‫‪http://www.afghan-german.

de‬‬
‫‪http://www.afghan-german.com‬‬

‫ارﺗﺪاد در اﺳﻼم‬
‫ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻘﻖ ﻧﺴﺐ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪﯼ ارﺗﺪاد‪ ،‬از ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﻬﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬ﮐﻼم و ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮرد ﮔﻔﺖ و‬
‫ﮔﻮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮐﺮاﻧﻪهﺎﯼ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ و اﺑﻌﺎد ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﭘﻴﺪا ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ از اﻣﺎﻣﺎن‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻓﻘﻬﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻩ و در اﮐﺜﺮ ﮐﺘﺐ‬
‫ﻓﻘﻬﯽ ﻣﺬﮐﺮ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ ﺣﺮﺑﻪﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ_ﻣﺬهﺒﯽ و وﺳﻴﻠﻪﯼ ﺳﺮﮐﻮب و ﺧﺸﻮﻧﺖ‬
‫در اﺧﺘﻴﺎر ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺳﺘﻢ ﭘﻴﺸﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻳﮏ ﺳﻮ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺮﻗﯽ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮔﺮدﻳﺪﻩ و از‬
‫ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﻧﺨﺒﮕﺎﻧﯽ را از ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪﯼ ارﺗﺪاد‪ ،‬در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮﻧﺪﻩ در اﺧﺘﻴﺎر ﻗﺪرتهﺎﯼ اﺳﺘﺒﺪادﯼ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎن و‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻧﻈﺎم ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ و ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎرﯼهﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺬهﺒﯽ و ﻓﺠﺎﻳﻊ داﺧﻠﯽ را ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫درﺑﺎرﻩ ﯼ ارﺗﺪاد وﺁﺛﺎر و ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎﯼ ﺁن‪ ،‬ﺳﻮالهﺎﯼ ﺟﺪﯼ و اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺁن ﺳﻮالهﺎﯼ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫ارﺗﺪاد ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺁﻳﺎ ارﺗﺪاد ﺟﻨﺒﻪﯼ ﻓﮑﺮﯼ واﻋﺘﻘﺎدﯼ دارد ﻳﺎ ﺟﻨﺒﻪﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ واﺟﺘﻤﺎﻋﯽ؟‬ ‫‪-‬‬
‫ﻋﻨﻮان ارﺗﺪاد ﺑﺎ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ»ﻻ اﮐﺮاﻩ ﻓﯽاﻟﺪﻳﻦ«‪» ،‬ﻟﮑﻢ دﻳﻨﮑﻢ وﻟﯽ دﻳﻦ« و »ﻣﻦ ﺷﺄن‬ ‫‪-‬‬
‫ﻓﻠﻴﺆﻣﻦ و ﻣﻦ ﺷﺄ ﻓﻠﻴﮑﻔﺮ« و »اﻧﺎ هﺪﻳﻨﺎﻩ اﻟﻨﺠﺪﻳﻦ اﻣﺎ ﺷﺎﮐﺮًا و اﻣﺎ ﮐﻔﻮرًا« ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ؟‬
‫اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﻣﺎﻻﻳﻄﺎق هﻤﺴﻮﻳﯽ دارد و ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ؟‬ ‫‪-‬‬
‫اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎت اﺻﻮل وﻣﺒﺎﻧﯽ دﻳﻨﯽ اﺳﻼم ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ؟‬ ‫‪-‬‬
‫اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪهﺎﯼ ﻋﻘﻠﯽ ﻧﻈﻴﺮ ﺁزادﯼ ﻓﮑﺮ‪ ،‬ﺁزادﯼ ﺑﻴﺎن ﭼﻪ ﻧﺴﺒﺘﯽ دارد؟‬ ‫‪-‬‬
‫ﺁﻳﺎ اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد و ﺁﺛﺎر ﺁن ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ و اﺳﻨﺎد اﻟﺰامﺁور ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ﺳﺎزﮔﺎر‬ ‫‪-‬‬
‫اﺳﺖ؟‬
‫ﺁﻳﺎ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺠﺎزات ارﺗﺪاد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻓﻘﻬﯽ ﺁن »ارﺗﺪاد ﻓﮑﺮﯼ و‬ ‫‪-‬‬
‫ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ« اﺟﺮا ﺷﺪﻩ و رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ ﺟﺮم ارﺗﺪاد ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ ﻣﺠﺎزات ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ؟‬
‫اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد ﺑﺎ ﻣﻮاد ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺁزادﯼ ﺑﻴﺎن و ﺁزادﯼ ﻋﻘﻴﺪﻩ را ﺷﻌﺎر‬ ‫‪-‬‬
‫ﻣﯽدهﻨﺪ ﺳﺎزﮔﺎرﯼ دارد؟‬
‫ﺁﻳﺎ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﻗﻀﺎﻳﯽ و ﻳﺎ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﺬهﺒﯽ ﺣﻖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ را ﺑﻪ ﺟﺮم ارﺗﺪاد ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار‬ ‫‪-‬‬
‫دهﻨﺪ؟‬
‫ﻻ ﺟﺮم اﺳﺖ؟ ﺁﻳﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺟﺮم‪ ،‬در ﻋﻨﻮان ارﺗﺪاد ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ؟ و ‪...‬؟‬ ‫ﺁﻳﺎ ارﺗﺪاد‪ ،‬اﺻﻮ ً‬ ‫‪-‬‬

‫از ﺁن ﺟﺎ ﮐﻪ ﻋﻨﻮان ارﺗﺪاد‪ ،‬در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم هﻤﭽﻮن ﺣﺮﺑﻪاﯼ در اﺧﺘﻴﺎر ﺳﻼﻃﻴﻦ‪ ،‬زور ﻣﺪاران و‬
‫ﺗﺰوﻳﺮﮔﺮان ﺑﻮدﻩ و ﻣﻮرد ﺳﺆ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ وﺑﺎﻋﺚ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺘﻔﮑﺮان و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻮﻳﺎن ﮔﺸﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﺟﻮان و ﺗﺤﺼﻴﻞ ﮐﺮدﻩﯼ ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻳﻦ ﺣﺮﺑﻪﯼ ﮐﻬﻨﻪ و ﻓﺮﺳﻮدﻩ دارد ﺗﺎ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﺎر در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﮑﻢ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺁن ﻧﮕﺮدد و ﺳﻮد ﺟﻮﻳﺎن ﻣﺬهﺒﯽ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ از اﻳﻦ‬
‫وﺳﻴﻠﻪﯼ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺳﺮﮐﻮب اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﻴﻖ در اﺑﻌﺎد وﺟﻮدﯼ و ﺁﺛﺎر ﻓﻘﻬﯽ و ﺗﺒﻌﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ ارﺗﺪاد و ﻣﺴﺘﻨﺪات دﻳﻨﯽ ﺁن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻣﻔﻴﺪ و ﮐﺎرﺳﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺁن ﺁﺷﻨﺎﮔﺮداﻧﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ راﻩ ﺳﺆ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از اﻳﻦ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻓﻘﻬﯽ را ﻣﺴﺪود ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎﻟﻪﯼ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﮐﻪ »ارﺗﺪاد« ﻳﺎ »ﻣﺮﺗﺪﺷﺪن« و ﻳﺎ »ﺑﯽدﻳﻦ ﺷﺪن« را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﻮدﻩ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺠﻠﻪﯼ ﺣﻘﻮق زن ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ دارد و ﻓﺮﺻﺖ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﻴﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪهﺎﻳﺶ را‬
 ‫ﺑﺎزﮔﻮﻳﺪ و ﻧﺎﺻﻮاب ﮔﻔﺘﻪهﺎﻳﺶ را ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﺪ و ﺳﺆ اﺳﺘﻔﺎدﻩهﺎ و ﺳﺆ ﻓﺘﻮاهﺎ و ﺳﺆ ﻋﻨﻮانهﺎﻳﺶ را‬
‫ﺑﺮﻣﻼﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ در ﺣﺎل رﺷﺪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﻼم ﺁزادﯼ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻣﺘﺮﻗﯽ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮو‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎنﺳﺎز‪ ،‬اﻧﺴﺎن دوﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻠﺢ ﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺗﻤﺪن ﭘﺬﻳﺮ و ﻣﻨﻄﻖ ﮔﺮا‪ ،‬ﺁﺷﻨﺎ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم واﻗﻌﯽ‬
‫ﻏﻴﺮ از اﺳﻼم واﻋﻆ و ﻣﺠﺎهﺪ اﺳﺖ!‬

‫درﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻟﻤﺲ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ روﺿﻪﺧﻮانهﺎﯼ زﻧﺎﻧﻪ و ﺗﻔﻨﮓﺳﺎﻻران ﺑﯽﺳﻮاد‪ ،‬دﻳﻦ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﻓﮑﺎر‬
‫ﻣﺤﻠﯽ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم ﻋﻮام از ﺳﺮﻧﺎﭼﺎرﯼ و ﻧﺎﺁﮔﺎهﯽ در ﭘﯽ‬
‫روﺿﻪﺧﻮانهﺎ و واﻋﻆهﺎ و ﻣﻼهﺎﯼ ﻣﺘﺤﺠﺮ رواﻧﻨﺪ و اﺳﻼﻣﯽ را ﻣﯽﺁﻣﻮزﻧﺪ ﮐﻪ از ﻗﻌﺮ ﭼﺎﻩ ﺟﻬﻞ و‬
‫ﺑﯽﺧﺮدﯼ ﺑﺪر ﺁﻣﺪﻩ و از ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺗﺮﻳﻦ و ارﺗﺠﺎﻋﯽ ﺗﺮﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪهﺎ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ دﺳﺖ‬
‫ﺁوردﯼ ﺟﺰ ارﺗﺠﺎع‪ ،‬ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﺑﯽﺳﻮادﯼ‪ ،‬ﺗﺒﻌﻴﺾ و ﻓﺴﺎد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻨﻮان ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺳﺆ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻋﺎﻟﻤﺎن و ﻓﺮزاﻧﮕﺎن ﺑﯽﺷﻤﺎرﯼ از‬
‫ﺳﻮﯼ ﺑﺮﺧﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﺎهﺎ ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮق اﺳﻼﻣﯽ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﻣﺮﺗﺪ ﺷﻤﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺮوان ﻳﮏ ﻣﮑﺘﺐ ﻧﻴﺰ ﮔﺎهﯽ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮدﻩاﻧﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪاﯼ از اﻳﻦ ﺗﮑﻔﻴﺮهﺎ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﺪ‬
‫در ﮐﺘﺎب ﻃﻬﺎرت‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﻔﺎر و ﺳﻨﻴﺎن ﻧﺎﺻﺒﯽ ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺳﻮدﺟﻮﯼ ﺷﻴﻌﻪ‪،‬‬
‫ﭘﻴﺮوان ﻣﮑﺘﺐ اهﻞ ﺳﻨﺖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﺻﺒﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﻧﺠﺲ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻳﺎ ﺗﮑﻔﻴﺮهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺟﻤﻌﯽ از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﮐﻮﺗﻪ ﻧﻈﺮ اهﻞ ﺳﻨﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﺷﻴﻌﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻨﮏ ﺟﻤﻼﺗﯽ از دوﻧﻔﺮ از ﻓﻘﻴﻬﺎن اهﻞ ﺳﻨﺖ در ﻣﻮرد ﺗﮑﻔﻴﺮ ﭘﻴﺮوان ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺸﻴﻊ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﻮدﻩ‬
‫ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﻴﺪ‪» :‬ﻗﺎل ﻓﯽ ﺟﻮاب ﻣﻦ ﺳﺄﻟﻪ ﻋﻦ اﻟﺴﺒﺐ ﻓﯽ وﺟﻮب ﻣﻘﺎﺗﻠﺔ اﻟﺸﻴﻌﺔ و ﺟﻮاز ﻗﺘﻠﻬﻢ‪ :‬اﻋﻠﻢ‬
‫اﺳﻌﺪﮎاﷲ ان هﺆﻻء اﻟﮑﻔﺮة و اﻟﺒﻐﺎة اﻟﻔﺠﺮة ﺟﻤﻌﻮا ﺑﻴﻦ اﺻﻨﺎف اﻟﮑﻔﺮ واﻟﺒﻐﯽ و اﻟﻌﻨﺎد و اﻧﻮاع اﻟﻔﺴﻖ‬
‫واﻟﺰﻧﺪﻗﺔ و اﻻﻟﺤﺎد و ﻣﻦ ﺗﻮﻗﻒ ﻓﯽ ﮐﻔﺮهﻢ و اﻟﺤﺎدهﻢ و وﺟﻮب ﻗﺘﺎﻟﻬﻢ و ﺟﻮاز ﻗﺘﻠﻬﻢ ﻓﻬﻮ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﺜﻠﻬﻢ‪ .‬و‬
‫ﺳﺒﺐ وﺟﻮب ﻗﺘﺎﻟﻬﻢ و ﺟﻮاز ﻗﺘﻠﻬﻢ اﻟﺒﻐﯽ واﻟﮑﻔﺮ ﻣﻌﺎً‪ ،‬اﻣﺎ اﻟﺒﻐﯽ ﻓﺎﻧﻬﻢ ﺧﺮﺟﻮا ﻋﻦ ﻃﺎﻋﺔ اﻻﻣﺎم ﺧﻠﺪاﷲ‬
‫ﻣﻠﮑﻪ اﻟﯽ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ و ﻗﺪ ﻗﺎل اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪» :‬ﻓﻘﺎﺗﻠﻮا اﻟﺘﯽ ﺗﺒﻐﯽ ﺣﺘﯽ ﺗﻔﯽء اﻟﯽ اﻣﺮاﷲ« و اﻻﻣﺮ ﻟﻠﻮﺟﻮب‬
‫ﻓﻴﻨﺒﻐﯽ ﻟﻠﻤﺴﻠﻤﻴﻦ اذا دﻋﺎهﻢ اﻻﻣﺎم اﻟﯽ ﻗﺘﺎل هﺆﻻء اﻟﺒﺎﻏﻴﻦ اﻟﻤﻠﻌﻮﻧﻴﻦ ﻋﻠﯽ ﻟﺴﺎن ﺳﻴﺪ اﻟﻤﺮﺳﻠﻴﻦ ان‬
‫ﻻﻳﺘﺄﺧﺮوا ﻋﻨﻪ ﺑﻞ ﻳﺠﺐ ﻋﻠﻴﻬﻢ ان ﻳﻌﻴﻨﻮﻩ و ﻳﻘﺎﺗﻠﻮهﻢ ﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻓﻴﺠﺐ ﻗﺘﻞ هﺆﻻء اﻻﺷﺮار اﻟﮑﻔﺎر ﺗﺎﺑﻮا اوﻟﻢ‬
‫ﻳﺘﻮﺑﻮا ﺛﻢ ﺣﮑﻢ ﺑﺎﺳﺘﺮﻗﺎق ﻧﺴﺎﺋﻬﻢ و ذرارﻳﻬﻢ‪١«.‬اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻤﺎن اهﻞ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﮐﺎﻓﺮ و‬
‫ﻣﺘﻤﺮد ﻓﺎﺳﻖ در ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻩاﻧﺪ اﻧﻮاع ﮐﻔﺮ و ﺗﻤﺮد و ﮐﻴﻨﻪ ﺗﻮزﯼ و ﻓﺴﻖ و زﻧﺪﻗﻪ و اﻟﺤﺎد را‪ .‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﮐﻔﺮ ﺷﻴﻌﻴﺎن و اﻟﺤﺎد ﺷﺎن و وﺟﻮب ﻗﺘﺎل ﺑﺎ ﺁﻧﺎن و ﺟﻮاز ﻗﺘﻠﺸﺎن ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﻤﺎﻳﺪ او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﻌﻴﺎن‬
‫ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ وﺟﻮب ﻗﺘﺎل ﺑﺎ ﺁﻧﺎن و ﺟﻮاز ﻗﺘﻠﺸﺎن‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﮐﻔﺮ ﺑﺎهﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﺑﻐﯽ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺁﻧﺎن از اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺎم ﺧﺎرج ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﺟﻨﮓ ﮐﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺪا‬
‫ﮔﺮدن ﺑﮕﺬارﻧﺪ« و ﺻﻴﻐﻪﯼ اﻣﺮ ﻣﺬﮐﻮر در ﺁﻳﺖ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﺑﺮاﯼ وﺟﻮب اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺮاﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺰاوار‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮﮔﺎﻩ اﻣﺎم ﺁﻧﺎن را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺘﻤﺮد و ﻟﻌﻦ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ زﺑﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا دﻋﻮت ﮐﻨﺪ ﺗﺄﺧﻴﺮ‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم و ﺳﻠﻄﺎن را ﻳﺎرﯼ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ اﻣﺎم ﺑﺎ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪...‬‬
‫ﭘﺲ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻗﺘﻞ اﻳﻦ ﮐﻔﺎر ﺷﺮور‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﺑﮑﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﺳﭙﺲ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﺳﺎرت زﻧﺎن‬
‫وﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ارﺗﺪادﻣﺴﻠﻪﯼ ارﺗﺪاد‪ ،‬در ﮐﺘﺐ ﻓﻘﻬﯽ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗًﺎ در ﮐﺘﺎبهﺎﯼ ﻃﻬﺎرت‪ ،‬ﺣﺪود و زﮐﺎت ﻣﻮرد ﮔﻔﺖوﮔﻮ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺤﺚ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺁﺗﯽ راﻩ ﮔﺸﺎ و هﺪاﻳﺖ ﮔﺮ اﺳﺖ‪:‬ﻣﻄﻠﺐ اول‪ :‬ﻣﺒﺤﺚ‬
‫ارﺗﺪاد از ﻣﺒﺎﺣﺚ دﺷﻮار ﻓﻘﻪ اﺳﺖ و هﻴﭻ ﻳﮏ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﯽ ﺑﺮ ﺁن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ارﺗﺪاد‪ ،‬هﻢ در ﻣﻴﺎن ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف اﺳﺖ و هﻢ درﻣﻴﺎن ﻓﻘﻴﻬﺎن اهﻞ ﺳﻨﺖ‪.‬ﻣﻄﻠﺐ‬
‫دوم‪ :‬اﺷﮑﺎﻻت و ﺷﺒﻬﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻓﻘﻬﯽ‪ ،‬ﮐﻼﻣﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮ ﺁن وارد ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻮم‪ :‬ﻋﺎﻟﻤﺎن‬
‫و ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬در ﺣﻴﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮدن ﻓﺮق اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪان را از ﻓﺮق اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺁوردﻩاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ در »ﻣﻠﻞ وﻧﺤﻞ« ﻓﺮﻗﻪهﺎﯼ ﻣﺠﺴﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺒﻬﻪ و ﺧﻮارج را ﺑﺎ ﺁن ﮐﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ ارﺗﺪاد‬
‫هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺷﻤﺎر ﻓﺮﻗﻪهﺎﯼ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺬﮐﻮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ارﺗﺪاد اﺣﮑﺎم ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ دارد‪ .‬در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد ﺗﻮﺑﻪﯼ ﺷﺨﺺ ﻣﺮﺗﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮارد ﺗﻮﺑﻪﯼ او ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺑﺪن‪ ،‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ از ارث‪ ،‬ﺟﺪاﻳﯽ از هﻤﺴﺮ و‬
‫ﻣﺼﺎدرﻩﯼ اﻣﻮال ﻣﺮﺗﺪ از دﻳﮕﺮ اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺣﮑﺎم ﻣﺘﻔﺎوت از ﮐﺠﺎ ﺁﻣﺪﻩ و از ﮐﺪام دﻟﻴﻞ و‬
‫ﺑﺮهﺎن اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؟ﻣﻄﻠﺐ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬اﺻﻞ اوﻟﯽ در ﺑﺎب ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺑﺮاﺋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ اﺻﻞ ﺣﺮﻣﺖ‬
‫ﺗﺮﺗﺐ ﺁﺛﺎر ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و هﻴﭻ ﮐﺲ ﻳﺎ هﻴﭻ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺷﺨﺼﯽ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﻧﻤﻮدﻩ ﺁﺛﺎر‬
‫ارﺗﺪاد را ﺟﺎرﯼ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻻ ﻣﺎﺧﺮج ﺑﺎﻟﺪﻟﻴﻞ‪.‬اﻳﻨﮏ ﻣﺒﺤﺚ ارﺗﺪاد را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﺎوﻳﻦ زﻳﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪﯼ ﻧﻤﻮدﻩ‬
‫ﻣﻮرد ﮐﻨﺪ و ﮐﺎر ﻗﺮار ﻣﯽدهﻴﻢ‪:‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ارﺗﺪاد‪:‬‬

‫ارﺗﺪاد از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻗﺮﺁن‬ ‫•‬

‫ارﺗﺪاد از دﻳﺪﮔﺎﻩ رواﻳﺎت‬ ‫•‬
‫ارﺗﺪاد از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻓﻘﻴﻬﺎن‬ ‫•‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎﯼ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺷﺪن ارﺗﺪاد‬ ‫•‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ارﺗﺪاد راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ درﮐﺘﺎب‪» :‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﯽ ا ﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮﺁن« ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻻرﺗﺪاد و اﻟﺮدﻩ‬
‫اﻟﺮﺟﻮع ﻓﯽاﻟﻄﺮﻳﻖ اﻟﺬﯼ ﺟﺎء ﻣﻨﻪ ﻟﮑﻦ اﻟﺮدﻩ ﺗﺨﺘﺺ ﺑﺎﻟﮑﻔﺮ و اﻻرﺗﺪاد ﻳﺴﺘﻌﻤﻞ ﻓﻴﻪ و ﻓﯽ ﻏﻴﺮﻩ ﻗﺎل اﷲ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ‪» :‬ان اﻟﺬﻳﻦ ارﺗﺪوا ﻋﻠﯽ ادﺑﺎرهﻢ« و ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ اﻳﻬﺎﻟﺬﻳﻦ ﺁﻣﻨﻮا ﻣﻦ ﻳﺮﺗﺪ ﻣﻨﮑﻢ ﻋﻦ دﻳﻨﻪ« و‬
‫هﻮاﻟﺮﺟﻮع ﻣﻦ اﻻﺳﻼم اﻟﯽ اﻟﮑﻔﺮ و ﮐﺬﻟﮏ‪ ،‬ﻣﻦ ﻳﺮﺗﺪد ﻣﻨﮑﻢ ﻋﻦ دﻳﻨﻪ ﻓﻴﻤﺖ و هﻮ ﮐﺎﻓﺮ« راﻏﺐ‬
‫اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ارﺗﺪاد و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺸﺖ از اﺳﻼم ﺑﻪ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻘﺮﯼ در »اﻟﻤﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﻴﺮ« ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ارﺗﺪاﻟﺸﺨﺺ رد ﻧﻔﺴﻪ اﻟﯽ اﻟﮑﻔﺮ واﻻﺳﻢ‬
‫اﻟﺮّدة« ﻃﺮﻳﺤﯽ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻟﻤﺮﺗﺪ ﻣﻦ ارﺗﺪ ﻋﻦ اﻻﺳﻼم اﻟﯽ اﻟﮑﻔﺮ و هﻮ ﻧﻮﻋﺎن‬
‫ﻓﻄﺮﯼ وﻣﻠﯽ‪ ..‬و اﻟﺮدة ﺑﺎﻟﮑﺴﺮواﻟﺘﺸﺪﻳﺪ اﺳﻢ ﻣﻦ اﻻرﺗﺪاد‪ ،‬و اﺻﺤﺎب اﻟﺮدة ﻋﻠﯽ ﻣﺎ ﻧﻘﻞ ﮐﺎﻧﻮا ﻋﻠﯽ‬
‫ﺻﻨﻔﻴﻦ‪ :‬ﺻﻨﻒ ارﺗﺪوا ﻋﻦ اﻟﺪﻳﻦ و ﮐﺎﻧﻮ ﻃﺎﺋﻔﺘﻴﻦ اﺣﺪهﻤﺎ اﺻﺤﺎب ﻣﺴﻴﻠﻤﺔ واﻻﺧﺮﯼ ارﺗﺪوا ﻋﻦ اﻻﺳﻼم‬
‫و ﻋﺎدوا اﻟﯽ ﻣﺎﮐﺎﻧﻮا ﻋﻠﻴﻪ ﻓﯽاﻟﺠﺎهﻠﻴﺔ‪ ...‬و اﻟﻨﺼﻒ اﻟﺜﺎﻧﯽ ﻟﻢ ﻳﺮﺗﺪ واﻋﻦ اﻻﻳﻤﺎن و ﻟﮑﻦ اﻧﮑﺮوا ﻓﺮض‬
‫اﻟﺰﮐﻮة وزﻋﻤﻮا ان »ﺧﺬ ﻣﻦ اﻣﺎﻟﻬﻢ« ﺧﻄﺎب ﺧﺎص ﺑﺰﻣﺎﻧﻪ)ص»)‬

‫ﻣﺮﺗﺪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺳﻼم ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﯽ‪...‬‬
‫و ﮐﻠﻤﻪ ِردﱠﻩ ﺑﺎ ﮐﺴﺮ و ﺗﺸﺪﻳﺪ اﺳﻢ ارﺗﺪاد اﺳﺖ‪ .‬اﺻﺤﺎب ردﻩ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺁﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ‬
‫ﺑﻮدﻩاﻧﺪ‪ :‬ﮔﺮوهﯽ ﮐﻪ از دﻳﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ ﺁﻧﺎن دو ﻃﺎﻳﻔﻪﺑﻮدﻩاﻧﺪ‪ .‬ﻃﺎﻳﻔﻪﯼ اول اﺻﺤﺎب ﻣﺴﻴﻠﻤﻪﯼ ﮐﺬاب‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻃﺎﻳﻔﻪﯼ دوم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻩاﻧﺪ ﮐﻪ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ رﻓﺘﺎر زﻣﺎن ﺟﺎهﻠﻴﺖ ﺧﻮد ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوﻩ دوم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از دﻳﻦ واﻳﻤﺎن ﺑﺮﻧﮕﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ وﺟﻮب زﮐﺎت را ﻣﻨﮑﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻋﺘﻘﺎد‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻄﺎب ﻗﺮﺁن »ﺧﺬ ﻣﻦ اﻣﻮاﻟﻬﻢ ﺻﺪﻗﺔ« اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ارﺗﺪاد در ﻗﺮﺁﻧﺂﻳﺖاﷲ ﻣﻮﺳﻮﯼ اردﺑﻴﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﻳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻣﺎ »ارﺗﺪاد در ﻗﺮﺁن« ﺑﺎ »ارﺗﺪاد در‬
‫رواﻳﺎت« ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮐﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺁْن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ارﺗﺪاد در زﻣﺎن‬
‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و ﺻﺎدق و رﺿﺎ)ع( ﮐﻪ رواﻳﺎت ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دارد‪.‬‬

‫ارﺗﺪاد در ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ارﺗﺪاد و ﺑﺎزﮔﺸﺖ از دﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﭘﺲ از ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ اﺳﻼم‪،‬‬
‫ﻻ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺸﺮﮎ ﻳﺎ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﻳﺎ ﻳﻬﻮدﯼ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ دورﻩ ارﺗﺪاد ﻓﮑﺮﯼ ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮد‪ .‬ارﺗﺪادهﺎ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﻼ ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﺨﺎص در ﺑﺮاﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت‬ ‫اﻧﮕﻴﺰﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻳﺎ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻳﺎ ﻗﻮﻣﯽ هﻤﺮاﻩ ﺑﻮد؛ ﻣﺜ ً‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮدﻩ و ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ زﮐﺎت ﻧﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬از اﺳﻼم ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ )ﻧﻈﻴﺮ ﺑﺮﮔﺸﺖ از ﮔﺮوﻩ ﻳﺎ ﺣﺰب‬
‫ﻳﺎ اﺗﺤﺎدﻳﻪ و ‪ (...‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻼﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺼﺎص ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ از‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﺼﺎص ﺑﮕﺮﻳﺰﻧﺪ‪ ،‬از دﻳﻦ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﺎ رﺋﻴﺲ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪاﯼ ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از دو اﻧﮕﻴﺰﻩﯼ ﻓﻮق‬
‫ﻳﺎ اﻧﮕﻴﺰﻩﯼ دﻳﮕﺮﯼ از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬هﻤﻪﯼ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ از او از اﺳﻼم روﮔﺮدان‬
‫ﻣﯽﺷﺪن‪ .‬ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻨﻮ ﺣﻨﻔﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻨﻮ ﻣﺪﻟﺞ‪ ،‬و ﺑﻨﻮ اﺳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺮوج رﺋﻴﺲ ﻗﺒﻴﻠﻪ از دﻳﻦ‪ ،‬هﻤﮕﯽ از داﻳﺮﻩﯼ‬
‫اﺳﻼم ﺧﺎرج ﺷﺪﻧﺪ‪٢.‬‬

‫اﺑﻮ ﺣﻤﺎر رﺋﻴﺲ ﺑﻨﻮ ﻣﺪﻟﺞ ﭘﺲ از ﺁن ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ادﻋﺎﯼ ﻧﺒﻮت ﮐﺮد و از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﺷﺪ و اﻓﺮاد‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوﯼ از او ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻴﻠﻤﻪﯼ ﮐﺬاب رﺋﻴﺲ ﺑﻨﻮ ﺣﻨﻔﻴﻪ ﺑﺎ ادﻋﺎﯼ ﻧﺒﻮت از دﻳﻦ ﺧﺎرج ﺷﺪ و‬
‫هﻤﻪﯼ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ از او ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از اﻓﺮاد هﻢ ﺑﺮاﯼ ﻓﺮار از ﺟﻬﺎد ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﯽ ﮔﺮوهﯽ ﺑﺮاﯼ ﺳﺮﻳﻪاﯼ اﻋﺰام ﮐﺮد‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﺣﮑﻢ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ را در ﻓﻼن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻦ و ﺑﻪ هﺮ ﺁن ﭼﻪ در ﺁن ﻧﺎﻣﻪ ﺁﻣﺪﻩ‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﻦ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎزﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮرﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻣﮑﻪ ﺑﺮود‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاﯼ رﻓﺘﻦ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺴﺎزد‪ ،‬هﺮﮐﻪ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮد ﺑﺎ او ﺑﺮود و هﺮﮐﻪ ﻣﺎﻳﻞ ﻧﺒﻮد ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ اﻋﻼم ﮐﺮد ﮐﻪ هﺮﮐﺲ ﺁﻣﺎدﻩﯼ ﺷﻬﺎدت اﺳﺖ هﻤﺮاﻩ ﻣﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬از هﻔﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ ﻳﺎ دوازدﻩ‬
‫ﻧﻔﺮﯼ ﮐﻪ هﻤﺮاهﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻧﺎمهﺎﯼ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص و رﺑﻴﻌﻪ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪ او را‬
‫هﻤﺮاهﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ٣.‬وﻗﺘﯽ ﺁن دو ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻳﺖ ﻣﺒﺎرﮎ ﺳﻮرﻩﯼ ﺑﻘﺮﻩ ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﺁﻳﺎت ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﻴﺰ هﻔﺖ ﻃﺎﻳﻔﻪ زﮐﺎت ﻧﺪادﻧﺪ و ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬ﻳﮏ ﻃﺎﻳﻔﻪ هﻢ در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺮﻳﺎن از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺟﺒﻠﻪ« از اﻋﻴﺎن و اﺷﺮاف‪ ،‬ﻟﺒﺎس اﺣﺮاﻣﯽ ﻧﻔﻴﺴﯽ‬
‫ﺧﺮﻳﺪارﯼ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺁﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻃﻮاف ﮐﻪ در ﮔﻮﺷﻪاﯼ از ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﯽ هﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﮐﻨﺎر او ﺑﯽ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﺮد و ﻟﺒﺎس او را ﺁﻟﻮدﻩ و ﮐﺜﻴﻒ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺟﺒﻠﻪ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﭼﻮب دﺳﺘﯽ ﮐﻪ در دﺳﺘﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﻪ او زد‪ .‬ﻋﺮب ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﯽ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﮕﻔﺖ و رﻓﺖ وﻟﯽ ﭘﺲ‬
‫از ﻃﻮاف ﺑﺎ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ و ﺑﻪ او ﺷﮑﺎﻳﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺧﻠﻴﻒ ﺟﺒﻠﻪ را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و‬
‫ﻣﺎﺟﺮا را ﺟﻮﻳﺎ ﺷﺪ و او اﻗﺮار ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎﭼﻮب دﺳﺘﯽاش ﭼﻨﺪ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﻪ او وارد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮد ﻋﺮب‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻗﺼﺎص ﺷﺪ و هﺮﭼﻪ ﺟﺒﻠﻪ از او ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺼﺎص ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﻮﻟﯽ‬
‫از او درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪ از ﻗﺼﺎص ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﮐﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺁن ﮐﻪ ﻣﺮد‬
‫ﻋﺮب رﺿﺎت دهﺪ و از اﺟﺮاﯼ ﻗﺼﺎص ﭼﺸﻢ ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ .‬ﺟﺒﻠﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﻮد از ﻣﺮد ﻋﺮب‬
‫ﺑﺮاﯼ اﺟﺮاﯼ ﻗﺼﺎص ﭼﻨﺪ روز ﻣﻬﻠﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻣﻬﻠﺖ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮد و ﺑﺮاﯼ ﮔﺮﻳﺰ از ﺣﮑﻢ‬
‫ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺎﻣﺎت رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ دﻳﻨﯽ را ﮐﻪ درﺁن ﻣﺮد ﻋﺮب ﺑﻴﺎﺑﺎن ﮔﺮدﯼ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﻣﻦ‬
‫راﺿﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاهﻢ« ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ از اﺳﻼم روﮔﺮدان ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬روزﯼ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم)ص( هﻨﮕﺎم ﻣﻮﻋﻈﻪﯼ ﻣﺮدم‪ ،‬از ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ از ﺧﺮ ﭘﺴﺖﺗﺮم‪ .‬ﻣﺮدﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺎﻣﺮ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﺷﻨﻴﺪ‬
‫و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺗﻮ واﻗﻌًﺎ از ﺧﺮ ﭘﺴﺖﺗﺮﯼ‪ .‬ﻋﺎﻣﺮ ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺁﻣﺪﻩ ﻣﺎﺟﺮا را‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ او را ﺧﻮاﺳﺖ و از او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﺟﺮا را ﺳﻮال ﮐﺮد وﻟﯽ ﺁن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺘﻪﯼ ﻋﺎﻣﺮ را‬
‫اﻧﮑﺎر ﮐﺮد‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺁﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮ ﺳﺨﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺁن ﻣﺮد ﺑﻪ دروغ ﻗﺴﻢ ﻳﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪام‪ .‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﺮاﯼ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮاﺳﺖ و ﭘﺲ از ﺁن دﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮔﺮ او ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪﻩ ﻣﺮا ﺗﺄﻳﻴﺪ ﮐﻦ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺻﺤﺎب ﺁﻣﻴﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺒﺮﻳﻴﻞ‬
‫ﺁﻣﺪ ﺁﻳﻪاﯼ ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﻋﺎﻣﺮ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﮐﺮد و ﮐﺬب ﺁن ﺷﺨﺺ ﺑﺮﻣﻼ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از رﺳﻮا ﺷﺪن‪ ،‬اﻗﺮار ﮐﺮد‬
‫وﻟﯽ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﻮﺑﻪاش را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪۵.‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪﯼ ﺳﺨﻦ ﺁن ﮐﻪ ارﺗﺪاد در ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻮاردﯼ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در هﻴﭻ ﻳﮏ از ﺁﻳﺎت‬
‫ارﺗﺪاد‪ ،‬اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد ﺑﻴﺎن ﻧﺸﺪﻩ و ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺨﻦ از وﻋﻴﺪ ﻋﺬاب ﺁﺧﺮت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد ﮐﻪ در ﻓﻘﻪ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬از ﮐﺪام ﻳﮏ از ﺁﻳﺎت اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد از رواﻳﺎت اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ از ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن‪ .‬و ﺳ ّﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد در‬
‫ﻗﺮﺁن ﺑﻴﺎن ﻧﺸﺪﻩ‪ ،‬ﻇﺎهﺮًا هﻤﺎن ﻧﮑﺘﻪاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﺎدﺁورد ﺷﺪﻳﻢ ﮐﻪ ارﺗﺪاد در ﻗﺮﺁن ﻏﻴﺮ از ارﺗﺪاد در‬
‫رواﻳﺎت اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد در ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ارﺗﺪاد ﻓﮑﺮﯼ ﻧﺒﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﮑﻠﻪ ارﺗﺪاد ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻳﺎ ﻗﻮﻣﯽ و‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪاﯼ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪۶«.‬از ﮔﻔﺘﺎر ﺁﻳﺖاﷲ ﻣﻮﺳﻮﯼ اردﺑﻴﻠﯽ ﭼﻨﺪﻧﮑﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ درﻳﺎﻓﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﻧﮑﺘﻪﯼ اول ﺁن ﮐﻪ‪ :‬اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد از ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ از رواﻳﺎت ﺑﻬﺮﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﻮ‬
‫اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دو ﻧﻮع دﻳﻦ ﻳﺎ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻦ دﻳﻨﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪﯼ دوم ﺁنﮐﻪ‪ :‬ارﺗﺪادﯼ ﮐﻪ در ﻗﺮﺁن ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻩ ﻋﻨﻮان ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدﯼ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻧﻪ اﻋﺘﻘﺎدﯼ و ﻓﮑﺮﯼ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن رواﻳﺖ از ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻧﻤﻮدﻩ اﺣﮑﺎم ﺟﺪﻳﺪﻩﯼ را در‬
‫ﻣﻔﻬﻮم واژﻩﯼ ارﺗﺪاد ﺟﺎﯼ دادﻩاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﻓﻊ ﺣﺎﺟﺎت ﺧﻮد ﺑﺪان ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪﻩ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﺳﺮﮐﻮب ﮐﺮدﻩاﻧﺪ و اﻻ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ارﺗﺪاد در رواﻳﺎت ﻏﻴﺮ از ﻣﻔﻬﻮم ﺁن در ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪.‬ﻧﮑﺘﻪﯼ‬
‫ﺳﻮم ﺁنﮐﻪ‪ :‬ارﺗﺪاد ﻣﺬﮐﻮر در ﻗﺮﺁن ﺁﺛﺎر ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داﺷﺘﻪ و ﻣﺨﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ در‬
‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻤﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﺸﺪﻩ و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ارﺗﺪاد ﺑﻪ ﻣﺠﺎزاتهﺎﯼ ﺳﺨﺖ و ﺧﺸﻦ و‬
‫ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪﯼ راوﻳﺎن ﻣﺤﮑﻮم ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬ﻣﻄﺎﻟﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺁﻳﺎت‬

‫در ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس‪ ،‬هﻔﺖ ﺁﻳﺖ از ﻣﺴﺄﻟﻪﯼ ارﺗﺪاد ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﻧﻤﻮدﻩ و اﺣﮑﺎﻣﯽ را ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪ و‬
‫هﻮﺷﺪارهﺎﯼ ﻻزم را دادﻩاﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎت ﺷﺮﻳﻔﻪ را ﺑﺎ دﻗﺖ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدهﻴﻢ و دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس‬
‫را در ﺑﺎرﻩﯼ ارﺗﺪاد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﺁورﻳﻢ‪ .‬ﺁﻳﺎت ﺷﺮﻳﻒ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ _١:‬ﺁﻳﺖ ‪ ،٢١٧‬ﺳﻮرﻩﯼ ﺑﻘﺮﻩ‪» :‬و ﻻ‬
‫ﻳﺰاﻟﻮن ﻳﻘﺎﺗﻠﻮﻧﮑﻢ ﺣﺘﯽ ﻳﺮدو ﮐﻢ ﻋﻦ دﻳﻨﮑﻢ ان اﺳﺘﻄﺎﻋﻮا و ﻣﻦ ﻳﺮﺗﺪد ﻣﻨﮑﻢ ﻋﻦ دﻳﻨﻪ ﻓﻴﻤﺖ و هﻮ ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻓﺎوﻟﺌﮏ ﺣﺒﻄﺖ اﻋﻤﺎﻟﻬﻢ ﻓﯽاﻟﺪﻧﻴﺎ واﻻﺧﺮة و اوﻟﺌﮑﻪ اﺻﺤﺎباﻟﻨﺎر هﻢ ﻓﻴﻬﺎ ﺧﺎﻟﺪون‪ «.‬هﻤﺎرﻩ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ در‬
‫ﺣﺎل ﺟﻨﮓ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را از دﻳﻦ ﺗﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﻳﻦ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدد و ﺑﻤﻴﺮد ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ اﺷﺨﺎﺻﯽ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن در دﻧﻴﺎ و ﺁﺧﺮت ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺁﻧﺎن اﺻﺤﺎب‬
‫ﺁﺗﺶ و هﻤﻴﺸﻪ در ﺁن ﺟﺎﯼ ﺧﻮاهﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺷﺄن ﻧﺰول اﻳﻦ ﺁﻳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮاﯼ ﻋﺒﺪاﷲ ﺟﺤﺶ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻳﻪاﯼ در اﻃﺮاف ﻣﮑﻪ اﻋﺰام ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﻮﺿﻊ ﺁﻳﺖ ﺷﺮﻳﻔﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ ارﺗﺪاد ﻓﮑﺮﯼ و ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ ﻧﺪارد‪ _٢.‬ﺁﻳﺖ ‪ ٢١‬ﺳﻮرﻩﯼ ﻣﺎﺋﺪﻩ‪» :‬ﻳﺎ ﻗﻮم‬
‫ادﺧﻠﻮا اﻻرض اﻟﻤﻘﺪﺳﺔ اﻟﺘﯽ ﮐﺘﺐ اﷲ ﻟﮑﻢ و ﻻ ﺗﺮدوا ﻋﻠﯽ ادﺑﺎرﮐﻢ ﻓﺘﻨﻘﻠﺒﻮا ﺧﺎﺳﺮﻳﻦ« اﯼ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﻴﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻘﺪس ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﯼ ﺷﻤﺎ ﻗﺮار دادﻩ اﺳﺖ وارد ﺷﻮﻳﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺼﺮ ﺑﺮﻧﮕﺮدﻳﺪ ﮐﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﺴﺮان ﻣﯽﺷﻮﻳﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺁﻳﺖ ﻣﺒﺎرﮎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻮم ﻣﻮﺳﯽ اﺳﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ورود ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻘﺪس ﺑﻪ ﺁﻧﺎن دادﻩ ﺷﺪ‬
‫ﺁﻧﺎن ﺗﻤﺮد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺁﻳﺖ ﻣﺒﺎرﮎ ﺁﻧﺎن را از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ وﻃﻦ ﺳﺎﺑﻖﺷﺎن ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ‬
‫ﻼ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ از اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺨﻦ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ وﻃﻦ و‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯼ ارﺗﺪاد اﺻ ً‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺁﺑﺎ و اﺟﺪادﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪_ ٣‬ﺁﻳﺖ ‪ ۵۴‬ﺳﻮرﻩﯼ ﻣﺎﺋﺪﻩ‪» :‬ﻳﺎ اﻳﻬﺎاﻟﺬﻳﻦ ﺁﻣﻨﻮا ﻣﻦ ﻳﺮﺗﺪ ﻣﻨﮑﻢ ﻋﻦ دﻳﻨﻪ ﻓﺴﻮف ﻳﺄﺗﯽاﷲ ﺑﻘﻮم ﻳﺤﺒﻬﻢ و‬
‫ﻳﺤﺒﻮﻧﻪ اذﻟﺔ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ اﻋﺰة ﻋﻠﯽ اﻟﮑﺎﻓﺮﻳﻦ ﻳﺠﺎهﺪون ﻓﯽﺳﺒﻴﻞاﷲ و ﻻ ﻳﺨﺎﻓﻮن ﻟﻮﻣﺔ ﻻﻧﻬﻢ ذﻟﮏ‬
‫ﻓﻀﻞاﷲ ﻳﺆﺗﻴﻪ ﻣﻦ ﻳﺸﺄ وﻻاﻟﻪ واﺳﻊﻋﻠﻴﻢ‪ «.‬در اﻳﻦ ﺁﻳﺖ ﻧﻴﺰ ﺳﺨﻦ از ارﺗﺪاد ﻓﮑﺮﯼ و ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ ﻧﻴﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ از ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرج ﺷﻮﻳﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺁورد ﮐﻪ‬
‫ﺧﺪا را دوﺳﺖ ﺑﺪارﻧﺪ و در راﻩ ﺧﺪا ﺟﻬﺎد و ﻣﺒﺎرزﻩ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و از هﻴﭻ ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﻧﺘﺮﺳﻨﺪ‪...‬‬

‫‪_ ۴‬ﺁﻳﺖ ‪ ١٠۶‬ﺳﻮرﻩ ﻧﺤﻞ‪» :‬ﻣﻦ ﮐﻔﺮ ﺑﺎﷲ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ اﻳﻤﺎﻧﻪ اﻻ ﻣﻦ اﮐﺮﻩ و ﻗﻠﺒﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﻻﻳﻤﺎن و ﻻﮐﻦ‬
‫ﻣﻦ ﺷﺮح ﺑﺎﻟﮑﻔﺮ ﺻﺪرًا ﻓﻘﻠﻴﻬﻢ ﻏﻀﺐ ﻣﻦ اﷲ و ﻟﻬﻢ ﻋﺬاب ﻋﻈﻴﻢ‪ «.‬ﺁﻳﺖ ﺷﺮﻳﻒ در ﺑﺎرﻩﯼ ﻳﺎﺳﺮ‪ ،‬ﺳﻤﻴﻪ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺎر و ﺑﻌﻀﯽ دﻳﮕﺮ از اﺻﺤﺎب و ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از هﺠﺮت ﺁن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﮑﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪﻩ ﻣﻮرد ﺁزار و ﺷﮑﻨﺠﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺎر ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺷﮑﻨﺠﻪهﺎ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺷﮑﻨﺠﻪﮔﺮان ﮐﻪ ﺳﺐ رﺳﻮل ﺧﺪا و ﺳﺘﺎﻳﺶ از ﺑﺖهﺎﯼ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻦ داد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺁزاد ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺪﻣﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا رﺳﻴﺪ و ﻣﺎﺟﺮا را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﭘﺮﺳﻴﺪ‪:‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺷﻨﺎم دادﯼ در ﻗﻠﺒﺖ ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ؟ ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻗﻠﺒًﺎ ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﻮدم‪ .‬ﺁﻳﺖ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ و او‬
‫را ﺗﺒﺮﺋﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺁﻳﺖ هﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ارﺗﺪاد ﻓﮑﺮﯼ و ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ‬
‫از ﻋﻘﺎﻳﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﮏ ﮐﻨﺪ و ﻳﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﻏﻴﺮ اﺳﻼﻣﯽ ﭘﻴﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻳﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪_ ۵‬ﺁﻳﺖ ‪ ٨۶‬ﺳﻮرﻩﯼ ﺁل ﻋﻤﺮان‪» :‬ﮐﻴﻒ ﻳﻬﺪﯼ اﷲ ﻗﻮﻣًﺎ ﮐﻔﺮوا ﺑﻌﺪ اﻳﻤﺎﻧﻬﻢ و ﺷﻬﺪوا ان اﻟﺮﺳﻮل ﺣﻖ‬
‫ﺟﺎﺋﻬﻢ اﻟﺒﻴﺘﺎت واﷲ ﻻ ﻳﻬﺪﯼ اﻟﻘﻮم اﻟﻈﺎﻟﻤﻴﻦ‪ «.‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻮﻣﯽ را هﺪاﻳﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﻳﻤﺎن‬
‫ﺁوردن و ﺷﻬﺎت دادن ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ رﺳﻮل و اﻳﻦ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺎ دﻻﻳﻞ و ﺑﻴﻨﺎت ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺁﻧﺎن ﺁﻣﺪﻩ‪،‬‬
‫ﮐﻔﺮورزﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻇﺎﻟﻢ را هﺪاﻳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪_ ۶‬ﺁﻳﺖ ‪ ١٣٧‬ﺳﻮرﻩﯼ ﻧﺴﺄ‪» :‬ان اﻟﺬﻳﻦ ﺁﻣﻨﻮا ﺛﻢ ﮐﻔﺮوا هﻢ ﺁﻣﻨﻮا ﺛﻢ ﮐﻔﺮوا ﺛﻤﺎزدادوا ﮐﻔﺮًا ﻟﻢ ﻳﮑﻦ اﷲ‬
‫ﻟﻴﻐﻔﺮﻟﻬﻢ و ﻻ ﻟﻴﻬﺪﻳﻬﻢ ﺳﺒﻴﻼ ﺷﺮاﻟﻤﻨﺎﻓﻘﻴﻦ ﺑﺎن ﻟﻬﻢ ﻋﺬاﺑًﺎ اﻟﻴﻤﺎ‪ «.‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺁﻳﺖ ﺷﺮﻳﻔﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﻌﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺎزﻳﭽﻪ ﻗﺮار دادﻩاﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺣﺰب‪ ،‬ﮔﺮوﻩ و دﺳﺘﻪ‪ ،‬روزﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮدا ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬دوﺑﺎرﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﮐﻔﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎرﯼ ارﺗﺪاد ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﮑﺮﯼ و اﻋﺘﻘﺎدﯼ‪ _٧.‬ﺁﻳﺖ ‪ ٧۴‬ﺳﻮرﻩﯼ ﺗﻮﺑﻪ‪» :‬ﻳﺤﻠﻔﻮن ﺑﺎﷲ ﻣﺎﻗﺎﻟﻮا و ﻟﻘﺪ ﻗﺎﻟﻮا ﮐﻠﻤﺔ اﻟﮑﻔﺮ و‬
‫ﮐﻔﺮوا و ﺑﻌﺪ اﺳﻼﻣﻬﻢ و هﻤﻮا ﺑﻤﺎﻟﻢ ﻳﻨﺎﻟﻮا و ﻣﺎﻧﻘﻤﻮا اﻻ ان اﻏﻨﻴﻬﻢ اﷲ و رﺳﻮﻟﻪ ﻣﻦ ﻓﻀﻠﻪ ﻓﺎن ﻳﺘﻮﺑﻮا‬
‫ﺑﮏ ﺧﻴﺮًا ﻟﻬﻢ وان ﻳﺘﻮﺑﻮا ﺑﻴﻌﺬﺑﻬﻢ اﷲ ﻋﺬاﺑًﺎ اﻟﻴﻤًﺎ ﻓﯽاﻟﺪﻧﻴﺎ واﻵﺧﺮة و ﻣﺎﻟﻬﻢ ﻓﯽاﻻرض ﻣﻦ وﻟﯽ و‬
‫ﻻﻳﻀﺮ‪ «.‬ﺁﻳﺖ ﻣﺒﺎرﮎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاﯼ ﻋﺎﻣﺮ و ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺪﮔﻮﻳﯽ‬
‫ﻼ‬
‫ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻧﺰول اﻳﻦ ﺁﻳﺖ دروﻏﺶ ﺁﺷﮑﺎر ﮔﺸﺖ و ﺧﻮد ﻧﻴﺰ اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺒ ً‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻩ ﺷﺪ‪.‬‬

‫از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪﯼ ﺁﻳﺎت ﺷﺮﻳﻔﻪﯼ ﻗﺮﺁن ﻣﻄﺎﻟﺐ زﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎط اﺳﺖ‪ _١:‬در ﻗﺮان ﻣﻘﺪس ﺁﻳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫اﺟﻤﺎل ﻳﺎ ﺗﻔﺼﻴﻞ اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد و ﺣﺪ ارﺗﺪاد را ﺑﻴﺎان ﮐﻨﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ارﺗﺪادهﺎ در ﺻﺪر اﺳﻼم و‬
‫ﻻ داراﯼ اﻧﮕﻴﺰﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎدﯼ ﻳﺎ ﻓﺮﻗﻪاﯼ ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﯽ‬ ‫هﻨﮕﺎم ﻧﺰول ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺪاد در ﺁن اﻳﺎم ﺣﺎﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺣﺰﺑﯽ و ﮔﺮوهﯽ داﺷﺘﻪ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﻢ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﺗﺸﮑﻴﻼﺗﯽ ﺷﮑﻨﻨﺪﻩ و ﺧﻄﺮﻧﺎﮎ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﻟﺬا ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺮﮐﺎﺗﯽ ﻣﻤﻨﻮع اﻋﻼم ﺷﺪﻩ و ﺣﺮام‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪_ ٢‬ارﺗﺪادهﺎﯼ ﺻﺪر اﺳﻼم ﻧﻮﻋًﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮرﺗﻀﻌﻴﻒ دﻳﻦ ﻳﺎ ﻓﺮار از ﻣﺠﺎزات و ﻳﺎ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت و‬
‫زﮐﺎت و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦهﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ارﺗﺪاد ﻓﮑﺮﯼ و ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ و اﻳﻦ ﮐﻪ ﺻﺮﻓًﺎ ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ‬
‫و ﻋﻘﻴﺪﻩ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪون اﻧﮕﻴﺰﻩﯼ ﺑﻴﺮوﻧﯽ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻗﻨﺎع ذهﻦ از دﻳﻦ ﻣﻨﺼﺮف‬
‫ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻗﺮﺁن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و اﺣﮑﺎﻣﯽ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺻﺎدر ﻧﮕﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪_ ٣‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﺪر اﺳﻼم ﮐﺴﯽ را ﺳﺮاغ ﻧﺪارﻳﻢ ﮐﻪ ﺣﺪ ارﺗﺪاد ﺑﺮ او ﺟﺎرﯼ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪_ ۴‬در ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻧﻮاع ارﺗﺪاد ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﺑﻮدﻩ و ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺎﺑﻞ ﻋﻔﻮ و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ اﺣﺘﻤﺎل دادﻩ اﻧﺪﮐﻪ در ﺻﺪر اﺳﻼم‪،‬؛ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ ﻣﺘﺼﻮر ﻧﺒﻮدﻩ ﭼﺮا‬
‫ﮐﻪ هﻤﻪﯼ ﻣﺮﺗﺪان ﺁن روز‪ ،‬ﺳﺎﺑﻘﻪﯼ ﮐﻔﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺮﺁن ﺁزادﯼ ﻋﻘﻴﺪﻩ واﻧﺪﻳﺸﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ اﺻﻞ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺧﻮد را ﭘﺮﭼﻤﺪار ﺁزادﯼ ﻓﮑﺮﯼ و اﻋﺘﻘﺎدﯼ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﻮدﻩ و هﻤﻮارﻩ‬
‫ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﻘﻞ را ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﮐﺎر ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻩ وﻣﺮدم را دﻋﻮت ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﻌﻘﻞ ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس‬
‫در ﻳﮏ ﺁﻳﺖ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﮐﻔﺎر ﻗﺮﻳﺶ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻟﮑﻢ دﻳﻨﮏ وﻟﯽ دﻳﻦ« و در ﺟﺎﯼ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻻ اﮐﺮاﻩ ﻓﯽاﻟﺪﻳﻦ« و در ﺁﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻣﻘﺮر ﻣﯽدارد‪» :‬ﻣﻦ ﺷﺎ ﻓﻠﻴﺆﻣﻦ وﻣﻦ ﺷﺄ ﻓﻠﻴﮑﻔﺮ« و در‬
‫ﺁﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻣﻘﺮر ﻣﯽدارد‪» :‬اﻧﺎ هﺪﻳﻨﺎﻩ اﻟﻨﺠﺪﻳﻦ اﻣﺎ ﺷﺎﮐﺮًا و اﻣﺎ ﮐﻔﻮرًا« اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻣﺒﺎرﮎ ﺁزادﯼ ﻋﻘﻴﺪﻩ‪،‬‬
‫اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻧﻤﻮدﻩ و ﺑﺎرهﺎ اﻋﻼم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس اﮔﺮ ﺁﻳﺎت ا رﺗﺪاد‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ارﺗﺪاد ﻓﮑﺮﯼ و ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺣﺪ ارﺗﺪاد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ ﻗﺮﺁن ﺗﻨﺎﻗﺾ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺗﺪاد از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻗﺮﺁن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺮم ﻧﻴﺴﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺠﺎزات و اﺟﺒﺎر و اﮐﺮاﻩ و‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺬب ﻳﺎ رﺑﺎ ﻳﺎ ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﮐﻪ ﺣﺮام ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ ﺟﺮم ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﻓﯽاﻟﻤﺜﻞ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ دروغ ﮔﻔﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﻀﺎﻳﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮارد ﺧﺎص ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺎدت دروغ ﻳﺎ ﻗﺴﻢ‬
‫دروغ ﮐﻪ از ﻣﻮﺿﻊ ﺑﺤﺚ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪.‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺁﻳﺎت ﻣﺒﺎرﮎ ﻗﺮﺁن ﺷﺎﻣﻞ ارﺗﺪاد‬
 ‫ﻓﮑﺮﯼ و ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮاﯼ ﭼﻨﻴﻦ ارﺗﺪادﯼ ﻧﻴﺰ وﻋﺪﻩﯼ ﻋﺬاب در ﺁﺧﺮت ﺑﺪهﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزهﻢ از دﻳﺪﮔﺎﻩ‬
‫ﻗﺮﺁن ارﺗﺪاد ﻓﮑﺮﯼ و ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ ﺟﺮم ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺠﺎزات دﻧﻴﻮﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ارﺗﺪاد از دﻳﺪﮔﺎﻩ رواﻳﺎﺗﺪر ﺑﺨﺶ اول‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ارﺗﺪاد و دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس را در ﻣﻮرد ﺁن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪ .‬اﻳﻨﮏ ﺑﺎﻳﺪ ارﺗﺪاد را ﺑﺎ ﻋﻴﻨﮏ رواﻳﺎت ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ و اﻗﺴﺎم ﺁن را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﯽ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬در ﻓﻘﻪ‬
‫اﻣﺎﻣﻴﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺁﻣﺪﻩ از رواﻳﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ را ﺑﺮ دوﮔﺮوﻩ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪﯼ ﻧﻤﻮدﻩاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ و ﻣﺮﺗﺪ‬
‫ﻣﻠﯽ‪ ،‬و هﺮﮐﺪام را داراﯼ اﺣﮑﺎم ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮدﻩاﻧﺪ؛ وﻟﯽ در ﻓﻘﻪ اهﻞ ﺳﻨﺖ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﻴﻦ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﯽ‬
‫و ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺣﮑﻢ و ﺁﺛﺎر ﺟﺰاﻳﯽ ﻗﺎﻳﻞ ﻧﮕﺸﺘﻪاﻧﺪ‪.‬واژﻩهﺎﯼ‪ :‬ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻧﻪ از‬
‫ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن و ﻧﻪ از رواﻳﺎت ﻣﺴﺘﻔﺎد ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻠﮑﻪ از اﺧﺘﺮاﻋﺎت و ﺻﻨﺎﻋﺎت ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻓﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﺛﺎرﯼ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺻﻄﻼح ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ و ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﯽ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﻓﺎﻗﺪ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﻮدﻩ از ﺻﺤﺖ و اﺗﻘﺎق‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ و ﻣﺮﺗﺪﻣﻠﻴﺪر ﺗﻌﺮﻳﻒ واژﻩهﺎﯼ ﻓﻘﻬﯽ ارﺗﺪاد و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺼﺪاق ﺁنهﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﺴﻴﺎر وﺟﻮد‬
‫دارد؛ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬هﺮﮐﺲ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش و ﻳﺎ ﻳﮑﯽ ازﺁﻧﺎن هﻨﮕﺎم اﻧﻌﻘﺎد ﻧﻄﻔﻪﯼ او ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﻮد و ﺑﻌﺪًا از اﺳﻼم روﺑﮕﺮداﻧﺪ »ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ« اﺳﺖ‪ ،‬و هﺮﮐﺲ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش‬
‫هﻨﮕﺎم اﻧﻌﻘﺎد ﻧﻄﻔﻪﯼ وﯼ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و او ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻩ دوﺑﺎرﻩ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮد »ﻣﺮﺗﺪ‬
‫ﻣﻠﯽ« اﺳﺖ‪.‬ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮ اﺳﻼم واﻟﺪﻳﻦ را در ﺣﻴﻦ ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻼﮎ ﻗﺮار دادﻩ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫در ﺧﺎﻧﻮادﻩﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﯽ »ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ« اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن ﭘﺪر و ﻣﺎدر در ﺣﻴﻦ اﻧﻌﻘﺎد ﻧﻄﻔﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﮐﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن‬
‫ﺷﺨﺺ را در هﻨﮕﺎم ﺑﻠﻮغ ﺷﺮط داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺑﻠﻮغ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺑﻠﻮغ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از ﺑﻠﻮغ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮد وﮐﻔﺮش ﺗﺎزﻣﺎن ﺑﻠﻮغ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﺟﻤﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺁﻣﺎرﯼ‬
‫ﺑﻮدن ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﮐﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻣﯽﺑﺎﻳﺴﺖ از ﺣﻴﻦ اﻧﻌﻘﺎد ﻧﻄﻔﻪﯼ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺸﺎن ﺗﺎ زﻣﺎن ﺑﻠﻮغ ﻓﺮزﻧﺪ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻴﺰ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻋﺎرف ﺑﻪ اﺣﮑﺎم‬
‫دﻳﻦ و ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺁنهﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻣﺤﻴﻂ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻴﺰ ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﮔﺮ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن ﺑﻌﺪ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﮐﺎﻓﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺼﺪاق »ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ« ﻗﺮار ﺧﻮاهﺪ ﮔﺮﻓﺖ؛ وﻟﯽ‬
‫درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺎﻻ ﺟﻤﻊ ﻧﺒﺎﺷﺪ ارﺗﺪاد ﻓﻄﺮﯼ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺮﺗﺪ‬
‫و اﻗﺴﺎم و اﻧﻮاع ﺁن ﮔﻔﺖوﮔﻮهﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻤﻮدﻩاﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺁﻧﭽﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻣﺸﻬﻮر و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دو ﮔﺮوﻩ از ﻣﺮﺗﺪان ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺼﺪاق ﻗﺎﺑﻞ درﮎ و ﻓﻬﻢ و اﻃﻤﻴﻨﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ _١:‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر او هﻨﮕﺎم اﻧﻌﻘﺎد ﻧﻄﻔﻪﯼ وﯼ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﺎزﻣﺎن ﺑﻠﻮغ او‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺑﻠﻮغ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﭙﺲ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق هﻤﻪﯼ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ اﺳﺖ‪ _٢.‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﮔﺮدد و ﺗﺎ زﻣﺎن ﺑﻠﻮغ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺁن هﻨﮕﺎم ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺲ از ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﻮد و دوﺑﺎرﻩ ﮐﺎﻓﺮ ﮔﺮدد ﺑﻪ اﺗﻔﺎق هﻤﻪﯼ ﻋﻠﻤﺎء ﻣﺮﺗﺪ ﻣﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ ازدﻳﺪﮔﺎﻩ اﻳﻦ ﻗﻠﻢ ﺗﻔﺎوﺗﯽ‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ و ﻣﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺗﻔﺎوتهﺎﯼ ﻣﺬﮐﻮر در ﮐﺘﺐ ﻓﻘﻬﯽ ﻓﺎﻗﺪ دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻊذﻟﮏ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪﯼ ﻣﺰﺑﻮر را ﻣﻮرد ﮔﻔﺖوﮔﻮ ﻗﺮار ﻣﯽدهﻴﻢ ﺗﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪﯼ ﺣﺎﺻﻠﻪ را ﮔﺰارش‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬رواﻳﺎت ﺑﺎب ارﺗﺪاددرﺑﺎب ارﺗﺪاد‪ ،‬رواﻳﺎت زﻳﺎدﯼ ﻣﺬﮐﻮر ﮔﺸﺘﻪ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﺁنهﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ارﺗﺪاد‬
‫ﻓﻄﺮﯼ و ﭘﻴﺎﻣﺪهﺎ و ﻣﺠﺎزاتهﺎﯼ ﺁﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺣﺪود ﻳﺎزدﻩ رواﻳﺖ را در ﺑﺎب ارﺗﺪاد ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دادﻩ و ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ذﮐﺮ هﺸﺖ رواﻳﺖ ﺑﺴﻨﺪﻩ ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻴﻦ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ‬
‫رواﻳﺖ ﺻﺤﻴﺤﻪ و ﻳﮏ رواﻳﺖ ﻣﻮﺛﻘﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻘﻴﻪﯼ رواﻳﺎت ﻳﺎ ﺿﻌﻴﻒ و ﻳﺎ ﻣﺠﻌﻮل هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﮏ ﺑﻪ ﺗﻌﺪادﯼ از اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬رواﻳﺖ اول‪»:‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﺑﺎﺳﻨﺎدﻩ ﻋﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺮأت ﺑﺨﻂ رﺟﻞ اﻟﯽ اﺑﯽاﻟﺤﺴﻦ اﻟﺮﺿﺎء‪:‬رﺟﻞ وﻟﺪ ﻋﻠﯽ اﻻﺳﻼم ﺛﻢ ﮐﻔﺮوا ﺷﺮﮎ و ﺧﺮج ﻋﻦ‬
‫اﻻﺳﻼم‪ ،‬هﻞ ﻳﺴﺘﺘﺎب او ﻳﻘﺘﻞ وﻻﻳﺴﺘﺘﺎب؟ ﻓﮑﺘﺐ)ع( ﻳﻘﺘﻞ‪٩«.‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﻣﮑﺘﻮﺑﯽ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪم ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم رﺿﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪﻩ ﺑﻮد‪ :‬ﻣﺮدﯼ در ﺧﺎﻧﻮادﻩﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻩ ﺳﭙﺲ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻩ و‬
‫ﻣﺸﺮﮎ ﮔﺮدﻳﺪﻩ و از اﺳﻼم ﺧﺎرج ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺁﻳﺎ ﺗﻮﺑﻪ دادﻩ ﻣﯽﺷﻮد ﻳﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭘﺲ اﻣﺎم رﺿﺎ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬در اداﻣﻪﯼ رواﻳﺖ ﺁﻣﺪﻩ‪» :‬ﻓﺎﻣﺎاﻟﻤﺮأة اذا ارﺗﺪت ﻓﺎﻧﻬﺎﻻ ﺗﻘﺘﻞ ﻋﻠﯽ ﮐﻞ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻞ ﺗﺨﻠّﺪ‬
 ‫ﻓﯽاﻟﺴﺠﻦ ان ﻟﻢ ﺗﺘﺐ‪ «.‬زن ﻣﺮﺗﺪ ﺑﻪ هﻴﭻ ﺣﺎل ﮐﺸﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ زﻧﺪان اﺑﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و از ﻋﻤﺪﻩ ﺗﺮﻳﻦ دﻻﻳﻞ ﺑﺎب ارﺗﺎد‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬ﻓﻘﻴﻬﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮاﯼ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁوردن ﻣﻼﮎ و ﻣﻌﻴﺎر »ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ« ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪﯼ »وﻟﺪ‬
‫ﻋﻠﯽ اﻻﺳﻼم« ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﮔﺮﭼﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ و ﻣﺼﺎدق ﺁن ﮔﻔﺖوﮔﻮ و ﺟﺪال ﺑﺴﻴﺎر ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﺪر ﻣﺘﻘﻴﻦ‬
‫از ﻣﺼﺪاق اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻮادﻩﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن و در ﻣﺤﻴﻂ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺑﻠﻮغ اﻇﻬﺎر ﮐﻔﺮ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ از اﺳﻼم ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺮاﺣﺘًﺎ‬
‫اﻇﻬﺎر ﮐﻔﺮ ﻧﮑﺮدﻩ و ﻳﺎ از ﻋﻘﻴﺪﻩﯼ اﻟﺤﺎدﯼ ﺧﻮد ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻧﮑﺮدﻩ و اﻗﺮار ﺟﺪﯼ و ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺮ ارﺗﺪاد ﺧﻮد‬
‫ﻧﮑﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪاق ﻣﺮﺗﺪ واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد و هﻴﭻ ﮐﺲ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺑﻪ او اﻓﺘﺮاﯼ ﮐﻔﺮ و اﻟﺤﺎد وارد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ هﻤﭽﻮن »ﮐﻔﺮ و اﺷﺮﮎ و ﺧﺮج ﻋﻦ اﻻﺳﻼم« ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺟﺪﯼ‪ ،‬ﺻﺮﻳﺢ و ﻗﺎﻃﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﺮﺗﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ و ﺣﺘﺎ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩﯼ اﺳﻼﻣﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻩ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا‬
‫ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻳﮏ اﻣﺮ ﺑﺎﻃﻨﯽ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺧﻮد ﺷﺨﺺ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدت را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎرﯼ‬
‫ﻧﻤﻮدﻩ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻇﻬﺎر ﺑﺎزﮔﺸﺖ از اﺳﻼم ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺎ وﻇﻴﻔﻪ دارﻳﻢ او را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺣﺘﺎ اﮔﺮ در دل‬
‫ﺧﻮد ﺗﺮدﻳﺪهﺎﻳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﻴﺎورد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺎﻳﺰ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ از او ﺳﻮال ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻳﺎ ﻓﻼن ﻣﺴﺄﻟﻪﯼ اﺳﻼﻣﯽ ﻋﻘﻴﺪﻩ دارد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ‪ .‬ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬وﻻل ﺗﻘﻮﻟﻮا ﻟﻤﻦ اﻟﻘﯽ اﻟﻴﮑﻢ اﻟﺴﻼم‪ ،‬ﻟﺴﺖ ﻣﻮﻣﻨًﺎ«‪ ١٠‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﮕﻮﻳﻴﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺴﺘﯽ‪.‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬از رواﻳﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺪاﻗﻞ واﺟﺪ دو ﺷﺮط‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪:‬اوﻻً‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻮادﻩﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﯽ هﺬا ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺑﻮدن ﻳﮑﯽ از واﻟﺪﻳﻦ ﮐﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﺑﯽ اﻋﺘﻘﺎدﯼ‪ ،‬ﺁن را ﺻﺮاﺣﺘًﺎ اﺑﺮاز و اﻋﻼم ﻧﻤﻮدﻩ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫هﺮﭼﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ رواﻳﺖ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪ ﺑﯽاﺷﮑﺎل اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻔﺎد رواﻳﺖ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺮدود اﺳﺖ‪:‬ﻋﻠﺖ اول‬
‫ﺁن ﮐﻪ‪ ،‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺮﺁن اﺳﺖ؛ زﻳﺮا در ﻗﺮﺁن ﺑﺮاﯼ ارﺗﺪاد ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﻣﻘﺮر ﻧﮕﺸﺘﻪ و ﺗﻔﺎوﺗﯽ‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﺠﺎزات زن و ﻣﺮد ﻧﻴﺰ ﻗﺎﻳﻞ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻠﺖ دوم ﺁن ﮐﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ ﻳﺎ ﻋﺪم اﺳﺘﻴﺘﺎﺑﻪﯼ او‪ ،‬ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻮادﻩﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁﻣﺪﻩ‪،‬‬
‫ﻳﮏ ﺣﮑﻢ ﺟﺒﺮﯼ اﺳﺖ و ﻋﻴﻦ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﺑﻪ ﻣﺎﻻﻳﻄﺎق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪن در ﺧﺎﻧﻮادﻩﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻳﮏ اﻣﺮ اﺧﺘﻴﺎرﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﻳﺎ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ را ﺑﭙﺬﻳﺮد ﮐﻪ از‬
‫ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺶ ﺧﺎرج ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻋﻠﻴﺖ ﺳﻮم ﺁنﮐﻪ‪ ،‬ﻣﻔﺎد اﻳﻦ رواﺳﺖ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﺳﻴﺮﻩﯼ رﺳﻮل ﺧﺪاﺳﺖ؛‬
‫زﻳﺮا رﺳﻮل اﻋﻈﻢ اﺳﻼم هﻴﭻ ﻣﺮﺗﺪﯼ را ﻣﺠﺎزات ﻳﺎ اﻋﺪام ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬رواﻳﺖ دوم‪:‬ﻋﻤﺎر ﺳﺎﺑﺎﺗﯽ از‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ن ﮐﻬﺴﻤﻌﺖ اﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ)ع( ﻳﻘﻮل‪ :‬ﮐﻞ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ارﺗﺪ ﻋﻦ اﻻﺳﻼم و‬
‫ﺟﺤﺪ ﻣﺤﻤﺪ)ع( ﻧﺒﻮّﺗﻪ و ﮐﺬّﺑﻪ‪ ،‬ﻓﺎن دﻣﻪ ﻣﺒﺎح ﻟﻤﻦ ﺳﻤﻊ ذﻟﮏ ﻣﻨﻪ و اﻣﺮأﺗﻪ ﺑﺎﻳﻨﺔ ﻣﻨﻪ و ﻳﻘﺴﻢ ﻣﺎﻟﻪ ﻋﻠﯽ‬
‫ورﺛﺘﻪ و ﺗﻌﺘﺪاﻣﺮاﺗﻪ ﻋﺪة اﻟﻤﺘﻮﻓﯽ ﻋﻨﻬﺎ زوﺟﻬﺎ و ﻋﻠﯽ اﻻﻣﺎم ان ﻳﻘﺘﻠﻪ وﻻﻳﺴﺘﺘﻴﺒﻪ«‪ ١١‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق‬
‫ﺷﻨﻴﺪم ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬هﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ در ﻣﻴﺎن دو ﻣﺴﻠﻤﺎن )ﭘﺪر و ﻣﺎدر( ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﻮد و از‬
‫اﺳﻼم ﻣﺮﺗﺪ ﺷﻮد و ﻧﺒﻮت ﻧﺒﯽ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺗﮑﺬﻳﺒﺶ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ هﺮﺁﻳﻨﻪ ﺧﻮن او ﻣﺒﺎح اﺳﺖ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از او ﺑﺸﻨﻮد و از روزﯼ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﺷﻮد هﻤﺴﺮش از او ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ وﯼ ﻧﺰدﻳﮏ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﺎﻟﺶ ﺑﺮ ورﺛﻪاش ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽﮔﺮدد و زوﺟﻪاش ﻋﺪﻩﯼ وﻓﺎت ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﺑﺮ اﻣﺎم اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺗﻮﺑﻪاش ﻧﺪهﺪ‪.‬در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﭼﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ و دﻗﺖ اﺳﺖ‪ _١ :‬ﺁﻳﺎ‬
‫واژﻩ »ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ« ﺑﺎ ﺻﻴﻐﻪﯼ ﺟﻤﻊ ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﻮد ﻳﺎ ﺗﺸﻨﻴﻪ؟‪ _٢‬ﺁﻳﺎ واژﻩﯼ »ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ« ﺑﺪون »ال«‬
‫ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻏﻠﻂ؟‪ _٣‬ﺁﻳﺎ ﻣﻨﻈﻮر از ﺟﻤﻠﻪ‪» :‬ﺣﺠﺪ و ﮐﺬب« ﺷﮏ و ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻘﻴﻦ‬
‫اﻋﺘﻘﺎداﺗﺶ را از دﺳﺖ ﺑﺪهﺪ؟‪ _۴‬ﺟﻤﻠﻪﯼ‪» :‬ﻓﺎن دﻣﻪ ﻣﺒﺎح ﻟﻤﻦ ﺳﻤﻊ ذﻟﮏ ﻣﻨﻪ« ﻳﻌﻨﯽ هﺮﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻤًﺎ ارﺗﺪاد ﺷﺨﺺ را ﺑﺸﻨﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ او را ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻳﮏ ﻧﻮع ﺑﯽاﺣﺘﻴﺎﻃﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺎن ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻧﻈﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮﯼ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق اوﻟﻴﻪﯼ ﻣﺘﻬﻢ ﮐﻪ دﻓﺎع از ﺧﻮد در ﻳﮏ‬
‫ﻣﺤﮑﻤﻪ ﺻﺎﻟﺤﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ _۵.‬ﺻﺪر و ذﻳﻞ اَن رواﻳﺖ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا در ﺻﺪر ﺁن ﺁﻣﺪ ﮐﻪ‬
 ‫هﺮﮐﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺮﺗﺪ را ﺑﮑﺸﺪ و در ذﻳﻞ ﺁن ﺁﻣﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻳﺪ او را ﺑﮑﺸﺪ و ﺗﻮﺑﻪاش ﻧﺪهﺪ‪ _۶.‬اﻳﻦ‬
‫رواﻳﺖ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و داراﯼ اﺣﮑﺎم ﻣﻦ در ﺁوردﯼ از ﻗﺒﻴﻞ ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺮﺗﺪ‪ ،‬ﺟﺪاﻳﯽ‬
‫هﻤﺴﺮش‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻣﻮاﻟﺶ و ‪ ...‬ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ اﺣﮑﺎم ﺟﻌﻠﯽ و ﻏﻴﺮ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ _٧.‬ﺳﻨﺪ اﻳﻦ رواﻳﺖ هﻢ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ؛ ﻋﻠﯽ هﺬا ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪.‬رواﻳﺖ ﺳﻮم‪»:‬ﻋﻦ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)ع( اﻣﺮ ﺑﻘﺘﻞ اﻟﻤﺮﺗﺪ و ﻗﺎل‪:‬‬
‫ﻣﻦ وﻟﺪ ﻋﻠﯽ اﻻﺳﻼم ﻓﺒﺪل دﻳﻨﻪ ﻗﺘﻞ و ﻟﻢ ﻳﺴﺘﺘﺐ‪ ١٢«.‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽ دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫هﺮﮐﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ دﻳﻦ ﺧﻮد را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﻨﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻮﺑﻪ دادﻩ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬اﻳﻦ‬
‫رواﻳﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺳﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺿﻌﻴﻒاﻟﺴﻨﺪ و از ﮐﺘﺎب ﺿﻌﻴﻒ دﻋﺎﺋﻢاﻻﺳﻼم ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﯽ زﻣﺎن اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪان ﺧﻮارج ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ را ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ اﺳﻼﻣﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ﭘﺪﻳﺪ ﺁوردﻩ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻼ ﻣﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﻨﺼﺮ‪ ،‬ﻓﺄﺗﯽ ﺑﻪ‬ ‫رواﻳﺖ ﭼﻬﺎرم»ﻋﻦ ﻓﻀﻴﻞ ﺑﻦ ﻳﺴﺎر‪ ،‬ﻋﻦ اﺑﯽ ﻋﺒﺪاﷲ)‪ (١۴‬ان رﺟ ً‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﺘﺎﺑﻪ ﻓﺎﺑﯽ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻓﻘﺒﺾ ﻋﻠﯽ ﺷﻌﺮﻩ ﺛﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻃﺌﻮا ﻳﺎ ﻋﺒﺎد اﷲ ﻓﻮﻃﯽء ﺣﺘﯽ ﻣﺎت‬
‫)ﻓﻮﻃﺌﻮا ﺣﺘﯽ ﻣﺎت(‪ ١٣«.‬ﻓﻀﻴﻞ ﺑﻦ ﻳﺴﺎر از اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮدﯼ از ﻣﺴﻠﻤﺎنهﺎ‬
‫ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ او را ﻧﺰد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺁوردﻧﺪ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺗﻮﺑﻪاش داد‪ .‬وﻟﯽ او از ﻗﺒﻮل ﺗﻮﺑﻪ اﻣﺘﻨﺎع‬
‫ورزﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻮﻳﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯼ ﺑﻨﺪﻩﮔﺎن ﺧﺪا ﻟﮕﺪ ﮐﻮﺑﺶ ﮐﻨﻴﺪ! ﭘﺲ اورا ﻟﮕﺪ ﮐﻮب ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﺮد‪.‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺘﻮاﯼ ﻣﺸﻬﻮر و رواﻳﺎت ﺳﺎﺑﻖ اﻟﺬﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪﯼ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻳﺎ او را ﺗﻮﺑﻪ دادﻧﺪ وﻟﯽ اﺗﻮ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮد‪.‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺮﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺪ را ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻗﺘﻞ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻌﺎرف )ﺑﺎﻟﮕﺪ ﮐﻮب( و هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﺷﮑﻨﺠﻪ را ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ)ع(‬
‫ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ ﮐﻪ اﻓﺘﺮا و ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺿﻌﻴﻒاﻟﺴﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬رواﻳﺖ ﭘﻨﺠﻢ‪»:‬ﻋﻦ اﺑﯽ ﻋﺒﺪاﷲ‪ :‬ﻓﯽ اﻟﺼﺒﯽ ﻳﺨﺘﺎراﻟﺸﺮﮎ و هﻮ ﺑﻴﻦ اﺑﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻﻳﺘﺮﮎ و ذاﮎ‬
‫اذا ﮐﺎن اﺣﺪ اﺑﻮﻳﻪ ﻧﺼﺮاﻧﻴﺎ‪ «.‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( در ﻣﻮرد ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫و ﺷﺮﮎ را اﺧﺘﻴﺎر ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬رهﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﻳﻦ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از‬
‫واﻟﺪﻳﻨﺶ ﻧﺼﺮاﻧﯽ و دﻳﮕﺮﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬دراﻳﻦ رواﻳﺖ ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺮﺁن ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪﯼ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ _١:‬ﻣﺠﺎزات ﻗﺘﻞ ﻳﺎ رهﺎ ﻧﺸﺪن در ﻣﻮرد ﺷﺨﺺ ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎت‬
‫دﻳﻦ اﺳﺖ‪ _٢.‬اﻳﻦ رواﻳﺖ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﺠﻬﻮل‪ ،‬ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ‪ _٣.‬اﻳﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺗﺎﺑﻊ اﺷﺮف واﻟﺪﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﮏ ﺳﺨﻦ ﻣﺸﻬﻮر و ﺑﯽ اﺳﺎس اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻼوﻩ ﺁن ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﻮاﻋﺪ‬
‫ﺣﻘﻮق ﺟﺰاﯼ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺘﻬﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﻮد و ﻳﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺠﺎزات را ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻣﯽدهﺪ و ﻧﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﯽ هﺬا در ﻣﻮﺿﻮع رواﻳﺖ ﻓﻮق‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﺪر‬
‫ﻳﺎ ﻣﺎدر ﻣﺴﻠﻤﺎن داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪﻩ و اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺠﺎزات را ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ _۴.‬اﻳﻦ رواﻳﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻣﺸﻬﻮر و ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺠﺎزات اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﺪرءاﻟﺤﺪود ﺑﺎﻟﺸﺒﻬﺎت« ﻳﻌﻨﯽ‬
‫ﺣﺪود و ﻣﺠﺎزاتهﺎ ﺑﺎ اﻧﺪﮎ ﺷﺒﻪاﯼ ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﯽ هﺬا در ﻣﻮﺿﻮع رواﻳﺖ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﭘﺪر‬
‫ﻳﺎ ﻣﺎدر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد ﺗﺎ از ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ ﺷﻮد‪.‬رواﻳﺖ ﺷﺸﻢ‪»:‬ﻋﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‬
‫ﻋﻦ اﺧﻴﻪاﻟﯽاﻟﺤﺴﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄﻟﺘﻪ ﻋﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺗﻨﺼﺮ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﻘﺘﻞ وﻻ ﻳﺴﺘﺘﺎب‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻓﻨﺼﺮاﻧﯽ اﺳﻠﻢ ﺛﻢ ارﺗﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺴﺘﺘﺎب ﻓﺎن رﺟﻊ و اﻻ ﻗﺘﻞ‪ ١۵«.‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ از ﺑﺮادرش اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از او در‬
‫ﻣﻮرد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺳﻮال ﻧﻤﻮدم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻮﺑﻪ دادﻩ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﺴﻴﺤﯽ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ از اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺮدد؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮﺑﻪ دادﻩ ﻣﯽﺷﻮد اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد و ﺑﻪ‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﮐﻪ هﻴﭻ و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮑﺮد ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬اﻳﻦ رواﻳﺖ از ﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪ ﺑﯽاﺷﮑﺎل اﺳﺖ و در‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪﻩﯼ ﺣﮑﻢ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ و ﻣﻠﯽ ﻧﻴﺰ هﺴﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺤﻞ ﻧﻘﺪ و ﻧﻈﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬در ﺑﺎب‬
‫ارﺗﺪاد‪ ،‬رواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪدﯼ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﻩاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺁنهﺎ هﻤﻴﻦ ﭼﻨﺪ رواﻳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻨﮏ ﻧﮕﺎﻩ ﮐﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﻔﺎد ﺗﻤﺎﻣﯽ رواﻳﺎت ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ و ﻋﻘﻴﺪﻩﯼ ﺧﻮد را ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﺳﺎزﻳﻢ‪ .‬ﻧﻘﺪ و ﻧﻈﺮدر‬
‫ﺑﺎرﻩﯼ رواﻳﺎت ﺑﺎب ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﺁن ﭼﻪ ﮐﻪ در ذﻳﻞ هﺮ رواﻳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺁﻣﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻓﻬﺮﺳﺖوار ﺑﻴﺎن داﺷﺖ‪ _١:‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮﺁن و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺳﻴﺮﻩﯼ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛‬
‫ﻟﺬا ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد و اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ _٢.‬اﻳﻦ رواﻳﺎت از ﻟﺤﺎظ ﺳﻨﺪ وﻣﻨﺒﻊ ﺻﺪور ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﺟﺪﯼ‬
‫هﺴﺘﻨﺪ‪ _٣.‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﺮ ﺧﻼف ﻋﻘﻞ و ﻗﻮاﻋﺪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ در ﻣﻮرد ﺁزادﯼ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ _۴.‬اﻳﻦ‬
 ‫رواﻳﺎت ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ اﺳﻼﻣﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺁزادﯼ ﻋﻘﻴﺪﻩ را ﺛﺒﺖ ﻧﻤﻮدﻩ و ﺷﻌﺎر‬
‫ﻣﯽدهﻨﺪ‪ _۵.‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﺮﺧﻼف ﺻﺮﻳﺢ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن در ﻣﻮرد ﺁزادﯼ ﻣﺬهﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻻ‬
‫اﮐﺮاﻩ ﻓﯽاﻟﺪﻳﻦ« و »ﻣﻦ ﺷﺄن ﻓﻠﻴﺌﻮﻣﻦ و ﻣﻦ ﺷﺄ ﻓﻠﻴﮑﻔﺮ« و »و ﻣﺎ ﻋﻠﯽ اﻟﺮﺳﻮل اﻻ اﻟﺒﻼغ« و »اﻧﺖ‬
‫ﻣﺬﮐﺮ ﻟﺴﺖ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﺑﻤﺼﻴﻄﺮ« و »اﻟﺬﻳﻦ ﻳﺴﺘﻤﻌﻮن اﻟﻘﻮل ﻓﻴﺘﺒﻌﻮن اﺣﺴﻨﻪ«‪ _۶.‬اﻳﻦ رواﻳﺎت درﻣﻮرد‬
‫ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ‪ ،‬داراﯼ ﺣﮑﻢ ﺟﺒﺮﯼ هﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﺠﺎزات ﻗﺘﻞ و ﻋﺪم اﺳﺘﺘﺎﺑﻪ را ﺑﻪ اﻣﺮﯼ ﻣﺘﺮﺗﺐ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺘﻬﻢ ﻳﺎ ﻣﺠﺮم ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ﺗﻮﻟﺪ در ﺧﺎﻧﻮادﻩﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن(‪ _٧‬ارﺗﺪاد در ﺻﺪر اﺳﻼم و‬
‫زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺑﯽﻧﻈﻤﯽ داﺷﺘﻪ و ﻣﺮﺗﺪان ﺗﻌﻤﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ارﺗﺪاد ﺧﻮد ﺷﮑﺴﺖ و ﺿﻌﻒ را ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﮐﻨﻨﺪ و هﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﺷﺪن‬
‫ﻋﻤﻠﺸﺎن ﻣﯽﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺟﺮم ﺟﺰ اﺧﻼل ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻊ ذﻟﮏ رﺳﻮل ﻋﻈﻴﻢاﻟﺸﺄن‬
‫اﺳﻼم ﺁن را ﺟﺮم ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ را ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺮﺗﺪان اﻋﻤﺎل ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ و ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس ﻧﻴﺰ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻮدن ارﺗﺪاد را ﻣﻘﺮر ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻠﻤﺎﯼ اﻋﻼم اﻳﻦ اﺣﮑﺎم ﺷﺪﻳﺪ و ﻏﻼظ را از ﮐﺠﺎ اﺳﺘﻨﺒﺎط‬
‫ﮐﺮدﻩاﻧﺪ؟‪ _٨‬دﻳﻨﺪارﯼ ﻳﮏ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﯽ ﻓﺮدﯼ و ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﻳﯽ ﺁن ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻋﻬﺪﻩﯼ ﺧﻮد ﻓﺮد‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻧﻔﻴًﺎ و اﺛﺒﺎﺗًﺎ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ _٩ .‬اﮔﺮ ارﺗﺪاد در‬
‫زﻣﺎنهﺎﯼ ﻗﺪﻳﻢ ﺁﺛﺎر ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داﺷﺘﻪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﻳﺎ ﭘﻴﺮوزﯼ ﺟﻤﻌﯽ را ﭘﺪﻳﺪ ﺑﻴﺎورد‪،‬‬
‫اﻣﺮوزﻩ هﻴﭻ اﺛﺮ ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﻠﯽ هﺬا اﮔﺮ ﻓﺮدﯼ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﺮدم هﻴﭻ‬
‫ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﻓﺮﺿًﺎ ارﺗﺪاد در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻘﻄﻊهﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺮﻣﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺮوزﻩ ﻗﻄﻌًﺎ ﻳﮏ ﻋﻤﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎﻧﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ _١٠.‬ﻃﺮﻓﺪاران ﺣﺪ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﺟﺰ ﭼﻨﺪ‬
‫رواﻳﺖ ﺿﻌﻴﻒ و ﻣﺠﻌﻮل‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪﯼ از ﮐﺘﺎب و ﻋﻘﻞ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺮاز ﺻﺤﺖ رواﻳﺖ و‬
‫اﺣﺮاز ﺻﺪور ﺁنهﺎ اﻣﺮﯼ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺖ‪.‬ﻣﻮﺟﺒﺎت ارﺗﺪاددﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪﯼ ﺗﺸﮑﻴﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ را ﺣﺘﺎ ﺑﺎ اﮐﺮاﻩ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎرﯼ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم دﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ او‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﺑﺪ و زاهﺪ و ﺷﺐ زﻧﺪﻩ دار »ﺻﺎﺋﻤًﺎ ﺑﺎﻟﻨﻬﺎر و ﻗﺎﺋﻤًﺎ ﺑﺎﻟﻠﻴﻞ« ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬دﻳﻦ اﺳﻼم ﻳﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﻮاع و اﺣﮑﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ رﻳﺸﻪ در وﺣﯽ و اﻟﻬﺎم‬
‫دارد‪.‬‬

‫ﻣﮑﺘﺐ اﺳﻼم داراﯼ اﺑﻌﺎد ﻣﺎدﯼ‪ ،‬ﻣﻌﻨﻮﯼ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎدﯼ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺣﻘﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ‬
‫دﻳﺪ و ﺑﻪ دﻗﺖ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺗﺮدﻳﺪ و اﻧﮑﺎر ﮐﺪام ﺑﻌﺪ از اﺑﻌﺎد اﺳﻼم ﻳﺎ ﮐﺪام ﺑﺨﺶ از ﺑﺨﺶهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺁن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ارﺗﺪاد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬ﺁن ﭼﻪ ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﻌﺮوف و ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و در هﺮﮐﻮﯼ و ﺑﺮزن‬
‫ﺷﻨﻴﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮑﺎر ﺿﺮورﯼ دﻳﻦ ﺑﺎﻋﺚ ارﺗﺪاد ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬ﺿﺮورﯼ دﻳﻦ ﭼﻴﺴﺖ؟ﻓﻘﻴﻬﺎن‬
‫ﻣﻌﻈﻢ در هﻴﭻ ﺑﻌﺪ از اﺑﻌﺎد ارﺗﺪاد و ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺁن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ واﺿﺢ اﺳﺖ ﻳﮏ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪاﯼ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس ﻧﺒﺎﺷﺪ و در ﻗﺮﺁن ﻋﻨﻮانهﺎﯼ ﻣﺮﺗﺪ ﻓﻄﺮﯼ و ﻣﻠﯽ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻨﻮان‬
‫ﺿﺮورﯼ دﻳﻦ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ و ‪ ...‬ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺴﺄﻟﻪﯼ ﺿﺮورﯼ دﻳﻦ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻓﻘﻴﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺷﺨﺺ اﻧﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻣﻼﮎ و ﻣﻌﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﭼﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ وﺟﻮب ﻓﻌﻠﯽ اﻣﺮﯼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺁن را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻗﺒﻮﻟﺶ ﻧﺪارم‪،‬‬
‫ﺿﺮورﯼ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻘﺪس اردﺑﻴﻠﯽ اﻳﻦ اﻣﺮ را اﻧﮑﺎر ﺿﺮورﯼ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﻳﮕﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﮑﻤﯽ را ﮐﻪ هﻤﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ از اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﺎ ﮐﻔﺎر هﻢ ﺟﻮاز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺁن‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ از اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ هﻤﻪﯼ ﻣﺮدم ﺑﻪ وﺿﻮح و ﺑﺪون ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﮑﻤﯽ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺿﺮورﯼ دﻳﻦ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺿﺮورﯼ دﻳﻦ ﻳﻌﻨﯽ اﻣﺮ ﺑﺪﻳﻬﯽ دﻳﻦ‪.‬ﺟﻤﻌﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻣﺮﯼ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻓﺮق اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻻ اﻧﮑﺎر‬‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺁن اﻣﺮ اﺟﻤﺎع داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻧﮑﺎر ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺮﯼ ﻣﻌﻤﻮ ً‬
‫اﺟﻤﺎع ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ اﻧﮑﺎر ﺿﺮورﯼ‪.‬ﺑﻪ هﺮﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯼ دوم را ﻣﯽﺗﻮان در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺿﺮورﯼ‬
‫ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش ﻗﺮار داد و ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺿﺮورﯼ دﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ اﻣﺮﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺪﻳﻬﯽ‪ ،‬ﻓﻄﺮﯼ و ﺟﺒﻠﯽ از‬
‫دﻳﻦ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد و هﺮﮐﺲ اﻋﻢ از ﻋﺎﻟﻢ وﺟﺎهﻞ ﺁن را ﺟﺰء اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ‬
‫اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻏﻴﺒﺖ اﻣﺎم زﻣﺎن‪ ،‬رﺟﻌﺖ اﺋﻤﻪﯼ اهﻞ ﺑﻴﺖ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺣﺠﻴﺖ اﻋﻤﺎل اﺻﺤﺎب و ﺧﻠﻔﺎ‪،‬‬
‫ﺣﺠﻴﺖ ﻓﺘﻮاﯼ ﻓﻘﻴﻬﺎن و ‪ ...‬ﺿﺮورﯼ دﻳﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬ﭼﺮا ﻣﻨﮑﺮ ﺿﺮورﯼ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؟ﺁﻳﺖاﷲ‬
‫ﻣﻮﺳﻮﯼ اردﺑﻴﻠﯽ در ذﻳﻞ ﻋﻨﻮان ﺑﺎﻻﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪»:‬هﻤﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻓﺮدﯼ‬
‫ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﺮاﯼ ﺟﻮاﻣﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻻزم ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﻣﺮوز ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺟﺎﻳﮕﺰن ﺁن ﺷﺪﻩ و ﻣﺮدم دو ﻧﻮع‬
 ‫ﺑﺪﻳﻬﯽ ﺑﻪ دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم زﮐﺎت و دﻳﮕﺮﯼ ﻣﺎﻟﻴﺎت و دوﻟﺖ وﻇﻴﻔﻪ دارد‪ .‬ﻓﻘﺮاﯼ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را ادارﻩ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺼﺮﻓﯽ ﺑﺮاﯼ زﮐﺎت ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮدﯼ ﮐﻪ از وﺟﻮب زﮐﺎت‬
‫اﻃﻼع دارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺒﻪاﯼ ﺁن را اﻣﺮوزﻩ اﻧﮑﺎر ﮐﻨﺪ ﺁﻳﺎ ﻣﺮﺗﺪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ و ﮐﺎﻓﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ان ﮐﺪام ؟ و اﮔﺮ ﻣﺮﺗﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﺁﻳﺎ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﻓﻘﻬﺎ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؟اﻳﻦ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﺎﺳﺦ دهﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﻨﮑﺮ ﺿﺮورﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺼﺎدرﻩ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺿﺮورﯼ دﻳﻦ‬
‫ﺟﺰء اﻋﺘﻘﺎدات ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻓﻘﻬﺎ دو ﮔﺮوﻩ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪ :‬ﻳﮏ ﮔﺮوﻩ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﭼﻮن اﻧﮑﺎر ﺿﺮورﯼ دﻳﻦ‬
‫ﺑﻪ اﻧﮑﺎر و ﺗﮑﺬﻳﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ ...‬ﭘﺲ ﻣﻼﮎ ﺗﮑﺬﻳﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ اﻧﮑﺎر‬
‫ﺿﺮورﯼ‪.‬ﮔﺮوﻩ دﻳﮕﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد اﻧﮑﺎر ﺿﺮروﯼ ﻣﺮﺗﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺁﻧﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﮐﻪ هﻤﻪ ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺁنهﺎ ﻣﺮاد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﺸﺪﻩاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩام ﮐﻪ ﻣﺮاد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺗﺸﺮﻳﻊ زﮐﺎت اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮﮔﺎﻩ ﻣﺎﻟﻴﺎت دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫واﺟﺐ ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﮐﺎت واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮدﯼ وﺟﻮب زﮐﺎت را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺷﺮاﻳﻂ اﻣﺮوز ﺁن را واﺟﺐ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﮑﺬﻳﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رخ ﻧﺪادﻩ اﺳﺖ‪) «.‬ﻣﺠﻠﻪﯼ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻤﺎرﻩ‪ ،١۴‬ص‪ (٩۵‬ﻣﺜﺎل‬
‫دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺧﻤﺲ ارﺑﺎح ﻣﮑﺎﺳﺐ را هﻢ واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و هﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﺁن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬ﻻزم ﻳﺎ واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ دﻳﮕﺮ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺧﻤﺲ ارﺑﺎح ﻣﮑﺎﺳﺐ را در زﻣﺎم‬
‫ﻏﻴﺒﺖ واﺟﺐ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ وﻋﺪﻩاﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﺁن را ﺑﻪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎدات دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ دﻓﻦ ﮔﺮدد ﻳﺎ ﻧﺰد اﻣﻴﻨﯽ ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ‪ ...‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻤﺲ اﻣﻮال‬
‫ﻳﮏ ﻣﻠﺖ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮر ارﺳﺎل ﮔﺮدد و ﻳﺎ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮاﺟﻊ اﺟﻨﺒﯽ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و‬
‫‪...‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘﻮاهﺎﻳﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﺟﺐ ارﺗﺪاد و ﻓﺴﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺒﺐ ﺁﮔﺎهﯽ ﻣﺮدم ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﺑﺎﻋﺚ رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬ارﺗﺪاد از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﺸﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ )‪.۴١٣‬ق‪ (.‬ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ اﺳﺘﺤﻞ‬
‫اﻟﻤﻴﺘﺔ اواﻟﺪم او ﻟﺤﻢ اﻟﺨﻨﺰﻳﺮ ﻋﻤﻦ هﻮ ﻣﻮﻟﻮدﻋﻦ ﻓﻄﺮة ﻓﻘﺪارﺗﺪ ﺑﺬﻟﮏ ﻋﻦ اﻟﺪﻳﻦ و وﺟﺐ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻘﺘﻞ‬
‫ﺑﺎﺟﻤﺎع اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ‪١۵«.‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺘﻪ ﻳﺎ ﺧﻮن ﻳﺎ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮﮎ را ﺣﻼل ﺑﺪاﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن زادﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ ﮐﺎر ﺣﻘﻴﻘﺘًﺎ ﻣﺮﺗﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺘﻞ او ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﯽ در ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻻﻓﻬﺎم‬
‫ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ارﺗﺪاد ﻣﻦ وﻟﺪ ﻋﻠﯽ اﻻﺳﻼم ﺑﺎن اﻧﻌﻘﺪ ﺣﺎل اﺳﻼم اﺣﺪاﺑﻮﻳﻪ ‪ ١۶«...‬ارﺗﺪاد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﻼم‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻩ و ﻧﻄﻔﻪاش در ﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن ﻳﮑﯽ از واﻟﺪﻳﻨﺶ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ارﺗﺪاد‬
‫ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ اﻧﻮاع ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﯽ )‪.۴۶٠‬ق‪ (.‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ اﺳﺘﺤﻞ اﻟﻤﺘﻴﺔ اواﻟﺪم او ﻟﺤﻢ اﻟﺨﻨﺰﻳﺮ‬
‫ﻣﻤﻦ هﻮ ﻣﻮﻟﻮد ﻋﻠﯽ ﻓﻄﺮة اﻻﺳﻼم ﻓﻘﺪ ارﺗﺪ ﺑﺬﻟﮏ ﻋﻦ اﻟﺪﻳﻦ و وﺟﺐ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻘﺘﻞ ﺑﺎﻻﺟﻤﺎع‪ ١٧«.‬ﻗﺎﺿﯽ‬
‫اﺑﻦ ﺑﺮاج ﻣﯽﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اذا ﮐﺎن اﻟﻤﺮﺗﺪ ﻣﻮﻟﻮدًا ﻋﻠﯽ ﻓﻄﺮة اﻻﺳﻼم وﺟﺐ ﻗﺘﻠﻪ ﻣﻦ ﻏﻴﺮ اﺳﺘﺘﺎﺑﺔ‪ ١٨«...‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﺮﺗﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن زادﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺘﻠﺶ واﺟﺐ اﺳﺖ و دﻋﻮت ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬اﺑﻦ ﺣﻤﺰﻩ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ﻳﺴﺘﺤﻞ ﺷﻴﺌًﺎ ﻣﻦ اﻟﻤﺤﺮﻣﺎت و هﻮ ﻣﻮﻟﻮد ﻋﻠﯽ ﻓﻄﺮة اﻻﺳﻼم ﻓﻘﺪ ارﺗﺪ و ﻟﺰم ﻗﺘﻠﻪ‪ ١٩«.‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻴﺰﯼ‬
‫از ﻣﺤﺮﻣﺎت را ﺣﻼل ﺑﺪاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدش ﻣﺴﻠﻤﺎن زادﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺘﻠﺶ‬
‫ﻻزم اﺳﺖ‪.‬ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﯽ)‪.۶٧۶‬ق‪ (.‬ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ اﺳﺘﺤﻞ ﺷﻴﺌًﺎ ﻣﻦ اﻟﻤﺤﺮﻣﺎت اﻟﻤﺠﻤﻊ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﮐﺎﻟﻤﺘﻴﺔ واﻟﺪم‬
‫واﻟﺪم واﻟﺮﺑﺎ و ﻟﺤﻢ اﻟﺨﻨﺰﻳﺮ ﻣﻤﻦ وﻟﺪ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﻄﺮة ﻳﻘﺘﻞ و ان ارﺗﮑﺐ ذﻟﮏ ﻻ ﻣﺴﺘﺤﻼ ﻋﺰر‪ ٢٠«.‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻴﺰﯼ از ﻣﺤﺮﻣﺎت اﺟﻤﺎﻋﯽ را ﺣﻼل ﺑﺪاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮن‪ ،‬رﺑﺎ و ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮﮎ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن زادﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺁﻧﻌﻤﻞ ﺣﺮام ﮔﺮدد ﺗﻌﺰﻳﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاهﺮ‪،‬‬
‫اﻋﺘﺒﺎر اﺳﻼم ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻳﺎ ﻳﮑﯽ زا ﺁﻧﺎن هﻨﮕﺎم اﻧﻌﻘﺎد ﻧﻄﻔﻪ‪ ،‬را ﺑﻪ ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدهﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﯽ در ﻗﻮاﻋﺪ ﭘﻴﺮوﯼ ﮐﺮدﻩ و اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬و ﺑﺎﻟﺠﻤﻠﺔ ﻓﻼ ﺧﻼف و ﻻ اﺷﮑﺎل ﻓﯽ ﻓﻄﺮﻳﺔ ﻣﻦ‬
‫اﻧﻌﻘﺪ و وﻟﺪ و وﺻﻒ اﻻﺳﻼم ﻋﻨﺪ ﺑﻠﻮﻏﻪ و اﺑﻮاﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻞ او اﺣﺪهﻤﺎ و ﻟﻮ اﻻم ﺛﻢ ارﺗﺪ ﺣﺘﯽ ﻟﻮارﺗﺪ‬
‫اﺑﻮاﻩ ﺑﻌﺪ اﻻﻧﻌﻘﺎد‪ ،‬ﻧﻌﻢ ﻟﻮ اﻧﻌﻘﺪ ﻣﻨﻬﻤﺎ ﮐﺎﻓﺮﻳﻦ ﻟﻢ ﻳﮑﻦ ﻓﻄﺮﻳﺎ و اﻳﻦ اﺳﻠﻢ اﺑﻮاﻩ او اﺣﺪهﻤﺎ‬
‫ﻋﻨﺪاﻟﻮﻻدﻩ‪٢١«...‬ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﯽ در ﺟﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻻول ﻣﻦ وﻟﺪ ﻋﻠﯽ اﻻﺳﻼم و هﺬا ﻻ ﻳﻘﺒﻞ‬
‫اﺳﻼﻣﻪ ﻟﻮ رﺟﻊ و ﻳﺘﺤﺘﻢ ﻗﺘﻠﻪ‪ ٢٢«.‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻮاﻩﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺘﻠﺶ ﺣﺘﻤﯽ و اﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺣﺘﻤًﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد و هﻴﭻ راﻩ‬
‫دﻳﮕﺮﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﺎﻳﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﻳﻊ ﮐﺮدﻩاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎن‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ را از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﻨﯽ اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻠﻴﺖ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮐﺜﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻳﺎ ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﺤﺘﺮم ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ و ﻳﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪ‬
‫از ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ﻓﺘﻮا ﻣﯽدهﻨﺪ و اﮐﺜﺮﺷﺎن ﺣﺎل و ﺣﻮﺻﻠﻪﯼ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ را ﻧﺪارﻧﺪ و‬
‫ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدﺷﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪاد و ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﮐﺎﻓﯽ را هﻢ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓًﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻤﻊﺁورﯼ ﺧﻤﺲ و وﺟﻮﻩ‬
‫ﺷﺮﻋﯽ دﻳﮕﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺘﻬﺪ و ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ اﻋﻼم ﻣﯽﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪهﺎﯼ ﺑﺴﻴﺎر دارم ﮐﻪ در‬
‫ﺟﻬﺖ اﺛﺒﺎت ادﻋﺎﯼ ﺧﻮدﺑﻴﺎورم‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﻨﺎدﯼ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ اراﻳﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ هﻤﻴﻦ ﻓﺘﻮاهﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺟﻬﺖ اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد و ﻳﺎ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪﯼ ارﺗﺪاد ﺑﻪ ﻓﻄﺮﯼ و ﻣﻠﯽ و ﻳﺎ ﺗﻔﮑﻴﮏ ارﺗﺪاد زن و ﻣﺮد و اﻣﺜﺎل‬
‫اﻳﻦهﺎ ﺻﺎدر ﮔﺮدﻳﺪﻩ و اﺣﮑﺎم ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽ را در ﮐﺘﺎبهﺎﯼ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬در ﻣﻮرد اﺣﮑﺎم ارﺗﺪاد و ﺟﻮاز ﻗﺘﻞ ﻣﺮﺗﺪ و اﻣﺜﺎل اﻳﻦهﺎ هﻴﭻ‬
‫ﻻ ارﺗﺪاد را ﺟﺮم ﻧﻤﯽداﻧﺪ و هﻴﭻ ﻧﻮع‬
‫دﻟﻴﻠﯽ از ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻳﻌﻨﯽ ﻗﺮﺁن ﮐﺮﻳﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺮﺁن اﺻﻮ ً‬
‫ﻣﺠﺎزاﺗﯽ را ﺑﺮاﯼ ﺁن ﻣﻘﺮر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ اﻋﻼم داﺷﺘﻪ ﮐﻪ »ﻻ اﮐﺮاﻩ ﻓﯽاﻟﺪﻳﻦ« اﻳﻦ ﮔﺮاﻣﻴﺎن‬
‫از ﺳﻨﺖ ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻧﻴﺰ دﻟﻴﻠﯽ ﺑﺮ ﻓﺘﻮاهﺎﯼ ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﮔﺮوهﯽ از رواﻳﺎت ﺿﻌﻴﻒ و ﻣﺠﻌﻮل‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﻮدﻩ اﺣﮑﺎم ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻨﮕﻴﻦ و دور از اﻧﺼﺎﻓﯽ را ﺑﺮاﯼ ﻣﺮﺗﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪﻩ ﻗﻠﻤﺪاد‬
‫ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﮔﺮاﻣﻴﺎن از ﻋﻘﻞ و ﺧﺮد ﺑﺸﺮﯼ ﻧﻴﺰ ﮐﻤﮏ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﻓﺘﻮاهﺎﻳﺸﺎن ﺑﺮﺧﻼف ﻋﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫هﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﺁن ﮔﺮاﻣﻴﺎن ادﻋﺎﯼ اﺟﻤﺎع ﻧﻴﺰ ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺄﻟﻪﯼ ارﺗﺪاد و اﺑﻌﺎد ﺁن‪،‬‬
‫ﻧﻪ در ﻣﻴﺎن ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ و ﻧﻪ در ﻣﻴﺎن ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺳﻨﯽ‪ ،‬اﺟﻤﺎﻋﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻤﻌﯽ از‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﻘﻠﺪ و ﻣﺠﺬوب ﺷﻬﺮت ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﺮد اﻳﻦ ﮐﻪ ﻓﺘﻮاﻳﯽ را در ﮐﺘﺎب ﻓﻼن ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫دﻳﺪﻩ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ادﻋﺎﯼ اﺟﻤﺎع ﮐﺮدﻩاﻧﺪ و ﻋﺎﻟﻤﺎن زﻣﺎن ﻣﺎ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ارﺗﺠﺎع ﻓﮑﺮﯼ و واﺑﺴﺘﮕﯽ‬
‫رواﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﻧﻔﻬﻤﻴﺪﻩ ﺑﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻗﺪﻳﻤﻴﺎن‪ ،‬ﻓﺘﻮا دادﻩاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺰﻳﺰان وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم‬
‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﺣﻠﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦهﺎ را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻴﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬

‫ﮐﻪ ﭼﻪ اﻋﺠﻮﺑﻪهﺎﻳﯽ ﺑﻮدﻩاﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ هﻤﺎن ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺪان هﻢ دﻗﺖ در ﻓﺘﻮاهﺎﯼ ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ هﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻓﺘﻮاﯼ ﻓﻘﻴﻬﺎن در ﻣﻮرد ارﺗﺪاد و اﺣﮑﺎم ﺁن ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﻌﺘﺒﺮﯼ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺮﺁن ﻣﻘﺪس ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا از ﻧﻈﺮ اﻳﻦ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﺣﮑﺎم ﺟﺰاﻳﯽ ارﺗﺪاد‪ ،‬اﻋﻢ از‬
‫ﻗﺘﻞ‪ ،‬زﻧﺪان‪ ،‬ﻃﻼق‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ارث و ﻏﻴﺮﻩ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﻗﻮاﻧﻴﻨﯽ ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺸﻮرهﺎ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻓﺘﻮاهﺎﯼ ﺳﺴﺖ و رواﻳﺎت ﻣﺠﻌﻮل ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪﻩاﻧﺪ ﻓﺎﻗﺪ ارزش ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺷﺮﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﻧﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ از ﺗﻌﺼﺒﺎت ﮐﻮر ﻣﺬهﺒﯽ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ از ﺳﻮء‬
‫اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮا و ﻣﺮﺟﻌﻴﺖ دﻳﻨﯽ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﺁزادﯼ ﻋﻘﻴﺪﻩ و اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺁراﻣﺶ و ﺁﺳﺎﻳﺶ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﮐﺸﻮر و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺮوﻳﺞ روﺣﻴﻪﯼ دﻳﮕﺮ اﻧﺪﻳﺸﯽ‬
‫و دﻳﮕﺮ ﭘﺬﻳﺮﯼ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﮑﺴﺘﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﮐﻬﻨﻪ و زﻧﮓزدﻩﯼ ﺗﮑﻔﻴﺮ و ﺗﻔﺴﻴﻖ‪ ،‬ارﺗﺪاد ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺷﻮد و‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺟﺎزﻩ دهﺪ و اﻋﻼم ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻤﺎن از روﯼ ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ و اﻳﻤﺎم ﺑﻪ دﻳﻨﺪادرﯼ‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ دهﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﺗﺤﺖ هﻴﭻ ﺷﺮاﻳﻄﯽ ﺣﻖ اﺟﺒﺎر‪ ،‬اﮐﺮاﻩ و ﺗﻬﺪﻳﺪ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺗﺪاد‪ ،‬ﻳﮏ ﻋﻤﻞ ﺣﺮام و ﻣﺬﻣﻮم اﺳﺖ وﻟﯽ ﺟﺮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﯽ هﺬا ﭘﻴﺶﻧﻬﺎد ﻣﺎ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺖ ﺟﺮﻣﯽ ارﺗﺪاد ﺑﺎﻳﺪ رﺳﻤًﺎو ﻗﺎﻧﻮﻧًﺎ ﺣﺬف ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﺎ ﺗﻴﻎ ﺑﺮﻧﺪﻩ از دﺳﺖ زﻧﮕﯽ ﻣﺴﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪.‬ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان وﻃﻦ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ و ﺑﺨﺼﻮص در دو دهﻪﯼ‬
‫اﺧﻴﺮ‪ ،‬در ﺟﻨﮓهﺎﯼ ﻣﺬهﺒﯽ‪ ،‬داﺧﻠﯽ و ﺗﻨﻈﻴﻤﯽ از ﻋﻨﻮان ﺗﮑﻔﻴﺮ و ارﺗﺪاد ﭼﻪ ﺳﻮ اﺳﺘﻔﺎدﻩهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺪﻩ‬
‫و ﭼﻪ ﻓﺠﺎﻳﻌﯽ ﮐﻪ در ﮐﺸﻮر ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﻨﻮز هﻢ در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻋﺮاق‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن و‪...‬‬
‫هﺰاران ﻧﻔﺮ در ﺧﺼﻮﻣﺖهﺎﯼ ﻣﺬهﺒﯽ‪ ،‬در اﺛﺮ ﻓﺘﻮاهﺎﯼ ﻏﻴﺮ اﺳﻼﻣﯽ و ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﺎﻟﻢﻧﻤﺎهﺎﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺎم ﻣﺮگ ﻣﯽروﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻮادﻩهﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدﯼ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ ﻳﺘﻴﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و زﻧﺎﻧﯽ ﺑﯽﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ!‬
 ‫ﭼﺮا ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ؟ ﭼﺮا هﺮروز ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪهﺎﯼ واهﯽ و اﺣﮑﺎم ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ ﻣﺬهﺒﯽ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﺧﻮد و ﻣﺮدم ﺧﻮد ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽﺁورﻳﻢ؟ ﭼﺮا اﻳﻦ ﺁﻳﺖ از ﻗﺮﺁن ﺷﺮﻳﻒ را‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻴﻢ »ﻟﮑﻢ دﻳﻨﮑﻢ وﻟﯽ دﻳﻦ«؟ ﭼﺮا ﻧﻤﯽﮔﻮﻳﻴﻢ‪» :‬ﻻ اﮐﺮاﻩ ﻓﯽاﻟﺪﻳﻦ«؟ ﭼﺮا ﻣﺮدم را ﺑﺎزور ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮف ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺮﻳﻢ؟ و‪...‬ﺑﻪ هﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺷﺪن ارﺗﺪاد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻣﺎ را ﻣﺴﻠﻤﺎن واﻗﻌﯽ‬
‫ﮐﻨﺪ و از ﻣﻔﺎﺳﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺧﺼﻮﻣﺖهﺎﯼ ﻣﺬهﺒﯽ و ﺳﺆ اﺳﺘﻔﺎدﻩهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﺠﺎت دهﺪ‪ .‬ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﺑﺎ اﻳﻤﺎن‬
‫ﻗﻠﺒﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻧﻪ ﺑﺎ زور ﻃﺎﻟﺒﺎﻧﯽ !‬