01.

" नेपालका सार्वजनिक संस्थाहरुको सेवा गुणस्तर कमजोर छ" भनिन्छ यसको सुधारको लागि नागरिक
वडापत्रको भूमिका कस्तो रहन्छ? चर्चा गर्नुहोस् ।

नेपालका सार्वजनिक संस्थाको सेवा गुणस्तर सुधारमा नागरिक वडापत्रको भूमिका

नेपालका सार्वजनिक संस्थाहरूको सेवा गुणस्तर कमजोर भएको कु रामा धेरैले सहमति जनाउँ छन्।
ढिलासुस्ती, अराजकता, कमजोर जवाफदेहिता, र सेवाग्राहीप्रति असभ्य व्यवहार जस्ता समस्याहरूले
गर्दा नागरिकहरूले सार्वजनिक सेवाबाट निकै असन्तुष्टि व्यक्त गर्ने गरेका छन्।
यस परिस्थितिलाई सुधार गर्न नागरिक वडापत्रले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ। नागरिक
वडापत्र भनेको सार्वजनिक निकायले प्रदान गर्ने सेवाहरूको सूची, ती सेवाहरू कसरी प्राप्त गर्ने
भन्ने जानकारी, सेवाको लागत, प्राप्त गर्न लाग्ने समयसीमा, सेवाको गुणस्तरको मापदण्ड, र
सेवाग्राहीले गुनासो गर्ने प्रक्रिया सम्बन्धी जानकारी समेटिएको एक अधिकारिक दस्तावेज हो।
नागरिक वडापत्रले सार्वजनिक सेवाको गुणस्तर सुधार गर्न कसरी मद्दत गर्न सक्छ भन्ने कु राहरू
तल उल्लेख गरिएको छ:
1. पारदर्शिता बढाउँ छ: नागरिक वडापत्रले सेवा प्रदान प्रक्रिया सम्बन्धी स्पष्ट जानकारी प्रदान गरी सेवा
प्रदान प्रणालीमा पारदर्शिता बढाउन मद्दत गर्दछ। यसले सेवाग्राहीहरूलाई आफू ले कु न सेवा पाउँ छन्, कसरी
पाउँ छन्, कति लागत लाग्छ भन्ने जानकारी प्राप्त गरी आफ्नो अधिकार सम्बन्धमा जानकार बनाउँ छ।
2. जवाफदेहिता बढाउँ छ: नागरिक वडापत्रले सेवा प्रदायक संस्थाहरूलाई आफ्नो कार्यप्रति जवाफदेह
बनाउँ छ। नागरिक वडापत्रमा सेवा गुणस्तर को मापदण्ड तोकिने हुँदा त्यस अनुसार सेवा प्रदान नगर्ने
संस्थाहरूलाई नागरिकहरूले जवाफदेही बनाउन सक्छन्।
3. सेवाग्राही सन्तुष्टि बढाउँ छ: नागरिक वडापत्रले सेवाग्राहीहरूलाई आफू ले पाउने सेवाको गुणस्तर को
अपेक्षा गर्न सक्छन् भन्ने जानकारी प्रदान गरी उनीहरूको अपेक्षा व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्दछ। यसले
सेवाग्राहीहरूमा सन्तुष्टि को स्तर बढाउन मद्दत गर्दछ।
4. गुनासो सुनुवाई प्रक्रियालाई सुव्यवस्थित गर्छ : नागरिक वडापत्रमा सेवाग्राहीहरूले कसरी गुनासो गर्ने
भन्ने सम्बन्धी स्पष्ट व्यवस्था हुन्छ। यसले सेवाग्राहीहरूलाई आफ्नो गुनासो सम्बन्धित निकायमा
सजिलै दर्ता गर्न मद्दत गर्दछ ।
5. सेवा प्रवाहमा सुधार ल्याउँ छ: नागरिक वडापत्रमा सेवा प्रदान सम्बन्धी स्पष्ट मार्गदर्शन हुने हुँदा
त्यस अनुसार सेवा प्रदायक संस्थाहरूले आफ्नो सेवा प्रवाह प्रणालीमा सुधार ल्याउन सक्छन्।
नेपालका सार्वजनिक संस्थाहरूको सेवा गुणस्तरमा कमजोरी देखिनुका विभिन्न कारणहरू छन्।
यसमा प्रशासनिक कमजोरी, भ्रष्टाचार, स्रोतको कमी, तथा प्राविधिक ज्ञान र दक्षताको अभाव मुख्य
छन्। यस्ता समस्याहरू समाधान गर्नका लागि नागरिक वडापत्रको भूमिका महत्वपूर्ण रहन
सक्छ।
नागरिक वडापत्र भनेको सरकारी कार्यालयहरूबाट प्रदान गरिने सेवाहरूको स्तर, समय सीमा, र
अन्य सेवासम्बन्धी मापदण्डहरू नागरिकहरूसँग स्पष्ट रूपमा प्रस्तुत गर्ने दस्तावेज हो। यसका
निम्न भूमिका छन्:
1. जवाफदेहिता बढाउने: नागरिक वडापत्रले सार्वजनिक संस्थाहरूलाई उनीहरूको सेवाका बारेमा
नागरिकहरूसँग प्रतिवद्धता जाहेर गर्न बाध्य बनाउँ छ। यसले सेवाको गुणस्तरमा सुधार
ल्याउन मद्दत पुर्‍
याउँ छ।
2. पारदर्शिता बढाउने: नागरिक वडापत्रमार्फ त सरकारी सेवाहरूको बारेमा स्पष्ट जानकारी
नागरिकहरूले पाउँ छन्। यसले सेवाको प्रक्रियामा पारदर्शिता ल्याउँ छ र सेवाग्राहीहरूको
विश्वास बढाउँ छ।
3. नागरिक सहभागिता: नागरिक वडापत्रले सेवाग्राहीहरूलाई सेवा प्रक्रियामा सहभागिता
जनाउने अवसर दिन्छ। नागरिकहरूको सुझाव र गुनासोको आधारमा सेवा सुधारको प्रयास
गर्न सकिन्छ।
4. सेवा स्तरको मापन: वडापत्रले सेवा स्तर मापनका मापदण्डहरू निर्दिष्ट गर्छ । यसले
सेवाहरूको नियमित अनुगमन र मूल्याङ्कन गर्न मद्दत पुर्‍
याउँ छ।
5. शिक्षा र सचेतना: नागरिक वडापत्रले नागरिकहरूलाई सेवाहरूको बारेमा जानकारी दिन्छ।
यसले उनीहरूलाई सेवा प्राप्त गर्नका लागि आवश्यक प्रक्रिया र अधिकारहरूको बारेमा
सचेत बनाउँ छ।
यसरी, नागरिक वडापत्रले नेपालका सार्वजनिक संस्थाहरूको सेवा गुणस्तर सुधार गर्न महत्वपूर्ण
भूमिका खेल्न सक्छ। सार्वजनिक सेवाहरूमा पारदर्शिता, जवाफदेहिता, र नागरिक सहभागिता
बढाएर सेवाको गुणस्तरमा सुधार ल्याउन सकिन्छ।
यो एक महत्त्वपूर्ण प्रश्न हो। नेपालका सार्वजनिक संस्थाहरूको सेवा गुणस्तर सुधार गर्न नागरिक
वडापत्रको भूमिका निम्न तरिकाले महत्त्वपूर्ण हुन सक्छ:
1. पारदर्शिता बढाउने: नागरिक वडापत्रले संस्थाले प्रदान गर्ने सेवाहरू, लाग्ने समय र शुल्क
आदिको जानकारी स्पष्ट रूपमा उपलब्ध गराउँ छ। यसले सेवाग्राहीलाई आफ्नो अधिकार र
संस्थाको जिम्मेवारीबारे सचेत गराउँ छ।
2. जवाफदेहिता सुनिश्चित गर्ने: वडापत्रमा उल्लेखित मापदण्ड र समयसीमा पूरा नभएमा
सेवाग्राहीले गुनासो गर्न सक्ने व्यवस्था हुन्छ। यसले कर्मचारीहरूलाई आफ्नो कामप्रति
बढी जिम्मेवार बनाउँ छ।
3. सेवा गुणस्तर मापन: वडापत्रले सेवाको गुणस्तर मापन गर्ने आधार प्रदान गर्छ । यसले
संस्थालाई आफ्नो प्रदर्शन मूल्यांकन गर्न र सुधारका क्षेत्रहरू पहिचान गर्न मद्दत गर्छ ।
4. प्रक्रिया सरलीकरण: वडापत्र तयार गर्दा संस्थाले आफ्ना प्रक्रियाहरूको समीक्षा गर्छ र
अनावश्यक जटिलताहरू हटाउन सक्छ।
 5. सेवाग्राही सन्तुष्टि बढाउने: स्पष्ट जानकारी र निश्चित मापदण्डले सेवाग्राहीको अपेक्षा
व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ , जसले सन्तुष्टि बढाउन सक्छ।
तर, नागरिक वडापत्रको प्रभावकारी कार्यान्वयन पनि महत्त्वपूर्ण छ। यसका लागि निम्न
कु राहरूमा ध्यान दिनु आवश्यक छ:
 नियमित अपडेट र समीक्षा
 कर्मचारी तालिम र जागरूकता
 सेवाग्राही पृष्ठपोषण संयन्त्र
 प्रभावकारी अनुगमन र मूल्यांकन
निष्कर्षमा, नागरिक वडापत्रले सार्वजनिक सेवा सुधारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ, तर
यसको सफलता कार्यान्वयनको प्रभावकारितामा भर पर्छ ।
02. SWOT Analysis किन गर्नुपर्दछ? यसको बारेमा छोटकरीमा प्रष्ट पार्नुहोस् ।
SWOT विश्लेषण रणनीतिक योजना र निर्णय लिने प्रक्रियाको एक महत्वपूर्ण अङ्ग हो। यो व्यवसाय,
संस्था, योजना वा यहाँसम्म कि व्यक्तिगत जीवनमा समेत लागू गर्न सकिन्छ। SWOT को पूर्ण रूप
Strengths (शक्ति), Weaknesses (कमजोरी), Opportunities (अवसर) এবং Threats (खतरा) हो।
SWOT विश्लेषण गर्नुको फाइदाहरू तल उल्लेख गरिएको छ:
 आफ्नो व्यवसाय, संस्था, योजना वा व्यक्तिगत जीवनको वर्तमान स्थिति बुझ्न मद्दत गर्दछ।
SWOT विश्लेषणले तपाईंलाई आफ्नो शक्ति, कमजोरी, अवसर এবং खतराहरू को स्पष्ट रूपमा
देख्न मद्दत गर्दछ।
 भविष्यको लागि रणनीति विकसित गर्न मद्दत गर्दछ। SWOT विश्लेषणले तपाईंलाई आफ्नो
शक्तिलाई कसरी बढाउन सकिन्छ, कमजोरीहरू कसरी सुधार गर्न सकिन्छ, अवसरहरू कसरी
सदुपयोग गर्न सकिन्छ এবং खतराहरूबाट कसरी बच्न सकिन्छ भन्ने बारेमा रणनीति विकसित
गर्न मद्दत गर्दछ।
 सही निर्णय लिन मद्दत गर्दछ। SWOT विश्लेषणले तपाईंलाई आफ्नो विकल्पहरूको मूल्याङ्कन
गर्न सबैभन्दा अनुुकू ल निर्णय लिन मद्दत गर्दछ।
 प्रतिस्पर्धात्मक अग्रता प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ। SWOT विश्लेषणले तपाईंलाई आफ्नो
प्रतिस्पर्धीहरूको तुलनामा आफ्नो कम्पनीको स्थिति बुझ्न मद्दत गर्दछ प्रतिस्पर्धात्मक अग्रता
प्राप्त गर्न रणनीति विकसित गर्न मद्दत गर्दछ।
 व्यवसाय, संस्था, योजना वा व्यक्तिगत विकासको लागि मार्गदर्शन प्रदान गर्दछ। SWOT
विश्लेषणले तपाईंलाई आफ्नो लक्ष्य प्राप्त गर्न के गर्न आवश्यक छ भन्ने बारेमा स्पष्ट दृष्टिकोण
प्रदान गर्दछ।
निष्कर्ष:
SWOT विश्लेषण व्यवसाय, संस्था, योजना वा व्यक्तिगत जीवनको सफलताको लागि महत्वपूर्ण
उपकरण हो। यसले तपाईंलाई आफ्नो वर्तमान स्थिति बुझ्न, भविष्यको लागि रणनीति विकसित गर्न,
सही निर्णय लिन आफ्नो लक्ष्य प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ।
SWOT Analysis (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) एक रणनीतिक योजना उपकरण
हो जसले संगठन वा व्यवसायलाई आफ्नो वर्तमान स्थिति र भविष्यको सम्भावनाहरूको
मूल्यांकन गर्न मद्दत गर्छ। यसलाई निम्न कारणहरूले गर्नुपर्छ:
1. आन्तरिक र बाह्य कारकहरूको पहिचान:
o सबल पक्ष र कमजोरीहरू (आन्तरिक)
o अवसर र चुनौतीहरू (बाह्य)
2. रणनीतिक निर्णय लिन:
 o सबल पक्षहरूको उपयोग
o कमजोरीहरू सुधार
o अवसरहरूको फाइदा
o चुनौतीहरूको सामना
3. प्राथमिकताहरू निर्धारण:
o महत्त्वपूर्ण क्षेत्रहरूमा ध्यान के न्द्रित
4. जोखिम व्यवस्थापन:
o सम्भावित खतराहरूको पहिचान र तयारी
5. प्रतिस्पर्धात्मक लाभ:
o बजारमा आफ्नो स्थिति बुझ्न र सुधार गर्न
6. संसाधन बाँडफाँड:
o उपलब्ध संसाधनहरूको प्रभावकारी उपयोग
7. परिवर्तन व्यवस्थापन:
o आवश्यक परिवर्तनहरूको पहिचान र कार्यान्वयन
संक्षेपमा, SWOT Analysis ले संगठनलाई आफ्नो वर्तमान स्थिति र भविष्यको सम्भावनाहरूको
व्यापक दृष्टिकोण प्रदान गर्छ, जसले प्रभावकारी रणनीति निर्माण र निर्णय लिन मद्दत गर्छ ।
SWOT Analysis एक महत्वपूर्ण उपकरण हो जुन संस्थाहरूले आफ्नो वर्तमान स्थिति विश्लेषण
गर्न र भविष्यका रणनीतिहरू तयार गर्न प्रयोग गर्छ न्। यसमा चार प्रमुख पक्षहरूको अध्ययन
गरिन्छ:
1. Strengths (ताकतहरू): संस्थाको आन्तरिक बल र सकारात्मक पक्षहरूको पहिचान गर्छ।
उदाहरणका लागि, संस्थाको विशिष्ट क्षमताहरू, विशेषज्ञता, स्रोतहरू, र बजारमा रहेको राम्रो
स्थिति।
2. Weaknesses (कमजोरीहरू): संस्थाका आन्तरिक कमजोर पक्षहरूको पहिचान गर्छ।
उदाहरणका लागि, स्रोतको अभाव, दक्षताको कमी, र प्रक्रियागत कमजोरीहरू।
3. Opportunities (अवसरहरू): संस्थाको बाह्य वातावरणमा उपलब्ध सकारात्मक
अवसरहरूको पहिचान गर्छ । उदाहरणका लागि, नयाँ बजारमा प्रवेश, प्राविधिक उन्नति, र
सरकारी सहयोग।
4. Threats (खतराहरू): संस्थाका बाह्य वातावरणमा रहेका नकारात्मक पक्षहरूको पहिचान
गर्छ । उदाहरणका लागि, प्रतिस्पर्धा, कानुनी परिवर्तन, र आर्थिक अस्थिरता।
SWOT Analysis गर्नुपर्ने कारणहरू:
  रणनीतिक योजना: SWOT Analysis संस्थाहरूलाई आफ्ना रणनीतिहरू तयार गर्न मद्दत
गर्छ । यसले संगठनलाई आफ्नो बलमा आधारित अवसरहरूको सदुपयोग गर्न र कमजोर
पक्षमा सुधार गर्न सक्षम बनाउँ छ।
 निर्णय प्रक्रिया: यसले व्यवस्थापनलाई सूचित निर्णयहरू लिन मद्दत गर्छ । विश्लेषणका
आधारमा, संस्थाले कु न क्षेत्रमा ध्यान के न्द्रित गर्ने र कु न जोखिमलाई व्यवस्थापन गर्ने
भन्ने कु रा जान्न सक्छ।
 प्रतिस्पर्धात्मक लाभ: SWOT Analysis को मद्दतले संस्था आफ्नो प्रतिस्पर्धीहरूको तुलनामा
बलियो स्थिति बनाउन सक्छ। यसले प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न सहयोग पुर्‍
याउँ छ।
 रिस्क म्यानेजमेन्ट: यसले जोखिमहरूको पहिचान र व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ । संस्थाले
बाह्य खतराहरूको सामना गर्न पूर्व तयारी गर्न सक्छ।
यसरी, SWOT Analysis संस्थाहरूलाई आफ्नो स्थिति बुझेपछि प्रभावकारी रणनीतिहरू तयार गर्न
र दिगो विकासको मार्गमा अघि बढ्न महत्वपूर्ण छ।
03. सार्वजनिक नीति भनेको के हो? सार्वजनिक नीति तर्जुमामा प्रशासनको भूमिका कसरी परिभाषित गर्न
सकिन्छ? उल्लेख गर्नुहोस् ।

सार्वजनिक नीति भनेको सरकारले जनहितका लागि बनाउने योजना, निर्णय र कार्यक्रमहरु हो।
यसले शिक्षा, स्वास्थ्य, अर्थतन्त्र, वातावरण, सुरक्षा, पूर्वाधार जस्ता विभिन्न क्षेत्रहरुलाई समेट्छ।
सार्वजनिक नीतिको मुख्य उद्देश्य नागरिकहरुको जीवनस्तर उकास्न, सामाजिक न्याय स्थापना
गर्न, र दिगो विकासलाई प्रवर्द्धन गर्नु हो।
सार्वजनिक नीति तर्जुमामा प्रशासनको भूमिका
सार्वजनिक नीति तर्जुमामा प्रशासनको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ। प्रशासनले नीति निर्माणको
विभिन्न चरणहरुमा सहयोग गर्दछ, जसमा नीति पहिचान, नीति विश्लेषण, नीति विकल्पहरुको
विकास, नीति निर्णय, र नीति कार्यान्वयन समावेश छन्।
नीति पहिचान: प्रशासनले नीतिगत समस्याहरुको पहिचान गर्न र ती समस्याहरुलाई समाधान गर्न
आवश्यक नीतिहरुको प्रस्ताव गर्न अनुसन्धान र विश्लेषण गर्दछ।
नीति विश्लेषण: प्रशासनले विभिन्न नीति विकल्पहरुको सम्भावित प्रभावहरुको विश्लेषण गर्दछ र
नीति निर्माताहरुलाई डेटा र जानकारी प्रदान गर्दछ।
नीति विकल्पहरुको विकास: प्रशासनले नीति निर्माताहरुलाई विभिन्न नीति विकल्पहरुको विकास
गर्न सहयोग गर्दछ।
नीति निर्णय: प्रशासनले नीति निर्माताहरुलाई नीति निर्णय गर्न आवश्यक जानकारी र समर्थन
प्रदान गर्दछ।
नीति कार्यान्वयन: प्रशासनले नीतिहरुलाई कार्यान्वयन गर्न, नीतिगत कार्यक्रमहरुको व्यवस्थापन
गर्न, र नीतिगत लक्ष्यहरु प्राप्त गर्न आवश्यक कार्यहरु गर्दछ।
प्रशासनले सार्वजनिक नीति तर्जुमामा निम्न भूमिकाहरु पनि निर्वाह गर्दछ:
 सरोकारवालाहरुसँगको समन्वय: प्रशासनले नीति निर्माण प्रक्रियामा विभिन्न
सरोकारवालाहरु, जस्तै नागरिक समाज, निजी क्षेत्र, र विज्ञहरुसँग समन्वय गर्दछ।
 विज्ञानात्मक प्रमाणहरुको प्रयोग: प्रशासनले नीति निर्णयहरुलाई आधारित गर्न
विज्ञानात्मक प्रमाणहरु र अनुसन्धानको प्रयोग गर्दछ।
 जवाफदेहिता सुनिश्चित गर्नु: प्रशासनले नीति निर्माण प्रक्रियामा पारदर्शिता र जवाफदेहिता
सुनिश्चित गर्दछ।
 नैतिकताको पालना: प्रशासनले नीति निर्माण प्रक्रियामा नैतिक सिद्धान्तहरुको पालना
गर्दछ।
निष्कर्ष:
सार्वजनिक नीति तर्जुमामा प्रशासनको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ। प्रशासनले नीति निर्माणको
विभिन्न चरणहरुमा सहयोग गर्दछ, सरोकारवालाहरुसँग समन्वय गर्दछ, विज्ञानात्मक प्रमाणहरुको
प्रयोग गर्दछ, जवाफदेहिता सुनिश्चित गर्दछ, र नैतिकताको पालना गर्दछ। प्रभावकारी र
जनहितकारी सार्वजनिक नीतिहरुको निर्माण गर्न प्रशासनको भूमिका अपरिहार्य छ।
सार्वजनिक नीति र यसको तर्जुमामा प्रशासनको भूमिकाबारे छोटकरीमा व्याख्या गर्छु:
सार्वजनिक नीति: सार्वजनिक नीति भनेको सरकारले कु नै समस्या समाधान गर्न वा लक्ष्य प्राप्त
गर्न अपनाउने कार्ययोजना हो। यसमा कानून, नियम, कार्यक्रम आदि पर्दछन्।
प्रशासनको भूमिका:
1. नीति निर्माणमा सहयोग: तथ्याङ्क संकलन, विश्लेषण र विकल्पहरू प्रस्तुत गर्ने।
2. कार्यान्वयन: नीतिलाई व्यवहारमा लागू गर्ने।
3. मूल्याङ्कन: नीतिको प्रभावकारिता मापन गर्ने र सुधारका सुझाव दिने।
4. समन्वय: विभिन्न निकायबीच समन्वय गर्ने।
5. परामर्श: नीति निर्माताहरूलाई विशेषज्ञ सल्लाह प्रदान गर्ने।
सार्वजनिक नीति भनेको सरकारले समाजका विभिन्न समस्याहरूको समाधान गर्न वा जनहितका
लागि बनाउने कार्य योजना, नियम, र कार्यक्रमहरूको संग्रह हो। यसले सरकारी उद्देश्यहरू र तिनका
लागि अपनाइने उपायहरूको दिशानिर्देश दिन्छ।
सार्वजनिक नीति तर्जुमामा प्रशासनको भूमिका निम्नानुसार परिभाषित गर्न सकिन्छ:
1. नीति निर्माण (Policy Formulation):
o समस्या पहिचान: प्रशासनले समाजका समस्याहरू पहिचान गरेर नीति निर्माणको
पहिलो चरणमा सहभागी हुन्छ।
o विकल्पहरूको विश्लेषण: विभिन्न समाधानका विकल्पहरूको विश्लेषण गरी
सबैभन्दा उपयुक्त विकल्प छनोट गर्ने कार्यमा प्रशासन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
o सल्लाह र परामर्श: विशेषज्ञहरूसँग परामर्श गरी नीतिहरूको मसौदा तयार पार्छ ।
2. नीति कार्यान्वयन (Policy Implementation):
o कार्यक्रमको विकास: नीतिहरूलाई व्यवहारमा उतार्नका लागि विभिन्न कार्यक्रम र
परियोजनाहरूको विकास गर्छ ।
o स्रोतहरूको व्यवस्थापन: नीतिहरू कार्यान्वयन गर्न आवश्यक स्रोतहरूको व्यवस्थापन
र वितरण गर्छ ।
o समन्वय: विभिन्न सरकारी निकाय, गैरसरकारी संस्थाहरू, र स्थानीय तहहरूबीच
समन्वय गरेर नीतिहरू कार्यान्वयनमा सहजीकरण गर्छ।
3. अनुगमन र मूल्याङ्कन (Monitoring and Evaluation):
 o प्रगति अनुगमन: नीतिहरूको कार्यान्वयनको प्रगति निरन्तर अनुगमन गरेर
समस्याहरूको पहिचान र समाधान गर्छ।
o प्रभाव मूल्याङ्कन: नीतिहरूको प्रभाव मूल्याङ्कन गरेर सफलताहरू र
असफलताहरूको विश्लेषण गर्छ र आवश्यक संशोधनहरू सिफारिस गर्छ ।
4. प्रतिवेदन र जवाफदेहिता (Reporting and Accountability):
o प्रतिवेदन तयार पार्ने: नीति कार्यान्वयनको प्रगति र प्रभावबारे प्रतिवेदन तयार पार्छ
र सम्बन्धित निकायहरूलाई जानकारी दिन्छ।
o जवाफदेहिता सुनिश्चिचता: नीतिहरूको कार्यान्वयनमा पारदर्शिता र जवाफदेहिता
सुनिश्चिचता गर्छ ।
यसरी, सार्वजनिक नीति तर्जुमामा प्रशासनको भूमिका नीतिको निर्माणदेखि कार्यान्वयन, अनुगमन,
र मूल्याङ्कनसम्म फै लिएर महत्त्वपूर्ण छ। प्रशासनको सक्रिय सहभागिता बिना प्रभावकारी नीति
निर्माण र कार्यान्वयन सम्भव हुँदैन।
04. संगठनात्मक व्यवहार (Organizational Behaviour) लाई प्रभाव पार्न तत्वहरुमाथि प्रकाश पार्दै यसका
विशेषताहरु उल्लेख गर्नुहोस् ।

संगठनात्मक व्यवहारलाई प्रभाव पार्ने तत्वहरु र यसका विशेषताहरु निम्नानुसार छन्:

संगठनात्मक व्यवहारलाई प्रभाव पार्ने तत्वहरु:
1. व्यक्तिगत कारकहरु:
o व्यक्तित्व
o मूल्य र मान्यताहरु
o क्षमता र सीपहरु
o अभिप्रेरणा
2. समूह कारकहरु:
o नेतृत्व शैली
o टीम गतिशीलता
o संचार प्रणाली
o समूह मानदण्डहरु
3. संगठनात्मक कारकहरु:
o संगठनको संरचना
o संस्कृ ति र वातावरण
o नीति र प्रक्रियाहरु
o प्रविधि
4. बाह्य कारकहरु:
o सामाजिक-सांस्कृ तिक वातावरण
o आर्थिक परिस्थिति
o कानुनी र राजनीतिक वातावरण
संगठनात्मक व्यवहारका विशेषताहरु:
1. बहुविषयक दृष्टिकोण: यसले मनोविज्ञान, समाजशास्त्र, मानवशास्त्र जस्ता विभिन्न क्षेत्रबाट
ज्ञान लिन्छ।
2. व्यवहारिक उन्मुखता: यो सिद्धान्त र व्यवहारलाई जोड्ने प्रयास गर्दछ।
3. मानवीय पक्षमा के न्द्रित: यसले संगठनमा मानिसहरुको भूमिका र महत्वलाई जोड दिन्छ।
4. कार्यस्थल सुधारमा के न्द्रित: यसको उद्देश्य संगठनात्मक प्रभावकारिता र कर्मचारी सन्तुष्टि
बढाउनु हो।
5. वैज्ञानिक पद्धति: यसले अनुसन्धान र तथ्यमा आधारित निष्कर्षहरु प्रयोग गर्दछ।
 6. सापेक्ष दृष्टिकोण: यसले व्यक्ति र परिस्थिति अनुसार व्यवहार फरक हुन सक्छ भन्ने
मान्यता राख्दछ।
7. निरन्तर विकासशील: नयाँ अनुसन्धान र प्रविधिसँगै यो क्षेत्र पनि विकसित हुँदै जान्छ।
8. व्यवस्थापकीय उपकरण: यो संगठन व्यवस्थापनको महत्वपूर्ण उपकरण हो।
संगठनात्मक व्यवहार (OB) भनेको संगठनभित्रका मानिसहरुको व्यवहार, उनीहरुबीचको सम्बन्ध, र
उनीहरुले कसरी काम गर्छन् भन्ने विषयको अध्ययन हो। यसमा व्यक्तिगत, समूह, र
संगठनात्मक स्तरमा व्यवहारको अध्ययन समावेश छ। OB को मुख्य उद्देश्य संगठनहरुलाई
अधिक प्रभावकारी र कु शलतापूर्वक कार्य गर्न मद्दत गर्नु हो।
OB लाई प्रभाव पार्ने तत्वहरु:
 व्यक्तिगत तत्वहरु: यसमा कर्मचारीहरुको व्यक्तित्व, मूल्यहरु, धारणा, र प्रेरणा समावेश
छन्।
 संगठनात्मक तत्वहरु: यसमा संगठनको संरचना, संस्कृ ति, नेतृत्व, र लक्ष्यहरु समावेश छन्।
 बाह्य वातावरणीय तत्वहरु: यसमा आर्थिक अवस्था, प्रविधि, र सामाजिक-राजनीतिक
परिवर्तनहरु समावेश छन्।
OB का विशेषताहरु:
 बहु-अनुशासनात्मक: OB मनोविज्ञान, समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, र व्यवस्थापन जस्ता विभिन्न
अनुशासनहरुबाट अवधारणाहरु र सिद्धान्तहरुलाई एकीकृ त गर्दछ।
 वैज्ञानिक: OB वैज्ञानिक अनुसन्धानमा आधारित छ र डेटा र प्रमाणहरुद्वारा समर्थित छ।
 प्रासंगिक: OB वास्तविक-विश्वका संगठनात्मक समस्याहरुसँग सम्बन्धित छ र व्यवहारिक
समाधानहरु प्रदान गर्दछ।
 नैतिक: OB नैतिक सिद्धान्तहरु र सामाजिक जिम्मेवारीको पालन गर्दछ।
 गतिशील: OB निरन्तर परिवर्तनशील छ र नयाँ चुनौतीहरु र अवसरहरुलाई अनुकू लन
गर्दछ।
OB को महत्व:
 संगठनात्मक प्रभावकारिता बढाउँ छ: OB ले संगठनहरुलाई अधिक प्रभावकारी र
कु शलतापूर्वक कार्य गर्न मद्दत गर्दछ।
 कर्मचारी उत्पादकता बढाउँ छ: OB ले कर्मचारीहरुलाई प्रेरित र संलग्न राख्न मद्दत गर्दछ,
जसले उत्पादकता वृद्धि गर्दछ।
 संगठनात्मक परिवर्तनलाई सहज बनाउँ छ: OB ले संगठनहरुलाई परिवर्तनलाई व्यवस्थापन
गर्न र कर्मचारीहरुलाई परिवर्तनसँग अनुकू लन गर्न मद्दत गर्दछ।
 संगठनात्मक संस्कृ तिलाई सुधार गर्छ : OB ले सकारात्मक र उत्पादक संगठनात्मक
संस्कृ ति सिर्जना गर्न मद्दत गर्दछ।
  नैतिक व्यवहारलाई प्रवर्द्धन गर्छ : OB ले नैतिक व्यवहार र सामाजिक जिम्मेवारीलाई
प्रवर्द्धन गर्दछ।
निष्कर्ष:
संगठनात्मक व्यवहार संगठनहरु र त्यसमा कार्यरत मानिसहरुको लागि महत्वपूर्ण छ। OB को
अध्ययनले संगठनहरुलाई अधिक प्रभावकारी र कु शलतापूर्वक कार्य गर्न, कर्मचारी उत्पादकता
बढाउन, संगठनात्मक परिवर्तनलाई सहज बनाउन, संगठनात्मक संस्कृ तिलाई सुधार गर्न, र नैतिक
व्यवहारलाई प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्दछ।
संगठनात्मक व्यवहार (Organizational Behaviour) लाई प्रभाव पार्ने तत्वहरू विभिन्न छन् र यी
तत्वहरूले संगठनभित्रको व्यक्तित्व, समूह गतिशीलता, तथा संस्थागत संरचनालाई परिभाषित
गर्छन्। संगठनात्मक व्यवहारका विशेषताहरू उल्लेख गर्दै यी तत्वहरूमाथि प्रकाश पारौं:
संगठनात्मक व्यवहारलाई प्रभाव पार्ने तत्वहरू:

1. व्यक्तिगत तत्वहरू (Individual Factors):

o प्रेरणा )Motivation): कर्मचारीको कार्यप्रतिको इच्छाशक्ति र समर्पण।
o अवधारण (Perception): कर्मचारीहरूले कसरी आफ्नो काम र वरपरको वातावरणलाई
बुझ्छन्।
o मानसिकता (Attitude): कर्मचारीको कार्यप्रतिको दृष्टिकोण र सन्तुष्टि।
2. समूह तत्वहरू (Group Factors):
o नेतृत्व )Leadership): नेता तथा व्यवस्थापकको कार्यशैली र उनको समूहप्रतिको प्रभाव।
o समूह गतिशीलता )Group Dynamics): समूहको संरचना, संचार, र सहकार्य।
o सांस्कृ तिक विविधता (Cultural Diversity): विभिन्न पृष्ठभूमिका व्यक्तिहरूको सहयोग र
समन्वय।
3. संस्थागत तत्वहरू (Organizational Factors):
o संरचना (Structure): संगठनको संरचना, पदानुक्रम, र अधिकारको वितरण।
o संस्कृ ति (Culture): संगठनको मान्यता, मूल्य, र नियमहरूको समष्टि।
o प्रविधि )Technology): संगठनमा प्रयोग गरिने प्रविधि र त्यसको प्रभाव।
4. बाह्य तत्वहरू (External Factors):
o आर्थिक अवस्था )Economic Conditions): देशको आर्थिक स्थिति र त्यसको संगठनमा
प्रभाव।
o सामाजिक र सांस्कृ तिक प्रभाव )Social and Cultural Influences): समाजका मान्यता, मूल्य,
र संस्कृ तिका प्रभाव।
o कानुनी र नियामक वातावरण )Legal and Regulatory Environment): कानुनी नियम र
सरकारी नीति।
संगठनात्मक व्यवहारका विशेषताहरू:

1. व्यवस्थित अध्ययन (Systematic Study): संगठनात्मक व्यवहार व्यवस्थित अध्ययन र

अनुसन्धानको माध्यमबाट बुझेको हुन्छ। यसले व्यवहारका विभिन्न पक्षहरूको गहिरो
विश्लेषण गर्छ ।
2. बहुआयामिक दृष्टिकोण (Multidisciplinary Approach): संगठनात्मक व्यवहार विभिन्न
विधाहरू जस्तै मनोविज्ञान, समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, र मानवशास्त्रको अध्ययनसँग जोडिएको
छ।
3. व्यक्तिगत र सामूहिक स्तरमा अध्ययन (Individual and Group Level Analysis): यसले
व्यक्तिको व्यवहार र समूहगत गतिशीलता दुवैलाई अध्ययन गर्छ। यसले कर्मचारी र
समूह दुवैको उत्पादकत्व र सन्तुष्टिमा ध्यान दिन्छ।
4. व्यवस्थापन र नेतृत्वको भूमिका (Role of Management and Leadership): यसले नेतृत्व
र व्यवस्थापनको प्रभावलाई महत्त्वपूर्ण मान्दछ। कु शल नेतृत्व र प्रभावकारी
व्यवस्थापनले संगठनात्मक व्यवहारलाई सकारात्मक रूपले प्रभाव पार्न सक्छ।
5. गतिशीलता (Dynamism): संगठनात्मक व्यवहार परिवर्तनशील र गतिशील हुन्छ। विभिन्न
तत्वहरूको प्रभावले संगठनात्मक व्यवहार निरन्तर परिवर्तन भइरहन्छ।
निष्कर्ष:

संगठनात्मक व्यवहारलाई प्रभाव पार्ने तत्वहरू र यसको विशेषताहरूको समझदारीले

व्यवस्थापनलाई कर्मचारीहरूको सन्तुष्टि र उत्पादकत्व बढाउन मद्दत पुर्‍
याउँ छ। यसले संगठनलाई
दिगो विकास र सफलता हासिल गर्न सहयोग पुर्‍
याउँ छ।
05. कु नै पनि संगठनमा गरिने निर्णय निर्माण प्रकृ यमा सहभागितामूलक व्यवस्थापनको कस्तो महत्व
रहेको हुन्छ? उल्लेख गर्दै सहभागितामूलक व्यववस्थापनका प्रकारहरुबारे उदाहरणसहित स्पष्ट पार्नुहोस् ।

सहभागितामूलक व्यवस्थापन: संगठनात्मक सफलताको लागि एउटा अपरिहार्य तत्व

सहभागितामूलक व्यवस्थापन (Participatory Management) संगठन व्यवस्थापनको एउटा
आधुनिक अवधारणा हो जसमा निर्णय निर्माण प्रक्रियामा कर्मचारीहरुको सक्रिय सहभागितालाई
प्रोत्साहन गरिन्छ। यस दृष्टिकोणले मान्दछ कि कर्मचारीहरुसँग आफ्नो कार्य र कार्यस्थलको
बारेमा महत्वपूर्ण ज्ञान र अनुभव हु न्छ, र उनीहरुलाई निर्णयहरुमा सहभागी गराउँ दा ती निर्णयहरु
बढी जानकारीपूर्ण, स्वीकार्य, र कार्यान्वयन गर्न सहज हु न्छ।
सहभागितामूलक व्यवस्थापनका लाभहरु:
 बढेको निर्णयको गुणस्तर: कर्मचारीहरुसँग आफ्नो कामको बारेमा गहन ज्ञान हुन्छ, र
उनीहरुलाई निर्णय निर्माण प्रक्रियामा सहभागी गराउँ दा तिनीहरुले ती निर्णयहरुलाई सुधार
गर्न सक्ने मूल्यवान जानकारी र दृष्टिकोण प्रदान गर्न सक्छन्।
 बढेको प्रतिबद्धता र स्वामित्व: जब कर्मचारीहरुलाई निर्णयहरुमा सहभागी गरिन्छ, तब
उनीहरु ती निर्णयहरुप्रति बढी प्रतिबद्ध हुन्छन् र तिनीहरुलाई कार्यान्वयन गर्न अधिक
इच्छु क हुन्छन्।
 बढेको उत्पादकता: सहभागितामूलक कार्यस्थलमा, कर्मचारीहरुले आफ्नो काममा अधिक
संलग्न हुने सम्भावना हुन्छ, जसले उत्पादकता वृद्धि गर्न सक्छ।
 सुधारिएको समस्या समाधान: कर्मचारीहरुलाई समस्या समाधान प्रक्रियामा सहभागी
गराउँ दा उनीहरुले नयाँ र अभिनव समाधानहरु ल्याउन सक्छन्।
 बढेको मनोबल: जब कर्मचारीहरुलाई महसुस हुन्छ कि उनीहरुको मूल्य छ र उनीहरुको
योगदानको कदर गरिन्छ, तब उनीहरुको मनोबल बढ्छ।
सहभागितामूलक व्यवस्थापनका प्रकारहरु:
सहभागितामूलक व्यवस्थापनका धेरै प्रकारका छन्, प्रत्येकको आफ्नै फाइदा र बेफाइदा छन्। के ही
सामान्य प्रकारहरुमा निम्न समावेश छन्:
 परामर्शात्मक व्यवस्थापन: यस प्रकारको सहभागितामा, व्यवस्थापकहरुले कर्मचारीहरुसँग
निर्णयहरु लिने अघि छलफल गर्छन्, तर अन्तिम निर्णय व्यवस्थापकहरुले नै लिन्छन्।
 सह-निर्णय व्यवस्थापन: यस प्रकारको सहभागितामा, व्यवस्थापकहरु र कर्मचारीहरुले
संयुक्त रूपमा निर्णयहरु लिन्छन्।
 स्व-निर्देशित कार्य टिमहरु: यस प्रकारको सहभागितामा, कर्मचारीहरुलाई आफ्नै कामको
योजना, व्यवस्थापन, र नियन्त्रण गर्न अधिकार दिइन्छ।
उदाहरण:
मानौं कि एउटा कम्पनीले आफ्नो उत्पादन प्रक्रियालाई सुधार गर्ने तरिका खोज्दैछ।
सहभागितामूलक व्यवस्थापनको दृष्टिकोण अपनाउँ दा, कम्पनीले निम्न गर्न सक्छ:
 कर्मचारीहरुलाई सुधारका लागि सुझावहरु प्रदान गर्न प्रोत्साहित गर्नुहोस्। कम्पनीले सुझाव
पेटिका राख्न सक्छ, कर्मचारीहरुलाई सुधारका लागि आफ्ना विचारहरु साझा गर्न ईमेल
पठाउन प्रोत्साहित गर्न सक्छ, वा सुधारका लागि सुझावहरु जम्मा गर्न खुल्ला छलफल
आयोजना गर्न सक्छ।
सहभागितामूलक व्यवस्थापन (Participative Management) भनेको कर्मचारीहरूलाई निर्णय निर्माण
प्रक्रियामा संलग्न गराउने व्यवस्थापन शैली हो। यसले संगठनलाई धेरै फाइदाहरू पुर्‍
याउँ छ:
सहभागितामूलक व्यवस्थापनको महत्व:

1. प्रेरणा बढाउने (Increased Motivation): कर्मचारीहरूलाई निर्णय प्रक्रियामा सहभागी

गराउँ दा उनीहरूलाई संगठनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको अनुभव हुन्छ। यसले
उनीहरूको प्रेरणा र कार्यसमर्पण बढाउँ छ।
2. सन्तुष्टि सुधार (Improved Satisfaction): सहभागितामूलक व्यवस्थापनले कर्मचारीहरूको
सन्तुष्टि सुधार गर्छ । उनीहरूले आफू सँग सम्बन्धित निर्णयहरूमा सहभागिता जनाउँ दा
उनीहरूलाई सम्मान र महत्वको अनुभव हुन्छ।
3. बेहतर निर्णय (Better Decisions): निर्णय प्रक्रियामा विविध दृष्टिकोण र सुझावहरू संलग्न
गराउँ दा निर्णयहरू अधिक सन्तुलित र प्रभावकारी हुन्छन्। कर्मचारीहरूले दिने फिडब्याकले
समस्याहरूको विभिन्न समाधानहरू प्रस्तुत गर्न मद्दत गर्छ ।
4. समर्पण र वफादारी (Increased Commitment and Loyalty): कर्मचारीहरूलाई निर्णय
प्रक्रियामा समावेश गर्दा उनीहरूको संगठनप्रतिको वफादारी र समर्पण बढ्छ। यसले
कर्मचारीको प्रतिधारणमा सुधार ल्याउँ छ।
5. संचार सुधार (Enhanced Communication): सहभागितामूलक व्यवस्थापनले खुला
संचारलाई प्रोत्साहन गर्छ , जसले संगठनमा सहकार्य र समझदारी बढाउँ छ।
सहभागितामूलक व्यवस्थापनका प्रकारहरू र उदाहरणहरू:

1. प्रतिनिधिमूलक सहभागिता (Representative Participation):

o उदाहरण: ट्रेड युनियन वा कर्मचारी संघहरू। कर्मचारी प्रतिनिधिहरूले व्यवस्थापनको निर्णय
प्रक्रियामा कर्मचारीहरूको दृष्टिकोण र चासोलाई प्रतिनिधित्व गर्छ न्।
2. संयुक्त निर्णय (Joint Decision-Making):
o उदाहरण: व्यवस्थापन समितिहरूमा कर्मचारीहरूको सहभागिता। समितिहरूमा व्यवस्थापन
र कर्मचारी प्रतिनिधिहरूले संयुक्त रूपमा निर्णय लिन्छन्। उदाहरणस्वरूप, उत्पादन वृद्धि
वा कार्यस्थल सुरक्षा जस्ता विषयहरूमा समितिहरू बनाइन्छन्।
3. कर्मचारी सुझाव प्रणाली (Employee Suggestion Systems):
 o उदाहरण: कर्मचारीहरूलाई सुझाव दिन प्रोत्साहित गर्न सुझाव बक्सहरू राख्नु। प्रायः
उत्पादन प्रक्रियामा सुधार वा ग्राहक सेवा वृद्धि जस्ता सुझावहरू कर्मचारीहरूबाट प्राप्त
हुन्छन् र तिनलाई कार्यान्वयन गरिन्छ।
4. गुणवत्ता मण्डल (Quality Circles):
o उदाहरण: कार्यस्थलका समस्याहरू समाधान गर्न साना समूहहरू गठन गर्नु। प्रत्येक
समूहमा विभिन्न विभागका कर्मचारीहरू हुन्छन्, जो नियमित रूपमा भेट्छन् र सुधारको
उपाय सुझाउँ छन्।
5. खुला बैठकहरू (Open Meetings):
o उदाहरण: सबै कर्मचारीहरूलाई समावेश गरी खुला बैठकहरू आयोजना गर्नु। यस्तो बैठकमा
कर्मचारीहरूले आफ्ना विचार र सुझावहरू स्वतन्त्र रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छन्।
निष्कर्ष:

सहभागितामूलक व्यवस्थापनले संगठनलाई कर्मचारीहरूको उच्च सन्तुष्टि, प्रेरणा, र उत्पादकत्व

प्राप्त गर्न मद्दत पुर्‍
याउँ छ। यसले निर्णय प्रक्रियामा विविधता र नवप्रवर्तनको समावेश गराउँ छ,
जसले संगठनलाई दीर्घकालीन सफलता प्राप्त गर्न सहयोग पुर्‍
याउँ छ।
सहभागितामूलक व्यवस्थापनको महत्व र यसका प्रकारहरुबारे विस्तृत रूपमा व्याख्या गर्छु:
सहभागितामूलक व्यवस्थापनको महत्व:
1. उत्प्रेरणा वृद्धि: कर्मचारीहरूलाई निर्णय प्रक्रियामा संलग्न गराउँ दा उनीहरूको कार्य उत्प्रेरणा
बढ्छ।
2. स्वामित्वभाव: निर्णयमा सहभागी हुँदा कर्मचारीहरूमा संगठनप्रति स्वामित्वभाव विकास
हुन्छ।
3. गुणस्तरीय निर्णय: विभिन्न दृष्टिकोण र विचारहरूको समावेश हुँदा निर्णयको गुणस्तर
बढ्छ।
4. कार्यान्वयनमा सहजता: आफू ले सहभागी भएर गरेको निर्णय कार्यान्वयन गर्न कर्मचारीहरू
बढी तत्पर हुन्छन्।
5. सञ्चार सुधार: यसले संगठनभित्र खुला सञ्चारलाई प्रोत्साहन गर्छ ।
6. समस्या समाधान क्षमता वृद्धि: विभिन्न विचारहरूको आदानप्रदानले समस्या समाधान
क्षमता बढाउँ छ।
7. नवप्रवर्तन: विविध विचारहरूको मिश्रणले नयाँ र सिर्जनात्मक समाधानहरू ल्याउन सक्छ।
सहभागितामूलक व्यवस्थापनका प्रकारहरु:
1. सुझाव प्रणाली: उदाहरण: कु नै कम्पनीले कर्मचारीहरूबाट सुझाव पेटिका वा अनलाइन
प्लेटफर्म मार्फ त सुझावहरू संकलन गर्छ ।
 2. परामर्श समितिहरू: उदाहरण: एक शैक्षिक संस्थाले पाठ्यक्रम परिवर्तनको लागि शिक्षक,
विद्यार्थी र अभिभावकहरूको समितি बनाउँ छ।
3. गुणवृत्त (Quality Circles): उदाहरण: एउटा उत्पादन कम्पनीमा कामदारहरूको समूहले
उत्पादन प्रक्रिया सुधारका लागि नियमित छलफल गर्छ न्।
4. स्व-व्यवस्थित टोलीहरू: उदाहरण: सफ्टवेयर कम्पनीमा विकासकर्ताहरूको टोलीले आफ्नै
कार्ययोजना र लक्ष्यहरू निर्धारण गर्छ न्।
5. सहकारी व्यवस्थापन: उदाहरण: एक सहकारी संस्थामा सदस्यहरूले मतदान मार्फ त
महत्वपूर्ण निर्णयहरू गर्छ न्।
6. कर्मचारी बोर्ड प्रतिनिधित्व: उदाहरण: ठू ला कर्पोरेट कम्पनीहरूमा कर्मचारी प्रतिनिधि
सञ्चालक समितिमा सदस्य हुन्छन्।
7. लक्ष्य निर्धारणमा सहभागिता: उदाहरण: बिक्री टोलीका सदस्यहरूले आफ्नो वार्षिक बिक्री
लक्ष्य निर्धारण गर्ने प्रक्रियामा सहभागी हुन्छन्।
8. समस्या समाधान समूहहरू: उदाहरण: कु नै होटलमा ग्राहक सेवा सुधारका लागि विभिन्न
विभागका कर्मचारीहरूको समूह बनाइन्छ।
यी विभिन्न प्रकारका सहभागितामूलक व्यवस्थापन प्रणालीहरूले संगठनको आवश्यकता र
संस्कृ ति अनुसार कर्मचारीहरूलाई निर्णय प्रक्रियामा संलग्न गराउँ छन्। यसले संगठनात्मक
प्रभावकारिता र कर्मचारी सन्तुष्टि दुवै बढाउन मद्दत गर्छ ।
06. हर्जवर्ग (Herzberg) को दुई तत्व सिद्धान्त )Two factors theory) को बारेमा संक्षेपमा चर्चा गर्दै नेपालको
सार्वजनिक निकायमा यसको प्रयोग कसरी भएको छ? प्रष्ट पार्नुहोस् ।

हर्जवर्गको दुई तत्व सिद्धान्त (Herzberg's Two-Factor Theory) मानव प्रेरणाको बारेमा एक प्रसिद्ध
सिद्धान्त हो जुन फ्रे डरिक हर्जवर्गद्वारा विकसित गरिएको थियो। यस सिद्धान्तले प्रेरणाका दुई
मुख्य कारकहरुलाई वर्गीकृ त गर्दछ:
1. स्वच्छता कारक (Hygiene Factors): यी कारकहरुले कामको वातावरण र आधारभूत
आवश्यकताहरुलाई समेट्छन्। यी कारकहरुले असन्तुष्टिलाई रोक्न मद्दत गर्छन्, तर तिनीहरुले
आफै मा प्रेरणा प्रदान गर्दैनन्। स्वच्छता कारकहरुमा तलब, काम गर्ने सर्तहरु, पर्यवेक्षण, सुरक्षा, र
कम्पनी नीतिहरु समावेश छन्।
2. प्रेरणा कारक (Motivational Factors): यी कारकहरुले कामको सामग्री र व्यक्तिगत विकाससँग
सम्बन्धित छन्। यी कारकहरुले सन्तुष्टि र प्रेरणा प्रदान गर्छ न्। प्रेरणा कारकहरुमा उपलब्धि,
मान्यता, जिम्मेवारी, वृद्धि, र कामको अर्थपूर्णता समावेश छन्।
नेपालको सार्वजनिक निकायमा हर्जवर्गको दुई तत्व सिद्धान्तको प्रयोग:
हर्जवर्गको दुई तत्व सिद्धान्त नेपालको सार्वजनिक निकायहरुमा विभिन्न तरिकामा प्रयोग गरिएको
छ। के ही उदाहरणहरु निम्न छन्:
 तलब र भत्ता: धेरै सार्वजनिक निकायहरुले कर्मचारीहरुलाई आकर्षित गर्न र कायम राख्न
प्रतिस्पर्धात्मक तलब र भत्ता प्रदान गर्छन्। यो स्वच्छता कारकको एउटा उदाहरण हो।
 काम गर्ने सर्तहरु: धेरै सार्वजनिक निकायहरुले कर्मचारीहरुलाई सुरक्षित र स्वस्थ काम
गर्ने वातावरण प्रदान गर्न प्रयास गर्छन्। यसमा उचित भेन्टिलेशन, प्रकाश, र तापमान
प्रदान गर्नु, साथै सुरक्षा उपकरण र तालिम प्रदान गर्नु समावेश हुन सक्छ। यो स्वच्छता
कारकको अर्को उदाहरण हो।
 प्रशिक्षण र विकास: धेरै सार्वजनिक निकायहरुले कर्मचारीहरुलाई आफ्नो कौशल र ज्ञान
विकास गर्न सक्षम गर्ने प्रशिक्षण र विकास कार्यक्रमहरु प्रदान गर्छन्। यो प्रेरणा कारकको
एउटा उदाहरण हो।
 कार्यभार: धेरै सार्वजनिक निकायहरुले कर्मचारीहरुलाई चुनौतीपूर्ण र अर्थपूर्ण कार्यभार
प्रदान गर्न प्रयास गर्छन्। यो प्रेरणा कारकको अर्को उदाहरण हो।
 प्रशंसा र मान्यता: धेरै सार्वजनिक निकायहरुले कर्मचारीहरुलाई राम्रो काम गरेकोमा प्रशंसा
र मान्यता प्रदान गर्छन्। यो प्रेरणा कारकको अर्को उदाहरण हो।
हर्जवर्गको दुई तत्व सिद्धान्तले कर्मचारी प्रेरणा बुझ्न र सुधार गर्न सार्वजनिक निकायहरुलाई
महत्वपूर्ण अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्न सक्छ। यस सिद्धान्तलाई प्रभावकारी ढंगले प्रयोग गरेर,
सार्वजनिक निकायहरुले आफ्नो कर्मचारीहरुलाई बढी संतुष्ट, प्रेरित, र उत्पादक बनाउन सक्छन्।
निष्कर्ष:
हर्जवर्गको दुई तत्व सिद्धान्त मानव प्रेरणाको बारेमा एक उपयोगी सिद्धान्त हो जसको प्रयोग
नेपालको सार्वजनिक निकायहरुमा सफलतापूर्वक गरिएको छ। यस सिद्धान्तले कर्मचारी प्रेरणा
सुधार गर्न र सार्वजनिक सेवाको गुणस्तर बढाउन सार्वजनिक निकायहरुलाई महत्वपूर्ण मार्गदर्शन
प्रदान गर्न सक्छ।
हर्जबर्गको दुई तत्व सिद्धान्तबारे संक्षिप्त व्याख्या र नेपालको सार्वजनिक निकायमा यसको
प्रयोगबारे चर्चा गर्छु:
हर्जबर्गको दुई तत्व सिद्धान्त:
यो सिद्धान्त फ्रे डरिक हर्जबर्गद्वारा प्रतिपादित गरिएको हो। यसका दुई मुख्य तत्वहरु छन्:
1. स्वच्छता तत्वहरु (Hygiene Factors):
o तलब, सुविधाहरु
o कार्य वातावरण
o सुपरिवेक्षण
o कम्पनी नीति
o कार्य सुरक्षा
यी तत्वहरुको अभावले असन्तुष्टि ल्याउँ छ, तर उपस्थितिले मात्र सन्तुष्टि नल्याउने।
2. अभिप्रेरक तत्वहरु (Motivator Factors):
o उपलब्धि
o मान्यता
o काम आफैं
o जिम्मेवारी
o वृद्धि र विकास
यी तत्वहरुले कर्मचारीहरुलाई सन्तुष्टि र अभिप्रेरणा प्रदान गर्छ न्।
नेपालको सार्वजनिक निकायमा प्रयोग:
1. स्वच्छता तत्वहरुको प्रयोग:
o तलब सुधार: नेपाल सरकारले समय-समयमा कर्मचारीहरुको तलब वृद्धि गर्ने गरेको
छ।
o कार्य वातावरण सुधार: कार्यालय भवन र उपकरणहरुमा सुधार गरिएको छ।
o सेवा सुरक्षा: स्थायी नियुक्ति र पेन्सन जस्ता सुविधाहरु प्रदान गरिएको छ।
2. अभिप्रेरक तत्वहरुको प्रयोग:
o कार्यसम्पादन मूल्यांकन: वार्षिक कार्यसम्पादन मूल्यांकन प्रणाली लागू गरिएको छ।
o तालिम र विकास: कर्मचारीहरुलाई विभिन्न तालिम र विकासका अवसरहरु प्रदान
गरिन्छ।
 o पदोन्नति अवसर: योग्यता र अनुभवका आधारमा पदोन्नतिको व्यवस्था गरिएको
छ।
चुनौतीहरु र सीमाहरु:
 बजेट सीमितता: पर्याप्त बजेटको अभावले स्वच्छता तत्वहरु पूरा गर्न कठिनाई।
 राजनीतिक हस्तक्षेप: कहिलेकाहीं राजनीतिक प्रभावले योग्यतामा आधारित प्रणालीलाई
चुनौती।
 परम्परागत संस्कृ ति: नवीन विचारहरु कार्यान्वयन गर्न कठिनाई।
सुधारका क्षेत्रहरु:
 कार्यसम्पादनमा आधारित प्रोत्साहन प्रणालीको विकास।
 व्यावसायिक विकासका थप अवसरहरु सिर्जना।
 नवप्रवर्तन र सिर्जनशीलतालाई प्रोत्साहन।
निष्कर्षमा, नेपालको सार्वजनिक निकायले हर्जबर्गको सिद्धान्तलाई आंशिक रूपमा लागू गरेको
देखिन्छ। तर, यसको पूर्ण र प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि थप प्रयासहरु आवश्यक छन्।
हर्जवर्गको दुई तत्व सिद्धान्त (Two-Factor Theory)ले कामको सन्तुष्टि र असन्तुष्टिलाई दुई
भिन्न प्रकारका तत्वहरूको माध्यमबाट व्याख्या गर्छ : प्रेरक तत्वहरू (Motivators) र स्वच्छता
तत्वहरू (Hygiene Factors)।
हर्जवर्गको दुई तत्व सिद्धान्तको संक्षिप्त परिचय:

1. प्रेरक तत्वहरू (Motivators):

o कामको सन्तुष्टि बढाउने तत्वहरू: यी तत्वहरूले काममा सन्तुष्टि र प्रेरणा ल्याउँ छन्। यी
तत्वहरूको उपस्थितिले कर्मचारीलाई अधिक सन्तुष्ट र प्रेरित बनाउँ छ।
o उदाहरणहरू: उपलब्धि (Achievement), पहिचान )Recognition), कामको स्वरूप (Work
Itself), जिम्मेवारी )Responsibility), प्रगति )Advancement), तथा व्यक्तिगत वृद्धि
(Personal Growth)।
2. स्वच्छता तत्वहरू (Hygiene Factors):
o कामको असन्तुष्टि घटाउने तत्वहरू: यी तत्वहरूको कमीले असन्तुष्टि उत्पन्न गर्छ तर
उपस्थितिले मात्र सन्तुष्टि ल्याउँ दैन। यी तत्वहरूको पर्याप्त उपस्थितिले असन्तुष्टि
हटाउन सहयोग गर्छ।
o उदाहरणहरू: नीतिहरू (Policies), प्रशासन )Administration), सुपरिवेक्षण )Supervision),
कार्यस्थितिको अवस्था )Working Conditions), पारिश्रमिक )Salary), तथा सहकर्मीहरूसँगको
सम्बन्ध )Relationship with Peers)।
नेपालको सार्वजनिक निकायमा हर्जवर्गको दुई तत्व सिद्धान्तको प्रयोग:

नेपालको सार्वजनिक निकायमा हर्जवर्गको दुई तत्व सिद्धान्तलाई कार्यान्वयन गर्न विभिन्न उपाय
अपनाइएको छ। यी उपायहरूले कर्मचारीहरूको सन्तुष्टि र प्रेरणा बढाउन मद्दत पुर्‍
याएको छ:
1. प्रेरक तत्वहरूको समावेश:
o पुरस्कार र पहिचान कार्यक्रमहरू (Recognition Programs): सार्वजनिक निकायमा
उत्कृ ष्ट कार्य प्रदर्शन गर्ने कर्मचारीहरूलाई पुरस्कार र प्रशंसापत्र प्रदान गरेर उनीहरूको
पहिचान गरिन्छ।
o अवसरहरूको सिर्जना )Opportunities for Advancement): कर्मचारीहरूको करियर विकासका
लागि तालिम कार्यक्रमहरू, कार्यशालाहरू, तथा उच्च शिक्षा सुविधाहरू उपलब्ध गराइन्छ।
o कामको स्वरूप सुधार (Improvement in Job Design): कर्मचारीहरूको कार्यलाई अर्थपूर्ण र
चुनौतीपूर्ण बनाउने प्रयास गरिन्छ, जसले उनीहरूलाई कामप्रति अधिक समर्पित बनाउँ छ।
2. स्वच्छता तत्वहरूको व्यवस्थापन:
o सुपरिवेक्षण सुधार )Improvement in Supervision): व्यवस्थापकहरूलाई नेतृत्व कौशल
तालिम दिइन्छ, जसले कर्मचारीहरूसँगको सम्बन्ध सुधार गर्छ।
o कार्यस्थितिको अवस्था सुधार )Better Working Conditions): कार्यालय भवनहरूको मर्मत,
सफा वातावरण, तथा सुविधाजनक कार्यस्थल व्यवस्थापन गरिन्छ।
o पारिश्रमिक र लाभहरू )Compensation and Benefits): कर्मचारीहरूको पारिश्रमिक र अन्य
लाभहरू प्रतिस्पर्धी बनाइन्छ, जसले असन्तुष्टि घटाउँ छ।
निष्कर्ष:

हर्जवर्गको दुई तत्व सिद्धान्तको प्रयोगले नेपालको सार्वजनिक निकायमा कर्मचारीहरूको सन्तुष्टि र
प्रेरणा सुधार्न महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍
याएको छ। प्रेरक तत्वहरूको समावेशले कर्मचारीहरूको
कार्यसमर्पण र उत्पादकत्व बढाउँ छ भने स्वच्छता तत्वहरूको व्यवस्थापनले कामको असन्तुष्टि
घटाउँ छ। यसले समग्र रूपमा सार्वजनिक सेवाहरूको गुणस्तर सुधार्न मद्दत पुर्‍
याउँ छ।