!

= नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको परिचय गराउनुहोस्। वर्तमानमा यस कम्पनीको
कार्यसम्पादन अवस्था कस्तो रहेको छ? यस कम्पनीलाई अझै कसरी सुधार गर्न सकिएला? लेख्नुहोस्।
नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनी (Nepal Food Management and Trading Company,
NFMTC) नेपालको एक सरकारी कम्पनी हो जसले देशको खाद्य सुरक्षा सुनिश्चित गर्न र
विभिन्न खाद्य पदार्थहरूको व्यापार तथा व्यवस्थापन गर्ने कार्य गर्दछ। यस कम्पनीले खासगरी
चामल, गहुँ, दाल, चिनी, नुन लगायतका प्रमुख खाद्य पदार्थहरूको संकलन, भण्डारण, वितरण र
बिक्री गर्ने कार्य गर्छ ।
कम्पनीको मुख्य उद्देश्यहरु:
1. खाद्य सुरक्षाको सुनिश्चितता: देशका विभिन्न भागमा खाद्य पदार्थको उचित आपूर्ति
सुनिश्चित गर्नु।
2. मूल्य स्थिरीकरण: बजारमा खाद्य पदार्थको मूल्य स्थिर राख्न सहयोग पुर्‍
याउनु।
3. कृ षकहरूलाई प्रोत्साहन: कृ षि उत्पादनको उचित मूल्य प्रदान गरेर कृ षकहरूलाई प्रोत्साहन
गर्नु।
4. खाद्य पदार्थको भण्डारण: खाद्य पदार्थहरूको दीर्घकालीन भण्डारणको व्यवस्था गर्नु।
वर्तमान कार्यसम्पादन अवस्था
हालको अवस्थामा, नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीले विभिन्न चुनौतीहरू सामना
गरिरहेको छ:
1. लजिस्टिक्स समस्या: देशको दुर्गम तथा ग्रामीण क्षेत्रमा खाद्य पदार्थ पुर्‍
याउन
कठिनाइहरू।
2. भण्डारण क्षमता अभाव: पर्याप्त भण्डारण सुविधाहरूको अभाव।
3. वित्तीय अभाव: प्रर्याप्त वित्तीय स्रोतहरूको अभावले गर्दा धेरै योजनाहरू कार्यान्वयनमा
समस्या।
4. प्रविधिको कमी: नवीनतम प्रविधिको अभावले गर्दा कार्यसम्पादनमा ढिलाइ।
5. कर्मचारी व्यवस्थापन: कु शल तथा दक्ष जनशक्तिको अभाव।
सुधारका उपायहरू
कम्पनीको कार्यसम्पादन सुधार गर्नका लागि निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ:
1. प्रविधिको उपयोग: आधुनिक प्रविधिहरू जस्तै डिजिटल प्रणाली, ई-गभर्नेंस, रियल-टाइम
ट्र्याकिङ सिस्टमको प्रयोग।
2. लजिस्टिक्स व्यवस्थापन सुधार: लजिस्टिक्स तथा वितरण प्रणालीलाई द्रुत र कु शल
बनाउन नयाँ रणनीतिहरू अपनाउनु।
3. भण्डारण क्षमता विस्तार: नयाँ तथा आधुनिक भण्डारण संरचनाहरू निर्माण गर्नु।
4. जनशक्ति विकास: दक्ष जनशक्ति तालिम तथा प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू सञ्चालन।
 5. साझेदारी तथा सहकार्य: निजी क्षेत्र तथा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूसँग साझेदारी गरी वित्तीय
तथा प्राविधिक सहयोग प्राप्त गर्नु।
6. नवीनतम प्रविधिको प्रयोग: खाद्य पदार्थहरूको गुणस्तर जाँच तथा भण्डारणका लागि
नवीनतम प्रविधिहरूको प्रयोग।
यस्ता सुधारहरू अवलम्बन गर्दा नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको कार्यसम्पादनमा
सुधार हुनसक्छ र यसले देशको खाद्य सुरक्षामा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍
याउन सक्छ।
 नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनी (नेफ्सक) नेपाल सरकारको स्वामित्वमा रहेको
एक महत्वपूर्ण संस्था हो। यो कम्पनीको स्थापना खाद्यान्न र अन्य आवश्यक वस्तुहरूको
आपूर्ति सुनिश्चित गर्ने उद्देश्यले भएको हो।
वर्तमानमा नेफ्सकको कार्यसम्पादन अवस्था सन्तोषजनक देखिँदैन। विगतका वर्षहरूमा कम्पनीले
धेरै संकटहरू झेल्नुपरेको छ। खाद्यान्न खरिद, भण्डारण र वितरणमा प्रशासनिक समस्याहरू
देखिएका छन्। साथै, आर्थिक दुरुपयोग र भ्रष्टाचारका आरोपहरू पनि लागेका छन्।
नेफ्सकलाई सुधार गर्न देहायका कदमहरू चाल्न सकिन्छ:
१. व्यवस्थापन सुधार: कम्पनीको व्यवस्थापनलाई अझ पारदर्शी, जवाफदेही र प्रभावकारी
बनाउनुपर्दछ। योग्य र दक्ष व्यवस्थापकहरूको नियुक्ति गर्नुपर्छ।
२. प्रक्रिया सरलीकरण: खाद्यान्न खरिद, भण्डारण र वितरणका प्रक्रियाहरूलाई सरलीकृ त र
प्रभावकारी बनाउनुपर्दछ। अनावश्यक प्रक्रियाहरू हटाउनुपर्छ ।
३. अनुगमन प्रणाली सुदृढीकरण: कम्पनीको सम्पूर्ण कार्यसम्पादनको निरन्तर अनुगमन र
मूल्यांकन गर्ने प्रभावकारी प्रणाली स्थापित गर्नुपर्छ ।
४. प्रविधिको उपयोग: खाद्यान्न व्यवस्थापनमा आधुनिक प्रविधिहरूको प्रयोग गर्नुपर्दछ। यसले
नोक्सानी कम गर्न र प्रभावकारिता बढाउन मद्दत गर्नेछ।
५. भ्रष्टाचार नियन्त्रण: भ्रष्टाचारका घटनाहरूलाई कडाइका साथ नियन्त्रण गर्नुपर्छ । दोषीहरूलाई
कारबाही गर्नुका साथै रोकथामका उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्छ ।
६. सहकार्य र समन्वय: नेफ्सकले सरकारी निकायहरू, निजी क्षेत्र र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूसँग
समन्वय र सहकार्य गर्नुपर्दछ।
यी कदमहरू कार्यान्वयन गर्न सके मा नेफ्सकको कार्यसम्पादनमा सुधार आउनेछ र यसले खाद्य
सुरक्षा कायम राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ।
@= नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको खरिद तथा आर्थिक प्रशासन विनियमावली, 2079
बमोजिम वार्षिक खरिद योजना (Annual Procurement Plan) तयार गर्दा कु न कु न विषयहरू समावेश
गर्नुहोस्।
नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनी लिमिटेड (FMTC) ले सार्वजनिक खरिद ऐन, २०६३
तथा खरिद तथा आर्थिक प्रशासन विनियमावली, २०७९ बमोजिम वार्षिक खरिद योजना (Annual
Procurement Plan - APP) तयार गर्दछ। यो योजना कम्पनीको खरिद कार्यलाई पारदर्शी, जवाफदेही,
कु शल र प्रभावकारी बनाउन मार्गदर्शन गर्दछ।
योजनाको उद्देश्य:
 आवश्यक वस्तु तथा सेवाहरूको समयमै र efficiently खरिद सुनिश्चित गर्नु
 कम्पनीको स्रोतसाधनको optimum उपयोग गर्नु
 सार्वजनिक खरिद ऐन, २०६३ तथा सम्बन्धित कानूनहरूको पालन गर्नु
 खरिद प्रक्रियामा पारदर्शिता र जवाफदेहिता बढाउनु
 मूल्य प्राप्तिमा सुधार गर्नु
 आपूर्तिकर्ताहरूसँग fair र equitable व्यवहार गर्नु
योजनाको तत्वहरू:
 स्पष्टता: योजना स्पष्ट, संक्षिप्त र बुझ्न सजिलो हुनुपर्छ।
 यथार्थवाद: योजना यथार्थवादी र कार्यान्वयनयोग्य हुनुपर्छ ।
 कानुनी अनुपालन: योजना सार्वजनिक खरिद ऐन, २०६३ तथा अन्य सम्बन्धित
कानूनहरूको अनुरूप हुनुपर्छ ।
 सहभागिता: योजनामा संलग्न सबै पक्षहरूको सहभागिता हुनुपर्छ।
 अनुगमन र मूल्याङ्कन: योजना नियमित रूपमा अनुगमन र मूल्याङ्कन गरिनुपर्छ।
योजनाको key components:
1. कार्यक्षेत्र: योजनाले कम्पनीले खरिद गर्ने वस्तु तथा सेवाहरूको स्पष्ट outline प्रदान गर्दछ।
2. खरिद प्रक्रिया: योजनाले खरिद प्रक्रियाका विभिन्न चरणहरू, प्रत्येक चरणको लागि
समयसीमा, खरिद विधि (सार्वजनिक खरिद ऐन, २०६३ बमोजिम), योग्यता निर्धारणका
लागि मापदण्ड, मूल्यांकन प्रक्रिया, सम्झौताको शर्तहरू जस्ता विषयहरू स्पष्ट गर्दछ।
3. अनुमानित खर्च: योजनाले खरिद सम्बन्धी कु ल अनुमानित खर्च, खरिद स्रोत
(आन्तरिक/बाह्य), भुक्तानी प्रक्रिया जस्ता विषयहरू बारे स्पष्ट जानकारी प्रदान गर्दछ।
4. समय तालिका: योजनाले खरिद प्रक्रियाको प्रत्येक चरणको लागि specific timelines प्रदान
गर्दछ।
5. जोखिम व्यवस्थापन: योजनाले सम्भावित जोखिमहरूको पहिचान, mitigation strategies , र
risk management budget जस्ता विषयहरू बारे स्पष्ट जानकारी प्रदान गर्दछ।
 6. अनुगमन तथा मूल्यांकन: योजनाले खरिद प्रक्रियाको अनुगमन प्रणाली, खरिद कार्यको
मूल्यांकन मापदण्ड, सुधारका लागि सिफारिसहरू जस्ता विषयहरू बारे स्पष्ट जानकारी प्रदान
गर्दछ।
7. अन्य जानकारी: योजनामा confidentiality requirements, conflict of interest guidelines ,
recordkeeping procedures जस्ता अन्य प्रासंगिक जानकारी समाविष्ट हुन सक्छ।
योजनामा समावेश गर्नुपर्ने विषयहरू
वार्षिक खरिद योजनामा निम्न विषयहरू समावेश हुनुपर्दछ:
1. कार्यक्षेत्र:
 योजनाको लागु हुने अवधि
 योजना सम्बन्धी स्वीकृ त गर्ने अधिकारी
2. आवश्यकता पहिचान:
 विभिन्न विभागहरूबाट प्राप्त वस्तु तथा सेवाको माग
 आवश्यकताको प्राथमिकिकरण
 अनुमानित परिमाण र लागत
3. खरिद विधि:
 खरिद विधि (सार्वजनिक खरिद ऐन, 2063 बमोजिम)
 खरिद प्रक्रियाको चरणबद्ध विवरण
 बोलपत्र कागजातको तयारी
 योग्यता निर्धारणका लागि मापदण्ड
 मूल्याङ्कन प्रक्रिया
4. खरिद कार्यतालिका:
 विभिन्न चरणहरूको लागि समयसीमा
 जिम्मेवार व्यक्तिहरूको तोक
5. बजेट:
 वस्तु तथा सेवा खरिदका लागि स्रोतवार बजेट
 खरिद खर्चको अनुमान
6. जोखिम व्यवस्थापन:
 सम्भावित जोखिमहरूको पहिचान
 जोखिम न्यूनीकरणका लागि रणनीति
7. योजना अनुगमन तथा मूल्याङ्कन:
 योजनाको कार्यान्वयनको अनुगमनका लागि प्रणाली
 योजनाको प्रभावकारिता मूल्याङ्कनका लागि सूचक
योजना तयारीको प्रक्रिया
वार्षिक खरिद योजना तलबमोजिमको प्रक्रियाबाट तयार गरिन्छ:
1. कम्पनीका विभिन्न विभागहरूले आगामी वर्षमा आवश्यक पर्ने वस्तु तथा सेवाहरूको
विवरण तयार गर्छ न्।
2. खरिद समितिले आवश्यकताको प्राथमिकिकरण गर्छ र अनुमानित परिमाण तथा लागत
निर्धारण गर्छ ।
3. खरिद विधि, कार्यतालिका, बजेट, जोखिम व्यवस्थापन र योजना अनुगमन तथा मूल्याङ्कन
सम्बन्धी कार्यहरू तय गरिन्छ।
4. खरिद समितिले योजनाको मस्यौदा तयार गरी स्वीकृ तिको लागि पेश गर्छ।
5. कम्पनीको सञ्चालक समितिले योजना स्वीकृ त गर्छ।
योजनाको महत्व
वार्षिक खरिद योजनाको महत्व निम्नबमोजिम छ:
 आवश्यक वस्तु तथा सेवाहरूको समयमै उपलब्धता सुनिश्चित गर्दछ।
 कम्पनीको स्रोतहरूको optimum उपयोग गर्दछ।
 खरिद प्रक्रियामा पारदर्शिता र जवाफदेहिता प्रवर्द्धन गर्दछ।
 अनियमितता र भ्रष्टाचार न्यूनीकरणमा सहयोग गर्दछ।
 कम्पनीको दीर्घकालीन लक्ष्यहरू प्राप्तिमा योगदान गर्दछ।
निष्कर्ष
वार्षिक खरिद योजना FMTC को लागि महत्वपूर्ण व्यवस्थापन उपकरण हो। यसले कम्पनीलाई
आफ्नो खरिद कार्यलाई कु शल, प्रभावकारी र पारदर्शी रूपमा सञ्चालन गर्न मद्दत गर्दछ। योजनाको
प्रभावकारी कार्यान्वयनले कम्पनीलाई लागत घटाउन, मूल्य अभिवृद्धि गर्न र आफ्नो stakeholders
लाई better सेवा प्रदान गर्न सक्षम बनाउँ छ।
#= कम्पनी ऐन, 2063 बमोजिम कु न अवस्थामा कार्यालयले कम्पनी दर्ता गर्न ईन्कार गर्न सक्दछ? उल्लेख
गर्नुहोस्।
कम्पनी ऐन, २०६३ बमोजिम कम्पनी दर्ता गर्न इन्कार हुने अवस्थाहरु:
कम्पनी ऐन, २०६३ ले कम्पनी दर्ता गर्ने सम्बन्धमा व्यवस्था गरेको छ। उक्त ऐन बमोजिम,
कम्पनी रजिष्ट्रारको कार्यालयले निम्न अवस्थाहरुमा कम्पनी दर्ता गर्न इन्कार गर्न सक्दछ:
1. प्रबन्धपत्र तथा नियमावलीमा त्रुटी भएमा:
 प्रबन्धपत्र तथा नियमावलीमा कम्पनीको उद्देश्य, पूँजी, सञ्चालक, शेयरधनी लगायतको विवरण
स्पष्ट र सत्य नभएमा।
 प्रबन्धपत्र तथा नियमावलीमा ऐनको प्रावधान विपरीत कु रा लेखिएमा।
 प्रबन्धपत्र तथा नियमावलीमा आवश्यक कागजातहरु संलग्न नभएमा।
2. कम्पनीको नाम आपत्तिजनक वा भ्रामक भएमा:
 कम्पनीको नाम अर्को कम्पनीको नामसँग मिल्ने वा भ्रममा पार्ने खालको भएमा।
 कम्पनीको नाम सरकार, संस्था वा व्यक्तिप्रति आपत्तिजनक वा गाली गर्ने खालको भएमा।
 कम्पनीको नाम नेपालको राष्ट्रियता, सम्प्रभुता वा स्वाभिमानमा ठे स पुर्‍याउने खालको भएमा।
3. कम्पनीको उद्देश्य गैरकानुनी भएमा:
 कम्पनीको उद्देश्य नेपालको कानून विपरीत भएमा।
 कम्पनीको उद्देश्य सार्वजनिक शान्ति, सुव्यवस्था वा नैतिकता विरोधी भएमा।
 कम्पनीको उद्देश्य देशको हित वा सुरक्षामा खतरा पुर्‍याउने खालको भएमा।
4. कम्पनीको पूँजी अपर्याप्त भएमा:
 कम्पनीको प्रस्तावित कार्यक्षेत्र र उद्देश्यको लागि पूँजी अपर्याप्त भएमा।
 कम्पनीको शेयरधनीहरुले प्रतिबद्ध गरेको रकम समयमा नपुगेमा।
5. कम्पनीका सञ्चालक वा प्रवर्तक योग्य नभएमा:
 कम्पनीका सञ्चालक वा प्रवर्तक कु नै अपराधमा संलग्न भई सजाय पाएका भएमा।
 कम्पनीका सञ्चालक वा प्रवर्तक दिवालिया भएका भएमा।
 कम्पनीका सञ्चालक वा प्रवर्तकले कु नै कम्पनी ऐनको उल्लंघन गरेका भएमा।
6. अन्य कु नै कारणले कम्पनी दर्ता गर्न अनुचित देखिएमा:
 कम्पनी दर्ता गर्दा सार्वजनिक हितमा प्रतिकू ल असर पर्ने देखिएमा।
 कम्पनी दर्ता गर्दा राष्ट्रिय सुरक्षामा खतरा पुग्ने देखिएमा।
 कम्पनी दर्ता गर्दा वातावरणलाई हानी पुग्ने देखिएमा।
कम्पनी दर्ता गर्न इन्कार भएमा:
 रजिष्ट्रारले इन्कारको कारण लिखित रुपमा जानकारी गराउनुपर्छ ।
 कम्पनीले ३० दिनभित्र उक्त कारणहरुको निवारण गरी पुनः दर्ताका लागि आवेदन दिन सक्छ।
 कम्पनीले पुनः दर्ताका लागि आवेदन दिएमा रजिष्ट्रारले पुनः जाँच गरी निर्णय लिन्छ।
$= द्विपक्षीय सहयोगले विकासशील देशहरूको विकासमा कसरी सहयोग गर्छ ?
द्विपक्षीय सहयोग भनेको दुई देशबीचको सहकार्य हो जसको उद्देश्य दुवै देशको हितमा काम गर्नु
हो। विकासशील देशहरूको विकासमा द्विपक्षीय सहयोगले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।
द्विपक्षीय सहयोग विकासशील देशहरूलाई निम्न तरिकाहरूमा सहयोग गर्न सक्छ:
 आर्थिक सहयोग: विकसित देशहरूले विकासशील देशहरूलाई ऋण, अनुदान, र लगानी प्रदान गरेर
सहयोग गर्न सक्छन्। यसले विकासशील देशहरूलाई पूर्वाधार विकास, शिक्षा, स्वास्थ्य, र अन्य
महत्वपूर्ण क्षेत्रहरूमा लगानी गर्न सक्षम बनाउँ छ।
 प्रविधिक सहयोग: विकसित देशहरूले विकासशील देशहरूलाई प्रविधि हस्तान्तरण, तालिम, र
अनुसन्धानमा सहयोग गरेर सहयोग गर्न सक्छन्। यसले विकासशील देशहरूलाई आफ्नो
उत्पादकता बढाउन र आर्थिक वृद्धि गर्न सक्षम बनाउँ छ।
 व्यापार सहयोग: विकसित देशहरूले विकासशील देशहरूलाई आफ्नो बजारमा पहुँच प्रदान गरेर र
व्यापार अवरोधहरू कम गरेर सहयोग गर्न सक्छन्। यसले विकासशील देशहरूलाई आफ्नो निर्यात
बढाउन र आफ्नो अर्थतन्त्रलाई विविधता प्रदान गर्न सक्षम बनाउँ छ।
 सांस्कृ तिक सहयोग: विकसित देशहरूले विकासशील देशहरूसँग सांस्कृ तिक आदानप्रदान कार्यक्रमहरू
मार्फ त सहयोग गर्न सक्छन्। यसले दुई देशबीचको समझ र सहकार्य बढाउन सक्छ।
द्विपक्षीय सहयोगको के ही उदाहरणहरू:
 चीन-नेपाल सहयोग: चीनले नेपाललाई पूर्वाधार विकास, शिक्षा, स्वास्थ्य, र अन्य क्षेत्रहरूमा ठू लो
मात्रामा सहयोग गरेको छ।
 भारत-नेपाल सहयोग: भारतले नेपाललाई व्यापार, पर्यटन, र सांस्कृ तिक आदानप्रदानमा सहयोग
गरेको छ।
 संयुक्त राज्य अमेरिका-नेपाल सहयोग: संयुक्त राज्य अमेरिकाले नेपाललाई शिक्षा, स्वास्थ्य, र
लोकतन्त्र विकासमा सहयोग गरेको छ।
निष्कर्ष:
द्विपक्षीय सहयोग विकासशील देशहरूको विकासको लागि महत्वपूर्ण साधन हो। यसले
विकासशील देशहरूलाई आर्थिक वृद्धि गर्न, गरिबी कम गर्न, र आफ्नो नागरिकहरूको जीवनस्तर
सुधार गर्न सक्षम बनाउँ छ।
%= खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको असल सम्पत्ति व्यवस्थापनका उपयुक्त रणनीतिहरू
के कस्तो रहेको छ?
खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको असल सम्पत्ति व्यवस्थापनका उपयुक्त
रणनीतिहरू
खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको असल सम्पत्ति व्यवस्थापनका लागि विभिन्न
रणनीतिहरू अपनाउन सकिन्छ। यी रणनीतिहरूले कम्पनीको स्रोतहरूको अधिकतम उपयोग,
खर्चमा कटौती, र समग्र कार्यक्षमता सुधार गर्न मद्दत गर्छ न्। यहाँ के ही उपयुक्त रणनीतिहरू
प्रस्तुत छन्:
१. सम्पत्ति अनुगमन र मूल्यांकन
1. सम्पत्ति सूचीकरण:
o सम्पूर्ण सम्पत्तिहरूको विवरणयुक्त सूची तयार पार्नु।
o सम्पत्ति सूचीलाई नियमित अद्यावधिक गर्नु।
2. सम्पत्ति मूल्यांकन:
o सम्पत्तिहरूको मूल्य निर्धारण गर्ने र त्यसको नियमित समीक्षा गर्ने।
o बजार मूल्य र वास्तविक मूल्यको तुलना गर्ने।
3. सम्पत्ति अनुगमन प्रणाली:
o सम्पत्तिहरूको स्थिति, मर्मत, र उपयोग ट्र्याक गर्न डिजिटल अनुगमन प्रणाली (Asset
Management Software) को प्रयोग।
२. कु शल सम्पत्ति उपयोग
1. सम्पत्तिको पूर्ण उपयोग:
o अनावश्यक र अयथार्थ सम्पत्तिहरूको पहिचान र उचित उपयोग।
o सम्पत्ति साझा उपयोग गर्ने, किरायामा दिने, वा अन्य वैकल्पिक प्रयोग।
2. उन्नत प्रविधि प्रयोग:
o सम्पत्तिहरूको प्रभावकारी उपयोग र व्यवस्थापनका लागि नवीनतम प्रविधिहरूको प्रयोग।
o IoT, RFID, र GPS ट्र्याकिङ प्रणालीहरूको उपयोग।
3. सम्पत्तिको पुनर्नवीनीकरण:
o पुराना र अनुपयोगी सम्पत्तिहरूको पुनर्नवीनीकरण र पुनःउपयोग।
o बचेको सामान, उपकरण, र सामग्रीहरूको पुनः प्रयोग।
३. मर्मत र रखरखाव
1. नियमित मर्मत योजना:
o सम्पत्तिहरूको नियमित मर्मत र रखरखावको योजना बनाउने।
o मर्मतको लागि निर्धारित बजेट र समयतालिका बनाउने।
2. पूर्वानुमानित मर्मत:
 o सम्पत्तिहरूको दीर्घकालीन प्रयोग सुनिश्चित गर्न पूर्वानुमानित मर्मत प्रणाली (Predictive
Maintenance) को प्रयोग।
o खराबी वा समस्याहरू पहिचान गर्न सेन्सर र विश्लेषण उपकरणहरूको प्रयोग।
3. आपूर्तिकर्ता व्यवस्थापन:
o मर्मत, पुर्जा आपूर्ति, र सेवा प्रदायकहरूको व्यवस्थापन।
o उच्च गुणस्तरीय सेवा र उत्पाद प्रदान गर्ने आपूर्तिकर्ताहरूको छनोट।
४. वित्तीय व्यवस्थापन
1. खर्च नियन्त्रण:
o सम्पत्तिहरूको मर्मत, रखरखाव, र व्यवस्थापनमा अनावश्यक खर्च कटौती।
o खर्चको नियमित लेखाजोखा र मूल्यांकन।
2. धितोकरण:
o सम्पत्तिहरूको वित्तीय उपयोग गर्न धितोका रूपमा प्रयोग।
o आवश्यक पुँजी जुटाउन सम्पत्तिको धितोकरण।
3. नवीकरणीय ऊर्जा स्रोत:
o ऊर्जा खर्च घटाउन नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूको प्रयोग।
o सौर्य ऊर्जा, जैविक इन्धन, र अन्य नवीकरणीय स्रोतहरूको उपयोग।
५. जोखिम व्यवस्थापन
1. बीमा:
o सम्पत्तिहरूको बीमा गराउने, जसले प्राकृ तिक प्रकोप, चोरी, र क्षतिको जोखिमबाट बचाउछ।
o बीमा नीति नियमित समीक्षा र अद्यावधिक गर्ने।
2. जोखिम विश्लेषण:
o सम्भावित जोखिमहरूको पहिचान र विश्लेषण।
o जोखिम न्यूनीकरणका लागि आपतकालीन योजना बनाउने।
3. डिजास्टर रिकभरी योजना:
o प्राकृ तिक प्रकोप वा अन्य आपतकालीन अवस्थामा सम्पत्तिको सुरक्षाका लागि डिजास्टर
रिकभरी योजना बनाउने।
o पुनर्स्थापनाका लागि पूर्वनिर्धारित उपायहरू तयार राख्ने।
६. प्रशिक्षण र जनशक्ति विकास
1. कर्मचारी प्रशिक्षण:
o सम्पत्ति व्यवस्थापनका लागि आवश्यक सीप र ज्ञान दिने तालिम कार्यक्रम।
o नियमित तालिम, कार्यशाला, र सेमिनारहरूको आयोजना।
2. प्रोत्साहन कार्यक्रम:
o उत्कृ ष्ट सम्पत्ति व्यवस्थापनका लागि कर्मचारीहरूलाई प्रोत्साहन र पुरस्कार।
o कर्मचारीहरूको संलग्नता बढाउन प्रोत्साहन कार्यक्रम।
 3. ज्ञान आदान-प्रदान:
o विभिन्न विभाग र शाखाहरूबीच सम्पत्ति व्यवस्थापनका राम्रो अभ्यासहरूको आदान-
प्रदान।
o अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन र कार्यशालामा सहभागीता।
निष्कर्ष
खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको असल सम्पत्ति व्यवस्थापनका लागि उपयुक्त
रणनीतिहरूको अवलम्बनले कम्पनीको समग्र कार्यक्षमता र प्रतिस्पर्धात्मकता सुधार गर्न मद्दत पुर्‍
याउँ छ। नियमित अनुगमन, कु शल उपयोग, मर्मत र रखरखाव, वित्तीय व्यवस्थापन, जोखिम
व्यवस्थापन, र जनशक्ति विकासमा ध्यान दिएर सम्पत्ति व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउन
सकिन्छ। यसले कम्पनीलाई दीर्घकालीन सफलतामा पुर्‍
याउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको असल सम्पत्ति व्यवस्थापन: रणनीतिक दृष्टिकोण
भूमिका:
आजको प्रतिस्पर्धात्मक बजारमा, खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीहरूको लागि दीर्घकालिक
सफलता हासिल गर्न कु शल सम्पत्ति व्यवस्थापन अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। असल सम्पत्ति
व्यवस्थापन रणनीतिले कम्पनीलाई आफ्नो सम्पत्तिको अधिकतम उपयोग गर्न, जोखिम कम
गर्न, र दिगो प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ।
रणनीतिक योजना:
 सम्पत्ति व्यवस्थापन रणनीतिलाई कम्पनीको समग्र रणनीतिक उद्देश्यहरुसँग तालमेल गराउनुहोस्।
सम्पत्ति व्यवस्थापन योजनाले कम्पनीको दीर्घकालिक लक्ष्यहरुलाई समर्थन गर्नुपर्छ र यसको
सफलतामा योगदान गर्नुपर्छ।
 सम्पत्तिको वर्तमान अवस्था र भविष्यको आवश्यकताहरुको व्यापक विश्लेषण गर्नुहोस्। यसले
कम्पनीलाई आफ्नो सम्पत्तिको वास्तविक मूल्य बुझ्न र भविष्यमा कु न किसिमको सम्पत्ति
आवश्यक हुनेछ भनेर अनुमान गर्न मद्दत गर्दछ।
 स्पष्ट र मापनयोग्य सम्पत्ति प्राप्ति, विकास, र व्यवस्थापन रणनीति तयार गर्नुहोस्। यस
रणनीतिले कम्पनीलाई आफ्नो सम्पत्ति पोर्टफोलियोलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने बारेमा
स्पष्ट दिशानिर्देश प्रदान गर्नुपर्छ।
जोखिम व्यवस्थापन:
 सम्पत्ति सम्बन्धित सम्भावित जोखिमहरुको पहिचान गर्नुहोस् र तीको मूल्यांकन गर्नुहोस्। यसमा
वित्तीय जोखिम, कानूनी जोखिम, प्राकृ तिक प्रकोपको जोखिम, र साइबर सुरक्षा जोखिम जस्ता
विभिन्न प्रकारका जोखिमहरु समावेश हुन सक्छन्।
 जोखिम कम गर्न र न्यूनीकरण गर्न प्रभावी योजनाहरु बनाउनुहोस्। यसमा जोखिम हस्तान्तरण,
जोखिम रोकथाम, र जोखिम बिमा जस्ता विभिन्न रणनीतिहरुको प्रयोग समावेश हुन सक्छ।
  जोखिम व्यवस्थापन कार्यक्रमलाई नियमित रूपमा समीक्षा र अद्यावधिक गर्नुहोस्। जोखिम
प्रोफाइल समय सँगै बदलिन्छ, त्यसैले जोखिम व्यवस्थापन कार्यक्रम पनि त्यसैअनुसार
अद्यावधिक गरिनुपर्छ ।
अन्य महत्वपूर्ण रणनीतिहरू:
 नियमित सम्पत्ति रखरखाव र मर्मत गर्नुहोस्। राम्रोसँग राखिएको सम्पत्ति अधिक टिकाउ हुन्छ
र यसको मूल्य बढी हुन्छ।
 नियमित रूपमा सम्पत्ति सुधार गर्नुहोस्। नयाँ प्रविधि र उपकरणहरुको अवलम्बन गर्नुहोस् र
सम्पत्तिको कार्यक्षमता बढाउन को लागि नयाँ तरीकाहरु खोज्नुहोस्।
 सबै सम्बन्धित कानून, नियम, र विनियमहरुको पालना गर्नुहोस्। अनुपालन नगर्नाले गम्भीर
परिणाम आउन सक्छ, जसमा जरिवाना, कानूनी कारबाही, र सम्पत्तिको जफत समेत समावेश हुन
सक्छ।
 सम्पत्ति व्यवस्थापन को लागि दक्ष र अनुभवी जनशक्ति नियुक्त गर्नुहोस्।
^= खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीले सामना गर्नुपर्ने प्रमुख जोखिमहरू के -के हुन्?
खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीले सामना गर्नुपर्ने प्रमुख जोखिमहरू:
खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीहरूले विभिन्न प्रकारका जोखिमहरूको सामना गर्नुपर्दछ
जसले तिनीहरूको सञ्चालन, आर्थिक अवस्था, र प्रतिष्ठालाई नकारात्मक रूपमा प्रभावित गर्न
सक्छ। यी जोखिमहरूलाई निम्न वर्गमा वर्गीकृ त गर्न सकिन्छ:
1. आपूर्ति श्रृंखला जोखिम:
 खाद्य सुरक्षा जोखिम: खाद्य दूषित हुने, बिग्रने, वा गलत लेबल लगाउने जोखिम।
 प्राकृ तिक प्रकोपको जोखिम: बाढी, सुखा, वा हिमपात जस्ता प्राकृ तिक प्रकोपहरूले आपूर्ति श्रृंखलालाई
बाधा पुर्‍याउन सक्छन्।
 राजनीतिक जोखिम: राजनीतिक अस्थिरता, व्यापार प्रतिबन्ध, वा युद्धले आपूर्तिकर्ताहरूसँगको
सम्बन्धलाई असर गर्न सक्छ।
 परिवहन जोखिम: परिवहनमा ढिलाइ, क्षति, वा चोरीले आपूर्ति श्रृंखलालाई बाधा पुर्‍याउन सक्छ।
2. वित्तीय जोखिम:
 वस्तु बजारको अस्थिरता: खाद्य वस्तुको मूल्यमा तीव्र उतारचढावले कम्पनीको नाफामा
नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ।
 विनिमय दर जोखिम: विदेशी मुद्रामा हुने लेनदेनले विनिमय दरमा हुने परिवर्तनबाट जोखिम
उत्पन्न हुन सक्छ।
 ऋण जोखिम: अत्यधिक ऋणले कम्पनीको वित्तीय अवस्थालाई कमजोर बनाउन सक्छ।
 ब्याज दर जोखिम: ब्याज दरमा हुने परिवर्तनले कम्पनीको ऋण भुक्तानी खर्चलाई असर गर्न
सक्छ।
3. कानूनी र नियामक जोखिम:
 खाद्य सुरक्षा नियमहरूको पालन नगर्नु: खाद्य सुरक्षा नियमहरूको पालन नगर्दा जरिवाना, कानुनी
कारबाही, र उत्पादन फिर्ता लिनुपर्ने हुन सक्छ।
 प्रतिस्पर्धा कानूनको पालन नगर्नु: प्रतिस्पर्धा कानूनको पालन नगर्दा जरिवाना र कानुनी कारबाही
हुन सक्छ।
 पर्यावरणीय नियमहरूको पालन नगर्नु: पर्यावरणीय नियमहरूको पालन नगर्दा जरिवाना र कानुनी
कारबाही हुन सक्छ।
 श्रम कानूनको पालन नगर्नु: श्रम कानूनको पालन नगर्दा जरिवाना र कानुनी कारबाही हुन सक्छ।
4. प्रतिष्ठा जोखिम:
 खाद्य सुरक्षा घटनाहरू: खाद्य दूषित हुने घटनाहरूले कम्पनीको प्रतिष्ठालाई क्षति पुर्‍याउन सक्छ।
 उत्पादन सम्बन्धी समस्याहरू: उत्पादनमा खराबी वा त्रुटीहरूले कम्पनीको प्रतिष्ठालाई क्षति पुर्‍
याउन सक्छ।
  अनैतिक व्यापारिक अभ्यासहरू: अनैतिक व्यापारिक अभ्यासहरूले कम्पनीको प्रतिष्ठालाई क्षति पुर्‍
याउन सक्छ।
 नकारात्मक सार्वजनिक सम्बन्धहरू: नकारात्मक सार्वजनिक सम्बन्धहरूले कम्पनीको प्रतिष्ठालाई
क्षति पुर्‍याउन सक्छ।
5. अन्य जोखिमहरू:
 साइबर सुरक्षा जोखिम: साइबर आक्रमणहरूले कम्पनीको डेटा चोरी हुन सक्छ वा IT प्रणालीहरूलाई
बाधा पुर्‍याउन
खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीले सामना गर्नुपर्ने प्रमुख जोखिमहरू
खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीहरूले विभिन्न जोखिमहरूको सामना गर्नुपर्छ। यी
जोखिमहरूलाई प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्न नीतिहरू र रणनीतिहरूको विकास आवश्यक
हुन्छ। यहाँ खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीले सामना गर्नुपर्ने प्रमुख जोखिमहरूको बारेमा
चर्चा गरिएको छ:
१. आपूर्ति श्रृंखला जोखिम (Supply Chain Risks)
1. कच्चा पदार्थको उपलब्धता:
o कृ षि उत्पादनको मौसमी भिन्नता र जलवायु परिवर्तनले गर्दा कच्चा पदार्थको
उपलब्धतामा समस्या।
o अन्तर्राष्ट्रिय बजारबाट आपूर्ति हुने कच्चा पदार्थको मूल्यमा उतारचढाव।
2. परिवहन र वितरण:
o यातायातको अवरोध, जस्तै प्राकृ तिक प्रकोप, इन्धनको अभाव, र यातायात हड्ताल।
o ढु वानीमा ढिलाइ र वितरणको समस्या।
3. आपूर्तिकर्ताहरूको विश्वसनीयता:
o आपूर्तिकर्ताहरूको अनियमितता र विश्वसनीयताको अभाव।
o आपूर्तिकर्ताहरूको असफलता वा सेवा स्तरमा गिरावट।
२. वित्तीय जोखिम (Financial Risks)
1. मुद्रास्फीति र विनिमय दर:
o मुद्रास्फीति र विनिमय दरमा उतारचढावले उत्पादन लागत र मूल्य निर्धारणमा प्रभाव
पार्न सक्छ।
o विदेशी मुद्रासँग सम्बन्धित वित्तीय जोखिम।
2. कर्जा जोखिम:
o कर्जा लिने र चुक्ता गर्ने सम्बन्धी जोखिम।
o वित्तीय संस्थाहरूबाट ऋण प्राप्त गर्न कठिनाइ।
3. नकदी प्रवाह समस्याहरू:
o नकदी प्रवाहमा असन्तुलन र तरलताको अभाव।
 o अल्पकालीन वित्तीय व्यवस्थापनको कठिनाइ।
३. परिचालन जोखिम (Operational Risks)
1. उत्पादन प्रक्रिया:
o उत्पादन प्रक्रियामा अवरोध, मेसिनरीको खराबी, र मर्मत खर्च।
o उत्पादनमा मानवीय त्रुटि र दक्ष जनशक्तिको अभाव।
2. गुणस्तर नियन्त्रण:
o उत्पादनको गुणस्तरमा कमी, खराब उत्पादन, र यसले निम्त्याउने कानूनी समस्या।
o खाद्य सुरक्षा मापदण्डहरूको पालन गर्न कठिनाइ।
3. प्राविधिक समस्या:
o उत्पादन प्रणालीमा प्राविधिक समस्या, जस्तै सफ्टवेयर असफलता, साइबर हमला।
o प्राविधिक उपकरणहरूको अद्यावधिक र मर्मतको अभाव।
४. बजार जोखिम (Market Risks)
1. मागको उतारचढाव:
o उपभोक्ताको मागमा अनिश्चितता, सिजनल भिन्नता, र बजार प्रवृत्ति परिवर्तन।
o प्रतिस्पर्धात्मक बजारमा मूल्य युद्ध र मागमा गिरावट।
2. प्रतिस्पर्धा:
o बजारमा नयाँ प्रतिस्पर्धीहरूको आगमन र उनीहरूको प्रभावकारी रणनीतिहरू।
o प्रतिस्पर्धीहरूको नवीनता र बजारमा हिस्सेदारी खोस्ने प्रयास।
3. ब्रान्ड प्रतिष्ठा:
o उत्पादन गुणस्तरमा गिरावट, उपभोक्ता सेवामा कमी, वा नकारात्मक मिडिया कभरेजले
ब्रान्ड प्रतिष्ठामा असर।
o सामाजिक सञ्जालमा नकारात्मक प्रतिक्रियाहरू।
५. नियामक र कानूनी जोखिम (Regulatory and Legal Risks)
1. कानूनी अनुपालन:
o स्थानीय, राष्ट्रिय, र अन्तर्राष्ट्रिय कानूनी नियम र मापदण्डहरूको पालन गर्न कठिनाइ।
o खाद्य सुरक्षा, श्रम कानून, र वातावरणीय नियमहरूको उल्लंघन।
2. सरकारी नीति परिवर्तन:
o सरकारी नीतिमा परिवर्तन, जस्तै कर नियमहरू, व्यापार नियमहरू, र आयात/निर्यात
प्रतिबन्ध।
o सब्सिडी र अनुदानमा परिवर्तन।
3. बौद्धिक सम्पत्ति:
o बौद्धिक सम्पत्ति अधिकारको उल्लंघन, ब्रान्ड नक्कली, र पेटेन्ट समस्याहरू।
o कम्पनीको व्यापार रहस्यको सुरक्षामा कमी।
६. प्राकृ तिक र पर्यावरणीय जोखिम (Natural and Environmental Risks)
1. प्राकृ तिक प्रकोप:
o बाढी, भूकम्प, खडेरी, र अन्य प्राकृ तिक प्रकोपले उत्पादन र आपूर्तिमा अवरोध।
o मौसममा अचानक परिवर्तन र जलवायु परिवर्तनको प्रभाव।
2. पर्यावरणीय समस्या:
o उत्पादन प्रक्रिया र वितरणको कारण वातावरणीय प्रदूषण र यसको परिणाम।
o वातावरणीय नियमहरूको उल्लंघन र यसको आर्थिक तथा कानूनी असर।
निष्कर्ष
खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीहरूले सामना गर्नुपर्ने जोखिमहरू विविध र बहुआयामिक
छन्। यी जोखिमहरूको प्रभावकारी व्यवस्थापन गर्न जोखिम पहिचान, मूल्यांकन, र न्यूनीकरण
रणनीतिहरू आवश्यक छन्। सशक्त नीतिगत ढाँचा, आधुनिक प्रविधिको उपयोग, दक्ष जनशक्ति
विकास, वित्तीय व्यवस्थापन, र विपद् व्यवस्थापन योजना जस्ता पहलहरूले जोखिम
न्यूनीकरणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छन्। यसले कम्पनीलाई दीर्घकालीन सफलतामा पुर्‍
याउने र प्रतिस्पर्धात्मक लाभ दिलाउनेछ।
&= सङ्गठनमा द्वन्द्व उत्पन्न हुनका कारणहरू दर्शाउँ दै त्यस्तो द्वन्द्व व्यवस्थापन कसरी गर्न
सकिन्छ? चर्चा गर्नुहोस्।
खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको सम्पत्ति व्यवस्थापन: रणनीतिक दृष्टिकोण
भूमिका:
आजको गतिशील बजारमा, खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीहरूको लागि दीर्घकालिक
सफलता हासिल गर्न कु शल सम्पत्ति व्यवस्थापन अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। रणनीतिक सम्पत्ति
व्यवस्थापनले कम्पनीलाई आफ्नो सम्पत्तिको अधिकतम उपयोग गर्न, जोखिम कम गर्न, र दिगो
प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ।
रणनीतिक योजना:
 सम्पत्ति व्यवस्थापन रणनीतिलाई कम्पनीको समग्र रणनीतिक उद्देश्यहरुसँग तालमेल गर्नुहोस्।
सम्पत्ति व्यवस्थापन योजनाले कम्पनीको दीर्घकालिक लक्ष्यहरुलाई समर्थन गर्नुपर्छ र यसको
सफलतामा योगदान गर्नुपर्छ।
 सम्पत्तिको वर्तमान अवस्था र भविष्यको आवश्यकताहरुको व्यापक विश्लेषण गर्नुहोस्। यसले
कम्पनीलाई आफ्नो सम्पत्तिको वास्तविक मूल्य बुझ्न र भविष्यमा कु न किसिमको सम्पत्ति
आवश्यक हुनेछ भनेर अनुमान गर्न मद्दत गर्दछ।
 स्पष्ट र मापनयोग्य सम्पत्ति प्राप्ति, विकास, र व्यवस्थापन रणनीति तयार गर्नुहोस्। यस
रणनीतिले कम्पनीलाई आफ्नो सम्पत्ति पोर्टफोलियोलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने बारेमा
स्पष्ट दिशानिर्देश प्रदान गर्नुपर्छ।
जोखिम व्यवस्थापन:
 सम्पत्ति सम्बन्धित सम्भावित जोखिमहरुको पहिचान गर्नुहोस् र तीको मूल्यांकन गर्नुहोस्। यसमा
वित्तीय जोखिम, कानूनी जोखिम, प्राकृ तिक प्रकोपको जोखिम, र साइबर सुरक्षा जोखिम जस्ता
विभिन्न प्रकारका जोखिमहरु समावेश हुन सक्छन्।
 जोखिम कम गर्न र न्यूनीकरण गर्न प्रभावी योजनाहरु बनाउनुहोस्। यसमा जोखिम हस्तान्तरण,
जोखिम रोकथाम, र जोखिम बिमा जस्ता विभिन्न रणनीतिहरुको प्रयोग समावेश हुन सक्छ।
 जोखिम व्यवस्थापन कार्यक्रमलाई नियमित रूपमा समीक्षा र अद्यावधिक गर्नुहोस्। जोखिम
प्रोफाइल समय सँगै बदलिन्छ, त्यसैले जोखिम व्यवस्थापन कार्यक्रम पनि त्यसैअनुसार
अद्यावधिक गरिनुपर्छ ।
अन्य महत्वपूर्ण रणनीतिहरू:
 नियमित सम्पत्ति रखरखाव र मर्मत गर्नुहोस्। राम्रोसँग राखिएको सम्पत्ति अधिक टिकाउ हुन्छ
र यसको मूल्य बढी हुन्छ।
  नियमित रूपमा सम्पत्ति सुधार गर्नुहोस्। नयाँ प्रविधि र उपकरणहरुको अवलम्बन गर्नुहोस् र
सम्पत्तिको कार्यक्षमता बढाउन को लागि नयाँ तरीकाहरु खोज्नुहोस्।
 सबै सम्बन्धित कानून, नियम, र विनियमहरुको पालना गर्नुहोस्। अनुपालन नगर्नाले गम्भीर
परिणाम आउन सक्छ, जसमा जरिवाना, कानूनी कारबाही, र सम्पत्तिको जफत समेत समावेश हुन
सक्छ।
 सम्पत्ति व्यवस्थापन को लागि दक्ष र अनुभवी जनशक्ति नियुक्त गर्नुहोस्।
सङ्गठनमा द्वन्द्व उत्पन्न हुने विभिन्न कारणहरू छन्, जसमा निम्न कारणहरू प्रमुख छन्:
1. स्रोतहरूको कमी: स्रोतहरू सीमित हुँदा कर्मचारीहरूबीच तिनीहरूको पहुँचको लागि प्रतिस्पर्धा
हुनसक्छ, जसले द्वन्द्व उत्पन्न गर्न सक्छ।
2. व्यक्तिगत फरक-फरक लक्ष्य: व्यक्तिहरूका लक्ष्य र प्राथमिकताहरू फरक-फरक हुँदा
उनीहरूबीच असहमति उत्पन्न हुनसक्छ।
3. सञ्चारको अभाव: खराब सञ्चारले गलतफहमीहरू निम्त्याउँ छ, जसले द्वन्द्वलाई जन्म
दिन्छ।
4. कमीशन अभाव: नेतृत्वको अभाव, कामको स्पष्ट विभाजन नहुनु, वा कर्तव्यको अस्पष्टता
आदि कारणले द्वन्द्व उत्पन्न हुन सक्छ।
5. पारस्परिक सम्बन्धहरू: व्यक्तिहरूबीचको व्यक्तिगत असहमति र घर्षणले द्वन्द्व उत्पन्न
हुनसक्छ।
द्वन्द्व व्यवस्थापनका उपायहरू:
1. खुला सञ्चार प्रबर्द्धन: स्पष्ट र प्रभावकारी सञ्चारले गलतफहमीहरू कम गर्न सक्छ।
2. मध्यस्थता (Mediation): तटस्थ व्यक्तिको माध्यमबाट द्वन्द्व समाधान गर्ने प्रयास गर्न
सकिन्छ।
3. वार्ता र सम्झौता (Negotiation and Compromise): सबै पक्षलाई सुन्ने र उचित
सम्झौतामा पुग्ने।
4. स्रोतहरूको समान वितरण: स्रोतहरू उचित र समान रूपमा वितरण गर्न।
5. स्पष्ट भूमिका र जिम्मेवारीहरू: सबै कर्मचारीहरूलाई उनीहरूको भूमिका र जिम्मेवारी
स्पष्ट पार्नु।
6. प्रशिक्षण र विकास कार्यक्रम: कर्मचारीहरूलाई द्वन्द्व व्यवस्थापन सीपहरू सिकाउने।
7. सम्बन्ध सुधार कार्यक्रमहरू: टीम-बिल्डिङ गतिविधिहरू र कार्यशालाहरूले सम्बन्ध सुधार
गर्न सक्छ।
8. कानूनी र प्रशासनिक उपायहरू: आवश्यकता अनुसार कानूनी उपायहरूको प्रयोग।
सङ्गठनमा द्वन्द्व उत्पन्न हुनु स्वाभाविक हो, तर उचित व्यवस्थापनका उपायहरू अपनाएर
यसलाई सकारात्मक दिशामा मोड्न सकिन्छ र सङ्गठनको समग्र विकासमा योगदान पुर्‍
याउन
सकिन्छ।
*= कार्य सम्पादन मूल्यांकन पद्धतिको सैद्धान्तिक अवधारणाबारे विवेचना गर्दै नेपाल खाद्य
व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको कार्यसम्पादन मूल्यांकन गर्ने परिपाटी कत्तिको वस्तुगत र
प्रभावकारी रहेको ठान्नुहुन्छ? विश्लेषणात्मक दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्नुहोस्।
कार्य सम्पादन मूल्यांकन पद्धति (Performance Appraisal System) विभिन्न कर्मचारीहरूको कार्य
सम्पादनको मूल्यांकन गर्ने एक संरचनात्मक प्रक्रिया हो। यसको सैद्धान्तिक अवधारणाले मुख्य
रूपमा निम्न कु रा समेट्छ:
1. उद्देश्य र लक्ष्य निर्धारण: स्पष्ट र मापन योग्य उद्देश्य र लक्ष्यहरू निर्धारण गर्नु।
2. मूल्यांकन मापदण्ड: प्रदर्शनको मूल्यांकन गर्न विशिष्ट मापदण्डहरूको निर्धारण गर्नु।
3. मूल्यांकनका विधि: विभिन्न विधिहरू जस्तै स्वमूल्यांकन, सहकर्मी मूल्यांकन, ३६०-डिग्री
फिडब्याक, म्यानेजर मूल्यांकन आदि।
4. प्रतिक्रिया र फिडब्याक: कर्मचारीलाई नियमित फिडब्याक प्रदान गर्नु।
5. प्रशिक्षण र विकास: मूल्यांकनपछि प्रशिक्षण र विकासका अवसरहरू प्रदान गर्नु।
6. पारदर्शिता: मूल्यांकन प्रक्रिया पारदर्शी र निष्पक्ष बनाउनु।
नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको कार्यसम्पादन मूल्यांकन पद्धतिको विश्लेषणात्मक
दृष्टिकोण:
वस्तुगतता र प्रभावकारिता:
1. पारदर्शिता र निष्पक्षता:
o सकारात्मक पक्ष: यदि मूल्यांकन प्रक्रिया स्पष्ट र पारदर्शी छ भने, यो
कर्मचारीहरूमा विश्वास र आत्मविश्वास बढाउँ छ। मूल्यांकनका मापदण्ड स्पष्ट र
सम्पूर्ण कर्मचारीलाई जानकारी भएको अवस्थामा निष्पक्षता कायम हुन्छ।
o नकारात्मक पक्ष: प्रक्रियामा व्यक्तिगत पक्षपात हुने सम्भावना रहन्छ भने, यसले
कर्मचारीहरूमा असन्तुष्टि उत्पन्न गर्न सक्छ।
2. मूल्यांकनका मापदण्डहरू:
o सकारात्मक पक्ष: यदि मूल्यांकन मापदण्डहरू संगठनका उद्देश्य र रणनीतिसँग मेल
खाने छन् भने, यो सम्पूर्ण संगठनको विकासमा मद्दत पुर्याउँ छ।
o नकारात्मक पक्ष: यदि मापदण्डहरू अस्पष्ट छन् भने, मूल्यांकनको परिणाम
वस्तुगत हुन सक्दैन।
3. फिडब्याक प्रक्रिया:
 o सकारात्मक पक्ष: नियमित फिडब्याकले कर्मचारीलाई सुधार गर्ने अवसर प्रदान
गर्दछ र तिनीहरूको प्रदर्शनमा सुधार ल्याउँ छ।
o नकारात्मक पक्ष: फिडब्याक प्रक्रियामा नियमितता नभएमा वा निर्माणात्मक
फिडब्याकको अभाव भएमा, यो प्रभावकारी हुँदैन।
4. प्रशिक्षण र विकास:
o सकारात्मक पक्ष: मूल्यांकन पछि उचित प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू उपलब्ध गराएमा,
यसले कर्मचारीहरूको क्षमता वृद्धि गर्न मद्दत गर्छ ।
o नकारात्मक पक्ष: यदि मूल्यांकन मात्र औपचारिकता मात्र हो भने र त्यसबाट कु नै
ठोस कार्य योजना निस्कँ दैन भने, यसले सकारात्मक प्रभाव पार्दैन।
5. सञ्चारको भूमिका:
o सकारात्मक पक्ष: राम्रो सञ्चारले मूल्यांकन प्रक्रियामा विश्वास र सहमति बनाउँ छ।
o नकारात्मक पक्ष: सञ्चारको कमीले मूल्यांकन प्रक्रियालाई विवादास्पद बनाउँ छ।
निचोड:
नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको कार्यसम्पादन मूल्यांकन पद्धति वस्तुगत र
प्रभावकारी हुने के ही उपायहरू:
 स्पष्ट मापदण्ड र उद्देश्य निर्धारण: मूल्यांकनका लागि स्पष्ट र मापन योग्य मापदण्डहरू
निर्धारण गर्नुपर्छ।
 पारदर्शी प्रक्रिया: मूल्यांकन प्रक्रिया पारदर्शी बनाउनु र कर्मचारीहरूलाई यसबारे जानकारी
गराउनु।
 नियमित फिडब्याक: नियमित फिडब्याक प्रदान गरी कर्मचारीको सुधारका लागि मार्गदर्शन
गर्नु।
 प्रशिक्षण अवसरहरू: मूल्यांकनपछि उचित प्रशिक्षण र विकास कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नु।
यसो गर्दा, मूल्यांकन प्रक्रिया अधिक वस्तुगत र प्रभावकारी हुनेछ, जसले कम्पनीको समग्र
कार्यसम्पादनमा सुधार ल्याउन मद्दत पुर्याउनेछ।
कार्य सम्पादन मूल्यांकन पद्धति: सैद्धान्तिक अवधारणा र नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा
व्यापार कम्पनीमा यसको कार्यान्वयन
भूमिका:
कार्य सम्पादन मूल्यांकन (के पीएम) कर्मचारीको कार्यक्षमता मापन गर्न र तिनीहरूको योगदानको
मूल्यांकन गर्न प्रयोग गरिने एक औपचारिक प्रणाली हो। यो प्रणालीले कर्मचारीहरूलाई आफ्नो
कार्यक्षमता सुधार गर्न, प्रेरणा बढाउन, र संगठनात्मक लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ।
कार्य सम्पादन मूल्यांकनको सैद्धान्तिक अवधारणाहरू:
  स्पष्ट उद्देश्य: के पीएम प्रणालीको स्पष्ट उद्देश्य हुनुपर्छ जुन संगठनात्मक र व्यक्तिगत
लक्ष्यहरूसँग तालमेल गर्दछ।
 नियमित मूल्यांकन: कर्मचारीहरूको कार्यसम्पादन नियमित रूपमा मूल्यांकन गरिनुपर्छ, जसमा
प्रतिक्रिया र मार्गदर्शन प्रदान गरिनुपर्छ।
 वस्तुनिष्ठता: मूल्यांकन वस्तुनिष्ठ र पूर्वाग्रहरहित हुनुपर्छ , जुन डेटा र प्रमाणहरूमा आधारित
हुन्छ।
 संचार: मूल्यांकनको परिणामहरू कर्मचारीहरूसँग स्पष्ट रूपमा र प्रभावकारी ढंगले सञ्चार
गरिनुपर्छ ।
 विकास: के पीएम प्रणालीले कर्मचारीहरूको विकास र सुधारलाई प्रोत्साहन दिनुपर्छ।
नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीमा कार्यसम्पादन मूल्यांकन:
नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीले कर्मचारीहरूको कार्यसम्पादन मूल्यांकन गर्न एक
के पीएम प्रणाली लागू गरेको छ। यो प्रणालीमा निम्न चरणहरू समावेश छन्:
 लक्ष्य निर्धारण: प्रत्येक कर्मचारीको लागि SMART (Specific, Measurable, Achievable, Relevant,
and Time-bound) लक्ष्यहरू निर्धारण गरिन्छ।
 प्रदर्शन मूल्यांकन: मूल्यांकन अवधिमा कर्मचारीको प्रदर्शनलाई नियमित रूपमा मूल्यांकन गरिन्छ।
 प्रतिक्रिया र मार्गदर्शन: मूल्यांकनको परिणामहरू कर्मचारीहरूसँग छलफल गरिन्छ र तिनीहरूलाई
सुधारको लागि प्रतिक्रिया र मार्गदर्शन प्रदान गरिन्छ।
 विकास योजना: कर्मचारीहरूको लागि व्यक्तिगत विकास योजनाहरू तयार गरिन्छ।
नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको के पीएम प्रणालीको वस्तुगतता र प्रभावकारिता:
नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको के पीएम प्रणालीको वस्तुगतता र
प्रभावकारितामाथि के ही प्रश्नहरू उठाइएका छन्।
 वस्तुनिष्ठता: मूल्यांकन प्रक्रियामा के ही हदसम्म पूर्वाग्रह हुन सक्छ, किनभने यो प्रायः
प्रबन्धकहरूको मूल्यांकनमा आधारित हुन्छ।
 प्रभावकारिता: के ही कर्मचारीहरूले महसुस गरेका छन् कि मूल्यांकन प्रणाली उनीहरूको वास्तविक
कार्यसम्पादनलाई प्रतिबिम्बित गर्दैन।
 प्रतिक्रिया र मार्गदर्शनको कमी: के ही कर्मचारीहरूले पर्याप्त प्रतिक्रिया र मार्गदर्शन प्राप्त नगरेको
गुनासो गरेका छन्।
 विकास योजनाको कार्यान्वयनको कमी: व्यक्तिगत विकास योजनाहरूको कार्यान्वयनमा कमी हुन
सक्छ।
निष्कर्ष:
नेपाल खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनीको के पीएम प्रणालीमा के ही सुधारहरू गर्न सकिन्छ।
(=कर्मचारीतन्त्रका सवल र दुर्वल पक्षहरूको उल्लेख गर्नुहोस्।
कर्मचारीतन्त्रका सवल र दुर्वल पक्षहरू:
सवल पक्षहरू:
 दक्षता र विशेषज्ञता: कर्मचारीतन्त्रले दक्ष र विशेषज्ञ कर्मचारीहरूको विकास गर्न सक्छ जसले
संगठनको कार्यसम्पादनमा महत्वपूर्ण योगदान गर्न सक्छन्।
 नियम र प्रक्रिया: कर्मचारीतन्त्रले स्पष्ट नियम र प्रक्रियाहरू प्रदान गर्दछ जसले संगठनको
कार्यसम्पादनमा सुसंगतता र अनुमानयोग्यता सुनिश्चित गर्न सक्छ।
 जवाफदेहिता: कर्मचारीतन्त्रले कर्मचारीहरूलाई तिनीहरूको कार्यको लागि जवाफदेह बनाउँ छ, जसले
कार्यसम्पादनमा सुधार गर्न सक्छ।
 न्याय र समानता: कर्मचारीतन्त्रले सबै कर्मचारीहरूलाई न्यायपूर्ण र समान व्यवहार सुनिश्चित गर्न
सक्छ।
 व्यवसायिक विकास: कर्मचारीतन्त्रले कर्मचारीहरूलाई प्रशिक्षण र विकासको अवसरहरू प्रदान गर्न
सक्छ जसले तिनीहरूको सीप र ज्ञान सुधार गर्न सक्छ।
दुर्बल पक्षहरू:
 अकर्मकता: कर्मचारीतन्त्रले कर्मचारीहरूमा अकर्मकता र नौकरशाहीको संस्कृ तिलाई प्रोत्साहन दिन
सक्छ।
 अनुत्तरदायित्व: कर्मचारीतन्त्रले निर्णय लिने प्रक्रियामा ढिलाइ र अकु शलता निम्त्याउन सक्छ।
 अनुपन्यास: कर्मचारीतन्त्रले परिवर्तन र नवीनतालाई रोक्न सक्छ।
 अन्याय र भेदभाव: कर्मचारीतन्त्रले पूर्वाग्रह र भेदभावलाई perpetuieren गर्न सक्छ।
 अ 非-व्यक्तिगत: कर्मचारीतन्त्रले कर्मचारीहरूलाई औपचारिक र अवैयक्तिक वातावरणमा काम गर्न
बाध्य गर्न सक्छ।
निष्कर्ष:
कर्मचारीतन्त्रको आफ्नै सवल र दुर्वल पक्षहरू छन्। यसको सफलता संगठनको संस्कृ ति, नेतृत्व, र
कार्यान्वयनमा निर्भर गर्दछ। कर्मचारीतन्त्रको सकारात्मक पक्षहरूलाई अधिकतम बनाउन र
नकारात्मक पक्षहरूलाई कम गर्न संगठनहरूले ध्यान दिनुपर्छ।
कर्मचारीतन्त्र (Bureaucracy) को सवल र दुर्वल पक्षहरूको विश्लेषण गर्दा निम्न बुँदाहरूलाई ध्यान
दिन सकिन्छ:
सवल पक्षहरू (Strengths):
1. दक्षता र प्रभावकारिता (Efficiency and Effectiveness):
 o कर्मचारीतन्त्रले नियम, प्रक्रिया र पद्दति अनुसरण गर्दा काम प्रभावकारी ढंगले
सम्पन्न गर्न मद्दत गर्छ ।
o विशेषज्ञता र विशेषज्ञहरूको उपयोगले कामलाई गुणस्तरीय र प्रभावकारी बनाउँ छ।
2. नियमितता र स्थायित्व (Regularity and Stability):
o कर्मचारीतन्त्रमा निश्चित नियम र प्रक्रिया अनुसार काम गरिने भएकाले
नियमितता र स्थायित्व कायम रहन्छ।
o सरकारको कामकाजमा निरन्तरता रहन्छ र परिवर्तनशील राजनीतिक अवस्थाको
असर कम हुन्छ।
3. जवाफदेहिता (Accountability):
o नियम र प्रक्रियामा आधारित प्रणाली भएकाले कर्मचारीहरू आफ्नो कार्यप्रति
उत्तरदायी हुन्छन्।
o कार्यक्षमताको मापन गर्न र उत्तरदायित्व तोक्न सजिलो हुन्छ।
4. पारदर्शिता (Transparency):
o कर्मचारीतन्त्रमा निर्णय प्रक्रिया स्पष्ट र सार्वजनिक हुने भएकाले पारदर्शिता बढ्छ।
o भ्रष्टाचार र अनियमितता घटाउने सम्भावना हुन्छ।
दुर्वल पक्षहरू (Weaknesses):
1. लचकताको कमी (Lack of Flexibility):
o नियम र प्रक्रियामा कडाइ गर्दा लचकता घट्छ, जसले गर्दा नयाँ परिस्थितिमा
छिटो निर्णय लिन समस्या हुन सक्छ।
o नवप्रवर्तन र सुधारमा अवरोध आउन सक्छ।
2. अधिक कागजी काम (Excessive Paperwork):
o कर्मचारीतन्त्रमा धेरै कागजी काम र रिपोर्टिङ आवश्यक पर्दछ, जसले गर्दा काममा
ढिलासुस्ती हुन्छ।
o उत्पादनशीलता घट्न सक्छ र स्रोतहरूको अनावश्यक खपत हुन सक्छ।
3. कठोरता र बेरोक (Rigidity and Red Tape):
o कडा नियम र प्रक्रिया पालना गर्दा निर्णय प्रक्रियामा ढिलाइ हुन्छ।
o साधारण काममा पनि धेरै समय र स्रोत खर्च हुन सक्छ।
4. प्रेरणा अभाव (Lack of Motivation):
o कर्मचारीतन्त्रमा कामको प्रेरणा घट्न सक्छ किनभने कार्यप्रणाली नियम र प्रक्रिया
आधारित हुन्छ।
o व्यक्तिगत उत्कृ ष्टता र क्रियाशीलता प्रोत्साहित गर्न कठिनाइ हुन्छ।
5. दुरुपयोगको सम्भावना (Possibility of Abuse):
 o शक्ति र अधिकारको गलत प्रयोग हुने सम्भावना रहन्छ।
o भ्रष्टाचार र व्यक्तिगत स्वार्थ प्रवृत्ति बढ्न सक्छ।
कर्मचारीतन्त्रका सवल र दुर्वल पक्षहरूको यो विश्लेषणले यसको उपयोगिता र सम्भाव्य
समस्याहरूको बारेमा विस्तृत दृष्टिकोण दिन्छ। सही व्यवस्थापन र सुधारले कर्मचारीतन्त्रको
दुर्वल पक्षहरूलाई न्यूनीकरण गर्दै सवल पक्षहरूको उपयोग गराउन सकिन्छ।
!)= शक्ति पृथरीकरण र शक्ति सन्तुलन सम्बन्धमा विश्लेषणात्मक टिप्पणी गर्नुहोस्।
शक्ति पृथकीकरण र शक्ति सन्तुलन: एक गहन विश्लेषण
भूमिका
लोकतन्त्रको आधारभूत सिद्धान्तको रूपमा, शक्ति पृथकीकरण र शक्ति सन्तुलनले सरकारको
संरचना र कार्यप्रणालीलाई परिभाषित गर्छ न्। यी सिद्धान्तहरूले शासन प्रणालीमा अन्तर्निहित
शक्तिको वितरणलाई व्यवस्थित गर्छ न्, जसले गर्दा स्वतन्त्रता, जवाफदेहिता, र स्थायित्व
सुनिश्चित हुन्छ।
शक्ति पृथकीकरणको सार
शक्ति पृथकीकरणको सिद्धान्तले सरकारका तीन मुख्य अंगहरू - व्यवस्थापिका, कार्यपालिका र
न्यायपालिका - बीच शक्तिको बाँडफाँट गर्छ। प्रत्येक अंगको आफ्नै विशिष्ट कार्य र जिम्मेवारी
हुन्छ, जसले गर्दा कु नै पनि एक निकायले अत्यधिक शक्ति प्राप्त गर्नबाट रोक्छ।
 व्यवस्थापिका: कानुन निर्माण गर्ने जिम्मेवारी
 कार्यपालिका: कानुन कार्यान्वयन गर्ने जिम्मेवारी
 न्यायपालिका: कानुनको व्याख्या र कार्यान्वयनमा निष्पक्षता प्रदान गर्ने जिम्मेवारी
यस प्रणालीले शक्तिको दुरुपयोगलाई रोक्न र सरकारी निकायहरू बीच सन्तुलन कायम राख्न
मद्दत गर्दछ।
शक्ति सन्तुलनको महत्त्व
शक्ति पृथकीकरणको पूरकको रूपमा, शक्ति सन्तुलनको सिद्धान्तले सरकारी निकायहरू बीच
नियन्त्रण र सन्तुलनको जालिकाहरू स्थापित गर्दछ। प्रत्येक अंगलाई अर्को अंगमाथि नियन्त्रण
राख्ने अधिकार प्रदान गरिएको छ, जसले गर्दा कु नै पनि एक निकायले अत्यधिक शक्ति प्राप्त
गर्नबाट रोक्छ।
 न्यायिक पुनरावलोकन: न्यायपालिकालाई कार्यपालिका र व्यवस्थापिका द्वारा निर्णय गरिएका
कार्यहरूको समीक्षा गर्ने अधिकार छ, यस निश्चित गर्दै कि यी कार्यहरू संविधान र कानुनको
अनुरूप छन्।
 अविश्वासको मत: व्यवस्थापिकालाई कार्यपालिकाका प्रमुखलाई अविश्वासको मत द्वारा पदमुक्त
गर्ने अधिकार छ, यस निश्चित गर्दै कि कार्यपालिका जवाफदेह छ।
 राष्ट्रपतीय भेतो: राष्ट्रपतिलाई व्यवस्थापिकाद्वारा पारित कानुनहरूमा भेतो हाल्ने अधिकार छ, यस
निश्चित गर्दै कि कानुनहरू राष्ट्रको सम्पूर्ण हितमा छन्।
नेपालमा शक्ति पृथकीकरण र शक्ति सन्तुलन
नेपालको संविधानले शक्ति पृथकीकरण र शक्ति सन्तुलनको सिद्धान्तहरूलाई अंगीकार गरेको छ।
संविधानले व्यवस्थापिका, कार्यपालिका र न्यायपालिका गरी तीन शक्तिका अंगहरूको स्थापना गरेको
छ। यी तीन अंग एकअर्काबाट स्वतन्त्र छन् र एकअर्काको काममा हस्तक्षेप गर्न सक्दैनन्।
संविधानले प्रत्येक शक्तिका अंगलाई अर्को माथि नियन्त्रण राख्ने अधिकार दिएर शक्ति सन्तुलनको
सिद्धान्तलाई संस्थागत गरेको छ।
शक्ति पृथकीकरण (Separation of Powers) र शक्ति सन्तुलन (Checks and Balances) राज्यसत्ता
र सरकारको सञ्चालनका दुई महत्त्वपूर्ण सैद्धान्तिक पृष्ठभूमि हुन्। यी दुई अवधारणाहरूले
सरकारको अधिकार र शक्तिलाई सीमित गर्न र शक्ति दुरुपयोग रोक्न महत्त्वपूर्ण भूमिका
खेल्छन्।
शक्ति पृथकीकरण (Separation of Powers):
परिभाषा: शक्ति पृथकीकरण सैद्धान्तको मुख्य उद्देश्य सरकारको तीन मुख्य शाखाहरू -
कार्यपालिका (Executive), व्यवस्थापिका (Legislature), र न्यायपालिका (Judiciary) बीच स्पष्ट
सीमा कायम गर्नु हो। यस सैद्धान्तले प्रत्येक शाखालाई स्वतन्त्र र पृथक रूपमा कार्य गर्न
अनुमति दिन्छ।
मुख्य विशेषताहरू:
1. स्वतन्त्रता (Independence):
o प्रत्येक शाखा स्वतन्त्र रूपमा काम गर्छ र आफ्नो क्षेत्राधिकारभित्रको निर्णय
लिन्छ।
o कु नै एक शाखाले अर्को शाखाको कार्यमा हस्तक्षेप गर्न सक्दैन।
2. विशेषज्ञता (Specialization):
o प्रत्येक शाखाले आफ्नो क्षेत्रमा विशेषज्ञता विकास गर्ने अवसर प्राप्त गर्छ।
o यसले कार्यक्षमता र गुणस्तरमा सुधार ल्याउँ छ।
3. जवाफदेहिता (Accountability):
o पृथकीकरणले प्रत्येक शाखालाई आफ्नो कार्यका लागि जवाफदेही बनाउँ छ।
o यसले पारदर्शिता र उत्तरदायित्व सुनिश्चित गर्दछ।
शक्ति सन्तुलन (Checks and Balances):
परिभाषा: शक्ति सन्तुलन सैद्धान्तले सरकारको प्रत्येक शाखालाई अन्य शाखाहरूको कार्यलाई
निगरानी र सन्तुलित गर्ने अधिकार प्रदान गर्दछ। यसले शक्ति दुरुपयोग रोक्न र लोकतान्त्रिक
प्रणालीलाई मजबुत बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
मुख्य विशेषताहरू:
1. विरोध र सन्तुलन (Counterbalance):
 o एक शाखाले अर्को शाखाको कार्यलाई रोक्न वा सन्तुलनमा राख्न सक्ने प्रणाली।
o उदाहरणका लागि, कार्यपालिकाले व्यवस्थापिकाको निर्णयलाई भिटो गर्न सक्छ भने
व्यवस्थापिकाले कार्यपालिकाको निर्णयलाई उल्ट्याउन सक्ने क्षमता राख्छ।
2. समीक्षा (Review):
o न्यायपालिकाले व्यवस्थापिका र कार्यपालिकाका निर्णयहरूको समीक्षा गर्ने अधिकार
राख्छ।
o कु नै निर्णय संविधान विपरीत भएमा न्यायपालिकाले उक्त निर्णयलाई अमान्य
ठहर गर्न सक्छ।
3. संवाद र सहकार्य (Dialogue and Cooperation):
o शक्ति सन्तुलनले विभिन्न शाखाहरूबीच संवाद र सहकार्यलाई प्रोत्साहित गर्छ ।
o यसले समग्र सरकारी कामकाजमा सुधार ल्याउँ छ।
विश्लेषणात्मक टिप्पणी:
शक्ति पृथकीकरण र शक्ति सन्तुलन लोकतन्त्रका दुई आधारभूत सिद्धान्त हुन्। यी सिद्धान्तहरूले
निम्न लाभहरू प्रदान गर्छन्:
 शक्ति दुरुपयोग रोकथाम:
o पृथकीकरणले कु नै एक शाखालाई अत्यधिक शक्ति हासिल गर्नबाट रोक्छ।
o सन्तुलनले सबै शाखाहरूलाई आफ्नो सीमाभित्र रहन बाध्य पार्छ ।
 स्वतन्त्रता र निष्पक्षता:
o पृथकीकरणले न्यायिक प्रणालीलाई स्वतन्त्र र निष्पक्ष बनाउँ छ।
o शक्ति सन्तुलनले सबै निर्णयहरूको निष्पक्षता सुनिश्चित गर्दछ।
 लोकतन्त्रको सुदृढीकरण:
o यी सिद्धान्तहरूले नागरिकहरूको अधिकारको संरक्षण गर्छ न्।
o शक्ति पृथकीकरण र सन्तुलनले सरकारको पारदर्शिता र जवाफदेहिता बढाउँ छ।
तर, यी सिद्धान्तहरूको कार्यान्वयनमा के ही चुनौतीहरू पनि छन्:
 संवैधानिक विवाद:
o कहिलेकाहीं विभिन्न शाखाहरूबीच विवाद हुन सक्छ, जसले संवैधानिक संकट
निम्त्याउन सक्छ।
 समय लाग्ने प्रक्रिया:
o शक्ति सन्तुलनका कारण निर्णय प्रक्रियामा ढिलाइ हुन सक्छ, जसले प्रभावकारिता
घटाउन सक्छ।
समग्रमा, शक्ति पृथकीकरण र शक्ति सन्तुलनका सिद्धान्तहरूले लोकतान्त्रिक शासन प्रणालीलाई
सुदृढ बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। उचित कार्यान्वयनले सरकारको पारदर्शिता,
जवाफदेहिता र कार्यक्षमतामा सुधार ल्याउन मद्दत गर्छ ।