!

= नेपालका सात प्रदेशको नाम र ती प्रदेशको राजधानी रहेको स्थान लेख्नुहोस्।

नेपालका सात प्रदेश र ती प्रदेशको राजधानीहरू यसप्रकार छन्:

1. प्रदेश नम्बर १:
o राजधानी: विराटनगर, मोरङ
2. प्रदेश नम्बर २:
o राजधानी: जनकपुर, धनुषा
3. बागमती प्रदेश:
o राजधानी: हेटौँडा, मकवानपुर
4. गण्डकी प्रदेश:
o राजधानी: पोखरा, कास्की
5. लुम्बिनी प्रदेश:
o राजधानी: देउखुरी, दाङ
6. कर्णाली प्रदेश:
o राजधानी: वीरेन्द्रनगर, सुर्खेत
7. सुदूरपश्चिम प्रदेश:
o राजधानी: धनगढी, कै लाली
@= मानव जीवनमा वन सम्पदाको के कस्तो महत्व रहेको छ? वन संरक्षणका उपायहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

मानव जीवनमा वन सम्पदाको महत्व र वन संरक्षणका उपायहरू यस प्रकार छन्:

वन सम्पदाको महत्व

1. पर्यावरणीय सन्तुलन:
o वनहरूले कार्बन डाइअक्साइड सोस्ने र अक्सिजन उत्पादन गर्ने काम गर्छन्, जसले
जलवायु सन्तुलन कायम राख्छ।
o माटोको क्षय (erosion) रोक्न मद्दत गर्छ न् र जल स्रोतहरूको संरक्षणमा योगदान
गर्छ न्।
2. जैविक विविधता:
o वनहरू विभिन्न वन्यजन्तु र वनस्पतिको आवासस्थान हुन्, जसले जैविक
विविधता जोगाउँ छन्।
3. आर्थिक लाभ:
o वनले काठ, जडीबुटी, फलफू ल, र अन्य वन पैदावार उपलब्ध गराउँ छन्, जसले
स्थानीय अर्थतन्त्रमा योगदान पुर्‍
याउँ छ।
4. जलवायु नियन्त्रण:
o वनले हावा र तापमान नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छन्, जसले चरम मौसमी अवस्थाहरू
कम गर्छ ।
5. सामाजिक र सांस्कृ तिक महत्व:
o धेरै समुदायको परम्परा, संस्कृ ति, र जीवनशैली वनसँग गाँसिएको छ।

वन संरक्षणका उपायहरू

1. वनरोपण (Reforestation) र पुनः वनरोपण (Afforestation):

o नयाँ रुखहरू रोप्ने र वन फडानी भएका क्षेत्रहरूमा पुनः वनरोपण गर्ने।
2. कानूनी संरक्षण:
o वन क्षेत्रहरूलाई संरक्षण गर्न कानूनी प्रबन्ध मिलाउनु, जस्तै: राष्ट्रिय निकु ञ्ज,
आरक्षित वन क्षेत्र आदिको स्थापना।
3. दिगो वन व्यवस्थापन:
o वन पैदावारको दिगो र विवेकपूर्ण उपयोग, ताकि वनको दीर्घकालीन स्वास्थ्य
कायम रहोस्।
 4. जनचेतना:
o वन संरक्षणको महत्वबारे जनतालाई सचेत पार्नु, शिक्षा कार्यक्रमहरूको आयोजना
गर्नु।
5. समुदायको सहभागिता:
o स्थानीय समुदायलाई वन संरक्षणमा सहभागी गराउनु, ताकि तिनीहरूलाई प्रत्यक्ष
लाभ मिलोस् र संरक्षणमा सक्रिय भूमिका खेलुन्।
6. अनुसन्धान र अनुगमन:
o वनहरूको अवस्था नियमित रूपमा अनुगमन गर्ने र वैज्ञानिक अनुसन्धानद्वारा
नयाँ संरक्षण प्रविधिहरू विकास गर्ने।
7. अवैध गतिविधिहरू रोकथाम:
o अवैध कटान, चोरी शिकारी (poaching), र वनस्पति तस्करी रोक्न सशक्त
निगरानी र कडा कारबाहीको व्यवस्था गर्ने।

वन संरक्षणको महत्व बुझेर यसलाई व्यवहारमा ल्याउँ दा मानव जीवन र पर्यावरण दुवैलाई फाइदा
पुग्छ।
#= जनसङ्ख्याको आधारमा लुम्बिनी प्रदेशमा बसोवास गर्ने मुख्य मुख्य 5 वटा जातजातिहरूको भाषा,
संस्कृ ति तथा बसोवास क्षेत्रको बारेमा लेख्नुहोस्।

लुम्बिनी प्रदेशमा बसोवास गर्ने मुख्य ५ जातजातिहरूको भाषा, संस्कृ ति, तथा बसोवास क्षेत्रबारे
निम्न जानकारी छ:

१. थारू

 भाषा: थारू भाषा (थारू भाषाभित्र पनि विभिन्न उपभाषाहरू छन्)।

 संस्कृ ति: थारू समुदायमा विभिन्न जात्राहरू (जस्तै माघी पर्व), लोकनृत्य (जस्तै झुम्रा, लाठी
नाच), लोकगायन, र परम्परागत थारू पोशाक (जस्तै महिलाहरूले चोलिया, गुन्यू र मेखला
लगाउँ छन्) प्रचलित छन्। उनीहरू खेतीपाती, माछापालन, र हस्तकला (बाँस र माटोका
सामग्री) मा निपूर्ण छन्।
 बसोवास क्षेत्र: मुख्य रूपमा तराईका जिल्लाहरूमा, विशेषगरी चितवन, नवलपरासी,
कपिलवस्तु, बाँके , बर्दिया, दाङ आदि।

२. मगर

 भाषा: मगर भाषा।

 संस्कृ ति: मगर समुदायमा माघे संक्रान्ति, ल्होसार पर्व, र टिहारे पर्व महत्त्वपूर्ण छन्। मगर
नृत्य (जस्तै कौरा नाच), लोकगायन, र परम्परागत पोशाक (महिलाहरूले फारीया र चोलो,
पुरुषहरूले दौरा सुरुवाल र टोपी लगाउँ छन्) उनीहरूको पहिचान हो।
 बसोवास क्षेत्र: मुख्य रूपमा पहाडी क्षेत्रहरूमा, विशेषगरी पाल्पा, गुल्मी, र दाङ।

३. नेवार

 भाषा: नेवारी भाषा।

 संस्कृ ति: नेवार समुदायको संस्कृ ति समृद्ध र विविध छ। उनीहरूको धार्मिक र सांस्कृ तिक
चाडपर्वहरू (जस्तै इन्द्रजात्रा, बिस्के ट जात्रा, म्ह: पूजा) विशेष महत्त्व राख्छन्। नेवार
भान्साको प्रसिद्धी (जस्तै यमरी, सहरू), परम्परागत नेवार पोशाक, र जातीय नृत्य
उनीहरूको पहिचान हो।
 बसोवास क्षेत्र: मुख्य रूपमा तानसेन (पाल्पा) र बुटवल, भैरहवा जस्ता शहरी क्षेत्रमा
बसोवास गर्छन्।
४. मुस्लिम

 भाषा: उर्दू, नेपाली, र अन्य स्थानीय भाषाहरू।

 संस्कृ ति: मुस्लिम समुदायमा ईद, बकरिद, रमजान जस्ता धार्मिक चाडपर्वहरू मनाइन्छ।
परम्परागत मुस्लिम पोशाक (महिलाहरूले बुर्का लगाउँ छन्, पुरुषहरूले कु र्ता, सलवार) र
धार्मिक संस्कारहरू उनीहरूको जीवनको हिस्सा हो।
 बसोवास क्षेत्र: मुख्य रूपमा तराईका जिल्लाहरूमा, विशेषगरी बाँके , बर्दिया, रुपन्देही,
कपिलवस्तु आदि।

५. ब्राह्मण-क्षत्री (पहाडी क्षेत्रका)

 भाषा: नेपाली भाषा।

 संस्कृ ति: ब्राह्मण-क्षत्री समुदायमा दशैं, तिहार, तीज, र जन्माष्टमी जस्ता पर्वहरू महत्त्वपूर्ण
छन्। उनीहरूको परम्परागत पोशाक (महिलाहरूले सारी, चोली, पुरुषहरूले दौरा सुरुवाल,
टोपी) र सामाजिक-धार्मिक संस्कार (जस्तै पूजा, यज्ञ) प्रचलित छन्।
 बसोवास क्षेत्र: पहाडी तथा तराई दुवै क्षेत्रमा, विशेषगरी अर्घाखाँची, गुल्मी, पाल्पा, र दाङ
जस्ता जिल्लाहरूमा।

यी जातजातिहरूले लुम्बिनी प्रदेशको विविधतापूर्ण संस्कृ ति र समाजलाई समृद्ध बनाएका छन्।

उनीहरूको भाषा, संस्कृ ति, र जीवनशैलीले क्षेत्रीय पहिचान र एकताको प्रतीकको रूपमा कार्य गर्दछ।
$= नेपालको आर्थिक विकासमा पर्यटन क्षेत्रको भूमिकाको बारेमा संक्षिप्त वर्णन गर्नुहोस्।

नेपालको आर्थिक विकासमा पर्यटन क्षेत्रको भूमिका महत्वपूर्ण छ। यसको संक्षिप्त वर्णन निम्न
प्रकार छ:

राजस्व आम्दानी

 विदेशी मुद्रा: पर्यटनले नेपालमा ठू लो मात्रामा विदेशी मुद्रा भित्र्याउँ छ, जसले विदेशी मुद्रा
सञ्चितिमा वृद्धि गराउँ छ र राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई सुदृढ बनाउँ छ।

रोजगारी सिर्जना

 प्रत्यक्ष रोजगारी: होटल, रेस्टु रेन्ट, ट्राभल एजेन्सी, गाइड, ट्रेकिङ पोर्टर, र अन्य पर्यटन-
सम्बन्धित व्यवसायमा धेरै नेपालीहरूले प्रत्यक्ष रोजगारी पाउँ छन्।
 अप्रत्यक्ष रोजगारी: कृ षि, हस्तकला, यातायात, र निर्माणजस्ता क्षेत्रहरूमा अप्रत्यक्ष रूपले
रोजगारी सिर्जना हुन्छ।

क्षेत्रीय विकास

 इन्फ्रास्ट्रक्चर सुधार: पर्यटनले सडक, विमानस्थल, सञ्चार, र स्वास्थ्य सेवा जस्ता

पूर्वाधारको विकासलाई प्रोत्साहित गर्छ ।
 ग्रामीण विकास: पर्यटकीय स्थलहरूमा ग्रामीण क्षेत्रहरूको विकास हुने भएकाले त्यहाँको
स्थानीय अर्थतन्त्र र जीवनस्तरमा सुधार हुन्छ।

सांस्कृ तिक संरक्षण

 सांस्कृ तिक आदानप्रदान: पर्यटकहरूले नेपालका विविध संस्कृ ति, परम्परा, र धर्मको अनुभव
गर्छ न्, जसले सांस्कृ तिक आदानप्रदानलाई बढावा दिन्छ।
 संरक्षण प्रयास: पर्यटकीय आकर्षणहरूको संरक्षणमा ध्यान दिइन्छ, जसले पुरातात्त्विक
स्थल, मठमन्दिर, र अन्य सांस्कृ तिक सम्पदाको संरक्षणमा सहयोग पुर्याउँ छ।

विदेशी लगानी
  पर्यटन परियोजना: होटल, रिसोर्ट, ट्रेकिङ कम्पनी, र अन्य पर्यटनसम्बन्धी परियोजनामा
विदेशी लगानी आकर्षित हुन्छ, जसले थप पूँजी भित्र्याउँ छ।

व्यापार र उद्योगको प्रबर्द्धन

 स्थानीय उत्पादन: हस्तकला, स्थानीय खाद्य पदार्थ, परम्परागत पोशाक, र अन्य

उत्पादनहरूको माग बढ्छ, जसले घरेलु उद्योगलाई प्रोत्साहन गर्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय छवि

 बाह्य सम्बन्ध: नेपालमा आउने पर्यटकहरूले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा सकारात्मक

रूपमा प्रस्तुत गर्छन्, जसले नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय छवि र कू टनीतिक सम्बन्धमा सुधार
ल्याउँ छ।

समग्र योगदान

पर्यटन क्षेत्रले नेपालमा समग्र आर्थिक वृद्धि, सामाजिक समृद्धि, र सांस्कृ तिक धरोहरको संरक्षणमा
महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसले राष्ट्रिय विकास रणनीतिमा एक प्रमुख क्षेत्रको रूपमा पहिचान
पाएको छ।
%= सामाजिक सुरक्षा भनेको के हो? नेपालमा सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी के कस्ता कार्यक्रम संकलन
गरिएका छन्? उल्लेख गर्नुहोस्।

सामाजिक सुरक्षा भनेको राज्यले नागरिकहरूको आर्थिक, स्वास्थ्य, र सामाजिक कल्याण

सुनिश्चित गर्न लागू गर्ने कार्यक्रम र नीतिहरूको एक समूह हो। यसले मुख्यतः निम्न पक्षहरू
समेट्छ:

1. आर्थिक सुरक्षा: बेरोजगारी, अशक्तता, वृद्धावस्था, र जीविकोपार्जनका अन्य अस्थिरताहरूको

सामना गर्न आर्थिक सहायता।
2. स्वास्थ्य सुरक्षा: स्वास्थ्य सेवा पहुँच, बीमा, र स्वास्थ्य संरक्षण।
3. सामाजिक संरक्षण: गरिबी निवारण, बालबालिका, महिला, र कमजोर वर्गहरूको संरक्षण र
सहायता।

नेपालमा सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी कार्यक्रमहरू

नेपालमा विभिन्न सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमहरू लागू गरिएका छन्, जसले नागरिकहरूको
सामाजिक र आर्थिक कल्याणमा योगदान पुर्‍
याउँ छ। के ही प्रमुख कार्यक्रमहरू निम्नानुसार छन्:

1. बृद्ध भत्ता
o ७० वर्ष उमेर कटेका नागरिकहरूलाई मासिक रूपमा प्रदान गरिने भत्ता। जनजाति,
दलित, र कर्णाली प्रदेशका नागरिकहरूलाई ६० वर्ष उमेरमै यो भत्ता उपलब्ध
गराइन्छ।
2. अशक्तता भत्ता
o पूर्ण अशक्तता भएका व्यक्तिहरूलाई मासिक रूपमा प्रदान गरिने भत्ता।
3. विधवा भत्ता
o एकल महिलाहरूलाई, विशेष गरी विधवाहरूलाई, मासिक रूपमा प्रदान गरिने भत्ता।
4. बाल भत्ता
o निर्धन र अति पिछडिएका वर्गका बालबालिकालाई प्रदान गरिने भत्ता।
5. सामाजिक सुरक्षा कोष
o सामाजिक सुरक्षा कोषले कर्मचारीहरूको वृद्धावस्था, अशक्तता, र मृत्युपछि
पारिवारिक सहायता प्रदान गर्दछ। यसमा रोजगारदाताबाट अनिवार्य रूपमा
योगदान गरिन्छ।
6. स्वास्थ्य बीमा योजना
 o गरीब, असहाय, र अन्य लक्षित समूहहरूको स्वास्थ्य सेवा पहुँच बढाउन स्वास्थ्य
बीमा कार्यक्रम।
7. छाउपडी प्रथा उन्मूलन
o छाउपडी प्रथाको अन्त्य गर्नका लागि विभिन्न जनचेतना कार्यक्रम र आर्थिक
सहायता।
8. श्रम कल्याण कोष
o मजदूरहरूको कल्याणका लागि मजदूरी सँगसँगै विभिन्न सुविधाहरू (जस्तै: आवास,
स्वास्थ्य, शिक्षा) प्रदान गर्ने योजना।
9. गर्भवती र स्तनपान गराउने आमाका लागि भत्ता
o गर्भवती महिलाहरूलाई प्रसूति अघि र पछि स्वास्थ्य सेवा पहुँच सुधार गर्न र
सन्तुलित पोषणको लागि भत्ता प्रदान गर्ने कार्यक्रम।
10. गरिबी निवारण कोष
o गरिबी निवारणका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने र स्थानीयस्तरमा
आयमूलक क्रियाकलापहरूको प्रवर्द्धन गर्ने।

नेपालमा सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमहरू राज्यले कमजोर र असुरक्षित वर्गको आर्थिक र सामाजिक
जीवनलाई सुधार गर्न लागु गरिएका विभिन्न नीतिहरू र योजनाहरूको संयोजन हो। यी
कार्यक्रमहरूले आर्थिक स्थायित्व, स्वास्थ्य सुरक्षा, र समग्र सामाजिक कल्याणमा महत्वपूर्ण
योगदान पुर्‍
याउँ छन्।
^= नेपालमा जनसङ्ख्या व्यवस्थापनका चुनौतीहरू के के हुन्? लेख्नुहोस्।

नेपालमा जनसङ्ख्या व्यवस्थापनका चुनौतीहरू विविध छन्, र ती चुनौतीहरूले आर्थिक, सामाजिक,

र पर्यावरणीय क्षेत्रमा गहिरो प्रभाव पार्छ न्। यी चुनौतीहरू निम्न प्रकार छन्:

१. उच्च जन्मदर

 जनसंख्या वृद्धिदर: नेपालमा अझै पनि उच्च जन्मदर कायम छ, जसले स्रोतहरूको
उपभोगमा दबाब सिर्जना गर्छ ।
 शिक्षा र चेतनाको कमी: परिवार नियोजन र जनसंख्या व्यवस्थापनबारे पर्याप्त
जानकारीको अभाव।

२. अशिक्षा र चेतनाको कमी

 परिवार नियोजन: ग्रामीण क्षेत्रमा परिवार नियोजनका साधनहरूको उपयोग र जानकारीको

कमी।
 महिला सशक्तिकरण: महिलाहरूको शिक्षा र सशक्तिकरणको कमीले जनसंख्या
व्यवस्थापनलाई कठिन बनाउँ छ।

३. आर्थिक असमानता

 गरिबी: गरिबीको उच्च दरले जनसंख्या व्यवस्थापनमा चुनौती पुर्‍

याउँ छ, किनभने गरिब
परिवारहरूले अधिक बच्चा जन्माउने सम्भावना अधिक हुन्छ।
 रोजगारीको कमी: ग्रामीण क्षेत्रमा रोजगारका अवसरहरू सीमित हुँदा मानिसहरू सहरतिर
पलायन हुन्छन्, जसले शहरीकरण र शहरी गरिबीमा वृद्धि हुन्छ।

४. स्वास्थ्य सेवा र पूर्वाधारको कमी

 स्वास्थ्य सेवा पहुँच: ग्रामीण र विकट क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्य सेवा र परिवार नियोजनको
पहुँच सीमित छ।
 मातृ मृत्यु दर: प्रसूति सेवा र स्वास्थ्य सुविधाको अभावले मातृ मृत्यु दर उच्च रहन्छ।

५. शहरीकरण र बसोबास
  अनियन्त्रित शहरीकरण: शहरी क्षेत्रमा जनसंख्या विस्फोटले पूर्वाधार, स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा, र
आवासको अभाव सिर्जना गरेको छ।
 वातावरणीय प्रभाव: अत्यधिक शहरीकरणले वातावरणीय प्रदूषण, फोहोरमैला व्यवस्थापन, र
जल आपूर्तिमा समस्या ल्याएको छ।

६. प्रवासी श्रमिक र जनसंख्या गतिशीलता

 प्रवासी श्रमिक: विदेशमा काम गर्न जाने प्रवासी श्रमिकहरूको ठू लो संख्याले परिवारमा
आर्थिक र सामाजिक अस्थिरता ल्याउँ छ।
 जनसंख्या विस्थापन: प्राकृ तिक विपद्, सशस्त्र संघर्ष, र रोजगारीको खोजीमा हुने जनसंख्या
विस्थापनले व्यवस्थापनमा चुनौती पुर्‍
याउँ छ।

७. बालबालिका र किशोरहरूको स्वास्थ्य

 बालविवाह: ग्रामीण क्षेत्रमा बालविवाहको चलन अझै पनि उच्च छ, जसले किशोर-आयुमा
गर्भधारण र मातृ स्वास्थ्यमा असर गर्छ।
 पोषणको कमी: बालबालिका र किशोरहरूमा पोषणको अभावले दीर्घकालीन स्वास्थ्य र
विकासमा समस्या ल्याउँ छ।

८. सरकारी नीतिको कार्यान्वयन

 नीतिको प्रभावकारिता: जनसंख्या व्यवस्थापनका लागि भएका सरकारी नीतिहरूको

प्रभावकारी कार्यान्वयनको कमी।
 स्रोत र वित्तीय सीमितता: जनसंख्या व्यवस्थापनका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नका लागि
आवश्यक स्रोत र वित्तीय व्यवस्थापनको अभाव।

९. सांस्कृ तिक र धार्मिक मान्यताहरू

 परम्परागत सोच: परिवार नियोजन र महिला सशक्तिकरणमा परम्परागत र धार्मिक

मान्यताहरूको प्रभावले अवरोध सिर्जना गर्छ ।

यी चुनौतीहरू समाधान गर्नका लागि समग्र र दीर्घकालीन योजनाहरू आवश्यक छन्, जसमा
शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, आर्थिक विकास, र महिला सशक्तिकरणमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ । जनसंख्या
व्यवस्थापनका लागि बहु-क्षेत्रीय समन्वय र सामुदायिक सहभागिता अपरिहार्य छ।
&= जलवायु परिवर्तन भन्नाले के बुझिन्छ? समाजमा जलवायु परिवर्तनको के कस्तो असर देखिएको छ?
जलवायु परिवर्तनको असर र न्यूनिकरणका उपायहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

जलवायु परिवर्तन भनेको पृथ्वीको वातावरणमा दीर्घकालीन रूपमा तापक्रम, वर्षा, हावा, र अन्य
मौसम सम्बन्धी तत्वहरूको परिवर्तनलाई जनाउँ छ। यसको मुख्य कारण प्राकृ तिक प्रक्रिया र
मानव क्रियाकलाप दुवै हुन्, विशेष गरी ग्रीनहाउस ग्यासहरूको उत्सर्जन जसले ग्लोबल वार्मिङ
(वैश्विक तातोपन) लाई बढावा दिन्छ।

समाजमा जलवायु परिवर्तनको असर

जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरू समाजका विभिन्न पक्षहरूमा देखिएका छन्:

1. कृ षि र खाद्य सुरक्षा
o वर्षाको अनिश्चितता: अनियमित मौसम र चरम जलवायु अवस्थाहरूले खेतीपातीमा असर
पुर्याउँ छ, जसले खाद्य उत्पादनमा कमी ल्याउँ छ।
o बालीको हानि: अधिक तापक्रम, सूखा, बाढी, र हिमपातको कमीले बालीहरूको उत्पादकत्वमा
हानि पुर्याउँ छ।

2. स्वास्थ्य
o रोगको प्रकोप: तापक्रमको वृद्धिले मलेरिया, डेंगु, र अन्य संक्रामक रोगहरूको प्रकोप बढ्न
सक्छ।
o तापघात: अत्यधिक गर्मीका कारण तापघात र अन्य स्वास्थ्य समस्याहरू बढ्न सक्छ।

3. जल स्रोतहरू
o जल संकट: हिमनदीहरू पग्लने, अनियमित वर्षा, र सूखाका कारण जल स्रोतहरूको अभाव
हुन्छ।
o सिन्धु जलवायु: पानीको गुणस्तरमा गिरावट र भू-जलको स्तर घट्नु।

4. पर्यावरणीय प्रभाव
o जैविक विविधता: वन्यजन्तु र वनस्पतिहरूको आवासस्थान नष्ट हुनु र के ही प्रजातिहरू
लोप हुनु।
o वन फडानी: तापक्रम वृद्धिका कारण वन क्षेत्रहरूमा आगलागीको सम्भावना बढ्नु।

5. आर्थिक प्रभाव
 o स्रोतको कमी: कृ षिमा हानि र जल संकटले आर्थिक गतिविधिहरूमा प्रतिकू ल असर
पुर्याउँ छ।
o पुनर्निर्माण खर्च: बाढी, भूस्खलन, र अन्य प्राकृ तिक प्रकोपहरूको पुनर्निर्माणमा ठू लो खर्च
लाग्छ।

6. सामाजिक र सांस्कृ तिक प्रभाव

o आवास विस्थापन: प्राकृ तिक प्रकोपहरूका कारण मानिसहरू बसोवास परिवर्तन गर्न बाध्य
हुन्छन्।
o समुदायमा तनाव: प्राकृ तिक संसाधनको अभावले सामुदायिक तनाव र विवाद सिर्जना हुन
सक्छ।

जलवायु परिवर्तनको असर र न्यूनिकरणका उपायहरू

असरहरू

1. चरम मौसम: बढ्दो तापक्रमले अत्यधिक गर्मी, चक्रवात, र बाढीजस्ता चरम मौसमका घटना वृद्धि
गर्छ ।
2. समुद्री स्तरको वृद्धी: ग्लेशियर पग्लने र समुद्री तापक्रम बढ्नाले समुद्री सतह उठ्छ, जसले तटीय
क्षेत्रहरूलाई डु बानको खतरा हुन्छ।
3. आर्थिक अस्थिरता: प्राकृ तिक प्रकोपहरूका कारण कृ षि, उद्योग, र सेवाक्षेत्रमा आर्थिक अस्थिरता
देखिन्छ।
4. भू-परिवर्तन: हिमाली क्षेत्रहरूमा हिमनदीहरू पग्लनु, भूस्खलन, र माटोको क्षयजस्ता भू-परिवर्तनहरू।

न्यूनिकरणका उपायहरू

1. नवीकरणीय ऊर्जा प्रवर्द्धन

o सौर्य, पवन, जलविद्युत् जस्ता नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूको विकास र प्रयोगमा वृद्धि।

2. वन संरक्षण र पुनः वनरोपण

o वन संरक्षण, पुनः वनरोपण, र वन क्षेत्र विस्तार गरेर कार्बन शोषण गर्ने क्षमता वृद्धि।

3. दिगो कृ षि अभ्यास
o कृ षि प्रणालीमा सुधार, जैविक खेती, र पानीको दिगो उपयोग।

4. ऊर्जा दक्षता प्रवर्द्धन

o उद्योग, यातायात, र घरेलु क्षेत्रमा ऊर्जा दक्षता बढाउने प्रविधिहरूको विकास र प्रयोग।
 5. जल स्रोतको संरक्षण
o पानीको दिगो उपयोग, वर्षा जल संकलन, र भू-जल पुनर्भरण प्रणालीहरूको प्रवर्द्धन।

6. जनचेतना र शिक्षा
o जलवायु परिवर्तनबारे जनचेतना फै लाउने, शिक्षा कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने, र समाजलाई
वातावरणीय उत्तरदायित्वबारे सचेत पार्ने।

7. सरकारी नीति र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य

o प्रभावकारी जलवायु नीति निर्माण, कार्बन उत्सर्जन घटाउने लक्ष्य राख्ने, र अन्तर्राष्ट्रिय
सम्झौताहरूमा सक्रिय सहभागिता।

8. अनुसन्धान र प्रविधि विकास

o जलवायु अनुकू लन र न्यूनीकरणका लागि वैज्ञानिक अनुसन्धान र नवीन प्रविधिको
विकास र प्रयोग।

यी उपायहरू कार्यान्वयन गर्दा जलवायु परिवर्तनका असरहरूलाई कम गर्न मद्दत पुग्छ र

समाजको दिगो विकासमा योगदान दिन्छ।
*= मानव अधिकार भन्नाले के बुझिन्छ? नेपालमा मानव अधिकारको कार्यान्वयनको लागि कस्तो
संस्थागत व्यवस्था रहेको छ? उल्लेख गर्नुहोस्।

मानव अधिकार भनेको सबै व्यक्तिहरूले आफ्नो जन्मदेखि नै पाउने आधारभूत अधिकार र
स्वतन्त्रता हुन्। यी अधिकारहरूले व्यक्ति वा समूहको जीवन, स्वतन्त्रता, समानता, सम्मान, र
न्याय सुनिश्चित गर्छन्। मानव अधिकारहरूमा के ही प्रमुख तत्वहरू निम्न छन्:

1. जीवनको अधिकार: प्रत्येक व्यक्तिको जीवन सुरक्षित राख्न पाउने अधिकार।

2. स्वतन्त्रता र सुरक्षा: व्यक्तिको शारीरिक स्वतन्त्रता र सुरक्षा सुनिश्चित गर्नु।
3. समानता: सबै व्यक्तिहरू जात, धर्म, लिङ्ग, भाषा, वा अन्य कु नै भेदभाव बिना समानता
पाउन पाउने।
4. अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता: आफ्ना विचार र राय प्रकट गर्न पाउने अधिकार।
5. धार्मिक स्वतन्त्रता: आफू ले विश्वास गर्ने धर्मको पालना र अभ्यास गर्न पाउने अधिकार।
6. शिक्षा र स्वास्थ्य: आधारभूत शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा पहुँच।

नेपालमा मानव अधिकारको कार्यान्वयनको लागि कस्तो संस्थागत व्यवस्था रहेको छ?

नेपालमा मानव अधिकारको संरक्षण, संवर्धन, र कार्यान्वयनका लागि विभिन्न संस्थागत

व्यवस्थाहरू छन्। तीमध्ये प्रमुख संस्थाहरू निम्न छन्:

1. राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग (NHRC)

o भूमिका: राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग नेपालको मानव अधिकार संरक्षण र
प्रवर्द्धनमा मुख्य भूमिका खेल्छ। यसले मानव अधिकार उल्लङ्घनका घटनाहरू
अनुसन्धान गर्ने, पीडितहरूलाई न्याय दिलाउने, र मानव अधिकारको प्रवर्द्धनका
लागि सिफारिस गर्ने कार्य गर्दछ।
 o कार्यक्रमहरू: जनचेतना कार्यक्रम, मानव अधिकार शिक्षा, अनुसन्धान, अनुगमन, र
परामर्श सेवाहरू।
2. समान अवसर आयोग
o भूमिका: समान अवसर र गैर-भेदभावको प्रवर्द्धन गर्दै समाजमा समानताका लागि
काम गर्ने।
o कार्यक्रमहरू: कानूनी सहायता, परामर्श, र भेदभावविरुद्धका अभियानहरू।
3. नेपाल बार एसोसिएशन
o भूमिका: कानूनी सहायता प्रदान गर्ने, मानव अधिकार उल्लङ्घनका मुद्दाहरूमा
कानूनी सल्लाह दिने, र मानव अधिकारको संरक्षणका लागि वकालत गर्ने।
o कार्यक्रमहरू: कानूनी सचेतना अभियान, निःशुल्क कानूनी सहायता कार्यक्रम।
4. सिविल सोसाइटी र गैरसरकारी संगठनहरू (NGOs)
o भूमिका: विभिन्न सिविल सोसाइटी संगठनहरू र NGOs मानव अधिकारको संरक्षण
र प्रवर्द्धनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। यी संस्थाहरूले कानूनी सहायता,
जनचेतना कार्यक्रम, र मानव अधिकार उल्लङ्घनको दस्तावेजीकरण गर्छन्।
o उदाहरणहरू: मानव अधिकार तथा शान्ति समाज (HURPES), अम्नेस्टी
इन्टरनेशनल नेपाल, फोरम फर प्रोटेक्शन अफ ह्युमन राइट्स (FOPHUR)।
5. सरकारी निकायहरू
o भूमिका: गृह मन्त्रालय, महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालय, र अन्य
सम्बन्धित सरकारी निकायहरूले मानव अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि
नीतिगत, कानूनी, र कार्यान्वयनका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्छ न्।
o कार्यक्रमहरू: महिला र बालबालिकाको अधिकार संरक्षण, मानव तस्करी रोकथाम,
जातीय भेदभाव उन्मूलन।
6. संवैधानिक व्यवस्था
o नेपालको संविधान: नेपालको संविधानले मानव अधिकारलाई मौलिक हकको रूपमा
सुनिश्चित गरेको छ। संविधानको भाग ३ मा विभिन्न मौलिक हकहरूको व्यवस्था
गरिएको छ, जसले नागरिकहरूको अधिकारलाई कानूनी संरक्षण प्रदान गर्दछ।

मानव अधिकार प्रवर्द्धनका लागि प्रयासहरू

 शिक्षा र जनचेतना: विद्यालय, कलेज, र समुदाय स्तरमा मानव अधिकारबारे शिक्षा र

जनचेतना फै लाउने कार्यक्रम।
  कानूनी सुधार: मानव अधिकार संरक्षणका लागि कानूनी सुधार र नयाँ कानूनहरूको
निर्माण।
 अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग: अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकार निकायहरूसँग सहकार्य गर्दै नेपालको
मानव अधिकारको स्थिति सुधार गर्ने प्रयास।

नेपालमा मानव अधिकारको कार्यान्वयनका लागि थुप्रै संस्थागत व्यवस्थाहरू छन्, जसले
नागरिकहरूको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।

(=नेपाल सरकारले भ्रष्टाचार नियन्त्रणका लागि के कस्तो संरचनागत व्यवस्था

गरेको छ? लेख्नुहोस्।

नेपाल सरकारले भ्रष्टाचार नियन्त्रणका लागि विभिन्न संरचनागत व्यवस्था र संस्थागत पहलहरू
गरेका छन्। यी व्यवस्थाहरूले भ्रष्टाचार नियन्त्रण, अनुसन्धान, र कारबाहीका प्रक्रियाहरूलाई
सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्छ न्। प्रमुख संरचनागत व्यवस्थाहरू निम्नानुसार छन्:

१. अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग (CIAA)

 भूमिका: अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगले भ्रष्टाचार र सरकारी सम्पत्ति

दुरुपयोगका मुद्दाहरूमा अनुसन्धान र कारबाही गर्ने प्रमुख संस्था हो।
 कार्यक्रमहरू: भ्रष्टाचारको सूचना संकलन, अनुसन्धान, अभियोजन, र जनचेतना कार्यक्रम।
 कानूनी अधिकार: आयोगलाई भ्रष्टाचारसम्बन्धी अनुसन्धान गर्न, प्रमाण संकलन गर्न, र
मुद्दा दायर गर्न कानूनी अधिकार छ।

२. राष्ट्रिय सतर्क ता के न्द्र (NVC)

 भूमिका: राष्ट्रिय सतर्क ता के न्द्रले भ्रष्टाचार र अनियमितता नियन्त्रण गर्न र सरकारी

कामकाजमा पारदर्शिता र जवाफदेहिता बढाउन कार्य गर्दछ।
 कार्यक्रमहरू: सतर्क ता र अनुगमन, भ्रष्टाचार निवारणका लागि नीति निर्माणमा सल्लाह, र
जनचेतना अभियान।

३. महालेखा परीक्षकको कार्यालय (OAG)

  भूमिका: महालेखा परीक्षकको कार्यालयले सरकारी खर्च, लेखापरीक्षण, र वित्तीय
अनुशासनको अनुगमन गर्दछ।
 कार्यक्रमहरू: सरकारी संस्था र परियोजनाहरूको लेखापरीक्षण, वित्तीय अनियमितताको
पहिचान, र प्रतिवेदन प्रस्तुत गर्ने।

४. न्यायिक समिति र विशेष अदालत

 भूमिका: न्यायिक समितिहरू र विशेष अदालतहरूले भ्रष्टाचार र आर्थिक अपराधका

मुद्दाहरूको छिटो र निष्पक्ष सुनवाई गर्न कार्य गर्छ न्।
 कार्यक्रमहरू: भ्रष्टाचारसम्बन्धी मुद्दाहरूको कानूनी प्रक्रियामा छिटो कारबाही र न्याय
वितरण।

५. सरकारी ऐन र नियमावली

 सुशासन ऐन, २०६४: यस ऐनले सरकारी कामकाजमा पारदर्शिता, जवाफदेहिता, र सुशासन

सुनिश्चित गर्ने प्रावधान गर्दछ।
 अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग ऐन, २०४८: यस ऐनले अख्तियार दुरुपयोग
अनुसन्धान आयोगको स्थापना, अधिकार, र कार्यक्षेत्र निर्धारण गर्दछ।

६. नीति र रणनीति

 राष्ट्रिय सुशासन नीति: सुशासन नीति र रणनीतिहरूले भ्रष्टाचार नियन्त्रण, पारदर्शिता, र

जवाफदेहितामा सुधार गर्न मद्दत पुर्याउँ छन्।
 नैतिकता र आचारसंहिता: सरकारी कर्मचारी र जनप्रतिनिधिहरूका लागि नैतिकता र
आचारसंहिताको विकास र कार्यान्वयन।

७. प्रविधि र नवप्रवर्तन

 डिजिटलाइजेशन: सरकारी सेवा र प्रक्रियाहरूको डिजिटलाइजेशनले पारदर्शिता बढाउँ छ र

भ्रष्टाचारको सम्भावना घटाउँ छ।
 इ-गभर्नेन्स: सूचना प्रविधिको प्रयोगबाट सरकारी कामकाजमा पारदर्शिता, दक्षता, र
प्रभावकारिता वृद्धि।

८. जनचेतना र सहभागिता
  सार्वजनिक शिक्षा कार्यक्रम: भ्रष्टाचारविरुद्ध जनचेतना जगाउने, सुशासन प्रवर्द्धन गर्ने, र
नागरिकको सहभागिता सुनिश्चित गर्ने कार्यक्रम।
 सहभागितामूलक अनुगमन: नागरिक समाज, मिडिया, र अन्य सरोकारवालाहरूको
सहभागितामा भ्रष्टाचारको अनुगमन र प्रतिवेदन।

९. अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग

 सन्धि र सम्झौताहरू: भ्रष्टाचारविरुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय सन्धि र सम्झौताहरूमा सहभागिता,

अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग, र अनुभव आदानप्रदान।
 प्राविधिक सहयोग: अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरूसँगको प्राविधिक सहयोग, तालिम, र क्षमता
विकास कार्यक्रम।

नेपाल सरकारले यी संरचनागत व्यवस्थाहरू मार्फ त भ्रष्टाचार नियन्त्रणमा उल्लेखनीय पहल

गरेको छ। यसले सरकारी कामकाजमा पारदर्शिता, जवाफदेहिता, र सुशासन सुनिश्चित गर्न
महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍
याएको छ।
!)= सामान्य अर्थमा कानून भन्नाले के लाई जनाउँ छ? कानूनका स्रोतहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

सामान्य अर्थमा कानून

सामान्य अर्थमा कानून भनेको कु नै पनि समाजमा शान्ति, सुव्यवस्था, र न्याय सुनिश्चित गर्न
बनाइएका नियम, विधान, र नीतिहरूको एक समूह हो। कानूनले व्यक्तिहरूको अधिकार, कर्तव्य, र
व्यवहारलाई नियमन गर्दछ, र समाजमा अनुशासन कायम गर्न मद्दत पुर्‍
याउँ छ। कानूनहरूको
पालना गर्नुपर्ने अनिवार्यताले समाजमा समानता, न्याय, र सुरक्षा सुनिश्चित गर्न भूमिका खेल्छ।

कानूनका स्रोतहरू

कानूनका प्रमुख स्रोतहरू निम्नानुसार छन्:

1. संविधान
o भूमिका: संविधान कु नै पनि देशको सर्वोच्च कानून हो। यसले सरकारको संरचना,
शक्ति, र कार्यक्षेत्र निर्धारण गर्दछ र नागरिकहरूको मौलिक अधिकार र कर्तव्यहरू
सुनिश्चित गर्छ।
o उदाहरण: नेपालको संविधान, २०७२।
2. विधायिका (संसद्) द्वारा बनाइएका कानूनहरू
o भूमिका: संसद् वा विधायिकाद्वारा पारित कानूनहरू जसलाई ऐन, विधेयक, वा
अधिनियम भनिन्छ।
o उदाहरण: आपराधिक संहिता ऐन, २०७४; मुलुकी ऐन।
3. न्यायिक निर्णयहरू (न्यायिक मिसालहरू)
o भूमिका: अदालतहरूले गरेका निर्णयहरू र त्यसबाट स्थापित न्यायिक सिद्धान्तहरू
कानूनको स्रोत हुन्। यसलाई नजीर वा न्यायिक मिसाल भनिन्छ।
o उदाहरण: सर्वोच्च अदालतका निर्णयहरू, जसले कानूनी मुद्दाहरूमा दिशा निर्देशन
प्रदान गर्छ ।
 4. प्रविधिक र नियमावलीहरू
o भूमिका: सरकारका विभिन्न निकायहरूले लागू गर्ने नियमावली, प्राविधिक नियम, र
व्यवस्थाहरू।
o उदाहरण: यातायात नियमावली, कर नियमावली।
5. परम्परा र प्रथाहरू
o भूमिका: लामो समयदेखि समाजमा प्रचलित प्रथाहरू, परम्परागत कानूनहरू र
सामाजिक मान्यताहरू।
o उदाहरण: परम्परागत न्याय प्रणाली, सामुदायिक प्रथाहरू।
6. अन्तर्राष्ट्रिय कानून
o भूमिका: विभिन्न देशहरूबीच भएका सन्धि, सम्झौता, र अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरूले
बनाएका नियमहरू।
o उदाहरण: मानव अधिकारसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय सन्धिहरू, अन्तर्राष्ट्रिय अपराध
न्यायालयका नियमहरू।
7. कार्यकारी आदेशहरू
o भूमिका: कार्यकारी प्रमुख (राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री) द्वारा जारी गरिएका आदेशहरू
जसलाई कार्यकारी आदेश भनिन्छ।
o उदाहरण: आपतकालीन अवस्थाको घोषणा, विशेष कार्यसम्पादन आदेश।
8. व्याख्या र कानूनी साहित्य
o भूमिका: कानूनी विद्वानहरूद्वारा लेखिएका पुस्तक, लेख, र व्याख्याहरूले कानूनको
अर्थ र प्रयोगलाई स्पष्ट गर्न मद्दत गर्छ ।
o उदाहरण: कानूनी ग्रन्थहरू, कानूनी जर्नलहरू।

निष्कर्ष

कानून विभिन्न स्रोतहरूबाट बनाइन्छ र यी स्रोतहरूले कानूनी प्रणालीको संरचना, कार्यान्वयन, र

व्याख्यामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। संविधान, विधायिका, न्यायपालिका, परम्परा, र अन्तर्राष्ट्रिय
सन्धिहरूजस्ता स्रोतहरू मिलेर कानूनी प्रणालीको आधारशिला निर्माण गर्छ न्, जसले समाजमा
न्याय, समानता, र शान्ति कायम गर्न मद्दत गर्छ ।
!!= नेपालको संविधानमा कृ षि र भूमिसुधार विषयमा कस्ता नीति अंगीकार गरिएको छ? उल्लेख गर्नुहोस्।

नेपालको संविधानमा कृ षि र भूमिसुधारका विषयमा के ही महत्वपूर्ण नीति अंगीकृ त गरिएको छ।

यसमा निम्नलिखित नीतिहरू समावेश गरिएको छ:

१. कृ षि सम्बन्धी नीति

 खाद्य सुरक्षा: संविधानले देशको खाद्य सुरक्षामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने निर्देशन गर्छ ।
यसले खाद्य सुरक्षा सम्पन्नता, कृ षि उत्पादन बढाउने र नागरिकहरूको खान प्रश्नको
समाधानमा मद्दत पुर्‍
याउँ छ।
 समृद्ध कृ षि सेक्टर: संविधानले समृद्ध कृ षि सेक्टर विकास गर्ने प्राथमिकता राखेको छ।
यसका लागि कृ षि उत्पादन, खेती-बाड़ीको अवस्थालाई सुधार्ने, प्रविधि विकास गर्ने, र खाद्य
सुरक्षाको समृद्धि सुनिश्चित गर्नुपर्छ।
 समृद्ध कृ षि नीति: संविधानले समृद्ध कृ षि नीति अपाङ्गत राखेको छ, जसले खासै
उत्पादनमा निर्देशन गरेको छै न।

२. भूमिसुधार सम्बन्धी नीति

 भूमि अधिकार: संविधानले नागरिकहरूको भूमि अधिकार रक्षा गर्ने निर्देशन गरेको छ।
यसले नागरिकहरूलाई अधिकारी भूमिको मिलान, बाटो, खेत, र आवासीय भूमि अधिकार
सुनिश्चित गर्दछ।
 समृद्ध खेती-बाड़ी: संविधानले उच्च उत्पादनको लागि समृद्ध खेती-बाड़ीको सम्पन्नता गर्ने
निर्देशन गरेको छ। यसले भूमि सुधार, समृद्ध खेती-बाड़ीका लागि प्रविधि विकास, र समृद्ध
कृ षि सेक्टरको समृद्धि गर्नुपर्छ।

नोट
संविधानले कृ षि र भूमिसुधारका विषयमा के ही महत्वपूर्ण नीति अंगीकृ त गरेको छ, तर यसका
थप विवरण र नीतिहरू खोज्न लागि नेपालको नागरिक संविधान अधिनियम, २०७२ मा जाँच गर्नु
पर्छ ।