‫جلد‬

‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬

‫تابـع‬

‫قبل از معرفی تابع رابطه را باید بصورت دقیق آن بیشتر بشناسیم‪.‬‬

‫رابطــه‬

‫هرگاه ارتباط بین عاصر دو ست طوری باشد که یک عنصر از یک ست با دو عنصر از ست دیگر در ارتباط باشد‬
‫مفهوم رابطه را بیان می کند‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫‪y2  x  1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y2 ‬‬ ‫‪x 1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪x 1‬‬ ‫‪8‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪5‬‬

‫دیده می شود که یک عنصر از ست ‪ x‬با دو عنصر از ست ‪ y‬در ارتباط است‪ .‬پس مفهوم رابطه را بیان می‬
‫کند‪.‬‬
‫بعضی از رابطه ها را می توانیم تابع بگوئیم‪.‬‬
‫توابــع‬
‫هرگاه ارتباط بین عناصر دو ست طوری باشد که یک عنصر از یک ست فقط و فقط با یک عنصر از ست دیگر‬
‫در ارتباط باشد درینصورت این نوع ارتباط تابع گفته می شود‪.‬‬
‫مثالً فرض می کنیم بین ست ‪ y , x‬ارتباط سه چند بودن موجود باشد‪.‬‬
‫سه چند بودن‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪15‬‬
‫متحول ‪x‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-9‬‬ ‫تابع‪y‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-15‬‬

‫عناصر ‪ x‬به طور اختیاری داده می شود بناً آن را متحول و عناصر ست ‪ y‬را تابع می گوئیم تمام عناصری را‬
‫که به متحول داده می توانیم بنام ناحیه تعریف تابع یا ‪ domain‬تابع می گوئیم و تمام قیمت های را که برای‬
‫تابع حاصل می گردد ناحیه قیمت ها یا ‪ codomain‬تابع می گوئیم‪ ،‬کدومین را بنام رنج ‪ Range‬نیز یاد می‬
‫کنند ‪ .‬اما کدومین با رنج فرق دارد‪.‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫ویا به عبارت دیگر تابع نوع ارتباط است که هر عنصر از ‪ domain‬فقط با یک عنصر از ‪ codomain‬ارتباط‬
‫داشته باشد و یا به عباره دیگر تابع نوع ارتباطی است که هر عنصر دارای یک تصویر باشد‪.‬‬
‫متحول رابه ‪ x‬و تابع را به ‪ y‬و ارتباط بین متحول و تابع رابه )‪ g ( x) , F ( x‬وغیره نشان می دهیم‪.‬‬
‫)‪y  F ( x‬‬ ‫یک تابع به شکل کلی طور ذیل نشان داده می شود‪y  g ( x) .‬‬
‫تابع دوچند بودن مثبت سه را طور ذیل نشان می دهیم‪y  2 x  3 :‬‬
‫مثال‪ :‬عناصر دو ست را طوری بدست آورید که بین آنها ارتباط دوچند بودن جمع سه موجود باشد‪.‬‬
‫دوچند بودن جمع سه‬
‫‪4‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-7‬‬

‫فرق های عمده بین رابطه و تابع‬

‫خودتابع یک رابطه می باشد و تابع با رابطه طبق ذیل فرق دارد‪:‬‬
‫از نگاه الجبـری‬ ‫‪1‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫هرگاه توان تابع جفت باشد ‪ y 2 n‬باشد رابطه ‪ ،‬و در غیر آن تابع است‪.‬‬
‫مثال‪ :‬معلوم نمائید که ‪ y  x  1‬چی نوع مساواتی است‪.‬‬
‫حل‪ :‬چون توان تابع ‪ y‬تاق است پس به این مساوات یا به این رابطه تابع می گوئیم‪.‬‬
‫یعنی به یک قیمت ‪ x‬یک قیمت برای ‪ y‬بدست می آید که در نتیجه هر عنصر یک تصویر دارد‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪ x 1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪11  2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪ 233‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪ 3 1  4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪ 10  1  9‬‬ ‫‪ 10  9‬‬
‫مثال‪ :‬مساوات ‪ y 2  x  1‬چی نوع مساوات است؟‬
‫‪y2  x  1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y2 ‬‬ ‫‪x 1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪x 1‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪5‬‬

‫مساوات مربوط تابع نیست بلکه رابطه می باشد‪.‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫هرگاه یک عنصر از دومین با بیشتر از یک عنصر در کدومین ارتباط داشته باشد این نوع ارتباط را رابطه می‬
‫گوئیم یعنی درین حالت هر عنصر از یک تصویر بیشتر دارد‪ ،‬هر عدد که توان جفت باشد جواب آن ‪ ‬است‪.‬‬
‫از نگاه هندسی‬ ‫‪2‬‬

‫هرگاه روی سیستم مختصات قایم در دو بُعد یک خط عمودی رسم کنیم در صورتیکه گراف تابع خط فرضی را‬
‫در یک نقطه قطع کند تابع و اگر گراف تابع خط فرضی را در دو نقطه قطع کند رابطه گفته شود‪.‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫تابع‬
‫رابطه‬

‫از نگاه منطق‬ ‫‪3‬‬

‫فرض کنید که زن در جهان اسالم تابع به مرد است‪ .‬پس یک زن فقط و فقط یک مرد را به خود گرفته می‬
‫تواند‪ .‬در صورتیکه یک زن یک مرد را به خود بگیرد زن تابع به مرد گفته می شود و بیان گر تابع است واگر‬
‫یک زن دو مرد را بگیرد پس زن تابع به یک مرد نیست و رابطه گفته می شود‪.‬‬
‫رابطـه‬ ‫تابـع‬
‫ست زن ها‬ ‫ست مرد ها‬ ‫ست زن ها‬ ‫ست مرد ها‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫دومین و کودومین توابـع (دامنه و بُرد)‬

‫دومین یاناحیه تعریف (دامنه) (‪)Domain‬‬ ‫‪1‬‬

‫عبارت از قیمت های است که متحول ‪ x‬به خود می گیرد‪.‬‬

‫کودومین ناحیه قیمت ها (بُرد)(‪)Range‬‬ ‫‪2‬‬
‫عبارت از قیمت های است که تابع ‪ y‬به خود می گیرد‪.‬‬

‫‪y  x2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪y  12  1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Domain 2‬‬ ‫‪4  Codomain‬‬
‫‪y  22  4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪y  32  9‬‬
‫تعیین دومین یا ناحیه تعریف توابع‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫برای دریافت دومین توابع حالت های ذیل را در نظر می گیریم‪.‬‬

‫حالت اول‬
‫هرگاه تابع پولینومی باشد دومین آن ست اعداد حقیقی است‪.‬‬
‫مثال‪ :‬ناحیه تعریف (‪)Domain‬توابع ذیل را تعیین کنید‪.‬‬
‫)‪y  x 2  4 x  1  domain y  IR  ( ,  ‬‬
‫حالت دوم‬
‫دومین تابع کسری ست اعداد حقیقی است به استثنای نقطه یا نقاط صفری مخرج‪.‬‬
‫مثال‪ :‬ناحیه تعریف تابع ذیل را معلوم کنید‪.‬‬

‫نکته‬
‫در توابع کسری مخرج باید صفر نگردد‪ .‬و همیشه برای دریافت دومین توابع کسری مخرج کسر را مساوی به‬
‫صفر قرار می دهیم تا نقطه صفری مخرج بدست آید و آنرا از ست بیرون کنیم‪.‬‬
‫‪2x  1‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪‬‬
‫‪x 3‬‬
‫‪x 3  0 x  3‬‬
‫‪Dy  IR  3‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫مثال‪ :2‬ناحیه تعریف تابع ذیل را بیابید‬ ‫مثال‪ :1‬ناحیه تعریف تابع ذیل را بیابید‪.‬‬
‫‪3x  1‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪4x  1‬‬
‫‪x 2  7 x  12‬‬ ‫‪f (x) ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪10  2 x‬‬
‫‪x 2  7 x  12  0   49  48    1‬‬
‫‪10  2 x  10  2 x  x  5‬‬
‫‪7 1‬‬ ‫‪7 1‬‬
‫‪x1 ‬‬ ‫‪ 4 x2 ‬‬ ‫‪3‬‬ ‫)‪(  , 5)  (5 , ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Dy  IR  3 , 4‬‬
‫مثال‪ :3‬ناحیه تعرف تابع ذیل را بیابید؟‬
‫‪7x  1‬‬
‫‪y‬‬
‫‪x  2x  5‬‬
‫‪2‬‬

‫‪x  2 x  5  0    4  20  16‬‬
‫‪2‬‬

‫‪Dy  IR‬‬
‫حالت سوم‬

‫درصورتی که تابع جذری باشد‪ :‬درین حالت نظر به درجه جذر دو حالت وجود دارد‪:‬‬
‫‪ -a‬هرگاه درجه جذر طاق باشد دومین تابع ست اعداد حقیقی است‪.‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪y  3 2x  8  Dy  IR‬‬
‫‪y  5 3x  6  Dy  IR‬‬
‫‪ -b‬درصورت که درجه جذر جفت باشد برای تعیین دومین افاده داخل جذر را بزرگتر مساوی از صفر‬
‫قرار می دهیم‪.‬‬
‫‪ y ‬را بابید‪.‬‬ ‫مثال‪ :1‬ناحیه تعریف تابع ‪2x  10‬‬
‫‪y  2 x  10 ‬‬
‫‪2 x  10  0  2 x  10‬‬ ‫مثال‪ :2‬ناحیه تعریف تابع ‪ f (x)  4  2x‬را تعیین نمائید‪.‬‬
‫‪x 5‬‬
‫‪5 , ‬‬ ‫‪4  2x  0‬‬ ‫‪ 2 x  4‬‬ ‫‪x2‬‬
‫حالت چهارم‬

‫درصورتیکه تابع کسری و جذری باشد می توانیم دومین صورت را جدا و دومین مخرج را جدا تعیین کنیم‬
‫سپس دومین صورت و مخرج را تقاطع دهیم‪.‬‬
‫دومین تابع ذیل را تعیین نمائید‪.‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫‪2x  6‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3x  1‬‬
‫‪2x  6  0  2x  6 ‬‬
‫‪x 3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3x  1 x ‬‬ ‫{ ‪ IR ‬‬ ‫}‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫حالت پنجم‬
‫تعیین دومین تابع لوگارتمی و نمائی‪:‬‬
‫مثال‪ :1‬دومین تابع )‪ y  log 5( 2 x 8‬را بیابید‪.‬‬
‫‪2x  8  0  2x  8  x  4‬‬
‫فقط عدد لوگارتمی منفی شده نمی تواند‪:‬‬
‫‪log 0a   ‬‬
‫‪a  1 a   0 , a  1 a   0‬‬
‫مثال‪2 x  7  :2‬‬
‫‪log10‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪2x  7  1‬‬
‫‪2x  7  0‬‬
‫‪2x  7  1‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪2x  7‬‬
‫‪2x  8‬‬
‫‪7‬‬
‫‪x4‬‬ ‫}‪x   {4‬‬
‫‪2‬‬
‫مثال‪ :3‬ناحیه تعریف ‪ y  23 x  4‬را بابید‪.‬‬
‫‪y  23 x  4  Domin IR‬‬
‫‪x5‬‬
‫}‪y  x  3  Domin  IR  {3‬‬
‫‪2‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫دومین توابع مثلثاتی‬

‫‪y  sin x‬‬

‫‪y  cos x‬‬
‫‪ IR‬‬
‫‪sin x‬‬
‫‪y  t an x ‬‬ ‫}‪ IR  {cos x  0‬‬
‫‪cos x‬‬
‫‪ IR  cos x  0‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y  cos x ‬‬
‫‪cos x‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫‪cos x‬‬
‫‪y  cot x ‬‬ ‫‪‬‬ ‫}‪ IR  {sin x  0‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y  cos x ‬‬ ‫}‪ IR  {sin x  0‬‬
‫‪sin x‬‬

‫تعیین دومین و رنج با استفاده از گراف‬

‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫ساحه محدود شده بر روی محور ‪ x‬دومین تابع و بر روی محور ‪ y‬رنج تابع است‪.‬‬

‫)‪Dom  [a , ‬‬
‫]‪Re n  ( , b‬‬
‫‪o‬‬ ‫مثال‪ :1‬دومین و رنج را در شکل ذیل تعیین نمائید؟‬
‫‪7‬‬
‫‪5‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪6‬‬

‫]‪Dom  [4 , 6) , R  [2 , 7‬‬

‫‪Dom y  IR‬‬
‫‪y‬‬ ‫مثال‪:2‬‬
‫‪4‬‬ ‫]‪Range  ( , 4‬‬
‫‪x‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫دومین ورنج بعضی از توابع ‪:‬‬
‫تابع‬ ‫دامنه‬ ‫برد‬

‫سیستم کمیات وضعیه قایم یا مستطیلی‬

‫هرگاه دوخط افقی و عمودی دریک صفحه یا مستوی رسم گردند این صفحه را به چهار قسمت تقسیم می کند‬
‫که هر قسمت آن را یک ناحیه یا حجره می گوئیم نقطه تقاطع هر دو خط یا محور را مبدأ کمیات وضعیه می‬
‫گوئیم محور افقی را به ‪ x‬که از متحول نماینده گی می کند و محور عمودی را به ‪ y‬که از تابع نماینده گی‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫می کند نشان میدهیم‪ .‬محورات خطوط جهت دار می باشند یک جوره مرتب به شکل یک نقطه باالی این‬
‫محورات نشان داده می شود که شکل عمومی نقطه )‪ A( x , y‬می باشد ‪ x‬را طول نقطه یا فاصله نقطه و‬
‫‪ y‬را عرض نقطه یا ترتیب نقطه می گوئیم‪.‬‬

‫‪+‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪+‬‬
‫‪- - -‬‬
‫‪+‬‬
‫‪+‬‬
‫‪+‬‬

‫‪-‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪-‬‬ ‫تابع درجه اول (خطـی)‬

‫شکل عمومی ‪ y  ax  b‬می باشد‪.‬‬

‫مثال‪ :‬گراف تابع ‪ y  2 x  8‬را رسم نمائید‪.‬‬

‫گراف این نوع توابع خط مستقیم می باشد‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫تشکیل معادله خط مستقیــم‬

‫برای تشکیل معادله خط مستقیم سه حالت ذیل را در نظر می گیریم‬

‫حالت اول‬

‫درصورت که میل و یک نقطه آن معلوم باشد‪:‬‬

‫فرض می کنیم خط مستقیمی از نقطه ) ‪ A(x1 , y1‬بگذرد و میل آن ‪ m‬باشد درینصورت معادله آن را با‬
‫استفاده از رابطه ذیل تشکیل می دهیم‪.‬‬
‫‪y  mx  b‬‬ ‫) ‪A( x1 , y1‬‬
‫‪y1  mx  b‬‬
‫) ‪ y  y1  m( x  x1‬‬
‫‪y  y  mx  mx1‬‬
‫مثال‪ :1‬خط مستقیمی از نقطه )‪ A(3 ,  5‬گذشته میل آن ‪ 1 2‬است معادله خط مستقیم آن را تشکیل دهید‪.‬‬
‫‪y  y1  m( x  x1 )  y  5  1 2 ( x  3)  / 2‬‬
‫‪2 y  10  x  3  2 y  x  13‬‬
‫مثال‪ :2‬خط مستقیمی از نقطه )‪ A(4 , 2‬گذشته و با جهت مثبت محور ‪ x‬زاویه ‪ 45‬را می سازد معادله‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫این خط مستقیم را تشکیل دهید‪.‬‬

‫) ‪y  y1  m( x  x1‬‬ ‫‪  45‬‬ ‫‪‬‬

‫)‪y  2  1( x  4‬‬ ‫‪tan   1‬‬

‫‪y2  x4‬‬ ‫‪m 1‬‬
‫‪y  x6‬‬
‫حالت دوم‬
‫درصورت که دو نقطه داده شده باشد‪:‬‬
‫فرض کنیم خط مستقیمی از نقطه ) ‪ A ( x1 , y1‬و ) ‪ B ( x2 , y2‬بگذرد درینصورت معادله آن را با استفاده‬
‫از رابطه ذیل تشکیل می دهیم‪.‬‬
‫‪y 2  y1‬‬
‫) ‪y  y1  m( x  x1‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪x 2  x1‬‬
‫‪y 2  y1‬‬
‫‪y  y1 ‬‬ ‫‪( x  x1 ) ‬‬
‫‪x 2  x1‬‬
‫‪y  y1‬‬ ‫‪x  x1‬‬
‫‪‬‬
‫‪y 2  y1 x 2  x1‬‬
‫مثال‪ :‬خط مستقیمی از نقطه )‪ A (3 , 5‬و نقطه )‪ B (6 ,8‬می گذرد معادله این خط را تشکیل دهید‪.‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫‪y  y1‬‬ ‫‪x  x1‬‬ ‫‪y5 x 3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪y 2  y1 x 2  x1‬‬ ‫‪85 63‬‬
‫‪y5 x 3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ 3y  15  3x  9‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫حالت سوم‬

‫هرگاه خط مستقیمی محور ‪ x‬را در نقطه ‪ a‬و محور ‪ y‬را در نقطه ‪ b‬قطع کند درینصورت معادله را که با‬
‫استفاده از نقاط تقاطع با محورها تشکیل می دهیم معادله جذری یا محوری می گوئیم‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫)‪(a , 0‬‬
‫‪b‬‬
‫‪x y‬‬
‫)‪(0 , b‬‬ ‫‪ 1‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪a b‬‬
‫مثال‪ :‬شکل ذیل را در نظر گرفته تابع مربوط به این شکل را تشکیل دهید‪.‬‬
‫‪x y‬‬
‫‪ 1‬‬
‫‪a b‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪12 /‬‬ ‫‪  1  / 12‬‬
‫‪4 6‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪x‬‬
‫‪ 3x  2 y  12‬‬
‫‪ 3x  2F( x )  12 ‬‬
‫‪12  3x‬‬
‫‪2F( x )  12  3x  F( x ) ‬‬
‫‪2‬‬

‫تابع درجه دوم‬

‫شکل عمومی این تابع ‪ y  ax 2  bx  c‬است ‪ c , b , a‬اعداد معلوم ‪ x‬متحول و ‪ y‬تابع است‪.‬‬
‫گراف تابع درجه دوم شکل پارابول را دارد‪( , ) .‬‬
‫برای رسم گراف تابع درجه دوم شکل نکات ذیل را در نظر می گیریم‪:‬‬
‫نقاط تقاطع با محورات‬

‫نقاط است که پارابول محورات ‪ x‬و یا ‪ y‬را قطع می کند بناً دو حالت ذیل را در نظر می گیریم‪:‬‬
‫تقاطع با محـور ‪y‬‬ ‫‪1‬‬
‫در تابع ‪ x  0‬قرار می دهیم تقاطع با محور ‪ y‬بدست می آید‪.‬‬
‫‪y  ax 2  bx  c‬‬ ‫‪x0‬‬
‫‪yc‬‬
‫تقاطع با محـور ‪x‬‬ ‫‪1‬‬
‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬
 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫برای دریافت تقاطع با محور ‪ y  0 ، x‬را قرار می دهیم‪.‬‬
‫‪y  ax 2  bx  c‬‬ ‫‪y0‬‬
‫‪ax 2  bx  c  0‬‬
‫طوریکه دیده می شود تابع به یک معادله درجه دوم تبدیل گردیده است نظربه ‪ ‬این معاله سه حالت را در‬
‫نظر می گیریم‪:‬‬
‫حالت اول‬

‫هرگاه ‪   0‬باشد معادله دارای دو جذر حقیقی است یعنی پارابول محور ‪ x‬را در دو نقطه قطع می کند‪.‬‬
‫حالت دوم‬

‫هرگاه ‪   0‬باشد معادله دارای یک جذر است بناً پارابول با محور ‪ x‬مماس است‪.‬‬
‫حالت سوم‬

‫هرگاه ‪   0‬باشد معادله جذر حقیقی ندارد یعنی پارابول محور ‪ x‬را قطع نمی کند‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫شکل سه حالت ‪:‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫رأس پارابول‬
‫رأس پارابول نقطه است که باال ترین قیمت یعنی اعظمی( ‪) Max‬و یا پائین ترین قیمت اصغری( ‪) Min‬را بیان می‬
‫کند هرگاه ‪ a  0‬باشد تابع نقطه اصغری و اگر ‪ a  0‬باشد تابع نقطه اعظمی دارد‪ .‬تابع که نقطه اعظمی‬
‫دراد شکل گراف آن محدب است زیرا از منفی ‪ ‬تا منفی ‪ ‬قیمت میگیرد و تابع که اصغری دارد گراف آن‬
‫معقر است زیرا از مثبت ‪ ‬تا مثبت ‪ ‬قیمت میگیرد و مختصات نقطه رأس عبارتند از‪:‬‬

‫رأس‬
‫‪x   b 2a‬‬
‫محدب‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪4ac  b 2‬‬
‫مقعر‬ ‫‪‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪4a‬‬
‫رأس‬
‫محور تناظر‬
‫خط است که پارابول را به دو حصه مساوی تقسیم می کند محور تناظر موازی با محور ‪ y‬بوده و از رأس‬
‫رأس‬ ‫پارابول عبور می کند‪ .‬بناً معادله آن ‪ x   b 2a‬است‪.‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫دریافت تزاید و تناقص یک تابع‬

‫هرگاه با افزیش متحول تابع افزایش یابد گفته می شود که تابع متزاید است و در صورت که با افزایش متحول‬
‫قیمت تابع کاهش یابد گفته می شود که تابع متناقص است‪.‬‬
‫متناقص‬ ‫متزاید‬

‫حاالت اختصاصی‬
‫حالت اول‬

‫هرگاه در تابع ‪ c  0 , y  ax 2  bx  c‬باشد تابع شکل ‪ y  ax 2  bx‬را به خود می گیرد و‬

‫‪y‬‬ ‫این تابع را نشان می دهد که گراف آن از مبدأ کمیات وضعیه عبور می کند‪.‬‬

‫‪x‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫حالت دوم‬
‫هرگاه ‪ b  0‬باشد تابع شکل ‪ y  ax  c‬را به خود می گیرد این تابع گراف را نشان می دهد که‬
‫‪2‬‬

‫رأس آن باالی محور ‪ y‬قرار دارد یعنی محور ‪ y‬محور تناظر آن است‪.‬‬
‫‪y  ax 2  c y b  0‬‬

‫‪x‬‬ ‫حالت سوم‬

‫هرگاه ‪ b‬و ‪ c‬صفر باشد رأس پارابول در مبدأ کمیات وضعیه قرار دارد‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫‪y‬‬
‫‪y  ax 2  bx  c  y  ax 2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫مثال‪ :1‬تابع ‪ y  x 2  6 x  4‬محور ‪ y‬را در کدام نقطه قطع می کند؟‬

‫‪y  x2  6x  4‬‬ ‫‪x0‬‬
‫‪A(0 , 4)  y  4‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫مثال‪ :2‬تابع ‪ y  x 2  3x  1‬محور ‪ x‬را در چند نقطه قطع می کند؟‬
‫‪y  x 2  3x  1‬‬
‫‪y  0  x 2  3x  1  0‬‬
‫‪  b 2  4ac    9  4    5‬‬
‫تابع محور ‪ x‬را در دو نقطه قطع می کند‪.‬‬
‫مثال‪ :3‬نقاط تقاطع پارابول ‪ y  x 2  10 x  21‬را با محور ‪ x‬بیابید‪.‬‬
‫‪y  x 2  10 x  21  y  0‬‬
‫‪ x 2  10 x  21  0‬‬
‫‪  b 2  4ac    100  84  16‬‬
‫‪10  4‬‬ ‫‪10  4‬‬
‫‪x1 ‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x2 ‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪A (3 , 0) , B (7 , 0‬‬
‫تابع محور ‪ x‬را قطع نمی کند‪.‬‬
‫مثال‪ :4‬تابع ‪ y  x 2  4 x  1‬دارای کدام نقطه است؟‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪ a  0‬مقعر (اصغری) ‪y  x 2  4 x  1‬‬

‫مثال‪ :5‬نقطه اصغری تابع ‪ y  x 2  6 x  8‬را بیابید‪.‬‬
‫‪y  x 2  6x  8‬‬
‫‪x   b 2a  x   6 2  x  3‬‬
‫‪4aac  b 2‬‬ ‫‪32  36‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  4 4  y  1‬‬
‫‪4a‬‬ ‫‪4‬‬
‫)‪ A (3 ,  1‬‬
‫مثال‪ :6‬نقطه اعظمی تابع ‪ y  4  x 2‬را بیابید‪.‬‬
‫‪y  4  x2‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪x   b 2a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x0‬‬
‫)‪2  ( 1‬‬
‫‪4ac  b 2‬‬ ‫‪ 16  0‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪ y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪4a‬‬ ‫)‪4( 1‬‬
‫‪y   16  4  y  4‬‬
‫‪A (0 , 4) y‬‬
‫مثال‪ :7‬در شکل ذیل معادله محور تناظر را بیابید‪.‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-4‬‬
‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬
 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
2
.‫ را رسم نمائید‬y  x 2 ‫ گراف تابع‬:8‫مثال‬
y y y y  x2

x x x

.‫ را رسم نمائید‬y  x 2  7 x  10 ‫ گراف تابع‬:9‫مثال‬

y  x 2  7 x  10 
x0
y  10
y
y0
x 2  7 x  10  0
  49  40    9
73 x
x1  5
2
73
‫استاد صمیـم رنجبر‬

x2  2
2
x   b 2a  x  7 2
4ac  b 2 40  49
y y  9 4
4a 4
.‫ را رسم نمائید‬y  x 2  4 x  4 ‫ گراف تابع‬:10‫مثال‬
x  0
y  x 2  4x  4  
y  4
y  0  x 2  4x  4  0

  b  4ac  x  4 2  x  2
2 y

 x   b 2a  x  4 2  x  2

x
 x   b 2a  x  4 2  x  2

 4ac  b 2 16  16 0
y  y 
 4 4 4
y  0 , ( 2 , 0)

0796901314 ‫استاد انجینیر صمیم رنجبر‬: ‫گردآورنده‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫انتقال(‪)Translation‬‬

‫انتقال عمودی‬
‫با افزایش ‪ a‬گراف تابع انقباض (افقی) و با کاهش ‪ a‬گراف انبساط افقی می نماید‪.‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫انتقال افقی‪:‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫ترکیب انتقال عمودی و افقی‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x‬‬

‫قیمت یک تابع‬
‫هرگاه تابع )‪ y  f (x‬داده شده باشد و خواسته باشیم قیمت این تابع را در نقطه مانند ‪ a‬بدست آوریم‬
‫درینصورت )‪ f (a‬را در یافت می کنیم‪.‬‬
‫مثال‪ :1‬اگر ‪ f ( x)  x 2  3x  5‬باشد )‪ f ( x  3) , f ( x‬و )‪ f (2‬را بیابید‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪f (2)  2 2  3  2  5  4  6  5  15‬‬
‫‪f ( x  3)  ( x  3) 2  3( x  3)  5  x 2  6 x  9  3 x  9  5  x 2  9 x  23‬‬
‫‪f ( x)  ( x) 2  3( x)  5  x 2  3 x  5‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫مثال‪ :2‬هرگاه ‪ f ( x)  x 2  4 x  2‬باشد درینصورت )‪ f ( x  1) , f (b) , f (2‬را بیابید‪.‬‬
‫‪f ( x)  x 2  4 x  2 ‬‬
‫‪f ( 2)  2 2  4  2  2  f ( 2)  2‬‬
‫‪f (b)  b 2  4b  2‬‬
‫‪f ( x  1)  ( x  1) 2  4( x  1)  2 ‬‬
‫‪x2  2x  1  4x  4  2 ‬‬
‫‪f ( x)  x 2  2 x  1‬‬
‫مثال‪ :3‬هرگاه ‪ f ( x)  2 x 2  x  1‬باشد درینصورت )‪ 2 f (1)  3 f (2‬را بیابید‪.‬‬
‫‪f ( x)  2 x 2  x  1‬‬
‫‪f (1)  2  12  1  1  f (1)  2‬‬
‫‪f ( 2)  2  2 2  2  1  f ( 2)  7‬‬
‫‪2 f (1)  3 f ( 2)  2  2  3  7 ‬‬
‫‪4  21  25‬‬
‫مثال‪ :4‬درشکل ذیل )‪ f (2‬را بیابید‪.‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫مثال‪ :5‬با در نظر داشت شکل ذیل قیمت های ذیل را بیابید‪.‬‬
‫? ‪f ( 2)  5 f (0) ‬‬
‫? ‪f ( 4)  3 f (8) ‬‬
‫? ‪f ( 4)  f ( 2) ‬‬
‫)‪f (8‬‬
‫)‪f ( 2)  5 f (8)  5  5  (3‬‬
‫‪5  15  20‬‬
‫‪f ( 4)  3 f (8)  0  3( 3)  9‬‬
‫)‪f ( 4)  f ( 2‬‬ ‫‪ 0  20‬‬ ‫‪05‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)‪f (8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪f ( x )  0  x1  4 , x2  6‬‬
‫?‪x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x3  10‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫مثال‪ :6‬هرگاه ‪ f ( x  1)  ( x  1) 2  4( x  1)  2‬درینصورت )‪ f (x‬را بیابید‪.‬‬
‫‪x  1  y‬‬
‫‪f ( x )  ( x  1) 2  4( x  1)  2  ‬‬
‫‪x  y 1‬‬
‫‪f ( y )  ( y  1  1)  4( y  1  1)  2 ‬‬
‫‪2‬‬

‫‪f ( y)  y 2  4 y  2 ‬‬
‫‪f ( x)  x 2  4 x  2‬‬
‫مثال‪ :7‬هرگاه ‪ f (2 x  6)  x 2  4 x  7‬باشد )‪ f (x‬را دریابید‪.‬‬
‫‪ y 6‬‬ ‫‪ y 6‬‬
‫‪2‬‬

‫‪f ( y)  ‬‬ ‫‪  4‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 2 ‬‬
‫‪ x6‬‬ ‫‪x6‬‬
‫‪2‬‬

‫‪f ( x)  ‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪ 2 ‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2x  6  y‬‬
‫‪2x  y  6‬‬
‫‪y6‬‬
‫‪x‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪2‬‬
‫مثال‪ :8‬هرگاه ‪ f (2 x  3)  x 2  x  4‬باشد )‪ f (1‬را بیابید‪.‬‬
‫‪2x  3  1  2x  4  x  2‬‬
‫‪f ( 2 x  3)  x 2  x  4 ‬‬
‫‪f ( 2  2  3)  2 2  2  4 ‬‬
‫‪f (1)  6‬‬
‫الجبــره توابع‬
‫منظور از الجبره توابع انجام عملیات باالی توابع می باشد فرض می کنیم )‪ f (x‬و )‪ g (x‬دو تابع باشد‬
‫درینصورت عملیات جمع‪ ،‬تفریق‪ ،‬ضرب و تقسیم باالی آن طور ذیل اجرأ می گردد‪.‬‬
‫‪f‬‬ ‫)‪ g ( x)  f ( x)  g ( x‬‬
‫‪f‬‬ ‫)‪ g ( x)  f ( x)  g ( x‬‬
‫‪f‬‬ ‫)‪ g ( x)  f ( x)  g ( x‬‬
‫‪f ‬‬
‫)‪ g  ( x)  f ( x) g ( x‬‬
‫‪ ‬‬
‫مثال‪ :1‬هرگاه ‪ f ( x)  tan x‬و ‪ g ( x)  sin x‬باشد‪.‬‬
‫‪g‬‬ ‫)‪g ( x‬‬ ‫‪sin x‬‬
‫‪ f  ( x)  f ( x )  tan x ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪sin x cos x‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪sin x‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫‪ g ( x) ‬باشد )‪  f  g (x‬را بیابید‪.‬‬ ‫‪ f ( x) ‬و ‪x  1‬‬ ‫مثال‪ :2‬هرگاه ‪x  1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x 1  x 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫دومین الجبــره توابع‬
‫دومین الجبره توابع برای توابع مانند )‪ f (x‬و )‪ g (x‬عبارت از دومین تابع است که از انجام عملیات باالی‬
‫این توابع حاصل می گردد این دومین را می توانیم با استفاده از دومین )‪ f (x‬و )‪ g (x‬دریافت کنیم‪.‬‬
‫عملیه های چهارگانه توابع طور ذیل تعریف شده اند‪.‬‬
‫) ‪(f  g ( x )  f ( x )  g ( x‬‬ ‫) ‪(f  g )( x )  f ( x )  g( x‬‬

‫) ‪(f  g)( x )  f ( x )  g( x‬‬

‫‪f‬‬
‫‪( )( x ) ‬‬
‫)‪f (x‬‬
‫‪g( x )  0‬‬
‫‪g‬‬ ‫) ‪g(x‬‬
‫‪dom (f  g )( x )  domf  domg‬‬
‫‪dom (f  g)( x )  domf  domg‬‬
‫‪dom (f  g)( x )  domf  domg‬‬
‫‪f‬‬
‫}‪dom ( )( x )  domf  domg  {x / g ( x )  0‬‬
‫‪g‬‬
‫مثال‪ :‬اگر ‪ f ( x)  2 x  1‬و ‪ g ( x)  x 2  4‬باشد )‪ ( f  g )( x‬را دریابید و نیز ساحه تعریف تابع‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫)‪ ( f  g )( x‬را دریابید‪.‬‬

‫حل ‪:‬‬
‫) ‪(f  g)( x )  f ( x )  g( x‬‬
‫‪(f  g)( x )  (2x  1)  ( x 2  4)  2x  3  x 2  x 2  2x  3‬‬
‫‪domin g  IR‬‬
‫‪domin f  IR‬‬
‫‪dom(f  g)( x )  IR  IR  IR‬‬
‫تابع مرکــب‬
‫هرگاه )‪ f (x‬و )‪ g (x‬دو تابع باشد درین صورت ترکیب آن ها ))‪ f ( g ( x‬و )‪ ( fog )( x‬نشان می دهیم‪.‬‬

‫) ‪g (x‬‬

‫) ‪f (x‬‬

‫برای دریافت توابع مرکب روابط ذیل را در نظر می گیریم‪:‬‬

‫)) ‪fog  f (g ( x‬‬
‫)) ‪gof  g (f ( x‬‬
‫)) ‪fof  f (f ( x‬‬
‫)) ‪gog  g(g ( x‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫مثال‪ :‬هرگاه ‪ f ( x)  3x  4‬و ‪ g ( x)  2 x  1‬باشد ‪ fog‬و ‪ gof‬بعد از ‪ f‬را بیابید‪.‬‬
‫‪fog  f g ( x )  ‬‬
‫‪f g ( x )   3  g ( x )  4 ‬‬
‫‪3  ( 2 x  1)  4  6 x  3  4  6 x  1‬‬
‫‪gof  f g ( x )  ‬‬
‫‪2  f ( x )  1  2  (3x  4)  1 ‬‬
‫‪6x  8  1  6x  7‬‬
‫هرگاه ‪ f ( x)  x 2  1‬و ‪ g ( x)  x  2‬باشد ‪ fog‬و ‪ gof‬را بیابید‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪fog  f g ( x )   f ( x )  x 2  1‬‬
‫‪f g ( x )  ‬‬ ‫‪g ( x )   1 ‬‬
‫‪x  22  1  x 2  4x  4  1 ‬‬ ‫‪x 2  4x  3‬‬
‫‪gof  gf ( x )   g ( x )  x  2‬‬
‫‪gf ( x )   f ( x )  2  x 2  1  2‬‬
‫هرگاه ‪ f ( x)  2 x 2  3x  5‬و ‪ g ( x)  x  2‬باشد ‪ fog‬و ‪ gog‬را بیابید‪.‬‬
‫‪fog  f  g ( x)  ‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪2( x  2) 2  3  ( x  2)  5 ‬‬
‫‪2( x 2  2 x  4)  3 x  6  5‬‬
‫‪2 x 2  4 x  8  3x  6  5‬‬
‫‪2x 2  x  7‬‬
‫‪gog  g  g ( x)   g ( x)  2 ‬‬
‫‪x22 x4‬‬

‫بعضی توابع خاص‬

‫توابع انواع زیادی داشته که بعضی از آنها را مورد بررسی و مطالعه قرا می دهیم ‪:‬‬
‫تابــع ثابت‬

‫)‪ y  f (x‬تابع گفته می شود در صورتیکه به تمام قیمت های متحول تابع فقط یک عدد در رنج داشته باشد‬
‫‪y‬‬ ‫𝑅𝐼 = 𝑦 𝑚𝑜𝑑‬ ‫یعنی ‪ y  c‬باشد‪.‬‬
‫𝑐 = 𝑒𝑔𝑛𝑒𝑅‬ ‫دومین تابع ثابت ‪ IR‬و رنج آن ‪ c‬است ‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫گراف تابع ثابت خطی است موازی با محور ‪x‬‬
‫مثال‪ :‬گراف تابع ‪ f (x)  2‬یک تابع ثابت است‪.‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫تابــع عینیت‬
‫تابع است که هر عدد از دومین با همان عدد از رنج تصویر کند یعنی قیمت های دومین و رنج آن مساوی‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪y=x‬‬
‫مثال‪ :‬گراف تابع ‪ f ( x)  x‬را رسم کنید‪.‬‬
‫‪m = 1 , tgx = 1‬‬
‫‪45°‬‬
‫‪α = 45°‬‬ ‫دومین و رنج تابع عینیت 𝑅𝐼 است‪.‬‬
‫تابــع قیمت مطلقه‬

‫تابع قیمت مطلقه ‪ f ( x)  x‬تعریف شده است‪:‬‬

‫‪x , x  0‬‬
‫‪f ( x)  ‬‬
‫‪ x , x  0‬‬
‫مثال‪ :‬گراف توابع|𝑥| = 𝑦 را رسم نمائید‪.‬‬
‫|𝑥| = 𝑦 تابع قیمت مطلقه است دومین این تابع 𝑅𝐼 و رنج آن اعداد مثبت به شمول صفر است‪.‬‬
‫|𝑥| = 𝑦‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪x 1 2 0 -1 -2‬‬ ‫𝑅𝐼 = 𝑚𝑜𝑑‬

‫‪y 1 2 0 1 2‬‬
‫‪𝑅𝑒𝑛𝑔𝑒 = 𝐼𝑅 +‬‬

‫)∞ ‪[0 ,‬‬

‫گراف تابع ذیل را رسم نمائید‪.‬‬

‫|‪𝑦 = |𝑥 − 2‬‬
‫|‪𝑦 = |𝑥 + 3‬‬ ‫|‪𝑦 = |𝑥 + 3‬‬
‫|‪𝑦 = |𝑥 − 2‬‬
‫‪𝑦 = |𝑥| + 4‬‬ ‫‪𝑦 = |𝑥| + 4‬‬
‫‪𝑦 = |𝑥| − 5‬‬
‫تابع قیمت مطلقه در حقیقت تابع چند معادله ای می باشد یعنی‪:‬‬
‫‪x x  0‬‬
‫‪y x  y‬‬
‫‪ x x  0‬‬ ‫تابــع چند معادله ای‬
‫تابع است که با چندین معاله در ساحه تعریف خود ارائه شده باشد‪.‬‬
‫‪2 x  1‬‬ ‫‪x4‬‬
‫‪f ( x)   2‬‬ ‫∞‪−‬‬
‫‪x  1‬‬ ‫‪4  x  10‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ሺ−∞, 10ሿ , 𝑥4 ≤ 10‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫ساحه تحول را اتحاد می دهیم ‪ .‬جهت تعیین دومین‪.‬‬
‫برای مطالعه تابع چند معادله ای قیمت مربوط را نظر به ساحه تعریف شده در معادله مربوط وضع می نمائیم‬
‫مثالً )‪ f (x‬را در نقاط ‪ 11 , 8 ,  5‬طور ذیل مطالعه می نمائیم‪.‬‬
‫‪f (5)  2 x  1  2  (5)  1  9‬‬
‫‪f (4)  2 x  1  2  4  1  9‬‬
‫‪f (8)  x 2  1  64  1  63‬‬
‫تعریف شده است ‪f (11) ‬‬
‫‪f (7)  x 2  1  49  1  48‬‬
‫برای رسم گراف تابع چند معادله ای هر معادله را نظر به متحول آن رسم نماییم‪:‬‬
‫مثال‪ :‬گراف تابع )‪ f (x‬را رسم نمائید‪.‬‬
‫‪x  1 x  0‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪0 -1 -2‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪0 1 2‬‬
‫‪f ( x)  ‬‬
‫‪x  1 x  0‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪-1 -2 -3‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪1 2 3‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪2 x  3‬‬ ‫‪x4‬‬

‫‪ f ( x)  ‬باشد )‪ f (8), f (5‬وناحیه تعریف تابع ‪ f‬را دریابید‪.‬‬ ‫مثال‪ :‬اگر‬
‫‪x  1‬‬ ‫‪4  x  10‬‬
‫‪2‬‬

‫حل‪ :‬چون ‪  5  4‬می باشد پس در معادله اول وضع می شود‪.‬‬

‫‪f (5)  2(5)  3  10  3  7‬‬
‫چون عدد ‪ 8‬بین ‪ 4‬و‪ 10‬می باشد ‪ 4  8  10‬پس در معادله دوم وضع می شود‪.‬‬
‫‪f (8)  82  1  64  1  63‬‬
‫ناحیه تعریف ‪ f‬در معادلة اول )‪ ( , 4‬و در معادلة دوم ]‪ [4 , 10‬می باشد‪.‬‬
‫پس ناحیه تعریف تابع ‪ f‬عبارت از ]‪ ( ,10‬می باشد‪.‬‬
‫تابع عالمه (اشاره یا ‪)Sign‬‬
‫تابع اشــــاره )‪ )Sign‬طـــور ذیل تعــریف میگــــردد‪:‬‬
‫‪1 x  0‬‬
‫‪‬‬
‫‪sign ( x )  0 x  0‬‬
‫‪ 1 x  0‬‬
‫‪‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫دومین تابع عالمه ‪ IR‬و رنج آن ‪  1 , 0 , 1‬است نوعی تابع چند معادله ای بوده بناً گراف آن را طور ذیل‬
‫رسم می کنیم‪.‬‬
‫‪1‬‬

‫‪-1‬‬
‫تابــع متزاید و متناقص‬
‫‪ .1‬یک تابع در یک انتروال متزاید ست اگر ‪ x1  x2‬باشد‪ ،‬در نتیجه ) ‪ f ( x1 )  f ( x2‬شود‪.‬‬
‫‪ .2‬یک تابع در یک انتروال متناقص می باشد‪ x1  x2 ،‬باشد‪ ،‬در نتیجه ) ‪ f ( x1 )  f ( x2‬می شود‪.‬‬
‫‪ .3‬دریک تابع اگر ‪ x1  x2‬در نتیجه ) ‪ f ( x1 )  f ( x2‬شود‪ ،‬این تابع نه متناقص است و نه متزاید‪،‬‬
‫طوری که در شکل مشاهده می شود این تابع یک تابع ثابت می باشد‪.‬‬

‫متناقص‬ ‫)‪F(x1‬‬
‫)‪F(x2‬‬ ‫)‪F(x1) F(x2‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪x1 x2‬‬ ‫‪x1 x2‬‬ ‫‪x1 x 2‬‬

‫متزاید‬ ‫ثابت‬

‫مثال‪ :‬گراف تابع ‪ f ( x)  x 2‬در کدام انتروال ها متزاید و در کدام انتروال ها متناقص است؟‬

‫مشاهده می شود که تابع ‪ f ( x)  x 2‬در انتروال )‪ (, 0‬متناقص و در انتروال )‪ (0 ,  ‬متزاید می باشد‪.‬‬
‫تابــع طاق و جفت‬
‫هرگاه در تابع )‪ x , y  f ( x‬را به ‪  x‬تعویض کنیم )‪ f ( x‬بدست می آید در صورت که )‪f ( x‬‬
‫مساوی به )‪ f (x‬باشد تابع را جفت و در صورتیکه )‪ f ( x)   f ( x‬باشد تابع را طاق می گوئیم‪.‬‬
‫‪f ( x )  2 x 4  3x 2  4 ‬‬
‫‪ f ( x )  2( x ) 4  3( x 2 )  4 ‬تابع جفت است‪.‬‬
‫‪f ( x )  2 x 4  3x 2  4‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫‪f ( x )  2x 3  7 x ‬‬
‫‪f (  x )  2(  x ) 3  7(  x ) ‬‬
‫‪ f ( x )  2 x 3  7 x ‬تابع طاق است‪.‬‬
‫) ‪f (  x )  ( 2 x 3  7 x‬‬
‫) ‪f (  x )  f ( x‬‬
‫مثال‪ :‬تابع ذیل طاق است یا جفت؟‬
‫‪e x  ex‬‬
‫‪f ( x) ‬‬
‫‪2‬‬
‫توابع جفت اند ‪cos(  )   cos ‬‬
‫‪‬‬
‫‪sec(   )   sec ‬‬
‫‪cos(  )   cos ‬‬
‫‪sec(   )   sec ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫توابع طاق اند ‪tg (   )   cos ec ‬‬
‫‪cot (   )   tan ‬‬
‫‪‬‬
‫‪cot (   )   cot ‬‬
‫‪‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫توابع جفت نظر به محور ‪ y‬متناظر اند و توابع طاق نظر به مبدأ کمیات وضعیه متناظر اند‬

‫تابــع یک به یک‬
‫هرگاه ‪ x1  x2‬باشد درینصورت تابع )‪ y  f (x‬در صورتی یک به یک است که ) ‪ f ( x2 )  f ( x2‬باشد و‬
‫یا اگر ‪ x1  x2‬باشد تابع )‪ y  f (x‬در صورتی یک به یک است که ) ‪ f ( x1 )  f ( x2‬باشد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬تابع ‪ f ( x)  2 x 3  4‬یک به یک است یا خیر؟‬
‫‪ab‬‬
‫فرض می کنیم‬
‫)‪f (a)  f (b‬‬
‫‪f ( x)  2 x 3  4 ‬‬
‫‪f ( a )  2a 3  4‬‬
‫یک به یک است ‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪f (b)  2b  4 ‬‬
‫‪3‬‬
‫‪‬‬
‫مثال‪ :‬تابع ‪ y  x 2  2‬یک به یک است یا خیر؟‬
‫‪y  x2  2‬‬ ‫‪ab‬‬
‫‪f (a )  a  2‬‬
‫‪2‬‬
‫) ‪f (a )  f ( b‬‬
‫‪f ( b)  b  2 ‬‬
‫‪2‬‬

‫‪a 2  2  b2  2  a 2  b 2  a  b‬‬
‫یک به یک نیست‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫برای تشخیص گراف تابع یک به یک خطی موازی با محور ‪ x‬رسم می نمائیم درصورت که گراف را در یک‬
‫نقطه قطع کند یک به یک و اگر در بیشتر از یک نقطه قطع کند یک به یک نیست‪.‬‬

‫یک به یک است‬

‫یک به یک نیست‬

‫تابــع معکوس‬

‫هرگاه )‪ f (x‬و )‪ g (x‬دو تابع معکوس باشند درینصورت باید در آن ها رابطه ذیل صدق کند‪.‬‬
‫‪fog  gof  x‬‬
‫‪x 1‬‬
‫‪ g ( x) ‬باشد آیا ‪ f‬و ‪ g‬معکوس هستند یا خیر؟‬ ‫‪ f‬و‬ ‫‪1‬‬
‫معکوس تابع ‪ f ( x)  2 x  1‬به شکل )‪( x‬‬
‫‪2‬‬
‫‪f ( x )  2 x  1‬‬
‫‪fog  x  ‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫‪‬‬ ‫‪x 1‬‬

‫‪f g ( x )   g ( x ) ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1  x 1 1  x‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2x  1  1‬‬
‫‪gof  g f ( x )  ‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪2‬‬
‫یک تابع وقتی معکوس پذیر است که یک به یک باشد‪.‬‬

‫مثال‪ :‬معکوس تابع ‪ f ( x)  x 3  4‬را بیابید؟‬

‫‪f ( y)  x ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪f ( x )  x  4‬‬
‫‪3‬‬

‫‪ 1‬‬
‫‪f ( y)  y 3  4  ‬‬
‫‪f ( x )  y‬‬
‫‪y3  4  x  y3  x  4  y  3 x  4‬‬
‫گراف یک تابع با گراف تابع معکوس آن نظر به مستقیم ‪ y  x‬متناظر است زیرا از تابع اولی نقطه مانند‬
‫)‪ A( x , y‬وجود دارد و در تابع دومی نقطه مانند )‪ B( y , x‬موجود است‪.‬‬
‫مثال‪ :‬معکوس توابع داده شده ذیل را بیابید‪.‬‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬

 ‫جلد‬
‫دوره دوم‬
‫ریاضیدان بزرگ‬
‫‪2‬‬
‫‪A:‬‬ ‫‪y  x2  3‬‬ ‫‪for x  0‬‬ ‫‪y  3  x2‬‬ ‫‪x  y3‬‬
‫‪B:‬‬ ‫‪y  ( x  1) 2‬‬ ‫‪for x  1‬‬ ‫‪y  x 1‬‬ ‫‪x  y 1‬‬
‫‪C:‬‬ ‫‪y  x 2  4x  4 for x  2‬‬ ‫‪y  ( x  2) 2‬‬ ‫‪y  x2‬‬ ‫‪x  y 2‬‬
‫‪D:‬‬ ‫‪y  x 2  2x  3 for x  1‬‬ ‫‪y  x 2  2x  3  1  1‬‬ ‫‪y  x 2  2x  1  4  y  ( x  1) 2‬‬
‫‪y  4  ( x  1) 2‬‬ ‫‪y  4  x 1‬‬ ‫‪x  y  4 1‬‬
‫تابــع نمائی‬
‫‪ y  a x‬در صورتیکه ‪ a‬ثابت و ‪ x‬متحول باشد تابع نمائی گفته می شود درین تابع نظر به ‪ a‬دوحالت را در‬
‫نظر می گیریم‪.‬‬
‫‪ -1‬هرگاه ‪ a  1‬باشد تابع دایماً متزاید است‪.‬‬
‫‪ -2‬هرگاه ‪ a  1‬باشد تابع دایماً متناقص است‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫مثال‪y  2 x :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-2 -1 0 1 2‬‬ ‫‪1/2‬‬
‫‪1/4‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪1/4 1/2 1 2 4‬‬
‫استاد صمیـم رنجبر‬

‫تابــع لوگارتمی‬

‫تابع ‪ y  log ax‬را تابع لوگارتمی می گوئیم‪.‬‬

‫متزاید و متناقص بودن تابع لوگارتمی مربوط به قاعده آن است مانند توابع نمائی‪ .‬تابع ‪ y a x‬و تابع‬
‫‪ y  log ax‬معکوس هم اند‪.‬‬
‫(‪1،0‬‬
‫)‬
‫(‪1،0‬‬
‫)‬

‫گردآورنده ‪:‬استاد انجینیر صمیم رنجبر ‪0796901314‬‬