Źródła prawa- sposoby powstawania i poznawania norm prawnych

- Źródło materialne- czynniki polityczne i kulturowe wpływające na genezę

i treść prawa np. prawo boże
- Źródła poznawcze-źródła informacji o prawie
- Źródła formalne- czynności jednostek lub grup ludzi, organów państwa
tworzące prawo zgodnie z zasadami przyjętymi w danej społeczności
Zwyczaj i prawo zwyczajowe – norma prawna powstała w wyniku praktyki
społecznej, czyli zachowań praktykowanych przez członków danej grupy
społecznej publicznie i za aprobatą większości
Prawo zwyczajowe
- Stanowość (inne dla danej grupy społecznej, inne dla rycerstwa i
chłopów, różne sądy)
- Nierówność w obrębie stanu (np. inne prawo dla biednych i bogatych
szlachciców)
- Formalizm (bardzo duże dbanie o formalność np. Literówka w pozwie
oznacza przegranie sprawy)
- Partykularyzm terytorialny (Różne prawa w różnych terytoriach I
Rzeczpospolitej)
- Niepisany charakter (przekaz ustny)
Prawo stanowione – prawo powstałe z woli uprawnionego prawodawcy np.
Król
- Przywileje - indywidualne tzw. Immunitet i generalne dla grup. Po
śmierci prawodawcy ustawał. Dwa rodzaje immunitetów, ekonomiczny i
sądowy, czyli osoba taka mogła sądzić swoich poddanych
- Statuty (Statuty Kazimierza Wielkiego) – wszyscy nim podlegają.
Wcześnie luźne ustawy spisane przez króla. Ekstrawaganty, petyta i
prejudykaty. Opierały się w dużym stopniu na prawie bożym. Statuty nie
działają wstecz.
- Umowy międzynarodowe
- Prawa obce – prawa zapożyczone z zagranicy np. Prawo kanoniczne,
prawo niemieckie, prawo ormiańskie
- Konstytucje sejmowe(potocznie) – wszystkie uchwały podjęte przez
sejm. Schyłek XV wieku. Dotyczyły trzech rzeczy (podatków, pospolitego
ruszenia i prawa sądowego)
- Ustawodawstwo lokalne (lauda sejmikowe) – sejmiki szlacheckie
 - Kodyfikacje – ujednolicenie, uporządkowanie norm prawnych
regulujących określony dział lub działy prawa (W I Rzeczpospolitej aż do
jej upadku nie udało się tego zrobić)
Kodyfikacje I Rzeczpospolitej
- Syntagmata (1488) “fraza” - powstała z inicjatywy kanclerza koronnego.
Pierwsza prymitywna kodyfikacja.
- Statut Łaskiego (1505) - zbiór prawa pospolitego (mieszczaństwo, chłopi,
szlachta). Celem było udostepnienie go zarówno grodom jak i sondą
ziemskim.
- Formuła processus (1523)
- Korektura praw, Taszyckiego (1532) - uporządkowanie wszystkich praw,
prawie tysiąc artykułów, scalenie praw w całej rzeczpospolitej.Sejm w
1534 ją odrzucił.
- Statuty mazowieckie (1532 zwód Prażmowskiego, 1540 zwód
Goryńskiego, 1576 ekscepta mazowieckie)
- Statuty Litewskie (1529 pierwszy, 1566 drugi, 1588 trzeci) - trzeci z nich
był niezwykle udany i obowiązywał do 1848 roku. Jeden z najlepszych w
Europie na tamten czas.
- Korektura pruska (1598) - była ona udana. Obejmowała prawo
procesowe, ustrój sądów, prawo spadkowe i małżeńskie
- Zbiór Praw Sądowych Andrzeja Zamoyskiego (1778) - przygotowany w
ciągu 2 lat. Odrzucony w 1780 na Sejmie. Nowatorski projekt
uporządkowania prawa sądowego. Oparty na nurtach oświeceniowych.
- Kodeks Stanisława Augusta (1792) - Każdy z obywateli mógł przesłać
projekt kodyfikacji. Dużo nowoczesnych rozwiązań. Równouprawnienie
kobiet w sprawach spadkowych.Usprawnienie procesu, humanitaryzm w
prawie karnym, brak tortur i skrajnych kar. Nie został on przyjęty ze
względu na inwazje wojsk Rosyjskich.
Kodyfikacje na ziemiach polskich pod zaborami
• Ksiestwo Warszawskie
- Kodeks Napoleona – Code Civile (1804) - Bardzo udany obowiązujący do
dzisiaj we Francji. Wprowadzenie świeckich małżeństw i rozwody.
• Królestwo Polskie i zabór rosyjski
- Ustawa hipoteczna (1818) - częściowo uchyliła kodeks napoleona.
- Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego (1825) - Zastąpiła kodeks
napoleona.Można była wziasc małżenstwo świeckie i lakonieczne
 - Prawo o małżeństwie (1836) - Jedną formą małżeństwa była forma
wyznaniowa. Prawo to funkcjonowało do 1945. Rozszerzał władze
rodzicielską na obojga rodziców.
• Zabór austriacki
- Kodeks Cywilny Zachodnio galicyjski (1797) - kodeks oparty na prawie
natury.
- Allgemeines Burgerliches Gesetzbuch ABGB (1811) - Kodeks cywilny
wprowadzony wszędzie tam, gdzie Habsburgowie rządzili. Zwięźle
,krótko i przejrzysty.Wpływ ideii oświeceniowych. Swobody zawierania
umów, zerwano ze stanowością społeczeństwa. Obowiazywał do 1914
roku
• Zabór pruski
- Landrecht pruski (1794) - stawiano na prawo natury i prawo rzymskie.
Sprzyjał on rozwojowi kapitalizmu.
- Burgerliches Gesetzbuch BGB (1900) - ogólny niemiecki kodeks cywilny.
Kodeks cywilny Rzeczy. System pandektowy. Wprowadzono równość
wszystkich osób względem podatków, spadków itp. Wpierał swobodę
działalności gospodarczych.
Kodyfikacje 20-lecia międzywojennego
- Prawo prywatne miedzynarodowe i miedzydzelnicowe (1926)
- Ustawa o prawie autorskim (1926 F.Zoll)
- Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (1926 F.Zoll)
- Kodeks postepowania karnego (1929 E.Krzymucki, A Mogilnicki, E. S.
Rappaport)
- Kodeks Karny (1932)
- Kodeks postepowania cywilnego (1933)
- Kodeks zoboiwiązań (1934)
- Kodeks Handlowy (1934)
- Prawo wekslowe i czekowe (1936)
Prawo osobowe - zespół norm prawnych określających jakie podmioty mogą
uczestniczyć w obrocie prawnym i na jakich zasadach mogą kształtować swoją
sytuację prawną mocą własnych działań.
Początek osoby fizycznej
• Zasada
 - Żywe urodzenie - pierwszy krzyk dziecka, otwarcie oczu, przeżycie paru
dni
- Sublatio - wyniesienie przez ojca do góry dziecka
- Postrzyżyny - obcięcie włosów przez ojca przy świadkach
- Nadanie lub zmiana imienia – zmiana imienia dziecku po paru latach
(mianowiny). Nadanie właściwego imienia
- Rejestracja narodzin - akt wpisania do rejestru, kodeks napoleona
zobowiązywał ojca do tego przy świadkach
• Wyjątki rozszerzające - pozwala nadać podmiotowość prawną dziecku,
które się jeszcze nie narodziło a dopiero poczęło
- Ochrona i uprawnienia nasciturusa - np. Osoba, która uszkodziła płód z
dzieckiem będzie odpowiadała za nie. Sytuacje pogrobowców co do
spadku po ojcu (kurator brzucha – reprezentacja interesów
nienarodzonego dziecka)
• Wyjątki zawężające - pozbawienie podmiotowości prawnej
- Narodziny w niewoli
Koniec osoby fizycznej
• Zasada
- Śmierć biologiczna (przyrodzona)
• Wyjątki rozszerzające
- Zasada reprezentacji
- Zakaz zawierania małżeństw przez wdowy
• Wyjątki zawężające
- Proskrypcja (wywołanie, śmierć urojona, śmierć cywilna) pozbawienie
podmiotowości prawnej.1624 konstytucja sejmowa zwalniała banitę,
który zabił banitę z banicji
- Śmierć klasztorna (następuje w klasztorach klauzurowych)
- Śmierć domniemana (jeśli ktoś zaginie to po upływie 1 roku i 6 niedziel
osobę taka się traktuje za zmarłą w okoliczność ryzyka śmierci np. Na
wojnie) Małżeństwo zostaje po tym rozwiązane, bulla papieska z 1510 na
to zezwalała. W królestwie polskim były to 4 lata. Najpierw mamy
wstępne orzeczenie, że ktoś zmarł, a ostateczne jest po 30 latach no,
chyba że osiągnąłby 100 lat. Do momentu ostatecznego orzeczenia
spadkobiercy mogą tylko użytkować majątku zaginionego, a po
ostatecznym orzeczeniu przejmują go na własność.
Zdolność prawna
 - Zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków, tj. Zdolność do
uczestnictwa w obrocie prawnym
Zdolność do czynności prawnych
- Zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania wiążących
oświadczeń woli, powodujących powstanie, zmianę lub wygaśnięcie
stosunku prawnego, tj. Możliwości nabywania praw, zaciągania
zobowiązań mocą własnego działania.
Pełna zdolność prawna
Częściowa zdolność prawna
Brak zdolności prawnej
Czynniki ograniczające zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych (W
Polsce od średniowiecza do XX wieku)
- Niewola (jeniec wojenny w starożytności, małżeństwo z niewolnikiem,
osoba niewypłacalna, urodzenie w rodzinie niewolników, do końca
średniowiecza niewolnictwo w Polsce wygasało, niewolnik jest
przedmiotem a nie podmiotem prawnym)
- Stan
- Cześć
- Cudzoziemskość
- Religia
- Wiek
- Płeć
- Zdrowie
- Marnotrawstwo
Do tego wyżej
Ograniczenia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych z uwagi na
stan społeczny
- Szlachta (wykonywanie zawodów nieszlacheckich)
- Duchowieństwo (obrót nieruchomościami, sprawowanie opieki,
zawieranie małżeństw, sporządzanie testamentów na rzecz
duchownych)
- Mieszczaństwo (obrót nieruchomościami, demonstrowanie dobrobytu)
 - Chłopi (nabywane dóbr ziemskich, opuszczanie wsi, rozporządzanie
mieniem na wypadek śmierci, wybór zajęcia, zawarcie małżeństwa,
zaciąganie zobowiązań itp.)
- Monarcha (zawieranie małżeństw, wyjazd za granicę, swoboda
wyznania)
Do tego wyżej
Szlachta
Osobę niższe stanem nie mogą dziedziczyć po osobie stanu wyższego, dzieci z
małżeństwa różnych stanów nie dziedziczą stanu wyższego. Indygenat to
nadanie szlachectwa polskiego obcokrajowemu szlachcicowi. Od 1612
wymagane było posiadanie ziemi w Polsce w przeciwnym razie traci indygenat.
Skartabellat to nie pełne szlachectwo, dopiero w trzecim pokoleniu nabywane
było pełne szlachectwo. W 1775 zniesiono częściowo zakaz wykonywanie
zawodów nie szlacheckich.
Duchowni
Martwa ręka kościoła, nieruchomości zawsze zostawały w majątku kościoła,
szlachta z tym walczyła wprowadzając amortyzacje.1635, 1726, 1764, 1768
były to konstytucje sejmowe przeciwko nabywaniu przez kościół
nieruchomości. Wyjątkiem był moment, kiedy sejm się zgadzał oraz kiedy były
to drobne darowizny, było to wymierzone w największe majątki kościelne.
Jeżeli jakaś nieruchomość była zawarta w testamencie to musiał on w
przeciągu 3 lat odsprzedać tą nieruchomość.
Mieszczaństwo
Traktowani przez szlachtę jako konkurencja polityczna i gospodarcza. Dopiero
w pod koniec wieku XVIII mieli ograniczoną władzę. Szlachta podjęła decyzje w
formie uchwał sejmowych które stopniowo zaczęły uderzać w mieszczaństwo.
Mieszczanie u schyłku XV wieku mieli zakazy nabywania nieruchomości
ziemskich, po czym musieli oni w terminie 4 lat odsprzedać nieruchomości.
Występowały wyjątki w 1611 roku konstytucja sejmowa wyjęła spod tego
zakazu mieszczan krakowskich potem również Toruń i Lwów. W 1768 uzyskali
oni prawo do dzierżawy nieruchomości ziemskich. W 1775 roku w Księstwie
litewskim zniesiono tez zakaz. W Polsce dopiero Konstytucja 3 maja znosiła ten
zakaz. Demonstrowanie dobrobytu, był zakaz dla mieszczaństwa, aby ci
ubierali się bogato i demonstrowali swoje bogactwo, była to konstytucja z 1613
roku Lex sumptuaria. W miastach prywatnych można było to robić tylko w
asyście pana miasta.
Chłopi
Żadnych zdolności prawnych, wewnątrz swojego stanu mieli jakąś tam
swobodę, była ona stopniowo ograniczana. Wszystkie czyności prawne były
uzależnione od swojego pana. Zakaz opuszczania wsi, w XVII i XVIII wieku
powszechnym zjawiskiem było zbieganie ze wsi. Chłop był uzależniony od
swojego pana zajęciem jakim się parał. Zawarcie małżeństwa tylko za zgoda
pana. Zakaz zarządzaniem majątkiem w drodze testamentu. Zobowiązania
tylko od swojego pana, chyba że ten mu pozwolił inaczej. Nie było to
niewolnictwo tylko poddaństwo/pańszczyzna.
Monarcha
Od 1573 roku zawieranie małżeństwa to decyzja senatu. Sejm udzielał zgody
wyjazdu za granicę. Król był zmuszony do zmiany religii na rzymskokatolicką.
Czynniki ograniczające zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych
• Niewola
• Stan
• Cześć
• Cudzoziemskość
• Religia
• Wiek
• Płeć
• Zdrowie
• Marnotrawstwo
Utrata lub brak czci
Przyczyny
• Naganne postepowanie - przestępstwo (złamanie szlacheckiego słowa)
• Skazanie na kary hańbiące
• Wykonanie hańbiącego zawodu (kat, prostytucja, zawodu brudnej
roboty np. Hycel, czyściciel ulic, owczarz czy młynarz, u szlachty praca
fizyczna)
 • Herezja – apostazja (edykt wieluński 1424 roku, są to czasy
średniowiecza, a apostazja to odstąpienie od wiary katolickiej, osoba
taka była skazywana na kare banicji)
• Nieślubne urodzenie (między innymi bękarci)
Skutki
• Zakaz występowania w roli świadka (W sądzie)
• Zakaz dziedziczenia
• Zakaz testowania (zakaz sporządzenia testamentu)
• Utrata praw posagu
• Zakaz piastowania urzędów
Ograniczenia prawne cudzoziemców
• Zakaz sprawowania urzędów i godności ziemskich (1573 artykuły
henrykowskie)
• Brak dostępu do służby wojskowej
• Prawo kaduka i prawo detraktu (bezdziedziczny spadek, 1569
dopuszczono wywiezienie majątku przez rodzinne cudzoziemca,
warunkiem było pozostawienie 1/10 tego majątku, to jest prawo
detraktu, 1776 rok w prawach kardynalnych, zezwalały one na
roszczenia do spadku do 8 pokolenia według konduktancji rzymskiej)
• Zakaz nabywania nieruchomości ziemskich (w 1588 roku cudzoziemiec
miał nakaz sprzedania nieruchomości w czasie 3 lat, potem ci co uzyskali
indygenat nie musieli tego robić, zakaz ten został zniesiony w 1775 roku)
• Ograniczenie wolności handlu (wybrane miasta miały przywileje do
handlu z cudzoziemcami, prawo składu względne, czyli np. Przez 3 dni
musiał wystawiać swój towar oraz prawo składu bezwzględne, gdzie
musiał sprzedać cały towar)
• Główszczyzna płacona na rzecz panującego (kara pieniężna która
dopuściła się zabójstwa płaci na rzecz ofiary)
Prawo gościnności dla cudzoziemców nakładało obowiązek zapewnienia
bezpieczeństwa przez gospodarza.
Jeśli dojdzie do sporu pomiędzy miejscowym a cudzoziemcem to w takim
przypadku zostawały powoływane do życia sądy gościnne który zwoływane
były poza terminami zwykłych sądów.
Herezja
Wszystko to co niezgodne z nauką kościoła katolickiego było herezją, osoby
takie byli skazywani na kare śmierci i konfiskatę majątku. 1424 edykt wieluński
na mocy którego to co wyżej np. Bracia polscy
Reformacja
Protestanci nie byli ograniczani w żaden sposób, w Mazowszu przed
inkorporacją była dyskryminacja protestantów. Do końca wieku XVIII
ograniczenia protestantów dotyczyły praw politycznych.
Religia rzymskokatolicka była uprzywilejowana.
Ograniczenia i przywileje prawne ludności żydowskiej
• Ograniczenia
- Zakaz sprawowania godności i urzędów
- Nakaz zamieszkiwania tylko w wyznaczonych dzielnicach miast
- Zakaz nabywania dóbr ziemskich (gminy żydowskie)
- Zakaz udzielania pożyczek pod zastaw oraz zabezpieczenia wierzytelności
wekslami
- Zakaz zawierania małżeństw z chrześcijanami
- Zakaz zatrudniania chrześcijańskiej służby
• Przywileje
- Prawo udzielania oprocentowanych pożyczek (lichwa)
- Szczególna ochrona prawa karnego (wyższa główszczyzna)
- Uprzywilejowana pozycja procesowa (sąd wojewodziński, sędzia
żydowski, ławnicy którzy byli żydami, był to specjalny sąd, gdzie żydzi byli
sprawą pozwaną, ostrzegał sprawę według prawa żydowskiego)
1264 roku książę B. Wstydliwy zapewnił szczególny status prawny dla żydów
(statut wielkopolski/konstytucja dla żydów), potem Kazimierz Wielki poparł ten
statut. W XVIII wieku powstała propozycja konwersji, była to oferta przejścia na
religie rzymskokatolicka w zamian oferując im szlachectwo. Ograniczenie
handlu poza miastami.
Tatarzy/Mongołowie
Byli wyznania islam, podobne zakazy jak żydzi, mieli wolność obrządku, cieszyli
się uznaniem ze strony hetmanów, dowódców wojskowych. Często brano ich
do wojska.
Wpływ wieku na zdolność do czynności prawnych
 1. Nieletność
• 0-7 lat - dzieciństwo (opieka faktyczna matki)
- Brak zdolności do czynności prawnych
• 7 lat – 12/15; 13/18; 20 lat - małoletność (dziewczynki zostają przy
matce i uczą się kobiecości, chłopcy przechodzą pod opiekę
ojca/mężczyzny)
- Ograniczona zdolność (drobne czynności prawne)
2. Pełnoletność (lata sprawne) na podstawie wyglądu fizycznego
• Do 24 lat
- Brak zdolności w zakresie czynności rozporządzania majątkiem
nieruchomym
• Od 24 lat – lata mądre/roztropne/dojrzałe
- Pełna zdolność do czynności prawnych
• 60-70 lat – lata starcze
- Ograniczenia w zakresie opieki i służby wojskowej (mogła domagać się
opiekuna)
Instytucja dodawania lat, osoba będąca nieletnia mogła osiągnąć status osoby
pełnoletniej ze względu na szczególne wyjątki rodzinne np. Ma rodzeństwo a
rodzice nie żyją. Starsze osoby były eliminowane przez Słowian kiedyś.
W XIX wieku podniesiono pełnoletność do 21 roku życia. W przypadku
małżeństw można było obniżyć ten wiek. Kodeks napoleona mówi ze
mężczyzna, który nie ma 30 roku życia musi prosić o zgodę rodziców, kobieta
25, potem obydwoje 30. Kodeks cywilny królestwa polskiego mówi ze po 80
roku życia nie można zawierać małżeństw.

1775 ubezpieczenie sierot i wdów, każda kobieta, która jest wdową sad
powinien przydzielić jej kuratora.

Ograniczenia i przywileje prawne kobiet

• Ograniczenia
- Asysta mężczyzny (męża, ojca, brata)
- Zakaz samodzielnego rozporządzania nieruchomości
- Ograniczenie prawo dziedziczenia
- Ograniczone prawa opieki i adopcji
 - Ograniczenie władzy rodzicielskiej
- Brak praw politycznych (dopiero w 1918 roku)
• Przywileje
- Przywilej niestawiennictwa w sądzie (traktowane również jako
ograniczenie)
- Ustanawianie zastępcy poza siedziba sądu
- Wydłużony okres dawności (kobieta była przez dłuższy okres czasu
chroniona przez prawo, generalnie lata 3, u wdów 6, mężatek 10 a
zakonnice 20)
- Okres ochronny dla wdów (nie można pozywać do sądu po śmierci męża
przez 1 rok i 6 niedziel)
Jeżeli zona złoży oświadczenie w sądzie bez mężczyzny jest ono nieważne, ojca
i bracia decydują o darowiźnie kobiety, to mąż decyduje o majątku zony, może
pełnić tylko opiekę nad swoim dzieckiem, ojciec decyduje o losie dzieci.

Zarówno osoby chore psychicznie i fizycznie miały ograniczenia do zdolności

prawnych, nie rozróżniano tego. Osoby takie były wykluczone ze społeczności.
Kaleki nie mogły być opiekunami. Osoba, która nie mogła samodzielnie wejść
na konia nie mogła sporządzać darowizny. W 1523 roku formuła procesu
zmieniła podejście do osób chorych fizycznie np. Kalek nie były już ograniczane
do zdolności prawnych. Osoby chore psychicznie były traktowane jako ludzie
drugiej kategorii. W 1638 roku uchwalono konstytucje sejmową o kuratoriach
w której dostrzeżono choroby psychiczne, zakładała ona, że najbliższa rodzina
mogła zwrócić się do króla o specjalną komisje lekarzy, którzy zajmowali się
osobami psychicznie chorymi, dokonywali oni inkwizycje, jeżeli stwierdzili ze
maja do czynienia z choroba psychiczna to w takiej sytuacji wyznaczana
kuratora. Osoba taka traciła część zdolności prawnych lub wszystkie. Kurator
reprezentował w sferze prawnej taką osobę chorą psychicznie, zarządzał on
majątkiem chorego w taki sposób, aby nie doznał on uszczerbku, prowadzenie
przed sądem spraw osoby ubezwłasnowolnionej, dobrze traktować chorego
dając mu wikt i opiekunek, czynić wszystko co należy do zadań dobrego i
wiernego kuratora. Takie osoby miału przymusowe leczenia w specjalnych
przybytkach, jeżeli udało się ją wyleczyć to można było uchylić
ubezwłasnowolnienie.
Marnotrawstwo należy rozumieć jako prowadzenie majątku w taki sposób ze
powodował on zawsze straty np. Rozprzedanie majątku. Wprowadzono zasadę,
że osoba, której czynności prowadza do spadku wartości majątku można było
ubezwłasnowolnić i objąć opieką kuratora. Oznaczało to uznanie takiej osoby
za marnotrawcę.

Osoba prawna - sztuczny byt prawny uczestniczący w obrocie prawnym na

podobnych zasadach jak osoby fizyczne
Koncepcje osoby prawnej
1. Koncepcje kościoła katolickiego
- Usynowienie Chrystusa (osoba, która chciała wesprzeć kościół
pieniędzmi dawała te pieniądze na konto Jezusa Chrystusa, a nie na rzecz
świętego. Zostało to zrobione dlatego że po śmierci duchownego
pieniądze mogły trafić gdzieś indziej. )
- Adopcja świętego patrona (to co wyżej tylko skorygowane ze względu na
kontrowersje)
- Osoba moralna (to co wyżej tylko że tym razem darowizna przechodziła
na osobę moralną np. Jakaś instytucja)
2. Koncepcja miast włoskich (została ona opracowana w średniowieczu w
Italii. Glosatorzy wypracowali koncepcje statusu prawnego społeczności
miejskich. W odniesieniu do tych miast zaczęto je stosować jako osoby
fizyczne np. Kupcy zawierali umowy z miastem)
3. Koncepcja naturalnoprawna (zapoczątkowane podczas wypraw
geograficznych. Tworzyły się spółki, które zrzeszały ze sobą daną liczbę
ludzi, którzy inwestowali w wyprawy i potem czerpali zyski np. Kompania
wschodnio indyjska.)

Rodzaje osób prawnych

• Osoby zbiorowe (korporacje; communitas) - związek osób fizycznych
realizujących wspólny cel
- Związki polityczno-terytorialne (miasta, państwo)
- Organizacje religijne (parafie, bractwa, zakony)
- Ciała naukowe (uniwersytety)
- Organizacje rzemieślniczo-kupieckie (cechy, gildie, spółki handlowe)
 • Zakłady (fundacje) - majątek przeznaczony na określony cel

Tryby powstawania osób prawnych

• Tryb koncesyjny (początkowo jedyny tryb powstawania osób prawnych
do XIX wieku)
• Tryb zgłoszeniowy/rejestracyjny (wymagane było zgłoszenie
odpowiedniego wniosku np. Wymagana potwierdzenia zgromadzenia
odpowiedniego kapitału, nie uzależniano tego od czyjeś zgody, woli)
• Tryb normatywny/erekcyjny (tryb wyjątkowy, uchwalony musi być akt
prawny, cała ustawa, która powoływałaby jakąś osobę prawną np.
Uniwersytet)
Osobowość prawna państwa
• Królestwo Polskie (Regnum Poloniae) - XIII wiek
• Korona Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae) - XIV wiek
1. Zasada niepodzielności i niezbywalności terytorium
2. Zasada integralności terytorialnej (kładziono nacisk na odzyskanie ziem
historycznie polskich)
3. Zasada suwerenności (król jest cesarzem w swoim własnym królestwie,
król powinien zachować niezależność od czynników zewnętrznych,
uniezależnienie się od papiestwa czy zakonu krzyżackiego)

Prawo małżeńskie (prawo prywatne)

Prawo małżeńskie osobowe - dziedzina prawa regulująca sposób zawarcia
małżeństwa, jego ustania oraz stosunki osobowe między małżonkami w trakcie
trwania małżeństwa/prawo wyznaniowe (Religia chrześcijańska)
Prawo małżeńskie majątkowe - dziedzina prawa regulująca funkcjonowanie
stosunków majątkowych między małżonkami w trakcie trwania małżeństwa
oraz losy majątku po ustaniu małżeństwa/prawo świeckie.
Małżeństwo - regulowany przez prawo trwały związek osób fizycznych mający
na celu założenie rodziny.
Małżeństwo jest to uregulowany przez prawo trwały związek osób w celu
założeniu rodziny, kiedyś nazywany swadźba. Związek kobiety i mężczyzny.
Snębić to poślubić kiedyś. Był to związek nierozerwalny, nawet przed
chrześcijaństwem w Polsce np. W kulturze Słowian kobieta również z mężem
kładła się na stosie, gdzie palono zwłoki męża, ale to niektórzy Słowianie tak
robili. Jedyne dozwolone małżeństwa to małżeństwa monogamiczne co znaczy
tylko jedna kobieta i mężczyzna. Wcześniej przed chrześcijaństwem była
agamia (bezżeństwo/bezwład płciowy) nie łączono się w związki a współżycie
miało charakter stadny, było to zjawisko prymitywne przed powstaniem
jakichkolwiek cywilizacji.
Etapy kształtowania się małżeństwa monogamicznego
1. Agamia - (bezżeństwo/bezwład płciowy) nie łączono się w związki a
współżycie miało charakter stadny, było to zjawisko prymitywne przed
powstaniem jakichkolwiek cywilizacji.
2. Poligamia – charakterystyczna dla wielu rodzajów kultur. Ma charakter
trwały. Poliandria to małżeństwo jednej kobiety i wielu mężczyzn.
Poligynia na odwrót. W Polsce, Czechach i na Rusi istniał taki system. W
islamie ta zasada obowiązywała na bliskim wschodzie i w kulturach w
Ameryce. Starożytne byty były w związkach poligamicznych. Poliandria
braterska oznacza to, że bracia brali za żonę te same kobiety.
Snochactwo to zwyczaj, kiedy kobieta była wybierana za żonę
nieletniego, wtedy teść utrzymywał z nią stosunki a potem jego syn.
3. Monogamia – religia chrześcijańska wprowadziła to na ziemie polski. Na
-przełomie XI i XII wieku zaczęła ona wkraczać i wypierać poligamie.
Świeckie formy zawarcia małżeństwa (oparte wyłącznie na zwyczajach)
wymienione chronologicznie
1. Wspólne zamieszkanie i pożycie
2. Porwanie (raptus puellae) - mężczyzna poszukiwał przyszłej żony spoza
swojej społeczności. Porwania miały charakter zbrojnego porwania bez
wiedzy rodziny przyszłej panny i jej zgody. Słowo żenić znaczy gonić lub
zająć. Pojąć za żonę znaczy pojmać lub złapać. Z czasem traktowane jako
przestępstwo karane śmiercią. Statut 1494 roku mówił, że osoba taka
traciła cześć.
3. Kupno (venditio) - kałym, czyli okup. Porywacz płacił rodzicom, aby ci się
nie mścili. Swadziebny podarek, czyli jakaś drogocenna rzecz np. Bydło.
Od porwania i okupu nastąpiła ewolucja i mężczyzna stawiał się u
rodziców i robili oni transakcję kupna (swadziebnego podarku). Była to
forma rekompensaty utraty siły roboczej. Umowa kupna sprzedaży była
 zawierana pomiędzy rodzicami a przyszłym panem młodym lub jego
rodzicami, kobieta była tylko przedmiotem tej sprzedaży. Były znane
jeszcze w XIII wieku na pomorzu i na Litwie.
4. Umowa formalna - pojawił się wtedy, kiedy pojawiła się gwarancja takiej
umowy. Obowiązywał do XV wieku w Polsce. Można podzielić ją na dwie
etapy
• Zmówiny(swatanie) – u rodziców panny młodej pojawiali się swaci, byli
to często bracia lub przyjaciele i pertraktowali w sprawie warunków
zawarcia małżeństwa. Akt zmówin przynosił skutek zobowiązania
zawarcia małżeństwa. Pojawia się osoba dziewosłęba. Jest to starosta
zwadziebny. Była to osoba, która przewodziła małżeństwu. Była to
osoba, która cieszyła się dużym mirem w danej społeczności. Nie brano
pod uwagi zdania pani młodej. Wręczało się zadatek, często był to
pierścionek. Kobieta dawała wianek.
• Zdawiny - miały charakter demonstracyjnego, publicznego aktu
dokonania umowy.
- Wydanie panny (odbywało się to w domu panny młodej, pan młody w
asyście swatów łapali uciekającą pannę młodą, kiedy złapał on swoją
wybrankę dziewosłęb zawiązywał im ręce, po czym rodzice udzielali im
błogosławieństwa, symboliczne uderzenie w twarz, obcięcie warkocza,
rozplatanie warkocza)
- Przenosiny (przeprowadziny, mężczyzna przeprowadzał swoja żonę przez
wioskę publicznie do swojego domu)
- Wieńczyny (pokładziny, konsumpcja tego małżeństwa, dopiero po tym
można było mówić o dokonaniu umowy i wypłacie posagu)
Kanoniczna forma zawarcia małżeństwa
Warunki zawarcie małżeństwa
• Brak przeszkód małżeńskich
• Zgodne oświadczenie woli nupturientów (zasada consensus facit nuptias
czyli zgoda rodzi małżeństwo, oświadczenie woli kobiety i mężczyzny o
wstąpienie w związek małżeński, to różni tą formę od formy świeckiej)
• Zawarcie małżeństwa w obecności osoby duchownej (formalnie od 1215
roku warunek taki obowiązuje)
Etapy zawarcia małżeństwa
 1. Zaręczyny (zrękowiny - sponsalia de futuro) stanowią zobowiązanie
małżeństwa w przyszłości. Nie oznacza to jeszcze aktu zawarcia
małżeństwa. Zerwanie zaręczyn bez konkretnego powodu wiązało się z
odszkodowaniem nadanym przez sąd.
2. Zapowiedzi (proclamationes) 4 sobór 1215 roku. W celu wykrycia
przeszkód małżeńskich zaślubiny powinny zostać ogłoszone z dużym
wyprzedzeniem w parafiach w których małżonkowie zamieszkiwali, trzy
krotnie. 1394 rodzina królewska została zwolniona z zapowiedzi, w 1406
roku szlachta wystąpiła z roszczeniem, aby zapowiedzi zostały usunięte
dla osób znanych duchownemu. W 1409 roku na synodze łęczyckim, aby
biskupi mogli udzielać zwolnień z zapowiedzi. Potem skrócono z
zapowiedzią z 3 razy do 1. 1423 roku kościół zrezygnował z tego wymogu
w stosunku do szlachty.
3. Zaślubiny - 1459 wymagana była liczba świadków (5), 1563 zostało to
ograniczone do 3 osoób,1576 synog piotrkowski potwierdził to co
wcześniej, tylko że 2 świadków. Zaślubiny królewskie mogły mieć miejsce
bez króla, zamiast tego był wysoki dostojnik.
Przeszkody małżeńska - jest to okoliczność, która nie zezwala na zawarcie
związku małżeńskiego
• Czasowe i trwałe (przeszkoda wieku jako czasowa, przeszkoda czasu
zakazanego, czyli okresy, kiedy zawarcie małżeństwa jest nie możliwe np.
Wielki piątek. Przeszkody trwałe to takie jak np. Pokrewieństwo, brat i
siostra nigdy nie będą mogli zawrzeć małżeństwa, ma charakter trwały)
• Względne i bezwzględne (względne mogą być uchylone przez biskupa, a
bez względne nie mogą)
• Jednostronne i dwustronne/wzajemne (jednostronne to takie które
dotyczą tylko jednej osoby i powodują całkowity brak zdolności
małżeńskiej np. Za młody wiek. Wzajemne to takie, kiedy dwie osoby nie
mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa w konkretnych przypadkach np.
Siostra i brat)
• Zrywające i wzbraniające (zrywająca to taka która powoduje nieważność
małżeństwa w każdym przypadku. Wzbraniające to takie, gdzie
małżeństwo po zawarciu przeszkody wzbraniającej jest ono ważne, ale
pociąga za sobą konsekwencje.
• Przeszkody zrywające to Wiek, niezdolność małżeńska, czyli impotencja,
ale nie bezpłodność, bigamia, ale nie bigamia następcza tylko
 równoczesna, różnica wyznań, ale chodzi o wyznania nie chrześcijańskie,
wyższe święcenia kapłańskie, pokrewieństwo naturalne do 7 stopnia
pokrewieństwa komputancji kanonicznej, w 1215 roku ograniczono tą
przeszkodę do 4 stopnia, w 1918 ograniczono do 3 stopnia,
pokrewieństwo duchowe zachodzi pomiędzy chrzestnymi,
powinowactwo, czyli w momencie kiedy żona umiera to nie można wziąć
ślubu z jego siostrą, adopcja czyli nie można adoptować córki aby wyjść z
nią za mąż, porwanie panny, wady oświadczenia woli, czyli celowe
wprowadzenie w błąd np. Dwóch podobnych do siebie bliźniaków,
przymus zwany bojaźnią, kiedy jedna z osób jest zmuszona do zawarcia
małżeństwa. Lewirat ze starego testamentu to sytuacja, kiedy w
przypadku śmierci męża brat była zobowiązany wziąć za małżonkę
wdowę po swoim bracie, było to zabronione. Przyzwoitość publiczna to
zawarcie związku pomiędzy mężczyzną a nieślubną córką jego żony.
• Przeszkody wzbraniające to brak zgody rodziców, najczęściej panny
młodej, brak zgody pana, przeszkoda czasu wzbraniającego, czyli
momentu, kiedy nie można zawierać małżeństw np. Wielki piątek,
różnica stanu społecznego (małżeństwa morganatyczne) i różnica
wyznań chrześcijańskich.
Małżeństwo tajne
Małżeństwo zawarte bez świadków i świętego
W 1563 sobór trydencki wprowadził zasadę zdolności małżeńską tylko w
przypadku udzielenia sakramentu w obecności duchownego.
Formy małżeństwa w wieku XIX
1. Forma laicka/Świecka
• Księstwo Warszawskie 1808-1815 (Kodeks Napoleona)
• Królestwo Polskie 1815-1826 (Kodeks Napoleona)
2. Forma mieszana
• Królestwo Polskie 1826-1836 (Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego)
• Zabór Pruski 1794 (Landrecht Pruski)
• Zabór Austriacki 1811 (ABGB)
3. Forma wyznaniowa
• Królestwo Polskie 1836 (Prawo o małżeństwie)
 Ustanie małżeństwa (chronologicznie)
1. Śmierć małżonka
2. Ustanie małżeństwa za życia małżonków
• Prawo świeckie
- Oddalenie żony (czyli wygnanie żony z domu np. Z powody bezpłodności)
- Sprzedaż żony (czyli umowa sprzedaży żony za jakąś kwotę)
- Śmierć domniemana (w przypadku zaginionego a potem zmarłego
mężczyzny, który jednak żył to małżeństwo i tak ustaje)
- Kara proskrypcji
- Rozwód (dopuszczany wyłącznie przez prawo świeckie, na ziemiach
polski do XVI wieku można było to robić bez zgody władzy duchownej,
tylko za zgodą małżonków na podstawie listów rozwodnych. Z czasem
wystarczyło oświadczenie ustne w obecności urzędnika. Potem o
rozwodzie decydował sąd, samo oświadczenie woli nie wystarczało.)
• Prawo kanoniczne
- Unieważnienie małżeństwa
- Rozwiązanie małżeństwa w szczególnych przypadkach
Przesłanki rozwodu
• Cudzołóstwo
• Przemoc fizyczna lub psychiczna
• Skazanie na ciężką karę
• Porzucenie
• Choroba
• Zmiana wyznania
• Nakłanianie do rozpusty lub prostytucji
• Niezgodne pożycie
Skutki rozwodu
• Można wziąć nowe małżeństwo
• 300 dni od ustania małżeństwa ustaje domniemanie ojcostwa
• Ustanie więzi majątkowej, nie dziedziczą po sobie
• Kobieta nie jest zobowiązana do utraty nazwiska męża
• Rozwód nie powoduje ustania władzy rodzicielskiej, chyba że sąd
zdecyduje inaczej.
Unieważnienie małżeństwa
Może występować w prawie świeckim i kanonicznym. Warunkiem
unieważnienia małżeństwa jest występowanie przeszkody małżeńskiej.

Skutki rozwodu działają od momentu rozwodu, a unieważnienie małżeństwa

działały zawsze
Rozwiązanie małżeństwa w świetle prawa kanonicznego
• Nieskonsumowanie małżeństwa (matrimonium non consumatum) nie
chodzi tu oto, że małżonkowie nie mieli okazji go skonsumować, ale
chodzi o to, że jeden z małżonków chce np. Wstąpić do zakonu. Taki
sposób był dopuszczalny do 1545 roku, czyli do soboru trydenckiego.
• Przywilej Pawłowy. Jeżeli jedna ze stron postanowiła zmienić wiarę to
może wystąpić z wnioskiem, aby rozwiązać małżeństwo. Znowu decyzje
podejmuje sąd papieski. Np. Jeden z małżonków przeszedł na islam.
To są jedyne wyjątki, gdzie kościół pozwalał na rozwód.
Jeszcze mamy separacje która powoduje ustanie stosunków małżeńskich, ale
małżeństwo cały czas istnieje (separatio a toro et mensa)
Skutki majątkowe zawarcia małżeństwa
• Wspólność majątkowa (prawo chełmińskie)
• Rozdzielność majątkowa (prawo magdeburskie)
• Powstanie trzech majątków
Majątek żony
System posagowy opiera się na wnoszonym przez kobietę majątku
zarządzanym przez męża.
• Wyprawa (szczebrzuch, paraphernalia) ruchomości, rzeczy osobiste np.
Klejnoty, kolczyki itd. Rzeczy gospodarstwa domowego np. Naczynia,
łyżki, obrusy. Poduszki, koce, pościel, meble, zwierzęta domowe. Były to
rzeczy ruchome.
• Posag (dos) odpowiadał swojej wartości części spadkowej po swoich
rodzicach, oznacza to, że nie przysługiwały jej żadne prawa spadkowe po
swoich rodzicach. Oświadczenie abrenunciacji jest to zrzeczenie się
spadków jej rodziców w przyszłości. Przedmiotem posagu były rzeczy
ruchome, nie było dużej różnicy pomiędzy posagiem a wyprawą, czasem
 było to jedno a to samo. Z czasem posag był wydawany w gotowiźnie,
czyli w gotówce. Ojciec wypłacał gotówkę dopiero po pokładzinach.
Przez to, że pieniądza było mało w obiegu to szlachta przekazywała córce
nieruchomości np. Kilka wsi nazywało się to zastawem wiennym.
Wszystko zależało to od zamożności rodziny, która wydawała córkę za
żonę. Np. Za córkę wojewody statuty Kazimierza wielkiego mówiły, że
trzeba dać 40 grzywien, czyli równowartość wsi. Trzeba było wskazać
podmiot do wydania tego posagu, zobowiązany był do tego ojciec, lecz
ruga koncepcja mówi o tym, że była to pewnego rodzaju powinność ojca.
Jedni mówią, że była to dobra wola ojca, a inni mówi, że można było się
nawet procesować w sądzie. Jeśli ojciec nie żył to był to obowiązek braci,
a dalej na męskich członkach rodziny. Każdy kto sprawował piecze na
majątkiem był do tego zobowiązany. Kobieta mogła utracić prawo do
posagu np. Jeżeli było zawarte małżeństwo morganatyczne, zgodziła się
na porwanie, zeznaje na niekorzyść rodziców w sądzie, zajmuje się
prostytucją, rodzice nie wyrazili zgody na małżeństwo. Kobieta mogła
zostać zmuszona do zwrotu posagu, kiedy np. Był to rozwód z winny
kobiet to posag wracał do rodziców lub trafiał w ręce męża, jeżeli
dopuściła się mężobójstwa, jeżeli wdowa ponownie chciała wyjść za mąż
za cudzoziemca to traciła połowę posagu (statut litewski)
• Wiano (reformacja, dotalitium) zabezpieczenie posagu na
nieruchomościach męża. Jeżeli kobieta przykładowo wnosiła 100
grzywien to mąż był zobowiązany obciążyć swoją nieruchomość
wysokością 100 grzywien, aby w chwili śmierci męża kobieta mogła
potem, gdyby tych pieniędzy nie było przejąć ową nieruchomość, wiano
zawsze było dwa razy większe. Było ono zabezpieczane listami
wianowymi. Był to dokument stanowiony zabezpieczenie majątku na
wypadek śmierć męża, ponieważ zarząd nad posagiem przejmował
mężczyzna.
- Oprawo
- Przywianek
Jeżeli wcześniej umrze żona to posag wraca do rodziny kobiety.
Jeżeli np. Cały majątek męża wynosił 1000 grzywien to nie można było dawać
posagu 500 grzywien, ponieważ mąż musiałby zabezpieczyć cały swój majątek i
po jego śmierci bliscy by nic nie dostali
 • Zawieniec (wieniec, crinile) było to wynagrodzenie dla wdowy po śmierci
męża w przypadku, gdy ten nie zdążył zabezpieczyć posagu, lub też było
to wynagrodzenie za utratę dziewictwa.
• Podarunek poranny (morgengabe, donum matutinum) w noc poślubną
mąż dawał choć nie musiał żonie jakiś podarunek, były to najczęściej
przedmioty ruchome np. Klejnoty
• Podarunek poślubny (donum speciale) podarunek dawany żonie w dniu
rocznicy.
Dopiero w XIX wieku przyjęto wspólny majątek męża i żony. Nie dziedziczyli oni
po sobie majątku w tym okresie.

Prawo rodzinne
Prawo rodzinne - dział prawa prywatnego regulujący stosunki prawne osobiste
i majątkowe między osobami spokrewnionymi
Pokrewieństwo naturalne – oparta na pokrewieństwie biologicznym relacja
kreowana przez szczególnego rodzaju akt prawny, łączącą dwie osoby fizyczne
mające wspólnego przodka.
Pokrewieństwo po mieczu, czyli od ojca, nazywamy ich agnatami
Pokrewieństwo po kądzieli, czyli od matki, nazywamy ich kognatami
Pokrewieństwa można mierzyć w liniach i stopniach
Mamy dwa sposoby liczenia w stopniach
Komputacja znaczy liczyć

Nie liczymy pierwszego wspólnego przodka

Korzystało z komputacji prawo małżeńskie i prawo spadkowe.

Pokrewieństwo naturalne jest udowadniane na podstawie aktów prawnych,
takich jak akt urodzenia dla matki, akt małżeństwa dla ojca, orzeczenia sądu w
sytuacji domniemaniu ojcostwa.
Kiedy pojawiły się księgi sądowe to obowiązkiem ojca było zgłoszenie
nowonarodzonego dziecka.
Później ojciec w urzędzie po 3 dniach od narodzin musiał to zgłosić.
Pokrewieństwo sztuczne – relacja łącząca dwie obce osoby, której prawo
nadawało charakter podobny do pokrewieństwa.
• Przysposobienie (adopcja) jest to taki rodzaj pokrewieństwa sztucznego
któremu prawo nadaje relacji pomiędzy dwiema osobami fizycznymi
które są sobie obce taki charakter jak u ojca i jego dziecku.
- Pełne
- Częściowe. Inaczej adopcja do herbu, poprzez adopcje Litwinów polska
szlachta zapewniała szlachcie litewskiej takie sama prawa, pierwsza taka
adopcja miała miejsce w 1413 roku, i był to akt unii Horodeckiej.
• Pobratymstwo (drużbowanie, adopcja braterska) była to adopcja
pomiędzy dwoma dorosłymi mężczyznami i relacja była taka jak
pomiędzy braćmi. Robiono to po to, aby wspólnie po sobie dziedziczyć,
aby stworzyć wspólnotę majątkową.
• Powinowactwo. Jest to relacja, która powstaje pomiędzy jednym z
małżonków a rodziną drugiego małżonka.
• Pokrewieństwo duchowe. Wywodzi się z prawa kanonicznego,
pokrewieństwo pomiędzy dzieckiem a chrzestnym. Osoby takie były
zobowiązane do niesienia sobie pomocy.
• Pokrewieństwo z piastowania (atałykat). Szlachta oddawała swoje dzieci
pod chłopów, którzy opiekowali się tym dzieckiem do 7 roku życia.
Potem attałyk czyli głowa tej chłopskiej rodziny była traktowana jako
drugi ojciec.
• Pokrewieństwo mleczna. Jest to pokrewieństwo bez żadnych skutków
prawnych. Była to sytuacja, kiedy jedna matka karmiła piersią nie swoje
dziecko, taka kobieta nazywana była mamką. Miało to bardziej charakter
moralny, etyczny.
Adopcja staropolska była aktem odwołalnym, obecnie prawo nie widzi czegoś
takiego, jest to decyzja nieodwołalna.
Tylko mężczyzna mógł adoptować w adopcji staropolskiej
Można było adoptować osoby pełnoletnie, dzisiaj tylko niepełnoletnie.
Kiedyś można było adoptować osobę starszą, dzisiaj osoba, która ma lat 20
może adoptować 3 letnie dziecko.
Dzisiaj adopcja służy, aby osoba adoptowana miała lepsze życie, jej interes jest
brany pod uwagę. Kiedyś był to interes osoby, która adoptowała kogoś. Były to
często osoby, bez potomka które chciały zabezpieczyć swój majątek.
Adopcja miała również cel polityczny.
Na Litwie obowiązywało prymactwo. Teść przyjmował do swojego domu zięcia,
czyli prymaka i następowała w ten sposób adopcja zięcia przez teścia.

Status prawny dzieci

Rodzaje dzieci
• Ślubne i prawe - dziecko urodzone w związku małżeńskim osób
wywodzących się z tego samego stanu np.
• Ślubne i nieprawe – dziecko urodzone w małżeństwie morganatycznym.
Np. Ojciec szlachcic i matka mieszczanka. Dziecku w takiej sytuacji będzie
miało prawa rodzica z niższego stanu.
• Nieślubne i prawe – dziecko urodzone przed ślubem i uprawnione przez
zawarte później między rodzicami małżeństwo. Takie dziecko zawsze
będzie dzieckiem nieślubnym. W 1578 roku szlachta uchwaliła
konstytucje zgodnie z którą dziecko urodzone przed ślubem zawsze było
nieprawe, wyjątkiem była możliwość wstąpienia do króla lub do sejmu,
aby je legitymować.
• Nieślubne i nieprawne – dziecko urodzone w związku pozamałżeńskim,
czyli z dwojga wolnych ludzi. Dziecko takie było piętnowane społecznie,
nie mógł taki bękart nie mógł nosić nazwiska swojego ojca, nie mógł
wstępować do stanu duchownego, nie mógł dziedziczyć, nie
przysługiwała mu główszczyzna, ich zeznania można było podważać, nie
mogły kandydować na urzędy.
Do wieku XIX zniesiono większość tych statusów.

Władza rodzicielska
To prawa i obowiązki rodziców. Jest to obowiązek sprawowania pieczy nad
dzieckiem, zapewnienie odpowiednich warunków do życia w ramach danego
stanu społecznego. Władza rodzicielska przysługiwała tylko ojcu, ale faktycznie
to matce do 7 roku życia, jeśli chodzi o chłopców. Ojcu przysługiwało prawo do
nieuznania dziecka. W XIX wieku powoli zaczął się ten układ zmieniać, gdzie
władza rodzicielska przysługiwała również matce.
Opieka – stosunek prawny łączący podopiecznego (pupila) z opiekunem,
mający na celu ochronę interesów pupila np. Ochrona majątku w spodku po
ojcu, aby nie został rozkradziony.
Przyczyny ustanowienia opieki
1. Wiek. Najczęstsza przyczyna. Dla osób, które ze względu na wiek nie
mają pełnych zdolności prawnych.
2. Płeć. W stosunku do kobiet, które nie miały niekiedy żadnych zdolności
prawnych.
3. Choroba fizyczna lub psychiczna. Choroby fizyczne uniemożliwiające
funkcjonowanie samemu.
Etapy ewolucji ustanowienia opieki
Pierwszy etap ustanowienia opieki polegał na podstawie listu opiekuńczego,
który sporządzany był przez ojca przed śmiercią.
Drugi etap to przejście do aktu publicznego, przez sąd i jego orzeczenie
decydowania, gdzie trafią dzieci
Trzeci etap, w XIX wieku powstaje rada familijna, która składała się z członków
rodziny, decydowali oni kto ma sprawować opiekę nad dzieckiem
Ostatni etap

Sposoby ustanawiania opieki

• Opieka testamentowa (ojcowska) ojciec przed śmiercią składał
oświadczenie woli przed przyszłym opiekunem. Ojciec mógł wskazać jako
opiekuna osobę, która nie była z nim spokrewniona.
• Opieka przyrodzona (naturalna) tutela legitima. Jeśli nie ma opieki
testamentowej to prawo do sprawowania opieki mieli najbliżsi krewni
męscy. W pierwszej kolejności przysługuje stronie po mieczu a potem po
kądzieli oraz osoby bliżej spokrewnione miały pierwszeństwo.
Ustanowione zostało to w 1523 roku. Jeśli braci było dwóch, rozstrzygał
to sąd, jeśli się nie pogodzili. W ostateczności braku męskich opiekunów
z każdej ze stron, opiekę mogła objąć kobieta.
• Lotunek. Inaczej licytacja. Miała ona za zadanie wyłonić najlepszego
kandydata spośród osób spokrewnionych i nie tylko. Chodziło tu o
wyłonienie osoby z największym majątkiem. Istniało to do XVI wieku. Nie
było pierwszeństwa pokrewieństwa.
• Opieka urzędowa tutela dativa. Jeśli nie było testamentu, ani bliskich to
monarcha nadawał opiekę z urzędu. Urzędnikami tymi byli najczęściej
wojewodowie. W 1571 przekazano opiekę pupili pod opiekę sądów.
• Opieka samowładna. Dotyczyła dzieci, które ukończyły 7 rok życia,
polegała ona na tym, że to dziecko wybierało sobie opiekuna, jeśli nie
było testamentu ojca. Było to bardzo rzadko stosowane.

Wymogi stawiane opiekunom

• Pełna zdolność do czynności prawnych
• Osiadłość, opiekun musiał być właścicielem majątku ziemskich na
wypadek nadużyć majątkowych pupila. Majątek tego opiekuna musi
mieć mniej więcej równą wartość majątku pupila. Później wprowadzono
wymóg by majątek opiekuna był w tym samym powiecie co majątek
pupila. Jedynym wyjątkiem w której nie była wymagana osiadłość była
opieka testamentowa.
• Tuziemskość, wykluczenie cudzoziemców.
• Zdrowie, chodziło o zdrowie umysłowe przede wszystkim, ale brano
również pod uwagę zdrowie fizyczne np. Głuchota czy nie mowa.
• Wymogi etyczne, statut litewski mówi ab opiekun był osoba cnotliwa i
pobożną.
• Zalety umysłowe, takie jak roztropność, cech, które uprawniają tą osobę
do zarządzania majątkiem.

Obowiązki i uprawnienia opiekuna

• Sporządzenie inwentarza majątku pupila, 1567 od tego momentu było to
prawo stanowione. Opiekun robił to w obecności dwóch członków
rodziny.
• Coroczne składanie rachunków z opieki, składana je w celu rozliczenia
opiekuna, jeśli ten robiłby coś nie tak np. Obciążenie majątku pupila.
• Zarząd majątkiem pupila, jest to główny cel ustanowienia opiekuna.
Musiał on w taki sposób zarządzać tym majątkiem, aby ten przynosił
pożytek. Nie mógł on tego majątku sprzedać. Wyjątkiem była sytuacja,
kiedy majątek od samego początku przynosił straty, wtedy mógł opiekun
wydać transakcję o charakterze alienacyjnym.
• Finansowanie utrzymania, wychowania i wykształcenia, jeśli chodzi o
wykształcenie to tylko wtedy, kiedy w rodzinie pupila była taka praktyka.
• Dochodzenie główszczyzny po zabitym ojcu pupila
• Kontynuowanie rozpoczętego przez ojca procesów sądowych
 • Wydanie za mąż podopiecznej tak jak by chciał tego ojciec i wydanie
posagu.
• Pobieranie wynagrodzenia.
W momencie, kiedy pupil otrzymał wszystkie zdolności prawnych opiekun
oddawał mu majątek, jeśli majątek ten był uszczuplony lub niewłaściwie
zarządzany to były pupil mógł się o to sądzić.

Wygaśnięcie opieki
• Osiągnięcie przez pupila pełnoletności
• Śmierć pupila lub opiekuna
• Wstąpienie pupila do klasztoru
• Wyjście pupilki za mąż
• W drodze wyroku sądowego za popełnienie nadużycia
• Zrzeczenie się opieki
Kuratela – opieka przyznawana, kiedy podopieczny ma ograniczoną zdolność
do czynności prawnych. Różnica pomiędzy opieką jest taka, że opiekun
współdziała razem z podopiecznym. Np. Osoby takie które chciały sprzedać
swój majątek musiały robić to w obecności kuratora/opiekuna.
Opieka sprawowana nad:
• Mężczyznami w wieku 18-24 (lata sprawne, ale nie dojrzałę)
• Starcami
• Osobami upośledzonymi fizycznie lub umysłowo. 1638 konstytucja o
kuratoriach.
• Marnotrawcami
• Wdowami, rozwódkami, pannami, 1775 konstytucja o wdowach.
• Dziećmi poczętymi - nienarodzonymi, kurator brzucha
• Osobami nieobecnymi, osoby, które są nieobecne długi czas w domu np.
Kupcy, pielgrzymi itp. Kurator wtedy dbał o interes majątkowy takiej
osoby.

Prawo spadkowe
Prawo spadkowe - dział prawa regulujący przejście ogółu praw i zobowiązań
majątkowych pozostałych po zmarłym (spadkodawcy) na określone osoby
(spadkobierców)
Dziedziczenie - sposób nabywania praw polegający na objęciu schedy, czyli
majątku zmarłego przez jego spadkobierców.
Niedział rodzinny (własność pospólnej ręki) - oparta na wspólnym zarządzaniu
przez członków rodu (rodzinny), nie podlegająca podziałowi własności
nieruchomości ziemskiej. Są trzy formy, ojcowski, braterski i korzystanie z tej
samej łąki. Każdy jest jednocześnie właściciel i nie może nim zarządzać.
Funkcjonował do XIV wieku.
Spadek - ogół praw i zobowiązań majątkowych pozostałych po zmarłym
(spadkodawcy), które przechodzą na określone osoby (spadkobierców)
Otwarcie spadku – moment śmierci spadkodawcy decydujący o:
• Kręgu spadkobierców
• Wielkości masy majątkowej, które będzie oddana do dyspozycji
spadkobierców
• Zobowiązaniach zaciągniętych przez spadkodawcę, które będą obciążać
następców
Systemy dziedziczenia
• Naturalne (beztestamentowe), później nazywane ustawowym. Zasady
dziedziczenia z góry ustalone, ustawodawca narzuca z góry określony
porządek. Sprzyja interesom krewnych spadkodawcy, opiera się przede
wszystkim na więzach krwi.
• Testamentowe, oparte na woli spadkodawcy. Najczęściej uderza w
krewnych. Ścieranie się interesów krewnych i spadkodawcy.
• Specjalne, szczególne sposoby dziedziczenia oparte na odrębnych
zasadach np. Umowy dożywocia małżeńskiego.
Wspólne mianowniki dla Europy, oddzielne systemy dziedziczenia dla stanów,
prawa kobiet w zakresie dziedziczenia były umniejszone, odrębność
dziedziczenia rzeczy ruchomych od rzeczy nieruchomych.
Rodzaje porządków dziedziczenia występujące w Europie
• Kręgi (klasy) system występujący na zachodzie Europy, dzielono
spadkobierców na trzy grupy, dzieci zmarłego, rodziców i małżeństwo.
• Parantele, brano pod uwagę coraz szersze kręgi spadkobierców
pochodzących od wspólnego przodka.
• Porządek rzymski, wymieniał następujące kręgi spadkobierców, wstępni,
wstępni i rodzeństwo, przyrodnie rodzeństwo i jego dzieci, pozostali
krewni.
• Porządek polski (wiek XVII)
- Zasada związku krwi, zgodnie z tą zasadą, dziedziczenie naturalne
przysługiwało jedynie osobą spokrewnionym.
- Zasada bliższości krwi, zgodnie z ta zasadą bliżsi krewni mają
pierwszeństwo przed krewnymi spokrewnionymi w dalszym kręgu.
- Zasada reprezentacji, czyli zasada wyobrażenia.

- Zasada wyłączenia małżonka, małżonkowie w polskim prawie ziemskim

nie dziedziczyli po sobie.
Kategorie krewnych dopuszczonych do dziedziczenia
1. Zstępni (zasada czwarcizny)
2. Rodzeństwo
3. Wstępni, czyli matka ojciec, dziadek, babcia. Po równych połowach. W
1778 roku połączono grupę 2 i 3, i dziedziczyli oni na zasadzie sukcesji
powrotnej. To co dostał od rodziców wracało do nich, a to co zarobił
było dzielone na rodzeństwo.
4. Krewni boczni, dochodzili w ostatniej kolejności do dziedziczenia,
stosunkowo późno, bo dopiero w XVIII wieku zaczęło to funkcjonować.
Krewni ojca dziedziczyli majątek ojcowski, a krewni matki macierzysty.
W przypadku braku jakiegokolwiek krewnego, majątek taki nazywany był
kadukiem i przechodził na ręce króla. Król zobowiązany był taki majątek
rozdzielić wśród najbardziej zasłużonych przedstawicieli szlachty.
Pozbawienie dziedzica praw spadkowych
• Niezdolność dziedziczenia – zachodzi wtedy, kiedy potencjalny
spadkobierca nie posiada zdolności prawnej do dziedziczenia. Np. Mamy
małżeństwo morganatyczne, ojciec szlachcic, matka mieszczanka,
dziecko nie może wtedy dziedziczyć po ojcu.
• Niegodność dziedziczenia – niezdolność dziedziczenia w danego majątku.
Jeżeli syn pozbawił ojca życia to jest on niegodny dziedziczenia po nim
majątku, córka, która zezwoliła na porwanie. Dzieci takich osób również
to dotyczy. Wynika to z mocy samego prawa.
• Wydziedziczenie, jeśli rodzic uzna za konieczne może on złożyć akt
wydziedziczenia. Są to na przykład jakieś wrogie kroki przeciwko
rodzicom.
Dziedziczenie w prawie miejskim
Dzielono na trzy części
• Gerada - córki, synowie ze stanu duchownego, krewne. Przedmioty
używane przez kobiety i przez nie dziedziczone.
• Hergewet – synowie, krewni męscy. Są to męskie przedmioty jak odzież,
zbroja itp.
• Dziedzictwo – spadkobiercy obojga płci. Są to wszystkie inne przedmioty
używane przez obie płcie, majątek ten dzielono po równo.
Pierwsza grupa dziedziczenia to zstępni, potem wstępni, potem krewni boczni
do 3 stopnia, potem krewni boczni, gdzie decyduje stopień pokrewieństwa, na
końcu jest małżonek którego nie ma w prawie ziemskim.
Mąż dziedziczył po żonie ruchomy posag w ½ lub 1/3. A żona w ¼
W prawie wiejskim różnica jest taka, że kobiety dziedziczą na równi z
mężczyznami. Spadkobranie dzieli się na 3 grupy, zstępni tylko synowie i córki
później, potem rodzeństwo i na koniec krewni boczni.
Testament – jednostronne i odwołalne rozporządzenie majątkowe
spadkodawcy na wypadek śmierci
 • 1254 – zjazd w Łęczycy - swoboda dysponowania majątkiem na wypadek
śmierci
• 1447 – sejmik krakowski – zasada trzecizny
• 1505, 1510, 1519 – zakaz zapisywania w testamencie nieruchomości
dziedzicznych bez zgody sejmu
• 1447 – dokonywanie dyspozycji przed sądem (nieruchomości); w
obecności świadków (ruchomości)
• 1726 - obowiązek zachowania formy pisemnej
Kaduk – bezdzietny majątek pozostawiony przez zmarłego, który nie miał
potomstwa, krewnych i nie rozporządził nim aktem swojej ostatniej woli.
Testament wojskowy - składany w obecności dwóch świadków w chwili
zagrożenia np. Przed bitwą, po śmierci świadkowie tacy zeznają to hetmanowi.
Testament w prawie miejskim
1. Publiczny, składany do ksiąg miejskich
• Zamknięty - osoba, która go składa przynosi przed obrady ławy miejskiej
zapieczętowany dokument, a następnie przekazywano go do ksiąg
miejskich.
• Otwarty - osoba, która chciała go złożyć również go przynosiła przed
rade, odczytywany i składany do ksiąg.
• Ustny - osoba przychodziła i zeznawała do akt miejskich swoją wole.
2. Prywatny - nie był składany publicznie, oraz nie był składany przed
organem publicznym, warunkiem było 7 świadków i ich podpis.
3. Szczególny
• Wspólny - co najmniej dwóch spadkodawców w jednym akcie
ustanawiało wspólnego spadkobiercę.
• Wzajemny - również jeden akt prawny, obie strony czyniły siebie
wzajemnie spadkobiercami.
Dziedziczenie specjalne
• Dożywocie wzajemne (advitalitas mutua) - akt prawny, na mocy którego
małżonkowie zapisywali sobie wzajemnie prawo do dożywotniego
użytkowania wspólnego majątku na wypadek śmierci jednego z nich. Nie
jest to prawo własności, jest to jedynie prawo do dożywotniego
użytkowania.
 • Dożywocie jednostronne (advitalitas simplex) - akt prawny, na mocy
którego jeden z małżonków zapisywał drugiemu prawo do dożywotniego
użytkowania wspólnego majątku na wypadek swojej wcześniejszej
śmierci. Nie jest to prawo własności, jest to jedynie prawo do
dożywotniego użytkowania.
• Darowizna wzajemna na wypadek śmierci XVIII wiek (donatio reciproca)
- akt prawny, na mocy którego bezdzietni małżonkowie zapisują sobie
wzajemnie na własność majątek na wypadek śmierci.
• Ordynacja – instytucja prawna wiążąca majątek (lub jego część) jako
całość niepodzielną i niezbywalną, przez wyłączenie tego majątku spod
ogólnych zasad obowiązującego prawa spadkowego i poddanie go
odrębnym zasadom dziedziczenia.
Prawa spadkowe spadkobierców zostają zawieszone w czasie, a nie pozostają
oni od nich odsuwani.
Jeżeli wdowa lub wdowiec wyjdzie ponownie za mąż to spadek wraca do
rodziny spadkodawcy. Dożywocie to ustaje.
Etapy ordynacji
- Pozwolenie ze strony króla, sejmu i senatu na utworzeni takiej ordynacji
- Sporządzenie aktu fundacyjnego
- Aprobacja sejmu na wejście w życie takiej ordynacji
Pierwsza ordynacja miała miejsce w 1370 roku.
Jedna z największych jest z 1609 roku, ordynacja księcia Janusza ostródzkiego
która obejmowała parędziesiąt miast i kilka set wsi.
Podstawowe zasady spadkobrania w ustawodawstwach wieku XIX
• Zasada formalnej powszechności praw spadkowych
• Zasada równości dziedziców
• Zasada liberalizmu
• Zasada indywidualizmu
• Zasada ochrony praw dziedziców koniecznych. Ochrona zstępnych, czyli
dzieci, aby dostały część majątku.
System ochrony dziedziców koniecznych
 • Rezerwa (kodeks napoleona) - część spadku (tzw. część nierozrządzalna),
wyłączona spod swobodnego rozporządzania w testamencie. Jeśli
dziedzic był jeden to ½, jeśli dwóch to 2/3 itd.
• Zachowek (ABGB) - część spadku, odnośnie do której, pominiętym w
testamencie spadkobiercom koniecznym przysługiwało roszczenie
pieniężne do spadkobiercy testamentowego, w wysokości należnego im
udziału spadkowego lub jego części.
W rezerwie ustawodawca z góry zabezpiecza dziedzica koniecznego, a przy
zachowku ustawodawca daje swobodę dziedzictwa majątku dla dziedzica
koniecznego, gdzie testator może zamiast majątku dać pieniądze, i tutaj w
zachowku, jeśli spadkobierca się nie będzie ubiegał o spadek to go nie
dostanie, musi się on ubiegać o to do spadkobiercy testamentowego.
Zachowek daje większą swobodę dla spadkodawcy, a rezerwa jest
wygodniejsza dla spadkobiercy koniecznego.
Kodeks napoleona podzielił dziedziców na dwie grupy; porządkowi i
nieporządkowi. Porządkowi to zstępni, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa oraz
wstępni. Jeżeli chodzi o zakres krewnych to jest 12 stopień pokrewieństwa
według komputacji rzymskiej. Nieporządkowi to dzieci naturalne które zostały
prawnie uznane, małżonkowie i państwo. Jeżeli zabrakło dziedziców
porządkowych wtedy wchodzili dziedzice nieporządkowi.
Dziedzice porządkowi otrzymywali spadek z mocy prawa. A nie porządkowi
musieli otrzymać orzeczenie sądowe.

Prawo rzeczowe
Prawo rzeczowe - dział prawa, regulujący zakres bezpośredniego władztwa
człowieka nad rzeczą oraz społeczne formy korzystania z rzeczy. Prawa
rzeczowe działają w stosunku do wszystkich (erga omnes), wszyscy muszą
respektować i szanować moje prawo do rzeczy. Numerus clausus praw
rzeczowych. Mamy dwie kategorie, prawo własności i ograniczone prawa
rzeczowe, są to prawa, które przysługują osobie trzeciej do cudzej własności.
Prawa te tyczą się rzeczy nie ludzi.
Rzecz - wyodrębnione w sposób naturalny lub sztuczny część przyrody,
posiadająca wartość materialną, która w stosunkach gospodarczych może
funkcjonować jak dobro samoistne.
Podział rzeczy
• Zmysłowe i niezmysłowe. Zdolność poznawcza człowieka. Są to rzeczy,
które można dotknąć i są to prawa np. Prawo autorskie.
• Ruchome i nieruchome (dziedziczne i nabyte). Jest to kryterium
mobilności. Rzeczy ruchome to wszystkie te które można było spalić za
pomocą pochodni. Unieruchomienie rzeczy ruchomych to np. Stado
koni. Koń to rzecz ruchoma a stado koni, gdzie jest ich więcej niż 10 to
jest to rzecz nieruchoma. Nieruchome to trwale związane z gruntem lub
nie mogą spłonąć. Rzeczy nieruchome dzielą się na dziedziczne i nabyte.
Dziedziczne to takie które przeszły przez jedno spadkobranie, a nabyte to
takie które zostały nabyte inaczej niż poprzez spadkobranie. Gotówka
ulokowana w jakąś nieruchomość lub pod zastaw stawała się
nieruchoma. W drugą stronę ścięte zborze staje się rzeczą ruchomą.
• Główne i przynależne. Rzecz przynależne mogą zostać odłączone od
rzeczy głównej, mogą zostać wprowadzone do obrotu. Jakiekolwiek
decyzje rzeczy głównej dotyczą też rzeczy przynależnej np. Staw to rzecz
główna a ryby w nim to rzeczy przynależne. Możemy wyłowić te ryby i je
sprzedać, jeśli sprzedamy staw to sprzedajemy też ryby w tym stawie.
• Jednostkowe i zbiorowe. Kryterium jest wartość przedmiotu w obrocie.
Rzeczy zbiorowe to taka rzecz, która jako całość zyskuje na wartości. Np.
Całą zastawa jest więcej warta niż suma wszystkiego oddzielnie.
• Zwykłe, szanowane i Poświętne. Kryterium jest funkcja. Rzeczy
szanowane to takie, które służą do publicznego użytku wszystkim np.
Mosty, księgi sądowe itp. Rzeczy Poświętne to rzeczy związane z kultem
religijnym np. Kielichy itd. Naruszenie rzeczy szanowanych czy
poświstnych wiąże się z podwyższonymi karami. Wszystkie inne rzeczy są
zwykłe.
• Zamienne i niezamienne. Zamienne to rzeczy oznaczone co do gatunku a
niezamienne to takie które są oznaczone co do tożsamości. Rzecz
niezamienna zawiera cechy indywidualne, które są niepowtarzalne,
jedyne w swoim rodzaju np. Dzieła sztuki.
• Podzielne i niepodzielne. Kryterium przeznaczenia danej rzeczy. Rzeczy
podzielne to takie której podział nie wpłynie na przeznaczenie tej rzeczy
np. Worek mąki. W przypadku rzeczy niepodzielnych rzecz taka straci
swoje przeznaczenie np. Krowa.
• W obrocie (in commercio) i poza obrotem (extra commercium) rzeczy w
obrocie to takie które są dopuszczone do obrotu legalnie, a te poza
obrotem to takie które są niedopuszczalne do obrotu. Mogą też być
 częściowo poza obrotem np. W I rzeczpospolitej były to nieruchomości,
ponieważ mogli je nabywać tylko szlachetnie urodzeni.
Posiadanie – faktyczne władztwo (corpus) nad rzeczą swoją lub cudzą,
połączone z wolą (animus) władana nią we własnym intresie. Posiadanie to nie
jest własność, posiadanie nie jest prawem.
Posiadacz samoistny - jest jednocześnie właścicielem
Posiadacz zależny - nie jest właścicielem
Posiadanie nie równa się dzierżenie
Ochrona posiadania
• Proces petytoryjny (petitio – skarga), osoba, której posiadanie zostało
naruszone może zwrócić się do sądu w celu ochrony swojego posiadania.
Był to proces wszechstronny. Chodziło o to, aby sąd ustalił dokładnie
komu do czego należy się prawo do rzeczy.
• Proces posesoryjny (possesio – posiadanie), wykształcił się z
petytoryjnego. Sąd tutaj tylko rozstrzyga, czy posiadanie było słuszne czy
nie słuszne przez co proces ten trwa krócej. W tym procesie strony nie
przedstawiały żadnych dokumentów.

Własność - prawne władztwo nad rzeczą, najszersze, najpełniejsze prawo

rzeczowe (posiadanie wieczyste, dziedzictwo dominium, haereditias,
proprietas)
Własność niedzielna
Własność feudalna
• Własność pełna (alodialna)
• Własność zależna
- Własność lenna
- Własność podzielna (zwierzchnia i podległa). Własność podzielona to
ziemia, którą pan nadaj chłopom będąc cały czas jej właścicielem. Dla
chłopa wtedy jest to własność podległa. Własność podzielona oznacza
dla chłopa, że nie może jej sprzedać ani samodzielnie opuścić. Na
wszystko to potrzebna jest zgoda pana.
Własność kapitalistyczna – kodeks napoleona, encyklika rerum novarum jest to
encyklika Leona 13, mówił on o tym, że prawo do własności nie daje prawa do
dominacji, skrytykował on pracodawców w erze kapitalizmu. Zapoczątkuje on
jak by kodeks pracy. Encyklika ta była ważnym głosem pomiędzy stosunkiem
właścicieli fabryk i pracowników.

Właściciel ma prawo do posiadania rzeczy, korzystania z rzeczy, używania

rzeczy, pobierania z niej pożytków oraz rewindykacji
W ramach dominium właścicielowi zwierzchniemu przysługiwało stanowienie
prawa nad chłopami oraz podleganie sądownictwo pana.
Podległość osobista, sądowa, administracyjna dla właściciela podległego, czyli
chłopa.
Renta feudalna mogła przyjąć różną postać, renta naturalna, czyli oddanie
część zbiorów, pańszczyzna polegająca na tym, że chłop pracował na ziemi
właściciela zwierzchniego przez np. 6 dni. Mamy również czynsz
Chłopowi przysługiwały uprawnienia. Chłop otrzymywał środki na zasiewy. Jeśli
doszło do klęski lub nieurodzaju i prowadzi to do śmierci z głodu, to pan ma
obowiązek dać środki do życia dla takiego chłopa.
Chłop miał przymus korzystania z pańskiego młyna czy karczmy.
Przymus propinacyjny polegał na tym, że jeżeli chłop chciał się zaopatrzyć w
gorzałkę to musiał to zrobić w karczmie pana.
Czynniki ograniczające prawo własności
• Regalia królewskie (targowe, młyńskie, łowieckie, bartne, górnicze). Są to
prawa gospodarcze przysługujące monarsze na zasadzi wyłączności, jest
to monopol głowy państwa. Królowi przysługiwało prawo do korzystania
z cudzej własności. Np. Regalia górnicze oznaczały, że złoża odkryte na
ziemi pana mógł wydobywać tylko król. Regalia łowiecki oznaczały
wyłączne prawo do polowania na grubego zwierza tylko dla króla. Regale
targów oznaczały monopol króla na pobieranie opłat za targów.
• Prawo bliższości krewnych (ius propinquitatis). Osoba, która chciała
dokonać alienacji nieruchomości to krewni mogli się na to nie zgodzić,
krewni mieli prawo pierwokupu. Bez ich zgody nie mógł on tej
nieruchomości sprzedać. Jeśli zrobił to bez zgody krewnych, to mieli oni
 prawo retraktu. Krewni mogli wtedy odzyskać tą nieruchomość lub ją
odkupić. Terminem był okres 3 lat i 3 miesięcy, jeśli w tym terminie nie
zwrócili się z roszczeniem do nabywcy to roszczenie to wygasało. Jest to
także czynnik ograniczający prawa właściciela.
- Prawo pierwokupu
- Prawo do zgody na sprzedaż nieruchomości
- Prawo retraktu
• Prawo sąsiedzkie

Nabycie pierwotne to takie w której nabywca nie wywodzi swoich praw od

poprzednika prawnego. Moza to być, kiedy nie było poprzednika lub nabywca
nie respektuje jego praw.
Nabycie wtórne to taka sytuacja, w której nabywca respektuje prawa
poprzednika wtórnego.
Nabycie pierwotne
Osoba, która chce wejść w posiadanie nieruchomości pierwotnej, czyli takiej
która nie ma właściciela musi podjąć te dwa kroki. Działania gospodarcze to
znaczy np. Wykarczowanie lasu, wyrównanie terenu itp. Musi on pokazać, że
chce nabyć tą ziemie. Trzeba było oznaczyć tą ziemie znakami granicznymi np.
Oznaczanie drzew, tworzenie kopców granicznych itp. Po usypaniu takich
kopców wzywano urzędnika, woźnego sądowego z którym właściciel obchodził
dokoła tą nieruchomość, woźny zapisywał to w księgach, a następnie ogłaszano
nabycie takiej nieruchomości.
Prawo nadbrzeżne mówi o tym, że wszystko wyrzucone na brzeg jest
własnością właściciela nadbrzeża.
Prawo wojenne mówi o tym, że strona zwycięska miała prawo do odebrania
rzeczy stronie pokonanej.
Nabycie pierwotne rzeczy nieruchomych mających właściciela występowało
poprzez zasiedzenie, czyli spokojne, długotrwałe mieszkanie na danej
nieruchomości. Aby przejęcie takiej nieruchomości miało miejsce to przyszły
właściciel musi podjąć działania gospodarcze, obecny właściciel musi nie
podejmować żadnej aktywności na tej nieruchomości oraz musi występować
dawność, czyli nowy właściciel musi przez określony czas podejmować
aktywność na tej nieruchomości i wtedy mamy zasiedzenie. Nowy właściciel to
znaczy, że będzie on nowym właściciel a nie ze nim jest. Czyli:
- Podejmowanie aktywności przez osobę trzecią na nieruchomości cudzej
- Niepodejmowanie żadnych kroków przez właściciela
- Aktywność ta osoby trzeciej musi być określona w czasie przez jakiś tam
okres czasu.
Statuty Kazimierza wielkiego mówią o 3 latach i 3 miesiącach.
Inaczej mówiąc, jeżeli ja przez te 3 lata i 3 miesiące wypasam krowy na czyimś
pastwisku i on nic z tym nie robi to staje się właściciel tej nieruchomości.
Są takie sytuacje, kiedy dawność jest wyłączona i zasiedzenie nie będzie miało
miejsca np. Ziemie królewskie, kradzież, pożyczka z wykluczeniem dawności.
Dawność pożyczki to 50 lat.
Nabycie wtórne
Mamy trzy sposoby nabycia wtórnego, spadkobranie, nadanie przez
panującego lub umowa alienacyjna, czyli kupno, obdarowanie lub zamiana.
Nabycie wtórne nieruchomości złożone jest z dwóch etapów. Czynności
formalna prawnych, czyli wzdanie. Jest to oświadczenie woli o zbyciu
nieruchomości przed organami sądowymi/urzędnikami.. Podczas wzdania w
prawie ziemskim praktykowano wypicie wody (aqua abremontia donis). W
prawie miejskim przekazywano nabywcy zieloną gałązkę, rękawiczkę, płaszcz
czy kapelusz. Potem mamy czynności faktyczne które mają miejsce na samej
nieruchomości. Ta czynność nazywa się intromisją. Ta czynność ma na celu
wprowadzenie nowego właściciela w nową nieruchomość. Podczas tej
intromisji towarzyszyły różne symboliczne czynności np. Zbywca przeskakiwał
granice swojej nieruchomości a nabywca na odwrót. Po tym w obecności
urzędnika sądowego zbywca oprowadzał nabywcę po granicach. Po tym palono
ogniska, które miały symbolizować sąsiadom o zmianie właściciela. Po tym jak
się pojawiły księgi sądowe w XIV wieku wpisywano to do księgi sądowej.
Dawność - upływ czasu, który powoduje utratę własności i innych praw
rzeczowych.
• Aktywność nie właściciela
• Nie ma charakteru bezwzględnie obowiązującego
• Nieuwzględniania z urzędu
• Określana terminem
Wyłączenie dawności z uwagi na:
- Podmiot
- Przedmiot
- Wola stron
Zawieszenie biegu dawności - ma miejsce wtedy, kiedy np. Właściciel ma
przeszkody w aktywności na danej nieruchomości. Np. Podczas powodzi należy
zawiesić bieg dawności. Bieg dawności biegnie dalej po zawieszeniu.
Przerwanie biegu dawności - polega na tym, że dawność biegnie od początku.
Np. Kiedy właściciel podejmie jakąś aktywność lub mamy zmianę właściciela.

Utrata prawa własności

• Zużycie - Są takie przedmioty które się zużywają np. Jedzenie, świece
• Porzucenie - Ma charakter czynności jednostronnej. Możemy np. Coś
wyrzucić
• Dawność - wynik upływu czasu np. Podczas zasiedzenia.
• Przeniesienia prawa własności - umowa kupna sprzedaży
• Konfiskata rzeczy - ma charakter sankcji, a więc kary za określone
działanie. Może mieć charakter generalny lub być związana z konkretną
rzeczą. U schyłku średniowiecza, jeżeli szlachcic nie stawił się na
pospolite ruszenie dochodziło do konfiskaty całej nieruchomości na rzecz
 króla, mógł on oczywiście wystawić określoną liczbę żołnierzy. Jeżeli
chodzi o konkretną rzecz to może to być broń użyta do popełnienia
przestępstwa.
• Wywłaszczenie - Jest to czynność administracyjna za którą dawano
rekompensatę. Robiono ją wtedy, kiedy miała ona jakiś cel publiczny.
Wywłaszczenie nie jest karą.

Ograniczone prawa rzeczowe – prawa zezwalające osobie uprawnionej na

wykorzystanie rzeczy cudzej (będącej własnością innej osoby) lub zabraniające
właścicielowi wykorzystywanie rzeczy w określonym zakresie.
Źródła ograniczonych praw rzeczowych:
• Wola właściciela
• Zwyczaj
• Ustawa
• Wyrok sądowy
Rodzaje ograniczonych praw rzeczowych
• Użytkowe
• Prawa bliższości
• Służebności (wolności)
• Ciężary realne
• Zastaw
Użytkowanie - ograniczone prawo rzeczowe o charakterze samoistnym lub
akcesoryjnym, polegające na czasowym lub trwałym pobieraniu pożytków z
cudzej rzeczy.
Tyczy się to i właściciela jak i osoby trzeciej.
Prawo bliższości krewnych – ograniczone prawo rzeczowe nadające krewnym:
- Pierwszeństwa nabycia alienowanej nieruchomości
- Prawo retraktu, względnie odkupu, w razie alienacji nieruchomości bez
ich zgody lub wbrew ich zgodzie
Prawo retraktu to prawo do odebrania nabywcy nieruchomości sprzedanej
wbrew woli rodziny.
Prawo retraktu zaczęło być stopniowo uchylane na rzecz prawa odkupu, krewni
mieli prawo zwrócić się do nabywcy z roszczeniem odkupu od nabywcy,
nabywca nie mógł odmówić krewnym, zaczęło się tak dziać, ponieważ nabywca
w prawie retraktu był pokrzywdzony.
Służebności (wolności) - grupa ograniczonych praw rzeczowych, polegających
na tym, że właściciel nieruchomości obciążonej służebnością, musiał
powstrzymywać się od pewnych działań w stosunku do rzeczy lub udostępniać
rzecz osobie trzeciej i znosić korzystanie z niej, a uprawniony do wolności miał
prawo do podejmowania działalności w stosunku do cudzej rzeczy lub prawo
do ochrony przed szkodliwym korzystaniem z rzeczy przez właściciela.

Ustanie służebności
• Upływ określonego czasu
• Wygaśnięcie przyczyny, dla której została przyznana
• Zniszczenie rzeczy obciążonej
• Wykup przez właściciela
• Zrzeczenie się służebności przez uprawnionego
Służebności idealny temat na egzamin

Ciężar realny – ograniczone prawo rzeczowe polegające na tym, że

każdorazowy właściciel nieruchomości był zobowiązany do spełnienia
okresowych świadczeń w pieniądzu lub w naturze na rzecz osoby uprawnionej.
Świadczenie periodyczne/cykliczne, zazwyczaj płacenie co roku w pieniądzu lub
w naturze.
Prawo to idzie za rzeczą a nie za właścicielem.
Dziesięcina - właściciel nieruchomości zobowiązany był do przekazania 1/10
swojej dochodów na rzecz kościoła, w tym przypadku w naturze podmiotowi
kościelnemu. Związane z produktami rolnymi.
Wyderkauf/kupno renty - nie jest to stosunek zobowiązaniowy, a prawo
rzeczowe, ciężar realny. To znaczy, że to nieruchomość jest obciążona tą rentą,
a nie właściciel.

Lichwa to oprocentowanie pożyczki.

Aby obejść tą lichwę wymyślono kupno renty.
W 1425 roku papież Marcin wydał bulle, gdzie zatwierdził możliwość
korzystania przez kościół z kupna renty
Różnice między wyderkaufem a pożyczką:
- Udostępnienie kapitału osobie trzeciej, jeśli chodzi o pożyczkę, a w
kupnie renty jest to cena za jaką kupujemy rentę.
- W przypadku pożyczkobiorcy jest on zobowiązany spłacić tą pożyczkę w
określonym terminie. W układzie kupna renty właściciel nie może zostać
zmuszony do oddania całej ceny kupna renty. Może się jednak zdarzyć
tak że właściciel nieruchomości może oddać całą cenę kupna renty
jednocześnie ją rozwiązując.
- Jeżeli pożyczkobiorca nie zapłaci w terminie, a pożyczkodawca nie
upomni się o zwrot pożyczki to następuje dawność. W przypadku kupna
renty to ma ona charakter nieograniczony.
 - W przypadku kupna renty jedna ze stron musi być właścicielem
nieruchomości. W przypadku pożyczki to pożyczkobiorcą może być
każdy.
- W przypadku pożyczkobiorcy będzie on zobowiązany do spłaty tej
pożyczki bez względu na to w jakiej jest sytuacji finansowej. W
przypadku kupna renty to płaci on tylko wtedy, kiedy nieruchomość
przynosi zysk.
Zastaw (pignus) - ograniczone prawo rzeczowe stanowiące zabezpieczenie,
wynikającego ze stosunku podstawowego, roszczenia wierzyciela (zastawnika)
na wypadek zwłoki dłużnika (zastawcy). Zazwyczaj zastaw był instytucją o
charakterze akcesoryjnym.
Źródła zastawu
• Umowa
• Testament
• Wyrok sądowy
• Ustawa. Statuty Kazimierza wielkiego mówiły wprost jak powstaje
zastaw np. Ktoś kto dopuszczał się zniszczenia lasu w postaci wycinki, to
właściciel lasu miał prawo schwytania takiej osoby i w ramie zastawu
zabrać mu narzędzia i wóz jako zabezpieczenie.
W prawie feudalnym, jeżeli ktoś chciał zostać urzędnikiem ziemskim a nie był
posesjonatem, a miał pieniądze to mógł dać on pożyczkę i zabezpieczyć ją
zastawem w postaci nieruchomości, i na czas trwania tej pożyczki zastawnik
stawał się posesjonatem co umożliwiało mu staranie się o urząd ziemski.
Mamy zastaw na rzeczach ruchomych i nieruchomych.
Zastaw z dzierżeniem to taki w którym zastawnik wchodzi w posiadanie rzeczy
zastawcy. A teki bez dzierżenia to taki, gdzie jakaś nieruchomość staje się po
prostu zabezpieczeniem i dzierżyciel nie bierze pożytków z takiej
nieruchomości.
Zastaw do wydzierżenia - zastawnik obejmuje w posiadanie nieruchomość
zastawcy, bierze z niej pożytki tak długo do momentu, kiedy zysk nie obejmie
wartości długu. Wtedy zastaw ten wygaśnie i wierzyciel oddaje ją dłużnikowi.
Jest to zastaw, który był rzadko praktykowany dlatego że nie jest on specjalnie
atrakcyjny dla wierzyciela. Ustanawiany był tylko w przypadkach, kiedy
wierzyciel chciał pójść dłużnikowi na rękę.
Zastaw antychretyczny – zastaw czysty inaczej. Wierzyciel wchodzi w
posiadanie nieruchomości tak jak wyżej, bierze z niej pożytki, ale dochody z tej
nieruchomości nie zostają wliczane do spłaty pożyczki. Zastaw tn się dzieli na:
- Zastaw terminowy, gdzie obie strony dogadują się na jak długo
wierzyciel będzie posiadał tę nieruchomość.
• Zastaw na upad polega na tym, że jeżeli dłużnik nie spłaci swojego długu
to wierzyciel może być w posiadaniu jego nieruchomości nawet jeżeli
czas wyznaczony minął. W tym momencie dłużnik tracił nieruchomość na
rzecz wierzyciela.
• Zastaw terminowy względny polegał na tym, że jeżeli dłużnik nie był w
stanie spłacić długu to zastaw ten zamieniał się w bezterminowy
nieograniczony i wierzyciel korzystał z ten nieruchomości do momentu
 spłaty długu. Powoduje to wtedy powiększenia zastawu lub większej
ilości długu do spłaty.
- Zastaw bezterminowy to taki, gdzie upływ czasu nie wpływa na trwanie
tego zastawu. Czyli wierzyciel siedzi na tej nieruchomości do momentu,
kiedy dłużnik nie zwróci mu długu.
Zastaw bez dzierżenia inaczej nazywany hipoteką. Polega na tym, że wierzyciel
nie przejmuje nieruchomości obciążonej, ale pozostaje ona w posiadaniu
dłużnika. Zabezpieczeniem wierzyciela był wpis do ksiąg grodzkich, to jest
dopiero wiek XIV. Warunkiem był odpowiedni wpis do księgi. W przypadku
dłużnika zastaw bez dzierżenia jest bardzo korzystny, dla samego wierzyciela
też jest to korzystne, bo jest większe prawdopodobieństwo, że dłużnik dług
odda. Skutkiem niespłacenia długu w terminie jest zamiana zastawu na zastaw
z wwiązaniem, czyli na zastaw z dzierżeniem, oczywiście to nie zwalnia ze
spłaty długu. Bardziej radykalnym rozwiązanie jest zastaw bez dzierżenia pod
utratą własności, czyli, dłużnik traci własność danej nieruchomości, taka
nieruchomość może przejść na własność wierzyciela, czyli zastaw bez
dzierżenia na upad albo nieruchomość ta może zostać sprzedana, a wierzyciel
zaspokaja się pieniędzmi ze sprzedaży, a reszta pieniędzy które zostają trafiają
do dłużnika.
Zastaw bez dzierżenia wg ustawy z 1588 roku
• Zasada pierwszeństwa wpisu. Opierała się na maksymie pierwszy w
czasie lepszy w prawie. Dana nieruchomość może być obciążona
wieloma hipotekami, których łączna kwota przekracza wartość tej
nieruchomości, w tym momencie ten wierzyciel który jako pierwszy
wpisał tą nieruchomość do ksiąg w momencie nie spłaty długu przez
dłużnika jako pierwszy dostaje swoje pieniądze, a ten ostatni może
nawet na tym stracić. Chodzi o pierwszeństwo prawa do zaspokojenia się
z tej nieruchomości temu wierzycielowi, który jako pierwszy wpisał tą
nieruchomość do ksiąg.
• Zasada jawności formalnej. Oznacza to, że każdy kto był zainteresowany
mógł udać się do urzędu grodzkiego i sprawdzić czy jego pożyczka może
sprawdzić czy dana nieruchomość jest obciążona jakąś hipoteką.
• Zasada jawności materialnej. Polega na tym, że dla danej nieruchomości
ma zostać utworzona jedna księga w urzędzie, gdzie dana nieruchomość
się znajduje, ponieważ wcześniej dla danej nieruchomości ksiąg było
wiele i nie wszystko było w nich zapisywane.
 • Zasada szczegółowości. Polega na tym, że opis w hipotece musi być
bardzo precyzyjny, aby nie doszło do nadużyć.
• Zasada dobrej wiary. Miałą ona celu szczególną ochronne wierzyciela,
czyli wpisy do księgi i stan faktyczny są ze sobą zgodne. Księga czy
hipoteka powinna dokładnie odzwierciedlać stan faktyczny.
Hipoteka w Kodeksie Napoleona
Hipoteka prawna
• Przysługiwała: mężatkom, małoletnim, ubezwłasnowolnionym, gminom,
instytucją publicznym
• Ustanowiona na majątkach mężów, opiekunów, poborców i zarządców
• Brak wymagania wpisu do księgi wieczystej (charakter tajny)
• Pierwszeństwo zaspokojenia
Hipoteka generalna (Sądowa i umowna)
• Obciążała cały majątek dłużnika
• Brak wymagania wpisu do księgi wieczystej (charakter tajny)
Ustanie zastawu
• Spełnienie świadczenia podstawowego przez zastawcę
• Wydzierżenia zastawu. Czyli zastaw do wydzierżenia, kiedy wierzyciel
odzyskał cały swój dług z dzierżawy.
• Bezskuteczny upływ terminu i przepadek przedmiotu zastawu
• Sprzedaż przedmiotu zastawu
• Zwrot przedmiotu zastawu
• Upływ czasu - dawność. Po upływie 30 lat, jeżeli dłużnik nie wykazał
aktywności w zakresie spłaty długu dana nieruchomość przechodziła na
własność wierzyciela.
• Wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności. Moment, w którym
wierzyciel staje się dłużnikiem swojego dłużnika lub na odwrót.
Zobowiązanie - węzeł prawny łącząc wierzyciela i dłużnika, na podstawie
którego wierzyciel może żądać od dłużnika określonego świadczenia o wartości
majątkowej, a dłużnik zobowiązany jest to świadczenie spełnić.
Źródła zobowiązań
 • Ex delicto (z czynu niedozwolonego) najstarsze źródło, polegające na
tym, że jeżeli ktoś wyrządza szkodę drugiej osobie, to jest zobowiązany
do niej naprawienia.
• Ex quasi delicto (jakby z czynu niedozwolonego) winę za uszczerbek
ponosi osoba trzecia, np. Wylanie nieczystości w średniowiecznym
mieście na przechodnia, bez znalezienia winnego płaci odszkodowanie
właściciel kamienicy.
• Ex contracto (z umowy) powstają w wyniku kontraktu, oświadczenia
woli. Podstawą zobowiązania jest umowa np. Pożyczka, umowa kupna
sprzedaży
• Ex quasi contracto (jakby z umowy) sytuacja, w której zapłacę więcej
osobie drugiej, osoba ta ma obowiązek zwrócić mi tą nadwyżkę.
• Ex lege (z mocy prawa) np. Alimenty na dziecko, zobowiązania z mocy
prawa.
Prawo zobowiązaniowe w Polsce rozwijała się dość powolnie ze względu na
gospodarkę folwarczno-pańszczyźnianą. A na zachodzie zaczęło się ono
kształtować, kiedy handel stawał się coraz ważniejszy.
Historyczny rozwój zawierania umów
1. Umowa realna
• Uzgodnienie treści umowy + spełnienie świadczenia np. Wydanie rzeczy
• Brak zabezpieczenia roszczenia
2. Umowa formalna
• Uzgodnienie treści umowy + przysięga (zabezpieczenie)
• Spełnienie świadczenia odsunięte w czasie
3. Umowa konsensualna
• Powiązanie długu z odpowiedzialnością
• Uzgodnienie treści umowy = zawarcie umowy
• Brak wymagania dodatkowej czynności np. Przysięgi lub wydania rzeczy
Początkowo umowy miały charakter ustny, wraz z rozwojem umów o
charakterze konsensualnym zaczęto zawierać umowy w formie pisemnej.
Ponieważ umowa ustna nie daje żadnego dowodu poza słowem.
Rodzaje i podział zobowiązań
Kryterium: wzajemność uprawnień i obowiązków stron
• Jednostronne
 • Dwustronne
Kryterium: liczba podmiotów występujących jako strona
• Proste
• Złożone
- Podzielone, moment, w którym kilku dłużników którzy wzięli wspólną
pożyczkę oddają po równo wierzycielowi.
- Niepodzielne (solidarne), jeden wierzyciel i kilku dłużników w ramach
jednego stosunku prawnego np. Mają wspólny interes, inwestycje. Każdy
z tych dłużników jest zobowiązany do oddania całej pożyczki, wierzyciel
może żądać, aby jeden z nich oddał całą pożyczkę, wtedy reszta jest
zwolniona.
Kryterium: charakter odpowiedzialności za dług
• Pełne, jeśli dłużnik nie odda pożyczki umówionego dnia to
pożyczkodawca może skierować takie coś do sądu i przysługuje mu
prawo roszczenia.
• Niepełne (naturalne), jest powinność spłacenia zadłużenia, natomiast
wierzycielowi nie przysługuje roszczenie. Np. Przedawnienie, czyli w tym
przypadku 30 lat.

Gwarancja na życiu jest najstarszą i najbardziej prymitywną metodą, polegało

na tym, że wierzycielowi w przypadku nie spłaty długu przysługiwało życie
dłużnika, gdzie dłużnik oddawał swoje życie w ręce wierzyciela, gdzie wierzyciel
mógł go po prostu zabić. Wszystko to było uregulowane w umowie i działało
zgodnie z prawem i dłużnik się na to godził.
Gwarancja na zdrowiu polegała na tym, że dłużnik zgadzał się na to, że
wierzyciel w przypadku nie spłaty długu mógł ko ukarać cieleśnie np.
Odcięciem jakieś kończyny czy chłostą.
Gwarancja na wolności polegała na tym, że dłużnik w przypadku niespełnienia
świadczenia popadał w niewole u swojego wierzyciela. Mogła mieć charakter
stał lub czasowy do momentu odpracowania długu. Zakładnictwo to niewola
osób trzecich które były zależne od dłużnika np. Synów, córki czy żony albo i
niewolnicy. Załoga jest to zwyczaj z pomorza, forma ta ograniczenia wolności
polegała na tym, że dłużnik miał wyznaczone miejsce przez wierzyciela, gdzie
miał przebywać przez określony czas, taki areszt domowy za który on sam
płacił np. W karczmie przez 2 lata. Potem to się zamieniło i to wierzyciel
balował w karczmie, a dłużnik za to płacił tak długo jak ustanowiono w
umowie.
W przypadku niewywiązania się z świadczenia szlachcic mógł stracić cześć lub
doznawała ona uszczerbku, oznaczało to, że wierzyciel mógł publicznie
znieważać dłużnika, obrażać go lub zniesławiać. Oznaczało to ż taki szlachcic nie
mógł zasiadać w urzędach itp. Funkcjonowało to do XV wieku.
Zakład to kara pieniężna obowiązująca w przypadku niespłacenia długu przez
dłużnika w terminie. Najczęściej kara ta wynosiła tyle ile wartość świadczenia.
Zadatek zwany również zadawkiem/zaliczką. Jest on spotykany w umowach
kupna sprzedaży. Wynosił on 10 procent wartości kupna sprzedaży i kupujący
płacił potem tylko 90 procent. Jeśli kupujący się rozmyślił to zadatek przepadał,
a jeśli był to sprzedający to oddawał podwójną wartość zadatku kupującemu.
Jest to zwykły zakup na raty jakiejś rzeczy. Jeśli kupujący nie zapłacił jakieś raty
to był on zobowiązany do spłaty całej ceny, a raty przepadają na korzyść
sprzedającego.
Jest to zamiana wierzyciela, jeżeli dłużnik zwleka ze spłatą to wierzyciel może
iść do osoby trzeciej która płaci wartość pożyczki i staje się wtedy wierzycielem
dłużnika, a tamten przestaje nim być, może on zmieniać zasady itp.
Sposoby umacniania umów
• Przekleństwo i przysięga. Strony umowy przywoływały bóstwo i w
przypadku niedotrzymania umowy musiała się liczyć z klątwą.
• Klątwa
• List. Zwany również cyrografem, dłużnik dawał wierzycielowi pustą
kartkę ze swoją pieczęć, jeśli dłużnik spełnił świadczenie to list ten
wracał, a jeśli nie to był to dowód, z którym można było iść do sądu.
• Litkup. Tyczył się kontraktów wyższej wartości, strony takiej umowy
przygotowywały ucztę ze świadkami, aby w razie próby litkupnicy czyli
świadkowie nie mieli wątpliwości, że taka umowa została zawarta.
• Przybicie. Nic innego jak podanie sobie dłoni.
• Świadkowie
• Dokument
• Rejestrowanie umów. Zawarcie umowy w obecności sądu lub urzędnika,
który to potem wciągał w rejestr urzędowy. W 1523 konstytucja
przewidywała, że umowa musi zostać sprawdzona czy jest legalna oraz
sprawdzano czy osoby takie mogą zawrzeć taką umowę.
Wady rzeczy
• Wady fizyczne (brak opisywania właściwości; brak ilościowe)
- Wady jawne. To takie o których nabywca mógł się dowiedzieć
zachowując normalna staranność. Czyli taka wada, którą nabywca widzi
przy zawieraniu transakcji. Nie ma ona skutków prawnych.
- Wady ukryte. To takie które pokazują się dopiero później po jakimś
czasie.
• Wady prawne (brak prawa, obciążenie lub ograniczenie prawa)
Wygaśnięcie zobowiązań
• Spełnienie świadczenia (zapłata, mógł on również odpracować dług, jeśli
nie miał on pieniędzy, mógł zapłacić przedmiotami)
• Zwolnienie dłużnika z długu (odpuszczenie długu)
• Potrącenie
• Zlanie się wierzytelności z długiem, moment, w którym wierzyciel staje
się spadkobiercą dłużnika.
• Zawarcie nowej umowy
• Ugoda
• Śmierć stron, na początku zobowiązania miały charakter osobisty, z
czasem dług przechodził na spadkobierców, no chyba że świadczenie
 miało charakter osobisty np. Dzieło, gdzie artysta miał namalować jakiś
obraz. W przypadku śmierci wierzyciela nic się nie zmenia, tylko śmierć
dłużnika ma znaczenie.
• Niemożność spełnienia świadczenia. Np przypadek, gdzie przedmiot
sprzedaży przestaje istnieć, malarz utracił możliwość namalowania
obrazu w przypadku umowy o dzieło, okoliczności niezależne od
dłużnika.
• Złożenie świadczenia do depozytu. Jeżeli wierzyciel unikał możliwość
spłacenia długu przez dłużnika, to ten do urzędu przekazywał dług.
Umowa zamiany (frymark)

Istniała jeszcze przed pojawianiem się pieniądza w Polsce, na początku

państwowości w Polsce. Obie rzeczy zamiany powinny mieć równą wartość.
Umowa zamiany służyła przede wszystkim scalaniu nieruchomości. Polegało to
na tym, że jeżeli ktoś miał rozsiane nieruchomości i musiał przechodzić przez
cudzą nieruchomością, dzięki tej umowie zaczęto je scalać tak aby ze sobą
graniczyły.

Na początku nie praktykowano tego w ten sposób, a było odwzajemnienie

daru. Obdarowany musiał też obdarować jakimiś rzeczami darczyńcę,
oczywiście nie było to równej wartości. Mógł on również dać pieniądze. Mogła
to być również służba. Z czasem w okresie nowożytnym nie wymagano od
obdarowanego żadnych świadczeń. Umowa ta była nieodwołalna. Dopiero w
czasach XIX wieku w zależności od wysokości darowizny forma pisemna lub
notarialna byłą wymagana.

Tyczyło się rzeczy ruchomych jak i nieruchomych. Kupujący mógł również jak
mu brakowało pieniędzy dać jakąś rzecz o określonej wartości na własność
sprzedającego. Od XIX wieku forma pisemna i notarialna. Taxy wojewodzińskie
to były maksymalne ceny nałożone na towary w miastach ustalane na
wojewodę, aby zapobiec nadużyciom. Jeśli król przejeżdżał przez takie miasto
to marszałek koronny ustalał te ceny. Hetman koronny też ustalał te ceny
podczas pospolitego ruszenia.

Jeśli sługa porzucił swoją prace to musiał zapłacić podwójną wartość zapłaty
pracodawcy pracodawca ponosi odpowiedzialność za czyny sługi.
Wykonawca zobowiązuje się do wykonania, dostarczenia i przeniesieniem
własności dzieła np. Obrazu, butów, zbroi itp. Wykonawca powinien wykonać
daną rzecz ze wskazówkami zamawiającego. Jeżeli dzieło zostało wykonane bez
tych wskazówek to zamawiający może odmówić przyjęcia takiego dzieła i nie
dać wynagrodzenia. Wykonawca odpowiada za wady. Jeżeli zamawiający
zamierza odstąpić od umowy, bo dzieło mu się nie podoba to ma do tego
prawo.

Zlecenie może być odpłatne, ale nie musi. Jest to najczęściej umowa między
prawnikiem a klientem. To co zrobi zleceniobiorca jest traktowane tak jak by to
zrobił zleceniodawca. Czynności faktyczne to np. Opieka, leczenie itp.
Zleceniobiorca zobowiązuje się do starannego działania a nie gwarantuje, że
kogoś czegoś nauczy czy wyleczy. Nie jest to umowa rezultatu a starannego
działania.
Najemca ma obowiązek oddania ruchomości lub nieruchomości w stanie
nienaruszonym chyba że będzie to efekt używania jakieś rzeczy. Wynajmujący
nie przenosi prawa własności, a prawo posiadania. Nie musi być oznaczony
czas, może być dożywotne.

Różni się tym od najmu, że dzierżawca może pobierać pożytki.

Chodzi o zwrot takiej samej rzeczy a dokładnie tej samej rzeczy. Chodzi o zwrot
tej samej wartości.

Pożyczka to tylko rzeczy co do gatunku, rzeczy zamienne, tutaj są to rzeczy

oznaczone których zamienić się nie da. Jest to użyczenie jakieś ruchomej rzeczy
bezpłatnie. Uznawano ją kiedyś jako umowę przyjacielską. Mógł być to koń,
miecz, zbroja itp. Przedmioty z praktycznym zastosowaniem. W umowie
pożyczki mam przeniesienie własności, a tutaj tylko oddanie rzeczy w
bezpłatne używanie.
Wynagrodzenie nie jest elementem obowiązującym, może mieć charakter
bezpłatny. Przedmiotami do przechowania mogły być kosztowności,
testamenty itp. Przedmioty wartościowe dla pokładcy. Przechowawca musi być
osobą zaufaną. Jeżeli przechowawca nie dotrzymał rzeczy w stanie
niepogorszonym bez jego winy to nic się nie działo, ale jeśli było to z jego winy
to ponosił koszt wartości tego depozytu. Natomiast jeżeli był pożar a rzeczy
przechowawcy nie ucierpiały, bo je uratował to ponosi on 50% kosztu.

Spółki pojawiają się w wieku XVII. Były to kompanie.

Weksel to papier wartościowy sporządzony w szczególnej formie. Jest to

osobiste bezwarunkowe zobowiązanie zapłaty konkretnej sumy w określonym
terminie i miejscu na rzecz okaziciela. Jeśli dłużnik nie ma pieniędzy to może
wystawić taki weksel remitentowi. Remitent może taki weksel przekazać innej
osobie. Może on również służyć do zabezpieczenia pożyczki. Weksel na
zachodzie Europy pojawił się u schyłku średniowiecza, a w Polsce w wieku
XVIII.

Trasat mógł np. Być dłużny wystawcy jakieś pieniądze, wtedy weksel
wystawiony przez wystawce, dany remitentowi zostaje przez trasata spłacony i
wszystko jest ok.
Pod koniec XVIII wieku sejm zakazał wydawania weksli własnych przez szlachtę
ze względu na brak pokrycia przez szlachtę.

Prawo karne
Prawo karne - gałąź prawa zajmująca się zasadami postępowania w przypadku
popełnienia czynu zabronionego. Definiuje m.in. pojęcia: przestępstwa, kary,
winy, odpowiedzialności i bezprawności.
Racjonalizacja kary
• Religijna, aby bóstwa się nie rozgniewały
• Czystości rasowej, kara najczęściej śmierci dla jednostek
zdegenerowanych które popełniają przestępstwa. Czysta rasa to taka w
której nie ma jednostek popełniających przestępstwa. Rasę traktowano
nie jako kolor skóry itp.
• Prewencyjna (prewencja indywidualna i generalna). Zapobieganie
przyszłym łamaniem prawa, kary były wykonywane publicznie.
Wykonywanie publicznie kary miało na celu odstraszenie społeczeństwa
od popełniania przestępstw i jest to prewencja generalna. Prewencja
 indywidualna polega na tym, że większość kar w średniowieczu to były
kary śmierci, czasem jakieś obcinanie kończyn itp. Wiązało się to z tym,
że kara ta ostatecznie eliminowała taką jednostkę i jej zachowanie w
przyszłości.
• Odszkodowawcza. Rekompensata za dość uczynienie. Kary o
charakterze majątkowym. Główszczyzny i nawiązki.
• Represyjna. To nic innego jak odwet, czyli odpłacenie tym samym. Kary
talionu to kary odzwierciadlające. Stara zasada oko za oko, ząb za ząb.
• Resocjalizacyjna. Celem kary jest nawrócenie przestępcy na właściwą
drogę wiek XX.
Przestępstwo - zawiniony czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary przez
ustawę, w czasie jego popełnienia.
1. Człowiek. Tylko człowiek może dokonać przestępstwa i być za to
sądzony. Wcześniej nie było to takie oczywiste, we Francji najczęściej
skazywano np. Zwierzęta.
2. Wina. Dzisiaj jest to nieodłączny element przestępstwa.
3. Nullum cirmen sine lege. Nie ma przestępstwa bez prawa, to znaczy, że
jeżeli prawo nie przewiduje, że dana czynność jest przestępstwem to
tego przestępstwa nie ma.
4. Nulla poena sine lege. Nie ma kary bez prawa, nie można uznać za
przestępstwo czegoś za co nie ma kary.
Ujęcie przestępstwa w doktrynie
• Przedmiotowe (skutkowe) - obiektywne ujęcie przestępstwa - oparte
wyłącznie na związku przyczynowo – skutkowym; dominujące do XVI
wieku. Nie brano pod uwagę przeżyć przestępcy itp. Np. Jeżeli przez
przypadek kogoś zabił to nic to nie zmieniało, był sądzony tak samo jak
morderca.
• Podmiotowe – subiektywne ujęcie przestępstwa – oparte na winie
sprawcy; przyjęte jako wyłączne w wieku XVIII.
Wina jest to negatywna ocena nastawienia sprawcy do czynu. Było
rozróżnienie działania umyślnego i nieumyślnego. Dzisiaj o tym czy wina była
umyślna czy nie decyduje sąd.
Statut kolski wprowadza rozróżnienie winy na umyślną i nie umyślną w drugiej
połowie XV wieku.
Wtedy o tym czy wina była umyślna czy nie decydował ustawodawca np.
Podczas obrad sejmu doszłoby do śmierci w wyniku działania jakieś osoby to
zawsze była to wina umyślna. Postrzelenie z broni palnej jako winę umyślną.
Wina i jej rodzaje
Wina – negatywna ocena nastawienia sprawcy do czynu

Brak zamiaru nie oznacza braku winy.

Od największej winy do najmniejszej
Wina umyślna:
Dolus directus - Sprawca ma świadomość skutków swojego działania i chce te
skutki wywołać
Dolus indirectus – sprawca świadomie zmierza do skutków popełnienia czynu
zabronionego, ale poprzez swoje działanie wykonał dodatkowy skutek, którego
nie planował a powinien go przewidzieć np. Bicie kobiety w ciąży, ale dochodzi
do poronienia, celem było pobicie a doprowadził do skutki pobicie i poronienie.
Dolus eventualis - Sprawca ma świadomość skutków swojego działania,
przewiduje możliwość pojawienia się takich skutków, ale nie jest
zainteresowany tymi skutkami. Np. Dochodzi do przypadkowego pobicia na
ulicy, gdzie osoba uderzona uderza głową o krawężnik, osoba, która go
uderzały odchodzi i nie interesowało ją zabicie takiej osoby. Czyli sprawca nie
jest zainteresowany śmiercią tej osoby, nie planował jej zabić, chciał ją tylko
uderzyć, ale jednocześnie zdawał sobie sprawę ze skutków tego uderzenia i
pozostawienia tej osoby bez pomocy.
Wina nieumyślna:
Luxuria – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale
bezpodstawnie przypuszcza, że skutki go ominą.
Negligentia - sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu
zabronionego, ale powinien go przewidzieć
Wina i jej rodzaje WAŻNE FCHUJ
 Formy udziału w przestępstwie
• Sprawstwo i współsprawstwo. Sprawstwo to czyn, który popełnił
sprawca np. Ten kto zadał cios nożem i ukradł dana rzecz, każda
sytuacja, w której mamy działanie. Może polegać zarówno na aktywności
jak i jej braku np. Nieudzielenie pomocy. Działania te pośrednio lub
bezpośrednio wywołują skutek. Współsprawstwo mamy wtedy, kiedy
kilka osób działa wspólnie i w porozumieniu oraz razem dąży do jakiegoś
celu osiągając go. Współsprawców karało się na przestrzeni dziejów w
różny sposób. Pierwotne założenie było takie, że każdy odpowiadał tak
jak by ten czyn popełnił w sposób samodzielny, czyli np. Można było
dostać główszczyznę razy 4. statuty Kazimierza wielkiego mówiły już o
tym, aby w przypadku najciętszych przestępstw sądzić indywidualnie i
szukać tego który np. Zadał cios śmiertelny. W 1588 została wydana
konstytucja o pomocnikach zgodnie z którą współsprawców jednakowo
karać, jeżeli nie uda się ustalić kto konkretnie dopuścił się takiego czynu.
• Podżeganie. Jest to działanie, które występuje przed popełnieniem
czynu zabronionego przez sprawce, może polegać na namawianiu,
zachęcaniu itp. Może to być nakłanianie o bezkarności, o korzyściach itd.
Według włoskiego prawa zwyczajowego mogło polegać na udzielaniu
rady lub polecenia. Była to karane tak samo we Włoszech jak sam
sprawca. W Polsce od XVI wieku podżegaczy karano łagodniej niż samych
sprawców. W XIX wieku pojawia się termin sprawcy intelektualnego
który mówił w taki sposób, że nie można mu było udowodnić
podżegania, ale mówił on w taki sposób, że zachęcił on sprawce do
czynu.
• Pomocnictwo. Umyślne udzielenie innej osobie pomocy w popełnieniu
przestępstwa. Osoba taka musi być świadoma, że jej działanie wpłynie
na popełnienie przestępstwa, i że ułatwi lub pomorze w tym
przestępstwie. Na początku karano tak samo jak sprawce, zaczęto to
odróżniać dopiero w wieku XVIII i był karany łagodniej.
• Poplecznictwo. Udzielenie pomocy sprawcy w działaniach, które mają na
celu uniknięcie odpowiedzialności sprawcy. Wszystkie działania, które
wpływają na uniknięcie odpowiedzialności sprawcy.
• Paserstwo. Pomoc sprawcy w celu korzyści między innymi majątkowych.
Nie były one rozróżniane i miały one na początku taki sam wymiar kary jak
sprawca.
Formy stadialne przestępstwa
1. Zamiar
2. Przygotowanie
3. Działanie bezpośrednio zmierzające do popełnienia czynu zabronionego
a. Realizacja zamierzonego efektu
b. Brak realizacji zamierzonego efektu (usiłowanie)
Jeżeli mamy podmiotowe ujęcie przestępstwo to usiłowanie było tak samo
karane jak efekt. Statuty wielkopolskie w średniowieczu mówiły o tym, że jeżeli
podwładny wyciągnie broń w towarzystwie króla lub jakiegoś innego
wysokiego urzędnika to już popełnia on przestępstwo.
Rodzaje przestępstwa

Państwo w średniowieczu interesowy tylko przestępstwa publiczne,

przestępstwa prywatne były w interesie rodziny itp.
W 1788 roku do zbrodni zdrady kraju zaliczono wywołanie wojny zaczepnej bez
zgody sejmu.
Przestępstwa Publiczne
Przestępstwo przeciwko interesom skarbowym to były między innymi
fałszerstwo pieniędzy, dokumentów, kradzież podatków, unikanie podatków,
ceł i myta, wszystko co godziło w skarb państwa.
Przestępstwa przeciwko urzędom to takie które bezpośrednio skierowane są
przeciwko urzędnikom państwowym, wszystkie przestępstwa, które godziły w
ich bezpieczeństwo były kierowane surowej np. Wciągnięcie broni w obecności
sędziego itp.
Przestępstwa urzędnicze to takie działania, które są popełniane przez samych
urzędników. Neglectus i abusus. Neglectus jest to przestępstwo niewykonania
swoich obowiązków. Abusus to nadużycie swoich kompetencje. Były one
bardzo silnie piętnowane.
Przestępstwa wojskowe to przestępstwa popełnione przez wojskowych, jak i
na osoby, które nie stawiły się na pospolitym ruszeniu. Wszystkie te działania,
które były związane z wojskiem i były przestępstwem.
Przestępstwa przeciwko religii panującej, wszelka herezja, wszystkie te
działania, które były piętnowane przez kościół katolicki np. Apostazja.
Przestępstwo rabunku i kradzieży zawodowej, chodzi tu o jakieś grupy czy
osób, które trudniły się zawodowo rabunkiem i kradzieżą.
Przestępstwa Prywatne
Zabójstwo, było ścigane tylko na skargę rodziny. Dwie formy zabójstwa w
dawnym prawie polskim, homicidum czyli umyślne oraz takie które było nie
umyślne, ale nadal było to zabójstwo. Skrytobójstwo, zabójstwo szlachcica, z
rusznicy czy członka rodziny itd. Były karane surowiej.
Przestępstwa przeciwko zdrowiu, różne kary w zależności od skali uszkodzeń
ciała.
Naruszenie czci (czynne lub słowne) czynne to np. Spoliczkowanie szlachcica.
Przestępstwa przeciwko dobrym obyczajom np. Porwanie, zgwałcenie,
cudzołóstwo itd.
Przestępstwo gwałtu (na majątku lub na osobie), było to użycie przemocy w
dawnym prawie polskim, było to podpalenie majątku, zrabowanie, pobicie,
napad na osobę, sterroryzowanie osoby.
Kradzież (kwalifikowana i zwykła) kwalifikowana to np. Nocą, pod nieobecność,
była karana surowiej.
Zbiegostwo i przyjęcie zbiegłego chłopa.
Odpowiedzialność za cudze czyny
Statuty Kazimierza wielkiego mówiły o tym, że syn za czyny ojca odpowiadać
nie może.
Odpowiedzialność zbiorowa np. Jeżeli zabity leży na drodze, a sprawca nie
został schwytany to wzywano całą okolice i wszyscy za to odpowiadali.
Odp. Pana za czyny sługi - statuty Kazimierza przewidują trzy przypadki
- Sługa działał na rozkaz swojego pana lub ponosił on korzyść
- Sługa zabił osobę trzecią w obronie swojego pana
- Sługa dopuścił się przestępstwa np. Napad na dom szlachecki i pn go za
to nie ukarał
Wyłączenie przestępności działania
Wyłączenie winy nie skutkuje skazaniem. A wyłączenie bezprawności oznacza,
że wina jest, ale skazania nie będzie.
Wyłączenie bezprawności (kontratypy)
Działanie z początku - oznacza to, że ktoś zaczyna, ktoś kogoś prowokuje,
nawet jak sprowokowany go zabije to nie będzie karany (statuty Kazimierza
W.). W 1472 zniesiono to.
Obrona konieczna – musi być odpowiedzią na realny a nie wyimaginowany
atak, obrona musi być konieczna, obrona musi być rzeczywista a nie być
zemstą, obrona musi być niezwłoczna, musi być odpowiednia, czyli
proporcjonalna.
Dozwolona zemsta, samopomoc -
Stan wyższej konieczności - np. Kapitan może zażądać, aby wyrzucić ładunek
podczas sztormu, aby ratować siebie i załogę.
Pojedynek – jeden ze sposobów środków dowodowych, gdzie jak nie można
było dojść do tego kto ma racje robiono pojedynki. Jeśli ktoś dopuścił się
obrazy czci to mógł liczyć się z pojedynek (chodzi o rycerstwo, gdzie cześć była
ważniejsza niż życie). Starano się banować te pojedynki potem.
Umowne uprawnienie wierzyciela – wierzyciel nie popełniał przestępstwa jak w
umowie zawarta była chłosta np.
Dawność
Zabójstwo osoby proskrybowanej, czyli osobę wyjętej spod prawa, plebeja,
który podszywa się pod szlachcica, kobiety powłóczna czyli prostytutka.
Zranienie szlachcica pijącego rzędem z chłopem - inny szlachcic mógł zranić
szlachcica który upijał się z chłopem, bo umniejszał w ten sposób całemu
stanowi
Ugoda sprawcy z ofiarą - jakaś litość czy coś
Wyłączenie winy
Nieletność sprawcy - granicą był wiek 12 lat (1818), osoby od 12 do 15 mogły
być karane jak by to był występek. W 1847 zaniżono z 12 do 7 lat, a osoby od 7
do 14 odpowiadały na złagodzonych zasadach.
Niepoczytalność - dopiero w XVII wieku “matołki, szaleńcy i dzieci” nie
podlegają karze śmierci.
Błąd - popełnienie przestępstwa bez wiedzy, że takie działanie jest zabronione
Przymus – dokonanie czynu zabronionego z przymusu osoby trzeciej w sposób
przymusu fizycznego i psychicznego.
Upojenie alkoholowe – na początku było to właśnie traktowane jako
wyłączenie winy, z czasem nie wyłączało już winy, a nawet powodowało
większą kare.
Okoliczności wpływające na wymiar kary

Okoliczności obostrzające
Przynależność do stanu niższego - chłop miał surowszą kare niż szlachcic.
Podczas insurekcji kościuszkowskiej za antypowstańcze hasła chłopi byli karani
łagodniej akurat.
Pozycja urzędowa
Powrót do przestępstwa - trzecie wykroczenie zaostrzało kare
Złapanie na gorącym uczynku
Zacieranie śladów
Czyny przeciwko urzędnikowi, pracodawcy, krewnemu czy duchownemu
Zbieg przestępstw - w ramach tego samego działania dokonano kilka
przestępstw
Okoliczności łagodzące
Przynależność do stanu wyższego
Wątpliwości procesowe – wątpliwości na korzyść oskarżonego
Upływ czasu
Przyznanie do winy
Przebaczenie ofiary
Małoletność - brak doświadczenia życiowego
Choroba, podeszły wiek, ciąża
Prawo łaski, amnestia
Rodzaje kar

Pierwsza główszczyzna w 1254 roku. Główszczyzna za chłopa niższa niż za

szlachcica, tak samo z kobietą. Jeżeli został zabity chłop to główszczyzna była
dzielona na rodzinę i pana.
Kara nawiązki - za pobicie lub uszkodzenie ciała.
Proskrypcja - wyjęcie spod prawa utrata czci
Kara huncwocka – w Polsce tylko jedne źródło. Była to kara dla kobiet, które
zdradziły swoich mężów, kiedy oni byli na wyprawach, kobiety te musiały
wykarmić psy piersiami.
Kara wieży górnej - łagodniejsza wersja, osoba taka miała dostęp do światła i
świeżego powietrza.
Kara wieży dolnej - są to lochy.
Kary cielesne są skierowane przeciwko zdrowiu.
Kary mutylacyjne oznaczają obcinania jakiś części ciała.
Kara talionu polega na tym, że trzeba odpłacić tym np. Fałszywe zeznania równa
się obcięcie języka.
Kara ścięcia chwalebna dla szlachty i rycerstwa, a powieszenie haniebna dla
chłopów.
Kary zwykłe mają na celu zabicie, a kara kwalifikowana ma na celu zadanie
cierpienia przed śmiercią.
Ukamieniowanie od XIII wieku zanikało
Palenie na stosie między innymi dla heretyków itp. Oraz fałszerzy monet i
podpalaczy.

Pod koniec wieku XVIII zmieniają się kary i upowszechnia się humanitaryzm oraz
kodyfikacja prawa karnego. Wprowadzano powoli zasadę powszechności,
jasności, aby kodek był zrozumiały.
Nullum crimen sine lege - Nie ma przestępstwa bez ustawy.
Odejście od niehumanitarnych kar i tortur.
W 1776 roku w rzeczpospolitej zakazano tortur w procesie dochodzenia jak i kar
tortur. Jeśli chodziło o kare śmierci to przez powieszenie, ścięcie lub
rozstrzelanie.
W 1818 roku zostaje przyjęty kodeks karzący, wprowadza on trój podział czynów
zabronionych, pierwsza grupa to były zbrodnie, czyli działania przeciwko
naturze, następnie występki i wykroczenia mniejszego kalibru. Za zbrodnie były
kary główne (kara śmierci i pozbawienia wolności), za występki (kary grzywnę
itp.), a kary za wykroczenia to kary policyjne mniejszej wagi.
W 1848 roku w zaborze rosyjskim zostaje przyjęty kodeks kar głównych.
Potem mamy kodeks Tagancewa 1903 roku, gdzie pojawiają się widełki w
karach.
Instytucja zawieszenia wykonania kary zgodnie z którą sąd mógł orzec
określona kare i zawiesić wykonanie kary w momencie, kiedy skazany na
wolności mógł się poprawić.
Warunkowe zwolnienie z odbywania kary, wiąze się ono z obowiązkiem
przykładnego zachowania.
W 1932 roku zostaje przyjęty kodeks karny, podzielony na część ogólną i
szczególną.

Prawo procesowe - dział prawa określający zasady postępowania przed sądem

w razie naruszenia jakiegoś prawa materialnego bądź dla jego przywrócenia,
bądź wymierzenia sprawiedliwości za jego złamanie.
Rodzaje procedur
Postępowania pozasądowe
• Samopomoc. Jest to działanie rodziny na własną rękę. Był to najczęściej
odwet rodziny za mężobójstwo, na rodzinie tego kto zabił, jeśli taka
krwawa zemsta się dokonała to trwała ona między pokoleniami w
nieskończoność. Stopniowo państwo krwawą zemstę zakazywało. Po 20
latach zaczynała być dawność i krwawa zemsta przepadała, w XX wieku
zaczęto zakazywać jej.
• Jednanie (postępowanie polubowne). Powołanie sądu polubownego.
Sądy te działały bardzo wolno, niekiedy nawet 40 lat. Pojawił się zapis na
sąd polubowny. Każda ze stron powoływała swojego arbitra którzy to
potem wybierali super arbitra, strony wskazywały również miejsce i czas,
oraz jakie sankcje zostaną nałożone na stronę, która przegra,
wprowadzano również klauzule, że strona, która przegra nie mogła
odwołać się do sądu państwowego, sądy te działały szybko. Każda ze
stron godziła się że jeśli niepodpożądkują się karze do płaciła ona kare, a
jeśli nie to wtedy można było iść do sądu państwowego.
• Postępowanie arbitralne. Było to postępowanie przeciwko komuś kto
popełnił przestępstwo przeciwko księciowi. Strona oskarżona nie miała
nikłe szanse na uniewinnienie.
Postepowanie sądowe
• Proces skargowy. Proces akuzacyjny, proces ten był wszczynany tylko na
wniosek jednej ze stron sporu. Był to proces, gdzie państwo czy urząd nie
wychodził z inicjatywą postępowania, a robiła to jedna ze stron.
• Proces inkwizycyjny. W przeciwieństwie do tego wyżej jest to proces w
której jest inicjatywa organów ścigania. Pojawia się w XIV wieku.
Dominował on w sądownictwie kościelnym i wiejskim. Nie znalazł on
wśród szlachty poparcia, ale w wiejskim, miejskim i kościelnym został
wprowadzony. Jest to skupienie w rękach justytariusza wszystkich funkcji
policyjnych, prokuratorskich i sądowniczych. Jest zasada tajności i
pisemności. Oskarżony nie miał prawa do wglądu do kat oraz prawa do
obrony. Często towarzyszyły tortury. Obowiązywała legalna teoria
dowodowa, czyli wszystkie dowodowy były hierarchizowane przez
prawo. Całe postępowanie dowodowe było uregulowane przez prawo.
W Polsce występowało głównie w prawie miejskim i kościelnym. W
okresie panowania Władysława Jagiełły prawo to było mocno
stosowane, ale szlachta się tak uparła, że przestano z tego korzystać w
prawie ziemskim. Mamy inkwizycje szczególną i generalną, szczególna
polega na przyznaniu się oskarżonego, a generalna na całym
postępowaniu.
• Postępowanie rugowe. Występowało tam, gdzie kościół posiadał swoje
ziemie. Oparte było na działaniach rugowników. Rugownicy donosili o
przestępstwie. Raz do roku zbierał się wójt, powoływał przed swoje
oblicze rugowników, a ci mieli obowiązek o doniesieniu o wszystkich
przestępstwach do których doszło podczas tego roku.
• Proces mieszany. Powstał w wyniku ewolucji procesu skargowego i
inkwizycyjnego. Wzięto zalety obydwu i połączono. Rozwinął się na
ziemiach polskich w wieku XVIII. Zaczerpnięto ściganie przestępstw z
urzędu, nie czekano na skargę ofiary, choć ją zachowano, sąd działał z
inicjatywy własnej jak i z inicjatywy stron. Zniesiono tortury. Zasada in
dubio pro reo, wątpliwości na korzyść oskarżonego, zasada domniemania
niewinności, zasada dowolnej oceny dowodów. Zastąpiono zasadę
tajności i pisemności zasadą jawności i ustności.
Zasady polskiego procesu ziemskiego
• Zasada skargowości. Prawo zawiadomienia do sądu jest tylko na wniosek
strony zainteresowanej. To nie urząd a strona zaczyna.
 • Zasada ustności, wyrok już pisemnie.
• Zasada bezpośredniości. Sąd brał pod uwagę ten materiał dowodowy
który został przedstawiony w obecności sądu.
• Zasada jawności. Strony procesu miały wgląd w cały materiał dowody, a
proces był publiczny.
• Zasada kontradyktoryjności
• Zasada formalnej teorii dowodowej
• Zasada dyspozytywności (rozporządzalności). Pojawiła się w wieku XV.
Strony mogły zdecydować o regułach postepowania. Prawo
pozostawiało swobodę stroną co do procesu.
• Zasada formalizmu. Przywiązywanie szczególnej wagi do określonych
form, gestów, symboli itp.
Strony procesu - osoba lub też osoby, które występują w procesie w formie
obrony lub żądania. Powód to inaczej z łać. actor lub pierca, jest to osoba,
która składa pozew. Osoba, która zostaje pozwana do sądu to pozwany, z
łaciny reus a z polskiego sąpierz.
Zastępstwo procesowe - występowanie osoby trzeciej w imieniu strony w
procesie, z zastrzeżeniem, że skutki czynności zastępcy spadają na stronę.
• Zastępstwo ustawowe. Miało miejsce wtedy, kiedy strona nie posiadała
zdolności procesowej, mógł wynikać z wieku, stanu chorobowego lub
przynależności do płci kobiecej. Wtedy zastępował ich ojciec, mąż,
kurator lub pan.
• Zastępstwo umowne. Na podstawie umowy wyznaczano osobę, która
miała reprezentować kogoś, ktoś taki nazywał się prokuratorem.
Stosowana między innymi przez kościoły.
• Zastępstwo urzędowe (fakultatywne lub obowiązkowe). Dobrowolny czy
obowiązkowy charakter. Fakultatywne było przydzielane stronie na jej
wniosek, kiedy nie mogła samodzielnie sprawować sprawy. Od połowy
XV wieku zwyczaj ten był praktykowany. Zastępstwa obowiązkowe to
takie, gdzie trzeba było korzystać z urzędnika np. Zbrodnie obrony
majestatu, sprawy w imieniu monarchy, urzędnik taki to instygator
królewski. Sieroty musiały być reprezentowane obowiązkowo.
• Zastępstwo zawodowe. Są to zawody np. Adwokata.

Etapy procesu
 • Postępowanie przygotowawcze (zbieranie informacji, śledztwo, wszystko
to co dzieje się przed procesem sądowym)
• Postępowanie rozpoznawcze (dzieje się podczas procesu sądowego)
• Postępowanie wykonawcze (egzekucyjne). Jest to realizacja decyzji
sądowych.
TO CO NIŻEJ LEPIEJ PRZECZYTAĆ
Pozew (citatio) - poprzedzone skargą (żałobą), formalne wezwanie strony na
rozprawę sądu.
Elementy niezbędne pozwu
• Podmiot wystawiający pozew, tytuł sędziego wzywającego na rozprawę
• Strony sporu, powód i pozwany
• Miejsce stawienia się do sądu
• Termin rozprawy
• Przedmiot sporu i jego wartość
• Data i miejsce wystawienia pozwu
• Pieczęć i podpis wystawiającego go sędziego

Przywilej jedleńsko krakowski daje nam prawo nietykalności na szlachtę

pasjonacką. Istniały wyjątki takie jak artykuły grodzkie czy zła sława.

Wstrzymanie postępowania
• Azyl wojewodziński (przemirze)
• List żelazny (glejt)
• List inhibicyjny
• Abolicja
• Amnestia
• Prawo łaski
Termin rozprawy nazywany był rokiem, w sądach ziemskich. W sadach
grodzkich nazywał się roczkiem. Mamy termin zawity i zwykły. Zwykły to taki na
którym nie stawienie się któreś ze stron nie powoduje upadku w sprawie. Jeżeli
pozwany nie stawił się na roku zwykłym to nie upadał w sprawie, a jednie była
na niego nakładana kara 6 grzywien. Potem robiono przypozew gdzie
podawano nowy termin. Jeżeli nie stawił się po raz trzeci to przegrywał.

Właściwość sądu - kompetencje sądu do rozstrzygania powstałej przed nim

sprawy.
• Właściwość rzeczowa
• Właściwość miejscowa
 • Właściwość osobowa (podmiotowa)
Actor sequitur forum rei - Według tej paremii powód winien pozwać stronę
przeciwną przed sąd tego miejsca, w którym pozwany ma stałe miejsce
zamieszkania

Dylacje (dilationes) - tzw. Odkłady, przyczyny usprawiedliwiające odroczenia

rozprawy.
1.
- Zwyczajne
- Nadzwyczajne
- Ogólne
2.
- Ogólne
- Szczegółowe
- Właściwie
- niewłaściwe

Dylacje zwyczajne:
• Choroba – niemoc lekka (infirmitas levis) i ciężka - łożna (infirmitas vera)
• Siła wyższa (vis maior)
• O większe (dilatio pro maiori)
• Małoletność (dilatio ob Minorennitatem)
• Służba publiczna (dilatio propter absentiam republicae causa)
• Uzupełnienie dokumentów (dilatio ad munimenta)
• Konsultacja z patronem lub rodziną
Dylacje nadzwyczajne:
• List inhibicyjny
• Porozumienie stron o odroczeniu sprawy (prorogacja stron)
• Urzędowe rozstrzygnięcie o zawieszeniu sprawy

Ekscepcje (exceptiones) - tzw. Zarzuty procesowe, okoliczności

uniemożliwiające kontynuowanie spraw przed sądem.
Ekscepcje peremptoryjne (exceptio peremptoria)
• Zarzut rzeczy osądzonej (execptio rei iudicatae)
• Zarzut rzeczy załatwionej (exceptio rei transactae)
• Zarzut dawności (exceptio praescriptionis)
Ekscepcje dylatoryjne (exceptio dilatoria)
• Niewłaściwość sądu
• Niesprawność pozwu
• Brak wystąpienia w procesie wszystkich zainteresowanych stron
• Brak pełnej zdolności procesowej strony
• Powołanie się na zachodźcę (poprzednika prawnego)
• Powołanie się na rękojmię
Ekscepcja deklinatoryjne (exceptio declinatoria)
• Nieodpowiedniość odpowiadania

Bliższość do dowodu – kryteria

• Stan społeczny (strona wyższa miała pierwszeństwo)
• Rodzaj dowodu (hierarchię dowodów podawało prawo)
• Strona w procesie (pozwany lub powód)

Dowód w procesie - okoliczność, na podstawie której sąd podejmuje

rozstrzygnięcie w spornej kwestii.
• Przyznanie się do winy
• Współprzysiężnicy. Nie jest to świadek wydarzenia, a jest to osoba, która
swoja przysięgą zaświadczyć, że strona mówi prawdę. Było ich od 1 do
11.
• Zeznania świadków
• Dokument
• Wstecz (świadectwo sądowe). Wygrana strona wręczała sędziemu
czesne po zakończeniu procesu, robiono to po to, aby sędzia nie
zapomniał jaki wyrok wydał, bo przed XIV wiekiem nie było ksiąg
sędziowskich. Jeżeli strona przegrana poszła do innego sądu to woźny
 sądowy szedł do starego sądu, gdzie spór był rozstrzygnięty i sędzia
mówił jak było.
• Wizja. Przeprowadzenie wizji na miejscu zdarzenia przez woźnego
sędziowskiego.
• Ordalia. Sądy boże które polegały na tym, że w momencie, kiedy nie
było, jak znaleźć dowodów to bóg rozstrzygał która strona jest niewinna.
Były ordalia jednostronne, gdzie była tylko jedna strona, która musiała
się poddać czynnością, a dwustronne polegają na tym, że obie strony są
poddawane ordalią.
Ordalia (sądy boże) - oparty na przeświadczeniu o działaniu siły wyższej,
środek dowodowy stosowany w przypadkach, gdy strony nie dysponowały
wystarczającą ilością innych dowodów.
Ordalia jednostronne:
• Próba zimnej wody. Wrzucanie kobiet do wody, jeśli była czarownicą to
wypływała, a jeśli nie to tonęła.
• Próba gorącej wody. Wyciągnięcie czegoś z wrzącej wody, a po trzech
dniach sprawdzano, czy się goi, jak się goi to niewinny.
• Próba rozpalonego żelaza. Przejście po rozpalonym żelazie lub z żelazem
i sprawdzanie czy się goi po 3 dniach.
• Próba mar. Oskarżony na kolanach chodził do około trupa, jeśli się rany
otworzyły do był niewinny.
• Próba poświęconego kęsa, chleba, sera. Poddany musiał przełknąć jakiś
kęs nie krztusząc się.
• Próba komunii.
Ordalia dwustronne:
• Pojedynek sądowy
• Stanie krzyżem. Kto dłużej wytrzymał w pozycji krzyża wygrywał.

Wyrok (dekret) - każde rozstrzygnięcie kwestii spornej między stronami,

dokonane przez sąd
Wyrok stanowczy (sententia definitiva)
• Wyrok ewazyjny (uwalniający)
• Wyrok zasądzający (kondemnata)
 • Wyrok oczny (oczywisty)
• Wyrok zaoczny (kontumacyjny również zwany kondemnatą)
Wyrok przedstanowczy (sententia interlocutoria)

Środki prawne przeciwko wyrokom - czynności sądowe strony, za pomocą

których występuje ona przeciw orzeczeniu sędziego w tym celu, ażeby uzyskać
zmianę lub zniesienie tego orzeczenia
Środki zwyczajne:
• Remisja
• Nagana sędziego
• Mocja
• Apelacja
• Kasata
Środki nadzwyczajne:
• Graveman
• Wznowienie procesu
• Male obtentum
Egzekucja – określone prawnie postępowanie, przez które roszczenia osób z
pomocą państwa są przyprowadzane do skutku.
• Egzekucja na osobie i na majątku
• Egzekucja z ruchomości (ciąża) i nieruchomości
Egzekucja z nieruchomości po 1523 r.
1. Wprowadzenie wierzyciela do nieruchomości przez woźnego sądowego
tzw. intromisja > odbicie
2. Egzekucja starościńska (rumacja) na podstawie listu egzekucyjnego >
odbicie x 3 > wywołane dłużnika i zajęcie nieruchomości przez pospolite
ruszenie.
Postępowania szczególne
• Postępowanie sumaryczne
• Proces graniczny
• Proces o zbiegłych poddanych
Za siedmiu górogrodzie przybyło 12 chama każdy zamówił sobie po poł litra
wódki i ¾ pęta kiełbasy i następnie przybyła dziewoja do klubu i powiedziała
tak, ten z najdłuższym hujem będzie mężem