Professional Documents
Culture Documents
Vision & Strategy Pokhara_Draft Final 4 Feedback (1)
Vision & Strategy Pokhara_Draft Final 4 Feedback (1)
cg';"rLx?
cg';"rL ! – kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
cg';"rL @ – kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?
cg';"rL # – ljifo lj1x?;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/
1. kl/ro
1.1. k[i7e"ld
;+3Lo ;+/rgf cGtu{t /fHosf] k'g;+{/rgf kZrft\ kf]v/f dxfgu/kflnsf e'uf]nsf lx;fjn] g]kfnsf] ;a}eGbf
7"nf] dxfgu/kflnsfsf] ?kdf :yflkt x'g'sf] ;fy} u08sL k|b]zsf] :yfoL /fhwfgL klg ePsf] 5 . ;fljssf]
kf]v/f pkdxfgu/kflnsfdf ;fljssf] n]vgfy gu/kflnsf / jl/kl/sf s]xL ufpFkflnsfx¿ ;d]t ufleP/
of] dxfgu/kflnsf ag]sf] xf] . o;n] kf]v/fnfO{ cfk\mgf] df}lns ;'Gb/tf / klxrfgnfO{ sfod /fVb} abln+bf]
kl/j]zdf of]hgfj4 9+un] Ps ;';DkGg / ;'/lIft ;x/sf] ?kdf ljsf; ug]{ cj;/ k|fKt ePsf] 5 . g]kfnsf]
gofF ;+ljwfg @)&@ n] gu/kflnsfx?nfO{ cfk\mgf] e'uf]n / kl/j]z ;'xfpFbf] ljsf; df]8n cjnDag ug{ /
;f]xL cg'?k gLlt of]hgf / /0fgLltx? lgdf{0f u/]/ sfof{Gjog ug]{ clwsf/ k|bfg u/]sf] 5 .
kf]v/fdf klxnf klg of]hgfj4 ljsf;sf] k|of; gePsf] eg] xf]Og . oBkL b|'t ultdf cJojl:yt ?kdf
lj:tf/ ePsf] zx/Ls/0faf6 >[lht cfly{s ;fdflhs hl6ntf / l56f] l56f] Joj:yf kl/jt{g;Fu} a9]sf]
/fhgLlts ultzLntfsf sf/0f ck]lIft pknAwLx? xfl;n x'g ;s]gg\ . gofF kl/l:yltdf 7"nf] If]qkmn /
ef}uf]lns ljljwtf -Go"gtd *@& ld6/ b]vL clwstd !&$) ld6/sf] prfOdf km}lnPsf]_ ;lxt lgdf{0f
ePsf] dxfgu/kflnsfn] o;sf afl;GbfnfO{ ;lbof}b]vL sfod ;fFs[lts tyf ;fdflhs ;lxi0f'tfnfO{ yk
;dfj]zL Pjd\ bLuf] agfpb} ;d'Ggt eljiosf] dfu{ to ug]{ ;'j0f{ cj;/ k|bfg u/]sf] 5 . klxn]b]vL g}
/fli6«o tyf cGt/f{li6«o ko{6gsf] cfsif{0f /x]sf] kf]v/fdf lgs6 eljiodf ;~rfngsf] tof/Ldf /x]sf] If]qLo
cGt/f{li6«o ljdfg:ynn] o;sf] ljsf;sf] ;DefjgfnfO{ emg} k|an agfPsf] 5 . oBkL, tLa| ?kdf eO/x]sf]
cfGtl/s a;fO;/fO{ -cfk|jf;g_, jftfj/0fLo IfoLs/0f, hnjfo' kl/jt{g tyf k|fs[lts k|sf]ksf ;fy} dfgj
>[lht ljkb\ hf]lvdsf b[i6Ln] kf]v/fnfO{ pTs[i6 af;:yfgsf ;fy} pQd sfo{:yn / nufgLd}qL agfO{
gu/af;Lx¿nfO{ ;'/lIft jftfj/0f, s'zn ;]jf / ;d'Ggt cfly{s cj;/ k|bfg ug]{ sfo{ eg] sd r'gf}tLk"0f{
5}g .
nfdf] ;dokl5 gofF klxrfg / lgjf{lrt hgk|ltlgwL k|fKt u/]sf] kf]v/fn] ;+ljwfg k|4Q clwsf/ / k|s[lt
k|bQ cj;/sf] ;b'kof]u ub}{ dxfgu/nfO{ casf] @% jif{df dfgj hfltsf nflu Ps pTs[i6 a;f]af;:yn,
sfo{:yn / nufgLsf] cfsif{s uGtAosf ?kdf ljsf; ePsf] b]Vg rfx]sf] 5 . ablnPsf] /fhgLlts Joj:yfdf
k|yd k6s lgjf{lrt ;/sf/sf] g]t[Tj cfd kf]v/faf;Lsf] pTs6 rfxgf / To;sf nflu of]ubfg ug]{ b[9;+sNk
cg'?k dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r (Long-term Vision) lgwf{/0f u/]/ ;f]xL cg'?k cfufdL jif{x?df x'g]
ljsf; lgdf{0fnfO{ dfu{bz{g ug{] x]t'n] of] ækf]v/f @!)) tyf /0fgLlts of]hgf @)&&—*@Æ th'{df u/L
sfof{Gjog ug{ cu|;/ ePsf] xf] . o; qmddf kf]v/f dxfgu/kflnsfsf k|d'vsf] cWoIftfdf ul7t lgb]{zs
;ldltn] lghL If]qsf k|ltlgwL ;d]t ;dfj]z ul/ u7g u/]sf] ;'emfj ;+sng sfo{bnsf] ;dGjodf g]kfn
;/sf/ zx/L ljsf; dGqfno cGtu{t ;~rflnt ;'b[9—g]kfn zx/L pTyfgzLntf kl/of]hgf (NURP) sf]
k|fljlws 6f]nLn] ljleGg r/0fdf ljifo lj1 / ;/f]sf/jfnfx¿;Fu 5nkmn, k/fdz{ tyf sfo{zfnf u/L
;+slnt /fo ;'emfj / j:t'ut ljZn]if0fsf cfwf/df of] bL3{sflng ;f]r tyf /0fgLlts of]hgf (Long Term
Vision and Strategic Plan) sf] cjwf/0ffkq tof/ ul/Psf] 5 .
1.2. p2]Zo
cfd gful/ssf] cfly{s k|ult / ;fdflhs ?kfGt/0fsf] cfsf+Iff ;d]6]/ cfufdL @) b]lv @% jif{df cfk\mgf]
gu/nfO{ s:tf] agfpg] eg]/ ;/n / :ki6 efiffdf ;a}n] ckgTj af]w ug]{ul/ Ps cfbz{td cj:yfsf]
k|ltlaDj bL3{sflng ;f]rdf emlNsG5 . kf]v/fdf ePsf] ljutsf] ljsf; lgdf{0fsf] k|j[lt / eljiosf] ;+efjgf
1
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
ljZn]if0f u/L cfufdL ljsf; k|of;nfO{ lbzflgb{]z ug{' / cfufdL lbgdf dxfgu/sf] ljsf;nfO{ bLuf], ;dfj]zL
tyf pTyfgzLn agfpg' ækf]v/f @!))Æ sf] k|d'v Wo]o xf] . o; bL3{sflng ;f]rsf] cjwf/0ffkq th'{df
ug{'sf d'Vo p2]Zox¿ o; k|sf/ 5g\ .
dxfgu/sf] ljsf; k|of;nfO{ cfufdL @% jif{df s'g lbzf tk{m 8f]¥ofpg] eGg] lgwf{/0f ug{ .
dxfgu/sf] ljsf;df vf; of]ubfg k'¥ofpg] cu|0fL If]qx? klxrfg ul/ gu/sf] cfly{s ljsf;nfO{
yk pTyfgzLn, bLuf] / ;dfj]zL agfpg .
dxfgu/sf] cfjlws of]hgf, If]qut /0fgLlt tyf sfo{qmd th'{df ug{sf] nflu dfu{ lgb]{zs l;4fGtx?
lgwf{/0f ug{ .
2
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
bf];|f] r/0fdf dxfgu/kflnsf sfof{nodf bL3{sfnLg ;f]r th'{dfsf ljifodf kl/rofTds sfo{qmd tyf
lgjf{lrt kbflwsf/L, sd{rf/L tyf cGo ;/f]sf/jfnfx?sf nflu cled"vLs/0f sfo{zfnf uf]i7L cfof]hgf
u/L sfo{ljlw kfl/t ul/of] . oxL 5nkmnaf6 lgb]{zs ;ldlt / sfo{bn klg u7g ul/of] . To;kl5 lgb]{zs
;ldltsf] dfu{bz{g cg'?k sfo{bnsf] ;dGjodf 5gf]6 ul/Psf ljifo lj1x? cy{zf:qL, zx/L tyf If]qLo
of]hgfsf/, ;fdflhs ;f+:s[lts ljsf; lj1, kqsf/, /fhgLlts JolQmTj, lzIffljb\ cflb If]qsf ljifodf
;'emfj ;+sng / cGt/s[of ul/of] . ;fy}, bL3{sflng ;f]r th'{df ;DjGwL lj:tfl/t sfo{zfnfdf ljifout
sfo{kq k|:t'tLs/0fsf nflu k|:tf]tfx¿sf] 5gf}6 / lgb{]zs k|Zgx? to ul/of] . 5gf]6 ePsf lj1x¿sf
nflu lgDg k|Zgx¿df cfwfl/t /x]/ ;'emfj lbg / k|:t'tLs/0f ug{ cfu|x ul/Psf] lyof] .
d'Vo k|Zg M cfufdL @) b]vL #) jif{sf] cjwLdf kf]v/fnfO{ Ps ;d'Ggt zx/, pQd sfo{If]q / a;f]af;sf
nflu ;a}sf] /f]hfOsf] zx/ agfpg o;nfO{ s;/L ljsf; ug'{ knf{ <
;xfos k|Zgx¿ M
kf]v/fsf] k|d'v klxrfg s] xf] / of] s;/L ljsf; x'Fb} cfPsf] 5 <
jftfj/0f ;+/If0f, hnjfo' kl/jt{g ljkb\ Joj:yfkgsf b[li6n] kf]v/fsf k|d'v hf]lvd, cj/f]w /
;Defjgfx? s] s] x'g\ <
kf]v/f dxfgu/sf] zf;g tyf ;+:yfut k|0ffnL s;/L ljsl;t x'Fb} cfPsf] 5 <
3
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
kf]v/f pkdxfgu/df n]vgfy gu/kflnsf / l5d]sL uflj;x? ;d]t Plss/0f ePkl5 o;sf] ljsf;
;Defjgf s:tf] b]Vg' ePsf] 5 <
casf] @% jif{df /fli6«o tyf cGt/f{li6«o dfglrq / kl/j]zdf kf]v/fnfO{ s'g :yfgdf /x]sf] b]Vg
rfxg' x'G5 <
cfufdL @% jif{df kf]v/fnfO{ oxfFn] b]Vg' ePsf] :yfgdf k'¥ofpgsf nflu s:tf /0fgLlts of]hgf
tyf sfo{qmdx? cfjZos knf{ <
t];|f] r/0fdf @)&^ kmfu'g !@ / !# ut] @ lbg] lj:tfl/t bL3{sfnLg ;f]r lgwf{/0f sfo{zfnf uf]i7L cfof]hgf
ul/of] . ;f] uf]i7Lsf] klxnf] lbgsf] k|yd ;qdf ^ hgf ljifo lj1x¿af6 kf]v/f dxfgu/kflnsf] bL3{sfnLg
;f]raf/] k|:t'tLs/0f eP . k|:t'tLs/0f kl5 k|:t'tstf{ lj1x¿, gu/ k|d'v / pkk|d'v ;lxtsf] Kofgn
5nkmn u/L ;xefuLx¿af6 /fo ;'emfj ;+sng ul/of] . uf]i7Lsf] bf];|f] lbg klxnf] lbgaf6 cfPsf] lgisif{dfly
k/fdz{ Pjd\ ljifout If]qdfly ljsf;sf cu|0fL If]qx? klxrfg ug'{sf ;fy} ;Defjgf tyf r'gf}tLx¿af/]
klg 5nkmn ul/of] .
rf}yf] r/0fdf sfo{zfnf uf]i7Laf6 cfPsf lgisif{af6 kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r tyf /0fgLlts
sfo{of]hgfx¿sf] d:of}bf tof/ ul/Psf] 5 . ;f] d:of}bfdf cfd gu/af;Laf6 yk /fo ;'emfj ;+sng ug{
gu/kflnsfsf] j]a;fO6df /fVg klg k|:tfj ul/Psf] 5 .
kfFrf} r/0fdf ;a} /fo ;'emfjnfO{ ;lDdlnt u/L lehg k|ltj]bgnfO{ clGtd ?k lbOg]5 . ;f] k|ltj]bg kf]v/f
dxfgu/kflnsf / gu/ sfo{kflnsfadf k|:t't u/L kfl/t ul/g] 5 . o;} lehg k|ltj]bgsf] cfwf/df
gu/kflnsfn] cfufdL cfly{s aif{x?sf] of]hgf tyf sfo{qmd lgwf{/0f ug]{5 .
o; k|ltj]bgdf lehg kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_ dfq ;dfj]z ul/Psf]
5 . ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;af/] a]Un} k|ltj]bg tof/ ul/Psf] 5, h;sf] nIo, p2]Zo tyf sfo{gLlt
;+lIfKt ?kdf o; k|ltj]bgdf ;dfj]z ul/Psf] 5 .
4
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
sfnfGt/df kf]v/f pkTosf o;sf] cg'kd k|fs[lts ;'Gb/tf / cf;kf;sf] kxf8L tyf lxdfnL /d0fLo
e"uf]nsf ;fy} lrQfsif{s b[iosf sf/0f kf]v/f /fli6««o tyf cGt/f{li6«o ko{6gsf] s]Gb|sf ?kdf ljsl;t ePsf]
5 . kmn:j?k, kf]v/fnfO{ g]kfnsf] ko{6sLo /fhwfgLsf ?kdf lrgfpg yflnPsf] 5 . o;sf/0f kf]v/fsf]
cfly{s ultljlwdf ko{6g pBf]usf] dxTjk"0f{ of]ubfg /x]sf] 5 .
kf]v/fsf] ljsf; / lj:tf/;Fu} oxfF ed|0f ug]{ :jb]zL tyf ljb]zL ko{6gn] cf;kf;sf If]qx¿ h:t} :ofª\hf,
kj{tbl]v ljs6 lxdfnL lhNnfx¿ dgfª / d':tfª;Dd klg km}lng] df}sf kfPsf] 5 . / tL If]qsf] cfly{s
;fdflhs ljsf;df ;d]t pNn]Vo of]ubfg k'¥ofPsf] 5 . ko{6g afx]s kf]v/fsf] cfDbfgLsf] k|d'v ;|f]t
ljb]zaf6 k|fKt x'g] ljk|]if0f klg xf] . k/Dk/fut ?kdf a]nfotL / ef/tLo ;]gfdf ;]jf u/]/ kms{g]x¿n]
Nofpg] /sd / ;]jf lgj[Qx¿sf] k]G;gsf] 3]/f]df /x]sf]] kf]v/fsf] ljk|]if0f clxn] eg] vf8Lbl]v o'/f]k, cd]l/sf
/ hfkfgdf sfo{/t cbIf, cw{bIfsf] ;fy} lj1 g]kfnLx¿sf] >d, ;Lk / kl;gfdf lge{/ 5 .
cfGtl/s pBf]u Joj;fosf cfwf/df kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] cfly{s ;d[l4sf] cfwf/ :tDesf ?kdf lgDg
tLg k|d'v If]qnfO{ lng ;lsG5 .
kl/jlt{t /fhgLlts kl/l:ylt / gofF ;+j}wflgs Joj:yf cg';f/ ag]sf] kf]v/f dxfgu/ e"uf]nsf lx;fan]
;a}eGbf 7"nf] dxfgu/ dfq geO{ ;'Gb/ ko{6sLo /fhwfgL, u08sL k|b]zsf] k|zf;lgs s]Gb| dfq} geO{
;f+:s[lts, P]ltxfFl;s Pj+ cfly{s ?kn] klg lgs} dxTjk"0f{ :yfgdf 5 . ;fljssf] kf]v/f pkdxfgu/kflnsfdf
n]vgfy gu/kflnsf / jl/k/Lsf !* ufpFkflnsfx¿ ;d]t ;dfj]z ePkl5 ag]sf] kf]v/f dxfgu/kflnsfdf
## j6f j8fx¿ 5g\ . o; dxfgu/sf] s'n If]qkmn ^^$=(^ ju{ ls=ld= /x]sf] 5 eg] @)^* sf] hgu0fgf
cg';f/ oxfFsf] :yfoL hg;+Vof sl/a % nfv xf/fxf/L 5 . t/ kf]v/f ko{6sLo tyf k|zf;lgs s]Gb| ePsfn]
oxfF c:yfoL ?kdf a;f]af; ug]{ hg;+Vof klg :yfoL s} xf/fxf/L /x]sf] cg'dfg 5 .
kl5Nnf] hg;+Vof j[l4b/ -!=#% k|ltzt_ / cGo lhNnfaf6 kf]v/fdf a;fO;/fO ug]{ k|j[lQsf cfwf/df clxn]
kf]v/fsf] s'n hg;+Vof sl/a !@ nfv k'u]sf] cg'dfg 5 . ;fy} sl/a ^ nfv cfGtl/s / % nfv afx\o ul/
jflif{s !! nfv ko{6snfO{ kf]v/fn] k|ToIf / ck|ToIf ?kdf ;]jf k|bfg ul//x]sf] 5 . o;/L :yfoL / c:yfoL
afl;Gbfsf ;fy} cfGtl/s / jfx\o ko{6s ;d]t ul/ kf]v/f dxfgu/n] k|ToIf jf k/f]If ?kdf jflif{s @# nfv
dflg;sf nflu ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] k|jGw ul//x]sf] 5 .
If]qkmnsf cfwf/df ;a}eGbf 7"nf] dxfgu/kflnsf ePsfn] kf]v/f dxfgu/ ef}uf]lns ?kdf dfq geO{ cfly{s,
;fdflhs, jftfj/0fLo tyf ;fF:s[lts b[li6n] klg ljljwtfo'Qm 5 . If]qkmnsf lx;fjn] ;a}eGbf 7"nf] j8f
gDa/ @# -$&=*) ju{ ls=dL_ 5 eg] ;a}eGbf ;fgf] j8f gDa/ $ -)=%! ju{ ls=dL_ 5 . o; dxfgu/sf]
cf};t hg3gTj k|lt ju{ ls=dL= **^ hgf 5, h'g /fli6«o cf};t !*) eGbf lgs} a9L xf] . If]qkmndf
5
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
ljljwtf eP h;/L g} j8fut hg3gTjdf klg lgs} cGt/ /x]sf] 5 . k'/fgf] ahf/ If]q j8f gDa/ $ df
;a}eGbf w]/} hg3gTj -k|lt ju{ sL=dL= !&*(! hgf_ 5 eg] j8f gDa/ @# df ;a}eGbf sd 3gTj -!)#
hgf_ /x]sf] 5 .
hg;+Vofsf] ljt/0f klg j8fut ?kdf lgs} c;dfg /x]sf] 5 . s'n hg;+Vofsf] $^ k|ltzt dflg; ;Dk"0f{
e"uf]nsf] ^ k|ltzt e"efudf a;f]af; ub{5g\ eg] afFsL %$ k|ltzt dflg; cGo ($ k|ltzt e"efudf 5l/P/
/x]sf 5g\ . o;n] kf]v/f dxfgu/df 3gf a:tL ePsf k'/fgf ahf/ If]q afx]ssf cGo If]qdf Jojl:yt /
of]hgfj4 zx/L ljsf;sf ;fy} s[lif, kz'kfng / pBf]usf] ljsf; / lj:tf/sf] k|r'/ ;Defjgf /x]sf] b]vfpF5
.
@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ ! nfv % xhf/ 3/w'/L /x]sf] kf]v/f dxfgu/df cf};t 3/ kl/jf/ ;+Vof eg]
/fli6«o cf};t $=^ eGbf sd #=* 5 . { kf]v/f dxfgu/sf] cf};t k|ltJolQm cfo /fli6«o cf};t !)$& cd]l/sL
8n/ eGbf w]/} !%^! cd]l/sL 8n/ 5 . To;}u/L, kf]v/fsf] k|f}9 -!% jif{ dflysf]_ ;fIf/tf b/ klg /fli6«o
cf};t ^&=( k|ltzt eGbf w]/} a9L &*=^ k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . !% b]lv ^( jif{ pd]/ ;d"xsf] cfly{s ?kdf
;lqmo hg;+Vofsf] cg'kft ^* k|ltzt /x]sf] o; dxfgu/sf hgtfsf] cf};t cfo' klg /fli6«o cf};t -
&)=@% jif{_ eGbf s]xL a9L &)=%! jif{ /x]sf] 5 . kmn:j?k o; If]q -u08sL k|b]z_ sf] dfgj ljsf; ;"rs
klg /fli6«o cf};t )=%&( eGbf s]xL a9L )=%( /x]sf] 5 .
7
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
vfg]kfgL
tflnsf @=3: vfg]kfgL ljt/0fsf] ljj/0f
cf]u6]sf] If]qkmn ;+:yf s}lkmot
j8f ! b]lv !& - g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg &),))) eGbf a9L hg;+Vof tyf ^&Ü
d"n zx/L If]q_ 3/w'/Ldf g]kfn vfg]kfgL ;+:yfgn] ljt/0f
ug]{, afFsLdf lghL lghL6\ofÍ/af6 ljt/0f
x'g]
8
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
j8f !^, cd{nf *)Ü g]kfn vfg]kfgL ;+:yfgaf6 / vfg]kfgL tyf 9n ljefuaf6 ;xof]udf
@)Ü :yfgLo >f]taf6 ;fgf] ;fd'bflos vfg]kfgL cfof]hgf
j8f !*, !%Ü g]kfn vfg]kfgL ;+:yfgaf6, ;f/fËsf]6 vfg]kfgL cfof]hgf lgdf{0fsf]
;f/fËsf]6 !))) hg;+Vofsf] nflu ! cfof]hgf qmddf
kfOknfOgdf
j8f @^, @&, @*, n]vgfy ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf -!),&!^ 3/w'/L_ d=g=kf=sf] !)=@Ü eGbf
@(, #), #@ ;/;kmfO{ cfof]hgf a9L hg;+Vof o;af6 nfeflGjt
j8f @^, @* / #! n]vgfy ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf !&)^ 3/w'/L, ^*^% hg;+Vof nfeflGjt .
;/;kmfO{ cfof]hgf eljiodf hDdf !&&* 3/w'/L ;Dd ljt/0f
ul/g] .
j8f #@ n]vgfy ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf ^@% 3/w'/L, @%#^ hg;+Vof nfeflGjt .
;/;kmfO{ cfof]hgf -kfOknfOgdf_
j8f !$, g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg tyf s]lx l8k hldgsf] kfgL k|of]u ul/Psf]
afR5]a8'jf af]l/Ë
j8f @! / ## lj=;+= %$–%% df lgld{t ;d'bfo >f]t – e"/]vf]nf / sfnfjfË, !*)))
cfwfl/t vfg]kfgL cfof]hgf hg;+Vof nfeflGjt, !–@Ü 3/w'/Ldf lghL
Joj:yf
j8f @@ / @# vfg]kfgL tyf 9n ljefuaf6 >f]tM k~rf;]a];L, ()) 3/w'/L nfeflGjt,
;xof]udf] ;fd'bflos vfg]kfgL yk @))) 3/w'/Ldf ;]jf k'¥ofpg] of]hgf
cfof]hgf
j8f @%, x]Dhf g]kfn vfg]kfgL ;+:yfgaf6 ljtl/t, sl/a !@–!%Ü 3/e'/Ldf wf/f ePsf],
;'ljwf ;Gtf]ifhgs g/x]sf] afFsL ;fd'blos wf/fdf lge{/
j8f @$ Klxnf w]/} ;d:of ePsf], xfn >f]tM wfDk';, /}r] . ;fd'bflos wf/faf6
lws'/kf]v/L sf:sLsf]6 ;f/fËsf]6 ljtl/t
vfg]kfgL cfof]hgfaf6 ljtl/t
JICA sf] b}lgs $=! s/f]8 ln6/ kfgL k|zf]wg ug{ ;Sg] Ifdtf ePsf] ;+/rgf -lu|6 r]Da/,
;xof]udf ;]l8d]G6]zg 6}+s, :nf] :of08 lkmN6/, Snf]l/g]zg o'lg6 cflb_, ;kmf kfgL e08f/0f
vfg]kfgL ;'wf/ ug]{ 6]+sL
kl/of]hgf
lgdf{0ffwLg /x]sf]
n]vgfy ;fgf k|zf]wg ;+/rgfsf] ;fydf vfg]kfgL ljt/0f kfOknfOg
zx/L cfof]hgf
g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg tyf n]vgfy ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ cfof]hgfaf6 ljtl/t vfg]kfgL
/fli6«o vfg]kfgL u'0f:t/ dfkb08 cg';f/ /x]sf] kfOPsf] 5 . g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg, kf]v/f cg';f/
kfgLsf] u'0f:t/ >f]tdf g} /fd|f] /x]sf] 5 . k|zf]wgsf] nflu l/hEjf{o/ 6\ofÍdf Snf]l/g]zg ul/G5 . b]ptLv]t
/ /ftdf6]df kfgLsf] u'0f:t/ gk'u]sf] b]lvPsf] sf/0f n]vgfy ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{
cfof]hgfsf] % j6f d'xfg dWo] # j6f dfq ;~rfngdf /x]sf] 5 . g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg tyf n]vgfy
;fgf zx/L vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ cfof]hgf b'j}n] lj:t[t k|zf]wg KnfG6sf] cfjZostf /x]s]f s'/f
hgfPsf] 5 .
>f]tM lhNnf vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ sfof{no, sf:sL / g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg
;fe]mbf/L df]8ndf ko{6g k"jf{wf/ ljsf; kl/of]hgf cGtu{t lgdf{0f ul/Psf] xf] . ko{6g k"jf{wf/ ljsf;
kl/of]hgf r/0f @ cGtu{t s]lx ;fd'bflos kl/of]hgfx¿ klg kxn ul/Psf lyP t/ tL ;DkGg x'g ;s]gg\
. u|fdL0f If]qdf lbzfhGo n]bf]nfO{ :yfgLo txdf k|zf]wg u/L v]tLsf] nflu sDkf]i6 dn agfpg] rng /x]sf]
5.
kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ;txL 9n ko{6g k"jf{wf/ ljsf; kl/of]hgf cGtu{t lgdf{0f ul/Psf] xf] . ;txL 9n
lkms]{ vf]nfdf / ToxfFaf6 k]mjftfndf uP/ ldl;G5 . dxfgu/kflnsfsf s}of}+ 3/, xf]6]n tyf /]:6'/]G6x¿n]
cfˆgf] zf}rfnosf] lgsf; l;w} ;txL 9ndf hf]8]sf 5g\ h'g cGttM k]mjftfndf uP/ ldl;g] ePsf]n]
km]jftfnsf] cl:tTj ;+s6df k/sf] 5 .
kf]v/f pkTosfdf hDdf !* j6f lghL :yfgLo Pkm Pd :6]zgx¿ ;~rfngdf 5g\ . To;} u/L $ j6f :yfgLo
6]lnlehg :6]zg / ljleGg Go"h kf]6{nx¿ klg ;~rfngdf /x]sf 5g\ . oxfF b"/;~rf/ ;+:yfgsf] kmf]/ hL /
Pg;]nsf] y|L hL ;~hfn ;'rf? 5g\ . oxfFsf afl;Gbfx¿n] df]afOn, ;fOa/ Sofk]m tyf :yfgLo jfo/n];
ljleGg ;]jf k|bfosx?af6 OG6/g]6sf] ;]jf k|of]u u5{g\ .
10
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
2.1.6. cfjf;
/fli6«o hgu0fgf @)^* cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfdf %%=*Ü hg;+Vofsf] cfˆg} 3/ /x]sf] s'/f hgfpF5
. ef8fdf a:g] hg;+Vof $)=^(Ü /x]sf] 5 eg] ;+:yfut / cGo :jfldTj ePsf] 3/ hUuf lgs} sd /x]sf]
5.
2.1.7. l;rfO{
e"–pkof]u ;e]{If0f cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] #*=^^Ü -@(#,(#*=&% /f]kgL_ hUuf s[lif If]q /x]sf] 5
/ k|fo hUufdf l;FrfO{sf] /fd|f] ;'ljwf k'u]sf] 5 . ljhok'/ l;FrfO{ of]hgf / kf]v/f l;FrfO{ of]hgfsf] sf:sL
lhNnfdf 7"nf] e"ldsf /x]sf] 5 . s]xL If]qdf ls;fgx¿n] cfk}m l;FrfO{sf] Joj:yf u/]sf 5g\ .
11
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
2.1.9. zx/Ls/0f
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] s"n If]qkmn $^$=@# ju{ ls=ld= /x]sf] 5 . If]qkmnsf lx;fan] ;a}eGbf 7"nf] j8f
gDa/ @# -$&=*) ju{ ls=ld= _ 5 eg] ;a}eGbf ;fgf] j8f gDa/ $ -)=%! ju{ ls=ld=_ 5 . o; dxfgu/sf]
cf};t hg3gTj k|lt ju{ ls=dL= **^ hgf 5, h'g /fli6«o cf};t !*) eGbf lgs} a9L xf] . If]qkmndf
ljljwtf eP h;/L g} j8fut hg3gTjdf klg km/skgf /x]sf] 5 . k'/fgf] ahf/ If]q j8f gDa/ $ df
;a}eGbf w]/} hg3gTj k|lt ju{ ls=ld== !&*(! hgf 5 eg] j8f gDa/ @# df ;a}eGbf sd !)# hgf 5 .
hg;+Vof j[l4sf] d'Vo sf/0f dflg;x¿ tgx"F, :ofª\hf, kj{t, afun'Ë / DofUbL lhNnfaf6 kf]v/fdf a;fO{;/fO{
ug'{ xf] . dx]Gb|k'n, gofFahf/, Go"/f]8, lrKn]9'Ëf / jl/kl/sf If]qx¿ a:tLn] k"/} 9fls;s]sf] cj:yf 5 eg]
xfn j:tL lj:tf/ 5f]/]kf6g, x]Dhf, l;;'jf / ;fljssf] n]vgfy gu/kflnsfsf] j8fx¿tk{m a9\b} u/]sf] kfOG5
.
zx/L ljsf;sf] nflu ;fljssf] kf]v/f pk–dxfgu/kflnsfsf] cfjlws of]hgfn] lbzflgb]{z u/]sf] 5 eg]
ejg lgdf{0f dfkb08 klg pknAw 5 . @)&@ sf] e"sDk kZrft ejg lgdf{0f dfkb08nfO{ ;+zf]3g ul/Psf]
5 . # tNnf eGbf cUnf] ejg lgdf{0f ug{ gkfOg] lgod ePtf klg o;sf] pNn+3g ePsf] b]lvG5 . To;} u/L
v]tLof]Uo e"lddf cJojl:yt a:tL ljsf; ePsf] klg b]lvG5 .
dfnkf]t sfof{nosf] cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ljut @ jif{ b]lb hUufsf] sf/f]af/df sdL cfPsf]
kfOPsf] 5 . k'/fgf j8fx¿ -! b]lv !*_ df w]/} hUuf sf/]af/ gePsf] t/ kl5 ylkPsf j8fx¿ -!( b]lv
##_ df sf/f]af/ a9]sf] 5 . sf:sLsf]6, x]Dhf, lgd{nkf]v/L, e/tkf]v/L, k'DbL, e"DbL, k'/fgrf}/ / n]vgfy
If]qdf ;a} eGbf a9L hUuf sf/f]af/ ePsf] b]lvG5 .
12
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
dx]Gb|k'n, gofFahf/, Go" /f]8, lrKn]9'Ëf / jl/kl/sf If]qx¿df ahf/ / a:tLsf] kl/k"0f{tf ePsf] 5 .
zx/Ls/0fsf] sf/0f k|b'if0f, 6«flkms eL8 / ckof{Kt k"jf{wf/ tyf ;]jf ;'ljwf h:tf ;d:of cfOk/]sf
5g\ .
zx/L If]qdf l;+sxf]nsf] ;d:of klg /x]sf] 5 / o;sf sf/0f w]/} a:tL c;'/lIft 5g\ .
2.2.1. kf]v/fsf] ef}lts ljsf; of]hgf, lj= ;+= @)#! -;g\ !(&$_
of] of]hgf lj= ;+= @)#! Df cfjf;, ejg tyf ef}lts of]hgf ljefusf] ;xof]udf tof/ ul/Psf] lyof] . o;
of]hgfn] ljz]ifu/L !*) ju{ ls= ld= If]qkmn cf]u6]sf] kf]v/f pkTosfsf] e"–pkof]u of]hgf k|:tfj u/]sf] 5
. ljz]if Wofg To;a]nfsf] kf]v/f gu/ k~rfot /x]sf] If]qnfO{ lbOPsf] lyof] .
o; of]hgf cg';f/ kf]v/f gu/sf] cy{tGq d':tfËaf6 sf7df+8f} / ef/ttk{m hfg] Jofkfl/s dfu{sf] jl/kl/
ePsf] a:tL ljsf;n] hgfPsf] b]lvG5 . eljiodf kf]v/fsf] cfly{s ljsf; ko{6g;Fu hf]l8g] wf/0ff o;
of]hgfdf JoQm ePsf] 5 . o; of]hgfsf] bL3{sfnLg p2]Zo o; k|sf/ /x]sf 5g\ M
hg;+Vof j[l4, ko{6g ljsf;sf] sf/0f lghL If]qsf] nufgLdf j[l4 tyf kf]v/f klZrd ljsf; If]qsf] If]qLo
ljsf; s]Gb| tf]lsg' cflb kIfx¿nfO{ Wofgdf /fvL of] ef}lts ljsf; of]hgf tof/ ul/Psf] lyof] . o;
of]hgfdf e"–pkof]unfO{ k|d'v !! If]qdf juL{s/0f ul/Psf] lyof] M -!_ cfjf;Lo If]q -@_ ldl>t cfjf;Lo /
Jofkfl/s If]q -#_ ;+:yfut If]q -$_ v]ns'b If]q -%_ ;+/If0f If]q -^_ k|fs[lts kfs{ tyf wfld{s If]q -&_
ljdfg:yn If]q -*_ oftfoft ;]jf If]q -(_ cf}Bf]lus If]q -!)_ lgolGqt ko{6g ljsf; If]q / -!!_ u|fdL0f
If]q . x/]s If]qsf] If]qkmn tyf ultljlwx¿sf] ljj/0f klg o; of]hgfdf lbOPsf] lyof] . of]hgf sfof{Gjogsf]
nflu u08sL c~rnsf] c~rn cfo'Qm cWoIfsf] kbdf / sf:sL lhNnfsf] lhNnf clws[t pkfWoIfsf] kbdf
/xg] u/L kf]v/f gu/ sfof{Gjog ;ldlt u7g ul/Psf] lyof] . ejg lgdf{0f dfkb08sf] nflu of] pkof]uL
ePtfklg cg'udgsf] lkmtntfsf] sf/0fn] ;f]r] cg'?ksf] pknAwL k|fKt ePsf] kfOb}g .
13
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
o; cWoog cGtu{t ljleGg of]hgfx? ;d]6]/ PsLs[t u'?of]hgf tof/ ul/Psf] 5 . oL of]hgfx? o; k|sf/
/x]sf 5g\ – -!_ kfgLsf] u'0f:t/ Joj:yfkg of]hgf -@_ 9n k|zf]wg of]hgf -#_ hnfwf/ If]q Joj:yfkg
of]hgf -$_ kof{k|0ffnL ;+/If0f of]hgf -%_ kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg of]hgf -^_ lgodg of]hgf -&_ ko{6g ljsf;
of]hgf -*_ jftfj/0fLo lzIff tyf ;d'bfo ;zlQms/0f of]hgf -(_ ;+u7gfTds tyf ;+:yfut of]hgf . x/]s
of]hgf cGtu{t ljleGg sfo{qmd tyf kl/of]hgfx¿ k|:tfljt ul/Psf 5g\ .
2.2.4. kf]v/f tyf jl/kl/sf If]qsf] PsLs[t ko{6g uGtJo ljsf; of]hgf, ;g\ @)!^
of] of]hgf ljZj a}+s ;d"x cGtu{tsf] cGt/f{li6«o ljQLo lgudn] tof/ u/]sf] xf] . of] of]hgf /fli6«o /0fgLlts
of]hgf ;g\ @)!%–@)@$ cg';f/sf] a[xt kf]v/fsf] Jofks p2]Zo æg]kfnsf] ;fF:s[lts, k|fs[lts tyf a}7s,
k|f]T;fxg, ;Dd]ng / k|bz{gL (MICE) sf] uGtJo tyf If]qLo k|zf;g / ;]jfs]Gb|sf] ?kdf kf]v/fsf] e"ldsf
;an kfg]{Æ df s]lGb|t /x]sf] 5 . o; of]hgfdf -!_ ;'wfl/Psf] k"jf{wf/ -@_ ljljwLs[t ultljlw tyf cg'ej
-#_ jftfj/0f ;+/If0f / -$_ ;'wfl/Psf] 5lj ul/ $ j6f ljsf; nIox¿ tf]lsPsf] 5 .
o; of]hgfdf ^ j6f k|d'v uGtJo ljsf; of]hgf / %% pk kl/of]hgfx¿ k|:tfj ul/Psf 5g\ . oL dWo] (
j6f ?kfGtsf/L nufgL kl/of]hgfx¿ tof/ ulPsf 5g\ M
lghL If]qsf] nufgL cfslif{t x'g] cfwf/df oL kl/of]hgfx¿dWo] ;f/fËsf]6 8fF8fdf k|ltli7t ;+/rgf lgdf{0f
gd"gf kl/of]hgfsf] ?kdf 5gf}6 ul/Psf] 5 .
o; of]hgfdf uGtJo Joj:yfkg ;+:yf :yflkt ug]{ k|:tfj klg /x]sf] 5 . ;f] ;+:yfn] ko{6g pBf]udf rf;f]
ePsf ;a} ;fj{hlgs, lghL tyf cGo If]qsf ;fe]mbf/x¿nfO{ cfufdL %–!) jif{df ko{6sLo pTkfbgsf] j[l4
tyf ;'wf/ ug{sf] nflu cfjZos 9fFrf tof/ ug]{ cfzf lnOPsf] 5 . tyfkL xfn ;Dd of]hgf cg';f/sf
sfo{x¿ eg] sfof{Gjog ePsf] b]lvb}g .
2.2.5. kf]v/f pkTosfsf] tfn ;d"xsf] PsLs[t tfn Joj:yfkg of]hgf, ;g\ @)!*
of] of]hgf jg tyf jftfj/0f dGqfnoåf/f u08sL k|b]zdf /x]sf ( j6f tfnx¿sf] ;d"xdf s]lGb|t /xL tof/
ul/Psf] xf] . kf]v/f pkTosfsf] tfn ;d"x kf]v/f dxfgu/kflnsf, cGgk"0f{ ufpFkflnsf / ?kf ufpFkflnsf
cGtu{t kb{5g\ . o; of]hgf cGtu{t tfn ;d"x If]qsf] ;fdflhs cy{tGq, h}ljs ljljwtf tyf kof{k|0ffnL
;]jf, hnjfo' kl/jt{g tyf ;+s6f;Ggtf, ;+:yf, gLlt tyf cEof;¿sf] af/]df cWoog ul/Psf] 5 .
o; of]hgfdf :yfgLo afl;Gbfsf] bL3{sfnLg ;d[l4sf] nflu kf]v/f pkTosfsf] tfn ;d"xsf] ;fdflhs
kof{j/0fLo ;du|tf hf]ufpg] kl/sNkgf ul/Psf] 5 . ;f] sf] nflu tfn ;d"xsf] Joj:yfkg PsLs[t tfn
b[li6sf]0faf6 ul/g] / ;fdflhs cfly{s ;d[l4 ljsf;sf] lglDt tfnsf] jftfj/0f k|fs[lts l:yltdf k'g:yf{kgf
ul/g] nIo lnOPsf] 5 . o; of]hgfdf PsLs[t tfn Joj:yfkgsf] cfwf/df tfn k|zf;g ;an agfpg cf7
ljifout If]q tf]lsPsf 5g\ -!_ ;zQm k|zf;g k|0ffnL -@_ h}ljs ljljwtf tyf kof{k|0ffnL ;]jf ;+/If0f -#_
;fdflhs cfly{s ;d[l4 -$_ n}lËs tyf ;fdflhs ;dfj]lztf -%_ jftfj/0f d}qL …xl/tÚ k"jf{wf/ -^_ hnjfo'
kl/jt{g tyf ljkb\ Go"gLs/0f -&_ lgodg tyf ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnL tyf -*_ ljQLo bLuf]kgf .
k|b]z ;/sf/sf] ;xof]udf kf]v/f dxfgu/kflnsf, cGgk"0f{ ufFpkflnsf tyf ?kf ufFpkflnsfn] ;xsfo{df of]
of]hgf sfof{Gjog ug'{kg]{ k|:tfj ul/Psf] 5 . kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ;Ld;f/ OsfO{ :yfkgf ug]{ klg
k|:tfj /x]sf] 5 . kf]v/f pkTosfsf] tfn ;d"xdf /x]sf k|To]s tfnsf] nuk|m]d, kl/0ffd / ultljlwsf] ;fydf
PsLs[t tfn of]hgf th'{df ul/Psf] 5 .
2.2.6. zx/L zf;g tyf k"jf{wf/ ;'wf/ kl/of]hgf (UGIIP-II), klZrd If]q, ;g\ @)!&
g]kfn ;/sf/n] cf= j= @)&@÷&# b]lv g]kfnsf] ljleGg !^ j6f gu/kflnsfx¿df zx/L zf;g tyf k"jf{wf/
;'wf/ kl/of]hgf ;~rfng ub}{ cfPsf] 5 . of] kl/of]hgf ljZj a}+ssf] ;xof]udf ;~rfng ul/Psf] xf] . UGIIP
zx/L k|zf;g tyf ljsf; kl/of]hgf (UGDP) sf] bf];|f] r/0f xf] . klZrdL If]qdf 5gf}6 ePsf
gu/kflnsfx¿dWo] kf]v/f dxfgu/kflnsf klg Ps xf] . o; kl/of]hgfsf] p2]Zo gu/kflnsfsf] nflu k"jf{wf/
;DefJotf cWoog ug'{ /x]sf] 5 .
o; cWoog cGtu{t bL3{sfnLg ;f]r, k|fylds If]q tyf r'gf}tL, If]qut e"–pkof]u of]hgf ;lxtsf] ;"rs
tof/ ul/Psf] 5 . kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r o; k|sf/ k|:tfj ul/Psf] 5 M ækf]v/f
n]vgfynfO{ If]qLo k|zf;g / ;]jf s]Gb| agfO{ kf]v/f / n]vgfynfO{ k|fs[lts, ;f+:s[lts tyf ko{6g uGtJosf]
15
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
?kdf ljsf; ug]{Æ . of] bL3{sfnLg ;f]r /fli6«o /0fgLlts of]hgf ;g\ @)!%–@)@$ cg';f/sf] a[xt kf]v/fsf]
Jofks p2]Zo;Fu ldNbf]h'Nbf] /x]sf] 5 .
gu/kflnsfsf] e"–pkof]u juL{s/0f o; k|sf/ ul/Psf 5g\ M -!_ Jofj;flos ldl>t If]q, -@_ ;+:yfut tyf
Jofj;flos pkof]u, -#_ cfjf;Lo pkof]u, -$_ s[lif pkof]u, -%_ ljdfg:yn If]q, -^_ cf}Bf]lus If]q, -&_
sd 3gTj ePsf] u|fdL0f a:tL, -*_ ;}lgs If]q / -(_ ;+/If0f If]q . vfg]kfgL, 9n Joj:yfkg, kmf]xf]/d}nf
Joj:yfkg tyf ljleGg ;8sx¿ zx/L /0fgLlts kl/of]hgfsf] ?kdf k|:tfj ul/Psf] 5 . xNngrf]s–
rfkfsf]6 ;8s, ljhok'/–dfFem8fF8f /8s, tfnrf]s–a]ugf; ;8s / l;;'jf–/fhfrf}tf/f ;8s v08x¿sf]
;DefJotf cWoog ul/Psf] 5 . o; kl/of]hgf cGtu{t tfnrf]s–a]ugf; ;8ssf] lj:t[t kl/of]hgf k|ltj]bg
klg tof/ ePsf] 5 .
o; cWoog cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] n]vgfy If]qdf a:tL ljsf; ug]{ k|:tfj ul/Psf] 5 . To;}
u/L n]s;fO8, Go"/f]8 tyf tfn rf]ssf] pQ/L k"j{ If]qx¿df Jofj;flos / ldl>t e"–pkof]u ul/g' kg]{
pNn]v ul/Psf] 5 . ;]tL gbLsf] lsgf/ Pjd\ x]Dhf If]qdf s[lif pkof]usf] nflu k|:tfj ul/Psf] 5 . ;"rgf
tyf ;~rf/ k|ljlw ljsf; / ljkb\ hf]lvd Go"gLs/0f tyf Joj:yfkgsf] nflu ljleGg /0fgLlts ultljlwx¿
klg o; cWoogaf6 k|:tfj ul/Psf] 5 .
o; kl/of]hgf cGtu{t d]ufl;l6 If]qsf] nflu cfjZos kl/of]hgfx¿sf] klxrfg u/L ;"rL k|:t't ul/Psf] 5
. ;f] dWo] # j6f k|fylds kl/of]hgfx¿sf] 5gf}6 u/L lj:t[t O{l~hlgol/Ë l8hfOg klg tof/ ul/Psf] 5 .
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] nflu j8f @%, x]Dhfdf If]qLo s[lif pkh ;+sng tyf k|zf]wg s]Gb|sf] k|:tfj
ul/Psf] 5 .
16
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
;'/lIft : …;'/lIft zx/Ú zAbfjnLleq kf]v/fsf] ef}ule{s ;Dj]bgzLntf tyf ljkb\ / hnjfo' kl/jt{ghGo
hf]lvdsf] pRr ;DefjgfnfO{ Wofgdf /fVb} ul/g] ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf; tyf Joj:yfkg, ;fdflhs
;'/Iffsf] k|Tofe"lt Pj+ ;f+:s[lts ;lxi0f'tf tyf ;fdflhs ;b\efj / ;xcl:tTjsf] cjwf/0ff cGte{"t 5.
;d'Ggt : …;d'Ggt zx/Ú sf] ;+sygn] bIf, Odfgbf/ Pj+ k|lta4 dfgj ;+;fwgsf] pRrtd Joj:yfkgåf/f
;dfj]zL, ljljwLs[t Pj+ gjk|jt{gfTds cfly{s ljsf;sf dfWodaf6 xfl;n ul/Psf] cfgGbdo zx/sf]
5ljnfO{ lrlqt ug{ vf]lhPsf] 5 . o;leq j[Qfsf/ tyf xl/t cy{tGq (Circular and Green Economy)
sf] clwstd k|j4{g, k"jf{wf/ ;~hfn tyf ;lGgs6tf (Connectivity) tyf ljsf; k|ltkmnsf] ;dGoflos
ljt/0f h:tf cjwf/0ff ;dflji6 5g\ .
;Dd'gt
;'Gb/
17
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
!_ of]hgfa4 9+uaf6 ul/Psf] ;'Jojl:yt zx/L ljsf; g} zx/sf] ;f}Gbo{, ;'/Iff / ;d'Ggltsf] k|yd
k|:yfgljGb' xf] eGg] cjwf/0ffnfO{ cfTd;ft\ ub}{ kf]v/fsf] k|fs[lts tyf ;f+:s[lts ;Dkbfsf] ;+/If0f,
ljkb\ tyf hnjfo' kl/jt{g–pTyfgzLn ejg Pj+ ef}lts ;+/rgf, k"jf{wf/ ;Ghfn tyf ;lGgs6tf Pj+
zx/L ;'zf;gnfO{ s]G›Lo k|fyldstfdf /flvg]5 .
@_ ;dfj]zL, ;dGoflos Pj+ ljljwLs[t cfly{s ljsf;sf cj;/x?sf] ljsf; / lj:tf/ ljgf zx/sf]
;d'Gglt ;Dej 5}g eGg] csf]{ :yflkt dfGotfnfO{ of] bL3{sfnLg ;f]+r tyf cfly{s ljsf; of]hgfn]
cfTd;ft\ u/]sf] 5 . of] ;f]+rnfO{ ;fsf/ kfg{sf lgldQ nufgL tyf Joj;fod}qL jftfj/0fsf] k|j4{g,
;/sf/sf] ljj]sk"0f{ lgodg tyf k|f]T;fxg, gjk|jt{g Pj+ j[Qfsf/ Pj+ xl/t cy{gLlt h:tf gjLg Pj+
cfw'lgs cjwf/0ffx?nfO{ cjnDjg ul/Psf] 5 .
#_ To;}u/L gful/s ;r]tgf tyf lhDd]jf/Laf]w, ;fdflhs ;b\efj, ;lxi0f'tf Pj+ ;x-cl:tTj, ;defj /
;dfg'e"lt h:tf dfgjLo d"No / dfGotfx?sf] cfGtl/sLs/0f tyf ;+:yfutLs/0f ljgf xfd|f] ck]Iff /
rfxgfadf]lhd kf]v/fsf] ¿kfGt/0f ;Dej gx'g] ePsf] x'Fbf oL dfGotfx?nfO{ ;d]t k|:t't bL3{sfnLg
;f]+r tyf cfly{s of]hgfn] pRr :yfg lbPsf] 5 .
1. zx/sf] cfly{s ljsf;sf] rl/qnfO{ ljljwLs[t, ;dfj]zL tyf ;dGoflos agfO{ cfly{s j[l4sf] ultnfO{
tLj| agfpg] .
2. zx/L ejg tyf k"jf{wf/ ;+/rgfnfO{ ;'/lIft tyf ;'Jojl:yt agfpFb} zx/L ;]jf tyf ;'ljwfdf
zx/af;Lx¿sf] ;xh kx'Fr :yflkt ug]{ .
3. zx/sf] k|fs[lts ;f}Gbo{ tyf ;fF:s[lts ;Dkbfsf] ;+/If0f tyf ;Da4{g u/L kf]v/f dxfgu/nfO{ bLuf]
ko{6sLo uGtJosf ?kdf :yflkt ug]{ .
4. gu/ tyf gu/af;Lx¿df ;fdflhs ;b\efj, ;lxi0f'tf Pjd\ ;xcl:tTjsf] ljsf; u/L kf]v/f dxfgu/nfO{
Ps cfbz{ gu/sf ?kdf k|ltli7t ug]{ .
5. zx/sf] ;j{tf]d'vL ljsf; / ;d'Ggltsfnlu cfjZos gLlt tyf sfg"gsf] th'{df, ;+:yfut ;+/rgfsf]
lgdf{0f tyf ;Ifd Pjd\ pTk|]l/t dfgj ;+zfwgsf] ljsf; u/L zx/L ;'zf;g k|Tofe"t ug]{ .
18
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
r'gf}tL
;a}h;f] pBf]u tyf Joj;fo lghL If]qaf6 g} lj:tf/ ePsf]] / dxfgu/sf] lghL If]qsf] ljsf;df
k|ToIf ;+nUgtf /x]sf] gkfOPsf] .
;fj{hlgs lghL ;fem]bf/Lsf k|of;x?n] cfzftLt ;kmntf xfl;n ug{ g;s]sf] .
dlxnf, lk5l8Psf jf k5f8L kfl/Psf ;d'bfonfO{ /f]huf/L tyf Joj;fodf ;+nUg u/fpg] k|of;n]
ult lng g;s]sf] . a}+s tyf ljlQo ;+:yfdf o:tf ;d'bfosf] kx'Fr Go"g /x]sf] .
cj;/
ko{6g, s[lif, kz'kfng, jgdf ;xsf/Lsf] dfWodaf6 /f]huf/L tyf cfly{s ljsf;sf ;Defjgfx?
k|r'/ /x]sf] .
ICT ;Fu ;DalGwt o'jfnlIft gjk|jt{gfTds cj;/x?sf] ;Defjgf /x]sf] .
j[Qfsf/ Pj+ xl/t cy{gLltsf] dfWodaf6 kf]v/fsf] k|fs[lts ;f}Gbo{ tyf kof{j/0fsf] hu]gf{ ug'{sf
;fy} cfd ;d'bfosf] hLjg:t/df Jofks kl/jt{g Nofpg ;lsg] cj;/ /x]sf] .
nIoM ;dfj]zL ?kdf /f]huf/L l;h{gf / u/LaL Go"gLs/0faf6 gu/af;Lx¿sf] hLjg:t/df ;'wf/ cfpg]5 .
ck]lIft pknlAw
bLuf] :yfgLo cfly{s ljsf;df ;xof]u / ;xhLs/0fsf] nflu kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ;fj{hlgs tyf lghL
If]qsf] ;xeflutfdf :yfoL ;+oGqsf] ljsf; ePsf] x'g]5 . :yfgLo of]hgf tyf sfo{qmddf pQm ;+oGqaf6
tof/ ul/Psf] sfo{qmd nfu" eO{ :yfgLo zf;gsf] k|efjsfl/tf clea[l4 ePsf] x'g]5 . sfo{qmddf lghL tyf
;fj{hlgs If]qaf6 kf/:kl/s of]ubfg tyf nufgLsf] jftfj/0f tof/ x'g]5 . s[lif k|zf]wg tyf Joj;fo
ljsf;df j:t' tyf ;]jfsf] d"No >[+vnf k|a4{g eO{ cfd pkef]Qmfsf] lxt ePsf] x'g]5 . ;xsf/L, a}+s tyf
ljlQo ;+:yfsf] kx'Frdf a[l4 ePsf] x'g]5 . dlxnf tyf k5f8L k/]sf] jf k5f8L kfl/Psf] ju{sf] nflu cfo
cfh{g tyf /f]huf/Lsf cj;/x?sf] a[l4 ePsf] x'g]5 .
dxfgu/kflnsfsf] gofF hf]l8Psf gu/kflnsf tyf uflj;df Jojl:yt a:tL ljsf; ug{ ;lsg]
kf]v/f dxfgu/kflnsf u08sL k|b]zsf] pQ/ blIf0f k}mlnPsf] ljsf; cIfsf] s]Gb| x'g'
kf]v/f dxfgu/kflnsf jl/kl/sf] a[xQ/ If]qdf l/Ë/f]8 lgdf{0f ePdf xfn s]lGb|t hg;+VofnfO{
kf]v/fsf] afx\oIf]qdf Joj:yfkg ug{ ;lsg]
kf]v/fsf] k|fs[lts le/fnf]kgfn] ubf{ cfsfz] kfgLsf] axfj tyf Aoa:yfkg t'ngfTds ?kdf ;xh
/x]sf]
20
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
nIoM ljZjJofkL 9fFrfsf] (Universal design) k"jf{wf/ ljsf; u/L ;xh, ;'ljwfo'Qm, Jojl:yt, ;xeflutfdf
cfwfl/t zx/L ljsf; ug]{ .
ck]lIft pknlAw
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf ef}lts ;+/rgf tyf k"jf{wf/x¿ ljkb\ hf]lvd k|lt/]wfTds ePsf], ;a} ju{sf
hgtfsf] nflu pko'Qm (universal design) dfkb08 kfngf u/]sf] / hf]lvd ;+j]bgzLn e"–pkof]u of]hgfdf
cfwfl/t a:tL ljsf; ePsf] x'g]5 .
cf}Bf]uLs/0f tyf a9\bf] ;jf/L ;fwgsf] k|of]un] jfo'÷ Wjlg, hn k|b'if0f a9\b} u/]sf]
cj}1flgs tj/n] vf]nf÷ gbLaf6 vfgLhGo kbfy{ pTvgg ul/Psf]
21
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
To;} u/L gu/kflnsfdf ePsf jftfj/0f, ljkb\ Joj:yfkg tyf hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL cj;/x¿ o;
k|sf/ /x]sf 5g\ M
nIoM j}slNks pmhf{ ;lxtsf] h}ljs ljljwtfn] el/k"0f{ k|b'if0f /lxt ;'/lIft zx/ lgdf{0f x'g]5 .
ck]lIft pknlAw
22
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
jftfj/0f ;+/If0f ;DaGwL gLltut Joj:yf, lgodgsf/L ;+oGq tyf ;+/rgfsf] ljsf; ePsf] x'g]5, ;Dk"0f{
:yfgLo txdf kmf]x/ Joj:yfkg tyf k|zf]wgsf k"jf{wf/ ljsf; ePsf] x'g]5, jfo' k|b"if0f xflgsf/s txeGbf
sd /xg]5, jftfj/0f :jR5tf ;DaGwL hgr]tgf ljsf; ePsf] x'g]5, k|fs[lts ;|f]tsf] k"0f{ ?kdf ;+/If0f
ePsf] x'g]5 . hnjfo' cg's"ng of]hgf tof/ tyf sfo{fGjog ePsf] x'g]5 .
;Lldt ;|f]t ;fwgåf/f ;~rflnt ;fd'bflos ljBfnok|ltsf] ljZj;gLotfdf sdL ePsf] tyf lghL
ljBfno ;~rfng k|0ffnLnfO{ ;xeflutfd"ns / ;/sf/sf] k"/s k|0ffnLsf ¿kdf Jojl:yt ug{
g;lsPsf]
kof{Kt ;+Vofdf :jf:Yo ;+:yfx¿ ;~rfng ePtfklg gful/sx¿åf/f cfˆgf] :jf:YonfO{ a]jf:tf
ul/Psf], cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf pkof]udf sdL, ;/sf/L c:ktfnaf6 ljz]if1, lgbfgfTds ;]jfx¿
pknAw u/fpg g;lsPsf] sf/0fn] gful/ssf] :jf:Yo ;]jfdf lghL vr{ a9]sf]
a9\bf] zx/Ls/0f / ablnFbf] hLjgz}nLsf] sf/0f cfd gful/sdf cfxf/–Jojxf/ (Food Habit) /
:jf:Yo ;DalGw ;r]tgfdf sdL ePsf]
o'jfx¿df pd]/ cg';f/sf] ;Ddfgdf sdL, a]/f]hufl/tf, Jojxfl/s / g}lts lzIff Pjd\ ;fdflhs
pQ/bfloTjsf] af]w gePsf]
cfly{s tyf ;fdflhs hLjgdf ;f/e"t n}lËs ;dfgtf sfod gePsf]
lzIff;Fu hf]l8g] k|fs[lts ;|f]t ;fwg tyf /}yfg] 1fg, ;Lk / k|ljlw pkof]usf] k|r'/ ;Defjgf ePsf],
k|fljlws tyf Jofj;flos ;Lkk|lt o'jfsf] cfsif{0f /x]sf]
ljb]lzg] o'jfx¿af6 lelqg] ljk|]if0fn] /fli6«o cy{tGqdf ;xof]u k'Ug'
ckfËtf ePsf JolQmx¿ :jod\ lqmofzLn eO{ ;+ul7t x'g'
nIoM ;j{ ;'ne, u'0f:t/Lo lzIff / :jf:Yodf kx'Fr ePsf] ;dfj]zL ;dfhsf] lgdf{0f x'g]5 .
23
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
ck]lIft pknlAw
cfly{s, ;fdflhs tyf ef}uf]lns ¿kn] k5fl8 k/]sf gful/sx¿nfO{ ;sf/fTds lje]b / cf/If0fsf] dfWodaf6
/fhg}lts, ;fdflhs / k|zf;lgs If]qdf ;xeflutfd"ns ;dfj]zL ljsf; ePsf] x'g]5 . ;+Vofsf] cfwf/df
lg0ff{os txdf dlxnfsf] ;xeflutf sfg"gdf g} ;'lglZrt ePsf] x'g]5 .
;a} gful/sn] cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf lgMz'Ns k|fKt u/]sf x'g]5 / ;fy} :jf:Yo ;]jfx¿ ;]jfu|fxLd'vL tyf
gful/sd}qL x'g]5 .
;a} afnaflnsfsf] nflu cfwf/e"t lzIffdf k+x'Fr j[l4 ePsf] x'g]5 tyf Jofj;flos ;Lkd"ns tflnd tyf
sfo{qmdsf] Joj:yf ePsf] x'g]5 .
3.4.5. ;'zf;g
r'gf}tL tyf cj;/
;'zf;gsf] ;DaGwdf kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ePsf r'gf}tLx¿ o; k|sf/ /x]sf 5g\ M
gful/sn] cfkm\gf] 3/b}nf]d} ;/sf/L ;]jf / ;'ljwf kfpg] cj:yf l;h{gf x'g'
;/sf/sf] sfd sf/afxLdf gful/s :t/af6 lgu/fgL ug{ ;Sg] jftfj/0f tof/ x'g'
24
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
ljsf; sfo{qmdsf] dfudf cTolws j[l4 x'g' / hgtfsf] k|ToIf ;xeflutfdf :yfgLo of]hgf th{'df
/ sfof{Gjog x'g'
:yfgLo ;/sf/n] cfˆgf] If]qdf sfg'g lgdf{0f ug]{ / sfof{Gjog ug]{ dxTjk"0f{ cj;/ k|fKt x'g'
nIoM kf/bzL{, hjfkmb]xL, ;xeflutfd"ns ;an k|zf;g dfkm{t ;xh / u'0f:t/Lo ;]jf k|bfg u/L gful/s
;Gt'i6L k|Tofe"t u/fpg] 5 .
ck]lIft pknlAw
cfd hgtfsf] Gofodf ;xh, ;/n / ldtJooL kx'Fr sfod ePsf] x'g]5 / hgtfn] ;/n, ;xh / 5l/tf] ;]jf
k|fKt u/]sf] x'g]5 . ;fy} hgk|ltlglw, kbflwsf/L tyf sd{rf/Lsf] Ifdtf clej[l4 ePsf] x'g]5 .
k|efjsf/L ;]jf k|jfxåf/f ;Lk ljsf; / cfocfh{gsf cj;/nfO{ lj:tf/ ub}{ ul/aL Go"gLs/0fdf 6]jf k'u]sf]
x'g], dft[ lzz' tyf kf]if0fsf] l:yltdf ;'wf/ cfPsf] x'g], ;r]tgf clej[l4 tyf ;zQmLs/0f ;DaGwL
lqmofsnfkdfkm{t\ ;fj{hlgs ;]jfdf ;j{;fwf/0fsf] ;Gt'li6 clej[l4 ePsf] x'g], lk5l8Psf If]q / ju{ klg
ljsf;sf] d"nwf/df ;dflxt ePsf x'g]5g\ .
25
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
26
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
/0fgLlt @M :yfgLo ;/sf/L ;x'lnot, nlIft ju{nfO{ C0fsf] Aoa:yf, ladf x/]s cf=j= kf]=d=kf= a}+s tyf
;d'bfosf] k|ToIf gLlt h:tf ;'ljwfx¿af/] ;r]tgf cleofg ;~rfng ;xsf/L ;+:yf
;xeflutfdf kmnkm"n, ul/g]5 .
t/sf/L, kz'kfng, 8]/L,
jgsf] ;xsf/L k|a4{g ug]{ / nlIft ;d"xx¿nfO{ q]ml86 lj:tf/sf] ;'ljwf lbg x/]s cf=j= kf]=d=kf= a}+s tyf
ljlQo ;+:yf;Fusf] kx'Fr C0fbftfx¿nfO{ pTk|]/s ;'ljwfsf] k|fjwfg ul/g]5 . ;xsf/L ;+:yf
a9fpFg] . :yfgLo ;xsf/Lx¿ jf gu/kflnsf cfk}mn] nlIft ;d"xnfO{ cfiff9 @)&* kf]=d=kf= a}+s tyf
k|ToIf cg'bfg jf ;x'lnot ePsf] C0f ;'ljwf k|bfg ug]{ ;xsf/L ;+:yf
;+oGq tof/ ul/g]5 .
/0fgLlt #M o'jfx?nfO{ ICT gjk|jt{gfTds pBf]u / Joj;fo :yfkgf ;DalGw cfiff9 @)&* kf]=d=kf= kf]paf;+
sf] dfWodaf6 OG6/g]6df cfwfl/t ;"rgf kf]6{n :yfkgf ul/g]5 .
27
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
:yfgLo sRrf kbfy{sf] k|of]unfO{ k|fyldstf lbOg]5 . x/]s cf=j= kf]=d=kf= Jofkf/ Joj;fo
;+3
28
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
tfnx¿sf] ;+/If0fnfO{ Wofgdf /fvL xflgsf/s k|efj gx'g] x/]s cf=j= kf]=d=kf=
u/L ko{6gsf] k|a4{g ul/g]5 .
30
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
31
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
32
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
33
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
34
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
35
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
/0fgLlt #M ;a} ljBfno tyf ;fd'bflos, ;+:yfut nufot ;j} k|sf/sf ljBfnosf] cfiff9 @)&* k|b]z ;/sf/ kf]=d=kf=
;/sf/L Pjd\ ;fdflhs pknlAw :t/ PjDf\ k|0ffnLut sfo{s'zntfsf] pko'St
;+3;+:yfx¿ ckfËd}qL dfkb08 / ;"rs tof/ ul/g]5 .
agfpg] / Ifdtf cg';f/sf]
pRr lzIff ;'lglZrt ug]{ ljBfnodf afnd}qL jftfj/0f l;h{gf ug{ pko'Qm sfo{j|md cfiff9 @)&* kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
;~rfng ul/g]5 .
p2]Zo @= /0fgLlt !M ;a} pd]/sf ;lqmo hLjgofkg, dfgl;s :jf:Yo / :j:y hLjg z}nL x/]s cf=j= kf]=d=kf= :jf:Yo ;+:yfx¿
pTkfbgzLn hgtfsf] nflu ljljw k|a4{g ug{ ;fdflhs cleofg nfu" ul/g]5 .
gful/s tof/ ;fd'bflos ;]jf tyf
ug{ u'0f:t/Lo sfo{qmdsf] k|fjwfg ug]{ :j:y cfxf/ ;DaGwL j8fut r]tgfd"ns sfo{qmdx¿ x/]s cf=j= j8f kf]=d=kf=
:jf:Yo ;]jf cfof]hgf ul/g]5 .
k|bfg ug]{ ;fd'bflos kfs{x¿df ;a} pd]/sf dflg;nfO{ x'g] Jofofdsf cfiff9 @)*) kf]=d=kf= j8f, 6f]n
pks/0fx¿sf] Aoa:yf u/L v'nf AofofdzfnfnfO{ k|a4{g ljsf; ;+:yfx¿
ul/g]5 .
/0fgLlt @M lgz'Ns u|fdL0f j8fx¿df ;fd'bflos :jf:Yo s]Gb|x¿ :yfkgf cfiff9 @)&* j8f kf]=d=kf=
cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf j8f ul/g]5 .
:t/af6g} k|bfg ug]{
j8f :t/df ljz]if1 3'DtL :jf:Yo ;]jf tyf lzlj/ x/]s cf=j= j8f kf]=d=kf=
sfo{qmdsf] ;~rfng ul/g]5 .
36
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
37
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
/0fgLlt @M n}+lËs ;dfgtf ;/sf/L sfof{nonfO{ cfw'lgs k|ljlwd}qL / ;]jfu|fxLd}qL cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
tyf;dfj]zLs/0fsf] sfo{:ynsf] ?kdf :yflkt ul/g]5 .
k|efjsfl/tf clea[l4sf]
nflu ;+:yfut Ifdtf
n}lËs ;dfgtf tyf ;dfj]zLs/0f k|efjsfl/tf clea[l4sf]
a9fpg] .
nflu lghL tyf u};;;Fu ;xsfo{ u/L lj:t[t sfo{qmdsf]
?k/]vf to ul/g]5 .
;fj{hlgs k|zf;gnfO{ r':t, b'?:t / ldtJooL agfpg cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
ljB'tLo ;'zf;g (E-Governance) cjnDag ul/g]5 .
38
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
39
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
40
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg
;'/f}FbLdf Nof08lkmn ;fO6
d"n zx/L If]qdf kmf]xf]/d}nf :yfgfGt/0f s]Gb|
42
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
kf]v/f dxfgu/kflnsfnfO{ k:t't lehg @!)) tyf /0fgLlts sfo{of]hgfn] ;+3Lo tyf k|fb]lzs gLltut
b:tfj]hx?n]] lglb{i6 u/]sf] a'Fbfx?sf cwLgdf /x]/ cfkm\gf] jflif{s gLlt, sfo{qmd tyf ah]6 tof/ ug{
;xhtf k|bfg ug]{df ljZjf; lng ;lsG5 . dxfgu/:t/Lo ljleGg If]qut kl/;"rsx?sf] cefjdf xfnnfO{
k|dfl0ft tYo / tYof+sdf cfwfl/t (evidence based) nIo lgwf{/0f ug{ ;lsPsf] 5}g . cfufdL aif{df
3/w'/L, Aoj;fo cflbsf] cfwf/e"t tYof+s ;+sng ug{ ;lsP pknJw kl/;"rsx?sf] cfwf/df cfufdL @)
aif{sf] tYout nIo lgwf{/0f ug{ ;lsg]5 .
kf]v/f dxfgu/kflnsfn] xfn} zx/L of]hgf cfof]u] u7g u/L s]xL ljifolj1x?nfO{ dgf]gog ul/;s]sf]
;Gbe{df o; ;'b[9 (NURP) kl/of]hgf tyf cfof]un] ;+o'Qm ?kdf o; lehg @!)) tyf /0fg}lts of]hgfnfO{
yk ;'b[9Ls/0f tyf lj:tfl/s/0f u/L cfjlws of]hgfsf] lgdf{0f ug'{ jf~5gLo b]lvG5 .
43
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo
cfly{s ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
;'b[9 kl/of]hgf 6f]nL 8f= lhd cy{/, >L s[i0f 1jfnL, >L ;/f]h a:g]t, >L cho rGb| nfn, >L
;b:o lxl;nf dfgGw/, >L clgn lrqsf/ -;xhstf{_, ;'b[9 gu/kflnsf 6f]nL ->L
xf]d gfy u}/], >L hfg'sf yfkf, >L ;'l:dtf sfsL{_
ldlt kmfu'g !@, @)&^, *M)) – !^M))
:yfg xf]6n dfpG6 s}nfz, n]s;fO8, kf]v/f
sfo{qmd M
cf}krfl/s pb\3f6g ;df/f]x
o; sfo{qmdsf] cf}krfl/s pb\3f6g ;df/f]x kf]v/f dxfgu/kflnsfsf k|d'v k|zf;sLo clws[t >L ab|Lgfy
clwsf/Ln] ug'{ eof] . kf]v/f dxfgu/kflnsfsf pk k|d'v >L d~h'b]jL u'?ªn] :jfut dGtJo k|:t't ub}{ ;a}
;xefuLx¿nfO{ ;lqmo ;xeflutfsf nflu cg'/f]w ug'{eof] . u08sL k|b]zsf d'Vo dGqL >L k[YjL ;'Aaf u'?ªn]
cfˆgf] :jfut dGtJo /fVg'eof] . pxfFn] kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r th'{df ubf{ /fli6«o txsf]
!%cf}+ k~r jif]{ of]hgf, bLuf] ljsf;sf nIo / k|b]z txsf] k~r jif]{ of]hgf;Fu k+LQmj4 x'g'kg]{ s'/fdf hf]8
lbg'eof] . kf]v/fn] k|b]z :t/sf] s"n u|fx:Yo pTkfbgdf s;/L of]ubfg k'¥ofpg ;S5 eGg] af/] ljrf/ ug'{kg]{
s'/f JoQm ug'{ eof] .
;'b[9 kl/of]hgfsf] kl/ro tyf o; sfo{qmdsf p2]Zosf af/]df >L s[i0f 1jfnLn] 5f]6f] k|:t'tLs/0f lbg' eof]
. To;} u/L >L ;/f]h a:g]tn] kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]rsf] af/]df ul/Psf] cWoog tyf
lj1x?;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{af6 cfPsf d'Vo a'Fbfx¿af/] k|:t'tLs/0f ug'{ eof] .
kmf]6f] 1 pk k|d'v >L d~h'b]jL u'?ª cfˆgf] :jfut kmf]6f] 2 >L ;/f]h a:g]t k|:t'tLs/0f lbFb}
dGtJo /fVb}
o;kl5 qmda4 ?kdf tn pNn]lvt k|:tf]tfx¿n] kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r tyf /0fgLlt
;DaGwL k|:t'tls/0f ug'{ eof] . pxfFx¿n] k|:t't ug'{ ePsf k|d'v a'Fbfx¿ klg tn pNn]v ul/Psf] 5 .
1. 8f= /fd rGb| nfld5fg], pkfWoIf, zx/L of]hgf cfof]u, kf]v/f dxfgu/kflnsf
kf]v/fsf] clåtLo ljqmo pTkfbg ko{6g xf] .
eljiodf ;"rgf k|ljwL / lzIffdf Wofg lbg' kg]{
;fj{hlgs lgsfox¿ k|efjsf/L / pQ/bfoL x'g' kg]{
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
kf]v/f dxfgu/kflnsf o;sf l5d]sL gu/kflnsfsf nflu k|j]z / k|:yfg ljGb' /x]sf]
n]vgfy If]q o;sf] a:tL lj:tf/ x'g ;Sg] If]q
hgtfnfO{ ;]jf ;do ;Ddflgt ?kdf lbg ;Sg' kg]{, ax' cg'zf;gfTds 9+udf of]hgf agfpg'
kg]{
5. >L cfgGb /fh d'NdL, k"j{ cWoIf, FNCCI
d'Vo p2]Zo – a:g nfossf] zx/ agfpg' kg]{
xfn %÷ ^ nfv hg;+Vof epsf], @) jif{df !*÷@) nfv k'Ug ;Sg]
;a} vfnsf] Joj;fo x'g c;Dej, t;y{ s:tf] Joj;fo ;kmn x'G5 eg]/ 5gf}6 ug'{kg]{, xl/t
/ k|b'if0f d'Qm Joj;fo x'g' kg]{
k"j{ klZrd /fhdfu{, gjnk'/ hf]8\g] ;'?ª dfu{, sf]/fnf b]lv ;'gf}nL;Ddsf] connectivity
/ cGt/f{li6«o Jofkf/ x'g' kg]{
s"6gLlts b[li6sf]0fdf sf7df8f}+ kl5sf] zx/ kf]v/f x'g]
e"–pkof]u of]hgfsf] cfjZostf, Jojl:yt a:tLsf] kl/sNkgf ug'{ kg]{, gbL Joj:yfkgdf
Wofg k'¥ofpg' kg]{
Joj;fosf] cj;/ l;h{gf ug'{ kg]{, gu/kflnsfn] nufgLd}qL gLlt, Joj:yfkg ug'{ kg]{
;+3Lo ah]6df dfq lge{/ eP/ gx'g]
kf]v/fnfO{ Inter business city sf] ?kdf ljsf; ug'{ kg]{ / afXo nufgLstf{x¿nfO{ l6sfpg]
Joj;fo gLlt df]8n agfpg' kg]{
6. 8f= b]j]Gb| axfb'/ nfld5fg], k|f]k]m;/, e"uf]n lj1fg
hnjfo' cg's'ng tyf ljkb\ hf]lvd cNkLs/0f ;d]l6Psf] of]hgf th'{df ug'{ kg]{
leqdf e"efu leqL rqmkyn] hf]l8g' kg]{ / aflx/sf gu/kflnsfx¿;Fu aflx/L rqmkyaf6
hf]l8g' kg]{
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
hnfwf/ If]qsf] Joj:yfkg x'g' kg]{ / kof{j/0f d}qL ljsf; x'g' kg]{
ef}uf]lns cj:yf cg';f/sf] ljsf; x'g' kg]{ -sdhf]/ e" w/ftndf ;'/lIft / plrt ;+/rgf
lgdf{0f ug'{ kg]{_
v'nf If]q ;+/If0f u/L vertical city development sf] cjwf/0ff Nofpg' kg]{
kmf]6f] 3 8f= /fdrGb| nfld5fg]sf] k|:t'tL kmf]6f] 4 >L lagf l;njfnsf] k|:t'tL
3. >L lbk]Gb| axfb'/ If]qL, k"j{ pkfWoIf -/fli6«o of]hgf cfof]u_ / ueg{/ (NRB)
hgzlQm lgdf{0fdf Wofg lbg' kg]{
kmf]6f] 7 Kofg]n 5nkmn kmf]6f] 8 gu/ k|d'v >L dfg axfb'/ lhl; cfˆgf]
dGtJo /fVb}
5nkmnkl5 cfPsf /fo ;'emfjx¿ M
Jojl:yt awzfnf / :oflg6l/ Nof08lkmn ;fO6sf] cfjZostf /x]sf]
df}lnstf emNsg] rf}tf/Lsf] zx/, n]vgfydf a; kfs{, cGt/f{li6«o ;Dd]ng s]Gb|, k]mjftfn jl/kl/
;+/lIft l;d;f/ If]q cflb
ejg lgdf{0f dfkb08 sfuhdf dfq sfod ePsf] ;d:of, hUuf PsLs/0f Jojl:yt 9+udf ug'{ kg]{
u08sL k|b]zn] k~r jif]{ of]hgf tof/ ul/;s]sf], kf]v/fsf] bL3{sfnLg ;f]r th'{df klg @% jif]{
ug{ ;lsg], cNksfnLg, dWosfnLg / bL3{sfnLg u/L of]hgf agfOg' kg]{
k|b]z of]hgf cfof]usf] cg';f/sf k|fyldstfdf k/]sf If]q kf]v/fsf] nflu klg ldNg] M -!_ zx/,
a:tL, cfjf;, ejg ljsf;, -@_ ko{6g, -#_ k"jf{wf/, -$_ dfgj ;+zfwg, -%_ jftfj/0f ;+/If0f, -^_
s[lif, -&_ cGt/ :yfgLo tx k|b]z :t/sf] Jofkf/
k|b]zsf] of]hgfdf ljsf; cIf (growth axis) x¿ / bLuf] ljsf;sf ;"rsx¿ kl/eflift ul/Psf]
5
ljkb\ -e"sDk_ af6 eo /lxt zx/, s"n u|fx:Yo cfo j[l4 eP/ j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg' gkg]{,
x/]s 3/df uf8L eP klg ;8sdf 6«flkms hfd gx'g], /fd|f] lzIff / livability tyf Joj;fo ePsf]
zx/sf] kl/sNkgf
o; sfo{qmdsf] clGtddf kf]v/f dxfgu/kflnsfsf pk k|d'v >L d~h'b]jL u'?ªn] ;a}nfO{ wGojfb lbFb} cfˆgf]
dGtJo JoQm ug'{ eof] . To;} u/L o; sfo{qmdsf] cf}krfl/s ;dfkgsf nflu gu/ k|d'v >L dfg axfb'/
lhl;n] kf]v/f dxfgu/kflnsf zx/ / ufFpsf] aLrsf] ljz]iftf /x]sf] gu/ ePsf] / o;nfO{ eljiodf ;'/lIft
agfpg' kg]{ s'/f JoQm ub}{ cfˆgf] dGtJo /fVg' eof] .
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
;'b[9 kl/of]hgf 6f]nL 8f= lhd cy{/, >L s[i0f 1jfnL, >L c?0f /f0ff, >L ;/f]h a:g]t, >L cho
;b:o rGb| nfn, >L lxl;nf dfgGw/, >L clgn lrqsf/ -;xhstf{_, ;'b[9
gu/kflnsf 6f]nL ->L xf]d gfy u}/], >L hfg'sf yfkf, >L ;'l:dtf sfsL{_
ldlt kmfu'g !#, @)&^, *M)) – !^M))
:yfg xf]6n dfpG6 s}nfz, n]s;fO8, kf]v/f
sfo{qmd M
o; bf];|f] lbgsf] z'?jft sfo{qmdsf] klxnf] lbgsf] k'g{syg af6 ul/of] . >L ;/f]h a:g]tn] klxnf] lbgsf]
k|:t'tLs/0f tyf 5nkmnaf6 cfPsf d'Vo a'Fbf tyf s'~hL zAbx¿ (key words) sf] af/] k|:t'tLs/0f ug'{
eof] . o; cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] lehg @)$) sf] ?kdf æ;'Gb/, ;'/lIft / ;Dd'gt kf]v/fÆ eg]/
k|:tfj ul/of] . >L ;/f]h a:g]tn] o; bf];|f] lbgsf] p2]Zo tyf ;xefuLx¿dfem ul/g] cEof;sf] af/]df :ki6
kfg'{eof] .
>L s[i0f 1jfnLn] ;dfj]lztf, ;dfg'kfltstf, gjk|jt{g / ;'zf;g 5'6fpg} gx'g] eGg] s'/fdf hf]8 lbg' eof]
. To;} u/L :yfgLo ;/sf/n] k|b]z / ;+3Lo ;/sf/;Fu ;dlgs6tfdf /xL ;DaGw sfod /fVg' kg]{ s'/f klg
pxfFn] JoQm ug'{ eof] . pxfFn] s'g} klg sfo{ sfof{Gjog ug{sf] nflu cflwsfl/s ;+:yf -:yfgLo, k|b]z /
;+3Lo ;/sf/_ afx]s lghL If]q / Joj;foL ;d'bfonfO{ klg ;+nUg u/fpg' kg]{ s'/f JoQm ug'{ eof] . cg'kfng
(Compliance), ;xof]u (Cooperation) / ;xsfo{ (Collaboration) sf] ;fy} ;d'bfo (Community) nfO{
klg k|fyldstf lbg' kg]{ s'/fdf pxfFn] hf]8 lbg' eof] .
kmf]6f] 9 >L ;/f]h a:g]t k|:t'tLs/0f ub}{ kmf]6f] 10 >L s[i0f 1jfnL cfˆgf] dGtJo /fVb}
kf]v/fsf] unique selling point nfO{ o; jfSof+zn] ;dfj]z u5{ ls ub}{g < tfn, lxdfn / ;+:s[lt
/ ;fy} lzIff / k|ljlwsf] xa eg]/ klg emNsfpg cfjZos 5 .
bL3{sfnLg ;f]rsf] k|:tfj M ægLnf tfnx¿ xl/of] zx/, ;Dd'gt gfu/LsÆ
klxnfsf] gf/f M æxfd|f] cleef/f, :jR5 ;'Gb/ kf]v/fÆ
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] e"uf]n 7"nf] 5 / o;n] w]/} hg;+Vof wfGg ;S5, t;y{ o;nfO{ xfFSg ;Sg]
Ifdtf klg rflxG5 . casf] kL9LnfO{ g}lts lzIff / /fli6«otfsf] af/] lzIff k|bfg u/L ;';+:s[t
hgtfsf] ljsf; ug'{ kg]{ 5 .
ljsf; sfo{sf] nflu 5'6\6} k|zf;g v8f ug'{ kg]{
gu/ k|d'v af6 JoQm ePsf] M "Cave to cave, lake to lake"
;Nnfx ;'emfj ;+sng kl5 ;d"xdf cEof; ug{sf] nflu tn pNn]lvt ;d"xdf ;xefuLx¿nfO{ ljefhg
ul/of] .
1.2. ;fdflhs ljsf; -lzIff, :jf:Yo, dlxnf, afnaflnsf, Ho]i7 gful/s, ckf+utf ePsf JolQm_
;d"x sfo{ ! – ;do ^) ldg]6 M o; ;d"xsf] d'Vo nIo, p2]Zo tyf /0fgLlt s] x'g'knf{ <
;d"x sfo{ @ – ;do $% ldg]6 M xfnsf] cj:yfsf] ljZn]if0f tyf ef]Ug' k/]sf] d'Vo ;d:of jf
jfws
;d"x sfo{ # – ;do $% ldg]6 M pk/f]Qm ;d:ofx? ;dfwfg u/L b]lvg] ?kfGt/0f
(Transformative Change) ug{ s] s] d'Vo sfo{x? ug'{knf{ <
;d"x sfo{ # – ;do #) ldg]6 M k|:tfljt sfo{x? ;dfj]zL, pTyfgzLn tyf bLuf] agfpg s]
ug'{ knf{ <
kmf]6f] 11 ;d"x sfo{ ub}{ ;xefuLx¿ kmf]6f] 12 ;d"x sfo{ ub}{ ;xefuLx¿
;d"xdf sfo{ u/]kl5 x/]s ;d"xaf6 Ps jf b'O{ hgf ;xefuLn] cfˆgf] ;d"xdf 5nkmnaf6 cfPsf] lgisif{nfO{
k|:t't ug'{ eof] . ;f] k|:t'tLsf] k|ltn]v cg';"rLdf k]z ul/g] 5 .
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
kmf]6f] 13 jftfj/0f, ljkb\ Joj:yfkg / hnjfo' kmf]6f] 14 k"jf{wf/ / zx/L Joj:yfkg ljifosf]
cg's"ng ljifosf] ;d"xaf6 k|:t'tL ;d"xaf6 k|:t'tL
kmf]6f] 15 ;fdflhs ljsf; ljifosf] ;d"xaf6 kmf]6f] 16 ;fdflhs ljsf; ljifosf] ;d"xaf6
k|:t'tL k|:t'tL
kmf]6f] 19 ;dfj]zL cfly{s ljsf; cGtu{t ko{6g kmf]6f] 20 ;'zf;g tyf ;+:yfut ljsf; ljifosf]
ljifosf] ;d"xaf6 k|:t'tL ;d"xaf6 k|:t'tL
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
o; b'Ol{ bg] sfo{qmdsf] cf}krfl/s ;dfkgsf] nflu gu/ k|d'v >L dfg axfb'/ lhl;n] cfˆgf] dGtJo /fVg'
eof] . pxfFn] eljiodf sfa{g Go"gLs/0f ug{sf] nflu ljB'tLo uf8L tyf OGwgsf] ?kdf lah'nLsf] k|of]u ug'{
kg]{ s'/f JoQm ug'{ eof] . To;} u/L gu/kflnsfsf] e"uf]n cg';f/sf] ;+/rgf / k"jf{wf/ lgdf{0f ug'{kg]{ s'/f
klg JoQm ug'{ eof] . cfdf a'afsf] pd]/ kfsf] ePkl5 5f]l8lbg] k|j[lQ x'Fbf /fHon] Ho]i7 gfu/Ls s]Gb|
;~rfng u/L ;f] ;~rfngsf] nflu o'jfx¿;Fu} k};f p7fpg] sfo{ ug'{ kg]{ s'/fdf pxfFn] hf]8 lbg' eof] . ;fy}
;a}sf] kx'Fr k'lug] :t/Lo c:ktfn, e"ld a}+s, ahf/ Joj:yfkg, pTkfbgsf] ;xg pknAwtf / nufgL d}qL
jftfj/0f agfpg' kg]{ s'/f JoQm ub}{ pxfFn] ;a} ;xefuLnfO{ ;wGojfbsf ;fy o; @ lbg] sfo{qmdsf] ;dfkg
ePsf] 3f]if0ff ug'{ eof] .
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo
cfly{s ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] ;xeflux?
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/
kf]v/fsf] ljsf; pQ/ / blIf0f dfu{aLrsf] Jofkf/ s]Gb|sf] ?kdf ePsf] xf] . xfn o;sf] klxrfg lxdfnL
ko{6g;Fu hf]l8Psf] 5 . :yfgLo ;+:s[lt, hg;+Vof / k|fs[lts ;f}Gbo{ -& tfn / lxdfn_ kf]v/f
dxfgu/kflnsfsf] klxrfg xf] . n]vgfy gu/kflnsf hf]l8Pkl5 kf]v/f dxfgu/kflnsfdf sljlz/f]dl0f
n]vgfy kf}8]nsf] klxrfg klg hf]l8Psf] 5 . ;fy} dxfgu/kflnsfleq cfjf; tyf a:tL ljsf; ug{sf] nflu
n]vgfy If]qdf s]lGb|t x'g] ;Defjgf 5 . xfjfkfgLsf] ;Gbe{df ;f]l;nf] e"ld x'g'sf] sf/0f k|b'if0fsf] dfqf w]/}
b]lvFb}g t/ oxfFsf tfnx¿ / ;]tL gbLdf k|b'if0fsf] k|efj k/]sf] 5 . zx/Ls/0f / hnjfo' kl/jt{gsf] sf/0f
lxdfn 6«]lsË tyf tfndf kfgLsf] u'0f:t/df x|f; klg cfPsf] 5 . o;sf] nflu yk cWoog ug{ h?/L 5 .
u08sL k|b]zsf] /fhwfgL ePsf] sf/0f kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] ;'zf;g / ;+:yfut k|0ffnLdf 7"nf] k|efj
k/]sf] 5 . pBf]u jfl0fHo ;+3n] klg kf]v/fsf] ljsf;df 7"nf] e"ldsf lgjf{x ub{5 . 6«flkms, hg;+Vof tyf
cfjf;sf] dfu;Fu} o;sf] ljsf; j[l4 k"j{ -v}/]gL, z'Snfu08sL, Jof; / d'lUnË;Dd_ lt/ x'g] ;Defjgf /x]sf]
5 . sf]/f]nf kf; / pQ/ blIf0f sl/8f]/n] kf]v/fsf] nflu gofF cj;/ Nofpg] ;Defjgf /x]sf] 5 . rLg;Fusf]
Jofkfl/s lgs6tfaf6 kf]v/f dxfgu/kflnsfn] nfe p7fpg ;S5 .
kf]v/fsf] k|d'v ljz]iftf eg]sf] ToxfFsf] k|fs[lts ;f}Gbo{ g} xf] . To;sf] cnfjf kf]v/f pkTosf jl/kl/
ljz]iful/ u'?Ë ;d'bfosf] ;fF:s[lts ;Dkbf klg kf]v/fsf] dxTjk"0f{ lrgf/L xf] . slj lz/f]d0fL n]vgfy
cfrfo{sf] hGde"dL ePsf]n] klg oxfF slj, ;flxTosf/, snfsf/x?sf] pNn]Vo pkl:ylt /x]sf] kfOG5 . t/
k|Zg p7\5, s] kf]v/fjf;Ln] o:tf d"t{ cd"t{ ;Dkbfsf] ;++/If0f ug]{tkm{ 7f]; sbd rfn]sf 5g\ < km]jftfnsf]
kfgL, jl/kl/sf] hdLg cltqmd0f, cUnf Jofj;flos ejgx?sf] lgdf{0fn] km]jftfnsf] cl:tTj g} ;+s6df
k/]sf] cfef; x'g yfn]sf] 5 . kf]v/fsf] cy{Joa:yf g} ko{6g ePsf] s'/fdf b'Odt x'g ;Sb}g . uDeL/ ;jfn
of] p7\g ;S5 ls olb ko{6g vl:sg] xf] eg] kf]v/fsf] a}slNks cfly{s cfwf/ s] x'g ;S5 < gofF cGt/f{li6«o
ljdfg:ynsf] ;~rfngkl5 kf]v/fdf ko{6ssf] a[l4 pNn]Vo dfqfdf x'g] cg'dfg ug{ ;lsG5 . t/ d]/f]
ljrf/df kf]v/f–sf7df8f} / kf]v/fb]lv a'6jn hf]l8g] ;8sdfu{sf] :t/f]Gglt klg Tolts} dxTjk"0f{ 5 . xfn
n]vgfy gu/kflnsf -xfn kf]v/f dxfgu/kflnsfdf uflePsf]_ kf]v/faf6 cf]em]ndf k/]sf] cfef; x'G5 .
h'DNofxf zx/ (Twin CIty) sf] cjwf/0ff cg'?k kf]v/f / n]vgfysf] ljsf; ul/g'k5{, hxfF sfdsf] nflu
kf]v/f / lgjf;sf] nflu n]vgfy pko'Qm x'g ;S5 . kf]v/fdf hf]lgËsf] dfkb08 agfO{ sfof{Gjog ug{ l9nf]
eO;s]sf] ePtf klg cem} o;sf] ;Defjgf hLljt} 5 . kf]v/fsf] lehg k|s[lt (Nature), ;+:s[lt (Culture)
tyf kfl/l:yltsL (Ecology) ;Fu g} ufl;g' pko'Qm x'G5 .
kf]v/fsf] k|d'v klxrfg oxfFsf] k|fs[lts ;f}Gbo{ / ;f+:s[lts ljljwtf xf] . cGt/f{li6«o tyf /fli6«o ko{6sx¿sf]
cfudgn] o;sf] klxrfg ljsl;t xFGb} cfPsf] 5 . tyflk ;/sf/sf] of]hgfsf] sdLn] ubf{ oxfFsf] k|fs[lts
>f]tx¿ hf]lvddf kl//x]s]f 5 . hnjfo' kl/jt{gn] klg oxfF gsf/fTds c;/ k/]sf] 5 . cltj[li6sf] sf/0f
;]tL gbLdf gbL s6fg x'g] ;d:of /x]s]f 5 . n]vgfy;Fu uflePsf] ;Gbe{df o;n] dxfgu/kflnsfdf ljleGg
>f]t ;fwg lbPsf] 5 eg] hLjgz}nLdf leGgtf / sdhf]/ k"jf{wf/ oxFsf] nflu r'gf}tL ag]sf] 5 . @) jif{kl5
r'gfj eP/ hgk|ltlglw 5gf}6 ePsf] x'Fbf hgtfdf :yfgLo ;/sf/af6 7"nf] ck]Iff /x]sf] 5 . kf]v/f g]kfnsf]
klxnf] ko{6g uGtJo / cGt/f{li6«o :t/df clåtLo ko{6sLo uGtJo :ynsf] ?kdf ljsf; x'g ;S5 . #
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/
txsf] ;/sfn] k]mjftfn ;DalGw ;jf]{Rr cbfntsf] k}m;nfnfO{ nfu' ug'{kg]{ b]lvG5 . kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg
tyf 9n Joj:yfkgnfO{ hf]8 lbg' kg]{ cj:yf /x]s]f 5 .
kf]v/fsf] k|d'v klxrfg ko{6lso uGtJo xf] . z'¿df ljGWojfl;gL / jf6'n]rp/ If]qaf6 yfngL ePsf]
kf]v/fsf] cfjfbL !&cf}+ / !*cf}+ ztfJbLdf tTsfnLg g]kfn pkTosfaf6 Jofkf/sf nflu cfPsf g]jf/
;d'bfosf] cfudgaf6 zx/L :j¿k u|x0f u/]tf klg ;g\ ^) sf] bzskl5 cf}nf] lgoGq0f kZrftdfq cfjfbL
aflSnPsf] lyof] . zx/Ls/0f k"j{ of] Pp6f lzIffsf] uGtJo lyof], xjfOdfu{af6 / :yndfu{af6 /fhwfgL /
ef/t;Fu hf]l8Pkl5 of] Pp6f cfjf;Lo zx/sf ¿kdf ljsl;t x'g k'Uof] . xfn lxdfn, gbL / tfnn]
zf]efodfg t'NofPsf] u08sL k|b]zsf] lzIff, :jf:Yo, dgf]/~hg / Jofkf/sf] /fhwfgL / b]zsf] dxTjk"0f{
ko{6sLo uGtJo ag]sf] 5 .
jftfj/0f ;+/If0f, hnjfo' / ljkb Joj:yfkgsf b[li6n] ;a}eGbf 7'nf] hf]lvd tfn, gbLgfnf, eL/kx/f /
lxdfnL If]qsf] k|b'if0f Pj+ e"IfonfO{ lng ;lsG5 . cJojl:yt a:tL ljsf;sf sf/0f 9nlgsf;sf] cefj /
hyfefjL hdLgsf] vl08s/0f -Kn6L+Ë_ n] klg ljkb\ lgDTofPsf] 5 . ;jf/L k|b'if0f, ;jf/L Joj:yfkg / zx/L
oftfoftdf klg 7"nf] r'gf}tL ylkPsf 5g\ . kf]v/fsf] ljsf; / ;d[l4sf nflu df5fk'R5||],cGgk"0f{ -lxd>[vnf_,
;]tLgbL, tfnx¿ / xl/of 8fF8fx¿ j/bfg x'g . ctM logsf] ;d'lrt, lbuf] / Gofok"0f{ pkof]uaf6 g} kf]v/fnfO{
dxTjk"0f{ ko{6lso zx/ agfpg ;lsG5 .
g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@ sf] cEof;;Fu} zf;sLo / ;+:yfut k|0ffnLdf ePsf] kl/jt{g k'/fgf] k|0ffnLeGbf
ljns'n k[ys 5 . o;;Fu} n]vgfy gu/kflnsf klg kf]v/fdf ;dfj]z ePkl5 s]xL j8fx¿df zx/L k"jf{wf/sf
cfwf/e"t s'/fx¿ ;d]t gePsf] eg] s]xL j8fx¿ zx/L s]Gb|ljGb' ePsf] cj:yf 5 . To;}n] dxfgu/sf
j8fx¿nfO{ ef}uf]lns ;'udtf, hg;+Vof cflbsf] cwf/df ;]jfs]G› jf j8fx¿nfO k'g;+{+of]hg ug{ cfjZos
b]lvG5 . :yfgLo ljz]iftf cg';f/ j8fx¿sf] of]hgf agfpg'sf ;fy} dxfgu/df Pp6} s]G› geO ax's]G›
ePsf] zx/sf ¿kdf ljsf; ug{ ;lsg] ;Defjgf kof{Kt 5g\ . k|b]zsf] ;b/d'sfd, sf7df8f}+ / n'lDagL;Fu
/]n ;Dks{ ePsf] zx/, rLg / ef/t ;Fu 5f]6f] b'/Ld} hf]l8g] Jofkfl/s gfsf, k|b]zsf] lzIff, :jf:Yo, dgf]/Ghg
/ Jofkf/sf] s]G› Pjd\ cGt/f{li6«o ko{6g uGtJosf ¿kdf ljsf; ug{ ;lsg] ;Defjgf 5g\ .
o;sf] ljsf;sf nflu kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg, gbL bf]xg / lgdf{0f ;fdfu|L pTvgg\sf] lgodg, ;]tL gbLsf]
jl/kl/ Jojl:yt ;fOsn n]g, pBfg cflb lgdf{0f, l5d]sL ufpFkflnsf;Fu ldn]/ sf:sL lhNnfs} lj:t[t e"–
pkof]u of]hgf th'{df / zoning ug]{, e"Ifo /f]Sg h}ljs afFwx¿ lgdf{0f, hnfwf/ If]qsf] lbuf] ;+/If0f /
pkof]u cflb h:tf kl/of]hgf÷ sfo{qmdx¿sf] cfjZostf /x]sf] 5 .
kf]v/fsf] k|d'v klxrfg k|fs[lts ;f}Gbo{ xf] . ;/sf/L e"ldsf uf}0f / cg'Q/bfoL, lghL If]qsf] e"ldsf k|d'v
t/ :jfy{k|]l/t / ;a} If]qsf] cJojl:yt ljsf; ePsf] 5, t/ of] hgd'vL 5}g . pRr hg3gTj / cJojl:yt
a;f]af;, tLj| k|fs[lts ;|f]tsf] bf]xg / ;fy} s'zf;g g} kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] nflu hf]lvd / cj/f]w xf]
. tyfkL jftfj/0f ;+/If0fdf hgr]tgf x'g' /fd|f] kIf xf] . hgk|ltlglw d"ns zf;g k|0ffnL eP/ klg ;'zf;g
sfod ePsf] 5}g . ;+:yfut k|0ffnL k|f/lDes r/0fdf 5 t/ hgck]Iff o;eGbf w]/} a9L 5 . ax' / ljljw
If]qsf ljsf;sf ;Defjgf a9]sf 5g\ . ;Defljt If]qx¿sf] Ps cfk;df kl/k"/s / ;xof]ufTds ;DaGw
x'g'k5{ .
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/
/fli6«o ?kdf kf]v/f x/]s s'/fsf] ægd"gf zx/Æ / cGt/f{li6«o ?kdf æclgjfo{ uGtJo zx/Æ sf] ?kdf ljsf;
ePsf] ck]Iff /x]sf] 5 . kf]v/f dxfgu/kflnsfnfO{ ;jf{ª\uL0f ljsf; cjwf/0ff (Holistic Approach in
Development), pRr u'0f:t/Lo lzIff / :jf:Yosf] s]Gb| (Highly Standard Education and Health
Service Center), ;Dk"0f{ ljsf;sf] s]Gb|df ko{6g (Tourism is the pivot of all developments) tyf
;';+:s[t Pj+ ;Eo ultzLn ;dfh (Highly cultured and civilized dynamic society) sf] ?kdf ljsf;
ug'{kg]{ h?/L b]lvG5 .
kf]v/f dxfgu/sf] klxrfgsf] ?kdf oxfFsf lxd>[+vnf -df5fk'R5«] , cGgk"0f{, wf}nflu/L_, tfn -k]mjf, a]ugf;,
?kf_, u'kmfx¿, gbL / vf]nfx¿, kfgL ghDg] / lxnf] gx'g] e"k|s[lt, clws jiff{ tyf v'nf / pHofnf] cjl:ylt
xf] . s]lx ;Lldt 7fpFsf] afx]s afFsL ;a} 7fpFsf] lagf s'g} of]hgf (Planning) ljsf; x'b} cfPsf] 5 .
ljutb]lv g} lhNnf, c~rn tyf ljsf; If]qsf] ;b/d'sfdsf] sf/0f rf/}lt/af6 dflg;x¿ oxfF cfPsfn]
kf]v/fsf] ljsf; clxn];Dd cgf}krfl/s 9Ën] x'b} cfPsf] 5 . kf]v/fsf] ;]tL gbL klZrd tkm{ ljGBjfl;gL
dlGb/ If]qb]lv tn l;h{gfrf]s ;Ddsf] If]qdf aif{fofddf efl;g] ;d:of afx]s kf]v/fsf] ;dy/ efudf af9L,
klx/f] cflb k|fs[lts ljkb\sf] ;Defjgf b]lvb}g . lahok'/ vf]nfdf slxn]sflxF af9L cfpg] / k'n aufpg],
eTsfpg] u/]sf] 5 . tfnx¿ k'l/g] / To;df cltqmd0f x'g] qmd a9\b} uPsf] 5 .
;fljs n]vgfy gu/kflnsf ljsf;sf kof{Kt ;Defjgf ePsf] gofF gu/kflnsf lyof] . tfnx¿ kof{Kt /x]sf]
of] zx/ n]s l;l6sf] gfdn] k|Voft /x]sf] 5 . oxFsf df5f kf]v/f tyf cGo If]qdf klg cfk"lt{ x'g] ul/G5 .
kf]v/f pkTosf jl/kl/sf uflj;x¿ klg plQs} ljsf;sf] ;Defjgf af]s]sf 5g\\ . pQ/lt/sf] cd{nfdf
hfkfgL 6«fp6 df5fsf] nflu k|l;4 5 . blIf0ftkm{sf kxf8L uflj;x¿ ko{6gsf] lgldQ pko'Qm 5g\ / ToxFf
:t/Lo l/;f]6{x¿ v'ln;s]sf 5g\ . n]vgfysf] ;'Gb/] 8fF8f ko{6sx¿sf] nflu plQs} cfsif{s 7fpF xf] . o;
cfwf/df kl5 uflePsf oL If]qx¿n] kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] ljsf;sf] ;Defjgf c? a9fPsf] 5 .
Kff]v/fnfO{ clxn] g} g]kfnsf] ko{6g If]qsf] /fhwfgL dflgPsf] 5 . g]kfndf dfq geO{ o;n] cGt/f{li6«o If]qdf
g} k|fs[lts ;f}Gbo{n] ;';lHht cToGt ;'Gb/ ;x/ eg]/ k|l;l4 sdfPsf] 5 . kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] ;du|
ljsf;sf] nflu Jojl:yt e"–pkof]u of]hgf th'{df / sfof{Gjog / ;fy} Ps zx/L If]qnfO{ rflxg] ;Dk"0f{
;'ljwfsf] Joj:yf ug{ h?/L b]lvG5 .
hflto ?kdf ljutb]lv g]jf/ ;d'bfosf] a;f]af; /x]sf] kf]v/f lj:tf/} If]qL, afx'g, u'?ª, du/ tyf ysfnL
;d'bfosf] a;f]af; xF'b} xfn !)! hfthftL tyf *) eGbf a9L efiffefifL af]Ng] ;d'bfosf] ljsf; ePsf] 5
. To;}n] kf]v/f ;a} hfthfltsf] klxrfgsf] ?kdf lrq0f ePsf] 5 . ko{6lso b[li6sf]0fn] kf]v/f k|fs[lts
;'Gb/tfsf] k|d'v uGtJo ag]sf] 5 . cGgk"0f{ km]/fsf] ?kdf kbofqf rlr{t eP kl5 o; If]qsf] hfthfltsf]
;++:s[ltn] ko{6snfO{ cfsif{0f u/]sf] 5 . o;}qmddf ;fxl;s v]nx¿ nufot cGo ultljlwn] o;sf] klxrfg
lj:tf/} ;fxl;s ko{6ssf] uGtJosf] ?kdf ljsf; xF'b} cfPsf] 5 .
hnjfo' kl/jt{gsf sf/0f kfgLsf d"n, s'jf, kf]v/L ;'Sg], tfnx¿sf] If]qkmn tyf gbL axfj 36\g], cltj[li6,
cgfj[li6, ;'Vvf, v8]/L, 89]nf], af9L, klx/f] h:tf k|fs[lts k|sf]kx¿ tLj| ?kdf a9L /x]sf] 5 . ljkb\
Go"gLs/0fsf] nflu cled'lvs/0f, tflnd tyf hgzlQm tof/ ub}{ ljkb\ Joj:yfkg OsfO{ u7g u/L Ps 6f]nL
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/
tof/ u/L Rapid Response Team (RRT) nfO{ pRr ;ts{tfdf /fVg] Joj:yf ldnfpg' cfjZos b]lvPsf]
5.
l5d]sL gu/kflnsf n]vgfy / uflj;x¿sf] ;dfj]zkl5 kf]v/fsf] If]qkmn, hg;+Vof, ljsf;sf ;Defjgf
nufot o;sf] klxrfg km]l/Psf] 5 . jfl;GbfnfO{ g]kfnsf] ;aeGbf 7"nf] dxfgu/jf;L ePsf] uj{ ePsf] 5
eg] ljsf; jh]6 uflj; jf gu/kflnsf] cj:yfeGbf cf]lhnf] jf a9L /sd cfPsf] dx;'; ePsf] 5 . ljZj
;d'bfonfO{ kf]v/f pTs[i6 uGtJosf] ?kdf ljsf; u/L ko{6g ljsf; ug'{ kg]{5 . ljZjdf Ps k|l;4 Jojl:yt
;kmf zx/sf] ?kdf ljsf; x'g] ck]Iff /x]sf] 5 . o;sf] nflu dxfgu/n] ;xsf/L, lghL tyf ;/sf/sf]
;fem]bf/L /0fgLlt to ug'{ kg]{ 5 . cfly{s ljsf;df 6]jf k'¥ofpg lghL If]qnfO{ lglZrt tyf :ki6 sfo{If]q
tf]lsg' kb{5 . cfly{s ljsf;df nlIft of]hgf dfq geO{ ;fdflhs ljsf;sf] nflu lglZrt k|ltzt ah]6
clgjfo{ ?kdf 5'6\ofpg] Joj:yf ug'{kg]{ 5 .
8. >L s[i0f axfb'/ yfkf, lgjf{lrt ;b:o, k|b]z ;ef, u08sL k|b]z, sf:sL @ -!_
kf]v/fsf] k|d'v klxrfg eg]sf] kf]v/f lxdfn / tfnsf] zx/ xf] . s'g} ;do kf]v/f nfx'/] / nfn'kft]sf] k|Voft
zx/ x'g] uYof]{ . ;f+:s[lts, hftLo ljljwtf cflbn] el/k"0f{ zx/ klg xf] / ;dosfn;Fu} cfw'lgs ljsl;t
zx/ x'b} oxfF;Dd cfOk'u]sf] 5 . hldg efl;g], ;]tL gbL nufotsf gbL s6fg x'g] 8/ /x]sf], lxdfn glhs
/x]sf] xF'bf hnjfo' kl/jt{gdf k|efj /x]sf], jfo' k|b'if0fsf sf/0f cltj[li6, r6\ofË / cl;gf kfgL a9]sf]
;d:ofx¿ /x]sf 5g\ . a;fO ;/fO{ a9]sf] x'Fbf kf]v/fsf] ;'Gb/tfdfly c;/ k/]sf] b]lvPsf] 5 .
kf]v/f dxfgu/kflnsf Ps k|fs[lts ;f}Gbo{, ;fF:s[lts ;'Gb/tf, ;Eo ;'–;+:s[t gful/sn] a;f]af; u/]sf],
cfly{s ?kdf ;DkGg ko{6sLo, dfgjtfsf] cGt/f{li6«o zx/ aGg'k5{ kg]{ wf/0ff /x]sf] 5 . o;sf] nflu
cfufdL @) jif{df ;a} k"jf{wf/n] el/k"0f{ ko{6sLo :df6{ l;6Lsf] ?kdf ljsf; ug]{ cjwf/0ff /x]sf] 5 .
9. >L /d]z clwsf/L, ;'zf;g tyf k|hftGq ;Nnfxfsf/, USAID/US Embassy Nepal
kf]v/fsf] k|d'v klxrfg o;sf] k|fs[lts ;f}Gbo{ xf] . ;fy} of] ;fxl;s ko{6gsf] nflu klg k|l;4 5 . xfn
o;sf] ljsf; s'g} Jojl:yt cjwf/0ff / bL3{sfnLg ;f]r lagf eO/x]sf] b]lvG5 . dxfgu/sf] s'g} bL3{sfnLg
/0fgLlt gx'g', :yfgLo / k|b]z ;/sf/aLr o; ljifodf ;dGjo gx'g', lgjf{lrt clwsf/L tyf sd{rf/Lx¿df
Ifdtf cGt/ x'g' / ljsf; ;fe]mbf/x¿sf] u08sL k|b]zdf sd rf;f] x'g' kf]v/fsf] nflu r'gf}tL /x]sf 5g\ .
;+3Lo k|0ffnL cGtu{t :yfgLo / k|b]z ;/sf/sf] gu/ ljsf; ;DalGw :jtGq lg0ff{os Ifdtf x'g', kf]v/f
gu/af;L :yfgLo ;/sf/n] ;~rfng ug]{ ljsf; sfo{qmdx¿k|lt ;sf/fTds x'g' / ;Qf?9 bn / ljkIfL bn
aLr gu/ ljsf; ;DalGw /fd|f] /fhgLlts ;xdlt x'g' oxfFsf] k|d'v cj;/x¿ x'g\ .
kf]v/f dxfgu/kflnsfdf n]vgfy gu/kflnsf ufleg' 7"nf] cj;/ xf] lsgls kf]v/fsf] d"n If]qx¿ a;f]af;sf]
;DaGwdf ;+t[Kt eO{;s]sf] 5 . dxfgu/kflnsfdf dfq l;ldt geO{ l5d]sL gu/kflnsfx¿;Fu ldn]/ a[xt\
kf]v/fsf] e"–pkof]u of]hgf tof/ ug{ ;Sg] ;Defjgf klg /x]sf] 5 . cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] ;~rfng
kZrft oxfF ljb]zL k|ToIf nufgL cfpg ;Sg] 7"nf] ;Defjgf /x]s]f 5 . t;y{ kf]v/fnfO{ ckfËd}qL, ;fOsn
d}qL, h]i7 gful/s d}qL, ;kmf / ;'Gb/ zx/sf] ?kdf ljsf; ug'{ k5{ .
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/
kf]v/f dxfgu/kflnsf u08sL k|b]zsf] /fhwfgL, ko{6gsf] /fhwfgL, / ;fy} tfn, u'kmf, lxd>[+vnf tyf nf]s
;+:s[ltsf] pb\ud :ynsf] ?kdf kl/lrt 5 . o;sf] ljsf;sf] nflu ko{6g ljsf;df cfwfl/t s[ofsnfknfO{
ljz]if Wofg lbg / ;kmf ;'Gb/ x/fe/f kf]v/f eGg] gf/fnfO{ sfof{Gjogdf Nofpg h?/L 5 . sdhf]/ e"–
w/ftn, 5f]6f] cjlwdf cTolws jiff{, tfn cltqmd0f, l;d;f/ If]q 36\b} hfg', cJojl:yt zx/L ljsf; /
;+/If0f / ljsf;nfO{ ;fydf nfg g;Sg' kf]v/fsf] nflu r'gf}tL x'g\ .
xfnsf] cj:yfnfO{ x]g{] xf] eg] zf;g tyf ;+:yfut k|0ffnLdf ljsf; ug{ vf]lhPsf] b]lvG5 . r/0fj4 ?kdf
hgtfnfO{ ;]jf tyf ;'ljwf pknAw u/fpgsf nflu gLlt lgdf{0f, sfg'g lgdf{0f lgodfjnL tof/L tyf
sfo{ljlw tof/L ug{] sfo{ yfngL ul/Psf] b]lvG5 . pQm tof/L Jojl:yt geO{ xtf/df u/]sf] kfOG5 . n]vgfy
/ cGo ufpFkflnsfsf] ;dfj]zkl5 ljsf;df Ps?ktf, cfjZostf cg'?ksf] ljsf; Pp6} 5fgfaf6 x'g]
;Defjgf k|z:t dfqfdf b]lvG5 . ;du| ?kdf ljsf; ug{sf] nflu oyfy{jfbL tyf nfu" ug{ ;lsg] cNksfnLg,
dWosfnLg tyf bL3{sfnLg cfjlws of]hgf th'df{ u/L sfof{Gjog ug{ cfjZos /x]s]f 5 . If]qut ljsf;
cjwf/0ffsf] k"0f{kfngf, k|ltkmn ;fem]bf/L (sharing of benefits) cjwf/0ffsf] ljsf; / cjnDag, d"No
>[+vnfsf] klxrfg, :df6{, l8lh6n, k]k/n]; tyf Psåf/ ;]jf k|0ffnL / cfoft k|lt:yfkg tyf lgof{t
k|j4{gd'vL s[lif pTkfbgdf hf]8 cflbsf] sfof{Gjog ul/Pdf kf]v/f ljZjsf] pTs[i6 ko{6sLo uGtJo :ynsf]
?kdf kl/lrt x'g]5 .
kf]v/fsf] klxrfg o;sf] k|fs[lts ;f}Gbo{ tyf ;fF:s[lts ljljwtfdf /x]sf] 5 . cJojl:yt ko{6g tyf
clgolGqt ljsf;sf] sf/0f jftfj/0fLo x|f; / ;r]tgfsf] sdL g} kf]v/fsf] nflu 7"nf] r'gf}tL ag]sf] 5 .
zf;sLo k|0ffnL klg glthfd'vLeGbf k|lqmofd'vL ePsf] b]lvG5 . n]vgfy gu/kflnsfsf]] ;dfj]zkl5 kf]v/f
dxfgu/kflnsfsf] nflu ljsf; ug{ nfossf] If]q, ljljwtf, ;Defjgf tyf ck]Iff yk ePsf] 5 . kf]v/f /
jl/kl/ If]qdf ko{6g pTkfbgsf] ;'/lIft k|a4{g tyf ljsf;, k"jf{wf/ ljsf;, e"–pkof]u of]hgfsf] th'{df /
sfof{Gjog, ahf/sf] nflu cfjZos bIf hgzlQm / ;fy} jftfj/0f ;+/If0fsf] nflu ;r]tgf sfo{qmdx¿
;~rfng cflbn] kf]v/fnfO{ ko{6g, :jf:Yo / lzIffsf] k|d'v s]Gb|sf] ?kdf ljsf; ug{ ;lsG5 .
12. O{= n]v axfb'/ u'?ª, k|wfg cWofks, kf]v/f O{lGhlgol/ª sn]h
ko{6g, ljljw ;+:s[lt / kof{j/0fsf] klxrfg af]s]sf] kf]v/f dxfgu/kflnsfnfO{ :df6{ l;l6sf] ?kdf ljsf;
ul/g'{ k5{ . cJojl:yt zx/Ls/0fsf] sf/0f k|b'if0f a9]sf] 5 . e"–w/ftn sdhf]/ ePsf]n] e"sDkaf6 vt/f
/x]sf] 5 . oxfF lxdtfn lj:kmf]6gaf6 ;Defljt af9Lsf] hf]lvd klg /x]sf] 5 . gbL lsgf/af6 ;fdu|L
pTvgg\sf] klg ;d:of /x]sf] 5 . n]vgfy gu/kflnsf uflePkl5 tfn, jg / ;fF:s[lts ljljwtfdf j[l4
ePsf] sf/0f dxfgu/kflnsfsf] ko{6gdf cem ljsf; x'g] ;Defjgf w]/} /x]sf] 5 .
;fdflhs lbuf]kgf, kof{j/0fLo lbuf]kgf / cfly{s lbuf]kgf ckgfP/ kf]v/fsf] ljsf; ug'{ h?/L 5 . o;f]
u/]df kf]v/f dxfgu/kflnsf /fli6«o / cGt/f{li6«o ;Gbe{df lzIff, v]ns'b / ko{6gsf] k|d'v s]Gb|sf] ?kdf
kl/lrt x'g ;S5 .
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/
k|fs[lts / ;fF:s[lts cfsif{0fsf] clåtLo ;+udn] kf]v/f kl/lrt 5 . tyflk jg:klt k|hfltsf] nf]k x'Fb} hfg',
;r]tgfsf] sdL, ;+/If0f / k|zf;lgs ultljlw sdhf]/ x'g' oxfFsf] r'gf}tL ag]sf] 5 . To;}u/L >f]t ;fwgsf]
zf]if0f / e"–pkof]u Joj:yfkgdf sdhf]/L klg kf]v/fsf] nflu cj/f]w ag]sf] 5 . n]vgfy gu/kflnsf= klg
;dfj]z ePkl5 ljQLo ?kdf ;an ePtf klg zf;g k|0ffnL k'/fg} /x]sf] cj:yf 5 . s[lif ks]6 If]q, zx/L
jg / hnfwf/ If]qdf h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f u/]df ;fljs n]vgfy g=kf=sf] If]qsf] klg PsLs[t ljsf;
ug{ ;lsG5 .
ef}lts ljsf;, ko{6g, s[lif / h}ljs ljljwtf, ;fdflhs ;'ljwf / ;'/Iff cflb ljifout If]qsf] nIo / p2]Zo
to ug{ h?/L 5 . x/]s ljifout If]qdf ljBdfg cj:yfsf] ljZn]if0f u/L /0fgLlts sfo{qmd agfpg cfjZos
/x]sf] 5 . o;/L cufl8 a9]df kf]v/f dxfgu/kflnsf blIf0f Pl;ofdf lzIff, :jf:Yo / v]ns'bsf] s]Gb| tyf
cGt/f{li6«o txdf ;fxl;s ko{6gsf] s]Gb|ljGb'sf] ?kdf ljsf; ug{ ;xh x'g]5 .
cg';"rL $
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r lgdf{0f
;DaGwL k"j{ tof/L sfo{zfnf a}7s
lg0f{ox?M
!= a]nfot ;/sf/sf] a}b]lzs ;xof]u dGqfnosf] ;xof]udf ;~rflnt ;'b[9–g]kfn zx/L pTyfgzLntf
kl/of]hgfsf] k|fljlws 6f]nLn] >L ;/f]h a:g]tsf] g]t[Tjsf tof/ ul/Psf] o; kf]v/f dxfgu/kflnsfsf]
;f]r -Vision-2040_ / Plss[t gu/ ljsf; of]hgf -local economic development plan_
lgdf{0fsf] sfo{ljlw / k|s[of pk/ 5nkmn ;lxt cg'df]bg ul/of] .
@= dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ lgdf{0f tof/Lsf] qmddf ;'b[9 kl/of]hgfsf] lj1 6f]nLn]
k|fylds / l4tLo ;|f]taf6 ;+sng u/]sf tYof+ssf ;fy} >Ldfg gu/ k|d'vHo" tyf ;'b[9 6f]nLsf]
;xsfo{df 5gf]6 ul/Psf kf]v/fsf] ljifodf ljz]if rf;f] / lj1tf ePsf ljleGg If]qsf AoQmLx?af6
;+slnt ;'emfj / sfo{kq pk/ uxg 5nkmn / ;+n]if0f ug{ cfufdL kmfu'g !@ / !# ut] -Feb 24-
25, 2020_ a[xt ;Dd]ng / sfo{zfnf uf]i7L cfof]hgf ug]{ lg0f{o eof] .
#= dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ @)&^ r}t d;fGt -Mid April 2020_ ;Dd clGtd
:j?k k|bfg ug]{ul/ sfo{;Dkfbg ug{ nflu >Ldfg gu/ k|d'vHo"sf] ;+of]hsTjdf Ps lgb]{zs ;ldlt
u7g ug]{ lg0f{o ul/of] .
tkl;n
>L dfg axfb'/ lh=;L=M ;+of]hs -gu/ k|d'v_
>L d~h'b]aL u'?ª M ;b:o -gu/ pkk|d'v_
>L /fd/fh nfld5fg] M j8fWoIf j8f g+= ( -gu/;ef ;r]ts g]kfnL sf+u|];_
>L zf]ef df]xg kf}8]n M j8fWoIf j8f g+= !( -gu/;ef ;r]ts g]skf_
>L ab|Lgfy clwsf/L M ;b:o ;lrj -k|d'v k|zf;sLo clws[t_
$= dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ ;lxtsf] b:tfj]hnfO{ @)&^ r}t d;fGt -Mid April
2020_ ;Dd clGtd :j?k k|bfg ug]{ul/ sfo{;Dkfbg ug{sf nflu >Ldfg gu/ k|d'vHo"sf] lgb]{zgdf
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ lgdf{0f sfo{bn u7g ul/ sfo{fb]z tf]lsof]
.
1
lj=;+=df lehg @!)) elgPsf]
cg';"rL $
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r lgdf{0f
;DaGwL k"j{ tof/L sfo{zfnf a}7s
tkl;n
>L n]v axfb'/ tfdfª M ;+of]hs -j8fWoIf j8f g=!#_
>L ;'gdfof g]kfnLM ;b:o -gu/;ef ;b:o j8f g+= #@_
>L lgzf dNnM ;b:o -gu/;ef ;b:o j8f g++= !)_
>L zf/bfdf]xg sfk\mn]M ;b:o -of]hgf zfvf_
>L gf/fo0f k|;fb zdf{M ;b:o -;fdflhs ljsf; tyf ljkb\ zfvf_
>L e/t /fh kf}8]nM ;b:o -k|zf;g dxfzfvf_
>L bfd' clwsf/L jf lghn] tf]s]sf] JoQmLM ;b:o -cWoIf kf]=p=jf=;+3_
>L k|ltlglw, gjcfbz{÷l;4fy{÷e08f/l9s o'jfSna -o'jf k|ltlglw_
>L lr/l~hjL kf]v|]nM ;b:o -kf]v/f ko{6g kl/ifb_
>L cWoIf u}/;/sf/L ;+:yf dxf;+3 sf:sLM ;b:o -u}/;/sf/L tyf ;fdflhs ;+:yf_
>L lbk]Gb| >]i7M cWoIf g]kfn kqsf/ dxf;+3 sf:sL -cfdlGqt ;b:o_
>L xf]dgfy u}/]M ;b:o ;lrj -;'b[9 kl/of]hgf ;+of]hs kf]v/f dxfgu/kflnsf_
%= dxfgu/sf] Plss[t :yfgLo cfly{s ljsf; of]hgf -Local Economic Development Plan_
lgdf{0fsf nflu >Ldfg gu/ k|d'vHo"sf] ;+of]hsTjdf gLlh If]q ;d]tsf] ;xeflutfdf Ps :yfoL
k|s[tLsf] cfly{s of]hgf lgdf{0f ;ldtL u7g ug]{ lg0f{o eof] .
tkl;n
>L dfg axfb'/ lh=;L= M ;+of]hs
>L d~h'b]aL u'?ª M ;x;+of]hs -gu/ pkk|d'v_
>L cWoIf kf]=p=jf=;+3÷n]=p=jf=;+3 M ;b:o -Ps hgf dxLnf ;lxt_
>L k|d'v k|zf;sLo clws[tM ;b:o
>L dxfzfvf k|d'vx? M cfly{s k|, of]hgf, lzIff, :jf:Yo / ;fdflhs ljsf; -%_
>L ko{6g af]8{sf] k|ltlgwLM ;b:o
>L lhNnf ;xsf/L ;+3÷3/]n' tyf ;fgf pBf]u -FNCSI President) ;b:o -@ hgf_
>L gu/;ef ;r]ts M ;b:o -@ hgf, g]skf / g]sf_
>L ;'b[9 kl/of]hgf ;+of]hsM ;b:o ;lrj
cGTodf k|d'v k|zf;sLo clws[t >L u+ufnfn ;'j]bLHo" af6 a}7ssf] cf}krfl/s ;dfkg eof] .
cg';"rL %
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r
lgdf{0f sfo{bnsf] sfof{b]z
!= dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ lgdf{0fsf] qmddf ;'b[9 kl/of]hgfsf] k|fljlws 6f]nLnfO{
cfjZos ;"rgf, tYof+s / ljifo lj1x?sf] /fo ;'emfj ;+sng ug{ ;xof]u / ;dGjo ug]{ .
@= cfufdL kmfu'g !@ / !# ut] -Feb 24-25, 2020_ df x'g] a[xt ;Dd]ng / sfo{zfnf uf]i7L cfof]hgf
/ Joj:yfkg ug{ ;qmLo e'ldsf lgjf{x ug]{ / ;f] sfo{qmdnfO{ ;kmn kfg{ :yfgLo ;/f]af/jfnfx?sf
;fy} ;+3 tyf k|b]z ;/sf/sf ;DjlGwt lgsfo / ljifo lj1x?;Fu ;dGjo ug]{ .
#= k|fljlws sfo{bnaf6 ljleGg r/0fdf k|fKt visioning b:tfj]hsf k|f/lDes d:of}bf / k|ltj]bg pk/
5nkmn / cWoog ul/ cfjZos /fo ;Nnfx k|bfg ug]{ .
$= kf]v/f dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ sf] clGtd k|ltj]bg gu/ sfo{sfl/0fL ;ldlt /
gu/;efaf6 kfl/t ug{ cfjZos ;xof]u / ;dGjo ug]{ .
%= >Ldfg gu/ k|d'vHo" / lgb]{zs ;ldltaf6 lgb]{zg eP adf]lhd cfjZostf cg';f/ k/fdz{ a}7s /
k|fljlws ;qx? cfof]hgf ul/ k|fljlws sfo{bnnfO{ dfu{bz{g ug]{ .