्त्ट्रधयुसन) िथा राष्ट्रिय अनुकूलन योजनाको
प्रभावकारी कायािन्त्वयन, अनुगमन र अन्त्िरर्नकायगि समन्त्वय गनु।
ि

(२) जलवायु पररवििनका असर न्त्यूनीकरण िथा अनुकूलनिा प्रवििन: जलवायु पररवििनले कृष्ट्रर्,
जलस्रोि, स्वास््य, पयिटन, ऊजाि, वन, जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा िथा पूवाििार िेरहरूमा ल्याउने
प्रर्िकूल प्रभावका बारे ज्ञान र जनचेिनाको वृष्ट्रि गनु;ि जलवायुजन्त्य ष्ट्रवपक्षत्तबाट हुने हानी
नोक्सानीहरू कम गनु;ि नेपाल सरकारले राष्ट्रिय िथा अन्त्िरािष्ट्रिय जगिमा गरे का
प्रर्िवििाअनुरूप जलवायु अनुकूलन कायििम िथा बजेटमा सामञ्जस्यिा ल्याउनु; स्वच्छ
नवीकरणीय ऊजािको उत्पादन िथा िपि बढाउँ दै आयार्िि जीवाश्म ऊजािको र्नभिरिा
घटाउनु।

(३) नेपालका जलवायु पररवििनका मुद्दाहरूको अन्त्िरािष्ट्रियकरणः ठू ला दे शहरूले जीवाश्म

इन्त्िनको प्रयोग र हररिगृह ग्यासको उत्सजिन द्रिु रूपमा नघटाएसम्म नेपालमा जलवायुजन्त्य
ष्ट्रवपक्षत्तहरूको वृष्ट्रि भइरहनुका साथै त्यसबाट अरू दे शहरूमा पर्न असर पनि जाने भएकोले
अन्त्िरािष्ट्रिय मञ्चहरूमा नेपालले आफ्ना जलवायु पररवििनका मुद्दाहरूलाई प्रभावकारी ढङ्गले
उठाउनु; अरू दे शहरूले जीवाश्म ईन्त्िन उत्सजिन घटाउने आवश्यकिालाई गम्भीरिापूवक
ि
र्लनको लार्ग वािावरण र्सजिना गनु;ि नेपालले आवश्यकिा महशुस गरे का उपयुक्त अन्त्िरािष्ट्रिय
मञ्चहरू र्नमािणमा अग्रसरिा र्लनु; नेपालले जलवायु पररवििनसम्बन्त्िी आफ्ना मुद्दासँग
सम्बक्षन्त्िि दे शहरूका समूहहरूको नेित्ृ व र्लनु; नेपालले अन्त्िरािष्ट्रिय वािािहरूमा आफ्नो
प्रभावकाररिा र िमिा बढाउनु।

(४) जलवायु पररवििनका मुद्दाहरूको स्थानीयकरण: ददगो ष्ट्रवकास लगायि जलवायु पररवििन
न्त्यूनीकरण िथा अनुकूलन राष्ट्रिय कायािन्त्वयन कायियोजनाको स्थानीयकरण गनु;ि स्थानीय

238 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 अनुकूलन योजना ियार गरी लागु गनु;ि स्थानीय िहमा रहेको वन, वािावरण, जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा
िथा जलवायु सम्बि ि्याङ्क सङ्कलन िथा अद्यावर्िक र आदान प्रदान प्रणालीको स्थापना
गनु;ि स्थानीय समुदायको अनुकूलन िमिा बढाउनु।

(५) प्रदू र्ण र्नयन्त्रणको प्रभावकाररिा अर्भवृष्ट्रि: वैज्ञार्नक ि्यका आिारमा जल, वायु िथा
माटोमा भइआएको प्रदूर्ण घटाउनु; पूवाििार ष्ट्रवकासमा वािावरणीय पिलाई आन्त्िररकीकरण
गनु;ि र्ोहोर व्यवस्थापनलाई ददगो र वािावरणमैरी बनाउनु; प्रदूर्णका कारक िथा असरप्रर्ि
नागररकलाई सचेि र क्षजम्मेवार िुल्याउनु।

(६) जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा र पाररक्षस्थकीय प्रणालीको ददगो व्यवस्थापन: लोपोन्त्मुि िथा सङ्कटासन्न
वन्त्यजन्त्िु िथा वनस्पर्िको सिं रिणलाई प्रभावकारी बनाउनु, वन्त्यजन्त्िुका वासस्थान, आहार
िथा ष्ट्रवचरणको सिं रिणमा सुिार गनु;ि मानव वन्त्यजन्त्िु द्वन्त्द्व कम गनु;ि जलािार िेरको
सिं रिण गरी पानीका स्रोि सुक्ने िथा भूर्मगि पानी सिह गष्ट्रहररने िमलाई न्त्यूनीकरण गनु;ि
भू-िय बाढीपष्ट्रहरो जस्िा प्रकोपहरू न्त्यूनीकरण गनु;ि वन डढे लो लागाउनेहरूलाई र्नरुत्साष्ट्रहि
गनुि र लार्गसकेको डढे लो र्नभाउने िमिा बढाउनु; सिं रिणमा सिं लग्न जनशक्षक्तलाई उत्प्रेररि
िुल्याउनु; जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििाको सिं रिणमा स्थानीय समुदायको सहभार्गिा बढाउनु।

(७) वनको ददगो व्यवस्थापन: पयािप्त सम्भावना रहे पर्न ददगो वन व्यवस्थापन गरी बजारमा
स्वदे शी काठको आपूर्िि हुन नसक्नु र हरे क वर्ि ठू लो पररमाणमा काठ िथा काठजन्त्य
सामग्रीहरू आयाि हुन;ु वनसम्पदामा आिाररि उद्यमशीलिा नगण्य रहनु; काठको सट्टा
वािावरणीय रूपमा अनुपयुक्त आयार्िि र्नमािण सामग्रीको प्रयोग बढ्दै जानु; वन िेरको
अर्ििमण र र्मचाहा प्रजािी र्नयन्त्रण गदै वनिेरको उत्पादन र उत्पादकत्व बढाई काठमा
आत्मर्नभिरिा र वन पैदावारमा आिाररि उद्योगहरूको लार्ग कच्चा पदाथिको सहज आपूर्िि
ु को काविन सक्षञ्चर्ि बढाउन वनको ददगो र व्यवसाष्ट्रयक व्यवस्थापन गनु।
गनु;ि मुलक ि

(८) हररि अथििन्त्रको ष्ट्रवकास: हररि लगानीका िेरहरू पष्ट्रहचान गरी लगानीलाई सहजीकरण
िथा प्रोत्साहन गनु;ि अन्त्िरािष्ट्रिय जलवायु ष्ट्रवत्तमा नेपालको पहुँच बढाउनु; जलवायुमैरी
ष्ट्रवकासलाई मूलप्रवाहीकरण गनु;ि हररि अथििन्त्रको अविारणा िथा प्रष्ट्रवर्ि र कायििमलाई
स्थानीयकरण गनु;ि वन व्यवस्थापनलाई ददगो आर्थिक लाभसँग आवि गरी कुल गाहिस््य
उत्पादनमा वनिेरको योगदानलाई ष्ट्रवद्यमान िीन प्रर्िशिबाट बढाउनु; वन िेरबाट प्राप्त
हुने लगिको न्त्यायोक्षचि ष्ट्रविरण गनु;ि ष्ट्रवकास प्रष्ट्रियामा जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििाको ददगो व्यवस्थापन
पिर्ि अवलम्वन गनु।
ि

जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, जलवायु पररवििन र हररि अथििन्त्र | 239

१३.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) जलवायु उत्थानशीलिा र समावेशी ष्ट्रवकास गने: जलवायु सिं वद

े नशीलिा प्रवििनका लार्ग
घरपररवार, र्नजी िथा साविजर्नक लगानीलाई वािावरणमैरी िथा जलवायु सिं वद
े नशील
िुल्याउने; सङ्कटासन्न समुदायको अनुकूलन िमिा बढाउने; स्थानीय अनुकूलन योजनालाई
सबै प्रदे श िथा स्थानीय िह र समुदायस्िरमा ष्ट्रवस्िार गरी ष्ट्रवकास प्रकृयामा जलवायु
उत्थानशीलिा मूलप्रवाहीकरण गने; प्रकृर्िमा आिाररि समािान, पाररक्षस्थर्िकीय प्रणालीमा
आिाररि अनुकूलन लगायि परम्परागि ज्ञान, प्रष्ट्रवर्ि र स्थानीय उत्पादनको उपयोग प्रवििन
गने र काविन उत्सजिन घटाउने प्रष्ट्रवर्ि अवलम्वनमा सहुर्लयि प्रदान गने।

(२) नेपालका जलवायु पररवििनका मुद्दाहरूको अन्त्िरािष्ट्रियकरण गनेः अन्त्िरािष्ट्रिय मञ्चहरूमा

नेपालका जलवायु पररवििनका मुद्दाहरूलाई प्रभावकारी ढङ्गले उठाउने; नेपालमै जलवायु
पररवििनबारे अन्त्िरािष्ट्रिय मञ्च र्नरन्त्िर सञ्चालन गने; नेपालको वािाि टोलीको िमिा वृष्ट्रि
गने।

(३) स्वस्थ समाजको लार्ग प्रदू र्ण र्नयन्त्रण गने: सबै िेरको प्रदूर्ण उत्सजिन र वािावरणीय
पररमाणको मापदण्ड र्निािरण गरी अनुगमन िथा र्नयमनलाई प्रभावकारी बनाउने; स्वच्छ
ऊजाि रूपान्त्िरण र वािावरणमैरी प्रष्ट्रवर्िमा लगानी बढाउने; प्रदूर्कले िर्िपूर्िि व्यहोनुप
ि ने
र्सिान्त्िलाई लागु गने; र्ोहोर व्यवसस्थापनलाई साविजर्नक-र्नजी साझेदारी मार्िि लागि
घटाई प्रभावकारी बनाउने; उद्योग, अस्पिालजन्त्य िथा जोक्षिमयुक्त र्ोहोर व्यवस्थापनका
लार्ग उत्पादक वा आयािकिाि र प्रदूर्कलाई क्षजम्मेवार बनाउनुका साथै ष्ट्रवस्िाररि
उत्पादकको दाष्ट्रयत्व (एक्सटे न्त्डेड प्रोड्युसर रे स्पोक्षन्त्सर्बर्लटी) को अविारणा लागु गने र
ओद्योर्गक उत्सजिनलाई कटौिी गने; ष्ट्रवर्ादी प्रयोगमा र्नयन्त्रण र उपभोक्ता क्षशिा साञ्चालन
गने।

(४) वािावरणीय सेवा िथा हररि ष्ट्रवकासको लार्ग ददगो वन व्यवस्थापन गने: वनको ददगो
व्यवस्थापन गदै वनिेरको अर्ििमण, चोरी कटानी िथा वन्त्य जन्त्िुको चोरीक्षशकारी
र्नयन्त्रण गने; वन प्रशासनलाई थप सिम िथा क्षजम्मेवार बनाउनुका साथै समुदायलाई
अर्िकिम पररचालन गने; सङ्कटासन्न जीवजन्त्ि ु िथा वनस्पर्िको पष्ट्रहचान अर्भलेिन िथा
सिं रिण गने; समुदायमा आिाररि वन व्यवस्थापनलाई उद्यमशीलिामा जोड्नुका साथै वनको
गुणस्िर सुिार गरी काविन सक्षञ्चर्ि बढाउने; वनिेरको उत्पादन र उत्पादकत्व बढाई काठ
आयािलाई प्रर्िस्थापन र वन सम्पदामा आिाररि हररि उद्यमको प्रवििन गने; जर्डबुटीको
ददगो र व्यवसाष्ट्रयक व्यवस्थापनको आिार ियार गने; पाररक्षस्थर्िकीय प्रणालीमा आिाररि

240 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 अनुकूलनका लार्ग समुदायमा रहे का परम्परागि ज्ञान र सीपको सिं रिण िथा सम्वििन गने
र वन िथा जैष्ट्रवक िेरबाट प्राप्त लाभको समन्त्याष्ट्रयक ष्ट्रविरण गने।

(५) पाररक्षस्थर्िकीय प्रणालीको लार्ग जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििाको सिं रिण गने: सङ्कटासन्न िथा लोपोन्त्मुि
वनस्पर्ि र वन्त्यजन्त्िुको सिं रिण र अर्भलेिन गने; सिं रक्षिि िेरको व्यवस्थापन योजना ियार
गदाि जलवायु उत्थानशील ढाँचा अवलम्बन गने; सीमसार िथा जलािार िेरको सिं रिण गने;
मानव वन्त्यजन्त्िु सह-अक्षस्ित्व र्नमािण गने; वन िेरमा पूवाििार र्नमािण गदाि जैष्ट्रवक िेरको
सिं वद
े नशीलिा र महत्त्वलाई जोगाउने; चोरी क्षशकारी िथा वनडढे लो र्नयन्त्रणलाई थप
प्रभावकारी बनाउन राज्य सिं यन्त्र िथा स्थानीय समुदायलाई प्रोत्साहन गने; गरीब, ष्ट्रवपन्न,
आददवासी र सीमान्त्िकृि समुदाय लक्षिि जलवायु सङ्कटासन्न कृष्ट्रर्, वन िथा अन्त्य स्रोिमा
आिाररि आयआजिनका अवसर मार्िि सिं रिणमा सष्ट्रिय िुल्याउने।

(६) िुलनात्मक लाभमा आिाररि हररि अथििन्त्रको प्रवििन गने: कुल गाहिस््य उत्पादनमा
वनिेरको योगदान बढाउने; र्नजी वनलाई उद्योगको मान्त्यिा ददने; काठ र काठजन्त्य
सामग्रीमा आत्मर्नभिरिा ल्याउने; जर्डबुटीको व्यवसायीकरण र मूल्य अर्भवृष्ट्रि गने; है र्सयि
र्बग्रेका वनिेर, प्रयोगमा नरहे को सरकारी िथा साविजर्नक र पर्िि जर्मनमा कृष्ट्रर् वनको
लार्ग प्रयोग गनि नीर्िगि व्यवस्था गने; सामुदाष्ट्रयक वन व्यवस्थापनको मान्त्यिामा
पुनरावलोकन गने; स्वच्छ ऊजािमा लगानी, उत्पादन र िपि बढाई आयार्िि ऊजािमा र्नभिरिा
घटाउने; प्राकृर्िक स्रोिमा आिाररि हररि आर्थिक वृष्ट्रिको ढाँचा ियार गरी लागु गने; यारा
र ढु वानीमा ष्ट्रवद्युि िपि गरी पुर्याउन सक्ने सेवा िथा व्यवसायको प्रवििन गने।

(७) हररि उत्थानशील र समाबेशी ष्ट्रवकासको लार्ग जलवायु ष्ट्रवत्त पररचालन गने:
जलवायुसम्बन्त्िी ष्ट्रवत्तीय स्रोिमा पहुँच बढाउने, हररि ऋणपर उपयोग गने; जलवायु ष्ट्रवत्त
कोर्को स्थापना गने; िीन िहका सरकार, र्नजी िेर िथा ष्ट्रवकास साझेदारबीच सहकायिको
िेर, भूर्मका र लगानीका आिार िय गने; जलवायु िथा वािावरणसम्बन्त्िी सिं स्थागि
सिं चरनाहरूलाई ष्ट्रियाशील िुल्याउने; हररि जलवायु सहयोग अनुदान वा सहुर्लयि ऋणको
प्रभावकारी उपयोग गने; काविन व्यापारबाट लाभ उठाउने।

(८) वािावरण िथा जलवायु पररवििनका सवालहरूको मूलप्रवाहीकरण र स्थानीयकरण गने:

वािावरण सिं रिण िथा जलवायु पररवििनका सवालहरूको स्थानीयकरण गने; स्थानीय िहलाई
सिम िथा क्षजम्मेवार बनाउने; सबै िह र िेरका नीर्ि, योजना, बजेट िथा कायििमहरूमा
वािावरण िथा जलवायु पररवििनका ष्ट्रवर्यहरूलाई मूलप्रवाहीकरण गने; जलवायु पररवििनबाट
र्सक्षजि
ि असरको ष्ट्रवर्यमा व्यक्षक्त, समुदाय र सिं स्थाहरूलाई सचेि िथा क्षजम्मेवार बनाउने;

जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, जलवायु पररवििन र हररि अथििन्त्र | 241

 प्रत्येक स्थानीय िहले आफ्नो िेरर्भर उपलधि प्राकृर्िक स्रोि सािन र सम्पदाको अर्भलेि
राख्ने िथा अद्यावर्िक गने।

(९) अध्ययन अनुसन्त्िानमा प्राथर्मकिा ददने: जलवायु पररवििनसम्बन्त्िी ि्याङ्क र प्रमाण सङ्कलन,
अद्यावर्िक र प्रमाणीकरण प्रणालीको स्थापना गने; नीर्ि िथा कायििमलाई प्रमाण वा ि्यमा
आिाररि बनाउने; अध्ययन अनुसन्त्िानको लार्ग ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय िथा अनुसन्त्िानमा सिं लग्न
अन्त्य सिं स्थाहरूमा लगानी बढाउने र साझेदारी गने।

(१०) नीर्िगि सुिार िथा सिं स्थागि िमिा ष्ट्रवस्िार गने: ष्ट्रवर्यगि कानूनहरूलाई वािावरण िथा
जलवायु पररवििनको दृष्ट्रिबाट पुनरावलोकन गरी सिं शोिन गने; नीर्िगि स्पििा र सहजीकरण
कायम गने; आर्थिक, सामाक्षजक िथा पूवाििार ष्ट्रवकास नीर्ि, कायििम िथा बजेटलाई
वािावरणमैरी िथा जलवायु अनुकूल हुनेगरी राष्ट्रिय अनुकूलन योजना िथा राष्ट्रिय रूपमा
र्निािररि योगदानसँग आवि गने; वन सम्पदाको उपयोगलाई सरल र उद्यममैरी बनाउने,
ष्ट्रवत्त नीर्ि हररि लगानमैरी बनाउने; प्राकृर्िक स्रोिमा र्नभिर र जोक्षिममा रहे का समुदाय
लक्षिि हररि उद्यम ष्ट्रवकास नीर्ि अवलम्वन गने; जलवायु पररवििनको असर कम गनि र
अनुकूलनिा बढाउन सरकार, र्नजीिेर िथा समुदायको िमिा ष्ट्रवकास गने; नेपाल सरकार
िथा ष्ट्रवकास साझेदारबीच भएका सम्झौिा िथा ष्ट्रवर्भन्न मञ्चहरूलाई ष्ट्रियाशील िुल्याउने।

१३.५ प्रमुि कायििम

(१) हररि अथििन्त्र प्रवििन कायििम: बैङ्क िथा ष्ट्रवत्तीय सिं स्थाहरूलाई हररि पररयोजनामा लगानी
गनि प्रोत्साहन गने; हररि ष्ट्रवत्त वगीकरणको अविारणा अवलम्बन र हररि ऋणपर
कायािन्त्वयन गने; र्नजी आवास, उद्योग व्यवसायमा ऊजाि दििा बढाउनुका साथै काविन
उत्सजिन कम गनि िथा अनुकूलनिा बढाउनको लार्ग गररएको लगानीमा सहुर्लयि प्रदान
गने; हररि उद्यमलाई सहुर्लयि दरमा ऋण िथा कर सहुर्लयि उपलधि गराउने; वािावरण
सिं रिण िथा अनुकूलनमा गरे को िचिको र्नक्षिि अिंश करमा समायोजन गनि पाउने व्यवस्था
एवम् काविन उत्सजिनको आिारमा वािावरण शुल्क र्निािरण गने; एल.ष्ट्रप.जी.मा ष्ट्रवद्यमान
अनुदान न्त्यूनीकरण गदै ष्ट्रवद्युिीय चूलोको प्रयोगलाई प्रोत्साहन् गने; ष्ट्रवद्युि िपि बढाउन
ष्ट्रवद्युिीय सवारी सािनको प्रवििनलाई र्नरन्त्िरिा ददने; साविजर्नक यािायािमा ष्ट्रवद्युिीय सवारी
सािनलाई ष्ट्रवर्ेश प्राथर्मकिा ददने र ष्ट्रवद्युि आपूर्िि िेरै भएको बेलाको िपि बढाउन ष्ट्रवद्युि
शुल्कलाई समय र िपिको आिारमा र्निािरण गने; जर्मनमुर्नको पानी व्यावसाष्ट्रयक रूपमा
प्रयोग गनेलाई हररि कर लगाउने; जलवायु सङ्कटनासन्न र जोक्षिममा रहे का स्थानीय िहमा
जोक्षिम घटाउने पूवाििार र्नमािण गने र जलवायुमैरी कृष्ट्रर् र रै थाने बालीको प्रोत्साहन गने;

242 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 मष्ट्रहला लगायि प्रत्यि प्रभाष्ट्रवि समुदाय लक्षिि ष्ट्रवर्ेश कायििम सञ्चालन गने; भवन
सिं ष्ट्रहिामा पररमाजिन गरी आकाशे पानी सङ्कलनलाई अर्नवायि बनाउने र स्थानीय
वािावरणमैरी र्नमािण सामग्री प्रयोगलाई प्रोत्साहन गने; हररि कच्चा पदाथिमा आिाररि
उत्पादनको प्रयोग बढाउने, प्लाष्ट्रिकजन्त्य उत्पादन ष्ट्रवस्थापन गने; शासकीय प्रष्ट्रियामा
ष्ट्रवद्युिीय शासनको ष्ट्रवस्िार गने र सूचना प्रष्ट्रवर्ि उद्योगहरूको प्रवििन गने।

(२) वनको ददगो व्यवस्थापन िथा व्यावसाष्ट्रयक उपयोग कायििम: वनिेरको अर्ििमण, र्मचाहा
प्रजािी, वन डढे लो र त्यसबाट हुने िर्िको प्रभावकारी र्नयन्त्रण गने; वनलाई उत्पादन र
सिं रक्षिि वनमा वगीकरण गने; सबै वनको गुणस्िर सुिार गरी उत्पादन र उत्पादकत्व
बढाउने; काठ सङ्कलन र बजारीकरण सहज बनाइ स्वदे शी काठको उपलधििा बढाउने र
काठ आयािलाई प्रर्िस्थापन गने; आयार्िि र्नमािण सामग्री िपि कम गने; वन
व्यवस्थापनबाट उद्यम र उद्यमशीलिाको प्रवििन गरी र्नजी िेरलाई वन ष्ट्रवकासमा प्रोत्साहन
गने; वन व्यवस्थापनलाई काविन सक्षञ्चर्ि र उद्यमशीलिासँग जोड्ने; काठको उपयोगमा ददगो
वन व्यवस्थापन प्रमाणपर जारी गने अभ्यास लागु गने; नेपालमा पाइने जर्डबुटीको अर्भलेिन
िथा सिं रिण गरी सम्भाव्य जर्डबुटीको व्यावसाष्ट्रयक उत्पादन िथा मूल्य अर्भवृष्ट्रिको लार्ग
बजारीकरण, िमिा ष्ट्रवकास, प्राष्ट्रवर्िक सहयोग र ष्ट्रवत्तीय पँहच
ु मा सहजीकरण गने।

(३) जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििाको ददगो सिं रिण कायििम: वन िथा सिं रक्षिि िेरमा आिाररि पयाि-
पयिटनको दायरा ष्ट्रवस्िार गदै वन सिं रिणमा स्थानीय समुदायको अर्िकिम सहभार्गिा
अर्भवृष्ट्रि गने; वन्त्यजन्त्ि ु िथा सिं रक्षिि प्रजार्िको चोरीक्षशकारी र्नयन्त्रण गने; जलािार,
सीमसार िथा पानीका स्रोिहरूको सिं रिणका साथै वर्ािको पानी सङ्कलन एवम् शहरी िथा
िराई र च ुरे मा जल पुनभिरण अर्भयान सञ्चालन गने; वन्त्यजन्त्िु र मानव बीचको द्वन्त्द्व
ु ाट हुने जनिनको राहिको लार्ग कोर् स्थापना िथा
न्त्यूनीकरण गने; लक्षिि वन्त्यजन्त्िब
बीमाको व्यवस्था गने; वन्त्यजन्त्िुको सुरक्षिि वासस्थान िथा आहार व्यवस्थापन कायििम
सञ्चालन गनुक
ि ा साथै वनमा वन्त्यजन्त्िुलाई आहार हुने रुि र्बरुवाको सिं रिण एवम् वृिारोपण
गने; जैष्ट्रवक मागि िथा ष्ट्रवचरण अनुकूल भौर्िक पूवाििार र्नमािण गने; र्नकुञ्ज प्रशासनलाई
सिम बनाउने; वन्त्यजन्त्िु अपराि िथा क्वारे न्त्टाईन र्नयन्त्रणमा अन्त्िरदे शीय समन्त्वय
प्रभावकारी बनाउने; राष्ट्रिय प्राणी उद्यानलाई नमूना क्षचर्डयािानामा पररणि गरी वन्त्यजन्त्ि ु
उद्वार केन्त्द्र िथा जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा सिं रिण क्षशिा केन्त्द्रको रूपमा सञ्चालन गने।

(४) स्वस्थ समाजको लार्ग प्रदू र्ण र्नयन्त्रण कायििम: उद्योग लगायि सबै िेरको प्रदूर्ण एवम्
उत्सजिन मापदण्ड र्निािरण िथा अद्यावर्िक गरी प्रदूर्ण मापन केन्त्द्रहरू ष्ट्रवस्िार र

जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, जलवायु पररवििन र हररि अथििन्त्र | 243

 वािावरणीय अनुगमन िथा र्नयमन िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; सीमापारबाट नेपाल र्भर्रने प्रदूर्ण
अनुगमन गने; वािावरणीय अध्ययन प्रर्िवेदनको प्रभावकारी पालना गराउने; साविजर्नक
यािायािलाई भरपदो, प्रष्ट्रवर्िमैरी, स्वच्छ ऊजािमा आिाररि बनाउँ दै जाने; साइकल िथा
पैदलयारीलाई सरल िथा सुरक्षिि बाटो सुर्नक्षिि् गने र बजार िेरमा राजमागि दाँयाबाँया
ँ ा र्ाल्ने सवारी सािन ष्ट्रवस्थाष्ट्रपि गने; घटाउने,
अर्नवायि र्ुटपाथ र्नमािण गने; पुराना िुव
पुन:प्रयोग गने र पुन:प्रशोिनसष्ट्रहि र्ोहोर व्यवस्थापनमा र्नजी िेरलाई सहभागी गराई
लागिमैरी र ददगो बनाउने; र्ोहोर िोला, नदी, जङ्गलमा ष्ट्रवसजिन र जलाउन प्रर्िबन्त्ि
लगाउने; ल्याण्डष्ट्रर्लमा ष्ट्रवसजिन गररने र्ोहोरमा कर लगाउने; प्लाक्षस्टकजन्त्य वस्िु र्नयन्त्रण
गने; नदी िथा िानीजन्त्य स्रोिको उत्िनन्लाई पारदशी र वैज्ञार्नक मापदण्ड बनाइ लागु
गने; जैष्ट्रवक मलको िपि बढाउँ दै रासायर्नक मल िथा ष्ट्रवर्ादी प्रयोगलाई घटाउने
कायियोजना बनाउने।

(५) जलवायु जोक्षिम र हानीनोक्सानी न्त्यूनीकरण कायििम: भावी जलवायुको प्रिेपणको आिारमा
पूवाििारका मापदण्डहरूलाई अद्यावर्िक गने; ठू ला पूवाििार आयोजना ियारीमा जलवायु
जोक्षिम ष्ट्रवश्लेर्ण गरी जलवायु अनुकूल पररयोजना र्डजाइन प्रष्ट्रवर्िहरूको अनुसरण गने;
जलवायुजन्त्य ष्ट्रवपद्बाट हुने हानी नोक्सानीबाट उत्थानशील हुन मौसम र जलवायुमा आिाररि
ि ूचना प्रणाली स्थापना गरी सञ्चालन गने र यसका सूचनालाई सबैभन्त्दा ष्ट्रवकट ठाउँ को
पूवस
सीमान्त्िकृि समुदायमा पर्न पुग्ने प्रणाली र्नमािण गने; पष्ट्रहरो बाढी जस्िा जोक्षिमयुक्त र्भरालो
वा िटीय जमीन सुरक्षिि गनि बायो-इक्षन्त्जर्नयररङ लगायिका परम्परागि प्रष्ट्रवर्िको प्रयोगलाई
प्रोत्साहन गने; सङ्कटासन्न समुदायको अनुकूलन िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; ष्ट्रहमिाल, ष्ट्रहमनदी िथा
पानीका स्रोिहरूको सिं रिण िथा सम्भाष्ट्रवि पररवििन प्रेररि जोक्षिम न्त्यूनीकरण उपायहरूको
पष्ट्रहचान िथा स्थानीयकरण गने।

(६) स्थानीय अनुकूलनिा प्रवििन कायििम: सबै स्थानीय िहको िमिा अर्भवृष्ट्रि मार्िि
अनुकूलन योजना ियार गरी कायािन्त्वयनमा ल्याउने; सािंस्कृर्िक िथा ऐर्िहार्सक सिं रचना,
जलािार, सीमसार, िालिलैया, स्थानीय पाररक्षस्थर्िकीय प्रणाली, वािावरण, जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा,
जलवायु पररवििन, हररि अथििन्त्र समावेश पाठ्यिम ियार गरी पठनपाठन गराउने;
वािावरणमैरी परम्परागि िथा स्थानीय प्रष्ट्रवर्ि र र्नमािण सामग्रीको प्रयोगलाई प्रोत्साहन
गने; जलवायु पररवििनका असरलाई कम गनि प्रकृर्िमा आिाररि र पाररक्षस्थर्िकीय प्रणालीमा
आिाररि अनुकूलनिा बढाउने; सीमान्त्िकृि समुदाय लक्षिि जर्डबुष्ट्रट, नदी ष्ट्रकनारमा िेिी
जस्िा हररि उद्यममैरी कायििम साञ्चालन गने।

244 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

(७) अन्त्िरािष्ट्रिय जलवायु ष्ट्रवत्तमा पहुँच अर्भवृष्ट्रि कायििम: काविन उत्सजिन न्त्यूनीकरण, जलवायु
अनुकूलनिा बढाउन र जलवायुजन्त्य हानीनोक्सानी बापि अन्त्िरािष्ट्रिय जलवायु ष्ट्रवत्तबाट
लगानी र्भत्र्याउन एवम् काविन व्यापारको लार्ग सिं स्थागि िमिा ष्ट्रवकास गने; उच्च
ु का एजेण्डालाई जलवायु
वािावरणीय जोक्षिममा रहे का अल्पष्ट्रवकर्सि पवििीय मुलक
पररवििनसम्बन्त्िी अन्त्िरािष्ट्रिय नीर्ि र्नमािण प्रष्ट्रियामा स्थाष्ट्रपि गराउन जलवायु कूटनीर्ि
पररचालन गने; जलवायु पररवििन र जलवायु न्त्यायका मुद्दाहरूको अन्त्िरािष्ट्रियकरण गने;
जलवायु सङ्कटले उत्पन्न गरे को जोक्षिमबारे सिं वद ु हरूको
े नशीलिा जगाउन, सरोकारवाला मुलक
सञ्जाल र्नमािणको पहल गनि र जलवायु सङ्कटको समािानमा नेपालको नेित्ृ व स्थाष्ट्रपि गनि
सगरमाथा सम्वाद कायििम सञ्चालन गने।

(८) अध्ययन अनुसन्त्िान र अनुगमन िथा मूल्याङ्कन प्रणाली सुदृढीकरण कायििम: जैष्ट्रवक
ष्ट्रवष्ट्रवििा वािावरण िथा जलवायुजन्त्य अवस्था प्रवृर्ि िथा जोक्षिमको अध्ययन अनुसन्त्िानमा
लगानी बढाउने; जलवायु, प्रदूर्ण लगायिका मापन केन्त्द्र ष्ट्रवस्िार गने; र्नयर्मि प्रशासर्नक
िथा अनुसन्त्िानका ि्याङ्कको आवर्िक िथा र्नयर्मि प्रकाशन िथा प्रचार प्रसार गने; ष्ट्रवश्व
ष्ट्रवद्यालय लगायि अनुसन्त्िानमा सिं लग्न सिं स्था िथा र्नकायसँग साझेदारी र सहकायि गने;
सरकार, र्नजीिेर, ष्ट्रवकास साझेदार, सिं चार माध्यम, शैक्षिक िथा अनुसन्त्िानमुलक सिं स्था रहने
मञ्च िथा सञ्जाल र्नमािण गरी जलवायु वहस चलाउने; िहगि रूपमा आवर्िक सूचना
सङ्कलन, अद्यावर्िक एवम् आदानप्रदान प्रणाली स्थापना गने; वािावरण अध्ययनलाई
औक्षचत्यपूणि बनाउने र प्रभावकारी रूपमा पालना गराउने; वािावरणीय िथा जलवायु
पररवििनजन्त्य अनुगमन िथा मूल्याङ्कनलाई नर्िजामूलक बनाउने।

(९) नीर्िगि सुिार िथा सिं स्थागि िमिा ष्ट्रवस्िार कायििम: जलवायु पररवििन न्त्यूनीकरण िथा
अनुकूलन राष्ट्रिय कायािन्त्वयन योजनाको सबै िेरगि िथा िहगि नीर्ि, योजना िथा
कायििममा मूलप्रवाहीकरण गने; ष्ट्रवर्य िेरगि िथा िहगि लक्ष्य र्निािरण गने; वािावरण
सिं रिणका मुद्दालाई िेरगि कायििमहरूमा मूलप्रवाहीकरण गने; जलवायु लक्षिि बजेटलाई
यथाथिपरक बनाउन िेरगि मापदण्ड ियार गरी लागु गने; स्थानीय िहको बजेटमा पर्न
जलवायु सङ्केि लागु गने; वािावरण िथा जलवायु पररवििनसम्बन्त्िी पाठ्यिम ियार गरी
िर्मक रूपमा लागु गने; सरकार, र्नजी िेर, सामुदाष्ट्रयक सिं स्था िथा ष्ट्रवकास साझेदारको
भूर्मकालाई स्पि बनाउने; वािावरण िथा जलवायु अन्त्िर सम्बक्षन्त्िि ष्ट्रवर्य भएकाले िीनै
िहमा प्रभावकारी समन्त्वय सिं यन्त्रको स्थापना र जनशक्षक्तको उपलधििा बढाउने।

जैष्ट्रवक ष्ट्रवष्ट्रवििा, जलवायु पररवििन र हररि अथििन्त्र | 245

१३.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
कुल गाहिस््य उत्पादनमा वन िेरको ५
1 प्रर्िशि ३
योगदान

२ जलवायु उत्तरदायी बजेट प्रर्िशि ६.० २०

वनजङ्गल घनत्व (प्रर्िहेक्टर ४३०

4 सङ्ख्या ६४५
रुिहरूको औसि)
ददगो व्यवस्थापन भएको वनको हजार ४००
5 ९०
िेरर्ल हेक्टर
वैकक्षल्पक ऊजाि (सौयि, वायु, वायोमास)
टन १५,०००
7 प्रवििन गरी उत्सजिन कटौर्ि (काविन २,१००
डाई अक्साईड बराबर)
स्थानीय अनुकूलन कायियोजना ियारी ७५३
8 सङ्ख्या २६३
िथा कायािन्त्वयन भएका स्थानीय िह
वािावरणीय सेवा (काविन र अन्त्य) १०.00
९ रु. करोड 0
वापि भुक्तानी

१० हररि ऋणपर र्नष्काशन रु. करोडमा ० १०,०0

246 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 पररच्छे द १४

ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो

अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयन

१४.१ पृष्ठभूर्म २४९

१४.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था २४९
१४.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी २५१
१४.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि २५४
१४.५ प्रमुि कायििम २५७
१४.६ पररमाणात्मक लक्ष्य २६१
 पररच्छे द १४

ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो

अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयन

१४.१ पृष्ठभूर्म

आत्मर्नभिर, स्विन्त्र, उन्नर्िशील र समृि अथििन्त्र र्नमािणको कोशेढुङ्गा स्वरूप सन् २०२६ मा
ु मा स्िरोन्नर्ि हुँदैछ। स्िरोन्नर्िसँगै
नेपाल अर्िकम ष्ट्रवकर्सि दे शको समूहबाट ष्ट्रवकासशील मुलक
ु ा साथै नयाँ अवसरहरूको र्सजिना हुनछ
नेपाल र नेपालीको स्वार्भमानमा अर्भवृष्ट्रि हुनक े । र्सक्षजि
ि
अवसरको सदुपयोग गनि पयािप्त आन्त्िररक ियारीको आवश्यकिा पनेछ। अकोिर्ि नेपालले हाल
अन्त्िरािष्ट्रियरूपमा प्राप्त गरररहे का केही ष्ट्रवशेर् सहुर्लयि िथा सहयोग कमी हुने वा िमशः घट्दै
जाने छन्। यसबाट पने प्रभावको सहज व्यवस्थापनका र्नर्मत्त रणनीर्ि िजुम
ि ा गरी कायािन्त्वयनमा
ल्याउनु पनेछ। स्िरोन्नर्िलाई पुनः पछार्ड नर्ष्ट्रकिने ददगो ष्ट्रकर्समको (Irreversible and Sustainable
ु मा पररणि हुने
Graduation) बनाउँ दै सन् २०४३ सम्ममा उच्च-मध्यम आय भएको मुलक
दीघिकालीन लक्ष्य हार्सल गनि आन्त्िररक ष्ट्रवत्त र प्रर्िस्पिी िमिाको ष्ट्रवकास गनुि पनेछ।

ष्ट्रवश्वव्यापी ष्ट्रवकासको साझा एजेण्डाको रूपमा स्वीकार गररएको ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य २०३० प्रर्ि
प्रर्िबििासष्ट्रहि कायािन्त्वनमा नेपाल सष्ट्रिय रहे को छ। नेपालको दीघिकालीन सोचलाई मूिरू
ि प
ददने प्रमुि आिारका रूपमा रहे का ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको कायािन्त्वयनका लार्ग नीर्िगि िथा
सिं स्थागि प्रबन्त्ि गररएको छ। ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यले पररकल्पना गरे अनुरूप गररबीको अन्त्त्य, शून्त्य
भोकमरी, स्वस्थ जीवन, गुणस्िरीय क्षशिा जस्िा लक्ष्यहरूमा हुनसक्ने उपलक्षधिमा कोर्भड- १९
महामारी, ष्ट्रवश्वव्यापी न्त्यून आर्थिक वृष्ट्रि, जलवायु पररवििन, प्रकोप लगायिका कारणबाट नकरात्मक
असर परे को छ। प्रर्िकूल पररक्षस्थर्िका बाबजुद ददगो ष्ट्रवकास सम्बि नीर्ि िथा कायििमको
कायािन्त्वयनबाट प्राप्ि उपलक्षधिलाई सिं स्थागि गदै थप प्रगर्ि हार्सल गनि योजना कायािन्त्वयनमा
जोड ददनुपनेछ।

१४.२ ष्ट्रवद्यमान अवस्था

(क) अर्िकम ष्ट्रवकर्सि दे शबाट स्िरोन्नर्ि

अर्िकम ष्ट्रवकर्सि दे शबाट ष्ट्रवकासशील दे शमा स्िरोन्नर्िका लार्ग िीनवटा सूचकहरू- (१) प्रर्ि
व्यक्षक्त कुल राष्ट्रिय आय (GNI Per Capita) (२) मानव सम्पक्षत्त सूचकाङ्क (HAI) र (३) आर्थिक

ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयन | 249

अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
िथा वािावरणीय जोक्षिम सूचकाङ्क (EVI) मध्ये नेपालले सन् २०१५ मा दुईवटा सूचक (HAI र
EVI) मा स्िरोन्नर्िका लार्ग आवश्यक न्त्यूनिम सीमा पूरा गनि सर्ल भएको र्थयो। ि्याङ्कीय
प्रगर्िअनुसार सन् २०१५ र २०१८ को मूल्याङ्कनकै आिारमा नेपाल स्िरोन्नर्िका लार्ग योग्य
भए िापर्न सन् २०१५ को ष्ट्रवनाशकारी भूकम्प र ित्पिाि्को पराकम्प िथा समयसमयमा घटे का
प्राकृर्िक प्रकोपबाट पुगेको िर्ि र स्िरोन्नर्िको लार्ग िोष्ट्रकएको प्रर्िव्यक्षक्त राष्ट्रिय आयसम्बन्त्िी
सूचकमा न्त्यून प्रगर्ि भएको कारणबाट स्िरोन्नर्िलाई केही समयका लार्ग स्थगन गररएको र्थयो।
सन् २०२१ को मूल्याङ्कनबाट नेपाल सन् २०२६ मा अर्िकम ष्ट्रवकर्सि दे शबाट स्िरोन्नर्ि हुने
र्नणिय भएको छ। कोर्भड-१९ महामारीको कारण आर्थिक िथा सामाक्षजक ष्ट्रियाकलापमा परे को
प्रभावले अथििन्त्रमा पुगेको िर्ि दृष्ट्रिगि गदै र्नयर्मि रूपमा उपलधि हुने ३ वर्िको अर्िररक्त
थप २ वर्िसष्ट्रहि ५ वर्िको ियारी अवर्िको ष्ट्रवशेर् सहुर्लयि प्राप्त भएको हो। सन् २०१५,
२०१८, २०२१ र २०२४ मा ष्ट्रवकासशील रािमा स्िरोन्नर्िको लार्ग िोष्ट्रकएको सीमा र नेपालको
प्रगर्िको अवस्थालाई िार्लका १४.१ मा उल्लेि गररएको छ।

िार्लका १४.१: ष्ट्रवकासशील रािमा स्िरोन्नर्िसम्बन्त्िी िोष्ट्रकएको सीमा र नेपालको प्रगर्ि अवस्था

सन् २०१५ सन् २०१८ सन् २०२१ सन् २०२४

सूचकहरू
सीमा प्रगर्ि सीमा प्रगर्ि सीमा प्रगर्ि सीमा प्रगर्ि
प्रर्िव्यक्षक्त
कुल राष्ट्रिय घटीमा घटीमा घटीमा घटीमा
६५९ ७४५ १०२७ १३००
आय (GNI १२४८ १२३० १२२२ १३०६
US $)
मानव
सम्पक्षत्त घटीमा घटीमा घटीमा घटीमा
६८.७ ७१.२ ७४.९ ७६.३
सूचकाङ्क ६६ ६६ ६६ ६६
(HAI)
आर्थिक
जोक्षिम बढीमा बढीमा बढीमा बढीमा
२६.८ २८.४ २४.७ २९.७
सूचकाङ्क ३२ ३२ ३२ ३२
(EVI)
ु रािसङ्घ।
स्रोि: सिं यक्त

250 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

नेपालको ष्ट्रवकासशील राष्ट्रमा स्िरोन्नर्िसँगै दे क्षिने प्रभावलाई सम्बोिन गनिका लार्ग अन्त्िराष्ट्रिय
ष्ट्रवकास सहायिा पररचालन नीर्ि, २०७६, नेपाल एकीकृि व्यापार रणनीर्ि, २०८० लगायिका
नीर्ि िथा रणनीर्िको कायािन्त्वयनका अर्िररक्त अर्िकम ष्ट्रवकर्सि रािबाट स्िरोन्नर्िसम्बन्त्िी सहज
स्थानान्त्िरण रणनीर्ि, २०८० िजुम
ि ा गरी कायािन्त्वयन गररँ दै छ। सन् २०२६ सम्ममा स्िरोन्नर्ि
हुँदा नेपालले मानव सम्पक्षत्त सूचकाङ्क र आर्थिक िथा वािावरणीय सूचकाङ्कको उपलक्षव्िलाई थप
सुिार गदै प्रर्िव्यक्षक्त कुल राष्ट्रिय आयलाई स्िरोन्नर्िको सीमाको लक्ष्यअनुरूप हार्सल गनि
आवश्यक ष्ट्रवकास योजनाको िजुम
ि ा र कायिन्त्वयनमा थप प्रयास गनुप
ि ने छ।

(ि) ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको प्रार्प्त

ु को आर्थिक, सामाक्षजक र पयािवरणीय पररवेशअनुसार

नेपालले ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यलाई मुलक
कायािन्त्वयनमा ल्याउँ दै कानूनी िथा सिं स्थागि व्यवस्था गनुक
ि ा साथै चौिौं योजनादे क्षि नै ददगो
ष्ट्रवकास लक्ष्यलाई आन्त्िररकीकरण गनि शुरू गरे को र्थयो। र्लस्वरूप, बजेट िथा कायििम िजुम
ि ा
गदाि कायििम िथा आयोजनालाई ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यअनुसार साङ्केिीकरण गने व्यवस्था गररएको
छ। ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यलाई मध्यमकालीन िचि सिं रचना, प्रादे क्षशक र स्थानीय योजनाहरूमा
आन्त्िररकीकरण गरी स्थानीयकरण गररएको छ। समग्र सरकार र समग्र समुदायको
अविारणाअनुरूप ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य हार्सल गनि सरकारी, र्नजी, सहकारी, सामुदाष्ट्रयक िेर र
ष्ट्रवकास साझेदारका बीचमा सहकायि भइरहे को छ। सन् २०३० सम्मका लार्ग िोष्ट्रकएका लक्ष्य
पूरा गनि चाष्ट्रहने ष्ट्रवत्तीय स्रोिको आकलन र स्रोि पररचालन िथा कायािन्त्वयनको रणनीर्ि अद्यावर्िक
गररएको छ।ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयनको मध्यावर्ि (सन् २०२२) समयसम्ममा सन्
२०३०को लक्ष्यको िुलनामा कररब ४० प्रर्िशि उपलक्षधि हार्सल भएको छ। ददगो ष्ट्रवकास
लक्ष्यका सबै सूचकहरूमा सन्त्िोर्जनक नर्िजा हार्सल गनि र कायािन्त्वयनमा िीब्रिा ददन मौजुदा
सिं स्थागि िमिामा थप सुिार गदै लैजानु पदिछ।

१४.३ मुख्य सवाल िथा च ुनौिी

(१) प्रर्िव्यक्षक्त कुल राष्ट्रिय आय वृष्ट्रि: दे शको समग्र समृष्ट्रिको लार्ग मार नभई मानव सम्पक्षत्त
सूचकाङ्क र आर्थिक िथा वािावरणीय जोक्षिम सूचकाङ्कमा भएको प्रगर्िलाई ददगो बनाउनका
लार्ग प्रर्िव्यक्षक्त कुल राष्ट्रिय आयमा वृष्ट्रि गनु;ि प्रर्िव्यक्षक्त कुल राष्ट्रिय आय मापदण्ड पूरा
नगरी स्िरोन्नर्िका लार्ग स्वीकृि हुने नेपाल एक मार अर्ि कम ष्ट्रवकर्सि मुलक
ु भएकोले
ष्ट्रवकासशील रािमा स्िरोन्नर्िको पूणि ियारीका साथ प्रर्िव्यक्षक्त कुल राष्ट्रिय आयमा बढोत्तरी
र यसको ददगोपनालाई कायम गनु।
ि

ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयन | 251

अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
(२) समष्ट्रिगि र िेरगि नीर्ि िजुम
ि ा र कायािन्त्वयन: सन् २०२० दे क्षि ष्ट्रवश्व अथििन्त्र र
नेपालको अथििन्त्रमा दे िापरे को न्त्यून आर्थिक वृष्ट्रि र उच्च मूल्य वृष्ट्रि, साविजर्नक ष्ट्रवत्तको
ँ ीको
दायरमा दे क्षिएको कमी, ष्ट्रवत्तीय िेरमा दे िापरे को उच्च धयाजदर िथा लगानीयोग्य पुज
अभाव जस्िा समस्याको सम्बोिन हुँदै गएको भए िापर्न मुलक
ु को अथििन्त्रमा यसको
समािान पूणरू
ि पमा हुन नसक्नु; स्िरोन्नर्िले िासगरी ष्ट्रवकास, रोजगारी, गररबी, असमानिा,
स्वास््य र क्षशिाको िेरहरूमा पने प्रभावहरूलाई ध्यानमा रािी उपयुक्त िेरगि नीर्ि
िजुम
ि ा र ष्ट्रवत्तको ष्ट्रवर्नयोजन िथा कर नीर्िको समायोजन गरी कायािन्त्वयन गनु।
ि

(३) अन्त्िरािष्ट्रिय व्यापारमा पने असरको न्त्यूनीकरण: अर्िकम ष्ट्रवकर्सि दे शबाट स्िरोन्नर्ि पिाि्
हाल ष्ट्रवकर्सि िथा ष्ट्रवकासशील रािहरूबाट प्राप्त हुँदै आएको भन्त्सार िथा कोटा रष्ट्रहि
बजार पहुँचको सुष्ट्रविा उपलधि नहुँदा नेपालको कुल र्नयािि व्यापारमा हुने सङ्कुचनलाई
ु
सम्बोिन गनु;ि स्िरोन्नर्िबाट िासगरी युरोष्ट्रपयन युर्नयन, सिं यक्त अर्िराज्य, चीन, जापान,
क्यानडा, अिेर्लया, दक्षिण कोररयामा हुने र्नयाििमा असर पने कुरा ष्ट्रवर्भन्न अध्ययनहरूले
दे िाउनु; स्िरोन्नर्िबाट िासगरी ियारी पोशाक, टे क्सटाइल, कापेट, अत्तर िथा कस्मेष्ट्रटक्स
वस्िु, छाला िथा छालाजन्त्य वस्िु, िािुका वस्िुको र्नयाििमा असर पने दे क्षिनु; सरकारले
उक्षल्लक्षिि दे शहरूसँग सहुर्लयिपूणि व्यापार सम्झौिा गने वा यी उत्पादनको प्रर्िस्पिी
िमिामा सुिार गरी र्नयाििको ष्ट्रवष्ट्रविीकरणको पूवि
ि यारी गने आिार ित्कालै ियार गनु।
ि

(४) ष्ट्रवकास र सेवा प्रवाहको ष्ट्रवत्तीय स्रोिमा प्रभाव व्यवस्थापन: स्िरोन्नर्ि पिाि् ष्ट्रवकास
साझेदारहरूले प्रवाह गने ऋणको लागि बढ्नु, अर्ि कम ष्ट्रवकर्सि दे श समष्ट्रपि
ि कोर्का
स्रोिहरूमा न्त्यून पहुँच हुन,ु सहुर्लयिपूणि ष्ट्रवत्तको सट्टा उच्च धयाज र छोटो च ुक्ता अवर्िको
रूपमा ऋणको लागि बढ्दै जानु, वैदेक्षशक अनुदान प्रार्प्तमा िमशः कमी हुँदै जाने र प्राप्त
हुने वैदेक्षशक छारवृक्षत्त एवम् मानव कल्याणका प्राथर्मकिा प्राप्त आयोजनामा हुने ष्ट्रवत्तीय
सहयोगको कमीलाई पूर्िि गनि आन्त्िररक स्रोिको अर्भवृष्ट्रि र वैकक्षल्पक ष्ट्रवत्तीय सहायिाको
स्रोिको पष्ट्रहचान गनु;ि नेपालले अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्त पररचालनका नयाँ आयाममा प्रवेश गनुप
ि ने
हुँदा नेपालको आन्त्िररक लगानीको वािावरण िथा कमजोर रहे का लगानीका पूवाििारको
सुिार गनु।
ि

(५) रोजगारीका अवसरको र्सजिना: र्नयािि व्यापार, वैदेक्षशक सहायिा र ष्ट्रवकास व्यवस्थापनमा
पने सम्भाष्ट्रवि असरको प्रभाव रोजगारीमा समेि पनु;ि र्नयािि व्यापारका सम्भावना रहे का वस्िु
र सेवाको अध्ययन अनुसन्त्िान र ष्ट्रवकास मार्िि थप रोजगारीका अवसरहरू र्सजिना गनु;ि
प्रत्येक वर्ि श्रम बजारमा आउने श्रमशक्षक्तको लार्ग आन्त्िररक श्रम बजारको मागको

252 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 आिारमा व्यावसाष्ट्रयक सीप र िमिाको लार्ग लगानी वृष्ट्रि गनु;ि नेपालको लार्ग आवश्यक
पने राष्ट्रिय मानव ष्ट्रवकास योजना बनाइ कायािन्त्वयन गनु।
ि

(६) स्रोिको उपलधििा: ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य हार्सल गनि ष्ट्रवत्तीय स्रोिको उपलधििामा ठू लो
िाडल रहनु; ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य प्रार्प्तको लार्ग आवश्यक ष्ट्रवत्तीय स्रोि सािन, प्रष्ट्रवर्ि िथा
जनशक्षक्त आपूर्िि गनि आन्त्िररकका साथै वैदेक्षशक स्रोि सािन जुटाउनु; ददगो ष्ट्रवकासको
लार्ग स्रोि जुटाउन अन्त्िरािष्ट्रिय सहायिा पररचालनमा जोड ददनु; प्रभावकारी आर्थिक कूटनीर्ि
सञ्चालन गनु;ि ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको एकीकृि राष्ट्रिय लगानी िाँकाको आिारमा ष्ट्रवत्त
पररचालन गनु।
ि

(७) ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको स्थानीयकरण गरी मूलप्रवाहीकरण: ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको मूलभूि
ष्ट्रवर्यलाई आत्मसाि गदै सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय सरकार, र्नजी िेर, नागररक समाज,
गैरसरकारी सिं स्था, क्षशिण सिं स्थाहरू, सामाक्षजक सङ्घ सिं स्थाले ददगो ष्ट्रवकासका लक्ष्य हार्सल
गनि कायििमहरूको कायािन्त्वयन गनु;ि लगानी र िमिामा सुिार गरी कायािन्त्वयनको नर्िजामा
आिाररि भई अनुगमन िथा मूल्याङ्कन गनु;ि िीन िहका सरकारका आवर्िक योजनाहरू िथा
बजेटमा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य िथा सूचकहरूको आन्त्िररकीकरण गरी ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यहरू
प्राप्त गने गरी कायािन्त्वयनमा िीब्रिा र सन्त्िुलन कायम गनु।
ि

(८) ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यका लार्ग सहकायि र साझेदारी अर्भवृष्ट्रि: ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य र सूचकहरू
प्राप्त गने काम सरकारको प्रयासले मार सम्भव नहुने भएकोले सरकार, र्नजीिेर, सहकारी,
ष्ट्रवकास साझेदार, नागररक समाज र जनिाबीचको सहयोग, समन्त्वय र सहकायिका साथै
ष्ट्रवश्वव्यापी साझेदारीका कायििमहरू अर्भवृष्ट्रि गनु;ि ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य प्रार्प्तका लार्ग र्नजी
िेरलाई लगानीको वािावरणमा सुिार र ष्ट्रवत्तीय उत्प्रेरणाका नीर्िको माध्यमबाट प्रभावकारी
रूपमा पररचालन गनु।
ि

(९) ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको लार्ग आवश्यक ि्याङ्कको उत्पादन र प्रगर्ि अनुगमन: ददगो ष्ट्रवकास
लक्ष्यको लार्ग आवश्यक ष्ट्रवर्भन्न प्रकारको िण्डीकृि ि्याङ्कको अभाव रहे कोले यसको
यथाथि प्रगर्ि मूल्याङ्कन गनि कदठनाइ उत्पन्न हुन;ु ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यसँग सम्बक्षन्त्िि आवश्यक
िण्डीकृि ि्याङ्क उत्पादन गनुि िथा समग्रमा ि्याङ्क प्रणालीको ष्ट्रवकास गनुि र प्रगर्ि
अनुगमन गनु।
ि

ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयन | 253

अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
१४.४ रूपान्त्िरणकारी रणनीर्ि

(१) सहज र ददगो स्िरोन्नर्ि सम्बि नीर्िहरूको प्रभावकारी कायािन्त्वयन गने: स्िरोन्नर्ि पिाि्
व्यापार, ष्ट्रवकास सहायिा र प्राष्ट्रवर्िक सहायिामा हुने असरलाई सम्बोिन गनि आवश्यक
नीर्िगि िथा सिं स्थागि प्रबन्त्िसष्ट्रहिको सहज स्थानान्त्िरण रणनीर्ि, २०८० रणनीर्िको
कायािन्त्वयन गने; वाक्षणज्य नीर्ि, २०७२ व्यापार लक्षजष्ट्रिक नीर्ि, २०७९, नेपाल एकीकृि
व्यापार रणनीर्ि, २०८० को कायििम मार्िि कायािन्त्वयन गने; व्यापार सहजीकरण
गुरुयोजना िथा व्यापार लक्षजष्ट्रिक नीर्ि कायािन्त्वयनको लार्ग समयवि कायियोजना िजुम
ि ा
गरी कायािन्त्वयन गने; कायािन्त्वयनको लार्ग आवश्यक पने ष्ट्रवत्तीय स्रोिको लार्ग ष्ट्रवत्तीय
रणनीर्ि िजुम
ि ा गरी स्रोिको पररचालन गने; नर्िजासूचकको र्नयर्मि अनुगमन िथा मूल्याङ्कन
गने; सौष्ट्रवध्यपूणि व्यापार सम्झौिामा भाग र्लने।

(२) प्रर्िव्यक्षक्त राष्ट्रिय आय अर्भवृष्ट्रि गने: उद्यमशीलिा ष्ट्रवकास र आन्त्िररक रोजगारी र्सजिना
ु िथा
गरी आयआजिनका अवसर ष्ट्रवस्िार गने; वैदेक्षशक रोजगारीलाई उच्च आय हुने मुलक
िेर केक्षन्त्द्रि बनाइ ष्ट्रवप्रेर्ण आय अर्भवृष्ट्रि गदै प्रर्िव्यक्षक्त राष्ट्रिय आय अर्भवृष्ट्रि गने; कृष्ट्रर्,
उद्योग र सेवा िेरको उत्पादन र उत्पादकत्वमा सुिार गने; अदि िथा अििदि
जनशक्षक्तलाई अल्पकालीन िथा मध्यम अवर्िका सीप ष्ट्रवकास िथा प्राष्ट्रवर्िक िालीम प्रदान
गरी सीपयुक्त र प्रर्िस्पिी जनशक्षक्तमा रूपान्त्िरण गने; र्नयाििमुिी, उच्च मूल्य भएका वस्िु
िथा सेवाको उत्पादन, गुणस्िर सुिार र र्नयािि र प्रवििन गरी रोजगारीका अवसर ष्ट्रवस्िार
गने।

(३) समष्ट्रिगि आर्थिक िथा ष्ट्रवत्तीय क्षस्थरिा कायम गने: सङ्घीय आर्थिक नीर्ि मार्िि िीन िहका
सरकारलाई नीर्िगि समन्त्वय र सामन्त्जस्यिा कायम गराउने; ष्ट्रवत्त नीर्ि र मौदद्रक नीर्िमा
िादात्म्यिा कायम गने; उत्पादनशील िेरमा साविजर्नक ऋण िथा अन्त्िररक र बाह्य ष्ट्रवत्तको
व्यवस्थापन गने गरी लगानीको आिारमा सुिार गने; पूवाििार र उत्पादन िेरका
पररयोजनाहरूका लार्ग आन्त्िररक ष्ट्रवत्त िथा अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्तको पररचालन गरी प्रर्िव्यक्षक्त
आयमा वृष्ट्रि गने; अन्त्िराष्ट्रिय शक्षक्त केन्त्द्रसँग सन्त्िर्ु लि सम्बन्त्ि कायम गने।

(४) र्नयािियोग्य वस्िु िथा सेवाको प्रर्िस्पिी िमिा अर्भवृष्ट्रि गने: अर्िकम ष्ट्रवकर्सि दे शबाट
स्िरोन्नर्ि पिाि नेपालको कुल र्नयािि व्यापारमा पने सम्भाष्ट्रवि असरलाई सम्बोिन गनि
व्यापार िेरको सिं स्थागि िमिा िथा पूवाििार सुदृढीकरण गने; िुलनात्मक लाभ िथा
प्रर्िस्पिी िमिा भएका वस्िु र सेवाको र्नयािि प्रवििन गने; भन्त्सार िथा कोटा रष्ट्रहि
सुष्ट्रविामा हुने कटौिीबाट नेपाली वस्िुको मूल्यमा हुने वृष्ट्रिलाई सम्बोिन गनि भन्त्सार सुिार,

254 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 व्यापार पूवाििारको सुिार र ष्ट्रवस्िार, पारवहनमा हुने लागि घटाउने उपायहरूको अवलम्वन
गरी व्यापार लागि न्त्यूनीकरण गने; उत्पादनको प्रर्िस्पस्िी िमिा बढाउनको लार्ग गुणस्िर
र उत्पादकत्वको सुिार गरी ष्ट्रवश्व बजारको मागअनुसारको उत्पादनमा जोड ददने; औद्योर्गक
ग्राम, औद्योर्गक कोररडोर, ष्ट्रवशेर् आर्थिक िेर, अन्त्िरदे शीय र्नयािि प्रशोिन िेर जस्िा
औद्योर्गक पूवाििारको ष्ट्रवकास र ष्ट्रवस्िार गने।

(५) स्िरोन्नर्ि केक्षन्त्द्रि व्यापार वािाि िथा सम्झौिा गने: सन् २०२६ मा अर्िकम ष्ट्रवकर्सि
ु बाट स्िरोन्नर्ि भएपर्छ अन्त्िरािक्षष्ट्रय व्यापारमा हुने सम्भाष्ट्रवि िर्ि पूर्िि हुने गरी नयाँ
मुलक
अवसरहरूको िोजी गदै वस्िु िथा सेवाको उत्पादन र आपूर्िि िमिा अर्भवृष्ट्रि गने; नेपाली
वस्िु िथा सेवालाई अन्त्िरािष्ट्रिय बजारमा र्नकासी गने; ष्ट्रवश्व आपूर्िि श्रृङ्खला र मूल्य श्रृङ्खला
मा आवि भई र्नकासी व्यापारको ष्ट्रवष्ट्रविीकरण र व्यापारको प्रवििन गने; स्िरोन्नर्ि पिाि्
नेपालले ष्ट्रवर्भन्न ु हरूबाट
मुलक ष्ट्रवकासशील रािहरूलाई उपलधि गराउदै आएका
Generalized System of Preference हरूबमोक्षजम बजार पहुँच प्राप्त गनिका लार्ग दे शगि िथा
बहुपिीय सहकायि र समन्त्वयमा जोड ददने।

(६) सेवा व्यापार प्रवििन गने: नेपाल भूपररवेष्ट्रिि राष्ट्र भएकाले सेवा व्यापारमा जोड ददने;
ष्ट्रवद्युिीय अथििन्त्रको कारण ष्ट्रवश्व अथििन्त्रको सिं रचनामा पररवििन दे क्षिएकोले यो ष्ट्रवश्व
बजारमा नेपालको ष्ट्रहस्सा ग्रहण गने गरी राष्ट्रिय साम्यि बढाउने; सूचना प्रष्ट्रवर्ि पूवाििार िथा
जनशक्षक्त ष्ट्रवकासको योजना बनाइ कायिन्त्वयन गने; यसका आिारभूि युष्ट्रटर्लष्ट्रटज र लगानीमा
राज्यले सहुर्लयिपूणि दरमा वा ष्ट्रवत्तीय उत्प्रेरणाका माध्यमबाट सम्बोिन गने; ष्ट्रवदे शी
डायसपोरालाई यस िेरमा आकष्ट्रर्ि
ि गने; पयिटन, ष्ट्रवद्युि व्यापार, सूचना प्रष्ट्रवर्ि िथा ष्ट्रवत्तीय
सेवासम्बि सेवाको र्नयािि प्रवििन गने; ष्ट्रवद्युिीय व्यापारलाई ष्ट्रवस्िार गदै जाने।

(७) बौष्ट्रिक सम्पक्षत्त सिं रिण गने: प्रर्िर्लष्ट्रप अर्िकार, पेटेन्त्ट, र्डजाइन र ट्रेडमाकिका अर्िररक्त
अन्त्य बौष्ट्रिक सम्पक्षत्त अर्िकारहरू (भौगोर्लक सूचक, अनुविंक्षशक स्रोि र परम्परागि ज्ञान,
व्यापार गोपनीयिा, इक्षन्त्टग्रेटेड सष्ट्रकिट) को सिं रिणका लार्ग कानूनी प्रबन्त्ि गने र सोको
कायिन्त्वयनका लार्ग सम्बि सिं स्थाहरूको िमिा ष्ट्रवकास गने।

(८) ष्ट्रवकास सहायिाको कुशल पररचालन गने: स्िरोन्नर्िबाट अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवकास सहायिा
पररचालनमा पने असरलाई सम्बोिन गनि आर्थिक कूटनीर्िमा जोड ददने; अन्त्िरािष्ट्रिय ष्ट्रवत्तको
वैकक्षल्पक स्रोिको पष्ट्रहचान गरी पहुँच वृष्ट्रि, प्रार्प्त र पररचालन गने ।

ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयन | 255

अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
(९) सामाक्षजक समावेशीकरण र एकीकरण गनेः सामाक्षजक समावेशीकरण र एकीकरण गरी
सम्बक्षन्त्िि कायििमलाई राष्ट्रिय एकीकृि िाकाको आिारमा िीन िहका सरकारको समन्त्वय
र सहकायिमा सुदृढ गने।

(१०) ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको स्थानीयकरण गने: सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहका नीर्ि, योजना, बजेट
िथा कायििममा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको आन्त्िररकीकरण गने; िहगि सरकार र सरोकारवाला
र्नकायबीच समन्त्वय र सहकायि अर्भवृष्ट्रि गरी ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको स्थानीयकरण गने;
ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको अविारणालाई समुदायस्िरमा पुर्याउन प्रदे श र स्थानीय िहलाई
अर्भमुिीकरण गने; प्रदे श र स्थानीय िहको नीर्िगि, सिं स्थागि र कायििमगि सबलीकरण
मार्िि ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यहरूको कायािन्त्वयन गने।

(११) स्रोिको पष्ट्रहचान र पररचालन गने: ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयनका लार्ग िचि
आवश्यकिा िथा स्रोि अनुमान र लगानी ढाँचा र्निािरण गने; परम्परागि स्रोिको अलावा
वैकक्षल्पक स्रोिको पष्ट्रहचान र पररचालन गने; ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको ष्ट्रवत्तको सम्बन्त्िमा
अध्ययन गरी समग्र सरकारको लगानीमा वैकक्षल्पक िथा नवीन् ष्ट्रवत्तीय उपकरणको समेि
प्रयोग गने; ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यमा र्नजी िथा सहकारी िेरको लगानी पररचालनका लार्ग
प्राथर्मकिाका िेरहरू र्निािरण गने; लगानीको वािावरण र्सजिना गरी उत्पादन अर्भवृष्ट्रि
िथा रोजगारी र्सजिना गने िेरमा स्वदे शी र ष्ट्रवदे शी लगानी आकष्ट्रर्ि
ि गरी ददगो ष्ट्रवकास
लक्ष्य कायािन्त्वयनका लार्ग स्रोिको पररचालन गने; साविजर्नक-र्नजी साझेदारीमा थप ष्ट्रवदे शी
लगानी पररचालन गने।

(१२) साझेदारी र समन्त्वय अर्भवृष्ट्रि गने: र्नजी िथा घरपररवारको लगानीको साझेदारीलाई समेि
ददगो ष्ट्रवकास लक्षिि िुल्याउने; ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको कायािन्त्वयनका लार्ग िीनै िहका
सरकार, र्नजी, सहकारी, सामुदाष्ट्रयक, गैरसरकारी िेर र ष्ट्रवकास साझेदार बीचमा प्रभावकारी
साझेदारी र सहकायि ष्ट्रवकास गने।

(१३) र्नयर्मि अनुगमन िथा मूल्याङ्कन गने: ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य सूचकको आिारमा स्पि
कायियोजनासष्ट्रहि प्रगर्िको र्नयर्मि अनुगमन गने; सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहले ददगो ष्ट्रवकास
लक्ष्यमा गरे को प्रगर्िको र्नयर्मि अनुगमनका लार्ग राष्ट्रिय ि्यािंक पोटिलको प्रभावकारी
कायािन्त्वयन गने; एकीकृि प्रर्िवेदनको आिारमा प्रभाव मूल्याङ्कन गरी र्निािररि लक्ष्य प्राप्त
हुन नसकेका सूचकको पृष्ठपोर्णको आिारमा प्रभावकारी कायािन्त्वयनमा जोड ददने; ददगो
ष्ट्रवकास लक्ष्यमा प्रदे श िथा स्थानीय िहले गरे को प्रगर्िको स्वेक्षच्छक समीिा गनि प्रोत्साहन
गने।

256 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

१४.५ प्रमुि कायििम

(१) सीपयुक्त श्रम उत्पादन कायििम: बजारको मागबमोक्षजम श्रर्मकको सीप ष्ट्रवकास, आन्त्िररक
िथा वैदेक्षशक रोजगार सीप ष्ट्रवकास, श्रर्मकको माग र आपूर्िि सूचना प्रणाली ष्ट्रवकास गने;
जनस्वास््य िथा क्षशिा िेरमा लगानी वृष्ट्रि गने; प्राष्ट्रवर्िक िथा व्यावसाष्ट्रयक क्षशिाको
सुदृढीकरण र ष्ट्रवस्िार गरी नेपालका लार्ग आवश्यक सीपयुक्त दि श्रमशक्षक्त उत्पादन गने;
ष्ट्रवद्यालयबाटै प्राष्ट्रवर्िक क्षशिामा जोड ददने एवम् ष्ट्रवद्याथीको िमिा, रुक्षच र सीपको अध्ययन
गरी ष्ट्रवद्याथीलाई ष्ट्रवद्यालय क्षशिादे क्षि नै दि जनशक्षक्त बनाउने नीर्ि अवलम्बन गने;
यसैअनुरूपको ष्ट्रवद्यालयको भौर्िक िथा क्षशिण पूवाििारमा लगानी वृष्ट्रि गने; नेपालको
दीघिकालीन ष्ट्रवकासको आवश्यकिाको सम्बोिन गनि राष्ट्रिय जनशक्षक्त ष्ट्रवकासको ष्ट्रवर्य
िेरगि योजना ियार गने; राष्ट्रिय श्रम आवश्यकिाको मागको सम्बोिन गनेगरी श्रम
बजारमा भएका श्रमशक्षक्तको सीप परीिण र सीप अर्भवृष्ट्रिका कायििम सञ्चालन।

(२) लगानी प्रवििन कायििम: नेपालमा प्रत्यि वैदेक्षशक लगानी प्रवििन िथा र्नयािि व्यापार
वृष्ट्रि लगायिका आर्थिक मुद्दामा ष्ट्रवदे शमा रहे का नेपाली कूटनीर्िक र्नयोगको सष्ट्रियिा
अर्भवृष्ट्रि गने; बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूलाई प्रत्यि वैदेक्षशक लगानीमा आकर्िण गने; लगानीको
वािावरण र्नमािण गनि कानून, सिं स्था र प्रष्ट्रवर्िमा सुिार, प्रष्ट्रियागि सरलीकरण, सुरिा,
भ्रिाचार न्त्यूनीकरण लागायिका आवश्यक प्रबन्त्ि र्मलाउने; दद्वपिीय लगानी सम्झौिा िथा
ु हरूको पष्ट्रहचान र वािाि गने ।
दोहोरो कर छु ट सम्झौिाका लार्ग सम्भाष्ट्रवि मुलक

(३) र्नयािि अर्भवृष्ट्रि कायििम: र्नयाििमुिी उद्योगका लार्ग सहुर्लयिपूणि कजाि पररचालन,
र्नयाििमुिी वस्िुको गुणस्िर अर्भवृष्ट्रि िथा गुणस्िर प्रमाणीकरण प्रयोगशाला सञ्चालन गने;
र्नयािि वृष्ट्रिका लार्ग वस्िु िथा बजार ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने; ष्ट्रवश्व बजारको वस्िु िथा सेवाको
माग, उत्पादन र आपूिी श्रृङ्खलाको अध्ययन गरी नेपाली वस्िु र सेवाको अन्त्िरािष्ट्रिय बजारमा
पहुँच एवम् आयाि व्यवस्थापन गने; परम्परागि सीप, कला र नेपाली कच्चा प्रदाथिमा
आिाररि वस्िुहरूको र्नयािि प्रवििनका लार्ग कायििम सञ्चालन, लघु, साना िथा मझौला
उद्योग एवम् व्यवसायको प्रवििन गने; जलष्ट्रवद्युि, सूचना प्रष्ट्रवर्िमा आिाररि सेवा, पयिटन,
उच्च क्षशिा, स्वास््य सेवा लागायिका सेवा र्नयाििका लार्ग जनशक्षक्त र पूवाििार ष्ट्रवकास
गने ।

(४) र्नयािि गन्त्िव्य दे शहरूको ष्ट्रवष्ट्रविीकरण कायििम: स्वदे शी वस्िु िथा सेवाको र्नयाििलाई
ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने; आन्त्िररक प्रयोग र र्छमेकी दे शहरूमा र्नयािि गनिका लार्ग जलष्ट्रवद्युि र
नवीकरणीय ऊजाि उत्पादन र ष्ट्रविरण गने; पयिटकीय पूवाििारको ष्ट्रवकास िथा सुिार गने;

ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयन | 257

अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
 राष्ट्रिय राजमागि िथा हवाईमागिको जोक्षिम कम गने गरी सुिार गने; पयिटन गन्त्िव्यहरूको
ष्ट्रवकास र यस िेरको सेवाको गुणस्िरमा सुिार गरी ष्ट्रवदे शी पयिटकको सङ्ख्यामा वृष्ट्रि
गरी वैदेक्षशक मुद्राको सञ्चय अर्भवृष्ट्रि गने; परम्परागि र्नयािि बजारका साथसाथै नयाँ र्नयािि
ु जस्िै िाडी दे शहरू, दक्षिण पूव ि एर्सयाली दे शहरू, ल्याष्ट्रटन अमेररकी र
गन्त्िव्य मुलक
ु हरू र बजार सम्भाव्यिा
अष्ट्रफ्रकी दे शहरूमा ष्ट्रवष्ट्रविीकरण गने; मुख्य व्यापार गन्त्िव्य मुलक
ु हरूसँग व्यापार वािाि अर्भवृष्ट्रि गने; साफ्टामा नेपालको आर्थिक ष्ट्रहि िोज्ने र
भएका मुलक
ु बाट स्िरोन्नर्ि भएका मुलक
अर्िकम ष्ट्रवष्ट्रकर्सि मुलक ु लाई ष्ट्रवशेर् व्यवस्था गनिका लार्ग
वािाि व्यवस्थापन िथा अन्त्य िेरीय व्यापार सम्झौिामा आबििाका लार्ग पहल िथा
सष्ट्रियिा प्रवििन गने।

(५) उत्पादन िथा उत्पादकत्व िमिा अर्भवृष्ट्रि कायििम: सरकारी र र्नजी िेरको उत्पादन
िथा उत्पादकत्व िमिा बढाउने कायििमलाई िीन िहका सरकारका बजेटमा प्राथर्मकिा
ददने; आन्त्िररक िथा बाह्य स्रोिको पररचालनमा जोड ददई उत्पादनशील िेरमा साविजर्नक
र र्नजी लगानी अर्भवृष्ट्रि गने; कृष्ट्रर् िेरको आिुर्नकीकरण, व्यवसायीकरण र ष्ट्रवष्ट्रविीकरण
गने; स्थानीय उत्पादन (वस्िु) हरूको र्नयाििका लार्ग पष्ट्रहचान, ष्ट्रवकास र प्रवििनका कायििम
सञ्चालन; आपूर्ििजन्त्य अवरोिहरूलाई सम्बोिन गने; औद्योगीकरणका लार्ग प्रदे श िथा
स्थानीय सरकारहरूबीच स्वच्छ, प्रर्िस्पिाि सहकायि अर्भवृष्ट्रि; औद्योर्गक ग्रामहरूको स्थापना
र सञ्चालनमा सुदृढीकरण, ष्ट्रवशेर् आर्थिक िेर, र्नयािि प्रशोिन िेरहरूको स्थापना र ष्ट्रवस्िार
गने; ष्ट्रकसानको उत्पादनको गुणस्िर िथा भण्डारण र मूल्यको राज्यले प्रत्याभूर्ि ददने
व्यवस्था।

(६) बजार पहुँच र औद्योर्गककरण ष्ट्रवकास कायििम: र्छमेकी दुई ठू ला अथििन्त्र भएका दे शका
उत्पादनमूलक उद्योगमा प्रयोग हुने सहायक कच्चा पदाथि वा सहायक सामग्रीको आपूर्िि
श्रृङ्खलामा आबििा गने; उच्च मूल्य अर्भवृष्ट्रि हुने कम िौल भएका महत्त्वपूणि उत्पादनको
लार्ग कच्चा प्रदाथि आयाि गरे र भएपर्न त्यस्िा उद्योग उत्पादनमूलक उद्योगमा ष्ट्रवशेर्
सुष्ट्रविा ददएर वैदेक्षशक लगानी समेिका आिारमा औद्योर्गष्ट्रककरणमा जोड ददने; उत्पादन
केक्षन्त्द्रि भौर्िक पूवाििार ष्ट्रवकास र यािायाि िथा सूचना सञ्चार पूवाििारको बृहि् सञ्जालीकरण
मार्िि वास्िष्ट्रवक िेरको ष्ट्रवकासका प्रमुि आिार िथा िेरसँग जोर्डने गरी पूवाििार
ष्ट्रवकासमा लगानी वृष्ट्रि गने।

(७) र्नजी िेर प्रवििन कायििम: प्रारक्षम्भक लगानी जोक्षिम न्त्यूनीकरण गने ष्ट्रवकास पररयोजनामा
र्नजी िेरलाई पररचालन गरे र र्मक्षश्रि ष्ट्रवत्त िथा सहलगानी पररचालन गने; श्रम बजारको

258 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 र्नरन्त्िर सुिार, सहुर्लयिपूणि दरमा स्वच्छ ऊजाि आपूर्िि, सबै भौगोर्लक िेर र जनसङ्ख्यामा
ष्ट्रवत्तीय पहुँच अर्भवृष्ट्रि गने; नेपालको ष्ट्रवक्षशििा झक्षल्कने वस्िुहरूको उत्पादन, प्रशोिन,
बजारीकरणका लार्ग र्नजी िेरसँग सहकायि गने; सूचना प्रष्ट्रवर्ि िथा सुचना प्रष्ट्रवर्ि सम्वि
सेवा िेरको कुशलिा िथा िमिा अर्भवृष्ट्रि गनि उच्च सीपयुक्त जनशक्षक्त उत्पादन िथा
सेवा र्नयािि प्रोत्साहन गने; ष्ट्रवत्तीय िेरबाट गने प्राथर्मकिा प्राप्त िेर एवम् कजाि र
ँ ीकोर्बाट गने लगानीलाई र्नयािि िथा आयाि व्यवस्थापन हुने िेरमा सहुर्लयि दरमा
पुज
प्रवाह गने।

(८) छु ट सुष्ट्रविा र्नरन्त्िरिाको लार्ग पहल िथा वािाि कायििम: युरोष्ट्रपयन युर्नयनको हालको
हािहर्ियार बाहे कको सबै सुष्ट्रविा सन् २०२९ सम्म मार प्राप्त हुने भएकाले िि्पिाि
जनरलाइज्ड र्सस्टम अर् ष्ट्रप्रर्रे न्त्स प्लस सुष्ट्रविा प्रार्प्तको लार्ग आवश्यक पूव ि ियारी गने;
ु राज्य अमेररका, चीन िथा अन्त्य प्रमुि व्यापाररक साझेदार मुलक
सिं यक्त ु सँग दद्वपिीय स्विन्त्र
व्यापार िेर सम्झौिासम्बन्त्िी ष्ट्रवस्िृि अध्ययन गने; अिेर्लया, क्यानडा, जापान, नवे, कोररया
ु को रूपमा प्राप्ि भन्त्सार छु ट सुष्ट्रविा
र स्वीटजरल्याण्डसँग अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
ु राज्य अमेररकाबाट प्राप्त हुँदै आएको नेपालका लार्ग
र्नरन्त्िरिाको लार्ग पहल गने; सिं यक्त
ष्ट्रवशेर् व्यापार प्रबन्त्िलाई सन् २०२५ पिाि पर्न र्नरन्त्िरिाका लार्ग पहल गने; अर्िकम
ु को है र्सयिले उपलधि भइरहे का ड्युटी ष्ट्रफ्र, कोटा ष्ट्रफ्र लगायिका सुष्ट्रविालाई
ष्ट्रवकर्सि मुलक
स्िरोन्नर्ि पश्चाि् समेि र्नक्षिि अवर्िसम्म र्नरन्त्िरिा ददन अर्िकम ष्ट्रवकर्सि रािको
समूहसँग र्मलेर ष्ट्रवश्व व्यापार सङ्गठन र साफ्टाका सदस्य रािसँग वािाि प्रबन्त्ि गने;
साविजर्नक िथा र्नजी िेरमा व्यापारसम्बन्त्िी वािाि िथा सम्झौिा सीप र िमिा अर्भवृष्ट्रि
गने।

(९) मूल्य श्रृङ्खला ष्ट्रवकास र गुणस्िर परीिण कायििम: नेपाल व्यापार एकीकृि रणनीर्िमा
पष्ट्रहचान गररएका र्नयािि सम्भाव्य वस्िु िथा सेवाको मूल्य श्रृङ्खला ष्ट्रवकास गने; स्िरोन्त्नर्ि
पश्चाि् र्नकासीको लार्ग पूरा गनुप
ि ने उत्पक्षत्तको र्नयमसम्बन्त्िी कदठन प्राविान लगायिका
अन्त्िरािष्ट्रिय बजारमा प्रवेश गने शिि पररपालना गनि र्नजी िेरको सहभार्गिामा कपडा, ियारी
पोशाक लगायिका िेरमा नयाँ प्रष्ट्रवर्िको प्रयोग िथा िमिा ष्ट्रवकाससम्बन्त्िी कायििम
सछचालन गने; माकेट एण्ड ट्रेड इन्त्टे र्लजेन्त्स कायिको सुदृढीकरण गने; र्नयािियोग्य कृष्ट्रर्
उपजको स्वास््य िथा वनस्पर्ि स्वास््य मापदण्ड परीिण गनि अन्त्िरािष्ट्रिय मान्त्यिाप्राप्ि
प्रयोगशाला र्नमािण िथा सुदृढीकरण गने; सम्बन्त्िन (एष्ट्रिर्डटे सन) सम्बन्त्िी कानूनको
प्रभावकारी कायािन्त्वयन गने; स्िरोन्त्नर्िबाट प्रभाष्ट्रवि हुने िथा र्नयािि सम्भावना भएका

ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयन | 259

अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
 औद्योर्गक वस्िुको गुणस्िर परीिण र प्रमाणीकरण गने सुष्ट्रविा र्नमािण गने; र्नजी िेरलाई
अन्त्िरािष्ट्रिय स्िरको प्रयोगशाला स्थापना र सछचालन गनि प्रोत्साहन एवम् सहयोग गने।

(१०) ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यको स्थानीयकरण: ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयनमा प्रदे श र स्थानीय
िहको सशक्तीकरण गने; ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यलाई सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहका योजना िथा
नीर्िहरूमा मूलप्रवाहीकरण गने; प्रदे श र स्थानीय िहलाई नीर्िगि र प्राष्ट्रवर्िक सहयोग
प्रदान गने; औपचाररक िथा अनौपचाररक माध्यमबाट ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यबारे सचेिना
बढाउने; दर्लि लगायि् समाजका सबै ष्ट्रपछर्डएका िथा पछार्ड पाररएका र कमजोर
वगिहरूको सामाक्षजक-आर्थिक जोक्षिम न्त्यूनीकरण गने।

(११) समन्त्वय र साझेदारी कायििम: ददगो ष्ट्रवकास मैरी स्थानीय आवर्िक योजना िजुम
ि ा र
कायािन्त्वयनमा सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय िहको सहकाररिा प्रवििन गने; ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य
प्रार्प्त िर्ि साविजर्नक, र्नजी िेर, सहकारी, सामुदाष्ट्रयक सिं स्था िथा गैहसरकारी सिं स्थाहरूलाई
पररचालन गने; ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य हार्सल गनि ष्ट्रवकास साझेदारबाट भएका प्रर्िबििाअनुरूप
सहयोग प्राप्त गनि र ष्ट्रवत्तीय एवम् प्राष्ट्रवर्िक कोर्हरूमा पहुँच अर्भवृष्ट्रि गनि ष्ट्रवदे शक्षस्थि
र्नयोगहरू िथा सम्बक्षन्त्िि अन्त्य र्नकायको सिं स्थागि िमिा अर्भवृष्ट्रि गदै ददगो ष्ट्रवकास
केक्षन्त्द्रि कूटनीर्िक पहल गने।

(१२) स्रोिको ददगो व्यवस्थापन: ददगो, उच्च, र्राष्ट्रकलो आर्थिक वृष्ट्रि मार्िि आर्थिक ष्ट्रवकास र
त्यसको लार्ग राजस्व वृष्ट्रि गनि राजस्वको िेर र दायरा ष्ट्रवस्िार गने; वैकक्षल्पक स्रोिहरूको
पष्ट्रहचान, पहुँच िथा पररचालन गने; च ुनौिी कोर्, र्मक्षश्रि कोर्, हररि बण्ड, जलवायु पररवििन
कोर्, हररि वािावरण सुष्ट्रविा, गैरआवासीय नेपालीको लगानी, प्रत्यि वैदेक्षशक लगानी र र्नजी
लगानीको पुनसंरचना गने; जलवायु पररवििनसम्बन्त्िी सम्पूणि िेरहरूमा वैक्षश्वक जलवायु कोर्,
अनुकूलन कोर्, वैक्षश्वक वािावरण सुष्ट्रविा र अन्त्य बहुपिीय, िेरीय िथा दद्वपिीय कोर्हरूबाट
स्रोि पररचालन िथा त्यस्िा कोर्मा सहज र साथिक पहुँच प्राप्त गनि ष्ट्रवशेर् ियारी गने।

(१३) लक्षिि कायििमः ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्यहरूमा न्त्यून प्रगर्ि भएका िेर िथा समुदायका लार्ग
लक्षिि अर्िररक्त कायििम सञ्चालन गने।

260 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

१४.६ पररमाणात्मक लक्ष्य

आ.व.२०७९/८० आ.व.२०८५/८६
ि.सिं . सूचक एकाइ
को अवस्था को लक्ष्य
अमेररकी
१ प्रर्िव्यक्षक्त राष्ट्रिय आय* १०२७ २२००
डलर

२ मानव सम्पक्षत्त सूचकाङ्क सूचकाङ्क ७४.९ ७८.६

आर्थिक िथा वािावरणीय जोक्षिम

३ सूचकाङ्क २४.७ २२.४
सूचकाङ्क

४ गररबीको रे िामुर्न रहे का जनसङ्ख्या प्रर्िशि २०.३ १२.०

५ मािृ मृत्युदर (प्रर्िलाि जीष्ट्रवि जन्त्ममा) सङ्ख्या १५१ १००

माध्यर्मक क्षशिा (किा ९ दे क्षि १२ सम्म)

६ प्रर्िशि ८३.४ ९५
को कुल भनािदर

७ लैष्ट्रङ्गक असमानिा सूचकाङ्क सूचकाङ्क ०.४५२ ०.०५

आिारभूि िानेपानीमा पहुँच पुगेको

८ प्रर्िशि ९४.९ ९९.0
जनसङ्ख्या

ष्ट्रकलोवाट
९ प्रर्िव्यक्षक्त ष्ट्रवद्युि उपभोग ३८० ७००
घन्त्टा

१० सुरक्षिि आवासमा बसोबास गने पररवार प्रर्िशि ५४ ८०

*
ु रािसङ्घ।
सिं यक्त

ु बाट सहज स्िरोन्नर्ि िथा ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य कायािन्त्वयन | 261

अर्िकम ष्ट्रवकर्सि मुलक
 अनुसूची १

योजना कायािन्त्वयन, अनुगमन िथा मूल्याङ्कन ढाँचा

 अनुसूची १

योजना कायािन्त्वयन, अनुगमन िथा मूल्याङ्कन ढाँचा

सिं रचनागि
ि.सिं . कायािन्त्वयन गने क्षजम्मेबार र्नकाय अनुगमन िथा मूल्याङ्कन सिं यन्त्र समय अवर्ि
रूपान्त्िरणका िेर
१ योजनाको सोच: • नेपाल सरकारका मन्त्रालय िथा र्नकायहरू • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू वाष्ट्रर्क
ि प्रगर्ि
“सुशासन, सामाक्षजक • अदालि • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय समीिा
न्त्याय र समृष्ट्रि” • सिं वैिार्नक र्नकायहरू • राष्ट्रिय योजना आयोग
• प्रदे श िथा स्थानीय सरकार • महालेिा परीिकको कायािलय
• साविजर्नक, र्नजी, सहकारी िेर • नागररक समाज
२ समष्ट्रिगि आर्थिक • अथि मन्त्रालय • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू अििवाष्ट्रर्क
ि
आिारहरूको • उद्योग, वाक्षणज्य िथा आपूर्िि मन्त्रालय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय प्रगर्ि समीिा
सबलीकरण र • नेपाल राि बैँक • राष्ट्रिय योजना आयोग
िीब्रिर आर्थिक • प्रदे श िथा स्थानीय सरकार
वृष्ट्रि • र्नजी िेर, सहकारी िेर
३ उत्पादन, • कृष्ट्रर् िथा पशुपन्त्छी ष्ट्रवकास मन्त्रालय • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
उत्पादकत्व िथा • ऊजाि, जलस्रोि िथा र्सँचाइ मन्त्रालय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
प्रर्िस्पिाित्मक • उद्योग, वाक्षणज्य िथा आपूर्िि मन्त्रालय • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
िमिा अर्भवृष्ट्रि • सिं स्कृर्ि, पयिटन िथा नागररक उड्डयन मन्त्रालय प्रगर्ि समीिा
• सञ्चार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि मन्त्रालय
• श्रम,रोजगार िथा सामाक्षजक सुरिा मन्त्रालय
• प्रदे श िथा स्थानीय सरकार
• र्नजी िेर, सहकारी िेर, बैष्ट्रङ्कङ िेर
• साविजर्नक सिं स्थानहरू

अनुसूची १: योजना कायािन्त्वयन, अनुगमन िथा मूल्याङ्कन ढाँचा | 265

 सिं रचनागि
ि.सिं . कायािन्त्वयन गने क्षजम्मेबार र्नकाय अनुगमन िथा मूल्याङ्कन सिं यन्त्र समय अवर्ि
रूपान्त्िरणका िेर
४ उत्पादनशील • श्रम,रोजगार िथा सामाक्षजक सुरिा मन्त्रालय • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
रोजगारी, मयािददि • परराि मन्त्रालय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
श्रम र ददगो • गृह मन्त्रालय • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
सामाक्षजक सुरिा • प्रदे श िथा स्थानीय सरकार प्रगर्ि समीिा
• र्नजी िेर, सहकारी िेर
५ स्वस्थ, क्षशक्षिि र • स्वास््य िथा जनसङ्ख्या मन्त्रालय • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
ँ ी
सीपयुक्त मानव पुज • क्षशिा, ष्ट्रवज्ञान िथा प्रष्ट्रवर्ि मन्त्रालय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
र्नमािण • सञ्चार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि मन्त्रालय • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
• युवा िथा िेलकुद मन्त्रालय मन्त्रालय • ष्ट्रवश्वष्ट्रवद्यालय अनुदान आयोग प्रगर्ि समीिा
• ष्ट्रवश्व ष्ट्रवद्यालयहरू
• लोक सेवा आयोग
• प्रदे श िथा स्थानीय सरकार
६ गुणस्िरीय भौर्िक • भौर्िक पूवाििार िथा यािायाि मन्त्रालय • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
पूवाििार ष्ट्रवकास • शहरी ष्ट्रवकास मन्त्रालय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
एवम् सघन • ऊजाि, जलस्रोि िथा र्सँचाइ मन्त्रालय • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
अन्त्िरआवििा • सिं स्कृर्ि, पयिटन िथा नागररक उड्डयन मन्त्रालय • राष्ट्रिय सिकििा केन्त्द्र प्रगर्ि समीिा
• सञ्चार िथा सूचना प्रष्ट्रवर्ि मन्त्रालय,
• िानेपानी मन्त्रालय
• प्रदे श िथा स्थानीय सरकार
७ योजनावि, ददगो र • शहरी ष्ट्रवकास मन्त्रालय • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
उत्थानशील • भौर्िक पूवाििार िथा यािायाि मन्त्रालय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
शहरीकरण िथा • भूर्म व्यवस्था, सहकारी िथा गररवी र्नवारण • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
बस्िी ष्ट्रवकास मन्त्रालय प्रगर्ि समीिा
• ऊजाि, जलस्रोि िथा र्सँचाइ मन्त्रालय
• गृह मन्त्रालय

266 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

 सिं रचनागि
ि.सिं . कायािन्त्वयन गने क्षजम्मेबार र्नकाय अनुगमन िथा मूल्याङ्कन सिं यन्त्र समय अवर्ि
रूपान्त्िरणका िेर
• िानेपानी मन्त्रालय
• प्रदे श िथा स्थानीय सरकार
• र्नजी िेर
८ लैष्ट्रङ्गक समानिा, • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
सामाक्षजक न्त्याय • मष्ट्रहला, बालबार्लका िथा ज्येष्ठ नागररक मन्त्रालय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
िथा समावेशी • गृह मन्त्रालय • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
समाज • सिं वैिार्नक आयोगहरू, • नागररक समाज प्रगर्ि समीिा
• प्रदे श िथा स्थानीय सरकार
• गैरसरकारी सिं स्थाहरू
९ प्रादे क्षशक िथा • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय, • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
स्थानीय अथििन्त्रको • अथि मन्त्रालय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
सुदृढीकरण र • सङ्घीय मार्मला िथा सामान्त्य प्रशासन मन्त्रालय • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
सन्त्िुर्लि ष्ट्रवकास • राष्ट्रिय प्राकृर्िक स्रोि िथा ष्ट्रवत्त आयोग • राष्ट्रिय समन्त्वय पररर्द् प्रगर्ि समीिा
• प्रदे श िथा स्थानीय सरकार • अन्त्िर-प्रदे श पररर्द्
• र्नजी िेर
१० गररबी िथा • भूर्म व्यवस्था, सहकारी िथा गररबी र्नवारण • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
असमानिा • गृह मन्त्रालय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
न्त्यू नीकरण र • कृष्ट्रर् िथा पशुपन्त्छी ष्ट्रवकास मन्त्रालय • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
समिामूलक समाज • सवैिार्नक र्नकायहरू प्रगर्ि समीिा
र्नमािण • प्रदे श िथा स्थानीय सरकार
• र्नजी, सहकारी िथा गैरसरकारी िेर
११ प्रभावकारी • अथि मन्त्रलय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय रैमार्सक,
साविजर्नक ष्ट्रवत्त • ष्ट्रवर्यगि मन्त्रालय िथा आयोजना प्रमुिहरू • राष्ट्रिय योजना आयोग अििवाष्ट्रर्क
ि
व्यवस्थापन िथा • वन िथा वािावरण मन्त्रालय • महालेिा पररिकको कायािलय िथा वाष्ट्रर्क
ि
• प्रदे श िथा स्थानीय सरकार • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू प्रगर्ि समीिा

अनुसूची १: योजना कायािन्त्वयन, अनुगमन िथा मूल्याङ्कन ढाँचा | 267

 सिं रचनागि
ि.सिं . कायािन्त्वयन गने क्षजम्मेबार र्नकाय अनुगमन िथा मूल्याङ्कन सिं यन्त्र समय अवर्ि
रूपान्त्िरणका िेर
ँ ीगि िचि िमिा
पुज • र्नजी िेर • महालेिा र्नयन्त्रकको कायािलय
अर्भवृष्ट्रि • साविजर्नक िररद अनुगमनको कायािलय
१२ शासकीय सुिार • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय, • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
िथा सुशासन • सङ्घीय मार्मला िथा सामान्त्य प्रशासन मन्त्रालय • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
प्रवििन • कानून,न्त्याय िथा सिं सदीय मार्मला मन्त्रालय • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
• सवोच्च अदालि • महालेिा पररिकको कायािलय प्रगर्ि समीिा
• राष्ट्रिय सििकिा केन्त्द्र, • महालेिा र्नयन्त्रकको कायािलय
• अक्षख्ियार दुरूपयोग अनुसन्त्िान आयोग,
• र्नवािचन आयोग
• ष्ट्रवत्तीय िेर िथा राजनैर्िक दलहरू
१३ जैष्ट्रवक ष्ट्रववििा, • वन िथा वािावरण मन्त्रालय • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
जलवायु पररवििन र • अथि मन्त्रालय िथा अन्त्य ष्ट्रवर्यगि मन्त्रालयहरू • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
हररि अथििन्त्र • राष्ट्रिय योजना आयोग • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
• प्रदे श िथा स्थानीय सरकारहरू प्रगर्ि समीिा
• र्नजी िथा गैरसरकारी िेर र ष्ट्रवकास साझेदार
१४ अर्िकम ष्ट्रवकर्सि • राष्ट्रिय योजना आयोग, • सङ्घीय सिं सद, सिं सदीय सर्मर्िहरू रैमार्सक,
मुलकु बाट सहज • उद्योग,वाक्षणज्य िथा आपूर्िि मन्त्रालय, • प्रिानमन्त्री िथा मक्षन्त्रपररर्द्को कायािलय अििवाष्ट्रर्क
ि
स्िरोन्नर्ि िथा ददगो • सबै ष्ट्रवर्यगि मन्त्रालय िथा केन्त्द्रीय र्नकाय, • राष्ट्रिय योजना आयोग िथा वाष्ट्रर्क
ि
ष्ट्रवकास लक्ष्य • प्रदे श िथा स्थानीय सरकारहरू • ददगो ष्ट्रवकास लक्ष्य राष्ट्रिय र्नदे शक सर्मर्ि, प्रगर्ि समीिा
कायािन्त्वयन • र्नजी िथा गैरसरकारी िेर र ष्ट्रवकास साझेदार राष्ट्रिय समन्त्वय एवम् ष्ट्रवर्यगि सर्मर्ि,
प्रादे क्षशक िथा स्थानीय िहका सर्मर्ि
ु राि सङ्घ
• सिं यक्त

268 | सोह्रौं योजना (आ.व. २०८१/८२-२०८५/८६)

नेपाल सरकार

राष्ट्रिय योजना आयोग

र्सिं हदरबार, काठमाडौं
फोनः ०१-४२१११३२, ४२१११३३
इमेलः npc@npc.gov.np
वेवसाइटः www.npc.gov.np