Cristopher Hitchens - Genc Felsefeciye Mektuplar__н278ОК

C H R I S T O P H E R H I T C H E N S p o p ü ler bir y a z a r , k ö ş e ya zarı, e d i
tör ve kitap e l e ş t i r m e n id i r . The A tla n tic M on th ly, Vanity Fair,
G ra n ta ve H a rp e r's gibi çeşitli y a y ın la r için düze nli o la r a k y a z
m a k ta d ır . Son çık a n kitapla rı a r a s ı n d a Blood, Class, a n d E m p i
re ve A Long S h o rt W a r y e r a l m a k t a d ı r . Y a z a r W ashington,
DC'de yaşıyo r.
GENÇ FELSEFECİYE
MEKTUPLAR
Christopher Hitchens
Çeviri: Zeynep Ertan
c n n t MİT
MUZAFFER AKPINAR
H ،،LK KÜTÜPHANESİ
Demirbaş ٠١،o : 2s ' l A l

Tasnif N‫•'؟‬ S2^ H J n
PROFİL
© C h risto p h e r H itch e n s, 2005
© B a s ic Books
© P R O F İL Y A Y IN C ILIK
Y a z a r/ C h ris to p h e r Hitchens
O rijinal A d ı/ L e t t e r s to a Young C ontrarian
T ü rk ç e A d ı/ Genç F e lse fe c iy e M ektu plar
G enel K o o rd in a tö r/ M ünir Üstün
G enel Yayın Y ö n e tm e n i/ C e m K üçük
Ç e v ir i/ Zeynep Ertan
K apak T a s a rım / Y u n u s K a ra a sla n
İç T a sa rım / Adem Ş e n e l
B a sk ı-C ilt / K itap M atbaası

D avutp asa C ad . No: 123 K a t: 1
To p kap ı -İsta n b u l T e l: 0 212 ،8 2 99 10
1. B A S K I EKİM 2008
978-975-996-175-6
P R O F İL : 124
P O P Ü L E R -B İLİM : 04
PR O FİL Y A Y IN C ILIK
Ç a ta lç e şm e S k . No:52 K.3
Cağaloğlu - İS T A N B U L
w w w .p ro filk lta p .c o m / b ilgifap ro filkitap.com
T e l. 0212. 5 1 ، ، 5 11 F a k s . 0212. 5 1 ، ، 5 12
P ro fil Y a y ın c ılık M aviağaç K ü ltü r San at Y a y ın c ılık T ic .L td .S ti m a rk a s ıd ır.
© Bu kitabın T ü rk ç e ya yın hakları N urcihan K esim ® L ite ra ry A g ency a ra c ılığ ıy la P ro fil
Yayıncılık'a aittir. Yayıncının izni olmadan herhangi bir form da yayınlanam az, kopyalanam az ve
çoğaltılamaz. Ancak kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.__________________________________________________

Peter S ed g w ick’in a nısına
Sevgili X,
A rtık b u k ü ç ü k k â ğ ıtta n gem iyi a k ın tıy a b ıra k m a z a m a n ı
g eld iğ in e göre, sa n a b u k a p a n ış m e k tu b u n u b aşlan g ıç o la rak
y azm ay ı d ü şü n d ü m . K itap, e d itö rle r ve m a tb a a c ıla rın elin d e ol
d u ğ u sıra d a b ild iğ in gibi b e n de b aşk a ceph elerd e m e şg u ld ü m .
S ana ait bazı s o ru la r b a n a u la ştı/Y o lu n d a n sap m ış bazı s o ru la rın
k u la ğ ım a geldi: K e n d im in veya ç a lış m a la rım ın k ö tü y e k u lla n ıl
d ığ ın ı ya d a h a lk a y ö n elik y a y ın la rd a y an lış b iç im d e su n u ld u ğ u
n u g ö rd ü ğ ü m d e n asıl te p k i v eriyordum ?
B u n u n k ısa y a n ıtı, b u d u ru m a u m u rsa m a z lığ a k a p ılm a d a n
a lışm ış o lm a m d ır. Ben in s a n la ra sald ırıy o r ve o n la rı e leştiriy o
ru m ; b u n u n k a rş ılığ ın d a in s a n la rd a n h o şg ö rü beklem eye h a k
k ım yok. A yrıca eleştiri veya h a b e rle ri u m u rs a m a d ığ ın ı söyleyen
y a z a rla ra d a in a n m ıy o ru m . A n c a k d a h a ö n cek i eleştiri veya h a
b e r k u p ü rle rin e d a y a n a n eleştiri ve h ab erleri te k ra r te k ra r o k u
m a k ta n y o ru lu y o ru m . N ite k im h e r zam an , “D a h a ö n ce k i h ed ef
leri a ra s ın d a Bili C lin to n ’ın y a n ı sıra R ah ib e Teresa ve Prenses
D ia n a d a b u lu n a n H itc h e n s’ın şim d ik i hedefi...” diye başlay an ve
ö d ü n ç a lın m ış sö z c ü k le rd e n o lu şan s ta n d a rt b içim d e y az ılm ış
b ir p a ra g r a f b aşlan g ıcı m u tla k a b u lu n u r.
G enç Felsefeciye M ektupla.
T a h m in ed e c e ğ in gibi b u elb ette in s a n ın k ey fin i k a ç ıra n

b ir d u ru m . Ö n celik le, “m e sle ğ im ”in te k ra ra d ü ş tü ğ ü n ü n farz
e d ild iğ in i g ö rm e k c a n ım ı sıkıyor. H iç kim se, “R ah ib e Teresa’yı
H a iti’d ek i D u v a lie r re jim in i sıcak k a rşıla d ığ ı için eleştiren
H itc h e n s,” d e m e k gibi b ir o rijin a llik te bile b u lu n m u y o r. M u h a lif
g ö rü şle rin b ir k e n a ra a tılm a sı veya ö lü m e te rk e d ilm e sin in gizli
k a p a k lı yolu bu. A n c a k b e n i y azm ay a teşv ik eden şey k e n d im e
a c ım a m d eğildi. 2001 y ılın ın M ay ıs ve H a z ira n ayları a ra sın d a k i
b ir ay lık d ö n e m d e b a şım a gelen leri sa n a an latay ım .
V a tik a n ’ın d o ğ ru d a n b ir isteği ü z e rin e , R ahibe Teresa’n ın
y a k ın d a gerçekleşecek o la n a z iz lik m erteb e sin e çık arılışıy la il
g ili o tu ru m la r d a k a rşı ta r a f için k a n ıt su n m a y a davet ed ild im .
G erçek a n la m ıy la Ş ey tan m A v u k atı n ı o y n a m a k şa şırtıc ı b ir fır
s a ttı ve ş u n u d a sö y lem eliy im ki, K ilise b e n im lib eral e le ştirm e n
le rim d e n ço k d a h a d ik k a tli ve v ic d a n lı d a v ra n d ı. K apalı b ir oda,
b ir İncil, b ir k a setçalar, b ir M o n sen y ör, B ir Papaz ve Y ardım cısı
(diyakoz) - d in se l b ir o rta m d a a lm ıy o rd u ifad em ve b ü tü n b u l
g u ve fik irle rim i s u n m a m isten iy o rd u . B u n u n la ilgili a y rın tıla rı
b a şk a z a m a n a n la ta c ağ ım ; b u ra d a ö n e m li olan b u k ay d ın şim d i
k ö k te n d in c ile rin tek elin d e o lm am ası.
İn g iliz telev izy o n u P ren ses D ia n a ile ilgili geniş k a p sa m lı
b ir belgesel y ay ım lıy o r ve o n a ra ğ b e t e tm e y e n le rim ize (so n u n d a)
u y g u n y er ve z a m a n ı ayırıyor. B en im le o ld u k ç a u z u n sü re n b ir
g ö rü şm e y ap ıld ı ve k ısa b ir sü re ö n c e sin e k a d a r m esleki b ir te h li
ke o la n iste rik m e k tu p la rd a n b a n a b ir p ay d ü şm ed i. Bir k ek i k im
ik in c i defa k a b a rta b ilird i ki?
S lo b o d an M iloseviç m a h k e m e ö n ü n e ç ık m a k ü zere L ah ey ’e
g ö tü rü ld ü . M ali y a rd ım v aatleri k a rş ılığ ın d a S ırb ista n ’d a n etkili
b ir b içim d e “sa tın a lın m a s ı n a ta m o la ra k sev in d iğ im i söyleye
m em a m a D a y to n ’da m a h k e m e y le işb irliğ i içine g irm ey i ta a h h ü t
e tm e sin d e n b u y a n a y ılla r geçti ve b u k a d a rı yeterdi. S rebrenika
ve S aray b o sn a ve K osova ile ilgili b u lu n d u ğ u m b ü tü n id d iala-
C hristopher Hitchens
rı ve Sırp faşizm in i d u r d u r m a k için h iç b ir şey y a p m a d ığ ım d a n

dolayı s u n u la n b ü tü n saçm a b a h a n e le ri ve B osna’d a d u ru m u n
ü m itsiz g ö rü n d ü ğ ü b ü tü n o z a m a n ı d ü ş ü n d ü m ve y a p tığ ım o az
şeylerle g u r u r d u y m a m için k e n d im e iz in v erd iğ im gibi, y a p tı
ğ ım şey lerin a z lığ ın d a n d a u ta n ç d u y d u m .
Bili C lin to n ’m b ir u y u ş tu ru c u satıcısı için a f alm ay a ça
lışa n ve aynı z a m a n d a tu ğ la k a lın lığ ın d a k i b ir sey ah at çek in i
n asıl e d in d iğ in i açık lay an üvey k a rd e şi R oger ta ra fın d a n yazılı
b ir n o tta B aşkan m o n aylayıcı p a ra fı b u lu n m u ş tu . H er z a m a n k i
gibi “k a n ıtla n a n b ir b ed el y o k ” ifadesiyle ilgili g iz lilik s ü rm ü ştü ,
a n c a k R ich a ffın d a n s o n ra C lin to n ’m u c u z b ir s a h te k â r olup ol
m a d ığ ın a d a ir b ir kavgaya g ire b ilm e m in ü z e rin d e n aylar geçm iş
o ld u ğ u n u fa rk e ttim . İ n a n ın b a n a , b u n u n b a şk a tü rlü o ld u ğ u za
m a n ı h atırlıy o ru m ...
Savaş su çları ve in sa n lığ a k a rşı işlen en su çlarla s o ru m lu o l
d u ğ u n a d a ir su ç la m a m ı k a rş ıla m a k ü zere te lev izy o n d a m e y d a n
o k u d u ğ u m H e n ry K issin g er k o n u y u d e ğ iştirm e k için çılg ın ca ve
u m u tsu z c a b ir çaba içine g ird i ve b e n i N azi K a tlia m ın ı in k â r
etm e k le suçladı. (A yrıca R ah ib e T eresa’d a n ve her n ed e n se Jackie
K e n n e d y ’d e n b a h se tm e gelen eğ in i de s ü rd ü rd ü .) Bu d a h em k a
ra la m a n ed en iy le h em de g e rç e k le rin a ra ş tırılm a sı yoluyla o n u n
y eten ek li ve b u n u âd et h a lin e g e tirm iş b ir y alan cı o ld u ğ u n u gö s
te rm e k için k e n d isin e k a rşı yasal işlem leri b a şla tm a m a n e d e n
oldu. D a h a önce o n u n h a k k ın d a y azılı o la ra k ifade e ttik le rim
sayesinde b e n im o n u dava e tm e m le o n u n b e n i dava etm esi a ra
sın d a k i u y g u n su z lu k açıkça g ö rü lü y o rd u . A n c a k b e n im tek k a
n ıtla y a b ild iğ im k e n d i sö y le d ik le rim in d o ğ ru o lm asıyken, o k e n
di sö y le d ik le rin in d o ğ ru lu ğ u n u k a n ıtla y a m a d ı, ki b u d a ö n em li
b ir fa rk lılık y aratıyor. (A dlai S tevenson b ir d e fa sın d a R ich ard
N ix o n ’a şöyle d em işti: “B en im h a k k ım d a y a la n söylem eyi b ıra
k ırs a n b e n de se n in h a k k ın d a d o ğ ru la rı söylem eyi b ıra k ırım .”
B u ra d a k i ses u y u m u ço k h o ş u m a gitse de K am b o çy a ve K ıbrıs
9
Genç Felsefeciye M ektuplar
ve Şili ve D o ğ u T im o r’u m a h v e d e n a d a m la böyle b ir p azarlığ a

g irm ey e h a k k ım yok.)
D olayısıyla b u b e n im için ş a şırtıc ı ve h a rik u la d e b ir ay oldu;
b elk i de h a y a tım ın en güzel ayı. (A ynı d ö n e m d e G eorge O rw e ll’le
ilg ili y ü z ü n c ü y ıl ç a lışm a m ı b itird im . O n u n la ilgili y azark en
y u k a rd a k ile rin h e p sin d e n d a h a m ed en iy d im .) B u n u sadece k e n
d im le ö v ü n m e k için a n la tm ıy o ru m , a m a y in e de ö v ü n d ü ğ ü m ü
gizleyem em . Ş ö h ret k ü ltü r ü ve b ir g ru p a y a k ta k ım ı ve sa h te k â r
a v u k a tla r ve sa h te devlet a d a m la rı ve p a p a z la r h er şeyi k e n d i
le rin e göre y o ru m la rk e n b u n la rın e tk isin i g id e rm e k için aylar,
ay lar geçti. E lb ette geri d ö n ecek lerd i. O n la r her z a m a n “g e ri”
dö n erler. A sla b ıra k ıp gitm ezler. A m a zafer k a z a n a c a k la rı kesin
değil. A yrıca iyi h a b e rle r veya “iyi b ir b a sın ”ın o lu ş tu rd u ğ u ca f
caflı ve a ld a tıc ı b ir g ö rü n tü d e y er a la n h e r şeyden ço k d a h a ta tlı
a k la m a la r var.
Bu k o n u la rd a n b a z la rın ı ilerleyen say falard a p e k iştire c e ğ i
m i u m u t ed iy o r ve b u n e d e n le b e n i yazm aya te şv ik e ttiğ in için
sa n a b ir kez d a h a te ş e k k ü r ed iy o ru m .
- C h risto p h e r H itc h en s
S tanford, K aliforniya
B ağ ım sızlık G ü n ü 2001
İlerleyen say falard a 2000 y ılın ın ilk a y la rın d a b a n a k a rşı y ap ı
lan m e y d a n o k u m a n ın geçici k a b u lü n ü b u la c a k sın . K ıp ır k ıp ır
gençlere b ir tavsiyede b u lu n a b ilir m iy d im ; o n la rı hayal k ır ık lı
ğ ın a u ğ ra m a k ta n k u r ta r a c a k b ir tavsiye? N ew Y ork’ta b u lu n a n
N ew S ch o o l’d a k i ö ğ re n c ile rim ve d iğ e r k a m p ü sle rin b a r ve ka-
felerin d e k o n u ş tu ğ u m ö ğ re n c ile r a ra sın d a b irç o ğ u d ü n y ay ı d a h a
iyi b ir h ale g e tirm e k ve m ü m k ü n o ld u ğ u n c a k e n d i b e lirle d ik leri
b ir h ay atı y a şa m a k (tam o la ra k ay n ı şey değil) k o n u su n d a m o
dası geçm iş ü m itle ri h â lâ k o ru y o rd u . Bu so h b e tle r z a m a n içinde
b irç o k fark lı şekil a la ra k s o n u n d a b eni, ‘68 k u ş a ğ ın ın k ır saçlı
b ir üyesi ya d a k ısm e n so n a eren, k ısm e n de seksen d o k u z olay
la rın d a d o ru ğ a ç ık a n so n d e v rim c i a y a k la n m a d ö n e m in d e n sağ
k a la n b iri o la ra k d a m g a la y a n h e r m ilisa n iy e n in a ğ ırlığ ın ı ü z e
rim d e h issetm ey e b aşlad ım . A rd ın d a n b u k o n u y u m e k tu p ta r
zın d a , y a n i d a h a açık b e lirtm e k gerekirse, G enç Ş aire M e k tu p la r
k ita b ın d a k i R a in e r M a ria R ilke ta ra fın d a n o rtay a a tıla n b içim d e
a ç ık la m a m ve ta rtış m a m için b ir te k lif geldi. İlk te p k im B y ro n ’u n
Y u n a n lıla rın köle gibi k u lla n ılm a s ın ı k ın a y a n şiirin d e sö y ledik
le rin i h a tırla m a k oldu:
Ve bu ka d a r za m a n d ır k u tsa l olan liriniz

B en im kiler gibi ellere m i düşm eliydi?
G enç Felsefeciye M ektuplar
A n c a k ç o ğ u ö ğ re n c im b u n u n z a m a n ay ırm ay a değer ya da
en a z ın d a n eğlenceli o lab ileceğ in i d ü şü n d ü ve ilerleyen sa y fa lar
d a k i m e k tu p la r elenerek, b ü tü n ö ğ ren cileri tem sil ediy o rm u şça-
sın a içle rin d e n b irin e yazıldı.
Sevgili X,
R ad ik al ya d a “k a r ş ıt” b ir h a y a tın n asıl y a şa n a c a ğ ın ı b a n a
so ra rk e n h em b e n im g u r u r u m u o k şa m ış h em de b e n i u ta n d ır
m ış o lu y o rsu n . G u r u r u m u o k şu y o rsu n ç ü n k ü , ta n ım o la ra k b ir
v a rlık te k b a şın a b ir m o d el su n a m a y a c a ğ ı h a ld e (ve g ö rü ş a y rı
lığı için d e y a şa n ıy o rsa ta k lit de e d ilm em elid ir) b irin in “m o d e li”
olab ileceğ im i im a ed iy o rsu n . U ta n m a m ın n e d e n i ise ö n e s ü rd ü
ğ ü n ü n v a n . Ç o k tu h a f b ir d u r u m a m a d ilim iz ve k ü ltü rü m ü z d e
söylem ek iste d iğ in i ta m o la ra k k arşılay acak b ir sö z c ü k o lm ad ığ ı
b ir gerçek. Soylu “m u h a lif ” ü n v a n ı id d ia e d ilm e k te n çok kaza-
n ılm a lıd ır; sadece fik ir u y u ş m a z lığ ın d a n ço k özveri ve risk i de
ifade e d e r ve ö rn e k g ö sterilen ve c e su r p e k ço k erkek ve k a d ın a
verilen b ir ü n v a n d ır. “R a d ik a l” faydalı ve o n u r verici b ir te rim
d ir - b irç o k y ö n d e n b e n im te rc ih e ttiğ im b ir sö z c ü k tü r - a n c a k
b aşk a b ir m e k tu p ta ta rtış a c a ğ ım gibi çeşitli sağ lık u y a rıla rın ı da
b e ra b e rin d e getirir. G eriy e k a la n ifad elerin - “b a şın a b u y r u k ”,
“serseri m a y ın ”, “a s i”, “sab ırsız genç a d a m ”, “at sin e ğ i” - hepsi
de d u y g u içerik li ve h o r gören ve b elk i de b u n ed e n le b iraz k ü
ç ü k d ü ş ü rü c ü sö z c ü k le rd ir. B u n la rd a n to p lu m u n , şe fk a tli b ir
aile gibi, tu h a f lık la r ı h o ş g ö rd ü ğ ü ve h a tta ta k d ir ettiğ i a n la şı
labilir. “İk o n o k la s t” te rim i bile n a d ire n o lu m su z a n la m d a , d a h a
çok im g elerin k ırılm a s ın ın z a ra rsız b ir enerji b o şa ltım ı o ld u ğ u
n u a n la tm a k için k u lla n ılır. H a tta b u eğilim i onaylayan resm î
ifad eler de b u lu n u r ve b u n la rd a n so n u n c u su da ö v ülm eye değer

o ld u ğ u d ü ş ü n ü le n “k u tu n u n d ış ın d a d ü ş ü n m e k tir . U m u y o ru m
ki “k ö tü ç o c u k ’T u k ta n m e z u n o lu p "h u y su z ih tiy a r” o lan a k a d a r
u z u n y a şa rım . D a h a so n ra “s o y u m u z u n m ü th iş te n e z z ü lü ” - ben
d a h a k ü ç ü k b ir ç o c u k k e n ö ğ re tile re k a rşı gelen tec rü b eli b ir kişi
o la n E.P. T h o m p s o n ’m o lu ş tu rd u ğ u m a n a lı b ir ifad e d ir - k e m ik
le rim in e tra fın ı sarabilir.
Eğer “k u tu n u n çok fazla d ışın a ç ık a rsa n ız bu ddfa d ah a
az “h o ş g ö rü lü ” b ir d ille k a rşıla şırsın ız . B u rad a k i a n a h ta r sö z
c ü k le r “fa n a tik ,” “baş b elası”, “u y u m su z ” ya d a “h o şn u tsu z ”dur.
B u n la rın a ra s ın d a A k ın tıy a Karşı ya da A k ım a Karşı gibi b aşlık
larla k e n d in d e n h o şn u t b irço k biy o grafi b u lm a k da m ü m k ü n d ü r.
(“N ew York e n te le k tü e lle ri” a rk a d a şla rıy la ilgili y azan H aro ld
R osen b erg b ir d e fa sın d a b u o k u la to p lu ca “b ağ ım sız z ih in le r sü
r ü s ü ” a d ın ı v erm işti.)
Bu a ra d a eğlence e n d ü s tris in in b itm eyen talepleri de bizi
d iğ e r eleştiri stille rin d e n ve b u n la rı ta k d ir etm e y o lla rın d a n
m a h r u m b ıra k m a k la te h d it ediyor. “H iciv li” ya d a “alaycı” o l
m a k a r tık b aşk a şek ild e ele alın ıy o r; hicivci h ızlı k o n u şa n b ir si
n ik o lu rk en , alaycı y a ln ız c a iğneleyici ya d a k e n d in i d ü şü n e n ve
g özü açık oluyor. “A lay’Vİroni gibi değerli ve yeri d o ld u ru la m a z
b ir sö z c ü k “a n o m i” için tem b el b ir e şa n la m lı sö zcü k h a lin e gel
d iğ in d e , o rijin a llik için ço k az yer kalıyor.
Y ak ın m ay ı b ir k e n a ra b ıra k a lım . G ö rü ş a y rılığ ın a gerçekten
elverişli b ir d e v ird e y aşam ay ı b ek le m ek fazla olur. Ve ço ğ u in san ,
ço ğ u z a m a n o n a y veya g ü vence a ra m a y ı tercih eder. Bu d a bizi
ş a ş ırtm a m a lıd ır (ve b u a ra d a , b u n la r k e n d i içlerinde a şa ğ ıla n a
cak istek ler de değildir). Y ine de h e r d ö n e m d e k e n d ile rin i b ir
şe k ild e fa rk lı h isse d e n in s a n la r v ard ır. İn s a n lık b u n u k ab u l etse
de etm e se de b u tü r in s a n la ra ço k şey borçlu o ld u ğ u n u söylem ek
y an lış olm az. (Bu a ra d a te ş e k k ü r b ek lem ey in . Bir m u h alefetçi-
n in h a y a tın ın z o r o lm ası beklenir.)
Bazı d in î ve ta rik a tla rla ilgili ç a ğ rış ım la rı o lm asa şim d i bir

ta n ım o la ra k işe y aray ab ilecek “k a rşıt g ö rü ş lü ” ifad esin i k u lla
n ırd ım . A ynı so ru n “ö z g ü r d ü ş ü n c e li” ifad esin d e de var. A m a bu
te rim m u h te m e le n d a h a iyi, ç ü n k ü in s a n ın k e n d i için d ü ş ü n m e
si k o n u su n d a ö n em li b ir n o k ta y a d eğiniyor. B ağım sız z ih n in özü
ne d ü şü n d ü ğ ü n d e değil, nasıl d ü ş ü n d ü ğ ü n d e yatar. “E n te le k tü e l”
te rim i b aşla n g ıç ta Y üzbaşı A lfred D re y fu s’u n su ç lu lu ğ u n a in a
nan F ra n sa ’d a k ile r ta ra fın d a n u y d u ru lm u ştu r. N ih iliz m e karşı
k o ru d u k la rın ın y aşayan, u y u m ve d ü z e n için de b ir to p lu m ol
d u ğ u n u d ü şü n ü y o rla rd ı ve b u k ü çü m sey ici sö zc ü ğ ü h astalık lı,
iç d ü n y a sın ı inceleyen, h a in ve g ü çsü z o ld u ğ u n u d ü şü n d ü k le ri
kişilere k arşı k u lla n d ıla r. S ö zcü k b u g ü n bile b u ça ğ rışım ı ta m
a n la m ıy la k a y b e tm e m iş tir a n c a k b ir h a k a re t o la ra k çok d a h a az
sık lık ta k u lla n ılır. (Ve h epsi de h a k a re t ya d a a şa ğ ıla m a k üzere
o lu ş tu ru la n “T u tu c u ”, “e m p re sy o n ist” ve “k a d ın h a k la rı sa v u n u
c u su ” gibi, h ed efleri ta ra fın d a n a lın a ra k g u ru rla ta şın m ışla rd ır.)
İ n sa n “e n te le k tü e l” o ld u ğ u n u id d ia ed erk en , b ir m u h a lif o lm a id-
d iasın d ay k en h is se ttiğ in e b e n z e r b ir u ta n ç du y uyor, a n c a k E m ile
/ o l a fig ü rü in s a n a cesaret v eriy o r ve a d alet için verdiği ben zersiz
m ücadelesi te k b ir kişi ta ra f ın d a n n e le rin b a şa rılab ile ceğ in e d a ir
ö lü m sü z ö rn e k le rd e n b irin i teşk il ediyor.
A slın d a Z ola, h a k sız lığ a u ğ ra m ış b ir a d a m ın sa v u n m a sın ı
y a p m a k için ço k fazla en telek tü el kapasiteye gerek d u y m a m ıştı.
Ö nce, ro m a n la rın ın sosyal a rk a p lan ı için de k u lla n m a y a alışık
old u ğ u h ita p ve g azetecilik b e c e rile rin i u y g u ladı. B u n la r o n u
ta rtış ılm a z g erçek lerin sah ib i yaptı. A m a gerçekler tek başın a
yeterli değ ild i, ç ü n k ü D rey fu s k a rşıtla rı gerçek d a v a la rın ı sa n ı
ğın g erçekten suçlu ya d a su çsu z o lm ası ü z e rin e k u rm a m ışla rd ı.
A çıkça d ev letin ç ık a rla rı için d a v a n ın y en id en a ç ılm a m a sın ın
d a h a iyi o la c a ğ ın ı sa v u n u y o rla rd ı. D av a n ın y en id en açılm ası a n
cak k u ru m la ra ve d ü z e n e o lan k a m u g ü v e n in i sarsm ay a y a ra rd ı.
N eden b u risk a lın s ın d ı ki? Ve b u n e d en b ir Y ahudi için y ap ılsın-
dı? Bu n e d en le D rey fu s ta r a fta rla rı gerçeklerle ilgili y a n ıld ık la rı

k o n u s u n d a değil, teh lik eli, v a ta n h a in i, d in d ü şm a n ı o ld u k la rı
k o n u s u n d a k i su ç la m a la ra göğ ü s germ ek z o ru n d a k ald ıla r; bazı
s a ğ g ö rü lü k işileri k av g ad an u z a k tu tm a y a ça lışan su çla m a la rd ı
b u n la r.
A n tik R o m a z a m a n la rın d a n k a lm a b ir deyiş v a rd ır: Fiat
ju s titia - r u a t caelum . “Siz a d a le ti uygulayın, b ıra k ın g ö k y ü zü
yerle b ir o lsu n .” H er d ev ird e, k ab ile d a y an ışm a sı ya d a sosyal b ir
leşm e gibi “d a h a ö n e m li” m e n fa a tle rin ad alet ta le p le rin d e n önce
g eld iğ in i sa v u n a n la r o lm u ştu r. Birey ya da gerçeğin, “d ü z e n ”
gibi fa ra z i ç ık a rla r için k u rb a n edilem eyeceği, “B atı” m e d e n iy e
tin in b ir ak siy o m u sayılıyor. A m a a slın d a bu tü r k u rb a n la r sıkça
v erilm ek te. Bu ideale en a z ın d a n sa h te bir b ağ lılık gösterild iğ i
k a d a rıy la , b u so n u ç s a k in b ir y a şa m için v a r o la n to p lu içgüdüye
k a rşı bireysel m ü c a d e le lerin b ir so n u cu d u r. E m ile Z ola h e rh a n g i
c id d i ve h ü m a n is tik b ir ra d ik a l için m odel o lu ştu ra b ilir; ç ü n k ü
sadece b ire y in e lin d e n a lın a m a z h a k la rın ı s a v u n m a k la k a lm a
m ış, y a p tığ ı h ü c u m u k le rik a liz m , ırk la ilgili nefret, m ilita riz m
ve “u lu s” ve d evlet fetişizm i ile o y n a n a n a şa ğ ılık ro lü de k a p sa
y a c a k şek ild e g e n e lle ştirm iştir. O n u n 1897 ve 1898 y ılla rın a ait
m e k tu p h a lin d e k i sert ve zekice h a z ırla n a n k am p a n y a sı, gelecek
y irm in c i y ü z y ılı b u la n d ıra n b ü y ü k m ü cad elelerin ço ğ u için b ir
açılış o y u n u y m u ş gibi o k u n a b ilir.
En ü n lü m e k tu b u o la n J ’A ccu se u (S uçluyorum ) ü lk e n in
c u m h u rb a ş k a n ın a y a z m a d a n önce Z o la’n m F ra n sa ’n ın g en ç
le rin e ve F ra n sa ’n ın k e n d isin e de a çık m e k tu p la r su n d u ğ u n u
in s a n la r u n u tu y o r. K en d isin i b o z u la n elit kesim i eleştirm ek le
sın ırla m a m ış , k a m u o y u n a ay n a tu ta r a k ken d i ç irk in lik le rin in
y a n sım a s ın ı g ö rm e le rin i sa ğ la m ıştı. G ençlere, L atin Q u a r te r ’m
P olonya ve Y u n a n ista n için an lay ışla dolu o ld u ğ u c esu r g ü n le ri
h a tırla ttık ta n so n ra , D rey fu s ta r a fta rla rın a k a rşı g ö ste riler y a
p a n ö ğ ren cilere d u y d u ğ u tik s in tiy i y azm ıştı:
G ençlerim iz a rasında Yahudi aleyhtarları var, öyle mi? Bu

aptalca zeh ir onların zih in le rin i harap edip ru hlarını m ı
ç ü rü ttü ş im d id e n ? D oğm aya y ü z tu tm u ş y irm in c i y ü z y ıl
için ne k a d a r ü zü cü , ne k a d a r endişe verici bir du ru m .
İnsan H akları B ildirisi n den y ü z y ıl sonra, ü stü n hoşgörü
ve ö zgürlük y a sa sın d a n y ü z y ı l sonra, din savaşm a, bağ-
n a zlıkla rın en n efret u ya n d ıra n ve en aptalcasına geri dö-
n ü yo ru z!
B o zu lan a h la k i a tm o sfe ri a n la ta n Z ola ç a rp ıcı b ir im ge kul-

lanıyor:
U tanç verici bir terör h ü k ü m sürüyor, en cesurlar korkağa

d ö n ü şü yo r ve va ta n h a in iy a da rüşvet alıcı olarak suçlan-
m a k korku su yla k im se d ü şü n d ü k le rin i söylem eye cesaret
edemiyor. B aşta a d a let için ortaya çıkan birkaç gazete de
şim d i o ku y u c u la rın ın ö n ü n d e ça m u r içinde sürünüyor...
V a ta n d a şla rd a n ş u n la rı d ü ş ü n m e s in i isted iği F ra n sız u lusu-

na y azd ığ ı m e k tu b u n d a b u k o n u y a te k ra r d eğ iniyor:
Tehlikenin ta m da k a m u o y u n u n bu k o y u inatçılığında
y a ttığ ın ın /a r k ın d a m ısınız? Y ü z k a d a r g a zete her g ü n ka-
m u o y u n u n D re y fu s’un su çsu z b u lu n m a sın ı istem ediğini,
suçlu b u lu n m a sın ın ü lken in güvenliği için gerekli oldu-
ğ u n u tekrar ediyor. Ve eğer ye tk ili kişiler böyle bir aldat-
m a ça n ın gerçeği b a stırm a sın d a n fa y d a la n ırsa , sizin de ne
k a d a r suçlu olacağınızı biliyor m u su n u z?
T o p lu m u a n a liz e d e rk e n asla so y u t o lm ay an Z ola, k e n d in e

güv en i o lm a y a n k a la b a lık ile o n la rın göklere ç ık a rd ığ ı “güçlü
a d a m la r” ve o rd u y la a r a la rın d a var o la n n eredeyse sad o m a zo şist
ilişkiyi o rtay a ç ık a rm ıştı:
١?
V icd a n ın ızı bir y o kla yın . G erçekten istediğiniz ona sa ld ı

ran hiçbir şey y o k k e n sa v u n m a ya p a n bir O rdu m u y d u ?
Birden överek göklere çıka rm a ihtiyacı d u y d u ğ u n u z kılıç
değil m iy d i yoksa?
A slın d a sizd e k i h e n ü z gerçek cum h u riyetçi k a m değil; tü y
lü bir m iğ fer g ö rü n tü sü sizi hâlâ daha çok h eyecanlandı
rıyor, a ra m ıza bir kral geldiği an ona âşık oluyorsunuz...
D ü ş ü n d ü ğ ü n ü z O rdu değil, gö rü n ü şe göre hayallerinizi
süsleyen General.
B ana g ö re içle rin d e en iyisi Z o la’n ın K ilise n in suç o rta k lığ ı

k o n u s u n d a k i d o ğ ru d a n ve ö lçü lü ith a m d ı:
N ereye doğru y ü r ü d ü ğ ü n ü biliyor m u su n Fransa? R om a

Kilisesi ne doğru gidiyorsun, en ö nem li çocuklarının ona
karşı savaştığı geçm işteki h o şgörüsüzlük ve teokrasiye dö
nüyorsun... Bugün Yahudi a leyhtarlarının ta ktikleri çok
basit. İnsanları etkilem ek için boş yere kü rek çeken K atolik
kilisesi, işçi ku lü p leri k u rd u ve hacıların sayısını katladı;
onları g eri k a za n m a y ı y a da y e n id e n sunağın etrafında
to p la m a yı başaram adı. Sorun kesin olarak halledildi,
kiliseler boş kaldı, insanlar inançlarını kaybetti. Ve işte,
onlara Yahudi a leyhtarı ö fk e yi b u la ştırm a yı m ü m k ü n k ı
lan şa rtla r oluştu ve bu b a ğ n azlık virü sü ile zehirlenenler
so ka kla rd a “K ahrolsun Yahudiler! Yahudilere ö lü m !” diye
bağırm aya başladılar... Fransa halkı bağnaz ve işkenceci
insanlara d ö n ü ştü rü ld ü k te n sonra, bu k a d a r zo rluk k a r
şısında y e n ik düşen insan h a k la rın a d u yd u kla rı sevgi ve
cöm ertlikleri ka lp lerin d en sö küp atılınca, şüphesiz Tanrı
gerisini halledecektir.
Bu, Sw ift ,ten b eri g ö rü lm e m iş şid d e tte b ir öfkeydi. O k a d a r

ki Z ola L A u ro re’u n ö n say fasın d a C u m h u rb a ş k a n ı Felix F a u re ’a
18
h ita p ed erk en y a ln ız c a ith a m b elg esin in a y rın tıla rın ı ta m a m

lıyor ve gericilerd en o lu şa n b ir g ru b u çifte suç işlem ekle ith a m
e d iy o rd u - su çsu z b ir a d a m ı su çlu g ö ste rm e k ve suçlu b irin i a k la
m ak. (Y etkililerin ta ra fsız ve tu h a f b ir b içim d e ad lî “h a ta ” o la ra k
a d la n d ırm a k ta n h o ş la n d ık la rı d u ru m la rı d ü ş ü n ü rk e n , suçsuz
o la n ın m a h k û m iy e tin in , su çlu o la n ın k e n d iliğ in d e n a k la n m a sı
nı da içerd iğ in i u n u tm a m a k gerekir. B u rad ak i, ç o c u ğ u n d ü şm e
si değil, k ü rta j e d ilm esid ir.)
Z ola’yı d ik k a tle okuduğunuz zam an daha so n ra sın d a

Ir a n s a ’yı - V erd u n ’d a n V ich y ’e- ve a slın d a g ö sterm elik m a h
kem eleri ve k a m p la rı ve ask erî alay ları ve y a n ılm a z liderleri ile
b ü tü n A v ru p a’yı b a s tıra n d e lilik le r ve su çlar k a rşısın d a d a h a az
şa şırırsın ız . A yrıca g ü n ü m ü z d e h e r g ü n d e n e m elerin i s ü rd ü rd ü
ğü g ö rü len p a p a lığ ın n e d e n Y ahudiler, P ro te sta n la r ve in a n m a
y an larla o lan geçm işi h a k k ın d a h iç b ir z a m a n açık ve d ü rü s t b ir
açık lam a o lu ş tu ra m a d ığ ın ı da d a h a iyi an la y a cak sın ız. Ve bü-
lüı■، b u n la rın hepsi h a y ır d em e h a k k ın ı k u lla n a n ve z a m a n ın d a ,
yine b asit şekilde sö y led iğ im iz gibi “m a h k e m e d e ” değil de sa n ık
san d aly esin d e ıs ra rla rın a d ev a m ed en (Z ola’n ın b aşarıy la yaptığı
gibi) k a ra rlı ve p re n sip li te k b ir birey d en edinilebiliyor.
Eski z a m a n la rd a n y ap ılab ilecek b ir başk a gözlem , ce sa re

tin k en d i b a şın a en ö n e m li erd e m le rd en b iri o lm a sa da e rd e m
lerin u y g u la n m a sın ı m ü m k ü n k ıla n v a sıf o ld u ğ u d u r. Y ine, bu
o n u n k a tı “e n te le k tü e l” b ö lg esin in d ışın d a k a lm a sın a n eden
olur. G alileo, K ilise p a p a z la rın ın b e n im se d ik le ri ev ren b ilim i alt
usl ed en b ir k eşifte b u lu n m u ş olabilir, a n c a k işkence âletleriyle
tehd it e d ild iğ in d e çab u c a k fik rin d e n cay m ıştır. E lb ette ki güneş
ve gezegenler b u in k â rd a n e tk ile n m e m iş tir ve V a tik an n e d e r
se ilesin gezegenler g ü n e şin e tra fın d a d ö n m ey e d ev am e tm iştir.
(< ‫؛‬a lile o n in k en d isi de in k â r ın ı b itirirk e n belli b elirsiz "epur si
ıım ove” - “A m a d ö n ü y o r,” diye m ırıld a n m ış olabilir.)
1
A m a o bize k a b u l e d ilm iş öğretilere k arşı çık a n b ir cesa

re tte n çok, a m a ç sız b ir so rg u la m a ö rn e ğ i sunuyor. O n u n a d ın a
b a ş k a la rın ın c e su r o lm ası g erekti, tıp k ı Z ola’n ın D rey fu s ad ın a
olm ası g erek tiğ i gibi. (Bu a ra d a , şim d i Z ola’n m y an lış y ak ıla n
b ir ateş ve tık a n a n b ir baca y ü z ü n d e n k aza ra b o ğ u lm a k ta n ziya
de, y a ta ğ ın d a ö ld ü rü lm ü ş o lm a sı g ittik çe d a h a m u h te m e l g ö rü
nüyor; b ü y ü k a d a m la rın k en d i z a m a n la rın d a ya da ü lk e le rin d e
p e k sık o n u rla n d ırılm a d ığ ın m b ir b aşka k a n ıtı daha.)
V ie tn a m ’da A m e rik a lı b ir asker o ld u ğ u sıra d a M y L a i’deki

k ö y lü lerin 1968 y ılın d a k o rk u n ç b ir şekilde k a tle d ilm e sin e d a ir
k a n ıtla rı to p lay ıp açığa ç ık a rd ığ ı z a m a n kısa b ir sü reliğ in e ü n lü
o la n a rk a d a şım R on R id e n h o u r’u sık sık d ü ş ü n ü rü m . Bir in san
için y ü zleşm esi en z o r olan şey lerden biri de savaştayken “k e n d i”
ta r a f ın ın y a n lış ta r a f o ld u ğ u so n u c u n a va rm a sıd ır. Sessiz k a lm a k
ve “ta k ım o y u n c u s u ” o lm a k k o n u su n d a k i baskı, k a rşıt görüşe
sa h ip o la n la ra h em e n y a p ıştırıla c a k k o rk a k lık ya d a ih a n e t suç
la m a la rı ile d a h a d a g üçlenir. “S ırtın d a n v u r m a k ” ya da “d ü şm a
na c e p h a n e v e rm e k ” gibi bask ıy a yol açan ifad elerin k ö k en i de bu
ik ile m d e n g elir ve h er z a m a n ittifa k olm aya zo rla m a d a y a rd ım c ı
o lm a k ü zere o ra d a d ır. B u n a d ire n m e k ve A m e rik a lı su b a y la rın
ve ask erlerin geleneksel savaş k a n u n la rın a tab i o ld u ğ u k o n u s u n
d a ısra r e tm e k için R on R id e n h o u r pek çok in sa n ı u ta n a c a k la rı
k a d a r g ü v en li k o n u m la ra y e rle ştird i/k ıy a sla n d ığ ın d a çok d a h a
g ü v en li yerlere g etird i.B ir d e fa sın d a b an a söylediği gibi m u h
tem elen , b ir k ita p d ü ş k ü n ü ya da y ü re ğ i acım a d o lu sivri a k ıllı
b irin in değil de, fa k ir beyaz A riz o n a lı iyi b ir aile n in oğlu olm ası
da k e n d isin e y a rd ım c ı oldu. H a tırla d ığ ın a göre h e r şey, eğ itim siz
b ir er o la ra k ra n z a s ın d a u z a n m ış, b ir g ru p a sk e rin k u lü b e d ek i
sadece siyah o lan askerlere b ir gece sa ld ırısı p la n la d ık la rın a k u
lak m isa firi o lm asıy la b a şla m ıştı. Ron ra n z a s ın ın ü z e rin d e o tu
ru p a ğ z ın d a n şu s ö z c ü k le rin ç ık tığ ın ı söylüyor, “B unu yapm aya
20
k a lk a rsa n ız , k a rş ın ız d a önce b e n i b u lu rs u n u z .” G enelde o ld u ğ u

gibi b ir k iş in in k a ra rlılığ ı, g ü c ü n ü k a la b a lık ta n a la n la rın cesa
re tin i k ırm a y a y e tm işti. A m a ş u n u u n u tm a , o ö n em li an gelene
k a d a r b u şek ild e d a v ra n a c a ğ ın a d a ir h iç b ir fik ri yoktu.
H a y a tım b o y u n c a b irç o k ü lk e d e ve to p lu m d a çok say ıd a

ce su r m u h a lifle ta n ış m a ve k o n u şm a ş a n s ın a ve şere fin e sa h ip
o ld u m . B ü y ü k ç o ğ u n lu k la (o n la r ta r a f ın d a n se ç ilm e k te n çok
k ısm e n o n la r ı “se ç m iş” o la n ) k a riy e rle rin in b a şla n g ıç n o k ta s ı
n ı y a ş a m la r ın ın ilk d ö n e m le rin d e k e n d ile rin i b ir g ö rü şte b u
lu n m a k ya d a b ir g ö rü ş ü s a v u n m a k z o ru n d a h is s e ttik le ri b ir
olayda b u lu y o rla r. B azen d ış a r d a n b ir f ik r in s u n u ld u ğ u ve b u
n u n k ö k sa ld ığ ı d a oluyor. B e rtra n d R ussel O to b iyo g ra fi’sin d e
b ira z k o rk u v eren b ir P ü rite n o la n b ü y ü k a n n e s in in k e n d isin e
“bo ş s a y fa la rın ı en sev d iğ i m e tin le rle d o ld u rd u ğ u b ir İn c il v e r
d iğ in i” söylüyor. “B u n la rın a ra s ın d a ‘K ö tü lü k için k a la b a lığ ın
p e şin d e n g itm e m e lis in ’ de yer alıy o rd u . O n u n b u m e tn i v u r g u
la m a sı h a y a tım ın d a h a s o n ra k i d ö n e m in d e k ü ç ü k a z ın lık la ra
ait o lm a k ta n k o rk m a m a m ı sa ğ la d ı.” H ır is tiy a n la rın ilerd e b a ş
la rın a in e c e k o la n ç e k ic in b u şe k ild e “o n a y la n d ığ ın ı” g ö rm e k
çok e tk iley ici.
G en ellik le gelecekteki b ir m u h a lifin “v a ftiz” edilm esi b ir

k a b a d a y ılık ya d a b a ğ n a z lık o lay ın a k a rşı k e n d iliğ in d e n gelişen
d ire n m e ya d a b ir p a rç a p ed ag o jik ap tallığ a k a rşı m ey d an o k u
m a gibi p la n la n m a y a n b ir şek ild e gerçekleşir. Bu tü r te p k ile rin
so n ra d a n ö ğ re tilm iş b ir şeyden çok, d o ğ u şta n gelen b ir şeyden
k a y n a k la n d ığ ın ı d ü ş ü n m e k için y eterin ce sebep v ard ır. N ickleby
k riz a n m a k a d a r zavallı S m ik e’ı sa v u n a c a ğ ın ı b ilm ez. N o a m
C h o m sk y genç b ir d e lik a n lıy k e n H iro s h im a ’n m yok oluş h a b e r
lerini d in le d iğ in i ve k o n u şab ileceğ i k im se o lm a d ığ ın ı d ü ş ü n
d ü ğ ü için u z a k la şıp y a ln ız k a lm a k iste d iğ in i h atırlıyor. Bu tü r
tep k ile rin d o ğ u ş ta n o ld u ğ u n a in a n m a k y ü re k le n d iric i o lu rd u ;
1
ç ü n k ü o z a m a n b u n la rın o ra d a o lm ay a d ev am ed ec ek lerin d e n
e m in o lu r ve v a rlık la rı için iyi ö rn e k le rin ya d a e rd em hik ây ele
r in in a k ta rılm a s ın a b ağ lı o lm a z d ık .
B elki de sevgili X, b u ö rn e k le rd e k e n d in d e n b ir şeyler b u la
b ilirsin ; k ey fî o to ritey e ya da k itle lerin aptalca fik irle rin e k a rşı az
d a olsa d ire n m e eğ ilim i veya ö z g ü r b ir z ih in d e n çık a n incelikle
işle n m iş b ir deyişle k a rş ıla ş tığ ın d a b ir şeylerin fa rk ın a v a rm a
h ey ecan ı. Ö yleyse, yazışm ay a d ev am ed elim ki b e n im d e n e y im
le rim d e n fa y d a la n m a k iste d iğ in i söyleyerek b e n i o n u rla n d ırm ış
o lsan da, b e n d e se n in d e n e y im le rin d e n fay dalanabileyim . Şu an
için s in ik le rin “profesyonel h a y ır deyiciler 'deıı b ah se d e rk e n b ir
n o k ta d a , b ir a n la m d a h a k lı o ld u k la rın ı a k lın d a tu t. M u h alefet
o lm a k n ih ilis t o lm a k değ ild ir. Ve b u n d a n g eçim in i k a z a n m a n ın
m a k u l veya b elirli b ir yolu y o k tu r. Bu, y a p tığ ın b ir şey değil, ol
d u ğ u n b ir şeydir.
T)
Bence R ilke ta ra fın d a n s u n u la n ö n e ri ço k hoş, ç ü n k ü b e n i üze-
rin d e h a k talep ed em ey eceğ im ve n o rm a ld e sa h ip o lm a d ığ ım ki-
çilerle ay n ı yola ç ık a rtıy o r. A ynı z a m a n d a te p k i göstereceğ im bir
şey veriyor b a n a . E lb ette R ilk e’n in m e k tu p la rın ın in ce zevkini
،,'،ık b e ğ en iy o ru m , a m a y in e de cilalı ü slu p la rı ve saygılı, n a z ik
ü ın u b a n a fazla y u m u ş a k geliyor. (O na g ö sterilen şiirle rin çok
da iyi o lm a d ığ ı o ld u k ç a a ç ık ve b u n u d a h a v u rg u la y a ra k söy-
l،‫؛‬yebilirdi.) A yrıca m e k tu p la r, 1914 y ılın ın h e m e n ö n cesin d ek i
g ü n le rd e n bize d o ğ ru esen h a fif h a sta lık lı b ir m a su m iy e t hava-
sm ı veriyor. (G eorge D an g e rfie ld , size h a ra re tle önereb ileceğ im
ıııiıthiş kitabı T he Strange D ea th o fL ib era l E n g la n d ’da, özellikle
ı uısiyetsiz R u p e rt B rooke ta rz ın d a , b u n u se rt b ir şekilde ele ah -
yor.)
En titiz ellerde bile .şüpheli b u ld u ğ u m A lm a n ro m a n tiz m ve

idealizm tü rle rin i sergileyen R ilk e’n in b azı şiir ve d ü z y a z ıla rın a
ila ben zer b ir itira z su n u la b ilir, ö r n e ğ in in s a n la r ırk la rd a n ve
u lu sla rd a n sa n k i b u n la r k işilik m iş ve r u h la rı ve k a d e rle ri var-
١١١،‫؟‬ gibi ya d a b u n a b e n z e r şekilde k o n u ş tu k la rın d a m u tla k a ve
.ın ın d a sa v u n m a y a geçerim . A yrıca R ilk e’n in d in s e l-ru h a n i ya-
m a ta rz ı b a n a a şırı d u y g u sal geliyor. U stası A u g u ste R o d in ’den
■..unıtın d in î b ir faaliyet o lab ileceğ in i ve şiirin heykel k a d a r kesin
o lm ay ı h e d efley eb ileceğ in ‫ ؛‬ö ğ re n d iğ i d o ğ ru d u r. A n ca k b u b iraz

k ıy m e tli ik in c i el versiyonuyla ta tm in o lm a k ta n sa , geriye d ö n ü p
S p in o za’yı o rijin a lin d e n o k u m a k d a h a iyi o lacaktır.
K endi y a şa m ın d a R ilke ro m a n tik id ea liz m in bazı k ö tü ta
r a fla rın ı ö rn e k le n d irm iş tir. Ö rn e ğ in D ’A n n u n z io ve M a rin e tti
ve d iğ er sö zd e estetler gibi M u sso lin i’n in cazibesine k a p ılm ış
tır. P sik o a n a liz i sev m em iş ve ö zellikle F re u d ’d a n nefret e tm iştir
(şahsi m e k tu p la rı o n u n b ir filo sem it-y ah u d isev ere y a k ın o ld u
ğ u n u gösteriy o rd u ). H e p sin d e n ö n em lisi - ve b e n im için en zorlu
te s ttir - iro n iy e k u şk u y la b a k a rd ı. T ıpkı m e k tu p la ştığ ı b ir gence
y azd ığ ı gibi:
Ö zellikle yaratıcı o lm adığın anlarda seni kontrol etm esi

ne izin verm e. Tam a n la m ıyla yaratıcı olduğunda, sanki
h ayatı y a k a la m a n ın bir başka yo lu y m u şça sın a on u k u l
la n m a ya çalış. Safça ku lla n ıld ığ ın d a , o da sa ftır ve o n dan
u ta n m a y a gerek yo ktu r; a m a o n u n la çok y a kın la ştığ ın ı
hissedersen, bu a rta n y a k ın lık ta n korkarsan o za m a n
ö n ü n d e k ü ç ü k ve çaresiz hissedeceği b ü y ü k ve ciddi k o n u
lara dön. İşlerin derinliğine in; orada ironi asla sa ld ırm a z
- ve b ü y ü k lü ğ ü n ke n a rın a geldiğinde, d ü nyayı bu şekilde
a lg ıla m a n ın varlığının bir gerekliliğinden k a y n a kla n ıp
ka y n a k la n m a d ığ ın ı bul. Ç ü n kü ciddi İşlerin etkisi a ltın
dayken y a senden u za k la şa c a k tır (eğer ka zara gelişm işse)
y a da (gerçekten içindeyse ve sana aitse) güçlenecek ve cid
di bir araç haline gelerek sa n a tın ı oluşturabileceğin ens
trü m a n la rın arasında y e rin i alacaktır.
İn g iliz lik yapıyor o la b ilirim am a bu A lın tıd a k i B üyük h a r f

lerle y azm a ta rz ı ve gereksiz te k r a r y ap m a eğ ilim i b e n i hem en ,
Evelyn W a u g h ’u n k ısa ro m a n ı The L oved O n e 'd a geçen, ö ğ ü t
veren b ir köşe y a z a rın a tır n a k y em ekle başa çık m a sı için iste
n en y a rd ım ü z e rin e köşe y a z a rın ın a sista n ın a , “G eçen sefer ona
24
ne d e m iştik ? ” diye so rm a sı ve “G üzel ü z e rin e M ed itasy o n ,” ce

vabı ü z e rin e , “O n a m e d ita sy o n a d ev am e tm e sin i söyle,” dediği
a n ı hatırlatıy o r. İro n i y a p m a k b u k a d a r kolay değil. (R ilke d a h a
so n ra asla ay rı tu tu lm a d ığ ı ik i eserle ilgili b ize k u rn a z c a a ç ılm a
ya d ev am ediyor: “İn cil ve b ü y ü k D a n im a rk a lI şa ir Jens P eter
Jacobsen’in k ita p la rı.” Bu d in d a rlık Jaco b sen ’in F reud ve T h o m as
M a n n ta ra fın d a n h a k k ıy la ta k d ir ed ilen ve b ir çeşit D a n im a rk a lI
G enç W erther o la n m u h te şe m ro m a n ı N iels Lyhne ö n e risin i b iraz
bozuyor.)
B una k arşı o larak elim izde R ilke’n in , azim li y azara b iraz faz
la heyecanlı d a olsa şaşırtıcı biçim de zekice tavsiyesi bulunuyor:
Y apm an gereken tek bir şey var. K en d i içine dön. Seni y a z

m aya iten n edeni bul; kö klerin i yü reğ in in derinliklerine
salıp salm a d ığın a bak; y a z m a n ya sa kla n sa ölm ek zo ru n d a
kalıp kalm ayacağını k e n d in e itira f et. H epsinden ö n e m li
si; gecenin en sessiz sa a tin d e k e n d in e şu n u sor: y a zm a lı
m ıy ım ? D erin bir cevap için ke n d i d erin liklerine dair Ve
eğer bu cevap onaylayacak şekilde çınlıyorsa, bu soruyu
güçlü, basit bir “Y a zm a lıy ım ” ile karşılıyorsan, o za m a n
h a ya tın ı bu gerekliliğe göre oluştur...
Ç o k d a h a az etk ili sözlerle o lm a k la b irlik te , y ılla rd ır

yazı d e rsle rim d e b e n im de söylem eye ç a lıştığ ım şey buydu.
İstediğinizi d eğ il m ecb u r o ld u ğ u n u z u h issetm elisin iz. B u n u v u r
g u la m a k çok ö n em li, ç ü n k ü ta m o la ra k e m in o lm a sa k da, bu
istek ya da ih tiy aç ile içsel sü rg ü n ya da fik ir a y rılığ ın a d a y a n m a
tu tk u s u , to p lu m a b ira z d a r b ir açıda y aşam a k a ra rı a ra sın d a b ir
ilişki b u lu n u y o r.
R ilk e’deki d iğ er o lu m lu ve onaylayıcı b ir u n s u r d a E ro sa
yak laşım ıd ır. H em ö z g ü rle ştiric i b ir güç h e m de ö lü m ü ç a ğ rış
tıra n la ra en iyi cevap o la ra k cin sellik le ilgili y ü k se k b ir önsezisi
v ard ı. F allik Şiirler d e n ile n yedi şiiri, cesu r M arvell ve M eta fiz ik
g ü n le rin d e n b u y a n a a şk k o n u lu o lm ay a n en iyi şiirler a ra s ın d a
d ır; s e v işm e n in g erekçesini k e n d i içinde b a rın d ırd ığ ın ı açıkça
ila n ederler. L etters eserin d e b u n a k arşı ih tiy atlıd ır, a n c a k R o d in
m u tla k a g u r u r d u y ard ı; b u şiirlerde h ey k eltıraşlık vard ır. B irinci
D ü n y a S a v a şın ın ik in c i k ış ın d a y az ılm ış o lm a la rı te s a d ü f d e
ğil; T h a n a to s o g ü n le rd e ço k yaygındı (R ilke’n in a n la d ığ ı şek
liyle savaşın gelişini, m e d en iy et için b ir felaket o la ra k görm ek)
ve b u n u n la ilgili b ir şeyler söylenm eli ve yapılm alıydı. B u ld u ğ u
ç ö z ü m , h e m P ra g ’da d o ğ a n b ir A lm a n o la ra k Slav k im liğ in i hem
de F ra n sa ’n ın itib a rın ı y itire n d ilin d e y a z a ra k U h la n d tip lerin i
ö fk e le n d ire b ilen b ir A lm a n o la ra k k o z m o p o lit k im liğ in i d o ğ r u
la m a k için cinsel a rz u y u h e m gizlice h em de açıkça ifade etm e k
ti. Bu o n u n faşizm le ilgili d a h a s o n ra k i a p ta llık la rın a d a y an m a y ı
d a h a da zo rlaştırıy o r.
A n c a k işin ö z ü çelişkide yatıyor: İn g iliz d ilin d e K ip lin g ’den
L a rk in ’e k a d a r en sev d iğ im şa irle rin ç o ğ u bazı z a m a n la rd a ra
d ik a l b iç im le r alan e tik k o n se rv a tiz m e y a k ın lık la rıy la , ve aynı
z a m a n d a b u n a ra ğ m e n , b ü y ü k ve m u h te şe m e tk ile r y a rattılar.
R ilk e ’n in y a ln ızlık ile ilgili y a z d ık la rı ned en iy le dolaylı o la ra k
b u lu n d u ğ u b ü tü n m ey d an o k u m a la rı ve k o rk u lm a sın d a n çok
k u c a k a çılm ası gereken ta r z ın ı k a b u l ed iy o ru m . R a d ik a l ya da
eleştirel b ir k işiliğ in z ih in sel ve a h la k i d o n a n ım ın d a bu ta h a k
k u k b ü y ü k ö n e m taşıyor. R ilk e aynı z a m a n d a d in ve ib a d e tin k a
ç ın ılm a z hay al k ırık lığ ı, d ilin ta n ım la y ıc ı ön em i, kabile ve k o z
m o p o lit a ra s ın d a k i m ücad ele, M ittelE uropa n ın k ad e ri, B irinci
D ü n y a S a v a şın ın h âlâ zeh irley ici etkisi, F re u d ’u n etkisi ve ir o
n in in y in e le n e n ö n em i gibi k o n u la ra da d e ğ in m e m i sağlıyor.
D ev am e tm e k için şim d ilik b u k a d a rı yeterli.
Son m e k tu b u n b a n a u la ş tığ ın d a “C e su r Yeni D ü n y a ” k a v ra m ın ın
y aratıcısı A ld o u s H u x le y ’in m a k a le le rin i o k u y o rd u m . O k u rk e n
işare tle d iğ im b ir p a ra g ra fı ile tm e m e izin ver:
“H o m e r y a n ılıy o rd u ,” d iy e yazdı Efesli H e ra k litu s.
“H o m er, ‘T a n rıla r ve in s a n la r a ra s ın d a k i b u ç e k işm e o r ta d a n
k a lk a b ilir m i!’ d e rk e n y a n ılıy o rd u . E v re n in y o k o lm a sı iç in d u a
e ttiğ in i g ö rm ü y o rd u ; y a k a rış ı d u y u lsa y d ı, h e r şey so n a e re rd i.”
B u n la r s ü p e r h ü m a n is tle r in ü z e rin d e d u rm a s ı g erek e n sözler.
S ağ lam b ir m ü k e m m e lliğ i h e d e f a lırk e n y o k o lu şu h e d e fliy o r
lar a slın d a . H in d u la r g erçeğ i d u y u rm a z e k â sın a ve c e s a re tin e
sa h ip ti; N irv a n a , y a n i ç a b a la rıy la u la şm a y a ç a lış tık la rı hedef,
h iç lik tir. Y aşam ın o ld u ğ u y erd e tu ta rs ız lık , b ö lü n m e ve ç e k iş
m e de v a rd ır.
G ö rü n ü şe göre u z la şm a n ın (dokuz b aşlı h a y v a n a verilen
isim lerd en b irid ir) en te p e d e k i iyi o ld u ğ u n a in a n a n la rd a b ir a p
tallık o ld u ğ u k o n u su n u k a v ra m ışsın . N ed en “a p ta llık ” gibi bir
h a k a re t sö z c ü ğ ü k u lla n ıy o ru m ? İk i n ed en le b u b a n a d o ğ ru gö
rü n ü y o r; b u n la rd a n ilk i in s a n la rın aslın d a m ü c a d e le lerin in s o
n u n u n geldiği ve genel b ir m e m n u n iy e t ve m u tlu lu k h issin in y a
şan d ığ ı z ih n in D isn e y la n d ’m d a y aşa m a k iste m ed iğ in e d a ir olan
in an cım . Bu, k en d i aşağ ılay ıcı b a ğ la m ın d a b ir a p ta llık olurdu;
A tm a lıla r b aşlan g ıçta b u te rim i d a h a h a fif b ir a n la m d a k u lla n -
m ışla rd ı. İd itois sö z c ü ğ ü n ü k a m u işleriyle ilgilenm eyen k işiler

için k u lla n ırla rd ı.
İk in c i n e d e n im d a h a az sezgisel. Bu isteği gerçekten içim iz
de beslesek bile, neyse ki elde ed em ezd ik . Bir tü r o la ra k elbette
k i savaş ve d iğ e r rek ab et ve k ısk a n ç lık b iç im le rin in n ed en o ld u
ğ u d e h şe t ve z a ra rd a n esef d u y ab iliriz. A n ca k bu, y a şa m ım ız d a
a n la ş m a z lık la rla ve zih in sel y a ş a m ım ız d a ta rtış m a ve m ü n a k a
şalarla ile rle d iğ im iz g erçeğini d eğ iştirem ez. D iy alek tik k a v ra m ı
na o n u s a v u n a n la rın d u y d u ğ u güven k ısm e n sa rsılm ış o lab ilir
a n c a k bu, o n u re d d e tm e m iz e m ü sa ad e etm ez. K ıv ılc ım la rın
y a n m a sı için ç a tışm a ve k a rş ıtlık la r o lm alıd ır. K e n d in d en em in
b ir b ilirk işid e n , ta rtış m a n ın “ışık ta n d a h a çok ısı” o lu ştu rd u ğ u
g ö rü ş ü n ü m u h te m e le n d u y m u şsu n d u r. M u tla k a gerçeğin o ya da
bu k u tu p ta d eğ il de “a ra d a b ir y erd e” yattığ ı sa n a sö y len m iştir.
Ve s a n ırım m a d d e le rin siyah ya da beyaz değil, g rin in fa rk lı to n
la rı o ld u ğ u so n u c u n a v a ra n eski, güzel sö zü d u y d u ğ u n d a n da
e m in o lab ilirim .
B una k a rş ılık o la ra k sa n a bazı g ö zlem lerim i su n m a m a izin
v e rir m isin? Bir fizik k a n u n u o la ra k ısın ın te k o lm a sa d a ışığın
başlıca k a y n a ğ ı o ld u ğ u n u b iliy o ru z. G üneşi o d a sıc a k lığ ın a d ü
ş ü rm e k kesin b ir s o ğ u k o lu ş tu rm a n ın y an ı sıra ışığı da hiçe in
d ire c e k tir. G erçek y alan söyleyem ez, a m a söyleyebilseydi, a ra d a
b ir yerde söylerdi. Bazı cid d i so ru la ra göre, ikiye a y ıra c a k bir
fa rk lılık y o k tu r; g erçek lik ve y a la n a ra sın d a b ir sentez a ra n m a z ;
g ü n e ş b ir g ü n d o ğ u d a ve b ir g ü n b a tıd a d o ğ m az. Chiarascuro ya
d a a y d ın lık ve k a ra n lığ a gelecek o lu rsa k k a rşım ız a ç ık a n b a sm a
k a lıp deyiş b ira z d a h a sa n a tsa ld ır. (B irkaç yıl ö n ce G e tty sb u rg ’da
y en id en sa h n e y e k o y u la n İç Savaş’ı izlerken d efte rim e , G ri g i
y e n le rin siyah ve b e y a z la rın a d ın a d ü şü n m e y e k o şu lla n d ığ ın ı
y azm ıştım .) N e siyah ne de b ey az gerçek bir re n k tir, a m a ikisi
de gı i değildir.
G ereksiz te k ra rla r p u su d a , ç e v re n i k u ş a tm a k için b ek li

yor. Y unan k â h in , ü s tü n bilgeliği “Ç o k Bir Şey D e ğ il” şek lin d e
d u y u rm u ş tu ; g ü n ü m ü z ü n tem b el çevirisi, ta m o la ra k ay n ı şeyi
ifade etm ey en “H e r Şeyde Ö lç ü lü lü k ”. Y u n an stilin in sim e tri ve
dengeyi sessizce v u rg u la m a s ı ta k d ir ed iliyor; pek i ya b u denge
alt ü st o lu r ve z a m a n d ağ ılırsa? O z a m a n “ö lç ü lü lü ğ ü n ” ne a n la
m ı kalır? U zlaşm ayı itib a rd a n d ü şm e k o la ra k gö ren John B row n
gibi fa n a tik le r ve m u tla k iy e tç ile r o lm asaydı, G e tty sb u rg ’d ak i G ri
ü n ifo rm a la r k u lla n ılm a y a b ilir ya da y en ilm ey eb ilird i. Şüphesiz
sen de k e n d i ö rn e k le rin i b u la b ilirsin .
A n laşm a ve n e z a k e t h u s u s la rın a ö n e m v e riy o rsan , ta rtış m a
ve kavga h u su sla rıy la ilgili de iyi b ir d o n a n ım a sah ip olm alısın ;
ç ü n k ü aksi ta k d ird e “o rta n o k ta ” işgal ed ilecek ve se n in bu k a
ra rd a ya d a b u n u n ne ve n ere d e o ld u ğ u n u b elirlem ed e h iç b ir
y a rd ım ın o lm a d a n ta n ım la n m ış o lacak tır. Yani, H u x le y ’in k in e
p a ra le l o la ra k e serlerin i o k u d u ğ u m D alai L a m a n ın ü s tü n zek â
sın a g ü v e n m e d iğ in sürece. İşte a y d ın la n m ış k işin in k en d i sözle
r in in k a p sa m lı ve ço k sa ta n çev irisi o lan T he A r t ofH appiness: A
H a n d b o o k fo r L iving (M u tlu lu k S anatı: Y aşam için E lkitabı) ad lı
k ita b ın g irişin d e k o n u şm a y ı y ap tığ ı kişiye sö y ledikleri:
H a y a tım ızın gerçek a m a cın ın m u tlu lu ğ u a ra m a k o ld u

ğ u n a in a n ıyo ru m . B u açık. İster bir d ine in a n a lım ister
in a n m a y a lım y a da ister şu d ine ister bu d in e in analım ,
h e p im iz h a ya tta daha iyi bir şeyi arıyoruz. B u nedenle,
bana göre, h a y a tım ızın gerçek y ö n ü m u tlu luğa doğrudur.
D alai L am a “A riz o n a ’d a b ü y ü k b ir k itley e” h ita p e ttiğ i söy

levine b u şek ild e başlıyor. S öylenebilecek en iyi şey, b ir d izi saç
m a lık ta n b a h se ttiğ id ir. N ed en i so n u ca bağlay an b ir p arç a sak ız
bile b u lu n m u y o r; k o n u şm a c ı k a n ıtla m a k z o ru n d a o ld u ğ u şeyi
varsayıyor. T u h a f ola n sa son c ü m lesin d e, in sa n b e y n in in söyle
yecek b ir sö zü olabileceğ in e d a ir eski m o d a ve m a te ry a list kav-
29
ra m ı övercesin e “ b a n a g ö re ” ifa d e sin in ek len m iş olm asıd ır. Bir

z a m a n la r B om bay d ış ın d a k i P o o n a’da b ir a şra m d a b ira z v ak it
g e ç irm iştim . K en d isin e ze n g in B atılılar ve a z ın lık A v ru p alı k r a
liyet ailesi a ra s ın d a k â rlı ve b ü y ü k bir icraat o lu ş tu ra n o z a m a
n ın g u ru s u B h ag w an S hree R ajneesh h a k k ın d a b ir BBC belgeseli
y a p m a k am acıy la ra h ip y a rd ım c ısı ro lü yap ıy o rd u m . H e r şey b ir
d ü z e n d i elb e tte - d isk o felsefesinin k u tsa l te d a rik ç isi d ü n y a n ın
en b ü y ü k ve özel Rolls Royce k o lek siy o n u n a sa h ip ti - a m a en
iyi h a tırla d ığ ım b ilg in lerle b irlik te y ap ılan sabah darshan ıydı.
T o p lan tıy a g id ilen yolda, a le v k ırm ız ıs ı-tu ru n c u re n k te k im o n o -
lo r için d e acı v erecek k a d a r güzel ik i K aliforniyalI k ız ta r a f ın
d a n te p e d e n tırn a ğ a k o k la n m a k z o ru n d a y d ın ız . B u n u n n e d en i
B h ag w an ’i, m ü ritle rin in diliyle “v ü c u d u n u n bazı a le rjile ri” o l
m ası gibi m a d d i bir g erçek ten k o ru m a k tı. Bu güzel koklayıcıla-
r m b ü tü n alk o l veya tü tü n iz le rin i sap ta m a sı bek len iy o rd u . Ve
h e r sab ah , o lm a m g erek tiğ i gibi k e sk in k o k u lu h a lim le bu titiz
te sti geçiy o rd u m . K işisel o la ra k b a n a alerji y a p an sa g ü l ren g in -
deki h e r şa fa k v a k tin d e , a y a k k a b ıla rın ç ık a rtılm a sı gereken yer
de d u ra n b ü y ü k levhaydı. L evhada şöyle yazıyordu, “A y ak k ab ılar
ve zih in ler, k a p ıd a b ıra k ılm a lıd ır.” G ü lü n ç o ld u ğ u kesin a m a uy
g u la n a b ilirse z a ra rlı d a a y n ı z a m a n d a ; ki b ir p u tu n ay a k la rı a l
tın d a a k lı yok e tm e k gibi h a d d in i b ilm e z ve isterik b ir istek olan
Loyola’n ın C izv it e m ri D ei sa crificum intellectus (A k lın k u rb a n
edilişi) için de b u genel o la ra k böyleydi.
Ö n e m li d in le rin C e n n e t ile ilgili ik n a edici b ir aç ık la m a
y a p a m a m a sı sık ça g ö zlem len en b ir d u ru m d u r. C e h e n n e m i ta s
v ir e tm e k te d a h a iy ilerd ir; ilk H ıristiy a n d o g m a tistle rin d e n
T e rtu llia n , C e n n e ti a n la tm a k için C e h e n n e m in c a n lılığ ın
d a n fa y d a la n m ıştır. L an etlilere işkence e d ild iğ i d ü şü n c e sin in ,
C e n n e tte k i h a z la r a ra sın d a o la c a ğ ın a k a ra r v erm iştir. Bu a n
tro p o m o rfiz m in en a z ın d a n b ira z o lsu n etkisi o lm u ştu r. D iğer
d u r u m la r d a k i s o ru n k im s e n in cid d i biçim de a k lın ö lü m ü n ü
30
C hristop her Hitchens
isteyem eyeceğidir. Ve a k im sağ lad ığ ı h a z ve ö d ü lle r endişe, b e

lirsizlik , çatışm a ve h a tta u m u ts u z lu k ta n ay rılam az.
Seni nereye g ö tü rm e y e ç a lış tığ ım ı e m in im a n la m ışsm d ır.
D in ve in a n ç s o ru s u n u d a h a so n ra k i b ir y a z ışm a m ız a sa k la m a k
istiy o ru m a n c a k b e n d e n , so n m e k tu b u m d a n so n ra , d a h a önce
b u n u n la ilgili b iç im le n d iric i b ir d e n e y im d e n geçip g eçm ediğim i
a n la tm a m ı istem işsin . Y aşadığım olay ö n e m siz de olsa bu so
r u n u n y a n ıtı evet. Y aklaşık o n y aşım d ay k en b ir İncil dersin d e
b u lu n d u ğ u m sıra d a (“ila h iy a t” a d ın ı v e rd iğ im iz bu olay g ü n lü k
k ilise ziy aretleri gibi z o ru n lu y d u ve ş im d ik i gibi o z a m a n da en
sevd iğ im k o n u la rd a n biriydi) ö ğ re tm e n T a n rı n ın D oğa dak i
eserlerin i ilah i o la ra k o k u m a y a başladı. N e k a d a r m u h te şem ,
d iy o rd u , ağ a ç la rın ve b itk ile rin yeşil olm ası; g ö zlerim iz için en
d in le n d iric i ren k . O n u n y erin e ağ açlar ve ç im e n le rin m o r ya da
tu r u n c u o ld u ğ u n u b ir h ayal ed in . O yaşta k lo ro fil veya fo to tro -
p izm le ilgili h iç b ir fik rim y o k tu ; T a sa rım K a n ıtı ya d a E vrim e
K arşı Y aratılış ile ilgili p e k b ilg im o ld u ğ u d a söylenem ezdi.
Sadece ç o c u k su ve h e n ü z b iç im le n m e m iş k o rte k sim le şöyle d ü
şü n d ü ğ ü m ü h a tırlıy o ru m : A h, ap tal olm a.
Bu n ed en le ik i şeyden ta m a m e n e m in im . B u n la rd a n ilki,
ister g eçm işin te o k ra tik d e sp o tiz m in e , ister g ü n ü m ü z ü n d ah a
m o d e rn le ştirilm iş to ta lita riz m in e g ö m ü lm ü ş o lsu n (ya d a is
tersen sıray ı d eğ iştireb iliriz) e ğ itim siz in s a n la rın bile içsel bir
d ire n m e k a p a site le rin in o ld u ğ u ve k e n d ile ri d ü şü n m e se le r bile
a k ılla rın a gelen d ü şü n c e le re sa h ip o ld u k la rıd ır. B u n u te c rü b e le
rim iz le de b iliy o ru z, ç ü n k ü d e sp o tiz m d ü ş tü ğ ü a n d a m u tla k a bu
tü r in s a n la r y erd en b itm iş gibi ç ık a rla r ortaya. A m a b u n u tü m e
v a rım yoluyla d a b ileb ileceğ im ize in a n ıy o ru m .
İlk in in b ir so n u c u o lan İkincisi ise doğal o larak , eleştirel ya
d a iro n ik y e tile rim iz in bize h içb ir fay d asın ın d o k u n m a y a c a ğ ı
p u slu ve u y u ş tu ru c u b ir N irv a n a ’ya u laşm ay ı a m aç e d in m e m e
m iz. A h itle rin bize sü rek li o la ra k y a p m a m ız ı söylediği gibi son-
31
su z şü k ü r, m in n e tta r h k ve ta p ın m a h a lin i hayal e ttiğ in iz za m an ,

c e h e n n e m k a d a r k o rk u n ç b ir h iç lik ve k o n fo rm iz m dünyasıyla
k a rşıla şırsın ız . N eşe ve sü re k li bir m u tlu lu k ve u y u m h a lin i ha-
yal e ttiğ in iz z a m a n H u x le y ’in b ü tü n y eten ek lerin i k u lla n a ra k
re sm e d e b ild iğ i can sık ın tısı, a m açsızlık ve ta h m in ed ileb ilirlik
d ü n y a sı gelir g ö z ü n ü z ü n ö n ü n e . Sadece b ir b aşka k u tsa l m etin ,
“m u tlu lu k ”taır u ta n ç d u y m a d a n bahseder. A m a 1776 y ılın d a bile
b u k a v ra m d a n y a ln ız c a zorlu b ir m ü c ^ e le n in so n u c u n d a bah-
sedilebileceği, a n c a k o z a m a n b aşlanabileceği d ü şü n ü lü y o rd u .
N asıl y o ru m la rs a k y o ru m la y a lım , şu güzel “p eşin d e o lm a ” ifa-
desi d iğ er b ü tü n b a ğ la m la rd a a n lam sız k ala ca k tır.
Bu vesile ile şu n u söyleyerek b itiriy o ru m m e k tu b u m u : D ile
h e r z a m a n d ik k a t et.
M e k tu b u n u a lın c a ço k s e v in d im . A p ta llık veya b a tıl in a n ç ya
d a k o n tro l e d ilm e y e n y e tk i ih tim a lin in in s a n ın g ö z ü n ü k o r
k u ttu ğ u ve h a rc a n a n b u n c a u z u n z a m a n ın g ö rü n ü ş e göre bu
tü r şeylere k a rşı h iç b ir b a ş a rı g e tirm e d iğ i d o ğ ru . A n c a k b u z a
lim k o ş u lla rın ö te s in i ya d a iç in i g ö rm e k için yo k ed ile m e z bir
iç g ü d ü o ld u ğ u d a d o ğ ru . B u n u b ir b aşk a d ey işle h a k s ız lık ve
m a n tık s ız lığ ın in s a n h a lin in k a ç ın ılm a z p a rç a la rı o ld u ğ u , a n
c ak b u n la ra m e y d a n o k u n m a s ın ın d a k a ç ın ılm a z o ld u ğ u şek
lin d e sö y lem ek de m ü m k ü n . S ig m u n d F re u d ’u n V iy a n a ’d a k i
a n ıtın d a şöyle yazıy o r: “M a n tığ ın sesi az a m a ıs ra rc ıd ır.”
F ilo z o f ve ila h iy a tç ıla r b u n u fa rk lı ş e k ille rd e d ü ş ü n m ü ş veya
a ç ık la m ış ve bize ila h i b ir b iç im d e a ş ıla n a n b ir “v ic d a n ’a k a r
şılık v e rd iğ im iz i ya d a -A d a m S m ith ’in d ü ş ü n d ü ğ ü gibi - y a n ı
m ız d a d ü ş ü n d ü k le rim iz e ve y a p tık la rım ız a g ö rü n m e z b ir ta n ık
ta şıd ığ ım ız ı ve say g ıd eğ er sey ircid e iyi b ir iz le n im b ıra k m a y a
ç a lış tığ ım ız ı v a rs a y m ış la rd ır. İk i v a rs a y ım ın d a d o ğ ru o lm a sı
g erek m iy o r; d o ğ u ş ta n gelen b u r u h u n v a r o ld u ğ u n u b ilm e m iz
yeterli. A n c a k b u ö z e lliğ in h e p im iz in için d e gizli o ld u ğ u farz
ed ilse bile b u n u n g en ellik le b u şe k ild e - y a n i gizli k a ld ığ ın ı ek
lem em iz lazım . V arlığ ı te k b a ş ın a h iç b ir şeyi g a ra n ti e tm iy o r ve
o k a ta litik veya P ro m e th e u s ç u an , y a ln ız c a b ir b ire y b u sesin
p a s if d in le y ic isi o lm ay ı b ıra k ıp k o n u şm a c ı ya d a te m silci o lm a
ya h a z ır o ld u ğ u n d a g erçekleşiyor.
B en d en cesaret verici ö rn e k le r istem işsin. E ğlenceli bir

p o ste rd e görebileceğ in ya d a in s a n ın n eşesin i y erin e getiren
b ir p a ro la o la ra k k u lla n ıla b ile c e k tü rd e bir slogan verm ek iste
m iy o ru m . Y ine, ö n e m li o lan b irin in ne d ü şü n d ü ğ ü değil, nasıl
d ü şü n d ü ğ ü d ü r. A n c a k in s a n z e k â sın ın sadece k a rşıt o la n ın ta
m a m e n ü z e rin e ç ık a n ve a ta la rım ız ın şu an k a rşıla ştığ ım ız d a n
d a h a şid d e tli m u h alefetle n asıl baş e ttik le rin i gösterebilecek bazı
p a rla k a n la rı v ardır.
M a rtin d u G a r d ’ın L ie u te n a n t Colonel M a u m o rt (Y arbay
M a u m o rt) a d lı e se rin d e A lain , b irin c i k u ra lın - b u n a k u ra lla
rın k u ra lı d iy o r - çekici o lan a m ey d a n o k u m a san a tı o ld u ğ u n u
söylüyor. B u n u b ir “s a n a t” o la ra k ta n ım la d ığ ı fa rk ediliyor: b ir
in s a n ın k e n d is in i sadece p re n sip ya da belki k ib ir nedeniyle ç o
ğ u n lu ğ u n b e ğ en isin e g ü v en m eyen b ir kişi o la ra k o rtay a k o y m a
sı yeterli d e ğ ild ir; b u zü p p eliğ e ve d u y g u su zlu ğ a kayar. A n c ak
in s a n la rın sık sık y a n ıls a m a la ra ve ön y a rg ıla ra b a ğ la n d ığ ın ı ve
y a ln ız c a d o g m a veya O rto d o k slu ğ u n sessiz k u rb a n la rı o lm a d ık
la rın ı g ö rm e k m ü m k ü n d ü r. Ö rn e ğ in , d in in e ço k bağlı b ir k im
seyle ta rtış tıy s a n , b u a n la şm a z lığ a o n u n k e n d in e saygısı ve g u
r u r u n u n da d a h il o ld u ğ u n u ve o n d a n ta r tış tığ ın ız b ir n o k ta d a n
ço k d a h a fa z la sın d a n v azg eçm esini iste d iğ in i fark edeceksin.
C a n d a n y u rtse v e r ya da m o n a rşi ve a risto k ra sin in h a y ra n la rı
için de a y n ı şey geçerli. B ağ lılık in sa n la rla ilgili d u ru m la rd a çok
e tk ili b ir güç; k ö le liğ in in şerefli ve g ö n ü llü o ld u ğ u n a ik n a e d i
len b irin e z ih in se l köle m u am elesi e d e b ilirsin iz /e tm e n iz d e b ir
sa k ın c a y o k tu r.
Bu u y a rıy ı y a p tık ta n so n ra , k e n d isi ta rtış m a n ın h ü k ü m
d a rı o lab ilecek k en ta r tış m a n ın k e n d i için değerli, h a tta gerek
li o ld u ğ u n u fark eden Sör K ari P o p p e r ile ilgili b ir gözlem im e
g eçm ek istiy o ru m . O n u n d a fa rk e ttiğ i gibi, bir ta rtış m a d a aynı
d ereced e m u h a lif iki k işid e n h e rh a n g i b irin in d iğ e rin i gerçekten
ik n a etm ey i ya da “fik rin i d e ğ iş tirm e y i” b a şa rm a sı çok n a d ir
34
ra stla n a n b ir d u ru m d u r. F ak at h a k k ıy la y ü rü tü le n b ir ta r tış m a
da ik i m u h a lifin de ta m o laak b a şla d ık la rı yerde b itirm e le ri de
aynı d ereced e n a d ir ra s tla n a n b ir d u ru m d u r. Tavizler, rö tu şla r
ve d ü zeltm eler y a p ıla c a k tır, ve h e r b aşlan g ıç n o k tası g ö rü n ü şte
“a y n ı” k alsa bile d e ğ işim d e n geçm iş o lacak tır. E n sağ lam g ö rü
n en “sistem ” bile b u k u ra ld a n m u a f değ ild ir. (Isaac D e u tsc h e r’m
eski ve k ireç tu tm u ş S ovyetler Birliği ile ilgili ileri g ö rü şlü bir
b içim d e söylediği gibi, “Plus c’est la m e m e chose, p lu s ca change”
[D eğiştikçe aynılaşır].)
Bu s a n a tın u s ta la rın ın b irb irin in k e şifle rin i ne k a d a r sık
te k ra r e ttik le rin i g ö rm e k şaşırtıcı. G eorge Orvvell, asıl s o ru m
lu lu ğ u n in s a n la ra d u y m a k iste m e d ik le ri şeyleri söyleyebilm ekte
y a ttığ ın ı söylem işti. John S tu a rt M ili (hoş b ir te s a d ü ftü r ki, k e n
disi B e rtra n d R u ssell’ın v a ftiz b ab asıd ır) herkes tem el b ir ö n e rm e
ü z e rin d e u zlaşsa bile, in s a n la r ilk b a şta k i id d ia la rın ı nasıl sa v u
n a c a k la rın ı u n u tm a s ın la r diye, u zlaşm a g ö sterm ey en o te k kişiye
k u la k v e rm e k g e re k tiğ in i sö ylem iştir. En sevdiği n ü k te y i söyle
m esi isten en K ari M arx, de o m n ib u s d is p u ta n d u m d e m iştir (“her
şeyden şü p h e e tm e k g e re k ir”). O n u n h a y ra n la rın ın ç o ğ u n u n
bu d ey işin ö z ü n ü u n u tm u ş o lm a la rı ne yazık. R osa L u x em b u rg
şiddetle, ö z g ü rlü ğ ü n h er şeyden önce fark lı d ü ş ü n e n le r için ö z
g ü rlü k o ld u ğ u n u sa v u n m u ş tu r. Areopagitica a d lı e serin d e John
M ilton, b iri n e y in d o ğ ru o ld u ğ u n a in a n ırs a in a n sın , b u n u n y an -
I ışın id d ia la rın a m a ru z k a lm a sı g erek tiğ in i, ç ü n k ü a n c a k d ü rü s t
ve a ç ık b ir d ö v ü şte d o ğ ru o la n ın h a k lı o ld u ğ u n u id d ia edeb ilece
ğ in i ya da u m a b ile c e ğ in ‫ ؛‬ifade e tm iştir. F red erick D ouglass, m ü
cadele e tm e d e n gerçeği ya d a a d a le ti b e k ley en lerin tıp k ı f ırtın a
o lm a d a n d en izi hayal ed eb ilen lere b e n z e d iğ in i söylem iştir.
F a rk ın a v a rd ığ ım b u n o k ta la rı san a, b u n la rın ö n e m in i h e
n ü z a n la m a m ış o la n la r fay d alan sın diye su n m u y o ru m . D e te fa -
bula narratur. İşte se n in h ik ây en şöyle: k e n d in i teh lik ey e a ta ra k
bu tü r b ir g ö rü şü b e n im se d iğ in d e ö ğ re tm e k te n ziyade ne k a d a r
ço k Ö ğrenm en gerek en şey o ld u ğ u n u u n u tu y o rsu n . V arsaytktn

eğitici e ğ itim li o lm a ltd tr. Ve bize üç (oldukça h izip çi a m a ta n t-
m ın t k e n d i iç in d e b a rın d ıra n ) “m o n o ”te iz m in “e v i” o lm a gibi
n a h o ş k o n u m u n d a n d a h a iyi o lm ay a n sebeplerle s‫؛‬k sık “k u ts a l”
o la ra k ö n ü m ü z e s u n u la n K u d ü s’te, d o ğ ru lu k ve k e sin liğ in evin-
de, sev d iğ im b ir a rk a d a şım b u lu nuyor. A dı Dr. Israel S hahak;
u z u n y ılla r b o y u n c a İsrail in s a n ve Sivil H a k la r D ern eğ i n in
b a ş k a n ı o la ra k ö rn e k teşk il edecek h izm etle rd e b u lu n d u . 1940
öncesi P olo n y a’sın d a Y ahudi b ir genç olm a ve so n ra sın d a ta r if
ed ilem ez y o k lu k ve k a y ıp la rın n eticesin d e sağ k alm a sı gibi ha-
y a tın d a k i h iç b ir şeyin o n u , y ık ıcı o lan şeyi hoş k a rşıla m a sın a
n e d e n o lm ası b ek len em ez. Y ine de bazı olaylarla ilgili fik rin i
so rd u ğ u m d a , s o ğ u k k a n lı ve k a sıtlı bir biçim de şu cevabı verdi:
“B azı y ü re k le n d iric i k u tu p la şm a b elirtile ri var.” Bu ifad esin d e
say g ısızlık sayılabilecek h iç b ir şey yok; u z u n ve teh lik e li b ir ha-
yat o n u , f ik ir ve p re n sip le r açıkça ç a tıştığ ı z a m a n n e tliğ in söz
k o n u su o lab ileceğ in e in a n d ırm ış tı. Ç a tışm a san c ılı o la b ilir a m a
h iç b ir d u r u m d a san cısız ç ö z ü m v ar o lm az ve b u n u a ra m a k bizi
a k ıls ız lık ve a n la m sız lık gibi sa n c ılı so n u çlara, yan i deve k u şu -
m m ta n rıla ştır> lm a s،n a g ö tü rü r.
B u n u b ir de a k ılsız la rın bize h e r g ü n su n d u ğ u u ta n m a z
ö n erilerle k a rşıla ştır. D ü rü s t ta rtış m a la r y erin e bize su n u la n
“iy ile şm e ” ile ilgili b a sm a k a lıp sözler. “B irlik ” fik rin e , h e rh a n g i
b ir “b ö lü n m e ” veya d a h a d a k ö tü sü “b ö lü c ü lü k ” k a v ra m ın a göre
ço k d a h a fazla im tiy a z la r ta n ın ıy o r. N e z a m a n “b ö lü c ü p o litik a-
la r ın ” s u ç la n d ığ ın ı d u y sam o ld u ğ u m yerde b ü z ü lü rü m - san k i
p o litik a n ın k en d isi ta n ım ı itib ariyle b ö lü n m e k d e m e k d eğ ilm iş
gibi. Y arı e ğ itim li in sa n la r, b ü tü n a m ac ı d ü ş ü n m e n in sa n c ısın ı
h a fifle tm e k o la n ta rik a tla ra k a tılıy o r ya d a endişeyi o rta d a n kal-
d ırd ığ ı id d ia ed ilen ilaçlar alıyor. N irv a n a ve kad erciliğ i v u rg u la -
yan d o ğ u lu d in ler, B atılılar için terap i o la ra k y e n id en p a k etlen i-
yo r VC' b a sm a k a lıp sözler ve g ereksiz te k ra rla r b u n la rı bilgelikle
٦٨
z a m a n la rd a uygarca d a v ra n m a n ın cazibesi gerçekten a rtm ış tır.

Tek s o ru n in s a n la rı d ö n ü ştü rm e y i u m u t eden ve so n u çta o n la rı
b a şa rısız b ir d e n e y in a tık ü rü n ü y m ü şç e sin e y a k a n la rd ır.
M ü k e m m e lliy e tç ile r ve b a ğ n a z la r k ırıla b ilir am a b ü k ü le-
m ezler; b e n im d e n e y im le rim e göre, azalan gelir veya b aşk a bir
şey n ed en iy le tü k e n e b ilirle r; S an tay an a ’n m fa n a tik ta n ım ın ı
ö d ü n ç a la c a k o lu rsak , s o n la rın ı g ö re m ed ik le ri z a m a n ç a b a la rı
n ı ik i m islin e çık artıy o rlar. K en d in i, Basil D avidson gibi, nefret
d o lu y a b a n c ı işg alin d ek i ö lü m c ü l b ir fik ir çatışm ası için d e b u
lu rsa n , o z a m a n b ir b a ğ n a z o ld u ğ u n için affed ileb ilir ve h a tta
o lm a d ığ ın için eleştirileb ilirsin . Bu tü r zalim ce im tih a n la r n a d ir
o lu r a n c a k k a rş ılığ ın d a d eh şet su n ab ilirler. U z u n b ir süre içerde
k a lm a k ve se n in ü re ttiğ in ya da b e n im se d iğ in h ay allerd en u z a k
b ir hay at s ü rm e k istiy o rsan o z a m a n sa n a b a ğ n a z lık ve h a k lı ol
d u ğ u n u bilen k işi s e m p to m la rın ı fark edip b u n la rd a n k a ç ın m a
n ı ö n e ririm . M u h a lif için şüp h eci b ir zih n iy et, en az h e rh a n g i b ir
p re n sip z ırh ı k a d a r ö n e m lid ir.
RR
m askeliyor. (A n th o n y Pow ell, m u h te şe m ro m a n dizisi A D ance

to the M usic o f T im e ’da k ö tü n iy etli Dr. T relaw ney’in ta ra fta r
la rın ı ta n ım la rk e n b u tü r m a n tr a la r ın b a rın d ırd ığ ı a p ta llık la rı
çok iyi yakalıyor. T a rik a tın ü s ta tla rı b irb irle rin i şu selam lam a
ve cevap şekliyle ta n ıy o rla r: “H er şeyin özü, g erçeğ in ta n r ıs ıd ır”
ve “H ay allerin hayali g ö rm e n in k o rlu ğ u n u iy ileştirir.” N e za m a n
Son, M u tlak , S ın ırın Ö tesi ve se re b ra l k o rte k sin k e n d in i sefahate
teslim e ttiğ i d iğ er a la n la rla ilgili b ir gevezeliğe şa h it o lsam , ak
lım a b u gelir.)
Ü to p y a y ı içerm ey en b ir d ü n y a h a rita sı, d er O sca r W ilde,
b a k ılm a y a d eğ m ezd ir. A sil b ir d u y a rlılık ve G ra d g rin d ve fay
d a cıla ra d u y u la n güven. A m a u n u tm a ki, Ü to p y a n ın kendisi
de z o rb a lık tır ve ılım a n ve ç a tışm a sız idealle ilgili k o n u şu la n la
rın ço ğ u da ay n ı şek ild e g ö rü n d ü ğ ü n d e n d a h a te h d itk â rd ır. Bu
S o nlar ve M u tla k la r, M ü k e m m e lik g irişim le rid ir, ki b u da - ta b i
ri caizse - g izlid en M u tlak iy etçi b ir d ü şü n c e d ir. (B udist b ir ra h ip
ta ra fın d a n o ld u ğ u gibi y a z ıla n ve Z en itaati ve d isip lin in in savaş
öncesi Japon e m p e ry a liz m i b iç im in d e o y n a d ığ ı m ü th iş ro lü göz
ler ö n ü n e seren B rian V ic to ria ’n ın Z en a t W ar a d lı m u h te şe m
k ita b ın a b ir göz a tm a lısın .)
M ü k em m elliy etçiliğ i re d d e d e rk en , in s a n d o ğ asın ı sadece
o ld u ğ u haliyle a lm a k gibi b u n u n tersi b ir h ataya d ü şm e n i iste
m iy o ru m . B a lk a n la rd a a n ti-N a z i ta r a fta rı sav aşçılarla geçirdiği
yıllara d a ir fevkalade b ir b iy o g rafi y azm ış o lan a rk a d a şım Basil
D av id so n , te c rü b e le rin d e n “İn sa n d o ğ a sın ı d e ğ iştire m e z sin iz ,”
diyen tem b el ö n e rm e y i d e ste k le m e n in y an lış o ld u ğ u so n u c u n a
v a rm ıştı. D e d iğ in e göre b u n u n - d a h a kötüye- d eğ iştiğ in i b irin ci
k a y n a k ta n g ö rm ü ştü . B u n d an şu so n u c u m u ç ık a rm a lı - b ir yöne
d o ğ ru d eğ iştirileb iliy o rsa, d iğ er yöne de d eğ iştirileb ilir? T am
o la ra k değil: biz m em eliy iz ve p re fro n ta l lo b u m u z (en a z ın d a n
g en e tik m ü h e n d is lik y e te rin c e ilerleyene k ad ar) çok k ü ç ü k ve
a d re n a lin bezi çok b ü y ü k . Y ine de, u y g arlık a rtırıla b ilir ve bazı
37
Şim di b an a, böyle b ir h a y a tın h a n g i am a c a a d a n m a sı g erek ti
ğ in i so ru y o rsu n . B ir a n la m d a asıl n o k ta y ı k a ç ırm ışsın d em ek
tir, ç ü n k ü b en böyle b ir h a y a tın k e n d i için d e y aşa n m ay a değer
o ld u ğ u n a in a n ıy o ru m (ve b u n u s a v u n d u ğ u m u u m u y o ru m ).
A m a b elk i de bu , sad ece işin ü z e rim d e k i y a ş la n d ırm a e tk isin i
g ö steriy o rd u n D a h a ö n ce sö z ü n ü e ttiğ im s in ir b o z u c u “Sabırsız
G enç A d a m ” te rim i ya d a etik etiy le acem i tipler, b ir “ev re”den
geçen te c rü b e siz genç isy a n k â rla r o la ra k ye rle rin i b u lu rlar. John
O sb o rn e u n s ıra d a n o y u n u L ook B ack in A n g er d a b a ş k a h ra m a n
lim m y P orter, b ir k e re sin d e o ld u k ça etk ili b ir b içim d e “geriye
iyi, cesu r h iç b ir d a v a n ın k a lm a d ığ ın ı” h a y k ırd ığ ın d a kendisiyle
ilgili m o n o lo g la rın d a n b ir in i g erçek leştiriy o rd u . Bu söz, varlık-
sal ü m itsiz liğ in b e d e lin in k a b a rd ığ ı b ir d ö n em o lan 1950’li y ılla
rın o rta la rın d a k i b ilin ç lilik te h e d e fin i b u lm u ştu .
B irkaç y ıl için d e, ek lem em e gerek y ok ki, m ily o n larc a genç
in san V a ta n d a şlık H a k la rı h a re k e ti, te rm o n ü k le e r sta tiz m e k a r
şı m ü cad ele ve Ç in h in d i’d ek i h a k sız savaşın b itm esi gibi, aynı
dereced e cesu r o lm asa d a iyi d av alarla u ğ ra ş m a k için A n lam sız
o la n d a n vazgeçm iştir. B en de b izzat b u d ö n e m d e n o ld u ğ u m u ve
gerçek ten m ü th iş b azı a n la ra ilk elden şa h it o ld u ğ u m u söyleye
bilirim . (Sen özel o la ra k istem ed ik çe san a k e n d i h ik ây e lerim i
an la tm a m a lıy ım ; a ltm ışlı y ılla rd a n k a lm a b ir ra d ik a lin cephe
a n ıla rın d a n d a h a sık ıcı h iç b ir şey o lm a d ığ ın ı b iliy o ru m .)
Sözde ze n g in ve hayal k ırık lığ ı için d ek i ellili y ılla rd a k i hiç

k im se , b ü tü n b u n la rın gelişin i g ö rm em işti; y ü k se k ideallere ya
d a h e rh a n g i b ir ideale sa h ip in sa n la r için gelecekte fırsa tla r ola
c a ğ ın d a n o ld u k ç a e m in im . A n c a k 1968 ile 1989 y ılla rı a ra sın d a k i
o ld u k ça u z u n d ö n e m d e - d iğ e r b ir deyişle tü k e tic i k a p ita liz m in e
k a rşı o la n ço ğ u d e v rim c in in b irer “sivil to p lu m ” in sa n h a k la rı
ey lem cilerin e b a şk a la ştığ ı d ö n e m d e - ö n e m li sayıda d in g in lik
ve d u rm a fasılları o lm u ştu r. Ö n em li birço k m u h a lifin h ay a tta
k a lm a k için b ir strateji g e liştirm e sin in a m acı da bu eylem sizlik
ve realpolitik y ılla rın d a h a y a tta k alab ilm ek ti. K ısaca, “m ış g ib i”
y aşam ay a k a ra r verm işlerdi.
K ulağa ılım lı gelm ekle b irlik te aslın d a d e rin d e n y ıkıcı ve
iro n ik o lan bu k a ra rı a lm a s o ru m lu lu ğ u n u h a n g i y a z a rın ü s t
len eb ileceğ in d en em in d eğ ilim . O z a m a n la r A n la m sız ü n v a n m ı
g erçek ten h a k eden b ir to p lu m ve ü lk e d e m a rjin a l b ir o y u n y az a
rı ve şa ir o la ra k ç a lışa n V aclav H avel, o rijin al isyancı ve kavgacı
b a ğ la m ın d a “d ire n iş ”in, z a m a n ın O rta A v ru p a’sın d a im k â n sız
o ld u ğ u n u fa rk e tm işti. Bu n e d e n le sa n k i ö z g ü r bir to p lu m u n bir
v a ta n d a şı o la ra k y aşıy o rm u ş “g ib i”; sa n k i y alan söylem ek ve k o r
k a k lık , v a ta n se v e rliğ in z o ru n lu görevleri d eğ ilm iş “g ib i”; sa n k i
h ü k ü m e ti g erçekten, ev ren sel in sa n h a k la rın ı saygın bir yere k o
y a n çeşitli sözleşm e ve a n la ş m a la rı im z a la m ış “g ib i” (ki gerçek
te n im z a la m ıştı) y aşam ay a çalıştı. Bu ta k tiğ e “G ü ç sü z ü n G ü c ü ”
a d ın ı verd i ç ü n k ü , a n la ş m a z lık nered ey se y a sa k la n a b ilir o lm a k
la b irlik te , g erçekte m e c b u ri b ir u zla şm a d a ısra r eden b ir devle
tin aptal g ö rü n m e si o ld u k ça kolaydır. İn s a n la r ü z e rin d e y ü z d e
100 k o n tro l elde e d e m e z sin iz ve e d eb ilsen iz bile, b u n u sü rek li
y a p a m a z sın ız . N eyse ki, h e rh a n g i b ir in s a n ın ü stlenem eyeceği
k a d a r fazla s o ru m lu lu k g e re k tirir - y in e de bu, k o n tro l d ü ş k ü n
le rin in b u n u d enem eye d ev am e tm e sin i engellem ez.
Y aklaşık ay n ı z a m a n la rd a ve ç o ğ u ay n ı şeyden fa rk lı b ir
b iç im d e k o rk m u ş h a ld e (S o ğ u k Savaş’ın n ü k le e r silah y arışıy-
40
la ü rk ü tü c ü ilişk isi), sa n a d a h a ö n c e tavsiye e tm iş o ld u ğ u m

P ro fe sö r E. P. T h o m p s o n , s a n k i ö z g ü r ve b a ğ ım sız b ir A vrupa
v a rm ış “g ib i” y a ş a d ığ ım ız ı ö n e sü rd ü . Bazı in s a n la r b u iki
a d a m d a n ay n ı c ü m le d e b a h s e d ild iğ in d e h â lâ ra h a ts ız o lab i
liy o rla r - ve T h o m p s o n asla ik is in in de a y n ı risk le ri a ld ığ ın ı
sö y lem ezd i - fak at a s lın d a in s a n h a k la rı ve s ila h sız la n m a h a
re k e tle rin in ik isi b a şla n g ıç ta g izli b ir se m b iy o tik ilişk iy e sa h ip
olup s o n u n d a o ld u k ç a y a k ın ilişk i iç in e g ird iler. D ö n e m in bazı
“dev let a d a m la r ın ın ” a n ıla r ın d a n d a k e sin o la ra k b ild iğ im iz
gibi, o n la rın v a rs a y ım la rın ı y en ilem ey e sevk e d en şey, o y ılla
r ın in a tç ı, v a h şe t içe rm e y e n , k ü ltü re l ve p o litik isy a n la rıy d ı. Bu
sü re ç g en ellik le, g erçek a n la m la iro n i a ra s ın d a k i o lağ a n iliş k i
de b ir te rs y ü z o lm a d u r u m u n u g e re k tirm iş tir. T ü m p o p ü las-
y o n la rın g erek siz y ö n e tic ile rin i a rm -fo ld in g ve is tih z a eylem i
ile in d ird ik le ri 1989 y ılın ın “H a lk G ü c ü ” h a r e k e tin in tem eli
k ısm e n , d ik ta tö r M a rc o s ’u n fırsa tç ı b ir “erk en se ç im ” isted iğ i
ve se ç m e n le rin de o n u c id d iy e a ld ığ ı 1985 y ılın d a k i F ilip in ’de
y a tıy o rd u . S an k i o y lar se rb e st ve a d ilm iş “g ib i” d a v ra n m ış la r
ve b u n u o h a le g e tirm iş le rd i. (S ovyetler B irliği n in M a n ila b ü
y ü k e lç is in in M a rc o s’u n ta r a f ın ı tu tm u ş o ld u ğ u u n u tu lm u ş g er
çeği de a y n ı tü r d e b ir g östergeydi.)
Yine, b u efsanevi a n la rı sa n k i, ço ğ u z a m a n y a p tık la rı gibi,
a y k ırı d ü şü n celere sa h ip o la n la rı h a k lı ç ık a rm ış ve ço ğ u z a m a n
o ld u k la rı gibi, “iyi, c e su r n e d e n le r” o ld u k la rı a şik â rm ış gibi ak
ta rm a y a so y u n d u m . A n c a k zafer ih tim a lin in elde ed ilem ez gö
rü n d ü ğ ü u z u n , h a z in li y ılla rı da h a tırla m a k gerekir. O y ılla rın
her g ü n ü n d e , “m ış g ib i” ta v rın ın sü rd ü rü lm e s i gerekti, ta ki ç o
ğ alan etk isi g ö rü le n e k ad ar. En ö n e m li “m ış g ib i” u y g u lay ıcıla
rın ın ço ğ u - T h o m p s o n ’ın k en d isi ve o z a m a n Ç ek o slovakya’da
o lan F ra n tise k K riegel gibi a d a m la r d a h il - iy im ser a n c a k so
ğ u k k a n lı p ro v a la rın ı sü rd ü rm ü ş o ld u k la rı b ü y ü k eseri görecek
k a d a r u z u n y aşam ad ılar.
.1
B una d a h a b aşk a ö rn e k le r de eklenebilir. V icto ria d ö n e m i

n in so n la rın d a , bu n u m a r a n ın u stası o lan a m a sadece n u m a ra c ı
o lm ay an O s c a r W ilde, sa n k i a h lâ k i ik iy ü zlü lü k h ü k ü m sü rm ü -
y o rm u ş “g ib i” yaşam ay a ve h arek e t etm eye k a ra r verdi. 1960’lı
y ılla rın b a ş la rın d a D eep S o u th ’ta Rosa P arks (k en d i y o ru c u k ı
y afet p ro v a la rın d a n so n ra) sa n k i ç a lışk an siyah bir k a d ın işten
so n ra b ir o to b ü ste o tu ra b iliy o rm u ş “g ib i” d a v ra n m a y a k a ra r
v e rm işti. 1970’li y ılla rd a M oskova’da, A le k sa n d r S olzhenitsyn,
sa n k i bireysel b ir a ra ş tırm a c ı k en d i ü lk e sin in ta rih in i a ra ştıra -
b ilir ve b u lg u la rın ı y a y ım la y a b ilirm iş “g ib i” yazm aya k a ra r ver
di. B u n la rın hepsi, gerçeğe u y g u n d a v ra n a ra k , iro n ik h arek e t et
m işlerd ir. H e r d u ru m d a da, a r tık b ild iğ im iz gibi o to rite le r önce
d u y g u su z d a v ra n m a y a , so n ra d u y g u su z g ö rü n m ey e z o rlan m ış
ve s o n u n d a da gelecek n e sille rin k atı fik irle rin e k u rb a n o lm u ş
lard ı. A n c a k bu, h iç b ir şekilde g a ra n ti edilen b ir so n u ç o lm ayıp
m u tla k a “m ış g ib i” ta r z ın ın s ü rd ü rü lm e s in in çok zor o ld u ğ u
g ü n le r o lm u ştu r.
Bu n e d e n le te k ö n ereb ileceğ im (b u ve d iğer iyi ö rn e k le rin
in c e le n m e sin in d ışın d a) bu tu tu m u n b ir k ısm ın ı geliştirm eye
ç a lışm a n d ır. O lağ an b ir g ü n d e , sen de çeşitli k a b a d a y ılık veya
b a ğ n a z lık tü rle riy le ya d a genel iradeye y an lış b ir şek ild e b a şv u
ru lm a sı veya y e tk in in u fa k tefek su istim aliy le k a rşıla şa b ilirsin .
E ğer siyasi b ir b ağ lılığ ın varsa, k ısa d ö n em li b ir am ac a h iz m e t
ed en b ir y alan veya y arı gerçeği k a b u l etm en için sa n a gölgeli b ir
n e d e n su n u la b ilir. H erk es b u tü r a n la rd a n geçm ek için ta k tik le r
g e liştirir; sa n k i b u n la rın h o ş g ö rü lm e si g e re k m iy o rm u ş ve b u n
la r k a ç ın ılm a z m ış “g ib i” d a v ra n m a y a çalış.
VI
Y uk arıd ak ilere e k len ecek b ir not: bu tü r b ir d a v ra n ış ta rz ın a

k arşı (k en d i z ih n in d e bile) d u y a c a ğ ın ta rtış m a la ra h a z ırlık lı ol.
B u n la rd a n b a z ıları ço k a y artıcıd ır. B u n u n ne fark y a ra ttığ ın ı
san a so rab ilirler (veya sen k e n d in e so rab ilirsin ). G ö receğ in gibi
bu so ru y a güzel b ir cevap yok. E vren A n la m sız o lab ilir ve in
san h ay atı h er h a lü k â rd a k ısad ır. A n c a k bu, “a n la m sız ” te rim in i
m a n tık sız veya gereksiz o ld u ğ u açık şeylere s a k la m a d ığ ım ız a n
la m ın a gelm ez. İn s a n d o ğ a sın ı ya d a İn s a n D o ğ asın ı d e ğ iştirm e
yi u m a m a z sın ; gereksiz te k ra r olsa d a yeterin ce d o ğ ru d u r, ç ü n k ü
I )oğa b e lirle n m iştir. A n c a k hiç k im se b ü tü n in sa n d a v ra n ışı ya
da in sa n ta v rın ı b u tem eld e d e ğ iştirile m e z o la ra k k a b u l etm ez.
P asiflik ve k ab u llen m ey e y ap ılan d iğ er ç a ğ rıla r d a h a k u r
n azd ır; b azıları kişiyi alçak g ö n ü llü lü ğ e davet eder. Sen k im sin
de y arg ıçlık yapıyorsun? S ana so ra n kim ? H er neyse, şim d i k arşı
(,ık m an ın z a m a n ı mı? B elki d a h a u y g u n b ir z a m a n ı b ek lem eli
yiz. Ve - işte - d ü ş m a n a cep h an e v erm e teh lik esi yok mu?
Bu tü r a y a rtm a la rı d efetm ek için y a n ım d a b u lu n d u rd u ğ u m
ı k ı favori m e tn im v ard ır. B u n la rd a n b iri G eorge Orvvell ta r a
lın d a n K asım 1945 ta rih in d e y azılan ve “Bir C a m d a n İçeriye,
İyim serlikle” b aşlık lı m ak aled ir. K ızıl O rd u ’n ın N azi işg alin d ek i
A vrupa’n ın ç o ğ u n u kısa sü re önce “k u r ta r m ış ” o ld u ğ u ve k u rta -
ı u ılarla ilgili h e rh a n g i b ir eleştirid e b u lu n m a n ın bazı çevrelerde
G en‫ ؟‬Fel$efec‫؛‬ye M ektuplar
k ö tü o ld u ğ u n u n d ü ş ü n ü ld ü ğ ü b ir d ö n em d e y a z ıy o r d u . A n cak
O rw e ll’in ç a lıştığ ı so sy alist h a fta lık yayın olan T ribune’ü n
V iy an a m u h a b iri, Sovyet g ü ç le rin in şeh ird e gerçek leştird ik leri
z o rlam a ve y a ğ m a la m a la rd a n b ah setm ey i gerekli g ö rm ü ştü :
T rib u n e'ü n V iyana m u h a b irin in son m akalesi, onu ،‫ و؛ ﻣﺄ‬/

ve y a la n a olarak nitelen d iren ve başkalarının a d in oldu-
ğ u n u söyleyebilecekleri diğer suçlam alarda b u lu n m a n ın
y a n ı sıra gerçekleri söylediğini bilse bile sessiz kalm ası ge-
rektiğine d a ir ciddi im alarda b u lu n a n p e k çok öfkeli m ek-
tuba yo l açmıştır.
N e z a m a n A ve B b irbirine karşı d u ru m la rd a olsalar, her

kim A ’y a saldırır y a da o nu eleştirirse, B ’y e ya rd ım e tm e k
ve su ç o rtaklığında b u lu n m a k la suçlanır. Ve genellikle,
tarafsız ve kısa süreli bir a n a lizd e görüleceği gibi, işleri
B için kolaylaştırdığı doğrudur. Bu nedenle A ’nın destek-
çilerine su su p eleştirm em elerin i söyle: y a da en a zın d a n
"yapıcı” eleştiride b u lu n m a la rın ı, ki bu p ra tik te her za-
m a n o lu m lu eleştiri a n la m ın a gelir. Ve buradan bilinen
gerçeklerin bastırılm ası ve ça rp ıtılm asının bir gazetecinin
en ö n em li görevi o ld u ğ u n u sa vu n m a ya geçm ek için geriye
sadece k ü ç ü k bir a d ım kalır.
S ü recin e tk i ettiğ i m ü k e m m e l b ir ö rn eğ i s u n m a k gerekirse,

O rw ell h e n ü z b itm iş olan sa v a şta k i N azi p ro p a g a n d a sın ın akıl
lılığ ın d a n b a h s e tm iştir:
D iğerlerinin y a n ın d a E .M . Forster’ın H indistan'a B ir

Geçit kita b ın ı yayım lıyorlar. Ve şim diye k a d a r bildiğim
ka d a rıyla doğru o lm ayan alıntıya ba şvu rm a la rı bile ge-
rekm edi. K itap sadece esasen doğru olduğu için, Faşist
p ro p a g a n d a n ın a m a çla rın a h iz m e t etm e k am acıyla kul-
lanılabilirdi. B la k e ’e göre,
LU
C h ı ‫؛‬sto p h e rH ‫؛‬t،h e n $
Kötü niyetle söylenen bir gerçek

Uydurabileceğin b ü tü n y a la n la n yen er
١'(• ken d i a çıkla m a la rın ın A x is radyosunda ken d isin e

geri d ö n d ü ğ ü n ü gören herkes b u n u n g ü c u n u hissedecek-
tır. A slın d a p o p ü ler o lm a ya n davaları sa v u n a c a k şekilde
yazan ya da ta rtışm a ya y o l açm ası m u h te m e l olayların
Şıdıidi olan herkes, sadece d ü r ü s t a çıkla m a la r prensipten
yoksun rakipler ta ra fın d a n ku llanılabilecek ifadeler içere-
( eği için, gerçekleri b a stırm a k ya da ç a rp ıtm a k y ö n ü n d e k i
korkakça a ya rtılm a d u r u m u n u bilir. A n c a k d ü şü n ü lm esi
gereken, u zu n d ö n em li etkilerdir.
U zun dönem li bu sonuçları d ü şü n ü p aynı za m a n -

</(، kısa d ö n em li sonuçları da d ik k a te alan bir kişi F.M.
( 'ornford, y a n i olası her türlü Y ü ksek M asa örtm ecesine
١'(• Ö ğretm enler O dası perdelem esin e alışık, E dw ard dö-
n em in d eki n ü k te d a n bir C am bridge a k a d e m i üyesiydi.
IÖ()H tarihli tezi M icrocosm ographia A c a d e m ica ’da bun-
hırın hepsini d ik k a tle incelem işti. Sana vereceğim pasa],
İddialar" başlıklı bölüm 7 ’den:
Ilır şeyi y a p m a k için ya ln ızca bir iddia vardır; geriye ka-

/<‫ااا‬ hiçbir şey y a p m a m a n ın iddialarıdır.
İliş balta, Cilalı Taş D e v r i’nin so n u n d a k u lla n ım d a n

kalktığı için, diğer iki evrensel uygulam a iddiası, insan-
Ilgın m a h a reti ile retorik cephaneye eklenm iştir. B unlar
t, ok benzerdir; ve taş balta gibi, P olitik G üdüye yöneliktir.
/>’‫ااار‬/،‫ اآ‬-‫ و‬K a m a ve Tehlikeli E m sal denir. Çok ta n ıd ık gel-
١(■/،'»' de içerdikleri hareketsizlik kuralları ya da prensipler
nadiren tam olarak açıklanır. B u n la r şöyledir:
Kıllını Prensibi, gelecekte ،‫!اﻫﺎ‬،‫ل‬ da adil d a v ra n m a n ız yö -

İllinde beklentiler o lu şu r ko rkusuyla şim d i a dil davran-
45
m a m a n ız gerektiğidir - bunlar karşılam a cesaretinizin

olm aya ca ğ ın d a n k o r k tu ğ u n u z beklentilerdir. B iraz d ü
şü n ü lü n ce K a m a id d ia sın ın, b u n u ku lla n a n insanların
eylem in a d il o lm adığını ka n ıtla ya m a ya ca ğ ım k a b u l ettiği
a n la m ın ı içerdiği açıkça g ö rü lecektir K anıtlayabilirlerse
bu, b u n u y a p m a m a k için tek ve yeterli bir neden olacaktır
ve bu iddia lü z u m s u z olacaktır.
Tehlikeli E m sal P rensibi ise, sen y a da senin eşit derecede

ko rk a k h a leflerin in ex hyp othesi (d ü şünülem ez) a n la m d a
esasen fa rk lı, anca k g ö rü n ü şte şim d ik in e benzeyen iler
deki bir d u ru m d a d o ğruyu y a p m a cesaretinin olm am ası
ko rku su yla şu a n d a doğru olduğu k u şk u su z bir eylem de
b u lu n m a m a n ız gerektiğidir. A lışılm ış olm ayan her k a m u
eylem i y a y a n lıştır y a da doğru ise, tehlikeli bir em saldir.
B u n u n so n u cu n d a hiçbir şeyin ilk olarak y a p ılm a m a sı ge
rektiği a n la m ı çıkar.
B aşka bir iddia da “V akit G elm edi"dir. V a ktinden Ö nce

Prensibi, insanların şu a n d a , şu a n d a doğru o ld u ğ u n u d ü
şü n d ü k le ri şeyi y a p m a m a sı gerektiği, ç ü n kü b u n u n doğru
o ld u ğ u n u d ü şü n d ü k le ri a n ın h e n ü z gelm ediğidir.
H a y a tın ın ilerleyen k ıs m ın d a b u tü r id d ia ve k a y ta rm a d u
r u m la r ın ın b ir k o m b in a sy o n u ile k a rşıla şa c a ğ ın d a n em in o lab i
lirsin ve sa n a b u n u g a ra n ti e d iy o ru m . H e r seferin d e b u n la rın her
biriyle m ü cad ele etm e e n e rjisin i b u lam ay ab ilirsin ; k a y n a k la rın ı
b u n la r için k u lla n m a y ıp d a h a iyi ya d a u y g u n b ir g ü n e sa k la
m ayı iste d iğ in i g ö reb ilirsin . K en d in d ek i b u e ğ ilim e d ik k a t et.
Ö zellik le - b u n u y ap m ay ı a m a ç la m asa n bile - b u tü r a v u tu c u ve
ay artıcı fo rm ü lle rd e n b irin i k e n d in dile g e tirm iş o ld u ğ u n u g ö r
d ü ğ ü n o k o rk u n ç g ü n e k a rşı te tik te ol.
(A k lım a g elm işken sa n a , ne d in î ne de d ünyevi u n su rla rın

işe y a ra m a d ığ ı b ir ö rn e k v e rm e k istiy o ru m . A ra sıra yaşayacak,
ne y azık ki, te k h a y a tım o ld u ğ u n u ve b u n u n bir d a k ik a sın ı bile
u m u ts u z u z la şm a la ra h a rc a m a y a c a ğ ım ı söylem eyi faydalı b u lu
ru m . S o n ra şu d ü şü n c e gelir k e n d iliğ in d e n : tek b ir öm re sah ip k en
b u ö n em siz m ücadeleyi suya b a tıra ra k b ira z z a m a n k a z a n a m a z
m ıy ım ? Ö lü m d e n s o n ra k i y a şa m ı u m u t e d e n le rin de ay n ı şe k il
de a n c a k b aşk a b ir d e y im le a y a rtıld ık la rın ı ta h m in e d iy o ru m ‫؛‬
çoğu, sub specie a e te rn ita tis /s o n s u z lu k a ç ısın d a n b a k ıld ığ ın d a
ön em siz g ö rü n e n p re n sip m eseleleridir.)
M icrocosm ographia yı b e ğ e n m e n e sev in d im . Başlı b aşın a b ir k e
y if elbette, a n c a k o n u a y n ı z a m a n d a ç o ğ u s o ru n u n a slın d a ol
d u k ça basit o ld u ğ u n u h a tırla ttığ ı için de y a n ım d a sa k lıy o ru m .
B urada k ü ç ü k b ir p a ra d o k s yatıyor; sö zde en telek tü elle rin işi,
aşırı b a sitle ştirm e veya sad eleştirm ey le m ü cadele e tm e k ve a slın
da, b u n d a n d a h a k a rm a ş ık tır. E n a z ın d a n işin b ir k ısm ı budur.
A ncak, “k a rm a ş ık lık la rın ” ne k a d a r sık lık la p erd elem e yolu o la
rak k u lla n ıld ığ ım fa rk e tm iş o lm a lısın . B u ra d a O c c a m ’ın ü n lü
u s tu ra sın ı m e m n u n iy e tle k u lla n m a k , gereksiz v a rsa y ım la rd a n
k u rtu lm a k ve a slın d a , h e r şeyin g ö rü n d ü ğ ü n d e n daha a z k a r
m aşık o ld u ğ u n u b ild irm e k gereklidir. K endi d e n e y im le rim d e
çok sık o larak , tem el b ir a d a le t ya da p re n sip m eselesi söz k o n u
su o ld u ğ u n d a d ış ta n gelen ya d a ilgisiz k a rm a ş ık lık la r işin içine
sokulur.
B u ra d a vereceğ im en iyi ö rn ek , sevgili a rk a d a şım S alm an
Ihıshdie’n in d u ru m u o lacak tır. B elki de, 1989 y ılın d a te o k ra tik
bıı fetva ile k e n d isin e s a ld ırıld ığ ın d a y a z a r a rk a d a ş la rın ın o n u
sav u n m ay a k o şm u ş o la c a k la rın ı d ü şü n e c e k sin . B u rad a, b ir c ö
m e rtlik te k lifin in eşlik e ttiğ i ve söz k o n u su te o k ra sin in b ir va-
ı.m daşı bile o lm ay an b ir k u rg u y a z a rın a y ö n etilen cinayete açık
İm teşv ik v ard ı. D ev am ed en m ırıltı ve te re d d ü tle rin m ik ta rın ı
görsen ş a ş ırırd ın . R o m an ı b ira z “s a ld ırı” m ı içeriy o rd u yoksa?
Aı aba d in i b ü tü n M ü s lü m a n la rın d u y g u la rı d ik k a te alın m ay a-
cak m ıydı? B elasını a ra m ıy o r m uydu? M u h a k k a k ne y a p tığ ın ı

b iliy o rd u ve b u n a b e n z e r şeyler. G en ellik le yasa ve d ü zen ve “te
rö r k a rş ıtı” o k u lu n d a n o lan çeşitli k ıd e m li B atılı devlet a d a m la rı
b e n z e r k a ç a m a k fo rm ü lle re sığ ın m ıştır.
R o m a n d a k i k â firc e veya d ü n y ev i u n s u rd a n en d işe d u y a n ya
d a d u y d u ğ u n u söyleyenlerle y a p ıla n h a lk a açık m ü n a z a ra la rd a
h er z a m a n , b a k ın , b ir şeyi ih tim a l d ışı b ıra k a lım diye b aşlard ım .
E debî b ir fig ü r p a h a s ın a cin ay etin k ış k ırtılm a s ın a şüphe d u y m a
d a n k a rşı ç ık tığ ın ız ı v arsay ab ilir m iy im ? G üven verici b u sö zü n
n asıl ç a b u c a k k a p ıld ığ ın ı ya d a k a lite li b ir biçim d e su n u ld u ğ u n u
g ö rm e k ço k eğiticiydi. Bu tü r d u ru m la rd a d a h a fazla ta rtış m a z
d ım . Y ani o d u ru m d a b ir b a sitle ştiric iy d im ve saflığ ım la g u ru r
d u y u y o rd u m .
Y ine d e n e y im le rim d e n b ir b aşk a ö rn e k daha. 1968 y ılın d a
K üba’ya g ittim . D e v rim ço k yeniydi; C he G u ev a ra ’n ın ö lü m ü
h e n ü z b irk aç aylık b ir anıydı; C a stro itle r k e n d i sosyalizm tü r le
r in in k asv etli R usya ö rn e ğ in i m o d e l a lm a y a c ağ ın ı iddia ettiler;
ço k fazla o y u n ve h o şg ö rü v ard ı. B u n u h in d sig h t/ö n g ö rü ile se
n in le iliş k ile n d irm e k iste m iy o ru m , ç ü n k ü o z a m a n “F id elizm ”
ile ilgili güçlü te re d d ü tle ri b u lu n a n M a rk sist b ir g ru b u n üyesiy
d im (ve istersen sa n a p o litik o lu ş u m u m u n ö y k ü sü n ü bir başka
m e k tu p ta a n la tırım ). H er neyse, ta r tış m a la r ve id d ialar y o ğ u n d u
ve V ie tn a m ve P aris ve P ra g y ılın d a g ö rü n ü şe göre - ve b azen de
öyleydi - g erçek ten ö n em liy d i. Ö zellik le K üba sin em asın a ö n e m
li k a tk ıd a b u lu n m u ş S an tiag o A lv arez ile y ap ıla n bir se m in e ri
a n ım sıy o ru m . F ilm , K üba d e v rim in in özel b ir aracıy d ı ve bize
o n u n zin cirsiz o ld u ğ u n u g a ra n ti ed iy ordu. T a m a m e n zincirsiz?
Şey, d e d i hafifçe g ü lü m sey erek , y a p ılm a y a n b ir şey var. L iderin
hicivli b e tim le m e sin e izin v erilm eyecek. (H a fif g ü lü m se m e sin in
n e d e n i a slın d a h e rh a n g i b irin in böyle b ir şeye niyet etm ey i bile
d ü şü n m e si fik riy d i.) O ld u k ça basit b ir dille, C a stro ile ilgili an a
k o n u y asak bölgeye giriy o rsa, zaten g erçek b ir hiciv ya d a eleşti-
‫؛‬0
r in in o la m a y a c ağ ın ı sö y led im . “K arşı d e v rim c i” te rim in i d a h a

önce d u y m u ş ve g ö rm ü ş tü m a m a tü m ciddiyetiyle u y g u la n d ı
ğ ın ı ilk defa d u y u y o rd u m . Y ine, böyle tem el b ir n o k ta y ı v u rg u
la m a k cesa re tin e sa h ip o ld u ğ u m u id d ia e tm iy o ru m ve m evcut
o la n la rd a n b a z ıla rın ın k ö tü le n m e risk in i de ü stle n m iy o ru m .
A n c a k d ü şü n c e m i su n d u ğ u m sırad a o lu şan ö lü m sessizliğini
u n u ta m a m . T ıbbi b a k ım ve o k u ry a z a rlık ta k i ilerlem elerle ilgi
li - b a z ıla rı s a m im i o la n - b irç o k ö v g ü d u y d u ğ u m u z başka bir
to p la n tıd a K übalı b ir v a ta n d a ş ın k e n d i d e rg isin i k u ra b ilip k u
ram a y a c ağ ın ı ya d a ü lk e s in in d ışın a sey ah at ed ip te k ra r ü lk esi
n e d ö n ü p d ö n em ey eceğ in i so rd u m . Y ine, sa n k i böyle b ir so ru y u
a n c a k n a rsist ve sağ lık sız b iri d ile g e tire b ilirm iş gibi b ir sa h n e
o lu ştu . O z a m a n d a n b u y an a K üba’ya p e k çok defa g ittim ve bu
ve b u n u n gibi so ru la rın acilen c e v ap lan m ası g erek tiğ in i (ve e rte
le n m e le rin in to p lu m için k esin lik le ö lü m c ü l o ld u ğ u n u ) gö rd ü m .
O z a m a n la r, sadece açık ça o rta d a o la n ı so ru y o r ve b elk i de so
n u ç ta A n g lo -S ak so n a m p iriz m i için söylenecek b ir şey o ld u ğ u n u
k eşfed iy o rd u m .
K ü çü k ço cu k la çıp lak k ra lın h ik ây esin i ö v m e m iz boşa d e
ğil. H a lk b ilg eliğ in in s a v u n u c u su d e ğ ilim a m a bu hikâye testi
g eçm iştir, ç ü n k ü O rw e ll’in b ir z a m a n la r b aşka bir b ağ lam d a
sö y le d ik le rin i v u rg u lu y o r: g ö rü lm e si en zor o lan şey, genellik
le b u rn u n u z u n u c u n d a o lan d ır. Ve ayrıca, çok n a d ir o lm a m a k
ü zere, açıkça o rta d a o lan ı fark etm e m e k o n u su n d a ö n e m li bir
to p lu m sa l b ask ı da v ard ır. H e r a n n e -b a b a , ç o c u k la rın ın “n e d e n ”
sö z c ü ğ ü n ü ö ğ re n ip k u lla n m a y a başlad ığ ı a n ı bilir. G ö k y ü z ü n ü n
n ed e n m avi o ld u ğ u n u h âlâ b ilm iy o ru m (b ir z a m a n la r biliy o r
d u m a m a u n u ttu m ), fak at “Baba, bu a d a m n ed en so k a k ta y a tı
y or?” so ru s u n a ve fazla a lıştığ ım o lg u la ra a ç ık la m a la r b u lm a k
z o ru n d a k a ld ım . Irk ç ılık zeh ri b u laşm ış to p lu m la rd a ö rn e k
d a v ra n ış la r sergileyen (en fek siy o n d an d o ğ u şta n etk ilen m ey en )
ç o c u k la r o lm u ştu r. E lb ette ç o c u k la rı id e a lle ştirm e m e k gerekir,
51
G enç Felsefeciye Mektuplaı
ç ü n k ü k o lay lık la e tk i a ltın d a k a lırla r ve b ey in y ık a m a n ın kolay

h e d e fle rid ir. Ve elb e tte m a su m iy e t de sizi ay n ı yere götü recek tir.
Ö rn e ğ in b ir te rm o n ü k le e r savaşı b a şla tm a n ın y an lış o ld u ğ u n u
a m a im h a s ila h la rın ı h a z ırla m a n ın y a n lış değil, a slın d a y aln ızc a
te d b ir için o ld u ğ u n u s a v u n m a n ız için y eterin ce büyü y en e k a d a r
d e n e y im le b ilg ile n m iş o lm a n ız gerekir. Ya da b ir b irey ta r a f ın
d a n işlense iğ ren ç b u lu n a c a k b ir su ç u n b ir devlet ta ra fın d a n
işle n d iğ in d e affe d ile b ilir o ld u ğ u n u . A n c a k b u n la r o lg u n lu ğ u n ,
k e y fin i d ü şe rk e n ç ık a ra c a ğ ım ız ö d ü llerid ir.
Biz u y u m sağlayabilen b ir tü r ü z ve b u ö z elliğ im iz h ay a tta
k a lm a m ız ı sa ğ la m ıştır. A n c a k b u ö zellik b ir te h d it de o lu ş tu
ra b ilir; b azı teh lik e le re a lışa b ilir ve çok geç o la n a k a d a r o n la rı
fa rk ed em ey eb iliriz. N ü k le e r s ila h la r b u n a en b a riz ö rn e k tir; sen
b u n u o k u rk e n gerçek te a sk erî b ir ü n ifo rm a giyiyor ve k o r u n m a
sız k a la n b ir sip erd e b u lu n u y o rsu n . G ü c ü se n in rız a n d a n k ay
n a k la n m a y a n ve sen i h a rc a n a b ilir, a tıla b ilir o la ra k gören in s a n
la rın h e v esin d en dolayı v arsın . S adece askere a lın d ığ ın a n ı fa rk
e d e m e d in . “N o rm a l” b ir hayat, g e rçek lerin için d ek i b u en çok
göze ç a rp a n hiç d e gerçek d e ğ ilm iş gibi y aşam aya b ağ lıd ır.
K en d im e h e r g ü n b e n i b u k o n u m a ko y an b ir h ü k ü m e tin
m e ş ru lu ğ u n u o n a y la m a d ığ ım ı sö y lü y o ru m . H e p sin i de b ir k a
lem d e y ok etm e h a k k ın ı k e n d ile rin d e b u ld u k la rı b ü tü n m evcut,
gelecek ve g eçm iş y aşam b iç im le rin i b ıra k ın , b e n im ü z e rim d e
y a şa m ve ö lü m g ü c ü n ü “se ç ilm iş” lid erlerim e bile v e rm iy o ru m .
Bu g ü c ü v erip v erm ey eceğ im de, b ir a n için b u n u b a ş k a la rın ın
a d ın a v erm e h a k k ım o ld u ğ u n u d ü ş ü n se k bile, k i b u n a sa h ip ol
d u ğ u m a b ir a n için bile in a n m ıy o ru m , b a n a so ru lm a d ı.
A n cak , b ir b a k a n la ya da b u re jim in k ıd e m li b ir görevli
siyle b u lu ş tu ğ u m d a , k i sık sık fırsa t b u ld u ğ u m b ir a y rıc alık tır,
C a lig u la ’n ın k a n lı elleriyle to k a la şıy o rm u şu m gibi d a v ra n m ıy o
ru m . (A ra sıra k a lb im d e ve z ih n im d e o lan ı bilselerdi, la n e tle n
m iş (‫؛‬ilıi o ld u k la rı yerde b ü z ü le c e k lerin i d ü şü n e re k k e n d i ken-
d im e e ğ len irim .) Böylece bilişsel ve d u y g u sal b ir u y u m su z lu k

y aşıy o ru m . En fazla söyleyebileceğim , d a h a iyi g ü n le ri b ek lerken
b u n u b ilin çli yap ıy o r o ld u ğ u m .
K örelm e d u ru m la rı ve a lışılm ış o la n la m ücadele e tm e k için
elin d en geleni yap. A şik â r ve b elirli o la n ı s o rg u la m a k , de om ni-
bus d u b ita n d u m (h e r şeyden şü p h e ed ilecek tir) d e y işin in ö n em li
b ir öğesidir.
K örelm e d u ru m la rı ve a lışılm ış o la n d a n n asıl k a ç ın a c a ğ ın ı s o ru
y o rsu n . S ana k ü ç ü k ve belk i de g ü lü n ç b ir ö rn e k v ereb ilirim . N ew
York Tim es gazetesi h e r g ü n , ö n say fasın d ak i b ir k u tu n u n içinde
b ir p a ro la yayım lıyor. “B asılm aya U y g u n B ü tü n H aberler,” y azı
yor. B u n u y ılla rd ır h e r g ü n söylüyor. K u ra lla ra u y g u n b u sayfa
n ın ço ğ u o k u y u c u su n u n , b u m a n şe tle n m iş ve gösterişli zih in sel
m alzem e sim g esin i fark etm ey i ç o k ta n b ıra k tığ ın ı d ü şü n ü y o ru m .
Ben de b u p a rla k , şık lık m e ra k lısı, d ebdebeli, b u d a la c a id d ia n ın
h â lâ o ra d a olup o lm a d ığ ın ı h er g ü n k o n tro l ed iy o ru m . S o n ra da
b e n i h âlâ s in ir ed ip e tm e d iğ in i k o n tro l e d iy o ru m . S o n ra, sadece
k e n d i d u y acağ ım b ir sesle, neden b a n a h a k a re t e d iy o rlar ve beni
neyle k a rış tırıy o rla r ve g ö rü n d ü ğ ü k a d a r k e n d in i b e ğ e n m iş ve
eleştirici ve şık lık m e ra k lısı değilse ne gibi b ir a n la m a geldiğini
h â lâ h a y k ıra b iliy o rsa m , o z a m a n en a z ın d a n k a lb im in h âlâ a ttı
ğ ın d a n e m in o lu y o ru m .
D a h a sık ı b ir z ih in se l id m a n seçm eyi istey eb ilirsin a m a ben
b u g ü n lü k sık ın tı in fü z y o n u n u n ö m rü m ü u z a ttığ ın a in a n ıy o
ru m .
F ark e tm e d e n e ttiğ im bazı sö zlerd en d in d a r b ir in a n ç sah ib i ol
m a d ığ ım ı ta h m in e tm iş g ö rü n ü y o rsu n . T am a n la m ıy la d ü rü s t
o lm a k için, k ü ltü r ü m ü z ü n g enelleşen b ilin m e z c iliğ in in p arçası
o ld u ğ u m iz le n im in i b ıra k m a m a m gerekir. A n tite ist o ld u ğ u m
k a d a r bile b ir ateist d eğ ilim ; y a ln ız c a b ü tü n d in le rin ay n ı y a
la n ın v ersiy o n ları o ld u ğ u n u id d ia etm e k le k a lm ıy o ru m , aynı
z a m a n d a k ilise le rin ve d in î in a n c ın e tk is in in gerçek ten zararlı
o ld u ğ u n u s a v u n u y o ru m . D in e d a ir y a n lış id d ia la rı incelerken,
bazı d u y g u sal m a d d e c ile rin istiy o rm u ş g ib i/g ö rü n ü şte yap tığ ı
g ib i/b u n la r d o ğ ru olsaydı d e m iy o ru m /. Y aptığı b içim d e b u n la
rın d o ğ ru o lm a sın ı iste m iy o ru m . İn a n ç sa h ip le rin i in a n ç la rın
d a n ö tü r ü k ıs k a n m ıy o ru m . T ü m h ik â y e n in k ö tü b ir p e ri m asalı
o ld u ğ u n u d ü ş ü n ü rk e n ra h a tım ; in a n ç s a h ip le rin in id d ia la rı ger
ç ek ten d o ğ ru olsaydı, hay at ço k ü z ü c ü o lu rdu.
B u n u n e d e n söylüyorum ? H a y a tla rın ı b eşik ten m e z a ra k a
d a r ila h i b ir d e n e tim a ltın d a y a şa m a k isteyen in s a n la r olabilir;
d a im î b ir g ö zetim ve tak ip . A m a b en b u n d a n d a h a k o rk u n ç ya
d a acayip b ir şey d ü şü n e m iy o ru m . Bu d e n e tim , y u m u ş a k huylu
ise b ir a n la m d a d a h a k ö tü o lu rd u . (S onuçta bu k o n u d a y a n ıld ı
ğ ım o rta y a ç ık a rsa cev ab ım h azır: m a h k e m e h u z u ru n d a in a n ç
sızlığa d a ir d ü rü s t b ir in a n ç n ed en iy le güv eni h a k e ttiğ im i ve h er
şek ild e ik iy ü z lü lü k veya d a lk a v u k lu k su ç la m a sın d a n a k la n m a m
g erek tiğ in i id d ia e d erd im . H er şeye g ü cü yeten ve her şeyi bilen
b ir v a rlık m ü şfik tü rd e n se , b u s a v u n m a n ın Blaise P ascal ta r a

fın d a n p o p ü le rle ştirile n tü rd e d eğersiz h e rh a n g i b ir sa fsata d an
d a h a y a ra rlı o lm a sın ı b ek lerim . A yrıca B e rtra n d R ussell’ın s u n
d u ğ u d a h a az p re n sip li ve d a h a ald atıcı, deneysel sa v u n m a d a n
d a fa y d a la n m a k d a m ü m k ü n d ü r: “A h T a n rım , bize y eterin ce k a
n ıt v e rm e d in .”)
S a n ırım b u in a n ç , in sa n ö z g ü rm ü ş “g ib i” yaşam ay ı u m u t
ed erse gerekli o la n z ih in sel ve a h la k i k a y n a k la rla ilgilidir.
A m e rik a ’n ın d o ğ u ş ta n g ü n a h ı ü z e rin e sık lık la te k ra r e d en b ir
d ü şü n c e d e T h o m a s Jefferson şöyle dedi: “T a n rın ın adil o ld u ğ u
n u h a tırla y ın c a ü lk e m a d ın a içim titriy o r.” A n c a k b ir ta n r ı varsa
ve g erçek ten ad ilse, o z a m a n in a n ç sa h ip le rin in titrem esi için
p e k n e d e n o lm a z d ı; bu, ak la gelebilecek b ü tü n dünyevi kay g ılara
a ğ ır b a sa c a k b ir a v u n tu o lu rd u .
S ık ın tı d u r u m u n d a g ü ç le rin i in a n ç la rın d a n ala n ve ah lâ k ça
b e n d e n ü s tü n p ek ço k cesu r erk ek ve k a d ın la ta n ıştım . A n c a k ne
z a m a n b u n u n la ilgili y a z m a k veya k o n u şm a k isteseler, k e n d im i
o n la rın z ih in sel ve a h la k i s ta n d a r tla r ın ın a n i dü şü şü y le sa rsıl
m ış b u lu ru m . T a n rıy ı k e n d i ta ra f la r ın d a istiyor ve işini y a p tığ ın ı
d ü ş ü n ü y o rla r - p e k i bu, en iyi ih tim a lle , a şırı b ir tek b en cilik d e
ğil de n ed ir? S o n u ç ta n k a n ıta v arıy o rlar; en b ü y ü k k a y n a ğ ım ız
z ih n im iz d ir ve z ih in , k a n ıtla n m a s ı g ereken şeyin varsay ılm ası
ö ğ re tile re k eğ itilem ez.
Bu k ib ir ve m a n tık sız lık , en alç a k g ö n ü llü ve özverili d in î
o lu m la m a la rd a n bile ay rıla m a z . G erçek b ir in a n ç sah ib i, b u ra
d a b ir a m a ç için b u lu n d u ğ u n a ve Ü s tü n b ir V arlığ ın gerçek bir
ilgi k o n u su o ld u ğ u n a in a n m a lıd ır; ay rıca b u Ü stü n V arlığ ın ne
isted iğ in e d a ir en az b ir işarete sa h ip o ld u ğ u n u id d ia etm elid ir.
K en d im e de z a m a n ın d a k ib irli d e d iğ im o lm u ş tu r ve b u ü n v a n ı
y e n id e n k a z a n a c a ğ ım ı u m u y o ru m , fak at e v re n in ve y a ra tıc ısın ın
s ırla rın ın o rta ğ ı o ld u ğ u n u id d ia e tm e k - b u k ib irin de ö tesin d e
b ir şey. Bu n e d e n le en alç a k g ö n ü llü in a n ç sah ib in d e bile, bıra-
58
C hristopher Hitchen .
k m s ü rü le rin in /c e m a a t (ve bu ne k a d a r d a açıklayıcı b ir sözcük)

b ir p a rç a sın ı o lu ş tu rd u k la rı b ü y ü k k a n u n k o y u c u la rı ve ferm an
b u y u ru c u la rı, şü p h eli b ir şey b u lm a k ta n b aşka seçen eğ im k a l
m ıyor.
M o n o te iz m ve p o lite iz m le rin en in sa n i ve m e rh a m e tli o la n
la rı bile b u d in g in ve m a n tık s ız sık ı id a re c ilik te suç o rta ğ ıd ır:
F ulk e G rev ille’in “H a sta y a ra tıld ık - S o n ra d a iyi o lm a m ız b u y u
ru ld u ,” d iy en u n u tu lm a z s a tırın d a bize gö steriyorlar. Eğer çek i
ciliğ in i k ay b ed ecek o lu rsa b u n u destekleyecek to ta lite r sözler de
v ard ır. Ö rn e ğ in H ıristiy a n la r, b e n d o ğ m a d a n b in lerce yıl önce
g erçekleşen b ir in s a n ın k e n d in i feda etm esiyle g ü n a h la rım ın
b e d e lin in ö d e n d iğ in i söylüyorlar. Ben b u n u iste m e d im ve b an a
so ru lsa y d ı seve seve b u h a k k ım d a n v azg eçerd im a m a işte d u ru m
bu: istesem de iste m e se m de b a n a sah ip ç ık ılm ış ve k u r ta r ılm ı
şım . Peki ya talep e d ilm e m iş b u hediyeyi red d ed ersem ? Bu n a n
k ö rlü ğ ü m y ü z ü n d e n eb e d î b ir işkence çekeceğim e d a ir h âlâ bazı
b elirsiz m ırıltıla r var. Bu da B ü y ü k B irader d e v letin d e n d a h a k ö
tü d ü r; ç ü n k ü s o n u n d a g eçeceğine d a ir h iç b ir ü m it olam az.
H er h a lü k â rd a , b aşk ası için y ap ılan k u r ta r m a fik rin d e iti
ci b ir şey b u lu y o ru m . Sayısız g ü n a h ım ı b ir g ü n a h k eçisine atıp
b u n la rd a n k u rtu lm a y ı b ekleyem em ; b u ta tsız olayı gerçek a n la
m ın d a u y g u lay an b a rb a r to p lu m la ra h a k lı o la ra k d u d a k b ü k ü
y o ru z. B aşk asın ın y erin e y a p ıla n b ir je stte a h la k i b ir değer ola
m az. T h o m a s P a in e ’n in de işa re t ettiğ i gibi, d ile rse n iz b ir başka
a d a m ın b o rc u n u ü stle n e b ilir ve h a tta o n u n h a p ish a n e d e k i yerini
alm ay ı te k lif e d e b ilirsin iz . Bu fe d a k â rlık o lu rd u . A n c a k o n u n
gerçek su ç la rın ın size ait o ld u ğ u n u v arsay am azsın ız; birin cisi
o n la rı siz işle m e d in iz ve b u n u y a p m a k ta n sa ö lm eyi yeğlerdiniz;
İkin cisi de b u im k â n sız eylem o n u bireysel s o ru m lu lu k ta n m a h
ru m b ıra k a c a ğ ı için. Bu n ed en le b ü tü n b u a ffed ilm e ve a k la n m a
d o n a n ım ı b a n a ço k ah la k sız c a gelirken, açığa ç ık a n gerçek kav
ra m ı k e n d im iz için e tik p ren sip leri k eşfetm ek gibi zo r b ir görev-
59
d en bizi m u a f tu ta r a k ö z g ü r a k ıl k a v ra m ın ın d eğ e rin i d ü şü rü r.
H ıris tiy a n lığ ın suç ve cezaya b a k ışın d a da ay n ı ah la k sız lığ ı
ya d a a h la k a a y k ırılığ ı g ö reb ilirsin . İkisi de son derece ve k a r
şılık lı o la ra k tu ta rs ız y aln ızca iki ayet b u lu nuyor. Eski A h it’in
ö ğ ü d ü göze göz ve dişe diş şe k lin d e d ir (k a rşılık lı ö k ü z b o y n u z
la tm a n ın id are edilişiyle ilgili tü m k u ra lla rın tü m ay rın tısıy la a n
la tıld ığ ı b ir p a sa jd a geçer; geçtiği b ağ lam a b a k m alısın ). İkincisi
İn c ille rd e geçip y a ln ız c a g ü n a h s ız o la n la rın ilk taşı atab ileceğini
söyler. B irincisi ö lü m cezası ve d iğ er b a rb a rlık la r için a h la k i bir
tem el o lu ş tu ru r; İkincisi ise o k a d a r göreci ve “y a rg ıd a n u z a k tır”
ki, C h arles M a n ş o n ’ın y a rg ıla n m a sın a izin verm eyecektir. A şırı
k in c ilik ve a şırı m e rh a m e te d a ir b u a n la m sız k u ra lla ra ra ğ m en ,
b irk a ç a d alet k a v ra m ım ız ın da g eliştirilm esi g erekm iştir.
H ıris tiy a n p ro p a g a n d a sı ile ilgili o ld u k ça fazla d e n e y im im
le k o n u şa b ilirim , ç ü n k ü b ir A n g lik a n o la ra k v a ftiz e d ild im , zo
r u n lu d in î e ğ itim v erilen b ir M e to d ist y atılı o k u lu n d a eğitim
g ö rd ü m (çok k e y if a ld ım ve b a n a çok şey ö ğ retti) ve şim d i k o n u
m u zla ilgili o lm ay an n e d en lerle b ir defasın d a Y u n an O rto d o k s
K ilisesi n e k a b u l ed ild im . A n c a k a y n ı z a m a n d a Y ahudi b ir a n
n e m v a rd ı ve b ir z a m a n la r seçk in b ir h a h a m la evliydi (o n u n gizli
b ir E in ste in c ı a g n o s tik o ld u ğ u n d a n şü p h elen ird im ). M u sev iliğ in
H ıristiy a n lığ a göre b azı ü s tü n lü k le ri v a rd ır; ö rn e ğ in , Y ahudiler
h a riç , in s a n la rı k e n d i d in in e çev irm eye ç a lışm az ve M e sih ’in
g ö rü n d ü ğ ü n ü söylem ek gibi ak ılsız b ir h a ta d a b u lu n m a z .
(M a im o n id e s M e s ih ’in geleceğini a n c a k “g ecik eb ileceğ in ،” söy
led iğ in d e, S p in o za’d a n W o o d y A ilen ’a b ü tü n Y ah u d ilerin n e d en
o m u z silk tiğ in i göreb iliy o ru z.) A n c a k İslam ve H ıristiy a n lık ta ,
o ld u k ç a s ıra d a n in s a n la r ta ra fın d a n yazıld ığ ı açık, a b a rtılı ve
çelişk ili ve b a z e n k ö tü n iy etli ve çılg ın ca bazı ay etlerin aslın d a
ta n r ın ın k e la m ı o ld u ğ u n d a ıs ra r ediliyor. H e rh a n g i b ir zih in sel
o / | ’,m iu ğ u n vazg eçilm ez k o ş u lu n u n böyle b ir şey o lm a d ığ ın ı
1• .ıvı.m ı.tk o ld u ğ u n u d ü şü n ü y o ru m .
B ana p e k ço k ö rn e k in s a n ın in a n ç la rıy la ay ak ta k a ld ık la rın ı
h a tırla tıy o rsu n . (A slın d a se n in le açık k o n u şa c a k o lu rsam , b an a
b u gerçeği sen h a tırla tm ıy o rsu n . Ben zaten b u n u n fa rk ın d a
yım . Ve ben , sö z ü n ü e ttiğ in Dr. M a rtin L u th e r K ing ve D ietrich
B o n h o effer ve d iğ e r b irç o k kişi h a k k ın d a ço k şey o k u d u m .) O
za m a n san a b ir şey so rm a m a izin ver: O n la rın d in î in a n ç la rı
n ın a h la k lı e y le m le rin in yeterli ya da gerekli b ir k o şu lu o ld u
ğ u n u m u söylüyorsun? D iğer b ir deyişle, böyle b ir in a n ç la rı o l
m asaydı, ırk çılığ a ya da N azizm e k a rşı gelm eyecekler m iydi? Ben
b u ik i a d a m ın b u n d a n d a h a ö n e m li o ld u k la rın ı d ü şü n ü y o ru m .
D in î a n la m d a etk ili söz söyleyebilm eleri o n la ra y a rd ım c ı o lm u ş
o lab ilir ve ta r a f ta r e d in m e le rin d e de k esin lik le y a rd ım c ı o lm u ş
tu r. (Bu a ra d a h er z a m a n , k ü rs ü n ü n ra h a t ya da d o k u n u lm a z lığ a
sa h ip te k çık ış o ld u ğ u to p lu m la r da o lm u ştu r.) Laplace m a h k e
m ed e g ü n e ş sistem i m o d e lin i a n la tırk e n A na K u v v etin nered e
o ld u ğ u so ru ld u ğ u n d a söylediği id d ia edild iğ i gibi: “Bu v arsa y ım
o lm a d a n da ç alışab ilir.”
B iraz d a h a ileri g id ip K öleliğin K a ld ırılm a sı H are k e ti n in
bab ası W illia m Lloyd G a rriso n gibi bazı k a h ra m a n fig ü rle ri
n in de d in d a r in a n ç sah ip leri o ld u ğ u n u söyleyebilirdin. A n ca k
bu, G a rris o n ’ın A m e rik a B irleşik D e v le tle rin in y a p m ış o ld u ğ u
“Ö lü m le Sözleşm e” ile ilgili g erçek teo lo jisin in , şim d i la n Paisley
ta ra fın d a n ö n e sü rü le n le ay n ı k o ld a n o ld u ğ u n u (ve bu a rad a ,
B irleşik D ev letler ve a n a y a sa n ın k o ru n m a s ın ı değil yok e d ilm e

sin i isted iğ in i) k a b u l e tm e n i g erek tirir. D iğer b ir deyişle, o n u n
ö rn e ğ in i saygıyla k arşılay ıp d ü n y a g ö rü şü n ü b ir k e n a ra b ıra k a
b ild iğ im iz için şan slıy ız. A ynı z a m a n d a ü z e rin d e d ü şü n m e d e n
İslam d in in e k e n d im a d a m ış ya da K o m ü n izm e so rg u la m a d a n
in a n m ış b irç o k cesu r ve özgeci asilerle de ta n ıştım . Bu in san la r,
b e n im k a ra rım c a , m u h a lif ya d a a y k ırı g ö rü şlü ü n v a n ın ı gerçek
ten h a k etm iy o rlar, ç ü n k ü d ü şü n c e şe k ille rin d e şim d id en yazılı
gelecek b a sk ıla rı g ö rm ek m ü m k ü n d ü r. K im se, öne süreceği b ir
ç ö z ü m ü n isten m ey en so n u çlarla k en d i acı ve sık ın tısın ı iç e rm e
y eceğ in d en ta m an lam ıy la e m in olam az. A n c a k açık ve m u h te
m el so n u ç la r g erçek te p la n la n d ığ ı z a m a n şöyle bir geri çe k ilm e k
g erek lid ir; h iç b ir şey b u n u , in a n ç la ilgili m a k alele rin y a y ım la n
m a s ın d a n d a h a k esin k ılam az.
E lb ette in a n ç , o ld u k ça “ b a sit” olabilir. Ve sa flığ ın d in d a rla r
ta ra fın d a n y ü c e ltilm e şek lin e g ü v en m e m ek le birlik te, b u n u n da
k e n d in e has b ir çekiciliği olabiliyor. T h ird Reich o rd u su n a a lın
m ayı re d d e tm iş F ra n z Ja g e rsta tte r a d ın d a A vu stu ry alI K atolik b ir
çiftçi v ard ı. N ed en o la ra k d a h a y ü k se k e m irle rin a ltın d a o ld u ğ u
na d a ir ç ıld ırtıc ı derecede b asit in a n c ın ı ö n e sü rd ü - k o m şu su n u
da k e n d isi gibi sev m ek em ri. K ü stah lığ ı y ü z ü n d e n b aşın ı k e sti
ler. Pekâlâ - şa p k a m ı ç ık a rtıy o ru m . (FJerr Jagerstatter, V a tik a n ’ın
1980’li y ılla rd a acil o la ra k b ir H o lo ca u st şeh id i a ra d ığ ı ve b u l
m a k ta z o rlu k çek tiğ i b ir d ö n e m d e a z iz d ik m e rte b e sin e y ü k se ltil
m ek için d ü şü n ü lü y o rd u . A n c a k so n u çta , p a p a z la rın ın o n a N azi
ü n ifo rm a s ın ı g iy d irtm e y e ve k a n u n a u y m a sın ı sağ lam aya ç a lış
tık la rı o rtay a ç ık tı, k i bu da b ü tü n b ü y ü y ü b o zm u ştu r.)
A n c a k sa flık b a n a göre, sık sık safd illik le b ir araya gelir. Ve
safdiller, ö zellik le b ir aray a g e ld ik le rin d e , güven veren b ir g ö rü ş
sergilem ezler. B ü y ü k E ugene D eb s’in 1912 seçim k a m p a n y a s ın
d a so sy alist s e ç m e n le rin e söylediği gibi, elin d e n gelse bile o n la rı
V aat E d ilm iş T o p ra k la ra g ö tü rm e z d i; ç ü n k ü oraya g ö tü rü le ce k
k a d a r güven d u y u y o rlarsa, o ra d a n ç ık a rtıla c a k k a d a r da gü v e

neb ilirlerd i. O n la rı b ir a n la m d a , k en d i b a şla rın a d ü şü n m ey e
zorlad ı. O n ed en le G .K . C h e s te rto n ve d iğ e r sa v u n u c u la r te m
cit pilavı gibi şu sö zü te k ra rla d ık la rın d a hiç e tk ile n m iy o ru m :
“Eğer in s a n la r T a n rıy a in a n m a y ı b ıra k ırla rsa , h iç b ir şeye değil
h e rh a n g i b ir şeye in a n ırla r.” B ana göre o rijin a l in an ç, ö n e rm e
n in ik in ci y a rısın ın iki p a rç a sı için de k a n ıt su n a r: hem s ırf öyle
sö y led ik leri için v a r o lm a m a sı n edeniyle h iç b ir şeye in a n m a m a k
hem de b ir in a n c ın b aşk a b ir in a n ç la değişm esi çok m u h tem el
diye h e rh a n g i b ir şeye in a n m a k k o n u s u n d a k i isteklilik.
T ek rar ed iy o ru m : b ir bireyle ilgili g erçek ten ö n em li olan ne
d ü ş ü n d ü ğ ü değil, nasıl d ü ş ü n d ü ğ ü d ü r. K o n u şm a m ız bağ ım sız
ve so rg u lay ıcı b ir k işiyi h a z ırla y a ca k öğelerle ilgili oldu; a y k ı
rı g ö rü şlü ve ö z g ü r d ü şü n c e li b iri. Bu proje d iz çö k erek ya da
yere u z a n a ra k ele a lın a m a z ya d a ü stlen ilem ez. D in d a rla rın her
z a m a n b u n u n la g ö rü n ü ş te k ib a r ö n erileriy le d e ste k led ik le ri ce
h e n n e m te h d id in d e n b a h s e ttim , a n c a k b ir an için c e n n e tin neye
b e n z e d iğ in i d ü şü n . S o n su z ş ü k ü r ve ta p ın m a , sın ırsız feragat
ve k e n d in i aşağ ılam a; k u tsa l b ir K uzey K ore. (îşleri b iraz d a h a
re n k le n d irm e k için b azı d in le r, bed en sel m u tlu lu k d a vaat ediyor
ve s a n ırım d a h a ö n ce so z u n u etm iş o ld u ğ u m K ilise b a b a la rın
d a n T e rtu llia n da la n e tle n e n le re ed ilen işkenceleri g ö rm e k gibi
cazip b ir seçen ek sunuyor. B u n u n tek k a n ıtla d ığ ı, d in in in sa n
y ap ım ı o ld u ğ u ve in s a n la rın ta n rıla rı k e n d i im g elerin d e y a ra t
tığı ve b u n u n başk a tü rlü o lam ay acağ ıd ır. A n c a k esp ri a n la y ı
şın d a n y o k su n zalim b ir h ü k ü m d a r, o n a y a ra tıc ısın ın verdiği,
so n su z d ö n g ü , övgüyle y ık a n m ış d o ğ u şta n erd em ve ih tişa m d a n
o lu ş tu ğ u n u v a rsa y m a k ta n b aşk a seçenek b ıra k m a y a n sü rek li
övg ü lerd en o lu şan ila h ile r isteyebilir!)
Ayn R an d stilin d e m a te ry a list b ir bireyci d eğ ilim , N ietzcheci
bir s ta tü y ü de a rz u la m ıy o ru m . A n c a k d in î z ih n iy e tte k ü ç ü m
senem ez b ir kölelik ve m a z o şistik d u ru m var. E leştirel ve kar-
şı tu tu m s o n u ç ta b ire y in k ap asitesi ve g u ru ru n a d ay an ırk e n

d in b u n u , h a s ta lık lı b ir k o lek tiv izm b iç im in e sok m ay a çalışır
(“s ü r ü ’ y ü hatırla). E n güzel şekilde ifade e d ild iğ in d e bile zo rla
yıcı b ir im a y ı içerir; in s a n d a y a n ışm a sın a ne k a d a r in a n ırs a n ız
in a n ın , a slın d a zil h e r z a m a n se n in için çalm az. D in b ir k o n tro l
a ra c ıd ır ve h er z a m a n da öyle o lm u ştu r. D in i ö n e re n le rd e n b a zı
la rı - Leo S trau ss o k u lu geliyor a k lım a - b u n o k tay ı açıkça v u r
g u la y a c a k k a d a r d o b ra d ır: b ir m it ya d a sa çm alık o lab ilir a n c a k
d ü z e n i sa ğ la m a k için çok faydalı. G ö rü ş b irliğ in in sıra d a n lığ ı ve
g ü v en liğ i çerçev esin d e y aşay ab ilm ek istersen, ilk ö n e rm e le rin
d e n b irin i k a b u l ed erek b a şla m a z sa n b a şa rılı o lu rsu n .
S ig m u n d F reu d , en a z ın d a n ö lü m d e n ve k a ra n lık ta n k o rk
tu ğ u m u z sü re c e d in î h u ra fe n in iç im iz d e n sö k ü lem ez o ld u ğ u s o
n u c u n a v a rd ığ ın d a k e sin lik le h ak lıy d ı. Irk ım ız ın ç o c u k lu ğ u n a
a ittir ve ç o c u k lu k h e r z a m a n - F reu d u n d a a n la m a m ız a y a rd ım
cı o ld u ğ u gibi - en güzel veya m a su m d ö n e m im iz olm ayabilir.
N eredey se d ü n y ev i h ü m a n iz m in a h la k i ü s tü n lü ğ ü n ü sa v u n a
b ilirim ; en a z ın d a n h e rh a n g i b ir o p o rtü n is t b ir h ü s n ü k u ru n tu
iz in i içerm iyor. (Yok o lm a d ü şü n c e m d e n zevk a lm ıy o ru m ve
D av id H u m e ’u n d o ğ m a d a n önce h iç b ir şey o lm a d ığ ım ı b e lirte n
sto ik d ü şü n cesiy le bile teselli b u lm u y o ru m .) A n c a k d in î baskı
y a p a n la rd a n d a h er şek ild e k a ç ın ılm a lıd ır. A n tig o n e bize, k u tsal
o lan a say g ısızlığ ın a y a k la n d ırd ığ ı içgüdüye g ü v en m e m izi ö ğ re t
ti. R esim ve m im a r ve şiire a it m u h te şe m eserler, b e n im n aç iz a
n e fik rim e göre, b ir y an lış a n la m a ile ç a lışa n k işiler ta ra fın d a n
y a p ılm ıştı (d in î lid e rle rin in k u tsa l o la n a saygısızlık, k ita p y a k
m alar, “haçlı seferleri” ve en g iz isy o n larıy la dolaylı o la ra k o n a y
lam ış o ld u k la rı gibi). S ana ö n e rd iğ im şey, sah ip o lu n a m a y a c ak
şeylere sa h ip o ld u k la rın ı d ü şü n e n le rle sü rek li o la ra k b a ğ la n tıd a
o lm a n d ır. İn a n ç lı o la n la ta r tış a r a k h a rc a n a n z a m a n , tu h a f tır ki,
n ered ey se h iç b ir z a m a n b o şa h a rc a n m a z . T artışm a , tü m ta r tış
m a la rın k a y n a ğ ıd ır; k iş in in sü re k li o la ra k o n u d e rin le ştirm e y e
64
ve iy ileştirm ey e ç a lışm a sı g erekir; M a rx 1844 y ılın d a , “d in eleş

tirisi, b ü tü n e le ştirin in ö n c ü lü d ü r,” d e rk e n h ak lıydı.
O n a v e rd iğ im iz ad ıy la “b ilim ,” ya da o n a v erilm esi gereken
ism iyle ta ra fsız ve ö n y a rg ısız a ra ş tırm a , d in i ve k a b a Y aratıcılığı
k o n tro l a ltın d a tu tu p e h lile ştirm e y e y a rd ım c ı o lm a k la b irlik te
o n u ta h tta n in d irm e y i asla b a şa ra m a y a c a k tır. E v ren in b a şla n g ı
c ın ın en a z ın d a n p o tan siy el o la ra k b ilin eb ild iğ i ve in s a n lığ ın d o
ğ a sın ın - ilk k o d la m a sı ve d iğ e r tü rle rle ilgisi - g ittik çe d a h a fazla
açıklığ a k a v u ş tu ğ u b ir d ö n e m d e yaşıy o ru z. Y ine de, ta s a rım d a n
k a y n a k la n a n ta rtış m a hâlâ, te k ra r e d e n sö z c ü k le r ve so n su z bir
d ö n g ü d e n o lu şa n k o m b in a sy o n a d a y a n m a k la b irlik te (veya belki
de bu nedenle) k u tu d a n fırla m a k ü zere o la n b ir palyaço gibi tek
ra rla n m a y ı sü rd ü rü y o r. Bir b a k ım a b u n d a g izem li b ir ta r a f yok.
S onuçta, in sa n h a y a tın ın olası rastgeleliği ile ilgili o la ra k b e n im
in a n d ığ ım şeye in a n ırk e n , d ü ş ü n d ü ğ ü m şey in P ro m o th e u sç u
a y a k la n m a n ın zaferi ve se p tik s o rg u la m a n ın keyfi o ld u ğ u n u sa
v u n a ra k b u n u n gibi b ir b ro şü r y a z m a k b e n im için n ed en ö n em li
o lsu n ki? A m aç n edir? C ev ap sız o ld u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü m bu so
ruya b ir cevabım yok ve b ir cevabı o ld u ğ u n u id d ia ed en lere bu
k ad a r g ü v e n m e m e m in su g ö tü rm e z b ir n e d e n i de bu d u r.
S ana n u tu k çekm eye y elte n m e m bile h ata olur, a n c a k bir
"iç s ü rg ü n e ” çık ab ileceğ in i ve a k ın tıy a k a rşı gelerek yaşay ab ile
ceğini h issed iy o rsan , - p ek âlâ - r u h u n bazı k a ra n lık geceleriyle
yüzleşm eyi b ek lem en k o n u s u n d a seni u y a rıy o ru m . A n c a k b u n a
girişip so n ra da d ış a rd a n ya da g ö rü n m e y e n b ir y a rd ım a ra m a k
k esin lik le a m a ç ta n sa p m a k o lacak tır. B aşlangıç o la ra k b ir d e
receye k a d a r y a ln ız lık ve feragat gereklidir. Bazı in sa n la r, c e n
n etlerin boş o ld u ğ u ve s a ğ ırlık la rın ı faydasız ç ığ lık la rım ız la bile
m h atsız etm ey i b a ş a ra m a d ığ ım ız fik ri şöyle d u rsu n , y a ln ız lığ ın
11k rin e bile d ay an am azlar. U zak b ir sa h ild e b ir s ü rg ü n ya da to p -
lıım d ışın a a tılm ış b iri o lm a k - b irço k k afa k o rk u için d e başka
yöne b a k a r ve h e rh a n g i b ir ra h a tlık k a y n a ğ ı arar. Ş u n u söyleye-
65
b ilirim ki, sad ece S o nsuz P a te rn a liz m in k o rk u n ç g ö rü n ü m ü y le

k a rş ıla ş tırıld ığ ın d a değil, y a ln ız lık ve sü rg ü n ve k en d i k e n d in e
y etm e k a v ra m ı b e n i h er z a m a n y ü re k le n d irir. (Ve in sa n ayrıca,
b u a b a rtıs ız g erçek lik le y ü z le ştiğ in d e , sü rg ü n a rk a d a şla rın a da
d a h a d ik k a tli ve saygılı d a v ra n m a y ı öğrenebilir. A n ca k b e k le n
tile r k o n u s u n d a d a a b a rtm a m a k gerekir.)
66
‫ا‬ XI
S enin de ta k d ir ed eceğ in gibi, tek o k u d u ğ u m m e k tu p se n in k i

değil ve b azen ç ek ilm ez ve s in ir b o z u c u g b rü n e b ild iğ im i biliyo-
ru m . D a h a d a k b tü sü , a s h n d a istem eden çek ilm ez ve sin ir b o z u c u
g b rü n e b ild iğ im i b iliy o ru m . (C e n tilm e n in eski b ir ta m m u kasrt-
h o la ra k asla k a b a h k y ap m a y a n biri.) G ö rü n ü şe göre b u testten
k ald ım ; sev d iğ im b ir a rk a d a şrm b ir k eresin d e b a n a d u d a ğ ım ın
- s a n ırım ü st d u d a ğ ım o ld u ğ u n u söyledi - z a m a n z a m a n g ü lü n ç
ve alaycı b ir g ö rü n ü ş se rg ile d iğ in i söyledi ve eşim de d u d a ğ ım ın
b u g ö rü n ü m ü , b u n u n ço k d a fa rk ın d a o lm a d ığ ım z a m a n la r al-
d ığ ım ekledi. Bu eleştiri ve g ö zlem lerd en son d erece ra h a tsız lık
d u y d u ğ u m u açıkça k a b u l e d iy o ru m ve ne k a d a r z a m a n d ır k asıtlı
o la ra k değil de k a z a ra b u k a b a lığ ı y a p tığ ım ı m e ra k ed erek baya-
ğı z a m a n g eçird im , ? e k i ya k e n d im i en tep ed e h isse d ip rak ip le-
rim i h ırp a la y ıp b o y n u z la d ığ ım , h a z ır cevaplarla d o lu k o n u şm a-
la rd a y o lu m u açark en sık ıcı ve aciz b ir ö fk e d e n b aşk a h iç b ir e tk i
y a ra tm a m a m ?
Bu can sıkıcı k o n u y u d e ğ iştirm e d e n , b e n z e r e le ştirile r ar-
k a d a ş la rım ya da se v d ik le rim h a ric in d e k i k işilerd en geld iğ in d e
u m u rs a m a d ığ ım ı söylem ek z o ru n d a y ım . P osta k u tu m ve elek-
tro n ik p o s ta la rım genellikle övgü (gerçeği n e d en sak lay ay ım ki?)
ve h a tta h a y ra n lık içerir; fa k a t m esaj d ü şm a n c a y sa g enellikle b ir
k ilit n o k ta d a d ü şm a n c a d ır. K elim eler fark lı b içim d e sın ıfla n d ı-
rılır ve - p ekâla, b u n u n için k e n d im e izin v ereceğim - sık lık la
y a n lış k u lla n ılır ya da y an lış yazılır. A n c ak “e litist” sözcüğüyle

y a p ıla n y u h a la m a h e m e n h e m e n asla ih m al edilm ez.
Bu su ç la m a n e d en in citsin ki, diye d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n ü biliy o
ru m . (B u n u b ilm e m in n e d e n i k ısm en b e n im de k u lla n m ış ol
m a m d ır.) Ve b u su ç la m a d a n k a ç ın m a k ya d a o n u terslem ek için
h er çareye b a ş v u ra n in s a n la r g ö rd ü m . A n cak a r tık b e n im c a n ım ı
a c ıta c ak g ü ce sa h ip değil. N e d e n in i açıklayayım . G e çm işte b ir
ço k saygın asi ve ay k ırı g ö rü şlü in sa n sa n k i söz h a k k ı o lm ay an
ve te m sil e d ilm e y e n le r a d ın a y m ış gibi k o n u şu y o rla r ve h arek et
ed iy o rla rd ı. Bu “e litist”lik o lm a k la b irlik te - zirve n o k ta la rın d a n
b irin e a slın d a k itle le rin y e rin i alaca k ö n c ü b ir p a rti d ü zen iy le
s a h ip o ld u - y in e de “in s a n la ra ” g ö n d e rm e y a p a ra k k e n d in i k u t
sa lla ştırd ı. D iğ er in s a n la rı m ü lk o la ra k gören in s a n la rın y azd ığ ı
B irleşik D ev letler A n a y a s a s ın ın g iriş k ısm ı bile, “Biz İn sa n la r...”
ifadesiyle başlıyor. B u n d a n ö n c e k i ve so n ra k i birço k ifad e n in
için d e b u övgü, g ü çlü b ir m o tif teşkil e tm iştir. “İn s a n la rım ” h a k
k ın d a k o n u şa n ik tid a rla r bile y arı b ilin çli o la ra k ay n ı d ü şü n cey e
işa re t ediy o rlar. İşte s o ru n da ta m b u ra d a başlıyor.
G erçeğ i söylem eye ç a lışa n la rla k a la b a lık ta ra fın d a n alay
ed ild iğ i ya da b u n la rın k a m u o y u ta ra fın d a n s u s tu ru ld u ğ u n o k
ta d a b aşk a b ir a y k ırılık h ik ây esi d a h a /a y k ırılığ ın a lte rn a tif b ir
a ç ık la m a sı v a rd ır. K en d in e ait b ir favori ö rn e ğ in v ard ır, yoksa da
m u tla k a o lm alı. B eni h âlâ en çok etk iley en olay - h a tta Z o la’d a n
bile d a h a fazla e tk iliy o r - B irin ci D ü n y a Savaşı b ild irisin e k a r
şı ç ık a n m e d e n i ve zeki (ve d e m o k ra tik ) in s a n la rın hik ây esi
dir. O n la r h a k lı ve k ib a rla rd ı, ay n ı z a m a n d a ileri g ö rü şlü lerd i.
G e ç m işe b a k ıld ığ ın d a “ ileri g ö rü ş lü ” te rim in in etk isi h a fifle
tileb ilir, ç ü n k ü m e y d a n a gelen k o rk u n ç şeyler o n la rın ö n ced en
ta h m in e ttik le rin d e n çok d a h a b ü y ü k tü . A n c ak k a y ıtla ra b a k a r
ve o n la ra ne o ld u ğ u n u g ö rü rse n - Jean Jaures b ir fa n a tik ta r a f ın
d a n v u ru ld u , K ari L ieb k n ech t p re n sip le ri y ü z ü n d e n h apse a tıld ı,
B e rtra n d R ussell su s tu ru ld u - b ir uy g arlığ ın in tih a r ın ı görebilir-
sin. Ve ço ğ u z a m a n , m u tlu ve y u rts e v e r k alab alık , o n la rın re s

m in in y ak ılm asıy la eğ len ecek leri k a d a r c a n lı c a n lı y a n d ık la rın ı
g ö rm e k te n de m e m n u n o lu rla rd ı.
1914 y ılın d a savaş için de k a la b a lık b ir ç o ğ u n lu k b u lu n m u ş
olabilir. Bu ö n e rm e y i te st e tm e m iz in b ir yolu yok a m a g ö rü n ü
şe göre öyleydi. A n c a k b e n im d ik k a ti ç e k m ek isted iğ im n o k ta,
n o rm a ld e oy h a k k ın d a n şü p h e d u y a n d e v le tle rin b u d u ru m d a
h a lk ın sesin i h a k k ın sesi o la ra k alm ay a k a r a r v e rm iş o lm a sıd ır
(b u k a ra rd a ilgili ta n ın m ış k iliseler ve ta ra fsız y ü k se k ö ğ re n im
k u ru m la rın c a d e ste k le n d ik le rin i ek lem em e gerek yok sa n ırım ).
H a lk ın ilgisi “k ib irli” ve süslü ve m ü şk ü lp e se n t o lan a yönelti-
lebilirk en ay n ı h a lk ta h tın ve su n a ğ ın ö n ü n d e g ü çsü zd ü . Susan
Sontag, T he Volcano L over a d lı o güzel ro m a n ın d a eski b ir çağ
d a etk ili o la n b u z ih n iy e tin sö zcü k lerle re sm in i çiziyor. Sahne,
A m ira l H o ra tio N e lso n ’ın k ış k ırttığ ı k a n lı b ir m o n a rşist p ro g
ra m ı sıra sın d a N a p o li’de geçiyor (sana o k u ld a a n la tm a d ık la rı
b ir b aşk a olay daha). T a h tta h a k id d ia ed en b u kişi, kalab alığ ı
a y d ın la rın ü z e rin e salıyor:
Avcı bir ka la b a lık , Jacobin k im liğ in in açığa v u ru la n

b elirtilerin in p e şin d e (çalm aya değer bir şeyi o lm a k bir
yan a ): saçı p u d r a la n m a m ış cid d i g iy im li bir a d a m ; p a n -
tolonlu biri; g ö zlü k lü biri... Ç ü n k ü bu, bilin diği gibi, k e n
di çık a rla rın a göre d a v ra n m a y a n y a da doğru a y ırım la r
y a p m a y a n doğa g ib i bir şey. Bu enerji k e n d i k e n d in i tü
k e tm e d e n önce, o n u o n a yla ya n yö n e tic ile r ta ra fın d a n
d izginlenecektir.
O d ö n e m d e , p o p ü liz m in elitizm le m a n ip ü la sy o n u p ek
de p la n la n m a m ış tı. G eo rg e İn g ilte re ’sin d e o to rite le rin sa ld ı
ğı “K ilise ve K ra l” k a la b a lık la rı - a b a rttığ ım ı d ü ş ü n m ü y o ru m
aksi ta k d ird e e n e rjin in K ilise ve K ral a y ö n elebileceği çıkış
yollarıydı. O n u n y erin e, o k u y a m a y a n la ra İn s a n H a k la rı kop-
69
y a la rın d a n y a k ıla c a k y ığ ın la r o lu ş tu rm a la rı için kek ve b ira ve

rild i. D ick en s’ın B a rn a b y R udge d a k i G o rd o n A y a k la n m a la rın ı
ta rifin i o k u d u y sa n , sen de h e m e n h e m e n aynı fik re ulaşacak sın .
D ü z e n için m u tla k a d ü z e n siz liğ in k u lla n ıld ığ ı yerler o lm u ştu r.
“G enel ira d e ” a d ın a k o n u şm a h a k k ın a sah ip o ld u ğ u n u iddia
edenler, y a ln ız c a re fo rm c u ve d e v rim c ile r değildir.
E debî ve b ilim sel ve h a tta tıb b i k o n u la r için de h e m e n h e
m e n a y n ı şey söylenebilir. A y ıp lan an S ocrates z a m a n ın d a n y a
sa k la n a n Ulysses z a m a n ın a k a d a r b ir z a m a n la r y a sa k la n m ış ya
d a alay k o n u su o lm u ş ya da ik isin e de m a ru z k a lm ış kitaplar,
k a la b a lık ta ra fın d a n d eğ il k a la b a lık ta n k o ru n m a k zo ru n d ay d ı.
E v rim im iz in k a n ıtı in s a n la ra ço k n a z ik u y g u la n m a k z o ru n d a y
dı; ç ü n k ü H a z re ti İsa’n ın taş d e v rin e te rcih ed ild iğ in e d a ir bazı
a p ta lc a slo g a n la r b u lm a la rın d a n k o rk u lu y o rd u . (Bu n o k ta d a ,
k ö rp e z ih in le rle u ğ ra şırk e n de h âlâ d ik k a tli o lu n m a lıd ır.) Ç oğu,
fik irle ri so ru lm u ş olsaydı y a k ıp k ü le d ö n ecek a n c a k şim d i h alk
k ü tü p h a n e le rin d e b u lu n a n d â h ile rin eserleridir. Sana b u n o k ta
d a ta k ılıp k a lm ış gibi g ö rü n m e k le b irlik te , d in d a rlık g ü ç le rin in
h e r z a m a n ve h e r yerde açık f ik rin ve açık k ita b ın y em in li d ü ş
m a n ı o ld u ğ u n u b ir kere d a h a h a tırla tm a k la say g ın ı k a y b etm e y e
ceğ im e in a n ıy o ru m . Bu n o k ta ü z e rin d e fazla d u rd u ğ u m u b ir an
bile d ü şü n m e!
G ü n ü m ü z d e “h a lk ın f ik r i” d a h a s o ru n su z ve kolayca dile
getiriliyor. E m in im ki se n in de, b ir so ru y la ilgili kafa y o rd u ğ u n
ve so n ra da, a y n ı g ü n ü n a k ş a m h a b e rle rin d e in s a n la rın y a ln ız
ca y ü z d e 23.6’s ın ın se n in le a y n ı fik ird e o ld u ğ u n u k e şfe ttiğ in o l
m u ştu r. O rta k z ih n in b u k o rk u n ç dereced e k esin bölü n m esiy le
m o ra lin in b o z u lm a sı ya d a a ltü st o m a n m ı gerekir? Y alnızca ye
te rin c e yeten eğ i o lm ay an a m a fazlaca p a ra ö d e n e n sözd e bilim
a d a m la rın d a n o lu şan b ir g ru b u n bu so n u c a d o ğ ru lu k la ve k a n ıt
la n a b ilir b ir şek ild e v a rd ığ ın a in a n ıy o rsa n . Ve belk i de - aslın d a
h e r d u ru m d a b u n u ta rtış ırd ım - o z a m a n bile gerekm ez.
7fl
E m in im k i ço ğ u zeki in s a n gibi b u tü r b ir şeye k a rşı kısm en

d o n a n ım lısm d ır. H erk es s o ru n u n “h ile li” olabileceğini bilir;
h erk es ö rn e ğ in “a y a rla n m ış ” o lab ileceğ in i bilir; h erkes so ru la rın
an la şıla b ilirliğ in in s ıra d a n ve yaygın v a rsa y ım la ra bağlı o ld u ğ u
n u bilir. B u n la rı a n la m a k ve z a m a n z a m a n d a b u n la ra g ü v en
m e d iğ in i ya da b u n la rd a n şü p h e d u y d u ğ u n u söylem ek bilgi ve
k ü ltü r b e lirtisid ir.
A n c a k bu k u ş k u la r cid d i b ir eleştiri etm ez. İlk d ik k a t e d il
m esi gereken, k esin lik le, h a lk ın z ih in o k y a n u su n a y ap ılan bu
y o lc u lu k la rın , p a ra la rın ı s ır f m e ra k la rın ı ta tm in için h a rc a m a
y acak o lan zen g in ve g ü çlü o rg a n iz a sy o n la r ta ra fın d a n gerçek
leştirilip d estek len d iğ id ir. T a k tik le r piyasa a ra ştırm a sm ın k iy le
ay n ıd ır; am aç d ü n y a y ı y o ru m la m a k değil d e ğ iştirm e k tir. Bir
ü r ü n ü d iğ e rin e te rc ih e tm e eğ ilim i, p a s if o la ra k k eşfedilecek ve
g özlem lenecek b ir şey değil, beslenecek, teşv ik edilecek ve istifa
de ed ilecek b ir şeydir.
Bu n ed en le tü k e tic i için “a n k e t” - b u a ra d a çok m a n a lı b ir
k e lim e d ir ve eski ve g eçm işte k a lm ış “n ü fu s sa y ım ı” v erg isin d en
tü re tilm iş tir - v a r o lan fik rin b ir aynası gibi g ö rü n e b ilir. A n c ak
b u n u yap an için a n k e t, ü z e rin d e çalışılacak h a m m a d d e n in şip
şak b ir resm id ir. P o p ü ler fik rin elitler ta ra fın d a n h e r z a m a n ve
ay n ı şek ild e ele a lın m a d ığ ın ı fa rk e tm işsin d ir. S ürekli o la ra k test
de edilm ez: M erk ez B a n k a s ın ın sık ı p a ra p o litik a sı ile ilgili b ir
a n k e tin b u lg u la rın ı o k u d u ğ u m u hiç h a tırla m ıy o ru m . Böyle b ir
şey için k im p a ra ö d e r ki (d ü z g ü n y ap ılan b ir a n k e t o ld u k ç a p a
h a lı b ir iştir)? H ayır, ”h a lk ın f ik r i” g enellikle işlenene k a d a r h a
zır h ale gelm ez. A n c a k o z a m a n in s a n la r fik irle rin in ç o ğ u n lu k
veya o n ay la n a n o lm a s ın ın k e y fin i ç ık a rtıp ç ık a rta m a y a c a k la rı
k o n u su n d a b ilg ilen d irilirler. E dilgen değil de etk en şek ild e oy
lam ay ı içerm esi b ek len en genel seçim ler bile, edilgen k o stü m lü
p ro v a la rla g ittik çe d a h a fazla tehlikeye g irm e k te d ir: a n k e tle r a n
keti, k o şu lla r/o y la r o y ıarı getirir.
71
Bu n e d e n le in s a n la rın , b u ra d a k i edilgen k a tılım c ıla rın ge

n e llik le s a f o ld u ğ u n u ve gösteriy i y ö n e te n lerin genellikle gerçek
e litistle r o ld u ğ u n u söylem esi için “e litiz m ” su ç la m a sın ı göze al
m aya istek li o lm a sı gerekir. K itle veya to p la m ı o lu ş tu ra n in sa n la r
g enellik le, o n la rı o lu ş tu ra n p a rç a la rd a n d a h a az zekâya sah ip tir.
Böyle o lm asay d ı “d e m a g o g ” k elim esi a n la m sız o lurdu. B irkaç yıl
önce, B irleşik D ev letler’in o z a m a n k i b a şk a n m ın , ço ğ u d o g m a tik
id eo lo jik ra k ip le rin in id d ia e ttiğ in d e n d a h a d ü ze n b a z ve yalancı
o ld u ğ u n a k a r a r v erd im . Bu s o ru n u n ta m a m ı o lm asa d a b ir k ıs
m ı, sa m im i o lm a y a n la ad i o la n ı n a d ir b u lu n a c a k b ir k o m b in a s
y o n d a b irle ştire n k e n d i “ş a h s i” a h la k ın a d ö n d ü . Bu b a şk a n la il
gili iğ ren ç a ç ık la m a la r se lin d e n so n ra çok z a m a n g eçm em işti ki,
K a lifo rn iy a ’d a o ld u ğ u m b ir g ü n a ra b a m ın rad y o su n d a “h ızlı b ir
a n k e t”in so n u ç la rın ı d u y d u m . Yeni a ç ık la m a la rın ışığ ın d a, in
s a n la rd a n k e n d i a h la k i s ta n d a r tla r ın ın b a ş k a n ın k in d e n (a) d a h a
y ü k s e k veya (b) y a k la şık a y n ı veya (c) d a h a d ü şü k m ü o ld u ğ u
n u söylem eleri isten iy o rd u . Y aklaşık y ü z d e 20’si “d a h a y ü k s e k ”
o ld u ğ u n u sö y lem işti ve k e n d im i en çok ele ştird iğ im b ir a n d a
bile ay n ı şeyi söyleyebileceğim i d ü ş ü n d ü ğ ü m ü h a tırlıy o ru m .
O rta d a k i geniş b ir y ü z d e ise k e n d ile rin i ne d a h a iyi n e de d a h a
k ö tü o la ra k ifade etm işlerd i; b u ü lk e bize “y a rg ısız ” te rim in i ve
rirk e n h a k lıy d ı. S o n ra y ü z d e 2 0 ’n in k e n d i a h la k i s ta n d a rtla rın ın
C lin to n ’ın k in d e n d a h a aşağ ı o ld u ğ u n u d ü şü n d ü k le ri bildirildi!
(Bu a ra d a , b a ş k a n ın a d ı buydu.) İlk d ü şü n c e m , seç m en le r a ra
s ın d a k i m a z o şiz m ve k ö le lik d e rec esin d ek i b ilin m e zlik ti. İk in ci
d ü şü n c e m ise - tesad ü fen ileri g ö rü şlü o ld u ğ u o rtay a ç ık tı - li
d e rin a h la k i sağ lam lığ ıy la ilgili b ir ta rtış m a d a b u n u te b a a sın ın
a h la k ı ü z e rin d e b ir h a lk o y la m a sın a ç e v irm e n in n asıl b ir d â h ilik
g e re k tird iğ i oldu.
O z a m a n d a n so n ra , o a d a m la ilgili g ö rü şü m ü b aşka in s a n
la rın y a n ın d a ya d a özel o la ra k h e r dile g etird iğ im d e , k a m u o
y u n u n fik rin i p a y la şm a d ığ ım söylendi. A n c a k h iç b ir z a m a n b ir
72
a n k e t k u ru lu ş u n u n k e n d ile rin e d a n ış tığ ın ı söyleyen ya da k e n

d isin i a h la k i a n la m d a b a ş k a n d a n aşağ ı g ö ren yaşay an ve nefes
alan b ir bireyle de ta n ış m a d ım . Y an ıld ığ ım ı h iç d ü ş ü n d ü m mü?
Evet, a ra sıra ve k ısaca. A n c a k h iç b ir z a m a n b a n a k a rşı o ld u ğ u
söylenen k a la b a lık n ed en iy le değil.
Şim di, y u k a rd a k i sa tırla rı hayal k ırık lığ ın a u ğ ra m ış b ir si
yasetçi o la ra k y azıy o rsam , se ç m e n le rin in tem b elliği veya öngö-
rü sü z o lu şla rın ı ya da h e d o n iz m in i affed em ey erek h o m u rd a n a n
m e g a lo m a n y a k la rın d a n b iri gibi g ö rü n e b ilirim . B recht 1953
y ılın d a, B erlin lileri S ta lin iz m e k a rşı d ü şü n c e siz a y a k la n m a la rı
n edeniyle azarlay an K o m ü n ist b ir b ro ş ü rü fa rk e ttiğ in d e bu t u
tu m u ço k iyi a y ırt etti ve se rt b ir b içim d e b elk i de P a rtin in h a l
k ı fesh ed ip yeni b ir ta n e seçm eleri g e re k tiğ in i ö n erd i. Z ü p p elik
ve n e fre tte n k a ç ın m a lıd ır. A n c a k aynı z a m a n d a en d ü şü k o rta k
paydaya u la ş a n la rı ve b azen de b u n u b u la n la rı ele ştirm e k te n
k o rk m a m a lıd ır. Böyle b ir çağ rıy ı b ekleyen b ir “h a lk ” yoksa bu
eleştiri z a h m e tsiz o lu rd u . H e rh a n g i b ir b u d a la , b ir k ra lı ya d a bir
p isk o p o su ya d a b ir m ily a rd e ri yerebilir. N e iste d iğ in i b ild iğ in e
k a ra r v erm iş o la n ve b u n u alm ay a y e tk ili b ir k alab alığ ı, h a tta bir
stüdy o d in ley ici k itle sin i s in d irm e k için d a h a sağ lam b ir trifle
gereklidir. Ve k ra lla rın ve p isk o p o sla rın ve m ily a rd e rle rin k a la
b alığ ın iş ta h ın ı ve d u y g u la rın ı k a b a rtm a k için söyleyecek d a h a
fazla şeyi o ld u ğ u gerçeği de k o n u y la p e k ilgisiz sayılm az.
73
E litizm ve p o p ü liz m k o n u s u n d a iki o la n a ğ ı da e lim in a ltın d a tu t
m a k iste rd im (n a d ire n ta tm in o ld u ğ u için d a h a d a güçlü o la n b ir
istek). Bence te k ra rd a n k a ç ın m a y ı b a şa rd ım . A n c a k b an a , b izim
z a m a n ım ız d a “a y k ırılık ”ın b irç o k in s a n tr a fa ın d a n b ir şekilde
“Sol’ u n m ü lk ü o ld u ğ u n u n d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n ü y en id e n v u rg u la m a
m ı söylüyorsun. B irçok y a n lış a n la m a , b u tek y a n lış a n la m a d a n
d o ğ ar ve b u n la rd a n b irisi p o p ü le r ak ıl ya d a p o p ü le r k ü ltü r ü eleş
tirm e k o n u s u n d a k i istek sizlik le ilgilidir. F ik ir o ylam a d ü n y a sın
d a n d a h a da saçm a b ir ö rn e k v ereyim . B aşkan R eag an ’ın kolon
k a n se ri o ld u ğ u k eşfed ild iğ in d e, ö n e m li b ir gazete in sa n la ra bu
k a n s e rin iyileşeceğini, n ü k se d e c e ğ in i yoksa h afifley eceğ in i m i
d ü ş ü n d ü k le rin in ciddi cid d i so ru ld u ğ u b ir o y lam a y ay ım ladı.
Ş im di, u ltra d e m o k ra si m e ra k lıla rı bile R eagan’ın b a ğ ırs a k la rın
da o lan bitenle ilgili p o p ü le r b ir g ö rü ş olab ileceğini sav u n a m az .
(A slın d a o g ü n le rd e k i ö n e m li b ir gerçek de o to rite n in b a şk a n ın
gerçek fiziksel ve zih in sel d u r u m u n u k a m u d a n ne dereceye k a
d a r gizleyebildiğiydi.) A n c a k b ir kere d a h a k e n d ile rin e d a n ış ıl
d ığ ı y ö n ü n d e b ir y a n ılsa m a ya d a gösterişi söz k o n u su y d u .
Bu b ir ald a tm a c ay d ı ve a ld a tm a c a la ra k a n a n la r sa fd illik ü n -
v a n ın ı h a k ederler. Sevgili a rk a d a şım la n M cE w an, T he C h ild in
T im e a d lı ro m a n ın d a , y aşad ığ ı tra je d i ve k ayıp so n u c u yaşad ığ ı
ü z ü n tü d e n g ü n b o y u telev izy o n d ak i şans p ro g ra m la rın a ta k ı
la n b ir a d a m ı an latıy o r. K endi c in sle rin in k e n d ile rin i a şa ğ ılık ve
u ta n ç verici d u ru m la ra d ü şü rm e y e b u k a d a r istekli o ld u k la rın ı

g ö rd ü k çe, b u n la rı izlem ek için b ir isim g eliştirerek “d e m o k ra tın
p o rn o g ra fis i” a d ın ı veriyor. O z a m a n k a la b a lık la rı da b irey le
ri y a rg ıla y a c ağ ım ız gibi y a rg ıla m ay ı ve k e n d im iz e y ö n elm e si
ne izin v erm ey eceğ im iz h iç b ir eleştiri s ta n d a rd ın ı k u lla n m a
m ay ı k ab u l ed elim . (Bu a ra d a R eagan’ın z a m a n ın d a liberaller
ve D e m o k ra tla r, “in s a n la rın ” b ir h o k k a b az ve basit b ir H a lk la
İlişk iler m a k in e si ile ap ta l y e rin e koyulabileceği ya da gerçekten
k o y u ld u ğ u ö n e sü rd ü k le rin d e n b eri d a h a az seçicilerdi.)
M ilto n F rie d m a n , az ü cretle işçi ç a lıştıra n yerler ve serb est
p iyasa fırs a tla rı ile ilgili y a n ılm ış olabilir, a n c a k bir kişi a rtı d o ğ
r u b ir fik rin b ir ç o ğ u n lu ğ u a z ın lık ta b ıra k a c a ğ ın ı söylerken y a
n ılm ıy o rd u . P y o tr K ro p o tk in o ld u k ça seçkin b ir a n a rşist o lab ilir
a n c a k y a ln ız c a b ir kişi d o ğ ru y a sahipse, b u n u n yeterli o la cağ ın ı
söylerken h ak lıy d ı. B ilim de a y n ı a h la k i ölçütle ilerler; te k başın a
d e n ey y ap an b ir M arie C u rie elb ette istisn aid ir, a n c a k d ü z g ü n
b ir b içim d e te st edilen b ir d izi tez veya deneye sah ip bireysel b ir
a ra ş tırm a c ı b ir g ru p ta n ın m ış u z m a n ı ya da şü p h eci b ir kalablığı
şa ş ırta b ilir ve z a m a n z a m a n da şa şırta c a k tır. M achiavelli veya
H o u d in i gibi, gizli bilgi ve u y g u la m ay ı inceleyip so n ra da b u lg u
la rın ı k a m u y a a ç ık la y a rak s ırla rın ç ö z ü m ü n e k a tk ıd a b u lu n a n
g ö rü n ü rd e elitistlere çok şey b o rçluyuz.
B azen kişiye “h an g i h a k la ” y a rg ıla m a d a b u lu n a c a ğ ın ı s a n
d ığ ı so ru lu r. H angi yetkiyle? ço k eski ve h a k lı b ir so ru d u r. A n ca k
bireysel b ir eleştiri s a h ib in in h a k ve y e tk isin in , b ir güç sahibi-
n in k iy le aynı şek ild e k a n ıtla n m a s ı gerekm ez. Ç o ğ u aç ıd a n k en d i
k e n d in i h a k lı çık arır. Ç o ğ u s in ir b o z u c u m u h a lifin d ü şm a n la rı
ta ra fın d a n “k e n d i k e n d in i a ta m ış ” d e n m e sin in n e d e n i bu d u r.
(Bir kere d a h a , elitizm ve k ib irlilik ö n e rm e sin i görebilirsin.)
“K endi k e n d in i a ta m ış” ifadesi b a n a uyar. K im se b e n d e n b u n u
y a p m a m ı istem ed i ve istem iş o lsa la rd ı da ay n ı şey o lm a zd ı.
A n c a k terfi ed ileb ileceğ im k a d a r k o v u la b ilirim . K endi kendi-
76
m i işe a lm ış o lm a k ta n m e m n u n u m . A p talsam veya yetersizsem,

b u n d a n s ık ın tı y aşay acak o la n sadece benim . K im olduğunu
san ıyo rsu n ? so ru s u n d a , şu s o ğ u k k a n lı y a n ıtı v erebilirim : Bunu
k im b ilm e k istiyor?
S on ra, y ü k se k a tım a b ir kez d a h a b in iy o ru m (G ore Vidal’ın
b ir defasın d a söylediği gibi, k iş in in u y g u n şekilde ulaşılabilecek
ala n için d e tu tu lm a s ı gerek en b ir hayvan). Başka b ir zaman ve
yerde san a K arl M a rx ile ilgili ilişk ile rim d e n b a h se tm ey i teklif
e tm iş tim ve b u te k lifim i h e n ü z k a b u l e tm e d iğ in i görüyorum.
A n c a k en ço k b ilin e n “ d e y işle rin d e n ” b irin in aslın d a onun bir
deyişi o lm a m a s ın ı h e r z a m a n ço k ilg in ç ve ü z ü c ü bulmuşum-
dur. D in in to p lu m la rın afy o n u o ld u ğ u n u söylem iş ve h a tta buna
in a n m a m ış tır. C o n trib u tio n to the C ritique o f H egel’s Philosophy
o f R ight e se rin d e söylediği a slın d a şud u r:
D in î sıkıntı, aynı za m a n d a gerçek sıkın tın ın da ifade edil

m esi ve gerçek sıkın tıya karşı ya p ıla n protestodur. Dm,
baskı a ltın d a k i varlığa, ka lp siz bir d ü n ya n ın kalbine ve
ru h su z bir d u r u m u n ru h u n a işarettir. Toplam ların afyo
nudur.
T oplam ların aldatıcı m u tlu lu ğ u olarak dinin ortadcn
ka ld ırılm a sı, onla rın gerçek m u tlu lu k la rı için gereklidir.
A ld a tm a c a la rı b ırakm a talebi, a ld a tm a ca ları gerektiren
bir d u r u m u b ırakm a talebidir. D in eleştirisi bu nedenle
d a h a en başta, hâlesi din olan bir ıstıraplar vadisidir.
Eleştiri, insanların zin ciri h iç b irfa n ta zi veya teselli olma
d an g iym esi için değil, zin cird en k u rtu lu p gerçek çiçeği
seçm esi için hayali çiçekleri zincirden çekip almıştır.
Bu o ld u k ça fa rk lı cü m lelerle b u n la rın tu ta rlı, değişmeyen

te k ta r a f lı b a sitle ştirilm iş h ali a ra sın d a k i fa rk ı fark edeceksin-
dir. S ana sü tü n lü k le ilgili o lan ta rtış m a m ız d a aç ık la m ay ı en çok
77
iste d iğ im şeyi ö zetliyorlar. İn s a n la ra a ld a tm a c a la rı için izin ve

rilirk e n , b u n la rd a n sın ırsız k e y if a lm a la rın a ve b u n la rı b a şk a la
rın a k a b u l e tm e le rin e izin v e rilm e d iğ in i id d ia e tm e k için k işin in
çok c e su r o lm a sı gerekir. B ir a rk a d a ş ın ın sa h te b ir p ro sp e k tü se
ya d a y a n lış b ir v aade in a n m a s ın a izin ver ve kısa b ir sü re so n ra
a r tık a rk a d a ş değil o lm a d ığ ın ız ı g ö rü rsü n . N e cesaretle m ü d a -
h a l edersin? diye so ra n la r, N e cesaretle m ü d a h a l etm ezsin? diye
de so rarlar. Sen d a h a iy isin i b ild iğ in d e n em in m isin? Bu so ru y u
k e n d in e b in le rc e defa sor, a n c a k em in se n , b u n u söylem ek için
gerek li g ü v e n ve asalete sa h ip ol. H içb ir şey sö y lem e m en in de
b ir k a r a r o ld u ğ u n u ve g ö reciler ve “k a r a r s ız la r ın da, a y n ı sağ
la m lık ta o lm a sa da, k e n d i k a ra rla rın ı v e rd ik le rin i u n u tm a . Bu
san a, h ü k ü m v erm ey e ve e le ştiri y apm aya ve ta r a f tu tm a y a k a ra r
v e rirse n se n in le ilgili to p la n ıla c a k b irk aç o tu r u m u n o lm ası seni
şa ş ırtm a s ın . O lası b ir ih tim a l o ld u ğ u n a in a n ıy o ru m . T a rtışm a
sa n a tı ve b ilim in in a ra m ız d a s ö n m e sin i k esin lik le engelliyor.
78
S o rd u ğ u n s o ru - ne o k u m a lı ve k im i incelem eli - sıkça ra stla
d ığ ım b ir so ru d u r. Basit b ir a ra ş tırm a y la c e v ap lan ab ilm elid ir.
A m a öyle d e ğ ild ir ve b u n u n b ird e n fazla n e d e n i vard ır. İlk i ve
en açık o la n ı b ir o to rite n in id d ia la rın ı a r a m a m a n gerektiğidir.
A lın tı ve ö zetleri ö zg ü rce k u lla n d ığ ım ı fa rk e tm işsin d ir, ve b u n u
sadece o k u d u k la rım la g ö steriş y a p m a k için değil a y n ı z a m a n d a
m e tn im i c a n la n d ırm a k ve d ü şü n c e le rim i b e n d e n d a h a iyi ifade
ed eb ilen lerd en fa y d a la n m a k için y ap ıy o ru m . Y ani sa n a aley h in e
ö ğ ü t v e rd iğ im z a y ıflık ta n m u a f d eğ ilim . Y in elediğim b azı ilh a m
k a y n a k la rım var, a n c a k b a n a y a p tık la rı a n la m a n ed en g eldikleri
h e r z a m a n açık o lm ay acak tır.
S o n ra ru h s a l d u r u m s o ru n u v ard ır. M u h a lif ve eleştirel z ih
n in illa k i ta a h h ü t ve p re n sip te n b iri o lm ası g erekm ez; ö n em li öl
çüde cesaretsizlik le u ğ ra m a s ı g erek ir ve D io g enes’in W ild e ’d a n
d a h a cazip geldiği g ü n le r, h a tta y ılla r v ard ır. D o ğ u A v ru p a u y u ş
m azlığ ı g elen eğ in d en ik i b ü y ü k y azar geliyor a k lım a , k ö tü m
serliğ in k u lla n ım ın ın g eliştirilm e sin d e n fazlasıyla fay d alan an
C zeslaw M ilo sz ve M ila n K u n d era. The C aptive M in d ’da M ilosz,
k en d i a ta la rın a ait sevdiği L itvanya’yı içeren B altık ü lk ele ri h a k
k ın d a , sa n k i K ız ıld e rilile rin k ö k ü n ü n , A v ru p a’n ın a r t a rd a fe
tih le riy le k a z ın m a sı gibi b u ü lk eler de S talin izm ile ta m a m e n si
lin m iş gibi y azm ıştı. E n d ik k a t çekeni The B ook o fL a u g h te r a n d
Forgetting ro m a n ın ın g irişin d e o lm a k ü zere b irço k m a k ale sin d e
K u n d e ra , Ç ekoslo v ak y a ve esk id en O rta A vrupa d e n ile n diğer

u lu s la rın R u sla ştırılm a sm ı a ç ık la rk e n aynı ses to n u n u k u lla n
m ıştır. M ev cu t o lan k o rk u n ç d u ru m u n kalıcı ve d eğ iştirilem ez
o ld u ğ u n u d ü ş ü n m ü ş tü r. S o n u çta ik isin in d ü şü n c e sin d e n de ay
rıld ım - M ilo sz ile bizzat ve K u n d era ile yazılı o la ra k - ve z am a n la
h erk es b u k ü ltü rle rin h a y a tta k a ld ığ ın ı ve y e n ilen d iğ in i yaşayıp
g ö rd ü . A n c a k ben, u m a rım , o n la rın e serlerin d ek i tem el Stoacılığı
y a n lış a n la m a d ım ; d a v a n ın u m u ts u z g ö rü n d ü ğ ü ve y in e de b u n
d a n v azg eçm ed ik leri z a m a n la r o lm u ştu . Bu im k â n sız d u ru m la
y ü z le şm e n in b ir yolu m ü m k ü n o ld u ğ u n c a k a tı o lm a k ve b ü tü n
u m u tla ra h ay al m u am elesi e tm e k ti. U zu n b ir y o lc u lu k ve b ir dizi
y enilgiyle k a rş ıla ş a n la r için k a ra m s a rlık b ir d o st olabilir. (D iğer
h e r şey in d ışın d a , b azı K ız ıld e rilile rin de k eşfetm iş o ld u ğ u gibi,
o lası en k asv etli ve ç ıp la k re sm in su n u lm a sı, d u y g u la rı ve z ih n i
h a re k e te g e ç irm e k için çelişk ili b ir e tk i yaratabilir.)
K e n d im i açıkça u m u ts u z b ir bask ı a ltın d a h isse ttiğ im bir
d u ru m a h iç d ü ş m e d im ya d a b u tü r b ir d u ru m a d ire n m e k için
k işisel b ir cesaret g ö ste rm e m g erek m ed i. A m a b u n u y a p a n la rla
ilgili g ö z le m le rim d e n , u m u tsu z lu ğ a y a k la ştığ ın ız a n ın g en ellik
le, te slim iy et y erin e c e sa re tte n h e m e n önce gelen a n o ld u ğ u so
n u c u n a v a rd ım . Bir a n la m d a , s ırtın ız d u v a ra d a y a n m ış ve ö lü m
ya d a te slim iy e tte n b aşk a ç ık ış ın ız o lm a d ığ ın d a , seçen ek ler bire
iniyor. Bu d ü şü n c e d e k u r ta r ıc ı b ir şeyler bile olabilir. “B urada
d u ru y o ru m , b aşk a b ir şey y a p a m a m .” Ö zellikle M a rtin L u th e r’i
ö n e rm iy o ru m - çö zü lem ez o la n ı k e n d ile rin e ila h i b ir e m ir v e ril
d iğ in e k a ra r v ererek çö zen tip le rd e n b iri - a n c a k d e y işin in h a tır
la n m a s ın ın b ir n e d e n i var.
Ç o k seçk in b ir en telek tü el ve p re n sip sah ib i b ir m u h a lif olan
N o a m C h o m sk y b ir d e fa sın d a , “g ü çlü o lan a d o ğ ru y u sö y lem ek ”
ile ilgili eski deyişe g e re ğ in d e n fazla ö n em v e rild iğ in i y azm ıştı.
O n u n da işa re t ettiğ i gibi g ü ç lü o lan, m u h te m e le n gerçeği zaten
lü Iiyordıır ve b u n u b a s k ıla m a k veya sın ırla m a k ya d a ç a rp ıtm a k -
Genç Felsefeciye Mektuplar Christopher Hitchens
Kundera, Çekoslovakya ve eskiden Orta Avrupa denilen diğer la ilgileniyordun Bu nedenle güçsüz olana yol göstermeyi dener-
ulusların Ruslaştırılmasını açıklarken aynı ses tonunu kullan- sek daha iyi ederiz. Bu ayrımda gerçek bir farklılık olduğundan
mıştır. Mevcut olan korkunç durumun kalıcı ve değiştirilemez emin değilim. Güç küstah ve acımasız görünebilmekle birlikte,
olduğunu düşünmüştür. Sonuçta ikisinin düşüncesinden de ay- yalnızca salgı salgılayan ve arzu duyabilen ve uykusuzluk ve
rıldım - Milosz ile bizzat ve Kundera ile yazılı olarak - ve zamanla güvensizlikten çeken memeliler tarafından sahip olunabilir. Bu
herkes bu kültürlerin hayatta kaldığını ve yenilendiğini yaşayıp memeliler iter istemez en uç noktada kendini beğenmiştir ve ge-
gördü. Ancak ben, umarım, onların eserlerindeki temel Stoacılığı nellikle neredeyse kendilerinden korkulmasını istedikleri kadar
yanlış anlamadım; davanın umutsuz göründüğü ve yine de bun- sevilmeyi de isterler. Zamanımızın ahlaklı ve önemli kişilerin-
dan vazgeçmedikleri zamanlar olmuştu. Bu imkânsız durumla den Aleksandr Solzhenitsyn ulusunun gizli tarihini yazmaya
yüzleşmenin bir yolu mümkün olduğunca katı olmak ve bütün karar vermiş ve zahmetleri için küfre uğramış, hapse atılmış ve
umutlara hayal muamelesi etmekti. Uzun bir yolculuk ve bir dizi sınır dışı edilmiştir. Ancak 1987 yazı itibariyle, Sovyet yetkilileri
yenilgiyle karşılaşanlar için karamsarlık bir dost olabilir. (Diğer devlet okullarındaki var olan tarih müfredatını iptal edip yeni
her şeyin dışında, bazı Kızılderililerin de keşfetmiş olduğu gibi, kitaplar oluşturulana kadar yeniden başlatmamaya karar ver-
olası en kasvetli ve çıplak resmin sunulması, duyguları ve zihni miştir. Eminim ki Solzhenitsyn, mezarına hiç beklemediği bu
harekete geçirmek için çelişkili bir etki yaratabilir.) aklama olmadan da oldukça memnun bir biçimde gidebilirdi.
Kendimi açıkça umutsuz bir baskı altında hissettiğim bir İstediği şeyi zaten yapmıştı. Yine de "tarih" onun sadece okuyu-
duruma hiç düşmedim ya da bu tür bir duruma direnmek için cularını değil aynı zamanda önemli sayıdaki eski gardiyanlarını
kişisel bir cesaret göstermem gerekmedi. Ama bunu yapanlarla da aydınlatabileceğine karar vermişti. Elbette ki bu, herhangi bir
ilgili gözlemlerimden, umutsuzluğa yaklaştığınız anın genellik- kitleye ya da yetkililere ulaşamadan zalimce öldürülen birçok
le, teslimiyet yerine cesaretten hemen önce gelen an olduğu so- eğitimli Rus'u telafi etmez ama yine - bir biçimde - en azından
nucuna vardım. Bir anlamda, sırtınız duvara dayanmış ve ölüm bunun telafi edilmesine yardımcı olur.
ya da teslimiyetten başka çıkışınız olmadığında, seçenekler bire Tarih ve ona inanlara yaptıklarıyla ilgili çok hoş ve etkileyi-
iniyor. Bu düşüncede kurtarıcı bir şeyler bile olabilir. "Burada ci bir şiirde Peter Porter şöyle yazmıştır:
duruyorum, başka bir şey yapamam." Özellikle Martin Luther'i
önermiyorum - çözülemez olanı kendilerine ilahî bir emir veril-
TARİH
diğine karar vererek çözen tiplerden biri - ancak deyişinin hatır-
Freidrich Kutsky, 'Mac' olarak bilinirdi,
lanmasının bir nedeni var.
bir avukatın oğluydu
Çok seçkin bir entelektüel ve prensip sahibi bir muhalif olan
Rus askeri istihbaratı için çalışıyordu
Noam Chomsky bir defasında, "güçlü olana doğruyu söylemek"
ile ilgili eski deyişe gereğinden fazla önem verildiğini yazmıştı. Ve onlara İngiltere'nin
Onun da işaret ettiği gibi güçlü olan, muhtemelen gerçeği zaten Çekoslovakya için savaçmayacağı
biliyordur ve bunu baskılamak veya sınırlamak ya da çarpıtmak- uyarısını gönderdi,
81 103
G enç Fel$efeciye M ektuplar
bir asa n sö r tam ircisi kılığına g irm iş

bir N K V D a d a m ı ta ra fın d a n bir tahıl am b a rın d a n
Superioıı Gölıt ne itildi;
M a n fre d L öw enherz,
M a rk sist üniversitesi n d eki çevrede ‘Tom olarak bilinirdi
B arcelona’da P O U M ’un y o k edilm esinin
örgü tlen m esin e y a rd ım ‫؛؛‬
٤ ،' (O rw ell adını d u y m u ş
am a o n u n la ta n ışm a m ıştı) ve
K ata lo n ya teslim o ld u kta n
üç h a fta sonra M o sko va ’da tu tu kla n d ı:
h a p ish a n ed e ö lm ü ş olduğu sanılıyor;
Pek ‫م‬/‫ﺀﻛﻪ‬ olm ayan adı y ü z ü n d e n
“İngiltereli” denen F rank M arshall,
do ğ ru d a n C o m in tern M erkezin e g itti ve
’36 ve ‘3 7 ’nin gösterm elik m a h k em elerin d e h a ya tta kaldı
M o lo to v/R ib b en tro P aktı a k şa m ın d a
evin d en k a ç m a k için: adı
Y ezh o v’u n ofisinden sağ ka lm a yı başaran
birkaç g ü ven ilir g a zeted e sık sık geçer:
S zy m a n o w sk i kardeşler, A n d re w ve Jerzy,
Z em yla y a bir Sovyet k e ş if yo lcu lu ğ u d ü zenlediler
ve nikel y a ta k la rı raporlarının d o ğ ru lu ğ u n u ispatladılar-
tekneleri B ering B o ğ a zın d a ki bir y o lc u lu k srasında
bilinm eyen bir uçak ta ra fın dan b o m b a landığında
ikisi de öldü:
1940’ta M o sko va ’da,
M V D ’n in b u z kıracağından fa zla sın ı kullandığı söylenm işti;
son olarak W illy M a rx, n a m -ı diğer O skar O din,
H2
g ru b u n “Yaşlı B üyükbabası",
A n sch lu ss’tan önceki g ü n ken d in i
bir V iyana tra m va yın ın ö n ü n e attığ ın d a
a ya kka b ıla rın d a H itle r’in k a tlia m pla n la rı vardı -
kim se hangi P arti ö rg ü tü n ü n o n u n ölm esini
em rettiğ in i bilm iyor. Irkların karışık olduğu
bir Galicia şeh rin d en altı orta s ın ıf çocuğu,
üçü Yahudi ve y a ln ızca biri
bir N ew E ng la nd Koleji n d e bir dula sahip.
O nların hikâyesini anlatm a ya ca ğ ım .
T a rih im iz in en ilg in ç a n la rın d a n b iri N elso n M an d ela, k e n

d isin i çey rek y ü zy ıl b o y u n c a h ap iste tu ta n y e tk ilile r ta ra fın d a n
ziy aret e d ild iğ in d e g erçek leşm iştir. U lu sla ra ra sı b ir k ın a m a ve
b ask ı a ltm d a k ile rin genel a y a k la n m a sı ile silk elen m işlerd i. U zu n
ve se rt b ir m a h k u m iy e tle d e rin le re g ö m ü lm ü ş o lm ası b ek len en
M an d ela ad ı b ü tü n d u d a k la rd a g eziniyordu. P ekâlâ, d ed iler ona
kaygılı b ir biçim de, a r tık g id eb ilirsin . S erbestsin. C evabı şöyle
oldu - g itm iy o ru m . B eni serb est b ıra k m a g ü c ü n e sah ip değ ilsi
niz, ö zellik le de b u n u k e n d in iz i ta tm in e tm e k için yap ıy o rsan ız.
D iğer h erk esin de serb est b ıra k ıld ığ ın ı ve b ü tü n z o rb a lık k a n u n
la rın ın k ita p la rd a n ç ık a rıld ığ ın ı d u y a n a k a d a r b u hü crey i te rk
etm ey eceğ im . O a n d a , a n a h ta rla rın k im in elin d e o ld u ğ u açıkça
belli oldu. (O a n a k ad ar, h e r tü rlü sözd e d ip lo m a tik u z la şm a n ın ,
ırkçı g a sp ç ıla rı y a ğ m a c ıla rın en a z ın d a n b ir k ıs m ın ı tu tm a k ve
y ü z le rin in b ir k ıs m ın ı k o ru m a la rın a izin v erm esi için ö n e ril
m iştir.)
H a y a tım ın en b ü y ü k k e iy fle rin d e n ve ilerleyen y a şım ın ay
rıc a lık la rın d a n b iri, ilk o la ra k p o litik m a h k û m , sü rg ü n ya da
m ülteci o la ra k ta n ış tığ ım ya da ta n ıd ığ ım in s a n la rı y e n id en zi-
3
y a re t e tm e k o lm u ştu r. Şu a n d a G ü n ey A frik a ’n ın b a şk a n ı olan

T h a b o M b ek i ile ilk ta n ıştığ ım d a , 1970’li y ılla rın b a şla rın d a
L o n d ra ’d a k i k irli b ir ra d ik a l p a rtid e yerde o tu ru y o rd u (aslın
da, ken d isi h iç de k irli değildi). Babası ü lk e sin d e m ü e b b e t h a
pis y atıy o rd u ve ikisi için y aşıyordu. Şu a n d a G ü n e y K ore’n in
B aşk an ı ve N o b el B arış Ö d ü lü sah ib i o la n K im D ae Jung ile ilk
ta n ış tığ ım d a , R eagan y ö n e tim in in k ın a m a sı a ltın d a V irg in ia ’da
s ü r g ü n o la ra k yaşıy o rd u . G ü n e y K ore c u n ta s ın ın o n u ö ld ü rm e
g iriş im i ve b ir de k a ç ırm a g iriş im in d e n - b ir seçim d e neredeyse
ik in c iliğ ie y a k la şm a c ü re tin i g ö sterd iğ i için d i - h a y a tta k a lm a y ı
b a ş a rm ış ve ü lk e sin e g id ip h a y a tın ı y en id e n risk e atm ay a k a ra r
v erm e sü recin d ey d i. (Ü lk esin e g iderken, b e n de u ç a k ta o n u n -
lay d ım ve y e n id e n tu tu k la n d ığ ın d a y a n ın d a o ld u ğ u m gerçeği
ile h â lâ g u r u r d u y arım .) S ü rg ü n d e k i Ç ek a rk a d a ş la rım d a n b iri
ü lk e s in in d ışişleri b a k a n ı oldu; tıp k ı b ir z a m a n la r O x fo rd ’d a bir
p ro te sto m itin g i d ü z e n le m e sin e y a rd ım c ı o ld u ğ u m Z im babw eli
a rk a d a ş ım gibi. O e tk in lik te k i k a d ın la rd a n b iri de çey rek yü zy ıl
s o n ra G ü n e y A frik a p a rla m e n to s u n u n sö zc ü sü oldu. K endisiyle
1975 y ılın d a ta n ış tığ ım d a S ta lin ist sa n sü rc ü le rin i g eride b ı
ra k a n zeki b ir P o lonyalı m u h a lif o lan A d am M ich n ik , şim d i
V arşo v a’n ın ö n e m li g a z e te lerin d e n b irin in y ay m a h a z ırla n m a
sın a y a rd ım ediyor. Ben b ü y ü rk e n hepsi de N A T O ’n u n destek
lediği d ik ta tö rlü k le r o la n Y u n a n ista n , İsp an y a ve P o rte k iz ’de, o
z a m a n g iz le n m e k te ya d a k a ç m a k ta y k en d a h a so n ra b a k a n , p a rti
lid eri, d ip lo m a t, k a m u e n te le k tü e lle ri o lan erk ek ve k a d ın la rla
g ö rü şm e le r y ap tım . İlk o la ra k W a sh in g to n ’d a k i Şili elçiliğ in in
d ış ın d a m u h a lif şiirle rin i o k u d u k ta n so n ra ta n ış tığ ım Şilili a r
k a d a şım A riel D o rfm a n , o n d ö rt yıl so n ra ay n ı e lçilik te b e n im
de k a tıld ığ ım b ir resep siy o n d a o n u r k o n u ğ u y d u . B una eşdeğer
b ir hey ecan ya d a ta tm in o lam az. Ve s a n ırım d ü rü s tlü k le şu n u
sö y ley eb ilirim ki, b u a rk a d a ş la rd a n h iç b irisi - ta rih te sık lık la
o ld u ğ u gibi - k e n d i sıra la rı g eld iğ in d e b ir sa n sü rc ü , p olis, gar-
8A
d iy an ya d a d em ag o g o lm a d ıla r. S im o n e W e il’in “A d a le t”i, “ga

lip lerin k a m p ın d a n k a ç m a k ” şe k lin d e ta n ım la y a n ü n lü p e sim ist
afo riz m a sm ı ispat ed ecek b ir d e m ir k a n u n y o k tu r. Ya d a belki
ş u n u söyleyem em veya söy lem em eliy im : cesu r d em iry o lu işçileri
b irliğ i lid eri ve H in d is ta n S osyalist P a rtisi n in b a şk a n ı G eorge
F ern a n d e z , In d ira G a n d h i’n in “o la ğ a n ü stü h a l y ö n e tim i” y ılla rı
sıra sın d a y aşad ığ ı y en ilg i ve m a h k û m iy e tte n sağ k alm a y ı b a şa r
d ık ta n so n ra b ir H in d u y a n d a şı h ü k ü m e tte s a v u n m a b a k a n ı ve
H in d is ta n ’ın felaket g e tire n n ü k le e r p o litik a s ın ın sa v u n u c u la
r ın d a n biri oldu. İn s a n k e n d is in i k o ru m a lı: T h a b o M beki c u m
h u rb a ş k a n ı o ld u ğ u n d a A ID S ile ilgili b azı ap talca a ç ık la m a la rd a
b u lu n d u . N elso n M an d ela, K enyalı a şa ğ ılık D an el A rap M o i’yi
sö m ü rg eci p ro p a g a n d a n ın b ir k u rb a n ı o la ra k sa v u n d u ğ u b ir
k o n u şm a yaptı. A le k sa n d r S o lzh en itsy n M oskova’ya geri d ö n d ü
ve çılg ın ca tu tu c u b ir telev izy o n ş o v u n u n e v sa h ip liğ in i yaptı.
K a fk a -k o m ü n is tle rin d e n zorla a lm ış o ld u ğ u a n la m sız ve k o rk u
tu c u P ra g “K alesi’n in a y a k la rın d a b irlik te öğle yem eği y ed iğ im
Vaclav H avel, çin g en elere y a p ıla n m uam eley le ilgili so rd u ğ u m
h e r s o ru d a m a h c u p oldu.
A n c a k d o ğ ru y erd en b a k a rs a n b u n d a da b ir teselli b u la b ilir
sin. Dr. M a rtin L u th e r K ing, d o k to ra te z in d e in tih a l y ap m ış ve
y e ry ü z ü n d e k i so n gecesini zin a ile g eçirm işti. İk in cisi için o n u
su ç la m a k zor; h e r a n ö lü m te h d id i ile y aşıy o rd u ve R ilke, E ros u n
T h a n a to s ’u s a v u ş tu rm a k için ta s a rla n a n en iyi yol o ld u ğ u n u fark
ed en n e ilk n e de so n kişiydi. İlkiyle ilgili o larak ; en ö n e m li k o
n u şm ası, d âh ice b ir sen tez elde ettiğ i a lın tı ve ö ze tlerd en o lu şan
u y d u ru lm u ş b ir n a k a ra ttı. O n u n d a gizli k u s u rla rı ve s in d irim
sistem i ve ü re m e o rg a n la rın a sa h ip o lm ası gerçeği h o şu m a g i
d iy o ru m : b ü tü n in s a n b a şa rısı d a m em eliler ta ra fın d a n elde
e d ilm e lid ir ve b u b a şa rı (ilginç b ir b içim d e cinsiyetsiz a lçıd a n
azizler ve m elek re sim le ri ile in k â r ed ilir) bizi faydalı b ir k o n u
m a y erleştirir. K a h ra m a n la rın y a p tık la rın ı h e rk e sin yapabilece-
8b
C hri$topherH itchen$
la ilgilen iy o rd u r. Bu n e d e n le g ü ç sü z o la n a ^ol g ö sterm ey i dener-

sek d a h a iyi ederiz. Bu a y rrm d a g erçek b ir fark lrlrk o ld u ğ u n d a n
em in d eğ ilim . G üç k ü s ta h ve acım asrz g ö rü n e b ilm e k le b irlik te,
y a ln ız c a salgı salg ılay an ve a rz u d u y ab ilen ve u y k u su z lu k ve
g ü v en sizlik ten çeken m e m e lile r ta ra fın d a n sa h ip o lu n a b ilir. Bu
m em eliler iter istem ez en uç n o k ta d a k e n d in i b e ğ e n m iştir ve ge-
n ellik le n eredeyse k e n d ile rin d e n k o rk u lm a s ın ı iste d ik le ri k a d a r
sevilm ey i de isterler. Z a m a n ım ız ın a h la k lı ve ö n e m li k işile rin -
d en A le k sa n d r S o lzh en itsy n u lu s u n u n gizli ta r ih in i yazm aya
k a ra r v erm iş ve z a h m e tle ri için k ü fre u ğ ra m ış, h ap se a tılm ış ve
s ın ır d ışı e d ilm iştir. A n c a k 987 ‫ ل‬yazı itibariyle, Sovyet y etk ilileri
devlet o k u lla rın d a k i v a r o la n ta r ih m ü fre d a tın ı ip tal ed ip yeni
k ita p la r o lu ş tu ru la n a k a d a r y e n id e n b a şla tm a m ay a k a ra r ver-
m iştir. E m in im k i S o lzh en itsy n , m e z a rın a hiç b ek lem ed iğ i bu
a k la m a o lm a d a n da o ld u k ç a m e m n u n b ir b içim d e g id eb ilird i.
İsted iğ i şeyi zaten y a p m ıştı. Y ine de “t a r i h ” o n u n sadece o k u y u -
c u la rın ı değil ay n ı z a m a n d a ö n e m li say ıd ak i eski ”
d a a y d ın latab ileceğ in e k a r a r v erm işti. E lb ette k i bu, h e rh a n g i b ir
kitleye ya da y etk ililere u la ş a m a d a n zalim ce ö ld ü rü le n b irço k
e ğ itim li R u s’u telafi e tm ez a m a y in e - b ir b içim d e - en a z ın d a n
b u n u n telafi e d ilm e sin e y a rd ım c ı olur.
T arih ve o n a in a n la ra y a p tık la rıy la ilgili ço k h o ş ve etkileyi-
ci b ir şiird e ? e te r ? ö rte r şöyle y a z m ı ş t ı r -
TARİH
Freidrich K utsky, ‘M a c ’ olarak bilinirdi,
bir a v u k a tın oğluydu
R us askeri istihbaratı için çalışıyordu
Ve onlara İngiltere’nin
Ç ekoslovakya için savaçm ayacağı
uyarısını gönderdi,
81
ğ in i g ü çlü b ir b içim d e sav u n u r. “Rol m o d e l” k a v ra m ın ı ap talca

v u rg u la y a n m ev cu t k ü ltü rü m ü z , y a şa m la rı - b a n a göre neyse ki
- içeriği itib ariy le ta k lit ed ilem eyecek olan sü p e rsta r ve pren ses
ve d iğ e r sözd e y ü k se k le rd e k i d iğer in s a n la rın y a şa m la rın ı ö rn e k
o la ra k sunuyor.
İç lerin d en b irin i A m e rik a ’da çeşitli b ü y ü k k itle le rin ö n ü n d e
b izzat d e n e d iğ im a n e k d o t n ite liğ in d e iki ö rn e k su n u y o ru m sana.
K a rm a b ir g ru b a N obel B arış Ö d ü lü n ü k a z a n a n son A m e rik a lıy ı
so ru n . N o b el ö d ü lle ri yaygın b ir şekilde b ild irilir, özellikle de bu
k ateg o rid e. K im se n in cevap v erem eyeceğini göreceksin. (Cevap,
1997’de k a ra m a y ın la rın ın y a sa k la n m a sı için u lu sla ra ra sı b ir
k a m p a n y a ile Jody W illia m s ’tır.) Peki b ir de P renses D ia n a ’n ın
b ir m a y ın ta rla s ın ın y a n ın d a ç e k tird iğ i fo to ğ ra fı b ilm eyen b irin i
b u lm a y ı dene. Bu tü r şey lerd ek i s ta n d a rd ım ız , k en d i G re sh am
k a n u n u n a ta b id ir: y a ln ız c a sa h te o la n ı ta k d ir etm ek le k a lm a z
a y n ı z a m a n d a gerçek o la n ı d a g ö rm e z lik te n gelir ve dışlar. (Bu
tü r m eselelerde b a lık b a ş ta n k o kar: B aşkan C lin to n eşin i p re n
sesin cen azesin e g ö n d e rd i a n c a k k e n d isin i h a lk ın ö n ü n d e k a ra
m a y ın la rı a n la ş m a s ın d a n sü p e r devlet im z a sın ı esirgediği için
eleştiren B ayan W illia m s’a a lışılm ış b a ş k a n lık te b riğ in d e b u lu n
m a m ıştır.)
B erlin y a ş a m ın ın b ü y ü k ro m a n c ı ta rih ç isi a rk a d a şım P eter
S ch n eid er b ir d efasın d a, savaş z a m a n ı geçen b ir olayı a ra ş tıra r a k
h a k k ın d a g erçek b ir h ikâye y azm ıştı. A rilerle evlenerek N azi ırk
k a n u n la r ın ı ih lal e tm iş o lan B erlin Y ah u d ile rin in k o ru n m a s ın ı
içeriyordu. Bu in s a n la rd a n y ü zlercesi, gayri resm i b ir d ü z en le m e
ile k u rta rılırk e n sıra d a n B e rlin lile rd e n binlercesi, y atak ve e rza k
k a rn e si sa ğ la m ıştı. P eter b u h ik â y e n in y a y ım la n m a sın ın k ab u l
g ö receğ in i d ü şü n d ü ; te m iz A lm a n la rla ilgili hikâyeler için her
z a m a n ra ğ b e t v ard ır. B u n u n y erin e tep k iler çok öfkeli oldu. Bu
k a d a r v a ta n d a şın c e su r ve c ö m e rt a n c a k d ü ş ü k düzeyde ve k a h
ra m a n c a o lm a y a n d a v ra n ış ım açık lay arak , k e n d i eylem sizlikle-
86
C hristop her Hitchens
rin in böyle b ir te rö r a ltın d a , h iç b ir d ire n ç h a re k e tin in m ü m k ü n

o lm a d ığ ın a d a ir süreg elen b ah an eleriy le b in le rc e sin in de ah la k lı
m a z e re tlerin i b a lta la m ış o ld u ğ u n u fark etm esi b iraz z a m a n aldı.
Bu can sık ıcı keşif, h e rk e sin b ir şey yapabileceği ve m u h a lifin ro
lü n ü n azizlerd en o lu şan b ir g ru b u n üyesi o ld u ğ u n u id d ia etm ek
olm ad ığ ı ve o lm a m a sı g e re k tiğ in e d a ir g erçek a h la k a g ö zlerim i
zi k a p a m a m ız ı g e re k tirm e z. D iğer b ir deyişle, m em eli ne k a d a r
çok hataya dü şerse, ö rn e k o k a d a r d o ğ ru olur. Bu d u ru m a ra sıra
m o ra lim i d üzeltir.
87
X IV
O kuduğunu um duğum ve b u n d a n e m in o ld u ğ u m Joseph

H e lle r’m C atch-22 k ita b ın d a , a n ti-k a h ra m a n Y ossarian ile askeri
o to rite n in b ey n i a ra s ın d a k i şu diyalog geçer:
B inbaşı D anby, d u d a k la rın d a m a ğ ru r bir g ü lü m sem ey le

hoşgörülü bir tavırla, ,,A m a Yossarian, y a herkes böyle
hissettiyse?” diye cevap verdi.
“O z a m a n başka türlü hissetsem la n et olası bir budala
olu rd u m , öyle değil m i? ”
B u n u ilk o k u d u ğ u m d a , erk ek ö ğ re tm e n ve p a p a z la rın şim

d i o ld u ğ u n d a n çok d a h a fazla in sa fın a k a ld ığ ım ve “b ir ö rn e k
o lu ş tu rm a k ” ile ilgili sık ıcı itira z la rın a k a rşı sa v u n u c u cevaplara
d a h a ço k ihtiy aç d u y d u ğ u m b ir d ö n em d ey d im . H eller a b sü rd b i
çim d e y ık ıcı d iy alek tiğ i ile b ü tü n b u n la rı d o ğ ru d a n h a lle d iy o r
du; elb ette ki ay k ırı ve şü p h eci k im seler ç o ğ u n lu ğ u n a ra s ın d a ol
sa la rd ı ay k ırı ve şüp h eci o lm a z la rd ı. Ve elbette, k im s e n in bu tü r
in s a n la rd a n fazlaca o la c a ğ ın d a n en d işelen m esi gerekm ez. K endi
b a şla rın a d ü şü n m e ih tiy acı d u y a n ya da b u n u isteyenler h er za
m a n a z ın lık o lacak tır; in s a n ırk ı d o ğ u ş ta n bireysel ve h a tta n ar-
sist o lab ilir a n c a k k a la b a lık içinde k o n tro l etm esi o ld u k ça kolay
dır. İn s a n la r güvene ve ait o lm a d u y g u su n a ih tiy aç duyarlar. Bu
z ıtlık b azen k e n d isin i b a k ı a ltın d a o rtay a koyar: A lb e rt C a m u s
ve E .M . F o rs te r’ın k la sik a n la m d a “m u h a l i f ” ve o ld u k ça ü n lü iki

sö z ü n ü d ü şü n . Baş k a ld ıra n la rın işgalci b ir ask eri ö ld ü reb ile ce
ği gibi k o lay lık la k en d i yaşlı a n n e sin i d e ö ld ü reb ilec eğ i rastgele
b o m b a la r p a tla ttık la rı m e m le k e ti C e z a y ir’de h a k sız b ir sö m ü rg e
savaşıyla k a rşı k a rşıy a o la n C a m u s, A d a le t ve a n n e si a ra sın d a
seçim y a p m a k z o ru n d a kalsa, a n n e sin i se ç m e k z o ru n d a kalacağı
g ö zlem in i y a p m ıştı. F o rster ise, ü lk e sin e ya d a d o s tla rın a ih a n e t
e tm e k a ra s ın d a b ir seçim y a p m a k z o r u n d a k alsa, ü lk esin e ih a n e t
ed ecek k a d a r c e su r o lm ay ı u m d u ğ u n u sö y lem işti. Bu iki sözün
d e b a ğ la m la rın a d ik k a t e tm e k g e re k ir - F o rste r b u n u “K ral ve
Ü lk e ’n in b u d a la c a b ir a şırı m illiy e tç ilik le e ş a n la m lı o ld u ğ u b ir
d ö n e m d e y a z m ıştı - a n c a k h er iki d u r u m d a d a b u lu n a n ç a re n in
s ır f ita a tsiz lik değil a n c a k sa d a k a t ve b a ğ lılığ ın fark lı b ir biçim i
o ld u ğ u n a d ik k a t etm elisin ; b irisin d e aile d e ğ erleri ve d iğ erin d e
de z ü m re y e aidiyet.
B u rad a ö n em li b ir çelişk i yatıyor: k a rş ı ç ık a n bir e tk in lik ya
d a zih n iy ete yönelen in sa n la rla ilgili o la ra k b u n la rın gen ellik
le isy a n k â r ya da b a ğ ım sız tip le r o ld u ğ u g ö zlem len eb ilir. A n c a k
b u n la rın ç o ğ u b a şk a la rı ile ilgili e n d işe le ri ta ra fın d a n ve k e n
d ile rin d e n d a h a b ü y ü k d av a ve h a re k e tle r için eylem e geçerler.
O n d o k u z u n c u y ü z y ılın so n la rı ve y irm in c i y ü z y ılın b ü y ü k b ir
b ö lü m ü n d e , ö n e m li P ro m e th e u sç u b ire y c ile rin ço ğ u so sy aliz
m in rasy o n elliğ i ve a d a le tin d e n e m in o la n erk ek ve k a d ın la rd a n
o lu şu y o rd u . (A n to n io G ra m sc i, K ari L ieb k n ech t, Jean Jaures,
D im itri T ucovic, Jam es C o n n o lly , E u g en e D ebs ve d iğ e rle rin in
k o n u m u n d a k i a h la k li ve en te le k tü el fig ü rle ri d ü şü n ü y o ru m .
E ğer o n la rın h a y a tla rım ve ç a lış m a la rın ı b ilm iy o rsan , se n in için
b ü y ü k b ir kayıp.) H a y a tım ın b ü y ü k b ir b ö lü m ü n d e , k e n d im i bu
d av ad a a lç a k g ö n ü llü b ir savaşçı o la ra k g ö rü y o ru m ve b u n u bu
şek ild e ifade e tm e m in iki n e d e n i b u lu n u y o r; b u n la rd a n ilki her-
şey in v a k tin in gelm iş o ld u ğ u n u fa rk e tm e k z o ru n d a k a lm a m d ır.
‫؟‬0
İkinci n e d e n ise - b u ra d a b a h se d ile n n o k ta y a d a h a y a k ın d ır - bu

tü r b ir b ağ lılığ ın k e n d in iz i d a h a b ü y ü k b ir iyiye tab i tu tm a y ı öğ
retm e n iz g erektiğidir.
Bu h içb ir şek ild e m u tla k b ir çelişki say ılam az. Sosyalizm
d ü şm a n la rı, d e n e tim e ve tek b içim liliğ e v arsa y ılan b a ğ lılığ ın ı
k ü ç ü k g ö rm e k te n h iç v azg eçm ezk en gerçek ta rih i, in sa n la ra a s
lın d a m a k in e le rm iş gibi m u a m e le ed ild iğ i yerler o lan fab rik a ve
gecek o n d u s e m tle rin d e n o lu şan “k ışla” siste m le rin i zorla a ç tı
ğı ö n e m li a n la rla d o lu d u r - in s a n la rı m ü lk o la ra k ya d a b ü y ü k
deneylerde d e n ek ler o la ra k k u lla n ırk e n in s a n la rı d ü zen e so k u p
askere alm ay ı içeren eski d ü n y a n ın iki diğ er özelliği olan m ili
ta riz m ve e m p e ry a liz m e k a rşı o lu ş u n d a n b ah se tm ey e gerek yok.
Sosyalist h a re k e t evrensel oy h a k k ın ı, sö m ü rü y e sın ır k o y u lm a
sını ve sö m ü rg e a ltın d a k i ve b a ğ ım lı p o p ü la sy o n la rm b a ğ ım
sızlığ ın ı sağladı. B aşarılı o ld u ğ u n o k ta la rd a g u r u r d u yulabilir.
Başarılı o la m a d ığ ı n o k ta la rd a - B irinci D ü n y a S av a şın ı d u r d u r
ma ve d a h a so n ra faşizm in b ü y ü m e sin i d u rd u m a teşe b b ü sü n d e
old u ğ u gibi - b a ş a rıs ız lığ ın d a n o n u rlu b ir b içim d e ü z ü n tü d u
yulabilir.
A n c a k herkes, g en ellik le b u şek ild e o rtay a k o y u lm a m a k la
birlik te, B irinci ve İk in c i E n te rn a sy o n e lle rin Ü çü n c ü y e d eje n e
rasy o n u n a işaret ed en d iğ er isim (ve ta rih ve yer) listesin i biliyor.
Bazı ro m a n tik le r ve d o g m a tistle r - istersen iki ta n ım ın h e rh an g i
b irin e d a h il o la b ilirim - b ü tü n b u n la rın D ö rd ü n cü sü y le ilişk i
sini bile biliyor. B u rad a b ir b aşk a k itap d a h a gerekli o lac ak tır;
şıı an için g ö rü ş a y rılık la rı ve d iren çleri d a h a çok, genel o lara k
an la şıld ığ ı şekliyle “S ol” içinde ve h a tta o n a k a rşı gerçek leşti
rilm iş o lan k ay ıp b ir nesli tem sil eden A n d re u N in ’den V ictor
Serge ve C.L.R. Jam es’e k a d a r seçk in isim lerden o lu şan gizli b ir
liste o ld u ğ u n u söylem ekle y etin elim . (B unu d a sa n a o k u ld a ö ğ
retm ezler a n c a k G eorge Orvvell ve Leon T ro tsk y ’ın en iyi y azıları
a n c a k b u k ap alı geleneğin p arçası o la ra k a n la ş ılır olabilir.) Ve
91
k e n d ile rin i cezb ed en p ren sip leri ilk a n d a m ücadeleye teslim et
m ey ecek o la n b u in a n la r, d a h a so n ra “t a r ih ’e d ire n m ey e cesaret
e d en g ö sterişçi "b ire y le r” o la ra k silin erek k a ra la n d ıla r. “T a rih ”
k ıs m ın ı şim d ilik b ir k e n a ra b ıra k a lım : ç ü n k ü işkencecileri ve
c e lla tla rı ile ço k k ab a b ir b içim d e m u am ele ettiğ i her şeyde öznel
b ir g ü ç tü r. A k ıld a tu tu lm a s ı gereken n o k ta , bu k a h ra m a n la rın
yeri g eld iğ in d e K a ra n lık Ç a ğ ’d a k i a ta la rın d a n d a h a güçlü bir
a h la k i p u s u la la rın ın o lm a m a sı ve ta rih i m a te ry a list h e rh a n g i b ir
k u ra la o ld u ğ u k a d a r, d a h a fazla o lm asa da, k en d i v ic d a n la rın a
g ü v e n m e k z o ru n d a b ıra k ılm a la rıd ır.
E tik ve sosy al m eselelere u y g u la n d ığ ı gibi ta rih i m a te ry a liz
m in esas u n s u r u şöyleydi (ve a slın d a h âlâ da öyledir): m u tsu z lu k
ve a d a le tsiz lik ve m a n tık sız lığ ın n e k a d a r ç o ğ u n u n in sa n yap ı
m ı o ld u ğ u n u gösterdi. T a n rı vergisi o ld u ğ u söylenen k o şu lla rın
o lu ş tu rd u ğ u sis o rta d a n k a lk tığ ın d a , b u tü r k o şu lla rı tolere etm e
k a r a r ı ta m o la ra k b u - y an i b ir k a ra rd ı. E n a z ın d a n “B atı”, bu
k e şifte n s o n ra neyse k i asla k e n d in e gelm edi; y aln ızc a b ir y ü zyıl
ö n c e sin in k ita p la rı ve y o ru m la rın a b a k san ve M a rk sist a k ın ın -
d a n önce n e le rin gözü k a p a lı k ab u l e d ild iğ in i g ö rü rse n şa ş ırır
sın. K ad ercilik ve d in d a rlık b u n la rın içinde en önem sizleriydi;
fay d acılık la b irle ştirilile n sin iz m d i. B unu asla u n u tm a a n c a k
a y n ı z a m a n d a eski k o şu lla rla m ü cadele e d en le rin z o rlu d e n e
y im le rin d e n de fay d alan m ay a çalış ve, tek bir cüm leyle, h içb ir
p a r ti ya d a g ru b u n , ne k a d a r yüce g ö n ü llü olursa o lsu n , se n in
a d ın a d ü şü n m e s in e izin verm e. “Biz” ile ilgili o la ra k güvenle
k o n u şa n ya d a “b iz im ” a d ım ız a k o n u şa n kim sey e g ü venm e. Bu
tü r b ir to n la m a n ın k e n d i ü s lu b u n a sinsice g ird iğ in i d u y arsa n
k e n d in e de g üvenm e. G ü v e n lik ve ç o ğ u n lu k arayışı h e r za m a n
d a y a n ışm a ile ay n ı şey o lm ay ab ilir; fik ir birliğ i ve z o rb a lık ve
trib a liz m in b aşk a b ir a d ı olabilir. Ş u n u asla u n u tm a , b a şv u ra c a k
“k itle le r” ya d a ta k d ir ed ilecek “h a lk la r” olsa bile, b u n la r yapı
itib ariy le b irey lerd en o lu şm a k zo ru n d a d o r. İç in d ek i Y ossarian
ile iyi g eçin m ey e çalış.
92
B irkaç m e k tu p önce, “r a d ik a l” ü n v a n ıy la ilgili b ir şeyler

söyleyeceğim e söz v e rm iştim . K u lla n ılm a k ta n b ira z y ıp ra n m ış
o lan b u ü n v a n ın soyağacı o ld u k ç a eskiye u z a n ır; b ü y ü k T h o m as
P ain e “b altay ı k ö k ü n e in d irm e k ”te n b a h s e tm iş ti ve ra d ik a l ta n ı
m ın ın ö z ü de “k ö k ” s ö z c ü ğ ü n d e yatar. P ain e b ir a n la m d a b u n u n
m ü k e m m e l b ir ö rn e ğ id ir; o n üç k o lo n id e k i s ık ın tın ın k ö k e n in in
H an o v er m o n a rşisi o ld u ğ u n u g ö rd ü ve, gelecek A m e rik a n lid e r
liğ in in ç o ğ u n lu ğ u n u n h â lâ m o n a rşist ve B ritanya ile o la n bağı
k o ru m a y a n lısı o ld u ğ u b ir z a m a n d a , tü m gücüyle bağ ım sızlığ ı
sav u n d u . Bu, Fay VVray’in o to b iy o g ra fisin in başlığı o la ra k k u l
la n ılm a s ın ın h a ric in d e ço k sev d iğ im b ir ifade o lm a m a k la b ir
lik te d iğ er y a n d a n , F ra n sız D e v rim i ile o la n ilişk ile rin d e fana-
tisiz m ve fa n a tik le r ile gerçeğe ve b u n u k ab u l e ttirm e h a k k ın a
sa h ip o ld u k la rın d a n e m in in s a n la rın te h lik e le rin i ö ğ re n m işti.
A slın d a P ain e ile ilgili en soy lu fik ir, F ra n sız D e v rim i n in d ah a
ılım a n ve in s a n i o lm a sın ı ve A m e rik a n D e v rim i n in (köleliği
k a ld ırıp K ızıld erililere iyi d a v ra n a ra k ) d a h a d ik k a tli ve d e rin o l
m a s ın ı isted iğ id ir. A n c a k b azı a ç ıla rd a n - B urke ile m ücadelesi
ta ra fın d a n g ö lg e le n m iştir - b u o n u d a h a çok m u h a fa z a k â r bir
fig ü r yapar. “M erkezi h ü k ü m e r id a re s i” k a v ra m ın ın k e sin lik
le ö m ü r b o y u k a rş ıs ın d a o lm u ş ve b u y aln ızca m o n a rşik ya da
d in i b iç im le rin d e o lm a m ıştır. B urke ise, T ory ve k raliy et ç ık a rı
ile ta n ım la n m ış o lm a k la b irlik te, A m e rik a k o lo n ile rin in h a k la
rı, D o ğ u H in d is ta n Ş irketi ta ra fın d a n so y u la n ve z o rb a lık gören
B engalliler ve İrla n d a lı a rk a d a ş la rın ın çok g ü çlü b ir sa v u n u c u
suydu. D e v rim in k a tm a n la rı a ra s ın d a gizlenen k a rşı d ev rim c ile r
g ö rü n tü s ü , p e k ço k tasfiye ve g ö sterm elik y a rg ıla m a la rd a n , ta n ı
d ık tır. A n c a k k a rşı d e v rim k a m p ın d a b u lu n a b ile c e k le rin ço ğ u
sayg ın ra d ik a l ve d ev rim c ile rd ir.
G en çk en V ie tn a m Savaşı na k a rşı dolu p ta şıy o rd u m ve b u n a
k a rşı h a re k e te y a rd ım c ı o lacak d a h a fazla şey y ap m ış olm ay ı
isterd im . Ü n iv ersited ek i a rk a d a şla rım a ra sın d a m e c b u ri asker-
93
G enç Felsefeciye Mektupla
lik te n d olayı s ık ın tı çeken p e k çok genç A m e rik a lı vard ı; o n la

rın d ire n işin e b en de k a tıld ım ve b iliy o ru m ki o n la rın en b aşta
d e rile rin in b ü tü n lü ğ ü ile ilgili en d işe le n d ik le rin i söylem ek ta
m a m e n iftira olur. (Yani, n ered ey se ta m a m e n iftira olur; b e n im
g ru b u m d a k i genç A m e rik a lıla rd a n b iri y aln ız ca ken d i ç ık a rın ı
g ö zeten h ile k â r Bili C lin to n ’dı.) M e cb u ri ask erlik le ilgili ö n e m
li n o k ta , p e k çok k iş in in de bildiği gibi, te o rik o la ra k evrensel
olm ası ve b u n e d en le bu y ü k ü m lü lü k te n k a ç a n veya k u rtu la n
h e rk e sin a s lın d a y erlerin e b ir b a şk a sın ı g ö n d e riy o r o lm alarıy d ı.
Bu d ü şü n c e en çok d a h a şa n slı k o n u m d a o la n ları etk iled i, ç ü n
k ü savaşa k a rş ı o lm a la rı Sivil H a k la r h a re k eti ve “Y oksullukla
Savaş” ile ilgili d e ste k le rin in b ir p arçasıydı. B unu o z a m a n bu
şek ild e ifade e d em esek de a slın d a v ic d a n la rın ı b ir araya g etiren
to p lu m d u . M e c b u ri ask erlik k a r tla r ın ı y a k a ra k veya h a p se ya da
sü rg ü n e g id e re k d ire n e n le rin ta m a m e n h a k lı o ld u ğ u n u d ü ş ü n
m ü ş tü m ve h â lâ da öyle d ü ş ü n ü y o ru m . “S izin” d e v letin iz adil
o lm a y a n ve hileli b ir savaşta y er alıyorsa, b u n a k a rşı ç ık m a k ve
b u n u en g ellem ek ve k u r b a n la r ın ta ra fın ı tu tm a k y ü k ü m lü lü ğ ü
oluşur.
A n c a k - b en de b u n u ço k so n ra la ra k a d a r fark e tm e m iştim
- savaşa o k a d a r da k a rşı o lm a y an b azı in s a n la rın id d ia la rı n e
deniyle m e c b u ri ask erlik k a ld ırıld ı. B aşkan N ix o n k o n u y u in c e
lem esi için b ir k o m isy o n k u rd u ; k o m isy o n u n üyeleri a ra sın d a
P ro fesö r M ilto n F rie d m a n - C a p ita lism a n d F reed o m k ita b ın ın
ü n lü y a z a rı - ve d a h a s o n ra M erkez B a n k a s ın ın b a şk a n ı ilan
ed ile n a n c a k o z a m a n en ço k u ltra -ö z g ü rlü k ç ü Ayn R a n d ’m
y a rd ım c ısı o la ra k b ilin e n A la n G ree n sp an v ardı. K o m isy o n u n
iç in d e n b u iki a d a m , d iğ er üyeleri m e c b u ri ask erliğ in devlet
g ü c ü n ü n m a k u l o lm ay an b ir u z an tısı, a ç ık lam ası o lm ay a n bir
v e rg ile n d irm e b içim i ve (F rie d m a n ’m b u n u n seçtiği b ir terim d i)
“k ö le lik ”in b ir tü r ü o ld u ğ u k o n u s u n d a ik n a etti. Ben ve diğ erleri
k ızıl b a y ra k ve N LF (U lusal K u rtu lu ş C ephesi) b ay rağ ı ile sokak-
97،
la rd a m ücadele v e rirk e n serb est p iy a sa n ın ö n d e rle ri içerde bizim

ta lep le rim iz i b a stırıy o rd u . B u ra d a k i iro n i m u h te m e le n ik im iz in
de aleyhine: b u n a d ik k a tin i çek iy o ru m , ç ü n k ü h â lâ m ecb u ri
askerliği sosyal p ro g ra m ın b ir b iç im i o larak , ru h a iyi gelen ve
d ü ze n le m e ve k a rış tırm a ve sosyal m ü h e n d isliğ e faydalı gören
lib eraller ve so sy a l-d e m o k ra tla r b u lu n u y o r.
Bu n e d e n le “r a d ik a l” o lm a k için kişi, k e n d i tem el v a rsa y ım
la rın ın y a n lış y o ru m la n m a ih tim a lin e açık o lm alıd ır. S o rd u ğ u n
için sö y lü y o ru m , Solun b ü tü n ilk e le rin d e n v azg eçm ed im . H âlâ
m ate ry a list ta r ih k a v ra m ın ın m eselelerin a n a liz in d e b ir araç
o la ra k geride k lm a d ığ m ı d ü şü n ü y o ru m ; h âlâ k a rşı ç ık an sın ıf
ç ık a rla rı o ld u ğ u n u d u şü n u y o ru m ; h âlâ tekel k a p ita liz m in in ser
best p iy a sa d a n ay rılab ileceğ in i ve a y rılm a sı g ere k tiğ in i ve h em
k ısa hem de u z u n v a d e d e b elirli ö lü m c ü l eğ ilim ler o ld u ğ u n u d ü
şü n ü y o ru m . A n c a k bu d ü n y a g ö rü ş ü n ü n ö z g ü rlü k ç ü eleştirisiyle
çok şey ö ğ re n d im ve b u n u n b e ra b e rin d e h â k im b ü tü n v a rsa y ım
la rın n eredeyse h e p s in in devletçi o ld u ğ u b ir z a a n d a b u eleştiriyi
sa v u n a n la ra saygı d u y d u m .
D a h a ö n ce 1970’li y ılla rın o rta la rın d a ta n ış tığ ım Polonyalı
m u h a lif a rk a d a şım A d a m M ic h n ik ’ten b a h s e tm iştim . Ç oğu
P olonyalı a n ti-K o m ü n ist gibi p o litik Sağda d eğ ild i ve aslın d a
d a h a geleneksel A v ru p a Sol ile o lan te m a sla rı ve T ro tsk y ist a r
k a d a şla rı v a rd ı (b en de o n u n la öyle ta n ışm ıştım ). A n c a k z a m a n
içinde h ay atım ı d e ğ iştire c e k b ir a ç ık la m a yaptı. S istem ler a ra s ın
d a k i çok ö n em li b ir a y ırım ın , a r tık ideolojik o lm a d ığ ın ı söyledi.
Başlıca p o litik fa rk lılık , v a ta n d a ş ın “d ev letin m ü lk ü ” olabileceği
ya d a o lm ası g e re k tiğ in i d ü ş ü n e n le r ile d ü şü n m e y e n le r a ra s ın
daydı. T h o m a s P a in e ’in köleliğe y ap tığ ı s a ld ırın ın h o ş b ir y a n
sım ası gibiydi - “İn s a n ın in s a n d a m ü lk iy e ti o lm az.” A yrıca te
b a asın ı k u lla n d ık ta n s o n ra a tıla b ilir o la ra k g ören te rm o n ü k le e r
u lu sal g ü v e n lik d ev letin e o la n itira z ım a d a u y u y o rd u . G erçek ten
ra d ik a l so n u ç la ra u la ş m a k istiy o rsan , A d a m ’m b u zekice açık-
95
la m a s ın ın a ç tığ ı yolu ta k ip e tm e n i ö n e ririm . O z a m a n k i k ü ç ü k

e le ştirm e n g ru b u n u gölgede b ıra k a n L ev iath an ’ı kolaylıkla y en
m işti; b elk i d e h e p im iz in çok şanslı olabileceği b ir çabayla.
D i p n o t : D i l l e i lg ili bir n o t. “B i z ” y a d a “b i z i ” t e r i m i n i s e n i n i z n i n o l m a
d a n k u l l a n a n h e r k e s t e n , s a n a ö n c e d e n s ö y l e d i ğ i m d e n d a h a da fa zla
ş ü p h e duy. B u m e c b u r i a s k e r l iğ i n , “b i z ”i m y i n e “b i z i m ” ç ı k a r l a r ı
m ı z v e k i m l i ğ i m i z k o n u s u n d a u z l a ş t ı ğ ı m ı z ı ö n e s ü r m e k iç i n t a s a r
l a n m ı ş b a ş k a bir b i ç i m i d i r . P o p ü l i s t o toriter le r b u n u s a n a a t m a y a
çalışırla r; e d e b i e l e ş t i r i l e r d e b u l u n m a y a ç a l ı ş (“ h a s s a s i y e t d u y d u
ğ u m u z k o n u la r ...”) B u “ b i z ” in k i m o l d u ğ u n u m u t l a k a sor; g e n e l
li k l e g e l e n e k l e r y o l u y l a t r i b a l i z m i g e t i r m e g i r i ş i m i d i r . A b s ü r d a n
c a k u ğ u r s u z bir f i g ü r o l a n R o n “M a u l a n a ” K a r e n g a - b i z e E b o n i c s
ve K w an zaa k a v ra m la rın ı ve b irçok folklorik u lu sal zırvalıkları
k a z a n d ı r a n a d a m - bir z a m a n l a r “U S ”* a d ı n d a p o l i t i k bir k ü l t ü
y ö n e t t i . C a h i l c e o l m a k l a b i r l i k te t u h a f bir ş e k i l d e k o l a y c a a k ı l d a
k a l a n s l o g a n ı “U S n e r e d e y s e B i z o r a d a y ı z ” ş e k l i n d e y d i . H i k â y e n i n
a sıl n o k t a s ı bu o l m a m a k l a b ir lik te , g i z l i c e FBI t a r a f ı n d a n d e s t e k
l e n d i ğ i o r t a y a ç ı k t ı . J o se p h H eller, ait o l m a v e g ü v e n l i k i h t i y a c ı n ı n
i n s a n l a r ı n ö l d ü r ü c ü v e a p ta lc a k o ş u l l a r ı k a b u l e d i p s o n r a d a b u n l a
rı k e n d i l e r i k a b u l e t m i ş g ib i d a v r a n m a l a r ı n a n a sıl y o l a ç a b i l d i ğ i n ‫؛‬
biliyordu.
* U S ö r g ü t ü n ü n a ç ı l ı m ı U n i t e d Sla ves o l u p B i rleş ik K ö leler a n l a m ı n a g e
lir. A y n ı z a m a n d a U S bir s ö z c ü k o l a r a k İ n g i l i z c e d e “b izi, b i z e ” gib i
bir a n l a m taşır.
‫؟‬A
XV
I layır, a id iy e tin g e tird iğ i d a y a n ışm a n ın ço k da b ir ö d ü l sayılabi

leceğini d ü ş ü n m ü y o ru m . Bir k ıv a n ç sağlay ab ileceğini ve k a rşı
lıklı y a rd ım ve h a tta k a rd e ş lik sağlay ab ileceğ in i k ab u l ed iy o ru m
an c a k ço k fazla b o ğ u c u n itliğ i v a rd ır ve h ep si o lm asa da a v a n taj
la rın ın ç o ğ u b aşk a şek illerd e de elde edilebilir.
S en in de b e lirttiğ in gibi, b u n u söylem ek b e n im için oldukça
kolay. S onuçta, İn g ilte re ’de d o ğ m u ş ve o n u n e ğ itim li sın ıfın d a
yetişm iş o lm ak , d o ğ u ş ta n k a z a n ılm ış b ir h a k şe k lin d e b a n a b e
lirli gü venceler sa ğ la m ıştır. A n c a k b ir z a m a n la r çok d o ğ ru b ir
şekilde söylendiği gibi: “Y alnızca İn g ilte re ’yi bilenler, İng iltere
h a k k ın d a n e b ilirler ki?” Bu so ru , u y g u n d eğ işik lik le b ü tü n ülk e
ve k ü ltü rle re u y g u la n a b ilir. M ü m k ü n o ld u ğ u n c a ço k sey ah at et
m en ve k e n d in i b ir e n te rn a sy o n a list ta ra fın d a n g eliştirm e n i şid
detle sa lık v eriy o ru m . B ir ra d ik a l o la ra k e ğ itim in d e, h e rh a n g i
bir k itab ı o k u m a n k a d a r ö n e m i var.
Y aklaşık o tu z y a şım d a A m e rik a ’ya g itm e k için a y rılm a

d a n ön cek i e ğ itim y ılla rım d a B ritanya, h o m o jen ve sö m ü rg eci
bir to p lu m o lm a k ta n , ço k k ü ltü rlü ve sö m ü rg e c ilik so n ra sı b ir
lo p lu m a geçiş yapıy o rd u . İm p a ra to rlu ğ a u z u n z a m a n h iz m e t
verm iş d en izci ve ask er b ir ailed en geliyorum ; h a tırla d ığ ım ilk
a n ım , M a lta ’n m h âlâ b ir İn g iliz sö m ü rg esi o ld u ğ u b ir z a m a n d a
V aletta’da gem iyle G ra n d H a rb o r’u g eçişim izdi. Y aşım ilerledik-
G enç Fel$efeciye M ektuplar
çe, a rk a fo n d a k i seslerin b ir k ısm tn t Süveyş K analı, K ıbrıs, A den

ve A frik a ’d a k i İn g iliz im p a ra to rlu ğ u d ü z e n le m e lerin in çöküş
sesleri d o ld u rm a y a başladı; b u seslere d a h a so n ra İn g iliz d en iz
ü sle rin d e ve e tra fın d a y etişm iş o lm a m d a n k a y n a k la n a n öfke-
m n h ırıltıla rı k atıld ı. B ü y ü k b ab am B irinci D ü n y a S a v aşın d a
H in d is ta n ’d a görev y a p m ıştı, b a b a m Ç in ’in kıyı bölgeleri, ü m it
B u rn u ve F a lk la n d A d a la rm a ’da k a d a r u z a k m esafelerde deni-
şa şırı İn g iliz “e g e m e n lik le ri’n d e görev y ap m a k ü zere gönderil-
m işti. (1981 y ılın d a K ıb rıs’ta ev len d iğ im d e, y a rım y ü z y ıl k a d a r
ö n ce b ir a y a k la n m a y ı b a stırm a y a y a rd ım e ttiğ in d e n b eri adayı
ilk defa ziy aret ediyordu.) G ü n ey A frik a ’d ak i a ra d a bizi ziyarete
gelen ve h e r z a m a n belli b elirsiz b ir “s a v u n m a ” d u ru m u n d a olan
a m c a la rım , h a la la rım ve k u z e n le rim d e n m e k tu p gelm esi n o rm a l
b ir olaydı.
Y etiştirilirk en ç irk in b ir söz d u y d u ğ u m u ya d a a k lım d a n
g eçtiğ in i sö y lem iy o ru m - ailem ö n y a rg ıla r için d e b o ğ u lm a y a ca k
k a d a r zekiydi - a n c a k y a b a n c ılara k a rşı yaygın tu tu m “cü z d a n ı-
n ı kolla, su y u içm e” ta rz ın d a y d ı ve b u tu tu m b irç o k p o litik acı ve
İn g iliz b u lv a r b a sım ta ra fın d a n d a d estek len iy o rd u . Y irm ili yaş-
la rım d a , g en ellik le b ir z a m a n la r İn g iliz söm ürgesi olan ülkelere
sey ah at etm ey e b a şla d ığ ım d a , sosyalist ‫؛؛‬k irle rim i de y a n ım a al-
m ış tım a n c a k ö rn e ğ in p a z a ra g itm e k için m id e b u la n tısı ve ger-
g in liğ e yol açan b ir istek sizlik le baş e tm e m g erekiyordu genellik-
le. (1993 k a d a r y a k ın b ir ta rih te , d e rg im için A frik a ’ya u z u n b ir
y olculuğa ç ık tığ ım d a , W a sh ‫؛‬n g to n ’da b a n a “en k a ra n lık A frik a ”
“k a ra n lığ ın k a lb i” “ k a ra n lık k ıta ”d a şan s d ilem eyen tek b ir kişi
bile k a lm a d ı. A frik a ’ya g ittiğ in d e gö receğ in gibi, d ik k a tin i çeken
ilk şey göz k a m a ş tırıc ı ışık olacaktır.)
B ir a ç ıd a n sey ah at e tm e k z ih n im i d a ra lttı. K eşfettiğim şey,
çok s ıra d a n ve h ey ecan verici o lm ay an b ir şey: in s a n la rın h er
y erde ay n ı o ld u ğ u ve tü r ü m ü z ü n üyeleri a ra sın d a k i fa rk lılık de-
re c e sin in ço k az o ld u ğ u .B u elb ette ki u m u t verici b ir b u lg u d u r;
98
.nıi fa n a tik ya d a u y u ş u k in s a n la rd a n o lu şa n ö fkeli ya d a g u r u r

suz lo p lu lu k la rı g ö steren yeni p ro g ra m la ra k a rşı d o n a tm a y a y a r
dım cı olur. Bir b aşk a a ç ıd a n da can sık ıcı b ir b u lg u d u r; in s a n la rın
kavga etm esin e ve a p ta lla ş m a la rın a n e d e n o lan şeyler h e r yerde
ayındır. En k ö tü iki şey, in s a n ın ev in d e n a y rılm a d a n da ta h m in
edebileceği gibi, ırk ç ılık ve d in d ir. (Bir aray a g e ld ik le rin d e bu
ikisi, b a n a göre fa şiz m in h is s e ttird ik le rin e yaklaşıyor.) F reud
" k ü ç ü k fa rk lılık la rın n a rs iz m i’n d e n b a h se d e rk e n ço k h ak lıy d ı:
ziyaretçi için ö n em siz g ö rü n e n fa rk lılık la r yerel z ih in le rin s a p
kınlı h a lin d e k i ilgili a la n ıd ır. O ra d a y e te rin c e u z u n vak it geçi-
ı irsen, B elfast’ta k im in P ro te sta n k im in K ato lik o ld u ğ u n u ya da
Sı i l.a n k a ’d a k im in T am il k im in Singala o ld u ğ u n u iç g ü d ü le rin le
talim in etm ey i ö ğ re n e b ilirsin . Ve b a ğ n a z k im se le rin “diğerle-
ı ı ” h a k k ın d a k o n u ş m a la rın ı d u y d u ğ u n d a , o n la rın sö m ürgeci
p .ılro n la rn ın d a o n la rla ilgili k o n u şu rk e n k u lla n d ık la rı to n d a
o ld u ğ u n u g ö rü rsü n . (K irli, suça e ğ ilim li, tem bel, k a d ın la r k o n u
sunda g ü v e n ilm e z ve - b u ö zellik le z eh irley icid ir - h ızla ürem ey e
(.,‫؛؛‬ilim li.) B ildiğim ve sev d iğ im b ir yer o lan K ıb rıs’ta, iki ta r a f
.،lasın d a k i nered ey se b ü tü n iletişim , ask eri işgal ve b ö lü n m e ket
vuı rıyordu. A n cak yerel ırk a y rım ın ı a şa n R u m -T ü rk işb irliğ i
nin b u lu n d u ğ u belirli bölgeler de var. Birisi b ö lü n m ü ş başkent-
I،•Is i k a n a liz a sy o n sistem i, ç ü n k ü k a n a liz a sy o n s ın ır ta n ım ıy o r.
I >igeri ise ıkı to p lu lu ğ u d a etkileyen, ta la se m i a d ı verilen b ö l
gesel b ir o ra k h ü cre k a n h astalığ ı. Bir g ü n , b u o r ta k h a s ta lık
la ilgili o la ra k T ü rk m eslek taşlarıy la o rta k b ir ç a lışm a y ü rü te n
K ıbrıs R u m lu b ir d o k to rla k o n u şu y o rd u m . B ana ilg in ç tir ki, b ir
kan n u m u n e sin e b a k tığ ın ız d a k im in T ü rk k im in R um o ld u ğ u
nu b ilem iy o rsu n u z , dedi. O n a b ir tıp a d a m ı o lm a d a n önce, iki
u lu su n fark lı g e n e tik m a te ry a ld e n o lu ş tu k la rın ı m ı d ü ş ü n d ü ğ ü
nü so rm a k isted im .
H alen ırk ım ız ın ta r ih ö n c e sin d e y aşıy o ru z ve k en d i d o ğ a
m ız ve e v re n in doğ ası ile ilgili uçsu z b u c a k sız k eşiflere y etişm iş
00
G enç Felsefeciye Mektupla
değiliz. G e n o m d iz isin in elde e d ilm iş olm ası ırk ç ılık ve y a ra tılı

şa e tk ili b ir b iç im d e k et v u rm u ş ve H ubble ve H avvking’in şa şır
tıcı b u lu şla rı e v re n in k ö k e n in i ta h m in e tm e m iz e izin v erm iştir.
A n c a k ço k d a h a fazla a lış k a n lık y a ra ta n şey, kabile ve u lu s ve
in a n ç gibi b ild ik eski zırv alard ır.
B ü tü n su ç u o n u n ü z e rin e a ta m a sa m da, İn g iliz im p a ra
to rlu ğ u n u n m ira s la rın d a n b iri o la ra k , b ö lü n m e ç a lışm a m d a n
u fa k b ir u z m a n lık elde e ttim ve yeri ve z a m a n ı g eld iğ in d e a p ta l
lık ve n e fre ti d o n d u ra n s ın ırla rın ç o ğ u n u geçtim . L efkoşe’deki
L ed ra Palace O tel k o n tro l n o k tası, Ü rd ü n ’deki A llenby K ö p rü sü ,
K ore’d eki “ask ersiz bölge” (iki ta ra fta n g ö rm ü ş olsam da h âlâ ge
çilem iyor), A m rits a r ve L ahor a ra sın d a k i G ra n d T ru n k Y o lu n u
k esen A ta ri sın ırı ve H in d is ta n ve P a k ista n a ra sın d a geçiş y a p
m a k için tek bölge o la n ve b ö lü n e n k ö y lü lerin G o lan T e p e le rin d e
(yine iki ta ra fın d a n da g ö rd ü m ) iletişim k u ra b ild ik le ri “T h e H ill
o f S h o u ts”, ço k k ü ltü rlü B osna’n ın e tra fın d a beliren ve en g ellen
m ek le te h d it edilen k o n tro l n o k ta la rı, G azze’yi K u d ü s’te n ay ı
ra n “g ü m r ü k ” noktası... B ü tü n b u n la r sıra sın d a g ü n e şte ya da
y a ğ m u rd a k a ld ım , a sık su ra tlı k o ru m a la r ben d en rü şv e t istedi
ya d a acık lı b ir şek ild e y a lv a ra n la rın a şa ğ ıla n m a sın ı izledim .
B erlin ’deki K o n tro l N o k tası C h a rlie ya d a D e rry ve D onegal
a ra s ın d a k i İn g iliz o rd u s u n u n y eraltı sığ ın ağ ı veya H o n g Kong
ile M a c a o ’y u Ç in ’den a y ıra n s ın ır gibi diğer bazı sın ırla rı y ık ıl
d ı veya k ısm e n b u h a rla ş tı ve p a s a p o rtu m d a k i işare tler o la ra k
kaldı. D iğ erleri de b ir g ü n y ık ıla c a k ya da k ay b o lacak tır. A m a
b u n la rı a y a k ta tu tm a k için h a rc a n a n hayat ve enerji ve so n u çta
o rta y a ç ık a n z ih n iy e tin sefaleti... Bazı a ç ıla rd a n ırk ç ıla r ve d in i
fa n a tik le r için ü z ü lü y o ru m , ç ü n k ü in sa n o lm a n ın a n la m ın ı göz
d e n k a ç ırıy o rla r ve a c ın m a y ı h a k ediyorlar. A n cak so n ra k a lb im i
s o ğ u tu y o ru m ve ç e k tird ik le ri a c ıla r ve b u n u y ap m a k için öne
s ü rd ü k le ri alçakça m a z e re tle r y ü z ü n d e n h e p sin d en d a h a d a çok
n e fre t em yete k a ra r v e riy o ru m . Ö zellik le ırk ç ıla r “a y rım c ılık ”
ile su ç la n d ığ ın d a ço k s in irle n iy o ru m . A yrım y a p ab ilm e k değerli

b ir y eten ek tir; b ir “ır k ”m b ü tü n ü y e le rin in ay n ı olacağ ın a k a ra r
v eren ırk ç ıla r k e sin lik le b u a y rım ı y a p a m a d ık la rm ı/y a p m a yete
n e ğ in d e n y o k su n o ld u k la rın ı g ö ste rm iş oluyorlar.
G en o m so n ra sı d ü n y a d a ırk çılığ a k a rşı o lm ak , k a v ra m ın
k en d isin e k a rşı o lm a k tır. Bu fa rk ın d a lık g erçek liğ in a rk a sın d a n
yavaşça gelir. IQ ile “ır k ” a ra s ın d a k i ko relasy o n a d a ir öne sü rü le n
“k a n ıtla r” ü z e rin d e ç a lışa n sö zd e b ilim a d a m la rı, k esirin “b ö
lü m ” k ıs m ın d a k i v a rsa y ıla n ve d eğişken d eğ erin y a n ın d a “zeka”
ta n ım ın ın b elirsizlik ve rastgele o lu şu n ed en iy le h a k lı o lara k
ele ştirilm e k te d ir. A n c a k b ir in s a n ın “ır k ”in in h e rh a n g i b ir k u
su rsu z lu k için d e ta n ım la n a b ile c e ğ i v a rsa y ım larıy la eleştirilere
k e sin lik le çok d a h a açıklar. Ben b u n u y a z d ığ ım sırad a , sa b a h k i
N ew Y ork T im es g a zetem d e b ir z a m a n la r “ırk la r arası f lö r tü ”
y asak lay an b ir g ü n e y “ü n iv e rsite si”n d e n fa h ri paye a lan yeni bir
başsavcıyla ilgili cid d i b ir h a b e r var. B azıları b u “ ü n iv ersite ’n in
gerid e k a lm ış o ld u ğ u n u söylerken d a h a m ü s a m a h a k â r olan d i
ğerleri, ü n iv e rsite n in a r tık eb ev ey n lerin izni o ld u ğ u n d a ırk la r
a rası flö rte izin v e rd iğ in e d ik k a ti çekiyor. B ense h e rh a n g i iki
in sa n a ra s ın d a k i k ız -e rk e k ilişk isin i ta n ım la rk e n “ırk la r a rası”
te rim in i k u lla n a n h erkesle ta rtış ırım . Ya d a k o n u b u ray a gelirse,
ki k e sin lik le gelecektir, erk ek -erk ek veya k ız -k ız ilişkisi.
Y ıllar b o y u n c a B irleşik D evletler S e n a to s u n a y ıllık p a sa
p o rtu m u y en ilem ek için g ittiğ im d e b a n a iki fo rm d o ld u rttu la r.
B irincisi b e n d e n hayat h ik ay em le ilgili a y rın tıla r iste rk e n İkincisi
ise ö n cek i fo rm u y alan yere y em in etm e cezası çerçevesinde im
za lam ış o ld u ğ u m u şa rt k o şu y o rd u . İk in ci fo rm a m in n e tta rd ım ,
ç ü n k ü “ır k ”ım ı y a z m a m gereken k u tu c u ğ a h er zam an “in s a n ”
y azıy o rd u m . Bu ise b ir y ıllık u zam ay a n ed en o luyordu. Bir k e re
sin d e A frik a lı-A m e rik a lı b ir görevli b a n a “‘B eyaz’ yaz” dedi. Ben
de o n a b ey azın b ir ırk o lm a k b ir yan a, b ir re n k bile o lm a d ığ ın ı
a ç ık la d ım . A yrıca b e n i sadece gerçeği söylem ek z o ru n d a b ıra k a n
101
G enç Felsefeciye M ektupla
y a la n yere y e m in etm e m a d d e sin e de d ik k a ti çek tim . Bir başka

d u r u m d a “K afk asy alı’ y az” d en d i. O n a K afkasya ile ilgili h içb ir
b a ğ la n tım o lm a d ığ ın ı ve b u k a te g o rin in o lu şm asın a n e d e n olan
m o d a sı g eçm iş etnolojiye de in a n m a d ığ ım ı söyledim . Bu böyle,
b ir y ıl so n ra fo rm d a ırk için h iç b ir b o şlu k o lm ay an a k a d a r d ev am
e tti. B u n d a n k e n d im e p ay ç ık a rm a k iste rd im a m a y a p am a m . Bu
h ik ây ey i sa n a ayrıca, tu h a f olan te rcih e d ilir o ld u ğ u n d a ve h a tta
b a z e n o lm a d ığ ın d a bile k iş in in in atçı d a v ra n m a sı g erek tiğ i ö n e
rim in p a rç a sı o la ra k su n u y o ru m : iyi b ir egzersiz.
S a n ırım sa n a d en g eley ici ve p o z itif b ir u n s u r o la n se y ah a t

e tm e k te n y e te rin c e b a h s e tm e d im . A p ta llık ve z a lim liğ in h e r
y e rd e o ld u ğ u n u k e şfe ttiğ in d e , h ü m a n iz m in b aşlıc a ö ğ e le rin in
d e h e r y erd e a y n ı o ld u ğ u n u b u lu rs u n . A m rits a r ve L a h o r’d a k i
P e n c a p lıla r, eşit d e re c e d e h o ş g ö rü lü ve a ç ık fik irlid ir, a n c a k
b ö lü n m e a lt k ıta n ın y a n ı sır P e n c a p ’ın da k esilip a tılm a sı d e
m e k tir. K u zey İ rla n d a ’n ın a ltı ilç e sin d e c esa ret v erici say ıd a
a te ist ve a g n o s tik b u lu n u r, a n c a k U lste r de İrla n d a d a b ö lü n
m ü ş tü r. H e p s in d e n ö n e m lisi, a d a le t ve ö z g ü rlü k iç g ü d ü sü iç i
m iz d e , trib a liz m ve cin sel y a b a n c ı k o rk u s u ve b a tıl in a n ç la r
k a d a r “d o ğ u ş ta n ”dır. İn s a n la r k e n d ile rin e y a la n s ö y le n d iğ in
d e, y ö n e tic ile ri s a ç m a la d ığ ın d a b u n u b iliy o rlar, z in c irle rin i
s e v m e d ik le rin i b iliy o rla r; b ir B astil h e r d ü ş tü ğ ü n d e , ne k a d a r
ç o k a k lı b a ş ın d a ve n a z ik in a n ın d a o ra d a b u lu n d u ğ u n a in sa n
şaşırıy o r. Boş m id e le rin m i d o lu m id e le rin m i ra h a tlığ a ya da
isy a n a yol a ç tığ ı k o n u s u n d a eski b ir ta r tış m a v a rd ır: b u z a m a n
h a rc a m a y a d e ğ m e y e c ek b ir ta r tış m a d ır. En ö n e m li o rg a n b e
y in d ir, m id e değil.
1992 y ılın d a m u ts u z ü lk e s in e y a p ıla n B atı m ü d a h a le s i
s ır a s ın d a , in s a n h a k la r ın a d a ir b ilg i iç in b ir ç eşit ta k a s n o k
ta s ı h a lin e g elen S o m a lili b ir a r k a d a ş ım var. B ir n o k ta d a , b ir
g r u p B e lç ik a lı a s k e r ç ılg ın a d ö n e re k S o m a lili b ir k a la b a lığ a
ateş a ç m ış ve p e k ç o k siv ili ö ld ü r m ü ş tü . O a n d a R a k iy a ’n m

te lefo n s a n tr a li, b ü tü n B e lç ik a lı h a b e r m a s a s ın ın a ra m a s ıy la
a n ın d a y a n d ı. N e y a z ık k i b u m u h a b ir ve e d itö rle r y a ln ız c a
te k b ir şeyi b ilm e k is tiy o rla rd ı. B e lç ik a lı a s k e rle r F la m a n m ı
y o k sa V alon m u y d u ? Bu ö n e m s iz s o ru y a şö y le c ev a p v e rd i -
b u n u k e y if a lm a d a n y a p tığ ın d a n ş ü p h e liy im - k u r u m u n u n
B elçik a’d a k i tr ib a l re k a b e tte y er a lm a d ığ ın ı sö y led i. Bu h a
tır a b a n a , s a n a m iz a h ın ö n e m iy le ilg ili b ir m e k tu p b o rc u m
o ld u ğ u n u h a tır la ttı.
N o t : Bu g e n e l l i k l e r a d i k a l t a r z d a t a r t ı ş m a l a r d a g ü n d e m e g e l d i ğ i iç in ,
s a n a y o l c u l u k l a r ı m d a n bir ü r ü n d a h a s u n a c a ğ ı m . K i m l i k p o l i t i k a
l a r ın a karşı d i k k a t l i ol. B u n u y e n i d e n s ö y l ü y o r u m : k i m l i k p o l i t i k a
la rıy la h i ç b i r iş i n y o k . “K işis el O l a n P o l i t i k t i r ” d e y i ş i n i i l k d u y d u
ğ u m z a m a n ı ç o k iy i h a t ı r l ı y o r u m . 1 96 8 y ı l ı n ı i z l e y e n y e n i l g i v e d ü
şü ş l e r e bir ç e ş it t e p k i o l a r a k b aşladı: o y ı l ı k a ç ı r a n i n s a n l a r iç i n bir
ç e ş it t eselli ö d ü l ü . G e r ç e k t e n K ö t ü bir F ik r in s ö y l e m e g i r d i ğ i n d e n
e m i n d i m . Y a n ı l m ı y o r d u m da. İ n s a n l a r t o p l a n t ı l a r d a a y a ğa k a l k a
ra k n e ya d a n a s ı l d ü ş ü n d ü k l e r i d e ğ i l , n a sıl h i s s e t t i k l e r i h a k k ı n d a
v e (va rsa) n e y a p m ı ş o l d u k l a r ı y a d a n e y i s a v u n d u k l a r ı d e ğ i l , k i m
o l d u k l a r ı h a k k ı n d a n u t u k ç e k m e y e b a şla d ıla r. H e r k i m l i k g r u b u
k e n d i alt g r u p l a r ı n ı v e “ö z g ü n l ü k l e r i n i ” b a ş l a t t ı ğ ı için k ü ç ü k fark
lı l ı k l a r ı n n a r s i z m i g ib i d a h a a z i l g i n ç bir b i ç i m d e d e y a n k ı b u ld u .
B u e ğ i l i m sı k s ı k y e r i l m i ş o l s a d a - C h e r o k e e t r a n s e k s ü e l e n g e l l i
l e z b i y e n g r u b u t o p l a n t ı s ı i h tiy a ç la r ı i ç i n bir o t u r u m i s t e m e k t e d i r
- hiçbir z a m a n y eterin ce y erilm em iştir. B u n u n gerçekten o lm u ş
o l d u ğ u n u g ö r m e n l a z ı m . Bir r a d ik a l o l m a y o l u n d a n ç o k h ı z l ı bir
b i ç i m d e g erici o l m a y o l u n a d ö n m ü ş t ü r ; C l a r e n c e T h o m a s o t u r u m
ları b u n u e n k a l ı n k a fa l ı ve sı k ı c ı ve b e n c i l o l a n l a r a g ö s t e r m i ş t i r
a n c a k , d a h a s o n r a k i m l i k p o l i t i k a l a r ı n ı en b ü y ü k ş a n s l a r ı o l a r a k
g ö r e n l e r d e e n k a l ı n k a fa l ı v e s ı k ı c ı ve b e n c i l l e r o l m u ş t u r .
103
G enç Felsefeciye M ektupla
N eyse, k e n d i y a k ın m a h a lle n iz ve ç e v ren izin d u v a rla rın ın

ö tesin e b a k ıp sey ah at ed ersen iz, çab u ca k fark ed eceğ in iz şeyler
d e n ilki d o ğ d u k la rı şekille ilgili ya d a içlerine d o ğ d u k la rı gru p la
ilgili h iç b ir şey d e ğ iştirm e y e c ek fazlaca in sa n o ld u ğ u n u ve İk in
cisi de “in s a n lığ ın ” (ve d eğ işim fik rin in ) en iyi şekilde bu şekilde
d ü ş ü n m e m e ya da h isse tm e m e zek âsın a sah ip o la n la r ta r a lın
d a n tem sil ed ilm e k te d ir.
Pekâlâ, h a y a tım ı riske atıp m iz a h h a k k ın d a y azm aya söz verdim .
“K ıv rak z e k â ” ifadesiyle b aşlay acak o lu rsa m , d o ğ u ş ta n gelen
zekâ ya da k a v ra m a d a u s ta lık /k u rn a z lık a n la m ın a gelir. B irin in
k u rn a z lık la g e ç im in i sa ğ la d ığ ın ı söylerken, o n u n k o m ed i g ö ste
rile rin d e n gelir sa ğ la d ığ ın ı söylem ek iste m iy o ru z d u r, ve b irin e
geri zek âlı d e d iğ im iz d e , o in s a n ın k o m ik b ir ta ra fın ın o lm a d ığ ı
n ı söylem ek istem eyiz. A n c a k zekâ ile m iz a h a ra sın d a bir ilişki
v a rd ır ve b u n u ta n ım la m a y a ç a lışm a k p ek zekice o lm a sa da, şu
an d a yap m ay a niyet e ttiğ im şey bu.
B aşlam ak için iyi b ir n o k ta a rk a d a şım M a rtin A m is, tü m
işi y ü k se k zekâ seviyesi g e re k tire n sü rek li, c a n lı b ir k o m ed i
d e h a sın ın serg ilen m esid ir. E xperience a d lı b iy o g rafisin d e, bir
b u d a la d a n in tik a m ın ı a lırk e n o n u m iz a h a n la y ışın d a n y o k su n
o la ra k ta n ım lıy o r ve o n u b u şek ild e n itelerk en k a sıtlı o la ra k
o n u n ciddiyet a n la y ışın ı e le ştird iğ in i ekliyordu. R a d ik a liz m h ü
m a n iz m ya da h içb ir şeydir; in sa n lığ ın en d o ğ ru in celem e ala n ı
in sa n d ı ve g ü lm e yeteneği in s a n ı ta n ım la y a n ve o n u d iğ er hay
v a n la rd a n a y ıra n y etilerd en b irid ir. (H içb ir şekilde k ü ç ü k se m e
niyetim o lm ay an diğ er ü st d ü zey m em elilerde, y ü k se k düzeyde
o y u n sev m e ve h a tta b azı p ra tik şa k a la r bile o lab ilir a m a iro n i
yoktur.) M izah a n la y ışın d a bireysel b ir n o k sa n lık , n o rm a lin al-
tın d a zekâya sa h ip b ir in s a n d a n çok in sa n a d a ir fik rim iz i zorlar;

A n th o n y P ow ell’m W id m e rp o o l’u gibi k ara k terlerle k a rşıla ştığ ı
m ız z a m a n p s ik o p a ttık ve s ü rü n g e n lik te n k o rk arız.
K a h k a h a b azen en ra h a tsız edici ses olabilir; k ala b alık
h a re k e tin in v azg eçilm ez b ir u n s u ru ve linç ve id am etm e d u
r u m la r ın d a a rk a fo n d a k i alay içeren g ü r ü ltü n ü n b ir p arçasıd ır.
G en eld e, k a la b a lık la r veya dinleyiciler, sadece işin e sp risin i nasıl
“g ö rd ü k le rin i” ve h e p b ir a ra d a o ld u k la rın ı g ö sterm ek için suç
o rta k lığ ı ya d a teslim iy et için d e gülerler. (B u rad ak i en k ö tü şey
hiç k o m ik o lm ay an ırk çı şa k a sıd ır; bir k a h k a h a te p k isin e n eden
o lm a k için en az çabayı g erek tirir. A n c a k aynı z a m a n d a görüş
b irliğ i için d ek i o k a d a r k ö tü k o m e d ile r v a rd ır ki, p o st Pavlovcu
b ir b içim d e a rk a fo n a “g ü lm e e fe k tin in ” k o y u lm a sın ı g erektirir.)
Bu n e d en le bazı iy im se rle rin y ap tığ ı gibi m iz a h ın esasen y ık ıcı
o ld u ğ u n u söylem ek d o ğ ru d eğ ild ir. B ilinen ve k lişe o lan a çekici
gelebilir, paylaşılan neşe yoluyla b ir güvence k aynağı. R eader’s
D igest, k ıv ra n d ırıc ı b ir b aşlık olan “K a h k a h a - E n İyi İlaç ” ile
acı veren ay lık b ir m a k a le y ü rü tü y o rd u - belki de h â lâ y ü r ü tü
y o rd u n
M iz a h ta k i in ce u n s u r ta m o la ra k o n u n ş a ş ırtm a , şo k
e tm e ya d a iste m e d e n m e y d a n a g elm esi o ld u ğ u için k e n d ili
ğ in d e n geriye d ö n ü k o la c a k tır. F re u d , W it a n d Its R ela tio n to
the U nconscious e se rin d e ve d ü ş ç a lış m a la rın d a b u n u n in c e
le n m e y e d e ğ e r o ld u ğ u n u d ü ş ü n ü y o rd u ; kocası k a rıs ın a şöyle
d iy o rd u : “İk im iz d e n b iri ö lü rse , P a ris ’e ta ş ın a c a ğ ım .” F re u d ’u n
A n sc h lu ss ta r a f ın d a n V iy a n a ’d a k a p a lı k a ld ığ ın d a N a z ile rd e n
b ir geçiş iz n i iste d iğ i sö y len ir. K e n d isin e iyi d a v ra n ıld ığ m ı ifa
de ed en b ir a ç ık la m a y ı im z a la m a s ı k o şu lu y la b u n u verdiler.
F a z la d a n b ir c ü m le e k le m e k için iz in istey ip h e rk e si ş a ş ır ta
ra k şöyle y a z d ı: “G e s ta p o ’y u k e s in lik le h erk ese tavsiye e d e rim .”
A n c a k P ro fe sö r F re d e ric C rew s böyle b ir şey in n e y a z ık k i o l
m a d ığ ı k o n u s u n d a b e n i te m in etti.
1 nA
Böyle y ap m ış olsaydı, b ask ıcı y e tk in in d u y g u su z, asık su

ra tla r ın ın y a n ı sıra a m a n s ız k a d e r k a rşısın d a b ir k a y n a k o larak
m iz a h k a y ıtla rın ın b ir p a rç a s ın ı o lu ş tu ru rd u . E ski D o ğ u A vrupa
rejim leriyle d alga geçen esp ri ö rn e k le rin d e n h erk este m u tla k a
v a rd ır; M ilan K u n d e ra y a n lış z a m a n d a y an lış espriyi y ap m ak
so n u c u n d a o rtay a çık ab ilecek s o ru n la r ve - en k ö tü k ısm ı - b u n u
a ç ık la m a k ya d a gerekçe b u lm a k z o ru n d a k a lm a k la ilgili T he
Joke a d ın d a b ir ro m a n y a z m ıştı. H a tta H itle r ve S talin k âb u sla
r ın ın ilk a ş a m a la rın d a n bile b azı şa k a la r d u y d u m , y in e de Shoah
veya G u lag m iz a h ı k a d a r olam az. A n c a k b in lerce yıl ö n cesine
k a d a r giden iro n ik Y ahudi k a d e rc iliğ in e d a y a n a n ve, b aşk a bir
b a ğ la m d a b a h se tm iş o ld u ğ u m gibi, M esih b e k len m e k le b irlik te
gecik eb ileceğ in ‫ ؛‬söyleyen M a im o n id le rin a b a rtılı ilgiye k a d a r izi
sü rü le b ilir. N o t T h is W ay ad lı şiirin d e Czeslaw M ilosz’u n söyle
d iğ i gibi iro n i, “k ö lelerin g u r u r u d u r ”, k e sk in söz ve n ü k teli n ü
an s, k a y b e d e n le rin tesellisi ve d eb d eb e ve g ü c ü n h a k k ın d a h içb ir
şey y ap am ay acağ ı b ir şeydir. Y alın z ih in , espriyi a n c a k y o ğ u n
la ştıra n a ç ık la m a la r istey en iro n ik z ih in k a rşısın d a şaşırır. B una
seçkin ve gerçekten o lm u ş b ir ö rn ek , 1940 y ılın d a F ra n sa ’n ın
A lm a n y a ta ra fın d a n işgali sıra sın d a k a z a ra y a k a la n a n P. G.
W o d e h o u se ’dir. Josef G o eb b els’in p ro p a g a n d a b ü ro k ra tla rı o n
d an , te d b irsiz b ir b içim d e k a b u l e ttiğ i gibi, B erlin ra d y o su n d a
y ay m y a p m a sın ı iste d ile r ve ilk y ay ın ı şöyle başladı:
H aya ta a tıla n genç delikanlılar sık sık bana şu n u sorar -

“N asıl g ö za ltın a alınır?” B u n u n birçok y o lu vardır. B enim
y ö n te m im k u ze y Fransa’da bir villa e d in m ek ve A lm a n
o rd u su n u n g elm esini beklem ek oldu. Bu m u h tem e len en
basit pla n . Villayı alıyorsun ve gerisini A lm a n ordusu h a l
lediyor.
B irisi - k im o ld u ğ u n u b ilm e k hoş o lu rd u , u m a rım

G o eb b els’tir - b u n u incelem iş ve A lm a n serb est fik irliliğ in in
107
G e n ç F e‫؛‬$efeciye M e k t a p l a r
‫؛‬yİ b ir re k la m ı o lacağ ın ı d ü ş ü n m ü ş olm alı. “K o m ik ” olansa bu

y a y ın ın W o d e h o u se ’u, k en d isiyle h e r şeyden çok m iz a h anlayışı
ile ö v ü n e n b ir u lu s olan İn g iliz yetkililerle b a şın ı belaya soktu.
L odw ig T h e Joke da b u hissi a n la m ış olm alı. N a m u slu b ir tip ve
e rd e m li b ir v a ta n d a ş o lan k ız ark a d a şı M ark eta y ü z ü n d e n can ı
s ık ıla n ve o n u n la u ç a rı b ir h a fta g eçirm ek ten se k a tıld ığ ı bir
P a rti o k u lu ile ilgili “sa ğ lık lı b ir atm o sfe r” ö v g ü sü n e sin irlen en
L udıvik ü z e rin d e şu n la r y a z a n fevri b ir k a rt g ö n d erir: o p tim iz m
h a lk ın a fy o n u d u r! Sağlıklı a tm o sfer çok kö tü kokuyor! Ç ok yaşa
Trotsky! ve a ltın a im z a sın ı atar. Tek gereken budur.
R a d ik a l b ir b ak ış a ç ısın d a n , b u n u n la ilgili zo rlu k şudur.
M iz a h , b ir eleştiri ya da y ık m a silah ı k a d a r kolay ta n ım la n a b ilir-
dir, a n c a k ç o ğ u n lu k la y a ln ız c a b ir ra h a tlık ya da h ay a tta k a lm a
te k n iğ id ir. E ski ç a ğ la rd a k i y öneticiler b u n u çok iyi an lıyorlar,
te b a a la rın ı e ğ le n d irm e k için k ö tü y ö n e tim şe n lik leri d ü z e n liy o r
ve p a z a rlığ a işin in ehli s o y ta rıla r ve b u d a la la rı da k atıy o rlard ı.
N ie tz sc h e ’n in b ir espriyi, b ir d u y g u ü z e rin e yazılan m e z a r taşı
y azısı o la ra k ta n ım la m a s ın ın n e d e n in in bu o ld u ğ u n u d ü şü n m ü -
ş ü m d ü r hep; d uygu, b ir neşe ya da sıra d a k lık p a tla m a sı içinde
ç ö z ü ld ü ğ ü ya da d a ğ ıld ığ ın d a a n c a k o rtay a ç ık m ıştır. D octor
Z h iv a g o 'd a k i u n u tu lm a z b ir an sin ik K o m aro v sk y ’i n o rm a le
d ö n d ü rü y o r: b ir salon d o lu su b u rju v a ta k ım ı, b a lk o n u n a ltın d a
d e v rim m a rş ın ı o k u y a n b ir işçi k a la b a lığ ın ı d u y d u k la rın ı rah at-
sız o lu p sessizleşiyorlar; b u g e rilim in a n la m sız lığ ın ı şöyle ortaya
ko y ar: “B elki d e v rim d e n so n ra u y u m lu söylem eyi ö ğ re n irle r!”
G e n e llik le ra d ik a lle rin m iz a h a n la y ışın d a n y o k su n olduk-
la rı sö y le n ir; b u k esin lik le, g ö rü n ü şle rin d e k i cid d iy ete b ir iltifat
o la ra k sö y le n m e m iştir. Bu su çlam a ne k a d a r y a ra la y ıc ıd ır ya da
ııe k a d a r y aralay ıcı o lm ası beklenebilir? D ah a çok iğnelem e-
ye b a ş v u r a n Z ola’d a p ek espri b u la m a zsın . G eorge O rw e ll’üı
ç a lış m a la rı da p e k k o m ik d eğ ild ir, am a k e n d i ça p ın d a oldukça
n ü k te d a n o lab ilm ştir. (Bu a ra d a , ra d ik a lle rin ö n e sü rü le n m i
z a h ta n y o k su n o lm alartyla genellikle k a ste d ile n k e n d ile rin e 1‫آل ج‬

m e k o n u su n d a k i öne sü rü le n y eten ek sizlik lerid ir. A m a ned en
k e n d i serg iled ik leri g ö rü n tü n ü n g ü lü n ç o ld u ğ u n u d ü şü n m e y i
kab u l etsin lerd i ki?) M arx sık sık k o m ik o lab ilirdi; G ram sci ya da
L ux em b u rg esprisi h a tırla m ıy o ru m ; 5‫ ا‬9 ‫ ل‬y ılın d a so lun en aşağı
n o k ta sın d a , Z im m e rw a ld ’d a k i b ask ı a ltın d a y ap ılan savaş k a rşıtı
b ir k o n fe ra n s için geri k alan b irk aç delegeyi b ir aray a getirm ey e
ça lışa n Trotsky, A v ru p a’d a k i tü m e n te rn a sy o n a listle rin üç posta
arab a sın a sığdırılab ileceğ in i gözlem lem eye v ak it b u lm u ştu .
Ben de profesy o n el-n ü k te g ru b u n u n b ir ta ra fta rıy ım ve bu
ned en le O scar W ild e’a h a y ra n lık d u y u y o ru m (Z ola kendisi-
ne eziyet ed en lerd en diğer yöne d o ğ ru k açm ay a ç a lışırk e n o da
F ran sa ’d a sü rg ü n ve ö lü m e d o ğ ru yol alıyordu). A n c a k itira f et-
m eliyim ki b u bizi, W ild e’in bile in atçı bulacağ ı tü rd e n b ir p ara-
doksla k a rşı k arşıya b ırakıyor. Bu p a ra d o k s en gerg in biçim de,
Jean-F aul S a rtre ’ın B audelaire ile ilgili b ir m a k a le sin d e a çık lam -
yor. (Evet, M o n ty F y th o n ekibi L’etre et Le N e a n t’m d a h a h a fif ta-
ra fın a y o ğ u n laşm ay a k a ra r v erene k a d a r genellikle doğal k o m ik
bir m alzem e o la ra k d ü şü n ü lm e y e n S artre.) S a rtre isy an k ârla rla
d e v rim c ile r ara sın d a b ir ay rım y apıyordu, isy a n k â rla rın gizliden
gizliye d ü n y a n ın v e siste m in o ld u ğ u n u gibi k a lm a sın ı isted ik le ri-
١١‫؛‬ söylüyor. S onuçta b u n u n d ev am etm esi, o n u n da “isyan e tm e ”
y eten eğ in i sü rd ü rm e s in i g a ra n ti ediyor. B u n u n te rsin e d e v rim c i,
gerçekten v ar olan k o şu lla rı d e v irip d eğ iştirm ey i istiyor. İkincisi
elbette g ü lü n e c e k b ir k o n u değil. B u n ları y az d ığ ım sırad a ,
D reyfus m eselesi z a m a n ın d a k o m e d y e n le rin o lm a d ığ ın a m em -
m m o ld u ğ u m u fark e d iy o ru m , in s a n ın to p lu m u n a y a k la rın ı ate-
şe so k m a k ve b ir y ü zleşm ey i m e c b u r k ılm a k ve h e r za m a n herke-
si “ay d ın la n m a y a ” ç a ğ ıra n la rın a ld a tm a c a sö z le rin d e n k u rtu lu p
k o n u y u d e ğ iştirm e k isted iğ i z a m a n la r v ardır. B irçok ö n e m li ve
'.(•I't ra d ik a lin m iz a h a n la y ışın d a n o lm a d ığ ım d ü şü n ü y o -
‫ا‬ um - ö rn e ğ in K ralcı g ru b u n C rom w ellci F a rla m en terlerle ilgili
sö y lem ek ten h o ş la n d ık la rı gibi - öyle k i k e n d ile rin i ciddi o lm ak

z o ru n d a h issed iy o rlard ı. (S o n u çta Crorm vell, P ü rite n savaşçıla
rın a ta n rıy a in a n m a la r ın ı ve h e r ih tim a le k a rşı h a z ır o lm a la rı
n ı söyledi, k i b u da b ir çeşit ç a rp ık lık tı.) Ve T om Lehrer, H e n ry
K issin g er N o b el B arış Ö d ü lü n ü k a z a n d ığ ın d a , "h ic v in ö ld ü ğ ü ”
gerekçesiyle ş a rk ı söylem eyi b ıra k tı. N e z a m a n sessiz k a la c a ğ ın ı
b ilm e k k o n u s u n d a ço ğ u k o m e d y e n in o lm ad ığ ı k a d a r akıllıydı.
Bu ö n e m li m eselen in ik i ta ra fın d a da o ld u ğ u m için, b u
lu n d u ğ u m y erd e k a lsa m iyi olur. M iz a h a n la m lı - n ü k te ile iliş
k isin i k o ru m a lı - ve k o rk u su z o lm a lıd ır. En kolay a ld ığ ı b içim
k a rik a tü rle r (zeki p o litik acı, iyi y ü re k liliğ i ve h o şg ö rü sü n ü n b ir
göstergesi o la ra k , o rijin al k a r ik a tü r ü sip ariş edecek k a d a r bilgi
sa h ib id ir) ve b u n u n la ilişk ili ta k lit biçim lerid ir. A ld ığ ı iğneli
b içim lerse iro n ik ve m ü ste h c e n d ir. Bazı k irli p o litik a c ıla r ya da
tim e se rv e rla r k e n d ile rin i b ay an p e rso n e lin e k a m p a n y a b ağ ışıy
m ış gibi d a v ra n ık e n g ö steren b ir k a rik a tü rü n o rijin a lin i elbette
sa tın a lm a k istem ey ecek tir, b u d a b u tü r gerçekçi k a r ik a tü rle
rin n e d e n asla o rta d a g ö rü n m e d iğ in i gösterir. Bir k ra l da, d ö rt
d ire k li b ir y a ta k ta acizce sağa sola d ö n e rk e n tem sil ed ild iğ i ya
d a k ra l tu v a le tin d e çö m elip e tra fa gaz yayarken gösterild iğ i b ir
espriye k a tılm a y a c a k tır. G e ç m işin ö n e m li k a rik a tü ris tle ri, b a şta
b u lu n a n la rın d a b izim le a y n ı b a lç ık ta n y ap ıld ığ ı g erçeğini g ö s
te re re k in s a n la rı a k im ö te sin d e şa şırtm a y a h az ırd ı: b u n e d en le
(D a u m ie r gibi k a rik a tü ris tle r) sık sık h ap se gidiyordu. S ana p ra
tik b ir k u ra l; ço k ileri g ittiğ in k o n u s u n d a endişeliysen, y eterin ce
ileri g itm e m işsin d ir. E ğer h erk es gü lü y o rsa, b a şa rılı o lm a m ış-
sın d ır.
İro n ik için b u ra d a b ir ta n ım yapm aya k a lk ışm ay a ca ğ ım .
C a m p a r i’d eki cin, x fa k tö rü , sa tra n ç ta h ta s m d a k i a tın h a re k eti,
k e d in in m ırıltısı, h a lıd a k i d ü ğ ü m d ü r. T arifi zo r ve im a lı yapısı,
o n u y a k a la m a y ı ya da b a s tırm a y ı im k â n sız k ılar. P la n la n m a y a n
so n u çla ilişk isi v ard ır. E n k ey ifli y a n la rın d a n b iri, gerçek an-
110
lam ıyla k o n u m la n d ırıla b ilm e sid ir. Ö rn e ğ in V oltaire, G erçek

H a ç ’ın id d ia edilen b ü tü n p a rç a la rın ı, H ıris tiy a n lık m a h fa z a sın
da g ö sterild ik leri gibi b ir aray a g e tirm iş tir ve böyle b ü y ü k in san
y a p ım ı b ir şeyden b ir z a m a n la r a sılm ış o lan b ir a d a m ın bir dev
olm ası gerektiği so n u c u n a v a rm ıştır. K utsal say g ısızlığ ın ın “işe
y a ra m ış” o lm a sın ın n e d e n i k e n d i d e ğ e rin d e güven b u lm asıd ır.
İro n i h e r z a m a n , y ü k se k b ir görevde b u lu n a n b irin in p la n
la rın ı bozm ay a ve o n u d irtm e y e h a z ır o ld u ğ u ve her yerde sa p
ta n a b ild iğ i için, p a rm a k izleri ta rih te de b u lu n ab ilir, “t a r ih ”in
k e n d i ta ra fın d a o ld u ğ u n u id d ia e d en herk ese sert a m a d ik k a tle
söyleyecek b ir sözü o lacak tır. H e rh a n g i yeni, b ü y ü k b ir çağ ın hoş
sesli h a b e rc ile rin i d u y d u ğ u n d a b u n u m u tla k a h atırla ve a k lın d a
tu t. Bu a ra d a , g erçek ten cid d i b ir dava ya da d e rin b ir konuyla
ilg ilen iy o rsan , b u n u n la ilgili can sık ıcı olm aya h a z ır o lm a n ge
re k tiğ in i de a k im d a tu tm a n y e rin d e olur.
ilgili b ir ya d a iki köşe y azısı y a z d ım ve b ir cevap alabileceğim i

u m d u m . A n c a k h er z a m a n k i k u rb a n la r ın y a n ın d a olan liberal
tip le rin b u a c ım a sız lık k a rşısın d a sessiz k a la c a k ları belli oldu;
ç ü n k ü b a ş k a n lık için ih tiy a ç la rın ı k a rşıla y acak b ir aday b u ld u k
la rın ı d ü şü n d ü le r. Ben de c a n sıkıcı olm aya k a ra r verd im . Ben de
(b a şk a n o lm a y ı b a şa ra n ve b en i hayal k ırık lığ ın a u ğ ratm ay an )
valiyle ilgili ne z a m a n b ir şey y a zsam b u k o n u d a n b a h se ttim
ve ne z a m a n radyo ve telev izy o n d a b ir rö p o rtaj y ap sa m ya da
h e rh a n g i b ir d e n iz a şırı h a b e r k u ru lu ş u m u h a b iri ta ra fın d a n gö
rü ş le rim so ru lsa b u k o n u y u v u rg u la y a ra k k o n u ştu m . K endim e,
u n u tu la n Bay R e c to ru , tip ik b ir yasa ve d ü zen C u m h u riy e tçisi
ta ra fın d a n id a m e d ilm iş olsa olacağı k a d a r ü n lü y apm aya söz
v e rm iştim . A m a c ım a u la ş a m a d ım - oy aray an b ir Sağ k a n a t ü y e
si ta ra fın d a n id a m e d ilm iş olsa, zaten d ü n y aca ü n lü o lu rd u - a n
cak sekiz y ıllık b ir sü re için d e, in s a n la rın hikâyeyi d u y m u ş gibi
tep k i v erm ey e b a ş la d ık la rın ı g ö rd ü m . A slında, z a m a n zam an
“A h, y in e m i bu ,” ya da “B u n a kafayı ta k m ış g ib isin ” veya - en
sev d iğ im - “Başka k o n u y a geçem ez m iyiz?” gibi ifadelerle k a rşı
la n d ığ ım oldu. A n cak c a n sık ın tısı b u n u n ö d ü lü d ü r ve 2000 y ı
lın d a , seçim lerd e b ir telev izy o n p a n e lin d e yer ald ığ ım d a, G eorge
B u sh ’u n k o rk u n ç b ir b iç im d e T eksas’ta k i ö ld ü rü c ü iğnelere izin
v e rm iş o lm a sın d a n b a h se ttim . Beni çok az ta n ıy a n ve p o litik a
b ilm ey en b a şk a n araya g irip şöyle dedi: “Peki bu, C lin to n ’u n sa
k at siyah a d a m Bay R e c to r’u id am e ttirm e sin d e n nasıl d a h a k ö tü
o lu r? ” T elev izy o n cu ların k o n u ş tu ğ u gibi, sa n k i herkes ne dem ek
isted iğ in i an la y a c ak gibi k o n u şu y o rd u . A ğzım açık k alm ak la
b irlik te b ah şiş atla ilgili ö ğ ü d ü h a tırla y a ra k te k ra r k a p atm ay ı
a k ıl ed eb ild im .
Bu y ü z d e n se n d e n rica e d iy o ru m ; sabit fik irli o ld u ğ u n u n
d ü ş ü n ü lm e s in d e n k o rk m a . (Böyle o ld u ğ u n u en k e n d in y a k a
la rsa n , d u r u m fa rk lı olabilir). Y etersiz b ir v ic d a n ın ya da ken-
dileriyle ilgili ra h a t o la n la rın d iğ e r ta ra fı iğ n elem esini ele veren

h a k a re tle rd e n b irid ir. K endi ta ra fın d a sö y lem ine devam etm e n
için cesaret gerekir.
Savaşla ilgili h a tıra la rın ı a n la tm a k ta n k a ç ın m a y a k en d i ç a
p ın d a çlaışan a n c a k p e k b a ş a rılı o la m a y a n savaşçı b a b a m b ir d e
fa sın d a b a n a , savaşın k ısa d e h şe t a n la rıy la işa re tle n e n u z u n can
sık ın tısı d ö n e m le rin d e n o lu ş tu ğ u n u söylem işti. O a n d a n so n ra
b u n u n p ek ço k gazi ta ra fın d a n d a o n a y la n d ığ ın ı d u y d u m ve kısa
ziy aretlerd e b u lu n d u ğ u m b irk a ç savaş b ö lgesinde, b u gerçeği
k e n d im de k eşfetm e ş a n s ın ı b u ld u m . O y ü z d e n işin çoğu, sıkıcı
k ısm ı n asıl g e ç ird iğ in iz e b ağlıydı. Bir ra d ik a lık hay atı d a fark lı
d eğ ild ir; b a rik a tla r ve B astil h e r g ü n o lan olaylar değildir. K ritik
a n la r g erçek leştiğ in d e b u n u fa rk ed ip y a k a la m a k ö n e m lid ir, a n
cak ç o ğ u z a m a n kişi g ü n lü k görev ve ru tin le rle k a rşı k arşıy ad ır.
B u n la rd a sa n a t ve b ilim söz k o n u su d u r; san at, b ir sessizliği b o z
m a n ın d a h a y a ra tıc ı y o lla rın ı u y d u rm a y a ç alışm ay ı içe rirk en b i
lim de, sessizlik d ö n e m le rin i d a y a n ılır hale g etirm ey e çalışm ay ı
içerir. Ç o k az şey, ö rn e ğ in , y a n lış yere m a h k û m ed ilen davayı
sü rd ü rm e k gibi b irin c il b ir v a ta n d a ş lık g ö rev in d en d a h a te h li
kelidir. H a p ish a n e ziy aretleri, u m u rs a m a z seçilm iş m e m u rla ra
m e k tu p la r y azm ak , m o ra li b o z u k ya da p a ro n a y a k a k ra b a la rla
b u lu şm a k , a v u k a tla rla o tu ru m la r... O D rey fu s a n ı neredeyse hiç
gelm eyecek gibidir. B irçok s ın ıf savaşı da ay n ı olabilir; h iç b ir
b irik im i o lm ay an g rev cilerin m o ra lin i y ü k se k tu tm a k , şirk e tin
p a ra s ın ı n ered e sa k la d ığ ın ı b u lm a k için iç k a ra rtıc ı ve k a rm a
şık k a y ıtla rı incelem ek, m u h a b irin hikâyeyi d ü rü stç e a n la tm a sı
k o n u s u n d a ilgisini çek m ey e çalışm ak . B astırılm ış ve e tn ik a n
la m d a te m iz le n m iş u z a k b ir ü lk e d u ru m u n d a , ilgisiz in s a n la
ra b u n u h a rita d a n ere d e o ld u ğ u n u ve o n la r için n e d e n ö n em li
olabileceği ya d a d u y m a k istem eyebilecekleri b ir b içim d e , n ed en
o n la rın so ru m lu lu ğ u olabileceği k o n u su n d a a ç ık la m a y a p m a k
B u n la rın h iç b irin in ru h köreltici g ö rü n m e sin e n ed en o lm aya ça-
h şm ıy o ru m ; sadece acele so n u ç la rı u m u t ediyor gibi g ö rü n e ce k

sin. B ü y ü k ö d ü l, eğer d o ğ ru ifadeyse, aynı işle m e şg u l o ld u ğ u n d a
k a rş ıla ş a c a ğ ın in sa n la r, a lacağ ın d ersler ve d iğ e r birço k k işin in
k a b u l ed ilm iş ya d a ü ç ü n c ü el fik irle rin e k a rşı o lu ştu ra c a k kendi
in a n ç ve bazı d e n e y im le rin d e n e d in e ce ğ in güvendir.
D a n te b ir m ezh ep çi ve b ir m is tik ti an cak , a h la k i b ir k riz d u r u
m u n d a , c e h e n n e m in in en ateşli k ö şe le rin d e n b irin i ta ra fsız k a l
m aya ç a lışa n la ra a y ırm a k ta h ak lıy d ı. O y ü z d e n , b e n d e n sak a llı
b ir gazi gibi d e v a m e tm e m i iste m e d iğ in için ve b ilim d e n çok sa
n a tta n b a h se tm e m i iste d iğ in için, d en ey ip d a h a y a rd ım c ı o lm a
ya çalışacağ ım . Y ine, k e n d i s ın ırlı d e n e y im im d e n b azı ö rn e k le r
vereceğ im . B u n u y a p a rk e n b ira z m a h c u p d ü ş ü y o ru m am a en
a z ın d a n hik ây eler ilk el ve d iğ e r y a z a rla rın ç a lışm a la rın ı o k u r
k en , o to b iy o g rafileri hiç k ıs k a n m a d ığ ım ı fa rk e ttim . Bu y ü z d e n
s a h te /ta k lit o lan d a d a h il o lm a k ü z e re tü m a lç a k g ö n ü llü lü k b i
çim le rin e y a b a n c ıy m ış gibi g ö rü n m e liy im .
Ç eşitli ü lk elerd e b irk aç defa tu tu k la n d ım ve b irk aç defa da
h ırp a la n d ım ve b ir d e fa sın d a d a S talin ist re jim in so n g ü n le rin d e
P ra g ’da b ir h a p ish a n e d e k ısa b ir sü re geçird im . Ö fkeyle açılan
ateşin sesin i de d u y d u m . A n c a k d ü rü s t o lm a m gerek irse b u n la
rın ço ğ u , k e n d im i içine d a h il e tm ey i seçtiğ im o ld u k ça ö n e m siz
ya d a m a rjin a l o la y la rın /ç a rp ış m a la rın so n u cu y du. (Bir d e fa sın
d a b ir so k a k m itin g in d e ırk a y rım ı d ö n e m in e ait G ü n e y A frik a
k rik e t ta k ım ın a k a rşı b ir k o n u şm a y a p m ıştım ve İn g iliz polisi
ben i isy a n a te şv ik suçu y la y a k a la m ıştı. Bu su çlam a d ü ştü ğ ü n d e
ra h a tla d ığ ım k a d a r hayal k ırık lığ ın a d a u ğ ra d ığ ım ı ço k n e t h a
tırlıy o ru m ; b u ra d a güzel ve e tk ili söz söylem e b e c e rim e b ir övgü
de v ard ı. Y ani g ö rü y o rsu n - d a h a ço k yaz askerliği yap m ışım .)
1990’h y ılla rın b a ş la rın d a B o sn a -H erse k ’tek i savaş ben ve

ta n ıd ığ ım d iğ e r b irç o k kişi için h e r şeyi değ iştird i. B unu söyle
m ek k u la ğ a ta ş ra lı ya d a (am an T a n rım ) A v ru pa-m erkezci gele
b ilir a n c a k s ila h la n m a y a rışı ve S oğuk Savaş h a k k ın d a en ü m it
s iz /k a ra n lık g ö rü şe sah ip o la n la rım ız bile A v ru p a’da en te rn e
k a m p la rı, siv ille rin k itle h a lin d e ö ld ü rü lm e si, p o litik a h arek e ti
o la ra k sü rg ü n ve tecav ü z ve işk e n c e n in ta m a n lam ıy la geri ge
lişin i b ek lem iy o rd u . B u n lar y a k la şık a ltm ış yıl ö n c e sin d e n o k u
d u ğ u m u z tü r d e şeylerdi; b a z ıla rım ız (ben de dah il) o d ö n e m d e n
h a y a tta k a lm a y ı b a şa rm ış o la n larla ta n ışm ış ve ta n ım ış tık . Ve
e lb ette, z ih n im iz in k u y tu k ö şe le rin d e şu hayali o y u n u o y n ad ık :
b ir g ü n k a p ım ı b iri v u rd u ğ u n d a ne y ap ard ım ; k o m şu la rım ista s
y o n a g ö tü rü lü y o r olsa n asıl te p k i v erird im ?
Bu y o ru c u b e n z e rlik so n u ç ta ra h a tsız edici b içim d e faydalı
oldu, ç ü n k ü tü m b u k o rk u n ç lu k y en id e n b aşla d ığ ın d a A vrupa
ve A m e rik a ’d a k i p o litik s ın ıf d ah a çok, Faşizm ilk o la ra k kapıyı
ç a ld ığ ın d a se rg ile d ik le ri g ö n ü l ra h a tlığ ı ve suç o rta k lığ ı ile h a
rek et ettiler. S ana b u ra d a h ik â y e n in ta m a m ın ı a n la ta c a k k a d a r
y e rim y ok a n c a k a n a b a şlık la rı ta rtış m a lı m ad d eler h a lin d e su
n acağ ım :
1. “S o y k ırım ” sö z c ü ğ ü n ü n u y d u ru lm a sın a n e d e n olan y ir

m in c i y ü z y ıld a , O s m a n lıT ü rk le ri H ıristiy a n E rm e n ile ri
yok e tm iş ve N azi A lm a n la rı d a tü m Y ahudileri o rta d a n
k a ld ırm a y a ça lışm ıştı. Bu iki z u lü m de d a h a b ü y ü k b ir
savaş başlığı a ltın d a ve çok az b ağ ım sız ş a h id in o ld u
ğ u işgal e d ilm iş ya da ta rtış m a lı bölgelerde gerçekleşti.
B osna M ü s lü m a n la rm ı yok e tm e g irişim i, g ü n ışığ ın d a
gerçekleşm iş, film i çe k ilm iş ve savaşın sebebi değil bir
alt m e tn i o lm u ştu .
B osna, M ü slü m a n ç o ğ u n lu ğ a sa h ip o lm a k la b irlik

te u z u n z a m a n d ır ço k k ü ltü rlü b ir devletti; birçok
M ü slü m a n laik ti; b a şk e n t S aray b o sn a S ırplar, H ırv a tlar,
Y ahudiler ve B o ş n a k la rd a n o lu şa n b ü y ü k to p lu lu k la rın
b ir a ra d a b u lu n m a k ta n fazlasın ı y a p tık la rı b ir k a rışım
ve sen tez yeriydi.
B alkan sa v a şla rın d a k i ik i a n a ra k ip ta r a f o lan S ırb istan
ve H ırv a tis ta n ’d a n fa rk lı o la ra k B osna h içb ir z a m a n bir
b a şk a sın ın to p ra k la rın d a h a k id d ia etm ed i. B osna’ya
y ap ılan s a ld ırı ve S aray b o sn a ve M o s ta r’ın vahşice k u
şa tılm a sı g ö rü n ü ş te k i ik i a n la şm a ile ö n ced en te rtip le n
m işti: n o sta ljik faşist Bay T u d jm an ve y e n id e n d o ğ m u ş
“n asyonel so sy a list” Bay M iloseviç. Bu k ü ç ü k H itler-
S talin p a k tın d a n N A T O h a b e rd a rd ı ve k a tılım c ıla rın
sak lad ığ ı k a y ıtla rla d a d o ğ ru la n a b ilir.
B osna’ya y a p ıla n sa ld ırı, to p ra k la ra k arşı b ild irile n b ir
istek ve v ar o la n sa k in le re k arşı b ild irile n b ir nefret
içerd iğ i için, k e n d in i b ir k a tlia m savaşı o la ra k açıkça
o rtay a koydu; to p ra k la rı istiy o r a m a in s a n la rı iste m i
y o ru z. D ile h er z a m a n d ik k a t et: “te m iz le m e ” te rim i,
D rin a N eh ri b o y u n d a k i şeh irleri b o ş a ltm a ve ta h rip
etm e sü re c in i ta r if e tm e k için B elgrad tele v iz y o n u n
d a k u lla n ılm ış tı. A yrıca estetiğe de m u tla k a d ik k a t et:
B osna’n ın c a m i ve m e z a rlık ve k ü ltü re l y erlerin e yap ı
la n y ık ım ve say g ısızlık ların çoğu, “ik in c il h a s a r” k ı
lığ ın ı k ü çü m sey ecek b ir silm e p la n ın ın p a rç ası o la ra k
“ateşk esler” s ıra s ın d a gerçekleşti.
T o p ra k la rın ı geri isteyen S ırp lar ve H ırv a tla r ile te m iz
leyiciler, ilgili H ıristiy a n O rto d o k s ve R om a K atolik
in a n ç la rın ın b ay rağ ı a ltın d a savaşm ış ve sık sık papaz
ve p isk o p o sla r ta ra fın d a n k u tsa n m ışla rd ır. B o sn alılar
d a h a çok B osnalı o la ra k d ire n m işle rd ir; h iç b ir y ay ın d a
“b u g ü n K atolik g ü çler M o s ta r’d ak i k ö p rü y ü y ık tı,” ya

d a “O rto d o k s b o m b a rd ım a n ı S araybosna’d ak i ulusal
B osna k ü tü p h a n e s in i ateşe v e rd i” gibi b ild irilerd e b u
lu n m a z k e n o n la r so n u ç ta “M ü lü m a n la r” o la ra k ta r if
ed iliy o rd u .
6. A v ru p a ve B a lk a n la r ve K afk asy a’da sın ırla r ve popü-
la sy o n la rm gerçek te ço k değişken olan kesişm e şekilleri
d ü şü n ü ld ü ğ ü n d e , “ır k ” ve “dev let” a ra sın d a u y u m ola
c a ğ ın a d a ir z o rb aca b ir k a v ra m ı k ab u l e ttirm e y e ç a lı
şa n d em ag o jik ve d ik ta tö rc e bir re jim in e tk ili zaferine
izin v erm ek in tih a r e tm e k olu rd u . H em uygarlığı hem
de tü m A v ru p a fik rin i bo şa ç ık a rır ve a n c a k d ah a fazla
savaşa ve d e sp o tiz m e yol açab ilird i.
Bu b e n im için 1992 y ılın d a açık tı ve b u g ü n d a h a da açık ve

n e t g o ru n u y o r.
B ü tü n b u n la rla ilgili n e yapm alı? S eçilm iş b ir h ü k ü m e ti am a
p ek b ir o rd u su o lm ay an ve b a şk a n y ard ım c ılığ ı M ü slü m a n la r,
H ırv a tla r ve S ırp lar a ra s ın d a d eğ işen Bosna, u lu sla ra ra sı k o ru m a
istem iş ve bu o lm ay ın ca, k e n d in i sa v u n m a h a k k ın ın ta n ın m a s ı
n ı istem işti. İk i ö n eri de, eski Y ugoslav U lusal O r d u s u n u n ce p
h a n e liğ in e S ırb istan ta ra fın d a n el k o y u lm a sın ı göz a rd ı eden iki
y ü z lü “silah a m b a rg o s u ” k o şu lla rı a ltın d a re d d e d ilm işti. (Y ine
y a k la şık ay n ı b içim d e, u lu sla ra ra sı g ü çler İsp an y a C u m h u riy e tin i
sila h la n d ırm a y ı re d d e d e rek o n u h itle r ve M u sso lin i k a rşısın d a
sa v u n m a sız b ıra k m ış ve te s a d ü f eseri o lm a d a n , o n u S ta lin ’in
k a rd e şç e ve b o ğ u c u k u c a ğ ın a d ö n m e k z o ru n d a b ıra k m ıştı.)
Y ani, d iğ e r b irç o k in s a n gibi, S a ra y b o sn a ’ya g itm e y e k a ra r
v e rd im . B u n u g ü lü n ç b ir f ig ü r se rg ile y e b ile ce ğ im in fa rk ın d a
o la ra k y a p tım . B u n u b u t ü r o la y la ra v e k âle te n k a tılım ın b i
ra z c ık k ö tü o ld u ğ u k a d a r b ira z c ık d a g ü lü n ç b ir g e ç m işin in
o ld u ğ u b ilin c iy le v a rd ım . A n c a k b ü tü n b u n la r ı ve b irk a ç şeyi

d a h a in c e le d iğ im z a m a n , g itm e m e k için b ir b a h a n e m o lm a d ı
ğ ın ı fa rk e ttim . H iç b ir işe y a ra m a y a c a k s a m , b u b elli o la ca k tır.
K e n d im i g ü lü n ç d u r u m a d ü ş ü rü y o rs a m ya d a b ir şeylere engel
o lu y o rsa m , bazı in s a n la r ın b u n u b a n a sö y ley eceğ in e g ü v e n e b i
lird im . S o n u çta, h a y a tım d a k e n d im le en ço k g u r u r d u y d u ğ u m
a n d ır.
B u n u n la ilgili b a şk a yerlerd e de e lim d en g eldiğince çok
şey y a z d ım ve b ü tü n h ik ây ey i sa n a y en id en an la tm a y aca ğ ım .
(A n cak g irişin i y a z a ra k k a tk ıd a b u lu n m a k la o n u r d u y d u ğ u m Joe
Sacco’n u n çizgi ro m a n -ta rih tü rü n d e k i Safe A rea G orazde k ita
b ın ı b u lu p o k u m a lısın . Bay Sacco’n u n a h la k lı b ir te k n ik ressam
ve k esk in b ir gözlem ci o la ra k re sim li ü slu b u b ir g ü n ü n lü o lacak
tır; b u n u san a k esin lik le te m in e d e b ilirim . S an atsal k ay d ın yeni
b içim leri, o gerçek a n ın y a n ılm a z iş a re tle rin d e n b iridir.)
G ece g ü n d ü z b o m b a la n m a k ta o lan ve a n c a k L uftw affe y a r
d ım u ç u ş u n d a yer b u la ra k u la şa b ild iğ im S aray b o sn a’da, ki b u n u
m e rh u m b a b a m a a ç ık la m a k z o ru n d a o ld u ğ u m a m e m n u n u m - en
iyi halleriyle in sa n la ra , en k ö tü halleriyle in sa n la r ta ra fın d a n ezi
yet ed ild iğ in i g ö rd ü m . N ü fu s in a tla şo v en lerin ö ğ re tm e n o lm a sı
n ı red d ed iy o rd u ; k ö k en ve d in a d ı a ltın d a h a k a re te ve zo rbalığa
u ğ ra y a n la r aynı şekilde cevap veriyordu. B osna silah lı k u v v e tle
rin in y a rd ım c ı k o m u ta n ı, G e n e ra l Jovan D iv jak a d ın d a k i cesu r
ask er b ir S ırptı. O n u n la ateş a ltın d a y k e n b ir g ö rü şm e y ap tım .
Ö n e m li b ir g ü n lü k g azete o lan O slobodjenjei’n in (“Ö z g ü rlü k ”)
y a rd ım c ı e d itö rü G o rd a n a K nesevic a d ın d a b ir S ırptı: b in a la rı
k asıtlı b o m b a rd ım a n la yerle b ir e d ild ik te n so n ra b u cesur gazete
için p a ra to p lad ım ; b ir b a sk ı bile atla m a d ı. A yrıca ırk ç ılık ve ka-
b ilecilik ten gerçek b ir tu tk u y la n e fre t eden M ü slü m a n e d itö rü y le
de a rk a d a ş o ldum .
O n la rın sö y led ik leri şekliyle, “içeri g irm e y i” B o şn ak ları
a şırı id e a lle ştirm e k te n k a ç ın m a k ve k en d i içim d e ve diğerleri-
121
n in iç in d e k i Ü to p y acı tu ris tte n şü p h ele n m e k o la ra k a n lıy o r

d u m . B u rad a ö rn e k olabilecek b ir m e tin Orvvell’in H om age to
C ata lo n ia d ır; b u n u n ta rtış m a la rd a ne k a d a r sık lık la g ü n d e m e
g eld iğ in i g ö rm e k şa şırtıc ı ve onaylayıcı o lm u ştu r. B osnalı resm i
p ro p a g a n d a , e n te rn a sy o n a list b ir n ite lik alm ıştı; M ilo sev iç’in
o rd u s u ve y a rd ım c ı ö lü m m a n g a la rın ı “S ırp la r” y erin e eskibi
a n tifa şist te rim i olan “Ç e tn ik le r” o lara k ifade ediyor. “Faşizm e
Ö lü m ” - fena b ir slogan d e ğ ild ir - h e r yerdeki p o sterlere yazılıydı.
D u v a rım d a h âlâ, b ir d u v a r p o ste ri o lm ak için fazla k a rışık olan
ve b e n o ra d a n a y rıld ık ta n so n ra b ir h av an m e rm isin in isabet et
tiği b ir d evlet b ü ro s u n d a b u ld u ğ u m m ütevazı b ir p o ste r çerçeveli
o la ra k a sılıd ır. Ü z e rin d e G ens Una S u m m u ş (“Biz tek h a lk ız ”)
y azılıd ır. A ltın d a ise K atolik ve O rto d o k s m ezh ep lerin e ait ç a r
m ıh a g e rilm iş İsa re sim le rin i, D a v u t Y ıldızı ve H ilali b irleştiren
b ir ta s a rım b u lu n u r. Sadece b ir d efalığ ın a, çeşitli h a lk la rı d in i
sem bollerle tem sil e tm e n in b ir z a ra rı o lm a d ığ ın ı d ü şü n d ü m .
S ah n ed e b irk aç sıska ve m ezhepçi ve a şırı tu tu c u tip v a rd ı
ve b azı o rg a n iz e suç ve y o z la şm a la r da v a rd ı a n c a k b u n la r açıkça
ta rtış ılm ış ve d a h a çok e le ş tirilm iştir ve ö rn e k teşk il e tm ek ten
ço k davayı k irle ttiğ i d ü ş ü n ü lm ü ş tü r, yin e de d a h a ö n em lisi, bir
a n la m d a , “k e n d i” to p lu m la rın d a b atıl in a n ç ve yab an cı d ü ş m a n
lığı zehriyle y a rı b a s tırıla n S ırp la r ve H ırv a t m u h alefetçi ve d e
m o k ra tla rın B osna’n ın sa v u n m a sın a k e n d i d av aları için de bir
h ay atta k a lm a m eselesi o la ra k b a k m ala rıy d ı.
Ben y in e de, b u n u n ö n e m li o lm a d ığ ın ı d ü şü n e n le rin id
d ia la rın ı h a tırla d ığ ım d a k ız ıy o ru m . İn g iliz Y abancı B ü ro su ve
F ran sız b a şk a n lığ ı ve Y eltsin re jim in in o rtay a ç ık an Ç a rla rın ın
hepsi de, “B ü y ü k S ırb ista n ” gibi çılgınca, k ö tü niy etli b ir p lan ı
y a tış tırm a k tı. Y a tıştırm a k d iy o ru m , ç ü n k ü “b a s tırm a k ” terim i
k u lla n ıla k u lla n ıla y ıp ra n d ı. A m e rik a n m ü essesesin in ç o ğ u n lu
ğ u d a ay n ı şek ild e d ü ş ü n ü y o rd u . R esm i “S ol’u n b ü y ü k b ir p a r
çası d a ay n ı d u ru m d a y d ı, b elk i T ito ’n u n Y ugoslavya’sı için nos-
122
taljik o ld u ğ u n d a n ya d a - A m e rik a d u r u m u böyleydi - “m ü d a h a

leye” n e d e n olabilecek h e r şeye k o şu llu b ir y a n ıtı o ld u ğ u n d a n d ı.
U zu n y ılla r sü re n c a y d ırm a ve ih tiy a tta n o lu şan y o rg u n ve resm i
k o n u şm a sa n a tı, “B ir D a h a A sla” ile ilgili b ü tü n p ro p a g a n d a ve
y a rım y a m a la k d ü ş ü n ü lm ü ş y a ln ız c ılık te m a s ın ın te k b ir ö rtm e
ce ve k a ç a m a k ve ik iy ü z lü lü k a k ım ın d a b u lu ş tu ğ u gö rü lü y o rd u .
H atırlay ab ileceğ in gibi, S reb ren ica’n m teslim e d ilm e sin d e n so n
ra 10,000 k a d a r a d a m ve ç o c u ğ u n k atled ilm esiy le so n u ç la n ırk en
sü p e r d ev letlerin u y d u la rı, gelişm eleri y u k a rd a n k ay d ed iy o r ve
p la n lı k a tlia m c ıla rın b a ş k o m u ta n ı Batı ve Rus d iplom asisi ta
ra fın d a n “b a rış o rta ğ ı” o la ra k k a b u l ed iliy o rd u. K usacak k a d a r
yiyem eyeceğim i gö rd ü m .
Bu a n ı ü z e rin d e d u rm a m ın , ilişk im izle ilgili iki n e d e n i var.
İlki, sıkıcı o ld u ğ u n k a d a r havalı da o lm a k z o ru n d a k a lab ile ce
ğin. O z a m a n la r B osna H e rs e k ’in b ir u y g arlık s o ru n u o ld u ğ u
n u ; eğer B osna ve k ü ltü r ü ve u y g a rlığ ın ın yok e d ilm esin e izin
v erirsek içi boş ve d eğ ersiz k a la c a ğ ım ız ı d ü ş ü n ü y o rd u m ve h âlâ
da öyle d ü şü n ü y o ru m . B u n u k ay ıtsız b ir kitleye a n la tm a y ı dene,
k im o ld u ğ u n u sa n d ığ ın ı m e ra k ed ecek ler ve - eğer gerçekten
iyiysen - sen de b u n u m e ra k edeceksin. A n c a k b u n a in a n ırs a n ,
o z a m a n b u n u söyle ve görece ya da kıyasla ne k a d a r k ü ç ü k bir
riske g ird iğ in i u n u tm a .
İk in cisi, a rk a d a ş la rın ın k im o ld u ğ u ya d a e tra fın d a k ile rin
se n in ü z e rin d e k i e tk ile ri h a k k ın d a fazla k afa y o rm a. K işinin
k e n d i iradesiyle sav aşm asın a değecek h er dava b irç o k in sa
n ı p e şin d e n s ü rü k le r: K o m ü n isterle G ü n ey A frik a ve “S oğuk
S avaşçılarla” Ç ekoslovakya h a k k ın d a k o n u ş tu ğ u m p la tfo rm la r
oldu; B osna o lay ın d a b e n im le S alm an R ushdie h a k k ın d a a n la ş
m azlığ a d ü şen M ü slü m a n la rla ve F ilistin lile rin devlet o lm a sın ı
d e ste k le d iğ im için b e n d e n şü p h e d u y an Y ahudilerle k o n u ştu m .
Bu a n la ş m a z lık la rın ü s tü n ü ö rtm e y e de ç a lışm ad ık , b a ze n de
b u n la rı d a h a y ü k se k b ir d ü zlem e taşıd ık . (Susan S o n tag ’m çok
m a k ta n d a h a fazla a n la m taşıy ab ileceğ in i fa rk e ttim . Bir so n ra k i

aşam a ya d a d e v ir şim d id e n g ö rü le b ilir; ev ren sel in sa n h a k la rı
k a v ra m ın ın g en işletilm esi ve ü re tim in “g lo b alleşm esi”n in ad alet
ve e tik için o rta k b ir s ta n d a r d ın globalleşm esiyle eşleşm esi için
sav aşm ak tır. O to b u rla r a ç ısın d a n k u la ğ a ılım lı gelebilir: hiçb ir
şek ild e ılım lı b ir g irişim o lm a y a c a ğ ın ı sa n a te m in edeb ilirim .
E n h ırslı ra d ik a l için g e re ğ in d e n fazla sah a sağ layacaktır.
B osna’d a k i d u r u m b ir sü re için b elirsizd i; so n u şta ö rn e ğ in
g ü cü , B irleşm iş M ille tle r ve eski k a n ç ıla ry a la rın b ü y ü k d ip lo m a
sisin in m ırıld a n ıp h a re k e te g eçm esine y e tm iştir. Bu m ü d ah ale
k e n d i p ro b le m le rin i ve sin iz m in i de b e ra b e rin d e g e tirm iştir, a n
cak W illia m M o rris ’in T h e D rea m o f John B all’d a çok güzel b ir
şekild e ifade ettiğ i gibi:
İn sa n la r savaşır ve ka ybederler ve uğruna savaştıkları şey

yenilgiye rağm en olagelir ve gerçekleştiğinde aslında iste
dikleri şeyin bu o lm a d ığ ın ı a nlarlar ve diğer insanlar asıl
istedikleri şey için başka bir isim a ltın d a sa va şm a k z o r u n
da kalırlar.
Bu H egel ya d a M a rx ’ta o ld u ğ u k a d a r “d iy a le k tik ” ve G eorge

E lio t’ta k i k a d a r iro n ik tir. (Bu a ra d a , b u b ir o k u m a k ita b ı ya da
o k u m a listesi d e ğ ild ir; W illia m M o rris ve ç e v re sin in sosyal ve
este tik m eselelerle ilgili ç a lışm a la rı, ra d ik a liz m geçm işin d e en
k a h ra m a n c a ve güzel b ö lü m le rd e n b irid ir ve in c e lem en in k a r
şılığ ın ı k at k a t fazlasıyla v erecektir. K elim en in en c ö m e rt a n la
m ıyla ülk ü seld ir.)
Tek b a şın a b ir ta rih ç i ve d o ğ ru c u o lan ve h e p im iz i k e n
d in e b o rçlu b ıra k a n eski a k ıl h o c a m ve a rk a d a şım R o b ert
C o n q u est, a c ıla rım ız ın ç o ğ u n u n idealistler, sosyal m ü h e n d isle r
ve Ü to p y a c ıla rd a n k a y n a k la n d ığ ın ı öne sü re rk e n bence h âlâ y a
nılıyor. K endi a ç ısın d a n h a k lı o lab ilir ve acım asız b ir c e rra h ya
cesu rca, a ğ ırlık lı o la ra k T ü rk le rin yer ald ığ ı B osna y a n lısı b ir

k itle n in ö n ü n d e E rm e n is ta n ’la p a ra le llik k o n u su n d a ısra r e ttiğ i
n i h a tırlıy o ru m .) E tra fın d a k ile r nedeniyle seni k ın a m a y a ya da
u ta n d ırm a y a ça lışa n la r, genellikle asıl k e n d i e tra fın d a k i in s a n la r
y etersiz o la n la rd ır; ne o lu rsa o lsun, b ir z a m a n la r b a n a ö ğ re tild i
ği gibi, o n la r to p la d eğ il a d a m la oynuyor. A slın d a k e n d im i h içb ir
z a m a n , ta m a n la m ıy la b ir faşistle ay n ı zü m red e h isse tm e d im ve
yeni m u h a fa z a k a rla rla o r ta k b ir davayı sa v u n u rk e n bile, H e n ry
K issin g er ile a y n ı k a m p ta o ld u ğ u m u d ü şü n m e d im . Bu y ü z d e n
k işiy i en k ö tü s ü n d e n k u r ta r a n ve g ö rü n m e y e n b ir p u su la gibi
h a re e t ed en p la to n ik b ir a y rım olabilir.
B osna, m e k tu p la rım ız ın b a şın d a b a h se ttiğ im b ir k o n u y a d e
ğ in e n b ir şey d a h a yaptı. A ltm ış Sekizli ve Seksen D o k u z lu la rın
en iy ile rin i b ir aray a g e tird i ve b u ik isin in h e r z a m a n po tan siy el
b ir sem b iy o zu o ld u ğ u n u g ö sterd i. S araybosna ve M o ta r ve T uzla
ve Z ag reb ve D u b ro v n ik ’te, b u n u n için h iç b ir a y arlam a y a p m a
m a m a ra ğ m e n , te k ra r tek rar, d a h a ön cek i sav aşlard an h a tırla d ı
ğ ım ve k a rşıla şm a y ı u m m u ş o lab ileceğ im in sa n la rla k arşıla ştım .
B u n u d a id e a lle ştirm e m e liy im (b azı ö n em li in s a n la r eksikti) a n
cak y ılla r b o y u n c a b ir ta rtış m a ya d a diyalog tu tu ş tu r m a k u m u
du y la Eski A v ru p a’n ın ta şla şa n s ın ırla rın ın k a rşısın d a n b irb irile -
rin e el kol h a re k e tle ri y a p an ve n ü k le e r ilg an ın toz edici k o rk u su
ve blok p o litik a ve ru h s u z d ile k a rşı etk ili söz söyleyen y a zar ve
m ilita n la r S aray b o sn a’d a n sin y alleri d u y m u ştu . D eğerli b ir to p
lu m u n T u d jm an ve M iloseviç a ra sın d a k i H itle r-S ta lin p a k tın
d a n sağ k a lm a sın a ve T u d jm an ve M ilo sev iç’in k e n d isin d e n de
sağ k a lm a sın a y a rd ım ettiler. H egel, M in e rv a ’n ın b a y k u şu n u n
y a ln ız c a a la c a k a ra n lk ta k a n a tla n d ığ ın ı söyler. B u n u n la söyle
m ek isted iğ i, ta rih i b ir d ö n e m in a n c a k so n u n a y a k la ştığ ın d a d e
ğ erlen d irileb ileceğ id ir. K a n lı B osna’d a b a z ıla rım ız ın d a h a önce
k a tılm ış o ld u ğ u fark lı ve gelişigüzel m ü cad elelerin , b ir d a y a n a k
ya d a d ö n ü m n o k ta s ın ın fa rk edilm esiyle, geçm iş ile ilgili ol-
1 2 ،،
d a m e rh a m e tsiz b ir m ü h e n d is gibi d a v ra n d ığ ın ı id d ia eden tü rd e

b ir ra d ik a le b ir d a h a h o şg ö rü yle b ak a m ay a b iliriz. A n c a k çoğu
d u r u m d a - şatafatlı g ö rü n e n b a h a n e ne olursa o lsun - en k ö tü
s u ç la rın h âlâ eski geleneksel s a ç m a lık la rın adıyla işle n d iğ in i g ö
recek sin : u lu sa sa d a k a t ya da “d ü z e n ” ya d a lid e rlik veya kabile ya
d a in a n ç . Suçu Ü to p y a c ıla ra a tm a k ta r ih i n o k tay ı k a ç ırm a k olu r
(d iğ e rle rin in a ra s ın d a H a yva n Çiftliği n d e v u rg u la n a n no k ta)
ç ü n k ü Ü to p y a c ıla r eski e fe n d ilerin i ta k lit etm eye b a ş la d ık la rın
d a k e n d ile ri de zo rb alaşırlar. B ir şekilde sü rek li b ir h o şn u tsu z lu k
d a rb e s in i h isse tm e y e h a z ır o ld u ğ u m u z gibi teo lojik b ir n o k ta y ı
d a k a ç ırm a k olur; in s a n la rı o la ğ a n ü stü b ir d eğ işim ü m d in e k arşı
b a ğ ışık hale g e tirm e k im k a n sız d ır. (C o n q u e st’in çok iyi bildiği
gibi, Sovyet p sik o -c e rra h la r, m u h a lifle ri deliler k o ğ u şu n a yerleş
t i r ir ve o n la ra “re fo rm ist y a n ılsa m a için ” zorla ilaç v erirlerd i; bu
n ed e n le to p lu m d a k i y a ln ız c a a k lı b a şın d a in s a n la r deli ve a n ti-
sosyal o la ra k s ın ıfla n d ırılm ış tı; bu u y g u lam a s a f ya da tu tk u lu
Ü to p y a c ıla rm işi değildi.)
Bu n e d e n le b a n a göre asıl a m a ç şu gibi geliyor: Kişi m a k si
m u m sab ırsızlığ ı m a k s im u m septisizm le; a d ale tsiz lik ve m a n tık
sızlığa k a rşı m a k s im u m n efreti, m a k sim u m iro n ik b ir öz eleşti
riyle b irleştirm ey e çalışm alıy d ı. Bu da gerçekten, ta rih e b a şv u
r u p o n u slo g a n la ş tırm a k ta n ço k o n d a n ders a lm a y ı ö ğ ren m ey e
k a r a r v e rm e k olurdu.
126
SONSOZ
U n u tu lm a y a n küçük k itab ı M in im a M o ralia’âa T heodor

A rd o rn o , H ays O ffice’in (z a m a n ın H o lly w o o d sa n sü rü ) k o y duğu
b ü tü n k o şu l ve s ın ırla rı k a rşıla y a n sa n a tsa l a ç ıd a n ta tm in edici
b ir film in , bir H ays O ffice olm adığı sürece şü p h esiz yapılabilece
ğ in i y azm ıştı. Bu d â h iy a n e veciz gözlem i şu iki şeyi a n la tırk e n
k u lla n ırım : İlki, e rd em ve fazilet z o rla n d ığ ı ya d a m e c b u r tu tu l
d u ğ u n d a zıt h ale gelebilirler. İk in cisi, h iç b ir öz a ç ık la m a ya da
ta n ım la m a y a gü v en ilm ez. (Bir Senato o tu r u m u ta ra fın d a n se n
d ik a s ın ın g erçekten g ü çlü olup o lm ad ığ ı so ru la n T aşım a İşçileri
S en d ik ası n d a n b ir görevli, ih tiy a tlı a m a zarifçe, g ü çlü o lm a n ın
b ira z d a k a d ın c a o ld u ğ u cev ab ın ı verdi: “Ö yle o ld u ğ u n u söyle
m e k z o ru n d a k a lırsa n , m u h te m e le n öyle d e ğ ilsin d ir.”)
Y azışm alarım ız b o y u n c a , h a fif b ir h ile k â rlık h issin d en
k u rtu la b ilm iş d eğ ilim . B eni ra d ik a llik ü z e rin e b ir o to rite ola
ra k ta n ım lıy o rs a n , y a n ılsa m a iç in d e sin d ir; g ö rü n ü şte k i d eğ e ri
ne k a n ıp d av etin i k ab u l ed ersem k e n d im i ap tal y erin e koym uş
o lu ru m . R ad ik al g azetecilikle ilgili eski b ir ö ğ re tm e n im , m e r
h u m Jam es C a m e ro n , b ir d efasın d a, d ak tilo y a her y ö n eld iğ in d e
k e n d i k e n d in e ş u n u d ü ş ü n d ü ğ ü n ü itira f e tm işti: “B u g ü n ben i
k eşfed ecek leri g ü n .” (H in d is ta n ’ın b a ğ ım sız lığ ın ın ö n em li bir
tarih ç isiy d i ve ö ld ü ğ ü n d e üç n ü k le e r p a tla m a y ı g ö rm ü ş olan tek
a d a m d ı.) Ben de b u a y n ı en d işey i y a şa d ığ ım d a, p a p a ve k raliçe

ve c u m h u rb a ş k a n ın ın d a h e r sab ah aynı k n rk u y la u y a n d ığ ım
d ü ş ü n ü p ra h a tlıy n ru m . Ya d a, öyle değilse bile, © nlardan şu a n d a
şü p h e le n d iğ im ve in a n m a d ığ ım d a n d a h a çok şü p h elen ilm ey i ve
in a n ılm a m a y ı, eğer m ü m k ü n s e , h a k ediyorlardır.
Yani sö z le rim i b itire b ile c eğ im b ir k a p a n ış n o tu m yok. N e
k a d a r a y a rtıc ı o lu rsa o lsu n m a n tık sız o la n d a n sak ın , “ü s t ü n ”
o la n d a n ve seni b o y u n eğm eye ya d a k e n d in i im h a etm eye davet
e d en h e rk e ste n u z a k dur. M e rh a m e te güvenm e; k e n d in ve diğer-
leri için itib a rı tercih et. K ü sta h ya d a bencil o ld u ğ u n u n düşü-
n ü lm e sin d e n k o rk m a . B ü tü n b ilirk işile rin m em eliler o ld u ğ u n u
c a n la n d ır g ö zü n d e. H a k sız lık ya d a a p ta llık k a rşısın d a asla se-
y irci k a lm a . T a rtışm a ve m ü n a k a ş a la ra k e n d i isteğ in le ulaş; m e-
z a rın d a sessizlik için bolca v a k tin olacak. K endi g ü d ü le rin d e n ve
b ü tü n b a h a n e le rd e n şü p h e duy. B aşk aları için, o n la rın se n in için
y a ş a m a la rın ı b ek ley eceğ in d en d a h a fazla yaşam a.
S ana a la c a k a ra n lık z a m a n la rd a n d ü rü s t o la ra k k a lm a y ı ba-
ş a rm ış ve A n tip o litic s ve T h e L oser ve birço k k ıy m e tli m ak ale ve
k u rg u la r y a z a r k e n d isin e eziyet ed en leri geride b ıra k a n M ac ar
m u h a lif G eo rg e K o n ra d ’d a n b irk aç sö zc ü k ileteceğim , ( ü lk e ve
to p lu m u n u n k u r tu lu ş u n d a n so n ra , o n a gelip b a şk a n lık te k lif et-
tik le rin d e , "H ayır, te şe k k ü rle r,” d em işti.) B unu 1987 y ılın d a , ta n
v a k tin in ç o k u z a k ta g ö rü ld ü ğ ü b ir z a m a n d a y azm ıştı:
K a riyer y erin e y a şa n m ış bir h a y a t yaşa. D oğru olanın ko-

ru tım a sın d a y e r al. Yaşanan özgürlük, ya şa d ığ ın birkaç
kaybı telafi edecektir... D iğerlerinin ta rzın ı beğenm iyor-
san, k e n d in in k in i geliştir. Ç oğalm anın hilelerini bil, soh-
betlerde k e n d in i ortaya ko y ve ٠ za m a n ça lışm anın keyfi
g ü n le rin i doldurur.
Bu se n in için de böyle o la b ilir ve elin d ek i güçleri ö n ü n d e k i

sav aşlara sak lay ab ilir ١٦ ftUfTftrrnT٢ ٢ 'Z‫؛؛‬T1‫ ؟‬I!^rrTT?‫؟؛‬T f va-
ra c a ğ m ı b ileb ilirsin . - ‫ن‬
‫آلا‬0 : ‫إ‬ ٦٨^

٠‫ع‬ <
Genç Felsefeciye Mektuplar
Kariyer yerine yaşanmış bir hayat yaşa. Doğru olanın korunmasında yer
al. Yaşanan özgürlük, yaşadığın birkaç kaybı telafi edecektir. Diğerlerinin
tarzını beğenmiyorsan, kendininkini geliştir. Çoğalmanın hilelerini bil,
sohbetlerde kendini ortaya koy ve o zaman çalışmanın keyfi günlerini
doldurur.
Yukarıdaki alıntının yer aldığı Genç Felsefeciye Mektuplar çok satan ve

dünya çapında bir provokatör olan Christopher H itchens’in radikal, at
sineği, başına buyruk, asi ve sabırsız genç bay ve bayanlardan oluşan
gelecek kuşaklara ilham verdiği sıra dışı bir çalışma.
Asil ruhlu muhaliften, baş belası gereksiz kişilere kadar tüm “m uhalif
konum lan” inceleyen Hitchens, sonraki kuşaklara kendisine ilham veren
zihinleri ve aykırı kişileri tanıtıyor; Emile Zola, Rosa Parks ve George
Orwell gibi yol göstericilerden faydalanıyor.
G enç Felsefeciye M ektuplar kendine güvenen siyasetçilerin suyunu

çıkarırken, sam im iyetsiz aydın sınıfının hâkimiyetinde paha biçilmez
kıymetteki bir korkusuzlukla, kabul görmüş fikirleri ve basındaki görüş
birliğini lime lime eden harikulade bir eser.

Cristopher Hitchens - Genc Felsefeciye Mektuplar__н278ОК

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Cristopher Hitchens - Genc Felsefeciye Mektuplar__н278ОК

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cristopher Hitchens - Genc Felsefeciye Mektuplar__н278ОК

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

C H R I S T O P H E R H I T C H E N S p o p ü ler bir y a z a r , k ö ş e ya zarı, e d i­

tör ve kitap e l e ş t i r m e n id i r . The A tla n tic M on th ly, Vanity Fair,

G ra n ta ve H a rp e r's gibi çeşitli y a y ın la r için düze nli o la r a k y a z ­

m a k ta d ır . Son çık a n kitapla rı a r a s ı n d a Blood, Class, a n d E m p i­

Çeviri: Zeynep Ertan

Demirbaş ٠١،o : 2s ' l A l

O rijinal A d ı/ L e t t e r s to a Young C ontrarian

T ü rk ç e A d ı/ Genç F e lse fe c iy e M ektu plar

G enel K o o rd in a tö r/ M ünir Üstün

G enel Yayın Y ö n e tm e n i/ C e m K üçük

K apak T a s a rım / Y u n u s K a ra a sla n

B a sk ı-C ilt / K itap M atbaası

w w w .p ro filk lta p .c o m / b ilgifap ro filkitap.com

P ro fil Y a y ın c ılık M aviağaç K ü ltü r San at Y a y ın c ılık T ic .L td .S ti m a rk a s ıd ır.

© Bu kitabın T ü rk ç e ya yın hakları N urcihan K esim ® L ite ra ry A g ency a ra c ılığ ıy la P ro fil

çoğaltılamaz. Ancak kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.__________________________________________________

T a h m in ed e c e ğ in gibi b u elb ette in s a n ın k ey fin i k a ç ıra n

rı ve Sırp faşizm in i d u r d u r m a k için h iç b ir şey y a p m a d ığ ım d a n

ve Şili ve D o ğ u T im o r’u m a h v e d e n a d a m la böyle b ir p azarlığ a

Ve bu ka d a r za m a n d ır k u tsa l olan liriniz

ifad eler de b u lu n u r ve b u n la rd a n so n u n c u su da ö v ülm eye değer

Bazı d in î ve ta rik a tla rla ilgili ç a ğ rış ım la rı o lm asa şim d i bir

dı? Bu n e d en le D rey fu s ta r a fta rla rı gerçeklerle ilgili y a n ıld ık la rı

G ençlerim iz a rasında Yahudi aleyhtarları var, öyle mi? Bu

B o zu lan a h la k i a tm o sfe ri a n la ta n Z ola ç a rp ıcı b ir im ge kul-

U tanç verici bir terör h ü k ü m sürüyor, en cesurlar korkağa

V a ta n d a şla rd a n ş u n la rı d ü ş ü n m e s in i isted iği F ra n sız u lusu-

T o p lu m u a n a liz e d e rk e n asla so y u t o lm ay an Z ola, k e n d in e

V icd a n ın ızı bir y o kla yın . G erçekten istediğiniz ona sa ld ı­

B ana g ö re içle rin d e en iyisi Z o la’n ın K ilise n in suç o rta k lığ ı

N ereye doğru y ü r ü d ü ğ ü n ü biliyor m u su n Fransa? R om a

Bu, Sw ift ,ten b eri g ö rü lm e m iş şid d e tte b ir öfkeydi. O k a d a r

h ita p ed erk en y a ln ız c a ith a m b elg esin in a y rın tıla rın ı ta m a m ­

Z ola’yı d ik k a tle okuduğunuz zam an daha so n ra sın d a

Eski z a m a n la rd a n y ap ılab ilecek b ir başk a gözlem , ce sa re­

A m a o bize k a b u l e d ilm iş öğretilere k arşı çık a n b ir cesa­

V ie tn a m ’da A m e rik a lı b ir asker o ld u ğ u sıra d a M y L a i’deki

k a lk a rsa n ız , k a rş ın ız d a önce b e n i b u lu rs u n u z .” G enelde o ld u ğ u

H a y a tım b o y u n c a b irç o k ü lk e d e ve to p lu m d a çok say ıd a

G en ellik le gelecekteki b ir m u h a lifin “v a ftiz” edilm esi b ir

En titiz ellerde bile .şüpheli b u ld u ğ u m A lm a n ro m a n tiz m ve

o lm ay ı h e d efley eb ileceğ in ‫ ؛‬ö ğ re n d iğ i d o ğ ru d u r. A n ca k b u b iraz

Ö zellikle yaratıcı o lm adığın anlarda seni kontrol etm esi­

İn g iliz lik yapıyor o la b ilirim am a bu A lın tıd a k i B üyük h a r f­

ne d e m iştik ? ” diye so rm a sı ve “G üzel ü z e rin e M ed itasy o n ,” ce­

Y apm an gereken tek bir şey var. K en d i içine dön. Seni y a z ­

Ç o k d a h a az etk ili sözlerle o lm a k la b irlik te , y ılla rd ır

m ışla rd ı. İd itois sö z c ü ğ ü n ü k a m u işleriyle ilgilenm eyen k işiler

G ereksiz te k ra rla r p u su d a , ç e v re n i k u ş a tm a k için b ek li­

H a y a tım ızın gerçek a m a cın ın m u tlu lu ğ u a ra m a k o ld u ­

D alai L am a “A riz o n a ’d a b ü y ü k b ir k itley e” h ita p e ttiğ i söy­

ra m ı övercesin e “ b a n a g ö re ” ifa d e sin in ek len m iş olm asıd ır. Bir

isteyem eyeceğidir. Ve a k im sağ lad ığ ı h a z ve ö d ü lle r endişe, b e ­

su z şü k ü r, m in n e tta r h k ve ta p ın m a h a lin i hayal e ttiğ in iz za m an ,

B en d en cesaret verici ö rn e k le r istem işsin. E ğlenceli bir

ço k Ö ğrenm en gerek en şey o ld u ğ u n u u n u tu y o rsu n . V arsaytktn

z a m a n la rd a uygarca d a v ra n m a n ın cazibesi gerçekten a rtm ış tır.

m askeliyor. (A n th o n y Pow ell, m u h te şe m ro m a n dizisi A D ance

Sözde ze n g in ve hayal k ırık lığ ı için d ek i ellili y ılla rd a k i hiç

C H R I S T O P H E R H I T C H E N S p o p ü ler bir y a z a r , k ö ş e ya zarı, e d i

G ra n ta ve H a rp e r's gibi çeşitli y a y ın la r için düze nli o la r a k y a z

m a k ta d ır . Son çık a n kitapla rı a r a s ı n d a Blood, Class, a n d E m p i

V icd a n ın ızı bir y o kla yın . G erçekten istediğiniz ona sa ld ı

h ita p ed erk en y a ln ız c a ith a m b elg esin in a y rın tıla rın ı ta m a m

Eski z a m a n la rd a n y ap ılab ilecek b ir başk a gözlem , ce sa re

A m a o bize k a b u l e d ilm iş öğretilere k arşı çık a n b ir cesa

Ö zellikle yaratıcı o lm adığın anlarda seni kontrol etm esi

İn g iliz lik yapıyor o la b ilirim am a bu A lın tıd a k i B üyük h a r f

ne d e m iştik ? ” diye so rm a sı ve “G üzel ü z e rin e M ed itasy o n ,” ce

Y apm an gereken tek bir şey var. K en d i içine dön. Seni y a z

G ereksiz te k ra rla r p u su d a , ç e v re n i k u ş a tm a k için b ek li

H a y a tım ızın gerçek a m a cın ın m u tlu lu ğ u a ra m a k o ld u

D alai L am a “A riz o n a ’d a b ü y ü k b ir k itley e” h ita p e ttiğ i söy

isteyem eyeceğidir. Ve a k im sağ lad ığ ı h a z ve ö d ü lle r endişe, b e

B una d a h a b aşk a ö rn e k le r de eklenebilir. V icto ria d ö n e m i

b ir v a rlık m ü şfik tü rd e n se , b u s a v u n m a n ın Blaise P ascal ta r a

B irleşik D ev letler ve a n a y a sa n ın k o ru n m a s ın ı değil yok e d ilm e

k a d a r güven d u y u y o rlarsa, o ra d a n ç ık a rtıla c a k k a d a r da gü v e

ve iy ileştirm ey e ç a lışm a sı g erekir; M a rx 1844 y ılın d a , “d in eleş

sin. Ve ço ğ u z a m a n , m u tlu ve y u rts e v e r k alab alık , o n la rın re s

y a la rın d a n y a k ıla c a k y ığ ın la r o lu ş tu rm a la rı için kek ve b ira ve

Bu n e d e n le in s a n la rın , b u ra d a k i edilgen k a tılım c ıla rın ge

a n k e t k u ru lu ş u n u n k e n d ile rin e d a n ış tığ ın ı söyleyen ya da k e n

D in î sıkıntı, aynı za m a n d a gerçek sıkın tın ın da ifade edil

iste d iğ im şeyi ö zetliyorlar. İn s a n la ra a ld a tm a c a la rı için izin ve

T a rih im iz in en ilg in ç a n la rın d a n b iri N elso n M an d ela, k e n

d iy an ya d a d em ag o g o lm a d ıla r. S im o n e W e il’in “A d a le t”i, “ga

B u n u ilk o k u d u ğ u m d a , erk ek ö ğ re tm e n ve p a p a z la rın şim

lik te n d olayı s ık ın tı çeken p e k çok genç A m e rik a lı vard ı; o n la

a sıl n o k t a s ı bu o l m a m a k l a b ir lik te , g i z l i c e FBI t a r a f ı n d a n d e s t e k

* U S ö r g ü t ü n ü n a ç ı l ı m ı U n i t e d Sla ves o l u p B i rleş ik K ö leler a n l a m ı n a g e

I layır, a id iy e tin g e tird iğ i d a y a n ışm a n ın ço k da b ir ö d ü l sayılabi

Y aklaşık o tu z y a şım d a A m e rik a ’ya g itm e k için a y rılm a

.nıi fa n a tik ya d a u y u ş u k in s a n la rd a n o lu şa n ö fkeli ya d a g u r u r

değiliz. G e n o m d iz isin in elde e d ilm iş olm ası ırk ç ılık ve y a ra tılı