Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 76

kf]v/f dxfgu/kflnsf

u08sL k|b]z, sf:sL

kf]v/f @!)) tyf


cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_
d:of}bf k|ltj]bg
r}q @)&^
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_


1. kl/ro ...........................................................................................................1
1.1. k[i7e"ld ................................................................................................................................. 1
1.2. p2]Zo .................................................................................................................................... 1
1.3. ljlw ......................................................................................................................................2
2. kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] ;+lIfKt kl/ro .................................................................... 5
2.1. jt{dfg cj:yf ljZn]if0f ........................................................................................................7
2.1.1. ;8s tyf oftfoft ..........................................................................................................7
2.1.2. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ ................................................................................................... 8
2.1.3. ;/;kmfO{÷ 9n lgsf; ..................................................................................................... 9
2.1.4. kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg .................................................................................................... 10
2.1.5. ljB't / ;"rgf tyf ;~rf/ ........................................................................................... 10
2.1.6. cfjf; ............................................................................................................................ 11
2.1.7. l;rfO{ ............................................................................................................................ 11
2.1.8. jftfj/0f Joj:yfkg ....................................................................................................... 11
2.1.9. zx/Ls/0f .......................................................................................................................12
2.2. kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ul/Psf of]hgf cEof;x¿ ............................................................ 13
2.2.1. kf]v/fsf] ef}lts ljsf; of]hgf, lj= ;+= @)#! -;g\ !(&$_ ............................................ 13
2.2.2. kf]v/f pkTosf u'?of]hgf, @)&! .................................................................................... 13
2.2.3. k]mjftfnsf] jftfj/0f ;+/If0f, ;g\ @))@ ....................................................................... 14
2.2.4. kf]v/f tyf jl/kl/sf If]qsf] PsLs[t ko{6g uGtJo ljsf; of]hgf, ;g\ @)!^ .............. 14
2.2.5. kf]v/f pkTosfsf] tfn ;d"xsf] PsLs[t tfn Joj:yfkg of]hgf, ;g\ @)!* ................. 15
2.2.6. zx/L zf;g tyf k"jf{wf/ ;'wf/ kl/of]hgf (UGIIP-II), klZrd If]q, ;g\ @)!& ............ 15
2.2.7. kf]v/f–bdf}nLnfO{ d]ufl;l6sf] ?kdf ljsf; ug{ /0fgLlts kl/of]hgfsf] klxrfg, ;DefJotf
cWoog tyf k|d'v k"jf{wf/ kl/of]hgfsf] lj:t[t O{lGhlgol/Ë l8hfOg tof/L, ;g\ @)!* ................. 16
3. kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r.................................................................. 17
3.1. kl/efiff .............................................................................................................................. 17
3.2. lgb]{zs l;4fGt .................................................................................................................. 18
3.3. ;dli6ut nIo tyf p2]Zo................................................................................................. 18
3.4. ljifout nIo, p2]Zo tyf /0fgLlt ..................................................................................... 19
3.4.1. cfly{s ljsf; ............................................................................................................... 19
3.4.2. k"jf{wf/ tyf zx/L ljsf; .............................................................................................. 20
3.4.3. jftfj/0f, ljkb\ Joj:yfkg tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ng ............................................21
3.4.4. ;fdflhs ljsf; ............................................................................................................23
3.4.5. ;'zf;g ......................................................................................................................... 24
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

4. cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*#_ ................................................................ 26


4.1. cfly{s ljsf; .................................................................................................................... 26
4.2. k"jf{wf/ tyf zx/L ljsf;................................................................................................... 29
4.3. jftfj/0f, ljkb\ Joj:yfkg tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ng .................................................32
4.4. ;fdflhs ljsf; ................................................................................................................ 35
4.5. ;'zf;g .............................................................................................................................. 38
5. k|:tfljt cfly{s pTyfgzLntf sfo{qmd÷cfof]hgfx? .................................................... 41

6. lgisif{ tyf ;'emfj .......................................................................................... 43

cg';"rLx?
cg';"rL ! – kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
cg';"rL @ – kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?
cg';"rL # – ljifo lj1x?;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/

cg';"rL $ – kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r lgdf{0f ;DaGwL k"j{


tof/L sfo{zfnf a}7s
cg';"rL % – kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r lgdf{0f sfo{bnsf] sfof{b]z
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

1. kl/ro
1.1. k[i7e"ld
;+3Lo ;+/rgf cGtu{t /fHosf] k'g;+{/rgf kZrft\ kf]v/f dxfgu/kflnsf e'uf]nsf lx;fjn] g]kfnsf] ;a}eGbf
7"nf] dxfgu/kflnsfsf] ?kdf :yflkt x'g'sf] ;fy} u08sL k|b]zsf] :yfoL /fhwfgL klg ePsf] 5 . ;fljssf]
kf]v/f pkdxfgu/kflnsfdf ;fljssf] n]vgfy gu/kflnsf / jl/kl/sf s]xL ufpFkflnsfx¿ ;d]t ufleP/
of] dxfgu/kflnsf ag]sf] xf] . o;n] kf]v/fnfO{ cfk\mgf] df}lns ;'Gb/tf / klxrfgnfO{ sfod /fVb} abln+bf]
kl/j]zdf of]hgfj4 9+un] Ps ;';DkGg / ;'/lIft ;x/sf] ?kdf ljsf; ug]{ cj;/ k|fKt ePsf] 5 . g]kfnsf]
gofF ;+ljwfg @)&@ n] gu/kflnsfx?nfO{ cfk\mgf] e'uf]n / kl/j]z ;'xfpFbf] ljsf; df]8n cjnDag ug{ /
;f]xL cg'?k gLlt of]hgf / /0fgLltx? lgdf{0f u/]/ sfof{Gjog ug]{ clwsf/ k|bfg u/]sf] 5 .

kf]v/fdf klxnf klg of]hgfj4 ljsf;sf] k|of; gePsf] eg] xf]Og . oBkL b|'t ultdf cJojl:yt ?kdf
lj:tf/ ePsf] zx/Ls/0faf6 >[lht cfly{s ;fdflhs hl6ntf / l56f] l56f] Joj:yf kl/jt{g;Fu} a9]sf]
/fhgLlts ultzLntfsf sf/0f ck]lIft pknAwLx? xfl;n x'g ;s]gg\ . gofF kl/l:yltdf 7"nf] If]qkmn /
ef}uf]lns ljljwtf -Go"gtd *@& ld6/ b]vL clwstd !&$) ld6/sf] prfOdf km}lnPsf]_ ;lxt lgdf{0f
ePsf] dxfgu/kflnsfn] o;sf afl;GbfnfO{ ;lbof}b]vL sfod ;fFs[lts tyf ;fdflhs ;lxi0f'tfnfO{ yk
;dfj]zL Pjd\ bLuf] agfpb} ;d'Ggt eljiosf] dfu{ to ug]{ ;'j0f{ cj;/ k|bfg u/]sf] 5 . klxn]b]vL g}
/fli6«o tyf cGt/f{li6«o ko{6gsf] cfsif{0f /x]sf] kf]v/fdf lgs6 eljiodf ;~rfngsf] tof/Ldf /x]sf] If]qLo
cGt/f{li6«o ljdfg:ynn] o;sf] ljsf;sf] ;DefjgfnfO{ emg} k|an agfPsf] 5 . oBkL, tLa| ?kdf eO/x]sf]
cfGtl/s a;fO;/fO{ -cfk|jf;g_, jftfj/0fLo IfoLs/0f, hnjfo' kl/jt{g tyf k|fs[lts k|sf]ksf ;fy} dfgj
>[lht ljkb\ hf]lvdsf b[i6Ln] kf]v/fnfO{ pTs[i6 af;:yfgsf ;fy} pQd sfo{:yn / nufgLd}qL agfO{
gu/af;Lx¿nfO{ ;'/lIft jftfj/0f, s'zn ;]jf / ;d'Ggt cfly{s cj;/ k|bfg ug]{ sfo{ eg] sd r'gf}tLk"0f{
5}g .

nfdf] ;dokl5 gofF klxrfg / lgjf{lrt hgk|ltlgwL k|fKt u/]sf] kf]v/fn] ;+ljwfg k|4Q clwsf/ / k|s[lt
k|bQ cj;/sf] ;b'kof]u ub}{ dxfgu/nfO{ casf] @% jif{df dfgj hfltsf nflu Ps pTs[i6 a;f]af;:yn,
sfo{:yn / nufgLsf] cfsif{s uGtAosf ?kdf ljsf; ePsf] b]Vg rfx]sf] 5 . ablnPsf] /fhgLlts Joj:yfdf
k|yd k6s lgjf{lrt ;/sf/sf] g]t[Tj cfd kf]v/faf;Lsf] pTs6 rfxgf / To;sf nflu of]ubfg ug]{ b[9;+sNk
cg'?k dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r (Long-term Vision) lgwf{/0f u/]/ ;f]xL cg'?k cfufdL jif{x?df x'g]
ljsf; lgdf{0fnfO{ dfu{bz{g ug{] x]t'n] of] ækf]v/f @!)) tyf /0fgLlts of]hgf @)&&—*@Æ th'{df u/L
sfof{Gjog ug{ cu|;/ ePsf] xf] . o; qmddf kf]v/f dxfgu/kflnsfsf k|d'vsf] cWoIftfdf ul7t lgb]{zs
;ldltn] lghL If]qsf k|ltlgwL ;d]t ;dfj]z ul/ u7g u/]sf] ;'emfj ;+sng sfo{bnsf] ;dGjodf g]kfn
;/sf/ zx/L ljsf; dGqfno cGtu{t ;~rflnt ;'b[9—g]kfn zx/L pTyfgzLntf kl/of]hgf (NURP) sf]
k|fljlws 6f]nLn] ljleGg r/0fdf ljifo lj1 / ;/f]sf/jfnfx¿;Fu 5nkmn, k/fdz{ tyf sfo{zfnf u/L
;+slnt /fo ;'emfj / j:t'ut ljZn]if0fsf cfwf/df of] bL3{sflng ;f]r tyf /0fgLlts of]hgf (Long Term
Vision and Strategic Plan) sf] cjwf/0ffkq tof/ ul/Psf] 5 .

1.2. p2]Zo
cfd gful/ssf] cfly{s k|ult / ;fdflhs ?kfGt/0fsf] cfsf+Iff ;d]6]/ cfufdL @) b]lv @% jif{df cfk\mgf]
gu/nfO{ s:tf] agfpg] eg]/ ;/n / :ki6 efiffdf ;a}n] ckgTj af]w ug]{ul/ Ps cfbz{td cj:yfsf]
k|ltlaDj bL3{sflng ;f]rdf emlNsG5 . kf]v/fdf ePsf] ljutsf] ljsf; lgdf{0fsf] k|j[lt / eljiosf] ;+efjgf
1
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

ljZn]if0f u/L cfufdL ljsf; k|of;nfO{ lbzflgb{]z ug{' / cfufdL lbgdf dxfgu/sf] ljsf;nfO{ bLuf], ;dfj]zL
tyf pTyfgzLn agfpg' ækf]v/f @!))Æ sf] k|d'v Wo]o xf] . o; bL3{sflng ;f]rsf] cjwf/0ffkq th'{df
ug{'sf d'Vo p2]Zox¿ o; k|sf/ 5g\ .

 dxfgu/sf] ljsf; k|of;nfO{ cfufdL @% jif{df s'g lbzf tk{m 8f]¥ofpg] eGg] lgwf{/0f ug{ .
 dxfgu/sf] ljsf;df vf; of]ubfg k'¥ofpg] cu|0fL If]qx? klxrfg ul/ gu/sf] cfly{s ljsf;nfO{
yk pTyfgzLn, bLuf] / ;dfj]zL agfpg .
 dxfgu/sf] cfjlws of]hgf, If]qut /0fgLlt tyf sfo{qmd th'{df ug{sf] nflu dfu{ lgb]{zs l;4fGtx?
lgwf{/0f ug{ .

1.3. bL3{sflng ;f]r th'{df ljlw


kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r ækf]v/f @!))Æ sf] cjwf/0ffkq th'{df ug{ gljgtd j}1flgs
tyf ;dfj]zL ;xeflutfd"ns ljlw cjnDjg ul/Psf] 5 . ;'b[9 kl/of]hgfsf] k|fljlws 6f]nL, If]qut lj1 /
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf k|d'v, pkk|d'v tyf k|d'v k|zf;sLo clws[t ;d]tsf] ;xdltdf tof/ kfl/Psf] %
r/0fsf] sfo{ljlw o; cjwf/0ffkq th'{dfsf] k|d'v cfwf/ xf] . pQm sfo{ljlwnfO{ @)&^ df3 !# df dxfgu/sf
j8fcWoIfx? / lghL tyf ;fdflhs If]qsf ;/f]sf/jfnfx? ;d]t pkl:yltdf cfof]lht cled'vLs/0f
sfo{zfnf uf]i7Ldf k|:t't ul/ kfl/t ul/Psf] 5 . ;f]xL sfo{zfnfsf] lg0f{o cg'?k bL3{sflng ;f]r th'{dfsf]
;du| k|s[ofnfO{ dfu{bz{g / k|b]z ;/sf/ nufot cGo ;/sf/L lgsfo;Fu pRr:t/Lo ;dGjosf nflu gu/
k|d'v >L dfg axfb'/ lh=;L sf] cWoIftfdf lgb]{zs ;ldlt u7g ul/Psf] lyof] . To;}u/L, j8f:t/df
cGtqmL{of tyf 5nkmn ul/ /fo ;'emfj ;+sng ug{ / cGo ;/f]sf/jfnfsf ;fy} ljifo lj1x?;Fu ;dGjo
ul/ ;'b[9 kl/of]hgfsf] k|fljlws 6f]nLnfO{ ;xof]u ug{ gu/ k|d'vn] Ps hgf j8f cWoIfsf] ;+of]hsTjdf Ps
sfo{bn u7g ul/ kl/rfng ul/Psf] lyof] . ;f] sfo{bndf @ hgf lgjf{lrt dlxnf -gu/;ef ;b:o_, # hgf
ljleGg ljifo lj1 / $ hgf lghL If]q÷gful/s ;dfhsf k|ltlglwx¿ ;b:o /x]sf lyP .

lehg, /0fgLlt tyf of]hgf th'{dfsf] k|lqmof tn lrqdf lbOPsf] 5 .

2
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

lrq 1: bL3{sfnLg ;f]r th'{df ljlw


;a}eGbf klxnf] r/0fdf kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] k[i7e"ld tyf ;Gbe{ ;fdu|Lsf] cWoogaf6 oxfFsf] cfly{s
;fdflhs j:t'l:yltsf] cf+sng / dxfgu/sf lgjf{lrt kbflwsf/Lx?;Fu z'?jftL 5nkmn ul/of] . o;} qmddf
dxfgu/n] cjnDjg u/]sf] ljsf; k|of;, ;~rflnt k|d'v cfof]hgfx?sf] ljifodf hfgsf/L xfl;n ul/of] .
;fy}, ljutdf ul/Psf of]hgfj4 ljsf;sf cEof;x¿, To;qmddf k|fKt ePsf l;sfO{ / dxfgu/ ag]kl5sf]
kl/l:yltdf o;sf] ljsf; ;Defjgf, cj;/ tyf r'gf}tLx¿sf] ljZn]if0f ul/of] .

bf];|f] r/0fdf dxfgu/kflnsf sfof{nodf bL3{sfnLg ;f]r th'{dfsf ljifodf kl/rofTds sfo{qmd tyf
lgjf{lrt kbflwsf/L, sd{rf/L tyf cGo ;/f]sf/jfnfx?sf nflu cled"vLs/0f sfo{zfnf uf]i7L cfof]hgf
u/L sfo{ljlw kfl/t ul/of] . oxL 5nkmnaf6 lgb]{zs ;ldlt / sfo{bn klg u7g ul/of] . To;kl5 lgb]{zs
;ldltsf] dfu{bz{g cg'?k sfo{bnsf] ;dGjodf 5gf]6 ul/Psf ljifo lj1x? cy{zf:qL, zx/L tyf If]qLo
of]hgfsf/, ;fdflhs ;f+:s[lts ljsf; lj1, kqsf/, /fhgLlts JolQmTj, lzIffljb\ cflb If]qsf ljifodf
;'emfj ;+sng / cGt/s[of ul/of] . ;fy}, bL3{sflng ;f]r th'{df ;DjGwL lj:tfl/t sfo{zfnfdf ljifout
sfo{kq k|:t'tLs/0fsf nflu k|:tf]tfx¿sf] 5gf}6 / lgb{]zs k|Zgx? to ul/of] . 5gf]6 ePsf lj1x¿sf
nflu lgDg k|Zgx¿df cfwfl/t /x]/ ;'emfj lbg / k|:t'tLs/0f ug{ cfu|x ul/Psf] lyof] .

d'Vo k|Zg M cfufdL @) b]vL #) jif{sf] cjwLdf kf]v/fnfO{ Ps ;d'Ggt zx/, pQd sfo{If]q / a;f]af;sf
nflu ;a}sf] /f]hfOsf] zx/ agfpg o;nfO{ s;/L ljsf; ug'{ knf{ <
;xfos k|Zgx¿ M
 kf]v/fsf] k|d'v klxrfg s] xf] / of] s;/L ljsf; x'Fb} cfPsf] 5 <
 jftfj/0f ;+/If0f, hnjfo' kl/jt{g ljkb\ Joj:yfkgsf b[li6n] kf]v/fsf k|d'v hf]lvd, cj/f]w /
;Defjgfx? s] s] x'g\ <
 kf]v/f dxfgu/sf] zf;g tyf ;+:yfut k|0ffnL s;/L ljsl;t x'Fb} cfPsf] 5 <

3
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

 kf]v/f pkdxfgu/df n]vgfy gu/kflnsf / l5d]sL uflj;x? ;d]t Plss/0f ePkl5 o;sf] ljsf;
;Defjgf s:tf] b]Vg' ePsf] 5 <
 casf] @% jif{df /fli6«o tyf cGt/f{li6«o dfglrq / kl/j]zdf kf]v/fnfO{ s'g :yfgdf /x]sf] b]Vg
rfxg' x'G5 <
 cfufdL @% jif{df kf]v/fnfO{ oxfFn] b]Vg' ePsf] :yfgdf k'¥ofpgsf nflu s:tf /0fgLlts of]hgf
tyf sfo{qmdx? cfjZos knf{ <

t];|f] r/0fdf @)&^ kmfu'g !@ / !# ut] @ lbg] lj:tfl/t bL3{sfnLg ;f]r lgwf{/0f sfo{zfnf uf]i7L cfof]hgf
ul/of] . ;f] uf]i7Lsf] klxnf] lbgsf] k|yd ;qdf ^ hgf ljifo lj1x¿af6 kf]v/f dxfgu/kflnsf] bL3{sfnLg
;f]raf/] k|:t'tLs/0f eP . k|:t'tLs/0f kl5 k|:t'tstf{ lj1x¿, gu/ k|d'v / pkk|d'v ;lxtsf] Kofgn
5nkmn u/L ;xefuLx¿af6 /fo ;'emfj ;+sng ul/of] . uf]i7Lsf] bf];|f] lbg klxnf] lbgaf6 cfPsf] lgisif{dfly
k/fdz{ Pjd\ ljifout If]qdfly ljsf;sf cu|0fL If]qx? klxrfg ug'{sf ;fy} ;Defjgf tyf r'gf}tLx¿af/]
klg 5nkmn ul/of] .

rf}yf] r/0fdf sfo{zfnf uf]i7Laf6 cfPsf lgisif{af6 kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r tyf /0fgLlts
sfo{of]hgfx¿sf] d:of}bf tof/ ul/Psf] 5 . ;f] d:of}bfdf cfd gu/af;Laf6 yk /fo ;'emfj ;+sng ug{
gu/kflnsfsf] j]a;fO6df /fVg klg k|:tfj ul/Psf] 5 .

kfFrf} r/0fdf ;a} /fo ;'emfjnfO{ ;lDdlnt u/L lehg k|ltj]bgnfO{ clGtd ?k lbOg]5 . ;f] k|ltj]bg kf]v/f
dxfgu/kflnsf / gu/ sfo{kflnsfadf k|:t't u/L kfl/t ul/g] 5 . o;} lehg k|ltj]bgsf] cfwf/df
gu/kflnsfn] cfufdL cfly{s aif{x?sf] of]hgf tyf sfo{qmd lgwf{/0f ug]{5 .

o; k|ltj]bgdf lehg kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_ dfq ;dfj]z ul/Psf]
5 . ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;af/] a]Un} k|ltj]bg tof/ ul/Psf] 5, h;sf] nIo, p2]Zo tyf sfo{gLlt
;+lIfKt ?kdf o; k|ltj]bgdf ;dfj]z ul/Psf] 5 .

4
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

2. kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] ;+lIfKt kl/ro


kf]v/f pkTosf pQ/ ltAat / blIf0f ef/t;Fu g]kfnnfO{ hf]8\g] k'/fgf] / k|d'v Jofkfl/s dfu{ dWo] Ps xf]
. o;n] g]kfnnfO{ ;a}eGbf sd b'/Ldf ltAat / ef/t;Fu Jofkf/ Joj;fo ug{ ;xof]u k'¥ofPsf] lyof] .
Jofkf/ Joj;fosf lx;fan] sf7df8f}+ kl5sf] bf]>f] 7"nf] / Jo:t Jofkfl/s s]Gb| klg kf]v/f pkTosf g} ePsf]
dflgG5 .

sfnfGt/df kf]v/f pkTosf o;sf] cg'kd k|fs[lts ;'Gb/tf / cf;kf;sf] kxf8L tyf lxdfnL /d0fLo
e"uf]nsf ;fy} lrQfsif{s b[iosf sf/0f kf]v/f /fli6««o tyf cGt/f{li6«o ko{6gsf] s]Gb|sf ?kdf ljsl;t ePsf]
5 . kmn:j?k, kf]v/fnfO{ g]kfnsf] ko{6sLo /fhwfgLsf ?kdf lrgfpg yflnPsf] 5 . o;sf/0f kf]v/fsf]
cfly{s ultljlwdf ko{6g pBf]usf] dxTjk"0f{ of]ubfg /x]sf] 5 .

kf]v/fsf] ljsf; / lj:tf/;Fu} oxfF ed|0f ug]{ :jb]zL tyf ljb]zL ko{6gn] cf;kf;sf If]qx¿ h:t} :ofª\hf,
kj{tbl]v ljs6 lxdfnL lhNnfx¿ dgfª / d':tfª;Dd klg km}lng] df}sf kfPsf] 5 . / tL If]qsf] cfly{s
;fdflhs ljsf;df ;d]t pNn]Vo of]ubfg k'¥ofPsf] 5 . ko{6g afx]s kf]v/fsf] cfDbfgLsf] k|d'v ;|f]t
ljb]zaf6 k|fKt x'g] ljk|]if0f klg xf] . k/Dk/fut ?kdf a]nfotL / ef/tLo ;]gfdf ;]jf u/]/ kms{g]x¿n]
Nofpg] /sd / ;]jf lgj[Qx¿sf] k]G;gsf] 3]/f]df /x]sf]] kf]v/fsf] ljk|]if0f clxn] eg] vf8Lbl]v o'/f]k, cd]l/sf
/ hfkfgdf sfo{/t cbIf, cw{bIfsf] ;fy} lj1 g]kfnLx¿sf] >d, ;Lk / kl;gfdf lge{/ 5 .

cfGtl/s pBf]u Joj;fosf cfwf/df kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] cfly{s ;d[l4sf] cfwf/ :tDesf ?kdf lgDg
tLg k|d'v If]qnfO{ lng ;lsG5 .

1) ko{6g tyf ;]jf If]q


2) s[lif tyf kz'kfng If]q
3) pBf]u tyf Jofkf/ If]q

kl/jlt{t /fhgLlts kl/l:ylt / gofF ;+j}wflgs Joj:yf cg';f/ ag]sf] kf]v/f dxfgu/ e"uf]nsf lx;fan]
;a}eGbf 7"nf] dxfgu/ dfq geO{ ;'Gb/ ko{6sLo /fhwfgL, u08sL k|b]zsf] k|zf;lgs s]Gb| dfq} geO{
;f+:s[lts, P]ltxfFl;s Pj+ cfly{s ?kn] klg lgs} dxTjk"0f{ :yfgdf 5 . ;fljssf] kf]v/f pkdxfgu/kflnsfdf
n]vgfy gu/kflnsf / jl/k/Lsf !* ufpFkflnsfx¿ ;d]t ;dfj]z ePkl5 ag]sf] kf]v/f dxfgu/kflnsfdf
## j6f j8fx¿ 5g\ . o; dxfgu/sf] s'n If]qkmn ^^$=(^ ju{ ls=ld= /x]sf] 5 eg] @)^* sf] hgu0fgf
cg';f/ oxfFsf] :yfoL hg;+Vof sl/a % nfv xf/fxf/L 5 . t/ kf]v/f ko{6sLo tyf k|zf;lgs s]Gb| ePsfn]
oxfF c:yfoL ?kdf a;f]af; ug]{ hg;+Vof klg :yfoL s} xf/fxf/L /x]sf] cg'dfg 5 .

kl5Nnf] hg;+Vof j[l4b/ -!=#% k|ltzt_ / cGo lhNnfaf6 kf]v/fdf a;fO;/fO ug]{ k|j[lQsf cfwf/df clxn]
kf]v/fsf] s'n hg;+Vof sl/a !@ nfv k'u]sf] cg'dfg 5 . ;fy} sl/a ^ nfv cfGtl/s / % nfv afx\o ul/
jflif{s !! nfv ko{6snfO{ kf]v/fn] k|ToIf / ck|ToIf ?kdf ;]jf k|bfg ul//x]sf] 5 . o;/L :yfoL / c:yfoL
afl;Gbfsf ;fy} cfGtl/s / jfx\o ko{6s ;d]t ul/ kf]v/f dxfgu/n] k|ToIf jf k/f]If ?kdf jflif{s @# nfv
dflg;sf nflu ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] k|jGw ul//x]sf] 5 .

If]qkmnsf cfwf/df ;a}eGbf 7"nf] dxfgu/kflnsf ePsfn] kf]v/f dxfgu/ ef}uf]lns ?kdf dfq geO{ cfly{s,
;fdflhs, jftfj/0fLo tyf ;fF:s[lts b[li6n] klg ljljwtfo'Qm 5 . If]qkmnsf lx;fjn] ;a}eGbf 7"nf] j8f
gDa/ @# -$&=*) ju{ ls=dL_ 5 eg] ;a}eGbf ;fgf] j8f gDa/ $ -)=%! ju{ ls=dL_ 5 . o; dxfgu/sf]
cf};t hg3gTj k|lt ju{ ls=dL= **^ hgf 5, h'g /fli6«o cf};t !*) eGbf lgs} a9L xf] . If]qkmndf
5
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

ljljwtf eP h;/L g} j8fut hg3gTjdf klg lgs} cGt/ /x]sf] 5 . k'/fgf] ahf/ If]q j8f gDa/ $ df
;a}eGbf w]/} hg3gTj -k|lt ju{ sL=dL= !&*(! hgf_ 5 eg] j8f gDa/ @# df ;a}eGbf sd 3gTj -!)#
hgf_ /x]sf] 5 .

hg;+Vofsf] ljt/0f klg j8fut ?kdf lgs} c;dfg /x]sf] 5 . s'n hg;+Vofsf] $^ k|ltzt dflg; ;Dk"0f{
e"uf]nsf] ^ k|ltzt e"efudf a;f]af; ub{5g\ eg] afFsL %$ k|ltzt dflg; cGo ($ k|ltzt e"efudf 5l/P/
/x]sf 5g\ . o;n] kf]v/f dxfgu/df 3gf a:tL ePsf k'/fgf ahf/ If]q afx]ssf cGo If]qdf Jojl:yt /
of]hgfj4 zx/L ljsf;sf ;fy} s[lif, kz'kfng / pBf]usf] ljsf; / lj:tf/sf] k|r'/ ;Defjgf /x]sf] b]vfpF5
.

@)^* sf] hgu0fgf cg';f/ ! nfv % xhf/ 3/w'/L /x]sf] kf]v/f dxfgu/df cf};t 3/ kl/jf/ ;+Vof eg]
/fli6«o cf};t $=^ eGbf sd #=* 5 . { kf]v/f dxfgu/sf] cf};t k|ltJolQm cfo /fli6«o cf};t !)$& cd]l/sL
8n/ eGbf w]/} !%^! cd]l/sL 8n/ 5 . To;}u/L, kf]v/fsf] k|f}9 -!% jif{ dflysf]_ ;fIf/tf b/ klg /fli6«o
cf};t ^&=( k|ltzt eGbf w]/} a9L &*=^ k|ltzt /x]sf] b]lvG5 . !% b]lv ^( jif{ pd]/ ;d"xsf] cfly{s ?kdf
;lqmo hg;+Vofsf] cg'kft ^* k|ltzt /x]sf] o; dxfgu/sf hgtfsf] cf};t cfo' klg /fli6«o cf};t -
&)=@% jif{_ eGbf s]xL a9L &)=%! jif{ /x]sf] 5 . kmn:j?k o; If]q -u08sL k|b]z_ sf] dfgj ljsf; ;"rs
klg /fli6«o cf};t )=%&( eGbf s]xL a9L )=%( /x]sf] 5 .

tflnsf @=1: kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] cfwf/e"t tYof+s


kl/;"rs dfg ;|f]t s}kmLot
lah'nL aQLsf] kx'Fr k'u]sf] (& k|ltzt ufFpkflnsf÷ gu/kflnsfsf]
hg;+Vof gu/kflnsfsf] tYof+s
bfp/fn] vfgf ksfpg] hg;+Vof @!=%@ k|ltzt j:t'ut laj/0f
d§Lt]n / UofF;n] vfgf ksfpg] &#=!% k|ltzt sf:sL @)&$
hg;+Vof -/fli6«o hgu0fgf
uf]a/ UofF; / lah'nLn] vfgf $=%* k|ltzt @)^* df cfwfl/t_
ksfpg] hg;+Vof
cfk\mg} 3/ ePsf] hg;+Vof %%=*) k|ltzt
ef8fsf] 3/df a:g] hg;+Vof $)=() k|ltzt
% jif{ dflysf] ;fIf/tf b/ s'n *$=^ k|ltzt
k'?if ;fIf/tf (!=( k|ltzt
dlxnf ;fIf/tf &&=* k|ltzt
cf};t lg/k]If ul/aL @=*! k|ltzt
ul/aL laifdtf ;'rs !=)*$
ul/aL uxgtf ;'rs )=#@&&
k|ltJolQm cfo cd]l/sL 8n/ cGt/f{li6«o d'b|fsf]if @)!# here
(GDP Per capita PPP) @!$%
dfgj ljsf; ;"rs )=%^&
cf};t cfo' &)=%!jif{
k|f]9 ;fIf/tf b/ &*=%&k|ltzt g]kfn dfgj ljsf; sf:sL lhNNffsf]
-!% jif{ dfly_ k|ltj]bg @)!$, UNDP tYof+s
k|ltJolQm cfo !,%^! cd]l/sL -/fi6«Lo hgu0fgf
(GDP Per capita) 8n/ @)^* df cfwfl/t_
9nfg 3/ ePsf] hg;+Vof %# k|ltzt
ljBfno hfg] cf};t pd]/ %=^& jif{
6
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

kl/;"rs dfg ;|f]t s}kmLot


vfB c;'/lIft hg;+Vof *=^ k|ltzt
dfgjLo ul/aL !^=% k|ltzt
afemf] hldg #) k|ltzt
v'b k|fylds laBfno egf{ b/ (&=* k|ltzt
n}ª\lus ;dfgtf ;"rs !=)#
-k|fylds ljBfno_
Zf}frfno k|of]u ug]{ hg;+Vof () k|ltzt u08sL k|b]zsf]
dft[ d[To'b/ -k|ltnfv lhljt @#( zx/L If]q
hGddf_
% jif{ d'lgsf afn d[To'b/ - @&
k|ltxhf/ lhljt hGddf_
>d ;xeflutf b/ #( k|ltzt g]kfn >dzlQm ;e]{If0f u08sL k|b]zsf]
a]/f]huf/L b/ $ k|ltzt @)&%, s]Gb|Lo tYof+s zx/L If]q
cw{a]/f]huf/L b/ #)=! k|ltzt ljefu
>d ;xeflutfdf n}+lus ;dtf &@
;"rs
;DklQ -3/hUuf_ df dlxnfsf] @@=& k|ltzt bLuf] ljsf; nIodf u08sL k|b]zsf]
:jfldTj u08sL k|b]zsf] a];nfOg tYof+s
df]afOn k|of]u ug]{ !% b]vL $( k|ltj]bg @)&^, k|b]z gLlt
*$=$# k|ltzt tyf of]hgf cfof]u
jif{ ;d"xsf dlxnf
OG6g]{6 k|of]u ug]{ !% b]vL $(
#*=)& k|ltzt
jif{ ;d"xsf dlxnf
!* jif{eGbf sd pd]/df ljjfx
#!=& k|ltzt
ug]{ dlxnf
!% jif{eGbf sd pd]/df ljjfx
&=% k|ltzt
ug]{ dlxnf
% jif{ d'gLsf xf]rfk'8\sf
@( k|ltzt
afnjflnsf
k|hgg pd]/sf -!% b]lv $(
@* k|ltzt
jif{sf_ dlxnfdf /Qm cNktf
kfFrjif{ d'lgsf afn aflnsfdf
$^ k|ltzt
/Qm cNktf
2.1. jt{dfg cj:yf ljZn]if0f
2.1.1. ;8s tyf oftfoft
kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ;8s tyf xjfO{ oftfoft ;~hfnsf] /fd|f] ;'ljwf /x]sf] 5 . k[YjL /fhdfu{ tyf
l;4fy{ /fhdfu{n] k"j{df kf]v/f dxfgu/kflnsfnfO{ sf7df8f}+ dxfgu/kflnsf;Fu / blIf0fdf k"j{ klZrd
/fhdfu{df hf]8\b5 . kf]v/f ljdfg:ynaf6 sf7df8f}, hf]d;f]d / e}/xjf;Ddsf] p8fg /x]sf] 5 / agf/;;Fu
klg hf]l8g] of]hgf /x]sf] 5 . lgdf{0ffwLg cGt/f{li6«o ljdfg:yn klg Ps aif{leq g} ;~rfngdf cfpg] nIo
/x]sf] h;sf] sf/0f ko{6g pBf]udf yk nufgL cfsif{0f ug]{ cg'dfg /x]sf] 5 . ;+3Lo tyf k|b]z ;/sf/sf]
pRr k|fyldstfdf k/]sf] kf]v/f sf]/fnf /fhdfu{n] dxfgu/kflnsfnfO{ ltAat;Fu hf]8\g] 5 .

j8fut txdf ;8ssf] 3gTj o; k|sf/ /x]sf] 5 M

7
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

tflnsf @=2: j8fut ;8s 3gTj


If]qkmn - 3gTj - 3gTj -
nDafO{ - If]qkmn -ju{ nDafO{ -
j8f ju{ ls=ld=÷ ju{ j8f ls=ld=÷ ju{
ls=ld=_ ls=ld=_ ls=ld=_
ls=ld=_ ls=ld=_ ls=ld=_
1 1.54 8.44 5.47 18 17.77 47.87 2.69
2 0.60 6.89 11.47 19 24.53 34.08 1.39
3 0.63 5.50 8.68 20 22.94 21.86 0.95
4 0.51 5.96 11.70 21 35.90 76.58 2.13
5 1.78 26.01 14.60 22 32.11 53.68 1.67
6 6.33 23.17 3.66 23 47.80 110.33 2.31
7 1.97 22.72 11.52 24 18.50 42.06 2.27
8 1.76 26.23 14.89 25 22.38 40.12 1.79
9 1.22 11.34 9.28 26 12.13 49.04 4.04
10 1.96 21.51 11.00 27 12.23 136.93 11.20
11 6.97 39.55 5.68 28 17.57 36.93 2.10
12 1.40 18.56 13.27 29 4.22 37.04 8.78
13 15.38 48.58 3.16 30 9.40 49.96 5.31
14 13.36 91.54 6.85 31 24.46 69.05 2.82
15 5.12 33.45 6.54 32 15.01 37.97 2.53
16 34.68 34.81 1.00 33 44.18 107.54 2.43
17 7.89 35.02 4.44 hDdf 464.24 1,410.33 3.04
>f]t M Inception Report, Urban Governance and Infrastructure Improvement Project, DUDBC-2017

;d:of tyf r'gf}tLx¿ M


 pknAw a; kfs{x¿sf] Ifdtf gfl3;s]sf] cj:yfdf 5 / ;fy} nfdf] cjlwsf] nflu kfls{Ë ug{
;d:of k/]sf] 5 .
 d"n zx/ If]qdf ;8sd} kfls{Ë ul/g] x'gfn] ;8s b'3{6gfsf] ;d:of /x]sf] 5 .
 zx/L If]qx¿df /fd|f] ;8s ;~hfn /x]sf] ePtfklg u|fdL0f If]qdf eg] aif}{el/ uf8L rNg ;Sg]
;8s g/x]sf] cj:yf 5 .
2.1.2. vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] vfg]kfgL ljt/0f d'Vo u/L vfg]kfgL tyf 9n ljefu / g]kfn vfg]kfgL ;+:yfgn]
u/]sf] 5 . o; afx]s oxfF ;fgf zx/ vfg]kfgL cfof]hgfx¿ klg ;~rfngdf /x]sf 5g\ . vfg]kfgL ljt/0fsf]
lj:t[t ljj/0f tnsf] tflnsfdf lbOPsf] 5 .

vfg]kfgL
tflnsf @=3: vfg]kfgL ljt/0fsf] ljj/0f
cf]u6]sf] If]qkmn ;+:yf s}lkmot
j8f ! b]lv !& - g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg &),))) eGbf a9L hg;+Vof tyf ^&Ü
d"n zx/L If]q_ 3/w'/Ldf g]kfn vfg]kfgL ;+:yfgn] ljt/0f
ug]{, afFsLdf lghL lghL6\ofÍ/af6 ljt/0f
x'g]
8
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

j8f !^, cd{nf *)Ü g]kfn vfg]kfgL ;+:yfgaf6 / vfg]kfgL tyf 9n ljefuaf6 ;xof]udf
@)Ü :yfgLo >f]taf6 ;fgf] ;fd'bflos vfg]kfgL cfof]hgf
j8f !*, !%Ü g]kfn vfg]kfgL ;+:yfgaf6, ;f/fËsf]6 vfg]kfgL cfof]hgf lgdf{0fsf]
;f/fËsf]6 !))) hg;+Vofsf] nflu ! cfof]hgf qmddf
kfOknfOgdf
j8f @^, @&, @*, n]vgfy ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf -!),&!^ 3/w'/L_ d=g=kf=sf] !)=@Ü eGbf
@(, #), #@ ;/;kmfO{ cfof]hgf a9L hg;+Vof o;af6 nfeflGjt
j8f @^, @* / #! n]vgfy ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf !&)^ 3/w'/L, ^*^% hg;+Vof nfeflGjt .
;/;kmfO{ cfof]hgf eljiodf hDdf !&&* 3/w'/L ;Dd ljt/0f
ul/g] .
j8f #@ n]vgfy ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf ^@% 3/w'/L, @%#^ hg;+Vof nfeflGjt .
;/;kmfO{ cfof]hgf -kfOknfOgdf_
j8f !$, g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg tyf s]lx l8k hldgsf] kfgL k|of]u ul/Psf]
afR5]a8'jf af]l/Ë
j8f @! / ## lj=;+= %$–%% df lgld{t ;d'bfo >f]t – e"/]vf]nf / sfnfjfË, !*)))
cfwfl/t vfg]kfgL cfof]hgf hg;+Vof nfeflGjt, !–@Ü 3/w'/Ldf lghL
Joj:yf
j8f @@ / @# vfg]kfgL tyf 9n ljefuaf6 >f]tM k~rf;]a];L, ()) 3/w'/L nfeflGjt,
;xof]udf] ;fd'bflos vfg]kfgL yk @))) 3/w'/Ldf ;]jf k'¥ofpg] of]hgf
cfof]hgf
j8f @%, x]Dhf g]kfn vfg]kfgL ;+:yfgaf6 ljtl/t, sl/a !@–!%Ü 3/e'/Ldf wf/f ePsf],
;'ljwf ;Gtf]ifhgs g/x]sf] afFsL ;fd'blos wf/fdf lge{/
j8f @$ Klxnf w]/} ;d:of ePsf], xfn >f]tM wfDk';, /}r] . ;fd'bflos wf/faf6
lws'/kf]v/L sf:sLsf]6 ;f/fËsf]6 ljtl/t
vfg]kfgL cfof]hgfaf6 ljtl/t
JICA sf] b}lgs $=! s/f]8 ln6/ kfgL k|zf]wg ug{ ;Sg] Ifdtf ePsf] ;+/rgf -lu|6 r]Da/,
;xof]udf ;]l8d]G6]zg 6}+s, :nf] :of08 lkmN6/, Snf]l/g]zg o'lg6 cflb_, ;kmf kfgL e08f/0f
vfg]kfgL ;'wf/ ug]{ 6]+sL
kl/of]hgf
lgdf{0ffwLg /x]sf]
n]vgfy ;fgf k|zf]wg ;+/rgfsf] ;fydf vfg]kfgL ljt/0f kfOknfOg
zx/L cfof]hgf
g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg tyf n]vgfy ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ cfof]hgfaf6 ljtl/t vfg]kfgL
/fli6«o vfg]kfgL u'0f:t/ dfkb08 cg';f/ /x]sf] kfOPsf] 5 . g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg, kf]v/f cg';f/
kfgLsf] u'0f:t/ >f]tdf g} /fd|f] /x]sf] 5 . k|zf]wgsf] nflu l/hEjf{o/ 6\ofÍdf Snf]l/g]zg ul/G5 . b]ptLv]t
/ /ftdf6]df kfgLsf] u'0f:t/ gk'u]sf] b]lvPsf] sf/0f n]vgfy ;fgf zx/L vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{
cfof]hgfsf] % j6f d'xfg dWo] # j6f dfq ;~rfngdf /x]sf] 5 . g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg tyf n]vgfy
;fgf zx/L vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ cfof]hgf b'j}n] lj:t[t k|zf]wg KnfG6sf] cfjZostf /x]s]f s'/f
hgfPsf] 5 .
>f]tM lhNnf vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ sfof{no, sf:sL / g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg

2.1.3. ;/;kmfO{÷ 9n lgsf;


kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] k|fo ;a} 3/df ;]lK6s 6\ofÍ 5 . ;]lK6s 6\ofÍsf] dn ufl8af6 ;+sng u/L
afR5]a8'jfsf] k|zf]wg KnfG6df nfg] ul/Psf] 5 . xfn #%)) ln6/ Ifdtf ePsf] % 6«ofS6/ ;~rfngdf
/x]sf] 5 . afR5]a8'jfdf cjl:yt k|zf]wg KnfG6 @)) /f]kgLdf k}mlnPsf] 5 . of] hUuf gu/kflnsfn] kz'kG5L
ljsf; dGqfnoaf6 !% jif{sf] nflu lnhdf lnOPsf] xf] / xfn of] ;~rfngdf cfPsf] !$+ jif{ eO;s]sf] 5
. o;af6 k|zf]lwt kfgL ;]tL gbLdf kmfNg] ul/Psf] 5 . of] KnfG6 ADB sf] ;xof]udf ;fj{hlgs lghL
9
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

;fe]mbf/L df]8ndf ko{6g k"jf{wf/ ljsf; kl/of]hgf cGtu{t lgdf{0f ul/Psf] xf] . ko{6g k"jf{wf/ ljsf;
kl/of]hgf r/0f @ cGtu{t s]lx ;fd'bflos kl/of]hgfx¿ klg kxn ul/Psf lyP t/ tL ;DkGg x'g ;s]gg\
. u|fdL0f If]qdf lbzfhGo n]bf]nfO{ :yfgLo txdf k|zf]wg u/L v]tLsf] nflu sDkf]i6 dn agfpg] rng /x]sf]
5.

kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ;txL 9n ko{6g k"jf{wf/ ljsf; kl/of]hgf cGtu{t lgdf{0f ul/Psf] xf] . ;txL 9n
lkms]{ vf]nfdf / ToxfFaf6 k]mjftfndf uP/ ldl;G5 . dxfgu/kflnsfsf s}of}+ 3/, xf]6]n tyf /]:6'/]G6x¿n]
cfˆgf] zf}rfnosf] lgsf; l;w} ;txL 9ndf hf]8]sf 5g\ h'g cGttM k]mjftfndf uP/ ldl;g] ePsf]n]
km]jftfnsf] cl:tTj ;+s6df k/sf] 5 .

;d:of tyf r'gf}tLx¿ M


 dxfgu/kflnsfsf] kxf8L If]qdf vfg]kfgLsf] uDeL/ cefj /x]sf] 5 . PsLs[t vfg]kfgL cfof]hgfsf]
sdL /x]sf] 5 .
 gu/:t/Lo 9n ;~hfn / 9n k|zf]wg KnfG6sf] sdL klg b]lvPsf] 5 .
 x/]s j8fdf ;fj{hlgs zf}rfnosf] cfjZostf /x]s]f 5 .
2.1.4. kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg
kf]v/f dxfgu/kflnsfdf 3/ 3/df kmf]xf]/d}nf ;+sng ug]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . ;+sng ul/Psf] kmf]xf]/d}nf
j8f !$, afR5]a8'jfl:yt Nof08lkmn ;fO6df k|zf]wg u/L kmflng] ul/Psf] 5 . ;f] KnfG6 afR5]a8'jfsf] 9n
k|zf]wg KnfG6s} hUufdf /x]sf] 5 / of] ;fO6 ;fj{hlgs lghL lghL;fe]mbf/L df]8]ndf ko{6g k"jf{wf/ ljsf;
kl/of]hgf cGtu{t PlzofnL ljsf; a}+ssf] ;xof]udf lgdf{0f ul/Psf] xf] . dxfgu/kflnsfsf] !! j6f uf8L,
!& j6f lghL uf8L / $ j6f sDKofS6/ b}lgs ?kdf ;~rfng eO/x]sf] 5 . of] Joj:yfkgn] ;a} j8fsf]
s/La !)),))) 3/w'/Ldf ;]jf k|bfg u/]sf] 5 . s]lx u|fdL0f If]qdf eg] :yfgLo txdf g} Joj:yfkg ul/g]
u/]sf] 5 . afR5]a8'jfsf] ;fO6 kf]v/f dxfgu/kflnsfel/sf] Pp6} dfq Nof08lkmn ;fO6 xf] . xfn l8hfOg
lkl/o8sf] @ jif{eGbf sd afFsL /xFbf of] ;fO6sf] Ifdtf ck'u ePsf] b]lvG5 . ;fy} of] ;fO6 cGt/f{li6«o
ljdfg:ynsf] # ls=ld= sf] ;]/f]k]m/f]df kb{5 / pQm ljdfg:yn ;~rfndf cfpg k"j{ g} Nof08lkmn ;fO6
cGoq ;fl/;Sg'kg]{ jfWofTds cj:yf 5 . t;y{ eljiodf k|of]u ug{ gldNg] cj:yfdf /x]sf] 5 .

;d:of tyf r'gf}tLx¿ M


 of] Nof08lkmn ;fO6 kmf]xf]/d}nf >f]t s]Gb| eGbf 8lDkË ;fO6sf] ?kdf k|of]u ePsf] b]lvG5 .
 l8hfOg cjwL ;lsg nfu]sf] x'Fbf o;sf] ljsNk vf]Hg cfjZos /x]sf] 5 .
2.1.5. ljB't / ;"rgf tyf ;~rf/
/fli6«o hgu0fgf @)^* cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] sl/a (&Ü 3/w'/Ldf /fli6«o ;~rf/0faf6 ljB't
;]jf k'u]sf] 5 . @Ü 3/w'/L dl§t]n, / !Ü afof] Uof;, ;f}o{ pmhf{ / cGo >f]tdf lge{/ 5g\ .

kf]v/f pkTosfdf hDdf !* j6f lghL :yfgLo Pkm Pd :6]zgx¿ ;~rfngdf 5g\ . To;} u/L $ j6f :yfgLo
6]lnlehg :6]zg / ljleGg Go"h kf]6{nx¿ klg ;~rfngdf /x]sf 5g\ . oxfF b"/;~rf/ ;+:yfgsf] kmf]/ hL /
Pg;]nsf] y|L hL ;~hfn ;'rf? 5g\ . oxfFsf afl;Gbfx¿n] df]afOn, ;fOa/ Sofk]m tyf :yfgLo jfo/n];
ljleGg ;]jf k|bfosx?af6 OG6/g]6sf] ;]jf k|of]u u5{g\ .

10
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

2.1.6. cfjf;
/fli6«o hgu0fgf @)^* cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfdf %%=*Ü hg;+Vofsf] cfˆg} 3/ /x]sf] s'/f hgfpF5
. ef8fdf a:g] hg;+Vof $)=^(Ü /x]sf] 5 eg] ;+:yfut / cGo :jfldTj ePsf] 3/ hUuf lgs} sd /x]sf]
5.

tflnsf @=4: :jfldTjsf] cfwf/df 3/w'/L ;+Vof


ljj/0f 3/w'/L k|ltzt
cfˆgf] :jfldTjdf 58,943 55.80 %
ef8fdf 42,983 40.69 %
;+:yfut 1,591 1.50 %
cGo 2,115 2.00 %
hDdf 105,631 100.00 %
;|f]t : /fli6«o hgu0fgf, @)^*

2.1.7. l;rfO{
e"–pkof]u ;e]{If0f cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] #*=^^Ü -@(#,(#*=&% /f]kgL_ hUuf s[lif If]q /x]sf] 5
/ k|fo hUufdf l;FrfO{sf] /fd|f] ;'ljwf k'u]sf] 5 . ljhok'/ l;FrfO{ of]hgf / kf]v/f l;FrfO{ of]hgfsf] sf:sL
lhNnfdf 7"nf] e"ldsf /x]sf] 5 . s]xL If]qdf ls;fgx¿n] cfk}m l;FrfO{sf] Joj:yf u/]sf 5g\ .

tflnsf @=5: >f]t cg';f/sf] l;FrfO{ ;'ljwf


qm= ;+= l;FrfO{sf] >f]t xfnsf] ;+Vof If]qkmn -/f]kgL_ k|ltzt
1 af]l/Ë / 6\o'a j]n 95 11.2 0.1
2 :yfoL s'nf] 9697 2456 20.5
3 c:yfoL s'nf] 27252 8862 74
4 kf]v/L 507 91.8 0.8
5 ldl>t 285 24.1 0.2
6 cGo 1996 524.1 4.4
hDdf 11969.2 100
>f]tM lhNnf k|f]kmfOn, sf:sL lhNnf ljsf; ;ldlt, @)^$

;d:of tyf r'gf}tLx¿ M


 kfgLsf] nflu tfn tyf cGo hn>f]tx¿df cltqmd0f ePsf] cj:yf 5 .
 ;'Ov]t, x]Dhf / kfd]df gbL s6fgsf] sf/0f v]tL of]Uo hdLg sd x'Fb} uPsf] b]lvG5 .
2.1.8. jftfj/0f Joj:yfkg
dxfgu/kflnsfn] jftfj/0f Joj:yfkgsf] nflu kfs{ lgdf{0f, k]mjftfnaf6 hns'DeL emf/ x6fpg] sfo{,
j[Iff/f]k0f, rf}tf/f lgdf{0f, kf]v/L ;+/If0f h:tf sfo{qmdx¿sf nflu x/]s jif{ ah]6 ljlgof]hg ub}{ cfPsf] 5
. ljut & jif{sf] ah]6 ljlgof]hg / vr{ tn tflnsfdf lbOPsf] 5 .

tflnsf @=6: cf=j= cg';f/ jftfj/0f Joj:yfkgdf ah]6 ljlgof]hg / vr{

11
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

cf= j= sfo{ ljj/0f -kl/of]hgf_ ljlgof]lht ah]6 -?_ vr{


kfs{ lgdf{0f, j[Iff/f]k0f tyf k]mjf tfnaf6 hns'DeL
2065/66 11,92,472 67%
emf/ -xfO{l;Gy_ x6fpg] sfo{
kfs{ cg'/If0f, j[Iff/f]k0f tyf k]mjf tfnaf6
2066/67 11,35,862 56%
xfO{l;Gy x6fpg] sfo{
kfs{ / rf}tf/f] cg'/If0f, j[Iff/f]k0f tyf k]mjf
2067/68 11,61,090 80%
tfnaf6 xfO{l;Gy x6fpg] sfo{
a; kfs{ If]qsf] ;/;kmfO{, k]mjf tfnsf] ;+/If0f
2068/69 5,25,000 70%
sfo{
2069/70 jftfj/0f Joj:yfkgdf ah]6 gePsf]
kfs{ Joj:yfkg, jftfj/0f :jod;]jssf] vr{,
2070/71 sd{rf/LnfO{ jftfj/0f ;DaGwL tflnd, k]mjf 10,10,000 80%
tfnaf6 xfO{l;Gy x6fpg] sfo{
2072/73 kfs{ Joj:yfkg, j[Iff/f]k0f 18,75,000 80%
2074/75 jftfj/0f ;+/If0fsf] nflu j8fut ah]6 ljlgof]hg 1,29,00,000 90%
2076/77 jftfj/0f ;+/If0fsf] nflu j8fut ah]6 ljlgof]hg 21,73,74,000 Running
>f]tM kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] jflif{s of]hgf -/ftf] lstfa_

2.1.9. zx/Ls/0f
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] s"n If]qkmn $^$=@# ju{ ls=ld= /x]sf] 5 . If]qkmnsf lx;fan] ;a}eGbf 7"nf] j8f
gDa/ @# -$&=*) ju{ ls=ld= _ 5 eg] ;a}eGbf ;fgf] j8f gDa/ $ -)=%! ju{ ls=ld=_ 5 . o; dxfgu/sf]
cf};t hg3gTj k|lt ju{ ls=dL= **^ hgf 5, h'g /fli6«o cf};t !*) eGbf lgs} a9L xf] . If]qkmndf
ljljwtf eP h;/L g} j8fut hg3gTjdf klg km/skgf /x]sf] 5 . k'/fgf] ahf/ If]q j8f gDa/ $ df
;a}eGbf w]/} hg3gTj k|lt ju{ ls=ld== !&*(! hgf 5 eg] j8f gDa/ @# df ;a}eGbf sd !)# hgf 5 .

hg;+Vof j[l4sf] d'Vo sf/0f dflg;x¿ tgx"F, :ofª\hf, kj{t, afun'Ë / DofUbL lhNnfaf6 kf]v/fdf a;fO{;/fO{
ug'{ xf] . dx]Gb|k'n, gofFahf/, Go"/f]8, lrKn]9'Ëf / jl/kl/sf If]qx¿ a:tLn] k"/} 9fls;s]sf] cj:yf 5 eg]
xfn j:tL lj:tf/ 5f]/]kf6g, x]Dhf, l;;'jf / ;fljssf] n]vgfy gu/kflnsfsf] j8fx¿tk{m a9\b} u/]sf] kfOG5
.

zx/L ljsf;sf] nflu ;fljssf] kf]v/f pk–dxfgu/kflnsfsf] cfjlws of]hgfn] lbzflgb]{z u/]sf] 5 eg]
ejg lgdf{0f dfkb08 klg pknAw 5 . @)&@ sf] e"sDk kZrft ejg lgdf{0f dfkb08nfO{ ;+zf]3g ul/Psf]
5 . # tNnf eGbf cUnf] ejg lgdf{0f ug{ gkfOg] lgod ePtf klg o;sf] pNn+3g ePsf] b]lvG5 . To;} u/L
v]tLof]Uo e"lddf cJojl:yt a:tL ljsf; ePsf] klg b]lvG5 .

dfnkf]t sfof{nosf] cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ljut @ jif{ b]lb hUufsf] sf/f]af/df sdL cfPsf]
kfOPsf] 5 . k'/fgf j8fx¿ -! b]lv !*_ df w]/} hUuf sf/]af/ gePsf] t/ kl5 ylkPsf j8fx¿ -!( b]lv
##_ df sf/f]af/ a9]sf] 5 . sf:sLsf]6, x]Dhf, lgd{nkf]v/L, e/tkf]v/L, k'DbL, e"DbL, k'/fgrf}/ / n]vgfy
If]qdf ;a} eGbf a9L hUuf sf/f]af/ ePsf] b]lvG5 .

;d:of tyf r'gf}tLx¿ M

12
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

 dx]Gb|k'n, gofFahf/, Go" /f]8, lrKn]9'Ëf / jl/kl/sf If]qx¿df ahf/ / a:tLsf] kl/k"0f{tf ePsf] 5 .
zx/Ls/0fsf] sf/0f k|b'if0f, 6«flkms eL8 / ckof{Kt k"jf{wf/ tyf ;]jf ;'ljwf h:tf ;d:of cfOk/]sf
5g\ .
 zx/L If]qdf l;+sxf]nsf] ;d:of klg /x]sf] 5 / o;sf sf/0f w]/} a:tL c;'/lIft 5g\ .

2.2. kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ul/Psf of]hgf cEof;x¿


kf]v/f gu/kflnsfsf] k|efjsf/L ljsf;sf nflu ljleGg ;dodf of]hgfx¿ lgdf{0f ul/Psf 5g\ . ltgLx¿
dWo] s]xL of]hgfx¿ cf+lzs ?kdf sfof{Gjog ul/P eg] c¿ s]xL cem} sfof{Gjogsf] kvf{Odf 5g\ . ljleGg
;dodf kf]v/f pkTosf, kf]v/f gu/kflnsf, kf]v/f n]vgfy dxfgu/kflnsf cflbsf] nflu ljleGg ljifout
of]hgfx¿ th'{df ePsf 5g\ . To; dWo] s]xL of]hgfsf ;dLIff oxfF ul/Psf] 5 .

2.2.1. kf]v/fsf] ef}lts ljsf; of]hgf, lj= ;+= @)#! -;g\ !(&$_
of] of]hgf lj= ;+= @)#! Df cfjf;, ejg tyf ef}lts of]hgf ljefusf] ;xof]udf tof/ ul/Psf] lyof] . o;
of]hgfn] ljz]ifu/L !*) ju{ ls= ld= If]qkmn cf]u6]sf] kf]v/f pkTosfsf] e"–pkof]u of]hgf k|:tfj u/]sf] 5
. ljz]if Wofg To;a]nfsf] kf]v/f gu/ k~rfot /x]sf] If]qnfO{ lbOPsf] lyof] .

o; of]hgf cg';f/ kf]v/f gu/sf] cy{tGq d':tfËaf6 sf7df+8f} / ef/ttk{m hfg] Jofkfl/s dfu{sf] jl/kl/
ePsf] a:tL ljsf;n] hgfPsf] b]lvG5 . eljiodf kf]v/fsf] cfly{s ljsf; ko{6g;Fu hf]l8g] wf/0ff o;
of]hgfdf JoQm ePsf] 5 . o; of]hgfsf] bL3{sfnLg p2]Zo o; k|sf/ /x]sf 5g\ M

 kf]v/fnfO{ xl/t au}Frf zx/sf] ?kdf ljsf; ug]{


 o;nfO{ klZrd If]qsf] k|d'v zx/L s]Gb|sf] ?kdf ljsf; ug]{
 kf]v/fsf] k|fs[lts ;f}Gbo{sf] ;+/If0f ug]{
 kf]v/fnfO{ :j:Yo / a:g nfossf] zx/ agfpg]

hg;+Vof j[l4, ko{6g ljsf;sf] sf/0f lghL If]qsf] nufgLdf j[l4 tyf kf]v/f klZrd ljsf; If]qsf] If]qLo
ljsf; s]Gb| tf]lsg' cflb kIfx¿nfO{ Wofgdf /fvL of] ef}lts ljsf; of]hgf tof/ ul/Psf] lyof] . o;
of]hgfdf e"–pkof]unfO{ k|d'v !! If]qdf juL{s/0f ul/Psf] lyof] M -!_ cfjf;Lo If]q -@_ ldl>t cfjf;Lo /
Jofkfl/s If]q -#_ ;+:yfut If]q -$_ v]ns'b If]q -%_ ;+/If0f If]q -^_ k|fs[lts kfs{ tyf wfld{s If]q -&_
ljdfg:yn If]q -*_ oftfoft ;]jf If]q -(_ cf}Bf]lus If]q -!)_ lgolGqt ko{6g ljsf; If]q / -!!_ u|fdL0f
If]q . x/]s If]qsf] If]qkmn tyf ultljlwx¿sf] ljj/0f klg o; of]hgfdf lbOPsf] lyof] . of]hgf sfof{Gjogsf]
nflu u08sL c~rnsf] c~rn cfo'Qm cWoIfsf] kbdf / sf:sL lhNnfsf] lhNnf clws[t pkfWoIfsf] kbdf
/xg] u/L kf]v/f gu/ sfof{Gjog ;ldlt u7g ul/Psf] lyof] . ejg lgdf{0f dfkb08sf] nflu of] pkof]uL
ePtfklg cg'udgsf] lkmtntfsf] sf/0fn] ;f]r] cg'?ksf] pknAwL k|fKt ePsf] kfOb}g .

2.2.2. kf]v/f pkTosf u'?of]hgf, @)&!


kf]v/f pkTosf u'?of]hgf @)&! ;fndf ag]sf] kfOG5 . ;f] u'?of]hgf cGtu{tsf ultljlwx¿ cf=j=
@)&@÷&# df k|f/De ul/ Ps jif{leqdf ;DkGg ug]{ nIo lnOPsf] lyof] t/ pQm nIo cg';f/ sfd ePsf]
b]lvb}g . pQm of]hgfdf kf]v/f pkTosfsf] cfly{s ;fdflhs ljsf;sf] lglDt lgDg cg';f/sf kl/of]hgfx¿
cufl8 ;f/]sf] kfOG5 .

13
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

1. kf]v/f cGt/f{li6«o ;ef ;Dd]ng s]G›


2. kf]v/f /fli6«o j; 6ld{gn
3. kf]v/f cGt/f{li6«o lqms]6 /+uzfnf
4. /fli6«o snf tyf ;flxTo kfs{, l;h{gf u|fd kf]v/f
5. kf]v/f /fli6«o :jb]zL xf6ahf/-g]kfnL sf]z]nL3/
6. kf]v/f jg:klt pBfg
7. kf]v/f 6fj/
8. kf]v/f lrl8ofvfgf
9. kf]v/f Do'lhsn kmfpG6]g
10. kf]v/f ;Dkbf ;+/If0f tyf h}ljsf ljljwtf kfs{
11. kf]v/f pkTosf rqmky
12. l;4fy{ ozf]w/f :d[lt kfs{
13. kf]v/f ;fj{hlgs k':tsfno
14. kf]v/f ;fOsn n]g l;l6
15. km]jftfn ;+/If0f tyf Joj:yfkg
2.2.3. k]mjftfnsf] jftfj/0f ;+/If0f, ;g\ @))@
of] cWoog hg;+Vof tyf jftfj/0f dGqfno tyf hfkfg cGt/f{li6«o ;xsfo{ ;+:yf (JICA) sf] ;xsfo{df
ul/Psf] xf] . o; cWoogsf] k|d'v p2]Zo k]mjf tfnsf] jftfj/0f ;+/If0fsf] nflu PsLs[t of]hgf th'{df /x]sf]
5 . o;n] kf]v/fsf] hnfwf/ If]qdf /x]sf afl;Gbfx¿sf] hLjg:t/ a9fpg] cfzf lnPsf] 5 .

o; cWoog cGtu{t ljleGg of]hgfx? ;d]6]/ PsLs[t u'?of]hgf tof/ ul/Psf] 5 . oL of]hgfx? o; k|sf/
/x]sf 5g\ – -!_ kfgLsf] u'0f:t/ Joj:yfkg of]hgf -@_ 9n k|zf]wg of]hgf -#_ hnfwf/ If]q Joj:yfkg
of]hgf -$_ kof{k|0ffnL ;+/If0f of]hgf -%_ kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg of]hgf -^_ lgodg of]hgf -&_ ko{6g ljsf;
of]hgf -*_ jftfj/0fLo lzIff tyf ;d'bfo ;zlQms/0f of]hgf -(_ ;+u7gfTds tyf ;+:yfut of]hgf . x/]s
of]hgf cGtu{t ljleGg sfo{qmd tyf kl/of]hgfx¿ k|:tfljt ul/Psf 5g\ .

2.2.4. kf]v/f tyf jl/kl/sf If]qsf] PsLs[t ko{6g uGtJo ljsf; of]hgf, ;g\ @)!^
of] of]hgf ljZj a}+s ;d"x cGtu{tsf] cGt/f{li6«o ljQLo lgudn] tof/ u/]sf] xf] . of] of]hgf /fli6«o /0fgLlts
of]hgf ;g\ @)!%–@)@$ cg';f/sf] a[xt kf]v/fsf] Jofks p2]Zo æg]kfnsf] ;fF:s[lts, k|fs[lts tyf a}7s,
k|f]T;fxg, ;Dd]ng / k|bz{gL (MICE) sf] uGtJo tyf If]qLo k|zf;g / ;]jfs]Gb|sf] ?kdf kf]v/fsf] e"ldsf
;an kfg]{Æ df s]lGb|t /x]sf] 5 . o; of]hgfdf -!_ ;'wfl/Psf] k"jf{wf/ -@_ ljljwLs[t ultljlw tyf cg'ej
-#_ jftfj/0f ;+/If0f / -$_ ;'wfl/Psf] 5lj ul/ $ j6f ljsf; nIox¿ tf]lsPsf] 5 .

o; of]hgfdf ^ j6f k|d'v uGtJo ljsf; of]hgf / %% pk kl/of]hgfx¿ k|:tfj ul/Psf 5g\ . oL dWo] (
j6f ?kfGtsf/L nufgL kl/of]hgfx¿ tof/ ulPsf 5g\ M

1. n]s;fO8 jf6/k|mG6 ljsf;


2. /Tg dlGb/ au}Frf
3. k]mjf tfn ;+uLt kmf]x/f
4. k]mjf tfn k}bn dfu{
5. ;f/fËsf]6 8fF8fdf k|ltli7t ;+/rgf
14
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

6. ;]tL vf]Frdf cfsfz] k}bndfu{ (Sky Walk)


7. cGgk"0f{ k|fs[lts ;+u|xfnodf hLljt k'tnL k|bz{gL sIf yk u/L :t/f]Gglt ug]{
8. 8fF8fdf k|sfz / gf6ssf] k|bz{gL
9. a]ugf; tfndf jGohGt' tyf cjnf]sgsf] nflu kof{j/0fLo k|bz{g ejg

lghL If]qsf] nufgL cfslif{t x'g] cfwf/df oL kl/of]hgfx¿dWo] ;f/fËsf]6 8fF8fdf k|ltli7t ;+/rgf lgdf{0f
gd"gf kl/of]hgfsf] ?kdf 5gf}6 ul/Psf] 5 .

o; of]hgfdf uGtJo Joj:yfkg ;+:yf :yflkt ug]{ k|:tfj klg /x]sf] 5 . ;f] ;+:yfn] ko{6g pBf]udf rf;f]
ePsf ;a} ;fj{hlgs, lghL tyf cGo If]qsf ;fe]mbf/x¿nfO{ cfufdL %–!) jif{df ko{6sLo pTkfbgsf] j[l4
tyf ;'wf/ ug{sf] nflu cfjZos 9fFrf tof/ ug]{ cfzf lnOPsf] 5 . tyfkL xfn ;Dd of]hgf cg';f/sf
sfo{x¿ eg] sfof{Gjog ePsf] b]lvb}g .

2.2.5. kf]v/f pkTosfsf] tfn ;d"xsf] PsLs[t tfn Joj:yfkg of]hgf, ;g\ @)!*
of] of]hgf jg tyf jftfj/0f dGqfnoåf/f u08sL k|b]zdf /x]sf ( j6f tfnx¿sf] ;d"xdf s]lGb|t /xL tof/
ul/Psf] xf] . kf]v/f pkTosfsf] tfn ;d"x kf]v/f dxfgu/kflnsf, cGgk"0f{ ufpFkflnsf / ?kf ufpFkflnsf
cGtu{t kb{5g\ . o; of]hgf cGtu{t tfn ;d"x If]qsf] ;fdflhs cy{tGq, h}ljs ljljwtf tyf kof{k|0ffnL
;]jf, hnjfo' kl/jt{g tyf ;+s6f;Ggtf, ;+:yf, gLlt tyf cEof;¿sf] af/]df cWoog ul/Psf] 5 .

o; of]hgfdf :yfgLo afl;Gbfsf] bL3{sfnLg ;d[l4sf] nflu kf]v/f pkTosfsf] tfn ;d"xsf] ;fdflhs
kof{j/0fLo ;du|tf hf]ufpg] kl/sNkgf ul/Psf] 5 . ;f] sf] nflu tfn ;d"xsf] Joj:yfkg PsLs[t tfn
b[li6sf]0faf6 ul/g] / ;fdflhs cfly{s ;d[l4 ljsf;sf] lglDt tfnsf] jftfj/0f k|fs[lts l:yltdf k'g:yf{kgf
ul/g] nIo lnOPsf] 5 . o; of]hgfdf PsLs[t tfn Joj:yfkgsf] cfwf/df tfn k|zf;g ;an agfpg cf7
ljifout If]q tf]lsPsf 5g\ -!_ ;zQm k|zf;g k|0ffnL -@_ h}ljs ljljwtf tyf kof{k|0ffnL ;]jf ;+/If0f -#_
;fdflhs cfly{s ;d[l4 -$_ n}lËs tyf ;fdflhs ;dfj]lztf -%_ jftfj/0f d}qL …xl/tÚ k"jf{wf/ -^_ hnjfo'
kl/jt{g tyf ljkb\ Go"gLs/0f -&_ lgodg tyf ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnL tyf -*_ ljQLo bLuf]kgf .

k|b]z ;/sf/sf] ;xof]udf kf]v/f dxfgu/kflnsf, cGgk"0f{ ufFpkflnsf tyf ?kf ufFpkflnsfn] ;xsfo{df of]
of]hgf sfof{Gjog ug'{kg]{ k|:tfj ul/Psf] 5 . kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ;Ld;f/ OsfO{ :yfkgf ug]{ klg
k|:tfj /x]sf] 5 . kf]v/f pkTosfsf] tfn ;d"xdf /x]sf k|To]s tfnsf] nuk|m]d, kl/0ffd / ultljlwsf] ;fydf
PsLs[t tfn of]hgf th'{df ul/Psf] 5 .

2.2.6. zx/L zf;g tyf k"jf{wf/ ;'wf/ kl/of]hgf (UGIIP-II), klZrd If]q, ;g\ @)!&
g]kfn ;/sf/n] cf= j= @)&@÷&# b]lv g]kfnsf] ljleGg !^ j6f gu/kflnsfx¿df zx/L zf;g tyf k"jf{wf/
;'wf/ kl/of]hgf ;~rfng ub}{ cfPsf] 5 . of] kl/of]hgf ljZj a}+ssf] ;xof]udf ;~rfng ul/Psf] xf] . UGIIP
zx/L k|zf;g tyf ljsf; kl/of]hgf (UGDP) sf] bf];|f] r/0f xf] . klZrdL If]qdf 5gf}6 ePsf
gu/kflnsfx¿dWo] kf]v/f dxfgu/kflnsf klg Ps xf] . o; kl/of]hgfsf] p2]Zo gu/kflnsfsf] nflu k"jf{wf/
;DefJotf cWoog ug'{ /x]sf] 5 .

o; cWoog cGtu{t bL3{sfnLg ;f]r, k|fylds If]q tyf r'gf}tL, If]qut e"–pkof]u of]hgf ;lxtsf] ;"rs
tof/ ul/Psf] 5 . kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r o; k|sf/ k|:tfj ul/Psf] 5 M ækf]v/f
n]vgfynfO{ If]qLo k|zf;g / ;]jf s]Gb| agfO{ kf]v/f / n]vgfynfO{ k|fs[lts, ;f+:s[lts tyf ko{6g uGtJosf]

15
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

?kdf ljsf; ug]{Æ . of] bL3{sfnLg ;f]r /fli6«o /0fgLlts of]hgf ;g\ @)!%–@)@$ cg';f/sf] a[xt kf]v/fsf]
Jofks p2]Zo;Fu ldNbf]h'Nbf] /x]sf] 5 .

gu/kflnsfsf] e"–pkof]u juL{s/0f o; k|sf/ ul/Psf 5g\ M -!_ Jofj;flos ldl>t If]q, -@_ ;+:yfut tyf
Jofj;flos pkof]u, -#_ cfjf;Lo pkof]u, -$_ s[lif pkof]u, -%_ ljdfg:yn If]q, -^_ cf}Bf]lus If]q, -&_
sd 3gTj ePsf] u|fdL0f a:tL, -*_ ;}lgs If]q / -(_ ;+/If0f If]q . vfg]kfgL, 9n Joj:yfkg, kmf]xf]/d}nf
Joj:yfkg tyf ljleGg ;8sx¿ zx/L /0fgLlts kl/of]hgfsf] ?kdf k|:tfj ul/Psf] 5 . xNngrf]s–
rfkfsf]6 ;8s, ljhok'/–dfFem8fF8f /8s, tfnrf]s–a]ugf; ;8s / l;;'jf–/fhfrf}tf/f ;8s v08x¿sf]
;DefJotf cWoog ul/Psf] 5 . o; kl/of]hgf cGtu{t tfnrf]s–a]ugf; ;8ssf] lj:t[t kl/of]hgf k|ltj]bg
klg tof/ ePsf] 5 .

2.2.7. kf]v/f–bdf}nLnfO{ d]ufl;l6sf] ?kdf ljsf; ug{ /0fgLlts kl/of]hgfsf] klxrfg,


;DefJotf cWoog tyf k|d'v k"jf{wf/ kl/of]hgfsf] lj:t[t O{lGhlgol/Ë l8hfOg tof/L,
;g\ @)!*
zx/L ljsf; tyf ejg lgdf{0f ljefun] of] kl/of]hgf /fi6«sf] ;ft k|b]zdf d]uf l;l6 ljsf; ug]{ /fli6«o
gLlt cg';f/ ;~rfng u/]sf] xf] . o; kl/of]hgfsf] cWoog If]qdf kf]v/f n]vgfy dxfgu/kflnsf,
z'Snfu08sL gu/kflnsf, Jof; gu/kflnsf / DofUb] ufpFkflnsf /x]sf 5g\ . o; If]qdf kf]v/f
dxfgu/kflnsfsf] e"ldsf Joj;fo, pBf]u / ;"rgf tyf ;~rf/ s]Gb|sf] ?kdf /xg] atfOPsf] 5 . d]ufl;l6
If]qsf] bL3{sfnLg ;f]r æ;kmf, xl/t tyf ;d[4 kf]v/f bdf}nL If]qÆ eg]/ to ul/Psf] 5 . o;sf] nIo
æ;fxl;s ko{6g / jftfj/0fLo bLuf] d]ufl;l6 If]qsf] k|a4{gåf/f cfly{s ?kdf ;d[4 Pjd\ k|fs[lts ?kdf
bLuf] xl/t zx/ ;'lglZrt ug]{Æ /x]s]f 5 .

o; cWoog cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] n]vgfy If]qdf a:tL ljsf; ug]{ k|:tfj ul/Psf] 5 . To;}
u/L n]s;fO8, Go"/f]8 tyf tfn rf]ssf] pQ/L k"j{ If]qx¿df Jofj;flos / ldl>t e"–pkof]u ul/g' kg]{
pNn]v ul/Psf] 5 . ;]tL gbLsf] lsgf/ Pjd\ x]Dhf If]qdf s[lif pkof]usf] nflu k|:tfj ul/Psf] 5 . ;"rgf
tyf ;~rf/ k|ljlw ljsf; / ljkb\ hf]lvd Go"gLs/0f tyf Joj:yfkgsf] nflu ljleGg /0fgLlts ultljlwx¿
klg o; cWoogaf6 k|:tfj ul/Psf] 5 .

o; kl/of]hgf cGtu{t d]ufl;l6 If]qsf] nflu cfjZos kl/of]hgfx¿sf] klxrfg u/L ;"rL k|:t't ul/Psf] 5
. ;f] dWo] # j6f k|fylds kl/of]hgfx¿sf] 5gf}6 u/L lj:t[t O{l~hlgol/Ë l8hfOg klg tof/ ul/Psf] 5 .
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] nflu j8f @%, x]Dhfdf If]qLo s[lif pkh ;+sng tyf k|zf]wg s]Gb|sf] k|:tfj
ul/Psf] 5 .

16
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

3. kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r


kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Ldf
k|:t't ljrf/x¿, ;xefuLx¿ aLrsf] 5nkmn, ljifolj1x¿sf] ;'emfj tyf k/fdz{sf] ;fy} kf]v/fsf] ljBdfg
j:t'l:yltsf] cfwf/df ljsf;sf ;Defjgf / gu/jf;Ln] rfx]sf] cj:yfnfO{ dWo gh/ ub}{ ækf]v/f @!))Æ
sf] bL3{sfnLg ;f]r b]xfo adf]lhd k|:tfj ul/Psf] 5 .

æ;'Gb/, ;'/lIft, ;d'Ggt kf]v/fÆ


3.1. kl/efiff
;'Gb/ : …;'Gb/ zx/Ú zAbfjnLn] kf]v/fsf] e"–k|fs[lts ;f}Gbo{sf] ;+/If0f / ;Djw{g, ;fF:s[lts Pj+ hftLo
ljljwtfsf] ;Ddfg Pj+ k|j4{g tyf Jojl:yt zx/L ljsf;sf] kmn:j¿k k|fKt x'g] gu/sf] lrl6Ss, ;kmf /
dgf]/d :j?knfO{ O+lut ug{ vf]h]sf] 5 .

;'/lIft : …;'/lIft zx/Ú zAbfjnLleq kf]v/fsf] ef}ule{s ;Dj]bgzLntf tyf ljkb\ / hnjfo' kl/jt{ghGo
hf]lvdsf] pRr ;DefjgfnfO{ Wofgdf /fVb} ul/g] ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf; tyf Joj:yfkg, ;fdflhs
;'/Iffsf] k|Tofe"lt Pj+ ;f+:s[lts ;lxi0f'tf tyf ;fdflhs ;b\efj / ;xcl:tTjsf] cjwf/0ff cGte{"t 5.

;d'Ggt : …;d'Ggt zx/Ú sf] ;+sygn] bIf, Odfgbf/ Pj+ k|lta4 dfgj ;+;fwgsf] pRrtd Joj:yfkgåf/f
;dfj]zL, ljljwLs[t Pj+ gjk|jt{gfTds cfly{s ljsf;sf dfWodaf6 xfl;n ul/Psf] cfgGbdo zx/sf]
5ljnfO{ lrlqt ug{ vf]lhPsf] 5 . o;leq j[Qfsf/ tyf xl/t cy{tGq (Circular and Green Economy)
sf] clwstd k|j4{g, k"jf{wf/ ;~hfn tyf ;lGgs6tf (Connectivity) tyf ljsf; k|ltkmnsf] ;dGoflos
ljt/0f h:tf cjwf/0ff ;dflji6 5g\ .

dfly lbOPsf] kl/efifsf] dd{leq /x]sf d'Vo zAbfjnLx?nfO{ tn lrqdf b]vfOPsf] 5 .

k|fs[lts ;f}Gbo{ ;dfj]zL ;dfj]zL Pjd\ ljljlws[t


;'/lIft

;Dd'gt
;'Gb/

;f+:s[lts ;Dkbf tyf ;dtfd"ns cfly{s ljsf;


ljljwtf ljkb\ tyf hnjfo' xl/t cy{Joj:yf
:jR5tf kl/jt{g pTyfgzLn j[Qfsf/ cy{Joj:yf
sd sfa{g pT;h{g k"jf{wf/ ;+:yfut ;Ifdtf Pjd\
v'nf If]q ;+/If0f ;Eo ;dfh ;antf
Aoal:yt zx/Ls/0f ;f+:s[lts ;lxi0f'tf nufgL tyf Joj;fod}qL
;fdflhs ;xcl:tTj jftfj/0f
{ cfgGbdo jftfj/0f
;'zf;g
k"jf{wf/ ;~hfn tyf
;lGgs6tf -sg]lS6le6L_
pTk|]/0ff tyf gjk|jt{g
(Incentive &
Innovation)

17
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

3.2. lgb]{zs l;4fGt


kf]v/f dxfgu/nfO{ ;'Gb/, ;'/lIft / ;d'Ggt zx/ agfpg] bL3{sfnLg ;f]+rnfO{ b]xfosf dfGotfx?n] dfu{bz{g
u/]sf 5g\

!_ of]hgfa4 9+uaf6 ul/Psf] ;'Jojl:yt zx/L ljsf; g} zx/sf] ;f}Gbo{, ;'/Iff / ;d'Ggltsf] k|yd
k|:yfgljGb' xf] eGg] cjwf/0ffnfO{ cfTd;ft\ ub}{ kf]v/fsf] k|fs[lts tyf ;f+:s[lts ;Dkbfsf] ;+/If0f,
ljkb\ tyf hnjfo' kl/jt{g–pTyfgzLn ejg Pj+ ef}lts ;+/rgf, k"jf{wf/ ;Ghfn tyf ;lGgs6tf Pj+
zx/L ;'zf;gnfO{ s]G›Lo k|fyldstfdf /flvg]5 .
@_ ;dfj]zL, ;dGoflos Pj+ ljljwLs[t cfly{s ljsf;sf cj;/x?sf] ljsf; / lj:tf/ ljgf zx/sf]
;d'Gglt ;Dej 5}g eGg] csf]{ :yflkt dfGotfnfO{ of] bL3{sfnLg ;f]+r tyf cfly{s ljsf; of]hgfn]
cfTd;ft\ u/]sf] 5 . of] ;f]+rnfO{ ;fsf/ kfg{sf lgldQ nufgL tyf Joj;fod}qL jftfj/0fsf] k|j4{g,
;/sf/sf] ljj]sk"0f{ lgodg tyf k|f]T;fxg, gjk|jt{g Pj+ j[Qfsf/ Pj+ xl/t cy{gLlt h:tf gjLg Pj+
cfw'lgs cjwf/0ffx?nfO{ cjnDjg ul/Psf] 5 .
#_ To;}u/L gful/s ;r]tgf tyf lhDd]jf/Laf]w, ;fdflhs ;b\efj, ;lxi0f'tf Pj+ ;x-cl:tTj, ;defj /
;dfg'e"lt h:tf dfgjLo d"No / dfGotfx?sf] cfGtl/sLs/0f tyf ;+:yfutLs/0f ljgf xfd|f] ck]Iff /
rfxgfadf]lhd kf]v/fsf] ¿kfGt/0f ;Dej gx'g] ePsf] x'Fbf oL dfGotfx?nfO{ ;d]t k|:t't bL3{sfnLg
;f]+r tyf cfly{s of]hgfn] pRr :yfg lbPsf] 5 .

3.3. ;dli6ut nIo tyf p2]Zo


nIoM o; bL3{sfnLg ;f]rnfO{ jf:tljstfdf kl/0ft ug{sf] nflu zx/sf] ljBdfg cfly{s l:ylt, k"jf{wf/
ljsf;sf] cj:yf, zx/L ;'/Iff tyf ;'zf;gsf If]qdf pNn]vgLo ;'wf/ u/L kf]v/f dxfgu/nfO{ d'n'ss} dfq
geO{ cGt/f{li6«o :t/s} ;'Gb/, ;'/lIft tyf ;d'Ggt zx/sf ?kdf :yflkt ul/g]5 .

plNnlvt nIo k|flKtsf nflu b]xfosf p2]Zox¿ lgwf{/0f ul/Psf] 5 M

1. zx/sf] cfly{s ljsf;sf] rl/qnfO{ ljljwLs[t, ;dfj]zL tyf ;dGoflos agfO{ cfly{s j[l4sf] ultnfO{
tLj| agfpg] .
2. zx/L ejg tyf k"jf{wf/ ;+/rgfnfO{ ;'/lIft tyf ;'Jojl:yt agfpFb} zx/L ;]jf tyf ;'ljwfdf
zx/af;Lx¿sf] ;xh kx'Fr :yflkt ug]{ .
3. zx/sf] k|fs[lts ;f}Gbo{ tyf ;fF:s[lts ;Dkbfsf] ;+/If0f tyf ;Da4{g u/L kf]v/f dxfgu/nfO{ bLuf]
ko{6sLo uGtJosf ?kdf :yflkt ug]{ .
4. gu/ tyf gu/af;Lx¿df ;fdflhs ;b\efj, ;lxi0f'tf Pjd\ ;xcl:tTjsf] ljsf; u/L kf]v/f dxfgu/nfO{
Ps cfbz{ gu/sf ?kdf k|ltli7t ug]{ .
5. zx/sf] ;j{tf]d'vL ljsf; / ;d'Ggltsfnlu cfjZos gLlt tyf sfg"gsf] th'{df, ;+:yfut ;+/rgfsf]
lgdf{0f tyf ;Ifd Pjd\ pTk|]l/t dfgj ;+zfwgsf] ljsf; u/L zx/L ;'zf;g k|Tofe"t ug]{ .

18
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

3.4. ljifout nIo, p2]Zo tyf /0fgLlt


plNnlvt ;dli6ut nIo tyf p2]ZonfO{ sfof{Gjogdf n}hfgsf nflu zx/L ljsf;sf ljleGg cfofdx¿
cGtu{t /x]/ b]xfo adf]lhd ljifout nIo, p2]Zo tyf /0fgLltx¿ tof/ ul/Psf] 5 . o; qmddf xfnsf]
cj:yf tyf ef]Ug'k/]sf ;d:of tyf r'gf}tLx¿sf] ljZn]if0fsf ;fy} pknAw cj;/ Pjd\ ;Defjgfx¿ / tL
r'gf}tLx¿ ;lxt a9\bf] hgck]Iffsf] ;Daf]wg ug{sf nflu cjnDag ul/g] ;dfj]zL, pTyfgzLn / bLuf]
/0fgLlts pkfox¿sf af/]df ljj]rgf ul/Psf] 5 .

3.4.1. cfly{s ljsf;


kf]v/f dxfgu/kflnsfdf cfly{s ljsf;sf r'gf}tL tyf cj;/x? lgDg /x]sf 5g\ :

r'gf}tL
 ;a}h;f] pBf]u tyf Joj;fo lghL If]qaf6 g} lj:tf/ ePsf]] / dxfgu/sf] lghL If]qsf] ljsf;df
k|ToIf ;+nUgtf /x]sf] gkfOPsf] .
 ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/Lsf k|of;x?n] cfzftLt ;kmntf xfl;n ug{ g;s]sf] .
 dlxnf, lk5l8Psf jf k5f8L kfl/Psf ;d'bfonfO{ /f]huf/L tyf Joj;fodf ;+nUg u/fpg] k|of;n]
ult lng g;s]sf] . a}+s tyf ljlQo ;+:yfdf o:tf ;d'bfosf] kx'Fr Go"g /x]sf] .
cj;/
 ko{6g, s[lif, kz'kfng, jgdf ;xsf/Lsf] dfWodaf6 /f]huf/L tyf cfly{s ljsf;sf ;Defjgfx?
k|r'/ /x]sf] .
 ICT ;Fu ;DalGwt o'jfnlIft gjk|jt{gfTds cj;/x?sf] ;Defjgf /x]sf] .
 j[Qfsf/ Pj+ xl/t cy{gLltsf] dfWodaf6 kf]v/fsf] k|fs[lts ;f}Gbo{ tyf kof{j/0fsf] hu]gf{ ug'{sf
;fy} cfd ;d'bfosf] hLjg:t/df Jofks kl/jt{g Nofpg ;lsg] cj;/ /x]sf] .

nIoM ;dfj]zL ?kdf /f]huf/L l;h{gf / u/LaL Go"gLs/0faf6 gu/af;Lx¿sf] hLjg:t/df ;'wf/ cfpg]5 .

p2]Zo tyf /0fgLlt


p2]Zo /0fgLlt
p2]Zo != Go"g sfa{g pT;h{g x'g] /0fgLlt !M ko{6ssf] ;+Vof, ko{6sn] ug]{ vr{ tyf ko{6ssf]
ko{6g, s[lif, pBf]u tyf pTkfbg kf]v/f a;fO{df a[l4 ug]{
If]qaf6 kf]v/fsf] cy{tGq j[l4 ug]{ /0fgLlt @M s[lif, kz' tyf jgk}bfj/ Joj;fonfO{ d"No >[+vnfdf
cfwfl/t Joj;foLs/0f ug]{ .
/0fgLlt #M pBf]u tyf Joj;fonfO{ jftfj/0fd}qL agfpFg'sf ;fy}
lj:tfl/t ug]{
p2]Zo @= ;dfj]zL :yfgLo cfly{s /0fgLlt !M ljkGg ;d'bfonfO{ nlIft u/L :yfgLo sRrf kbfy{df
ultljlw j[l4 ug{ of]hgf th'{df ug]{] cfwfl/t n3'pBdtkm{ k|f]T;fxg ug]{ .
/0fgLlt @M :yfgLo ;d'bfosf] k|ToIf ;xeflutfdf kmnkm"n,
t/sf/L, kz'kfng, 8]/L, jgsf] ;xsf/L k|a4{g ug]{ / ljlQo
;+:yf;Fusf] kx'Fr a9fpFg] .
19
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

/0fgLlt #M o'jfx?nfO{ ICT sf] dfWodaf6 gjk|jt{gfTds


(Innovative) Joa;fotkm{ k|f]T;fxg ug]{ .
p2]Zo #= kf]v/f dxfgu/kflnsfnfO{ /0fgLlt !M s[lif, kz'kfngsf] ahf/Ls/0fsf] nflu cfjZos
Jojl:yt k"jf{wf/sf] ;fydf ko{6g k"jf{wf/sf] Aoa:yf ug]{ .
s]Gb|sf] ?kdf ljsf; ug]{ /0fgLlt @M ljBdfg cf}Bf]lus If]qsf] Aoa:yfkgsf] ;fy} gofF
cf}Bf]lus If]qsf] ljsf;sf] nflu ;fj{hlgs tyf lghL If]q;Fu
;fem]bf/L ug]{ .
/0fgLlt #M kof{ko{6g ljsf;sf] nflu cfjZos k"jf{wf/x?sf]
ljsf; tyf lj:tf/ ug]{ .

ck]lIft pknlAw
bLuf] :yfgLo cfly{s ljsf;df ;xof]u / ;xhLs/0fsf] nflu kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ;fj{hlgs tyf lghL
If]qsf] ;xeflutfdf :yfoL ;+oGqsf] ljsf; ePsf] x'g]5 . :yfgLo of]hgf tyf sfo{qmddf pQm ;+oGqaf6
tof/ ul/Psf] sfo{qmd nfu" eO{ :yfgLo zf;gsf] k|efjsfl/tf clea[l4 ePsf] x'g]5 . sfo{qmddf lghL tyf
;fj{hlgs If]qaf6 kf/:kl/s of]ubfg tyf nufgLsf] jftfj/0f tof/ x'g]5 . s[lif k|zf]wg tyf Joj;fo
ljsf;df j:t' tyf ;]jfsf] d"No >[+vnf k|a4{g eO{ cfd pkef]Qmfsf] lxt ePsf] x'g]5 . ;xsf/L, a}+s tyf
ljlQo ;+:yfsf] kx'Frdf a[l4 ePsf] x'g]5 . dlxnf tyf k5f8L k/]sf] jf k5f8L kfl/Psf] ju{sf] nflu cfo
cfh{g tyf /f]huf/Lsf cj;/x?sf] a[l4 ePsf] x'g]5 .

3.4.2. k"jf{wf/ tyf zx/L ljsf;


r'gf}tL tyf cj;/
kf]v/f dxfgu/kflnsfdf k"jf{wf/ tyf zx/L ljsf;df ePsf d'Vo r'gf}tLx¿ o; k|sf/ /x]sf 5g\ M

 zx/Ls/0fsf] cg'kftdf ef}lts k"jf{wf/x?sf] ljsf; Go"g /xg'


 ;fj{hlgs tyf JolQmut hUufsf] clgolGqt v08Ls/0fsf] ;fy} cAoal:yt ejg lgdf{0f
 ;fj{hlgs ejg tyf k"jf{wf/df ;a} ju{ -dlxnf, czQm, afnaflnsf tyf h]i7 gful/s_ sf]
cfjZostfnfO{ Wofgdf /fvL gagfOPsf]
 zx/L ljsf; of]hgfsf] cefj jf sfof{Gojgsf] sdhf]/Ln] ubf{ cJojl:yt a:tL ljsf; eO{/x]sf]

o;} ;Gbe{df dxfgu/kflnsfdf pknAw cj;/x¿ o; k|sf/ /x]sf 5g\ M

 dxfgu/kflnsfsf] gofF hf]l8Psf gu/kflnsf tyf uflj;df Jojl:yt a:tL ljsf; ug{ ;lsg]
 kf]v/f dxfgu/kflnsf u08sL k|b]zsf] pQ/ blIf0f k}mlnPsf] ljsf; cIfsf] s]Gb| x'g'
 kf]v/f dxfgu/kflnsf jl/kl/sf] a[xQ/ If]qdf l/Ë/f]8 lgdf{0f ePdf xfn s]lGb|t hg;+VofnfO{
kf]v/fsf] afx\oIf]qdf Joj:yfkg ug{ ;lsg]
 kf]v/fsf] k|fs[lts le/fnf]kgfn] ubf{ cfsfz] kfgLsf] axfj tyf Aoa:yfkg t'ngfTds ?kdf ;xh
/x]sf]

nIo, p2]Zo tyf /0fgLlt

20
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

nIoM ljZjJofkL 9fFrfsf] (Universal design) k"jf{wf/ ljsf; u/L ;xh, ;'ljwfo'Qm, Jojl:yt, ;xeflutfdf
cfwfl/t zx/L ljsf; ug]{ .

p2]Zo tyf /0fgLltM


p2]Zo /0fgLlt
p2]Zo != ;/lns[t / ;'ljwfo'Qm /0fgLlt !M :yflgo e"–pkof]u gLlt lgdf{0f ul/ hf]lvd ;+j]bgzLntf
jftfj/0fd}qL zx/Ls/0fsf] ;d]tnfO{ b[li6ut u/L sfo{of]hgf agfpg] .
ljsf; ug]{
/0fgLlt @M oftfoft Pjd\ cGo k"jf{wf/sf] cWoog tyf of]hgfdf
cfwfl/t e"–pkof]u / k"jf{wf/ ljsf;df nufgL k|a4{g ug]{ .
/0fgLlt #M ef}lts ;+/rgf tyf k"jf{wf/ lgdf{0fdf ljkb\ hf]lvd
k|lt/f]wfTds pkfox¿sf] cjnDag ug]{ .
p2]Zo @= Jojl:yt k|s[ltd}qL /0fgLlt !M a:tL ljsf; lgodfjnLx¿nfO{ jf:tljs sfof{Gjog txdf
cfjf; of]hgf nfu' ug]{ k'¥ofO{ a:tL ljsf;sf] ;xh jftfj/0f tof/ ug]{ .
/0fgLlt @M gofF a;f]af; If]q ljsf;df zx/ ;f}GboL{s/0f, u'0f:t/
;]jf / ;'ljwfsf] Go"gtd dfkb08 sfod ug]{ .
/0fgLlt #M hf]lvd ;+j]bgzLn :yfgsf j:tLx?sf] nflu ;'/lIft
:yfgdf Plss[t j:tL ljsf; ug]{ .
p2]Zo #= gful/sd}qL /0fgLlt !M :yfgLo ;d'bfosf] k|ToIf ;xeflutfsf] cfwf/df design
pTyfgzLn k'jf{wf/sf] ljsf; thinking process canDag u/L ;fgf ;fd'bflos k"jf{wf/x?sf]
ug]{ ljsf; ug]{ .
/0fgLlt @M k"jf{wf/ lgdf{0fdf ljkb\ tyf hnjfo' pTyfgzLntfsf nlfu
cfjZos dfkb08 cjnDag ug]{ .
/0fgLlt #M gu/kflnsfleq tyf cGt/ If]lqo txdf k|d'v oftfoft
;~hfn Pjd\ vfg]kfgL, 9n tyf ljB'tsf] utility corridor Joj:yfkg
ug{ k|b]z / ;+3Lo ;/sf/;Fu ;xsfo{ ug]{ .

ck]lIft pknlAw
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf ef}lts ;+/rgf tyf k"jf{wf/x¿ ljkb\ hf]lvd k|lt/]wfTds ePsf], ;a} ju{sf
hgtfsf] nflu pko'Qm (universal design) dfkb08 kfngf u/]sf] / hf]lvd ;+j]bgzLn e"–pkof]u of]hgfdf
cfwfl/t a:tL ljsf; ePsf] x'g]5 .

3.4.3. jftfj/0f, ljkb\ Joj:yfkg tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ng


r'gf}tL tyf cj;/
jftfj/0f, ljkb\ Joj:yfkg tyf hnjfo' kl/jt{gsf] ;Gbe{df kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ePsf d'Vo r'gf}tLx¿
o; k|sf/ /x]sf 5g\ M

 cf}Bf]uLs/0f tyf a9\bf] ;jf/L ;fwgsf] k|of]un] jfo'÷ Wjlg, hn k|b'if0f a9\b} u/]sf]
 cj}1flgs tj/n] vf]nf÷ gbLaf6 vfgLhGo kbfy{ pTvgg ul/Psf]

21
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

 jftfj/0f ;+/If0fk|lt k/Dk/fut ;+:sf/÷;+:s[ltdf x|f; cfPsf]


 e"–ueL{o hf]lvdnfO{ pk]Iff u/L hyfefjL ejg lgdf{0f / jg ljgfz eO{/x]sf]

To;} u/L gu/kflnsfdf ePsf jftfj/0f, ljkb\ Joj:yfkg tyf hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL cj;/x¿ o;
k|sf/ /x]sf 5g\ M

 k|s[ltdf cfwfl/t kof{ko{6gsf] dxTjaf/] cfd gful/s hfu?s x'Fb} cfPsf]


 k|fs[lts ;Dkbf ;+/If0fsf of]hgfx¿sf] th'{dfdf dxfgu/kflnsfn] hf]8 lbOPsf]
 ;xeflutfd"ns jg ;+/If0f tyf Joj:yfkg cEof; ePsf]n] sfj{g ;l~rtL j9fpg ;lsg]
 hnjfo' kl/jt{gsf c;/x¿ Go"gLs/0f / cg's'ngsf sfo{qmd ;~rfngaf6 bLuf] ljsf; nIo
xfl;n x'g'sf ;fy} cGt/f{li6«o ljQLo ;xof]u k|fKt ug{ ;lsg]

nIoM j}slNks pmhf{ ;lxtsf] h}ljs ljljwtfn] el/k"0f{ k|b'if0f /lxt ;'/lIft zx/ lgdf{0f x'g]5 .

p2]Zo tyf /0fgLlt


p2]Zo /0fgLlt
p2]Zo != jftfj/0fk|lt ;+j]bgzLn /0fgLlt !M jftfj/0f ;+j]bgzLn If]qsf] jl/kl/ buffer If]qsf]
;dfhsf] lgdf{0f ul/g] k|fjwfg u/L k|s[ltdf kg]{ gsf/fTds c;/sf] Go"gLs/0g ug]{
/0fgLlt @M ;fdflhs ;Eotf emNsfpg] kfs{ tyf v'nf :ynx¿sf]
l8hfOgsf] Go"gtd dfkb08 tof/ u/L nfu' ug]{
/0fgLlt #M ;+3Lo ;+/rgf cg';f/ hnjfo' kl/jt{gsf] k|efj
Go"gLs/0f ug{ cg's"ng sfo{qmd tof/ u/L nfu' ug]{
p2]Zo @= kmf]xf]/d}nfsf] Plss[t /0fgLlt !M k|efjsf/L tyf bIf ?kdf kmf]xf]/d}nfsf] ;Íng /
?kdf ;d'lrt Joj:yfkg x'g] Joj:yfkgsf] lgofds sfof{Gjog ug]{
/0fgLlt @M 3/fo;L, Jofj;flos tyf cf}Bf]lus kmf]xf]/d}nfsf]
k'gMk|of]u dfkm{t j[Qfsf/ cy{Aoa:yf (Circular Economy)
nfO{ k|f]T;fxg ug]{
/0fgLlt #M kmf]xf]/d}nfsf] lgisf;g tyf Aoa:yfkgdf ;d'bfosf]
e"ldsfnfO{ a9L k|efjsf/L tyf lhDd]jf/o'Qm agfpg]
p2]Zo #= jfo'–k|b'if0f lgoGq0fsf /0fgLlt !M ;3g zx/L ljsf; / ldl>t e"–pkof]usf] k|a4{g u/L
nflu ;jf/L;fwg tyf pBf]udf df]6/rflnt (motorized) oftfoftsf] ljsNkdf ;fOsn / k}bn
jftfj/0fd}qL k|ljlwsf] k|of]u x'g] ofqfsf] k|f]T;fxg a9fpg]
/0fgLlt @M ljB'tLo ;fj{hlgs oftfoft tyf lghL ;jf/L
;fwgx?nfO{ k|f]T;fxg ug]{
/0fgLlt #M pBf]ux?nfO{ jftfj/0f dfkb08 clgjfo{ ?kdf kfngf
u/fpg] ;+oGqsf] ljsf; ug]{ .

ck]lIft pknlAw

22
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

jftfj/0f ;+/If0f ;DaGwL gLltut Joj:yf, lgodgsf/L ;+oGq tyf ;+/rgfsf] ljsf; ePsf] x'g]5, ;Dk"0f{
:yfgLo txdf kmf]x/ Joj:yfkg tyf k|zf]wgsf k"jf{wf/ ljsf; ePsf] x'g]5, jfo' k|b"if0f xflgsf/s txeGbf
sd /xg]5, jftfj/0f :jR5tf ;DaGwL hgr]tgf ljsf; ePsf] x'g]5, k|fs[lts ;|f]tsf] k"0f{ ?kdf ;+/If0f
ePsf] x'g]5 . hnjfo' cg's"ng of]hgf tof/ tyf sfo{fGjog ePsf] x'g]5 .

3.4.4. ;fdflhs ljsf;


r'gf}tL tyf cj;/
;fdflhs If]q cGtu{t lzIff, :jf:Yo, ;+:s[lt, Pjd\ n}lËs ;dfgtf tyf ;dflhs ;dfj]zLs/0f cflb If]qx¿
kb{5g\ . o;sf r'gf}tLx¿ o; k|sf/ /x]sf 5g\ M

 ;Lldt ;|f]t ;fwgåf/f ;~rflnt ;fd'bflos ljBfnok|ltsf] ljZj;gLotfdf sdL ePsf] tyf lghL
ljBfno ;~rfng k|0ffnLnfO{ ;xeflutfd"ns / ;/sf/sf] k"/s k|0ffnLsf ¿kdf Jojl:yt ug{
g;lsPsf]
 kof{Kt ;+Vofdf :jf:Yo ;+:yfx¿ ;~rfng ePtfklg gful/sx¿åf/f cfˆgf] :jf:YonfO{ a]jf:tf
ul/Psf], cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf pkof]udf sdL, ;/sf/L c:ktfnaf6 ljz]if1, lgbfgfTds ;]jfx¿
pknAw u/fpg g;lsPsf] sf/0fn] gful/ssf] :jf:Yo ;]jfdf lghL vr{ a9]sf]
 a9\bf] zx/Ls/0f / ablnFbf] hLjgz}nLsf] sf/0f cfd gful/sdf cfxf/–Jojxf/ (Food Habit) /
:jf:Yo ;DalGw ;r]tgfdf sdL ePsf]
 o'jfx¿df pd]/ cg';f/sf] ;Ddfgdf sdL, a]/f]hufl/tf, Jojxfl/s / g}lts lzIff Pjd\ ;fdflhs
pQ/bfloTjsf] af]w gePsf]
 cfly{s tyf ;fdflhs hLjgdf ;f/e"t n}lËs ;dfgtf sfod gePsf]

;fdflhs If]qdf /x]sf cj;/x¿ o; k|sf/ 5g\ M

 lzIff;Fu hf]l8g] k|fs[lts ;|f]t ;fwg tyf /}yfg] 1fg, ;Lk / k|ljlw pkof]usf] k|r'/ ;Defjgf ePsf],
 k|fljlws tyf Jofj;flos ;Lkk|lt o'jfsf] cfsif{0f /x]sf]
 ljb]lzg] o'jfx¿af6 lelqg] ljk|]if0fn] /fli6«o cy{tGqdf ;xof]u k'Ug'
 ckfËtf ePsf JolQmx¿ :jod\ lqmofzLn eO{ ;+ul7t x'g'

nIoM ;j{ ;'ne, u'0f:t/Lo lzIff / :jf:Yodf kx'Fr ePsf] ;dfj]zL ;dfhsf] lgdf{0f x'g]5 .

p2]Zo tyf /0fgLlt


p2]Zo /0fgLlt
p2]Zo != ;fdflhs, ;+j]ufTds, /0fgLlt !M ;fd'bflos ljBfnox¿nfO{ cGt/f{li6«o :t/df
g}lts bIftf ;lxtsf] gj– ?kfGt/0f ug]{
k|jt{gfTds, k|lt:kwf{Tds,
pTkfbgzLn lzIff k|bfg ug{] /0fgLlt @M :yfgLo, /fli6«o / cGt/f{li6«o >d ahf/sf] dfunfO{
;Saf]wg ug]{ hgzlQm pTkfbg ug{ dxfgu/åf/f ljZjljBfno
;~rfng ug]{

23
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

/0fgLlt #M ;a} ljBfno tyf ;/sf/L Pjd\ ;fdflhs ;+3;+:yfx¿


ckfËd}qL agfpg] / Ifdtf cg';f/sf] pRr lzIff ;'lglZrt ug]{
p2]Zo @= pTkfbgzLn gful/s tof/ /0fgLlt !M ;a} pd]/sf hgtfsf] nflu ljljw ;fd'bflos ;]jf
ug{ u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf k|bfg ug]{ tyf sfo{qmdsf] k|fjwfg ug]{
/0fgLlt @M lgz'Ns cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf j8f :t/af6g} k|bfg
ug]{
/0fgLlt #M k|b]z, ;+3Lo ;+/rgf tyf lghL :jf:Yo ;+:yfx¿sf]
;xsfo{af6 :jf:Yo ladf, lg/f]wfTds (preventive) /
pkrf/fTds (curative) ;]jf pknAw u/fpg]
p2]Zo #= kf]v/f dxfgu/kflnsf /0fgLlt !M dlxnfx¿sf] 1fg, ;Lk / Ifdtfsf] k|a4{g / pRr
leqsf ;a} ;+/rgfleq hg;f+lVos d'NofÍg / ;dfg Hofnfsf] ;'lglZrttf ;lxt cfTdlge{/tfdf
cfwf/df dlxnf, ckfËtf ePsf hf]8 lbg]
JolQm / ;LdfGts[t ;d'bfosf] /0fgLlt @M ;a} k|sf/sf ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] xs clwsf/
lg0ff{os txdf -##Ü dlxnf ;lxt_ ;+/If0f ug{ cfjZos gLlt lgd{f0f u/L k|efjsf/L sfo{fGjog ug]{
;xeflutf ;'lglZrt ug]{]

ck]lIft pknlAw
cfly{s, ;fdflhs tyf ef}uf]lns ¿kn] k5fl8 k/]sf gful/sx¿nfO{ ;sf/fTds lje]b / cf/If0fsf] dfWodaf6
/fhg}lts, ;fdflhs / k|zf;lgs If]qdf ;xeflutfd"ns ;dfj]zL ljsf; ePsf] x'g]5 . ;+Vofsf] cfwf/df
lg0ff{os txdf dlxnfsf] ;xeflutf sfg"gdf g} ;'lglZrt ePsf] x'g]5 .

;a} gful/sn] cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf lgMz'Ns k|fKt u/]sf x'g]5 / ;fy} :jf:Yo ;]jfx¿ ;]jfu|fxLd'vL tyf
gful/sd}qL x'g]5 .

;a} afnaflnsfsf] nflu cfwf/e"t lzIffdf k+x'Fr j[l4 ePsf] x'g]5 tyf Jofj;flos ;Lkd"ns tflnd tyf
sfo{qmdsf] Joj:yf ePsf] x'g]5 .

3.4.5. ;'zf;g
r'gf}tL tyf cj;/
;'zf;gsf] ;DaGwdf kf]v/f dxfgu/kflnsfdf ePsf r'gf}tLx¿ o; k|sf/ /x]sf 5g\ M

 g}ltstf, ;bfrfl/tf tyf sfd k|lt hjfkmb]lxtfsf] sdL


 ;/sf/L s[ofsnfkdf kf/blz{tfsf] sdL
 dxTjsf+IfL of]hgf tyf sfo{qmd cg';f/sf] >f]t ;fwgsf] sdL
 sd{rf/Lsf] cj}1flgs sfo{;Dkfbg d'Nof+sg k|0ffnL
 ;f+u7lgs ;+/rgf cg';f/ hgzlQm Jojyfkg ug{ g;Sg'

;'zf;g / ;+:yfut ljsf;df /x]sf cj;/x¿ o; k|sf/ /x]sf 5g\ M

 gful/sn] cfkm\gf] 3/b}nf]d} ;/sf/L ;]jf / ;'ljwf kfpg] cj:yf l;h{gf x'g'
 ;/sf/sf] sfd sf/afxLdf gful/s :t/af6 lgu/fgL ug{ ;Sg] jftfj/0f tof/ x'g'

24
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

 ljsf; sfo{qmdsf] dfudf cTolws j[l4 x'g' / hgtfsf] k|ToIf ;xeflutfdf :yfgLo of]hgf th{'df
/ sfof{Gjog x'g'
 :yfgLo ;/sf/n] cfˆgf] If]qdf sfg'g lgdf{0f ug]{ / sfof{Gjog ug]{ dxTjk"0f{ cj;/ k|fKt x'g'

nIoM kf/bzL{, hjfkmb]xL, ;xeflutfd"ns ;an k|zf;g dfkm{t ;xh / u'0f:t/Lo ;]jf k|bfg u/L gful/s
;Gt'i6L k|Tofe"t u/fpg] 5 .

p2]Zo tyf /0fgLlt


p2]Zo /0fgLlt
p2]Zo != ;fj{hlgs ;]jf u'0f:t/Lo /0fgLlt !M gful/sn] k|fKt ug]{ ;]jfx¿af/] cfjZos ;"rgf k|jfx
/ kx'Frof]Uo agfpg' tyf ;xeflutfd"ns gLlt, of]hgf lgdf{0f tyf sfof{Gjog ug]{ .
/0fgLlt @M n}+lus ;dfgtf, ;dfj]zLs/0f, tyf k|ljlwsf] pRrtd
k|of]u ub}{ ;+:yfut Ifdtf a9fpg] .
/0fgLlt @M n}+lËs ;dfgtf tyf;dfj]zLs/0fsf] k|efjsfl/tf
clea[l4sf] nflu ;+:yfut Ifdtf a9fpg] .
p2]Zo @= ;fj{hlgs cfo / JoonfO{ /0fgLlt !M ;"rgf k|ljlwdf cfwfl/t ljQLo Joj:yfkg k|0ffnLsf]
Jojl:yt, kf/bzL{ / cg'dfgof]Uo ;'b[9Ls/0f ug]{ .
agfO{ ljsf; k|lqmofnfO{ k|efjsf/L /0fgLlt @M cfGtl/s lgoGq0f / n]vfkl/If0fnfO{ ljZj;gLo tyf
t'Nofpg]] k|efjsf/L agfpg] .
/0fgLlt #M cfDbfgL vr{sf] ;fj{hlgs n]vfkl/If0f ug]{ .
p2]Zo #= sfo{;Dkfbgdf cfwfl/t /0fgLlt !M sfol{\jj/0f, sfo{ef/ / lhDd]jf/Lsf] cfwf/df
j}1flgs d'Nof+sg dfkm{t sd{rf/LnfO{ sd{rf/LnfO{ plrt ;'ljwf k|bfg ug]{ .
sfdk|lt pQ/bfoL agfpg] /0fgLlt @M sfo{;Dkfbg d'NofÍgsf cfwf/df sd{rf/LnfO{ k'/:sf/
/ b08 Joj:yf ug]{ .
/0fgLlt #M pQ/bfoL, Ifdtfjfg / k|ljlwd}qL sd{rf/L ;+oGqsf]
ug'{sf ;fy} sd{rf/Lx?df ;bfrfl/tf, Odfgbf/Ltf / g}ltstfsf]
ljsf; ug]{ .

ck]lIft pknlAw
cfd hgtfsf] Gofodf ;xh, ;/n / ldtJooL kx'Fr sfod ePsf] x'g]5 / hgtfn] ;/n, ;xh / 5l/tf] ;]jf
k|fKt u/]sf] x'g]5 . ;fy} hgk|ltlglw, kbflwsf/L tyf sd{rf/Lsf] Ifdtf clej[l4 ePsf] x'g]5 .

k|efjsf/L ;]jf k|jfxåf/f ;Lk ljsf; / cfocfh{gsf cj;/nfO{ lj:tf/ ub}{ ul/aL Go"gLs/0fdf 6]jf k'u]sf]
x'g], dft[ lzz' tyf kf]if0fsf] l:yltdf ;'wf/ cfPsf] x'g], ;r]tgf clej[l4 tyf ;zQmLs/0f ;DaGwL
lqmofsnfkdfkm{t\ ;fj{hlgs ;]jfdf ;j{;fwf/0fsf] ;Gt'li6 clej[l4 ePsf] x'g], lk5l8Psf If]q / ju{ klg
ljsf;sf] d"nwf/df ;dflxt ePsf x'g]5g\ .

25
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

4. cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*#_


dfly k|:t't p2]Zo tyf /0fgLlt kl/k"lt{ ug{ cfufdL kfFr aif{df lnOg] sfo{of]hgf lgDg adf]lhd x'g]5 .

4.1. cfly{s ljsf;


p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L
d'Vo ;xfos
p2]Zo != Go"g /0fgLlt !M ko{6ssf] ;+Vof, xf]d:6] k|fjwfg, ;Dkbf If]qsf] ;+/If0f tyf ;f}GboL{s/0f cfiff9 @)&* kf]=d=kf= ko{6g Joj;foL,
sfa{g pT;h{g ko{6sn] ug]{ vr{ tyf Pjd\ /d0fLo 8fF8fx¿df of]uf h:tf ;'ljwf cflbsf] k|a4{g lghL If]q
x'g] ko{6g, s[lif, ko{6ssf] kf]v/f a;fO{df u/L cfltYo k"jf{wf/sf] u'0f:t/ a[l4sf] of]hgf tof/ u/L
pBf]u tyf a[l4 ug]{ lglZrt :yfgdf sfof{Gjog ul/g]5 .
pTkfbg If]qaf6
kf]v/fsf] cy{tGq ljdfg:yn Pjd\ a; kfs{x¿df ko{6g ;"rgf 8]:s :yfkgf cfiff9 @)&* kf]=d=kf= ko{6g ljsf;
j[l4 ug]{ tyf ko{6g ;DalGw ljleGg /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;+3
cleofg ;~rfng ul/g]5 .
kf]v/faf6 ljleGg b]zleqsf / aflx/sf uGtJo :ynx¿df cfiff9 @)*@ ;+3Lo kf]=d=kf=
rf}8f / ;xh ;8sdfu{ tyf xjfO{ sg]lS6lel6af6 kx'Frsf] ;/sf/, k|b]z
;'lglZrttf ul/g]5 . ;/sf/
/0fgLlt @M s[lif, kz' tyf ;xsf/L tyf lghL If]q;Fu ;xsfo{ u/L s[lif pkhsf] cfiff9 @)*) ;xsf/L tyf kf]=d=kf=
jgk}bfj/ Joj;fonfO{ d"No pTkfbg, dfs]{l6Ë / e08f/0f ul/g]5 . lghL If]q
>[+vnfdf cfwfl/t
Joj;foLs/0f ug]{ . Jofj;flos s[lif, kz'kfng, kmnk'mn pTkfbgsf] nflu cfiff9 @)&* kf]=d=kf= a}+s tyf
nufgLdf kx'Fr ;'lglZrt ul/g]5 . ;xsf/L ;+:yf
ko{6g k|a4{g;Fu d"No >[+vnf hf]l8g] ul/ :yfgLo cfiff9 @)&* kf]=d=kf= a}+s tyf
pTkfbgnfO{ k|f]T;fxg ul/g]5 . ;xsf/L ;+:yf

26
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
/0fgLlt #M pBf]u tyf ahf/sf] cfjZostf cg';f/ tyf jftfj/0fLo k|efjnfO{ cfiff9 @)&* kf]=d=kf= Jofkf/ Joj;fo
Joj;fonfO{ jftfj/0fd}qL ;Daf]wg x'g] pBf]ux¿sf] k|a4{g ug{ lgb]{lzsfx? agfO{ ;+3, IDML
agfpFg'sf ;fy} lj:tfl/t nfu" ul/g]5 .
ug]{
s[lif ;DalGw pBf]u tyf Joj;fox¿sf] nflu nufgL cfiff9 @)&* kf]=d=kf= a}+s tyf
;xhLs/0f ul/g]5 . ;xsf/L ;+:yf
p2]Zo @= /0fgLlt !M ljkGg :yfgLo sRrf kbfy{df cfwfl/t Pjd\ ;fgf, 3/]n' tyf n3' cfiff9 @)&* kf]=d=kf= IDML
;dfj]zL :yfgLo ;d'bfonfO{ nlIft u/L pBf]ux¿nfO{ k|f]T;flxt ul/g]5 .
cfly{s ultljlw :yfgLo sRrf kbfy{df
j[l4 ug{ of]hgf cfwfl/t n3' pBdtkm{ ljkGg ju{nfO{ nlIft ul/ :yfgLo pTkfbgsf] Jofkf/af/] x/]s cf=j= kf]=d=kf= Jofkf/ Joj;fo
th'{df ug]{] k|f]T;fxg ug]{ . lgoldt ?kdf tflnd k|bfg ul/g]5 . ;+3

/0fgLlt @M :yfgLo ;/sf/L ;x'lnot, nlIft ju{nfO{ C0fsf] Aoa:yf, ladf x/]s cf=j= kf]=d=kf= a}+s tyf
;d'bfosf] k|ToIf gLlt h:tf ;'ljwfx¿af/] ;r]tgf cleofg ;~rfng ;xsf/L ;+:yf
;xeflutfdf kmnkm"n, ul/g]5 .
t/sf/L, kz'kfng, 8]/L,
jgsf] ;xsf/L k|a4{g ug]{ / nlIft ;d"xx¿nfO{ q]ml86 lj:tf/sf] ;'ljwf lbg x/]s cf=j= kf]=d=kf= a}+s tyf
ljlQo ;+:yf;Fusf] kx'Fr C0fbftfx¿nfO{ pTk|]/s ;'ljwfsf] k|fjwfg ul/g]5 . ;xsf/L ;+:yf
a9fpFg] . :yfgLo ;xsf/Lx¿ jf gu/kflnsf cfk}mn] nlIft ;d"xnfO{ cfiff9 @)&* kf]=d=kf= a}+s tyf
k|ToIf cg'bfg jf ;x'lnot ePsf] C0f ;'ljwf k|bfg ug]{ ;xsf/L ;+:yf
;+oGq tof/ ul/g]5 .
/0fgLlt #M o'jfx?nfO{ ICT gjk|jt{gfTds pBf]u / Joj;fo :yfkgf ;DalGw cfiff9 @)&* kf]=d=kf= kf]paf;+
sf] dfWodaf6 OG6/g]6df cfwfl/t ;"rgf kf]6{n :yfkgf ul/g]5 .

27
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
gjk|jt{gfTds gjk|jt{gfTds Joj;fo d]nf k|To]s b'O{ aif{df cfof]hgf kf}if @)&& kf]=d=kf= kf]paf;++
(Innovative) Joa;fotkm{ ul/g]5 .
k|f]T;fxg ug]{ .
Jofkf/ Joj;fo ug{ mobile app tyf e-commerce cfiff9 @)&* kf]=d=kf= kf]paf;+
x¿sf] k|of]u ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
p2]Zo #= kf]v/f /0fgLlt !M s[lif, kz'kfngsf] s[lif pTkfbg / ahf/nfO{ hf]8\gsf] nflu u|fdL0f ;8s, cfiff9 @)*) kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
dxfgu/kflnsfn ahf/Ls/0fsf] nflu cfjZos /f]kj] tyf o:t} cGo gjk|jt{gfTds k"jf{wf/x¿sf] ljsf;
fO{ Jojl:yt k"jf{wf/sf] Aoa:yf ug]{ . ul/g]5 .
k"jf{wf/sf] ;fydf
ko{6g s]Gb|sf] s[lif pkhsf] Jofkf/ ;'lglZrt ug{ ljleGg :yfgdf xf6 x/]s cf=j= kf]=d=kf=, j8f Jofkf/ Joj;fo
?kdf ljsf; ug]{ ahf/sf] ;~rfng ul/g]5 . ;+3
s[lif tyf jGo pkhx¿sf] nflu zLt e08f/0f, xf]n;]n cfiff9 @)*) kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
tyf v'b|f ;+sng s]Gb|sf] :yfkgf ul/g]5 .
/0fgLlt @M ljBdfg k|b'if0f /lxt pBf]u lgdf{0f ug{ gLlt, lgodfjnL tyf ;+oGq cfiff9 @)&* kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
cf}Bf]lus If]qsf] tof/ ul/ nfu" ul/g]5 .
Aoa:yfkgsf] ;fy} gofF
cf}Bf]lus If]qsf] ljsf;sf] u'0f:t/Lo dfgj ;+zfwg pTkfbgsf] nflu k|fljlws cfiff9 @)&* ;+3Lo kf]=d=kf=
nflu ;fj{hlgs tyf lghL ;+:yfx¿sf] :yfkgf, ;xof]u / k|a4{g ul/g]5 . ;/sf/, k|b]z
If]q;Fu ;fem]bf/L ug]{ . ;/sf/

:yfgLo sRrf kbfy{sf] k|of]unfO{ k|fyldstf lbOg]5 . x/]s cf=j= kf]=d=kf= Jofkf/ Joj;fo
;+3

28
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
/0fgLlt #M kof{ko{6g xfOlsË, /s SnfOlDaË, 6«]lsË, ;fOsn ofqf, r/f cfiff9 @)*) ko{6g kf]=d=kf=
ljsf;sf] nflu cfjZos cjnf]sg cflb ultljlwx¿sf] nflu cfjZos k"jf{wf/ Joj;foL,
k"jf{wf/x?sf] ljsf; tyf lgdf{0f ug{ lghL If]qnfO{ k|f]T;fxfg ul/g]5 . lghL If]q
lj:tf/ ug]{ .
;fj{hlgs :yn tyf ;fd'bflos jgx?df lkslgs :yn cfiff9 @)*) kf]=d=kf= ko{6g Joj;foL,
tyf jg:klt au}Frfsf] :yfkgf ul/g]5 . gLlh If]q

tfnx¿sf] ;+/If0fnfO{ Wofgdf /fvL xflgsf/s k|efj gx'g] x/]s cf=j= kf]=d=kf=
u/L ko{6gsf] k|a4{g ul/g]5 .

4.2. k"jf{wf/ tyf zx/L ljsf;


p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L
d'Vo ;xfos
p2]Zo != /0fgLlt !M :yflgo e"– e"–pkof]u gLlt cg';f/ gu/kflnsfsf] hf]lvd ;+j]bgzLn cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
;/lns[t / pkof]u gLlt lgdf{0f ul/ e"–pkof]u of]hgf th'{df u/L sfof{Gjog ul/g]5 .
;'ljwfo'Qm hf]lvd ;+j]bgzLntf hf]lvd ;+j]bgzLn e"–pkof]u of]hgf cg';f/sf] ljleGg e"– cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
jftfj/0fd}qL ;d]tnfO{ b[li6ut u/L pkof]u If]qsf] nflu a:tL ljsf; tyf ejg lgdf{0f
zx/Ls/0fsf] sfo{of]hgf agfpg] . dfkb08 th'{df u/L nfu' ul/g]5 .
ljsf; ug]{ tf]lsPsf] e"–pkof]u If]qsf] kfngf u/fpg k'/:sf/ / b08 cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
gLlt cjnDag ul/g]5 .
/0fgLlt @M oftfoft Pjd\ k|To]s a:tLdf cfjf;, ljBfno, dgf]/Ghgsf :yfgx¿ tyf cfiff9 @)&( kf]=d=kf=
cGo k"jf{wf/sf] cWoog tyf ahf/x¿ h:tf ;'ljwfo'Qm ldl>t e"–pkof]usf] k|a4{g
of]hgfdf cfwfl/t e"–pkof]u ul/g]5 .
/ k"jf{wf/ ljsf;df nufgL lgwf{l/t e"–pkof]usf] cfwf/df k"jf{wf/ tyf ljsf; cfiff9 @)&( kf]=d=kf=
k|a4{g ug]{ . of]hgfsf] d"NofÍg ul/g]5 .
29
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
dxfgu/kflnsfn] pBf]u tyf Joj;fo h:tf lghL If]q;Fu cfiff9 @)&* kf]=d=kf= lghL pBf]u
;xsfo{ u/L bIf k"jf{wf/ lgdf{0fdf nufgL ug]{5 . Joj;foLx¿
/0fgLlt #M ef}lts ;+/rgf ef}lts k"jf{wf/ -;8s, vfg]kfgL, 9n ;~hfn cflb_ sf] x/]s cf=j= kf]=d=kf=
tyf k"jf{wf/ lgdf{0fdf ljkb\ Ifdtf tyf ;d:ofx¿sf] af/]df lgoldt ?kdf ;dLIff u/L
hf]lvd k|lt/f]wfTds ljsf; of]hgfx¿ agfOg] 5 .
pkfox¿sf] cjnDag ug]{ .
ejg lgdf{0f tyf ef}lts k"jf{wf/nfO{ ljkb\ hf]lvd cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
k|lt/f]wfTds agfpg dfkb08 th'{df u/L nfu' ul/g]5 .
p2]Zo @= /0fgLlt !M a:tL ljsf; ljleGg cfo ;d"xnfO{ ;'ne a;f]af;sf] k|fjwfg x'g] u/L cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
Jojl:yt lgodfjnLx¿nfO{ jf:tljs e"–pkof]u gLlt tyf ljsf; /0fgLlt th'{df u/L nfu'
k|s[ltd}qL cfjf; sfof{Gjog txdf k'¥ofO{ ul/g]5 .
of]hgf nfu' ug]{ a:tL ljsf;sf] ;xh
dWo tyf pRr 3gTjsf a:tL ljsf; ug{sf] nflu of]hgf cfiff9 @)*) kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
jftfj/0f tof/ ug]{ .
th'{df / nufgL lg0f{osf] ;dGjo ul/g]5 .
/0fgLlt @M gofF a;f]af; If]q dxfgu/kflnsfsf] ljleGg If]qsf] ef}lts rl/qnfO{ ljifdtf cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
ljsf;df zx/ ;f}GboL{s/0f, gx'g] u/L ejg lgdf{0f tyf zx/L l8hfOg (urban
u'0f:t/ ;]jf / ;'ljwfsf] design) dfkb08 th'{df u/L nfu' ul/g]5 .
Go"gtd dfkb08 sfod ug]{ .
gofF a:tL ljsf; If]qdf clgjfo{ ?kdf v'nf If]q / ;'Gb/ cfiff9 @)&( kf]=d=kf= lghL If]q
k|fs[lts b[Zo (landscaped areas) sf If]qx¿sf] k|fjwfg
ul/g]5 .
/0fgLlt #M hf]lvd ;'ne a;f]af; lgdf{0fsf] nflu ljleGg lghL tyf u}/ cfiff9 @)*) kf]=d=kf= lghL tyf u};;+
;+j]bgzLn :yfgsf ;/sf/L ;+:yf;Fu ;fe]mbf/L ul/g]5 .
a:tLx¿sf] nflu ;'/lIft

30
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
:yfgdf Plss[t a:tL ;fd'bflos hUuf sf]if (Land Bank) sf] ;DefJotfnfO{ cfiff9 @)*) kf]=d=kf= u}/ ;/sf/L
ljsf; ug]{ . dWogh/ /fvL hf]lvd ;+j]bgzLn If]qdf /x]sf a:tLsf] ;+:yf, lghL If]q
:yfgfGt/0f ul/g]5 .
p2]Zo #= /0fgLlt !M :yfgLo k"jf{wf/ ljsf; of]hgf th'{dfsf] qmddf :yfgLo ;d'bfosf] cfiff9 @)&* kf]=d=kf= k|fb]lzs ef}lts
gful/sd}qL ;d'bfosf] k|ToIf cjwf/0ff tyf ;'emfj ;Íng ug]{ ;+oGq tof/ u/L nfu' k"jf{wf/ ljsf;
pTyfgzLn ;xeflutfsf] cfwf/df ul/g]5 . dGqfno
k'jf{wf/sf] design thinking
ljsf; ug]{ process canDag u/L j8fut of]hgf th'{dfsf] qmddf :yfgLo ef}lts rl/q, x/]s cf=j= j8fx¿ 6f]n ljsf;
k"jf{wf/x¿sf] ljsf; ug]{ . ;d'bfosf cfjZostf tyf plrt kl/jt{gnfO{ cfwf/ dfgL ;+:yf,
:yfgLo ;d'bfosf] ;xeflutf ;'lglZrt ul/g]5 . ;fd'bflos
;d"xx¿
/0fgLlt @M k"jf{wf/ lgdf{0fdf k"jf{wf/ lgdf{0fsf] nflu ;a} ju{sf ;d"x -Ho]i7 gful/s, cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
ljkb\ tyf hnjfo' afnaflnsf, dlxnf, czQm cflb_ d}qL dfkb08 (universal
pTyfgzLntfsf nlfu design guidelines) th'{df u/L nfu' ul/g]5 .
cfjZos dfkb08 cjnDag
dxfgu/kflnsfn] lghL If]q, gful/s ;dfh tyf cfiff9 @)&* kf]=d=kf= lghL If]q,
ug]{ .
lj1x¿;Fu ;xsfo{ u/L gofF tyf k'gM:yflkt k"jf{wf/x¿sf] gful/s ;dfh
nflu plrt k|fljlws ljz]if1tfdf kx'Fr a9fOg] 5 .
/0fgLlt #M gu/kflnsfleq /0fgLlts ;8s ;~hfn tyf utility corridor sf] cfiff9 @)&( kf]=d=kf= ;+3Lo ;/sf/
tyf cGt/ If]lqo txdf Joj:yfkgsf nflu ;+3Lo ;/sf/;Fu ;xsfo{ ul/g]5 .
k|d'v oftfoft ;~hfn Pjd\
vfg]kfgL, 9n tyf ljB'tsf] k|b]z ;/sf/sf] xsdf /x]sf ;8s tyf k"jf{wf/ lgdf{0f / cfiff9 @)&( k|b]z ;/sf/ kf]=d=kf=
utility corridor dd{t ;Def/df dxfgu/kflnsfn] ;dGjo ug]{5 .
Joj:yfkg ug{ k|b]z /

31
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
;+3Lo ;/sf/;Fu ;xsfo{ pRr k|fyldstfdf /x]sf ef}lts k"jf{wf/x¿sf] zL3| ;'wf/ cfiff9 @)&* kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
ug]{ . ;Def/sf] nflu k|b]z ;/sf/;Fu ;xof]u lnOg]5 .

4.3. jftfj/0f, ljkb\ Joj:yfkg tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ng


p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L
d'Vo ;xfos
p2]Zo != /0fgLlt !M jftfj/0f tfn If]qx¿sf] jl/kl/ plrt Go"gtd buffer dfkb08 cfiff9 @)&* kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
jftfj/0fk|lt ;+j]bgzLn If]qsf] jl/kl/ lgwf{/0f ul/ clgjfo{ nfu' ul/g]5 .
;+j]bgzLn buffer If]qsf] k|fjwfg u/L
;dfhsf] lgdf{0f k|s[ltdf kg]{ gsf/fTds ;fd'bflos jgsf] xsdf jg tyf jftfj/0f dGqfnosf] cfiff9 @)&* kf]=d=kf= ;d'bfo
ul/g] c;/sf] Go"gLs/0g ug]{ dfkb08 cg';f/sf] buffer sfod ul/g]5 .
k|fs[lts ;+/If0f If]qdf kof{j/0fdf Go"g k|efj x'g] vfnsf cfiff9 @)&* kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
dfgjLo pkof]u (human use) sf] dfq cg'dlt lbOg]5 .
/0fgLlt @M ;fdflhs ;Eotf kfs{ tyf v'nf :yn ;DaGwL dfkb08 Dofg'cn tof/ u/L cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
emNsfpg] kfs{ tyf v'nf ;fj{hlgs ul/g]5 .
:ynx¿sf] l8hfOgsf]
Go"gtd dfkb08 tof/ u/L dxfgu/kflnsfn] z}lIfs ;+:yfx¿nfO{ cfˆgf] cfFugdf cfiff9 @)*) kf]=d=kf= z}lIfs ;+:yfx¿
nfu' ug]{ clgjfo{ xl/t If]qsf] Joj:yfkg ug{df ;xhLs/0f ug]{5 .
cf}Bf]lus tyf Jofj;flos If]qdf kof{j/0fLo kfs{x¿sf] cfiff9 @)*) kf]=d=kf= pBf]u
ljsf;df ;xhLs/0f ul/g]5 . Joj;fox¿
zx/sf ljleGg Knfhf tyf 3/3/df cfFugdf j[Iff/f]k0f cfiff9 @)*) kf]=d=kf= lghL If]q
tyf xl/t :ynx¿ ljsf; ug{sf] nflu k|f]T;fxg ul/g]5 .

32
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
/0fgLlt #M ;+3Lo ;+/rgf kof{k|0ffnLsf] nflu /0fgLlts If]q tyf sf]l/8f]/x¿sf] cfiff9 @)*) kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
cg';f/ hnjfo' kl/jt{gsf] klxrfg u/L ;+/If0f ul/g]5 .
k|efj Go"gLs/0f ug{
cg's"ng sfo{qmd tof/ u/L h}ljs ljljwtf tyf hn>f]tx¿df xfgL ug]{ cfqmfds cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
nfu' ug]{ k|hfltx¿sf] lgodg tyf Joj:yfkg ul/g]5 .
p2]Zo @= /0fgLlt !M k|efjsf/L tyf gu/kflnsfsf] ;a} j8fx¿df kmf]xf]/d}nf ;+sngsf] Joj:yf cfiff9 @)&* kf]=d=kf= lghL If]q
kmf]xf]/d}nfsf] bIf ?kdf kmf]xf]/d}nfsf] x'g]5 .
Plss[t ?kdf ;Íng / Joj:yfkgsf]
;d'lrt lgofds sfof{Gjog ug]{ :ofgL6/L Nof08lkmn ;fO6sf] nflu gofF :yfg klxrfg u/L cfiff9 @)&( kf]=d=kf= lghL If]q
Joj:yfkg x'g] lgdf{0f ul/g]5 .
l/;fOsn / sDkf]:6 ;]jfx¿ k|bfg ul/g]5 . cfiff9 @)&( kf]=d=kf= lghL If]q
/0fgLlt @M 3/fo;L, ;a} 3/ / ;+:yfdf kmf]xf]/sf] reduce, reuse, recycle / cfiff9 @)&* kf]=d=kf= z}lIfs ;+:yf
Jofj;flos tyf cf}Bf]lus recover l;4fGtsf] af/]df ;r]t u/fOg]5 .
kmf]xf]/d}nfsf] k'gMk|of]u
dfkm{t j[Qfsf/ cy{Joj:yf k'/fgf] 8lDkË ;fO6df SoflkË / j[Iff/f]k0f u/L] k'g:yf{kgf cfiff9 @)*) kf]=d=kf= lghL If]q
(Circular Economy) nfO{
ul/g]5 .
k|f]T;fxg ug]{ lghL If]q;Fusf] ;xsfo{ / ;xnufgLdf zx/L If]qsf] kmf]xf]/ cfiff9 @)*@ kf]=d=kf= lghL If]q
d}nfaf6 afof] UofF;, k|f+ufl/s dn tyf k]6«f]lnod kbfy{
lgsfNg ;Dej If]qx¿ klxrfg u/L lgdf{0f sfo{ cufl8
a9fOg]5 .
/0fgLlt #M kmf]xf]/d}nfsf] ljBfnosf ljBfyL{ tyf ;d'bfo nlIft ;/;kmfO{ ;DaGwL cfiff9 @)&* kf]=d=kf= z}lIfs ;+:yf
lgisf;g tyf Joj:yfkgdf tflndx¿ ;~rfng u/L hfu¿stf a9fOg]5 .

33
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
;d'bfosf] e"ldsfnfO{ a9L ;fj{hlgs ;r]tgf tyf z}lIfs ultljlwsf] nflu ;r]tgf x/]s cf=j= kf]=d=kf= kf]v/f
k|efjsf/L tyf lhDd]jf/o'Qm ;fdu|L, klqsf k|sfzg, ;fd'bflos 5nkmn sfo{qmdx¿ ljZjljBfno,
agfpg] cflb lgoldt ?kdf ;~rfng ul/g]5 . lghL If]q
gd"gf cfwf/df j8f :t/Lo jftfj/0f ;+/If0f ;ldlt u7g / x/]s cf=j= kf]=d=kf= j8fx¿
kl/rfng ul/g]5 .
p2]Zo #= jfo'– /0fgLlt !M ;3g zx/L e"–pkof]u of]hgf th'{dfsf] qmddf ;3g tyf ldl>t a:tL cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
k|b'if0f ljsf; / ldl>t e"– ljsf;sf] k|a4{g u/L nfu' ul/g]5 .
lgoGq0fsf nflu pkof]usf] k|a4{g u/L df]6/
;jf/L;fwg tyf rflnt (motorized) k|d'v zx/L s]Gb|x¿df ;fOsn ofqf ;~hfnsf] klxrfg / cfiff9 @)*) kf]=d=kf=
pBf]udf oftfoftsf] ljsNkdf sfof{Gjog ul/g]5 .
jftfj/0fd}qL ;fOsn / k}bn ofqfsf]
k|ljlwsf] k|of]u k|f]T;fxg a9fpg]
x'g] zx/L If]qx¿sf] k}bn ofqf (walkability) ;'wf/ u/L cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
;'/lIft k}bn cfjfudgsf] k|a4{g ul/g]5 .
/0fgLlt @M ljB'tLo ;fj{hlgs oftfoft Joj;foLx¿nfO{ ljB'tLo oftfoft cfiff9 @)&( k|fb]lzs kf]=d=kf=
;fj{hlgs oftfoft tyf ;fwgsf] vl/bdf ;x'lnot k|bfg u/L ;xhLs/0f ul/g]5 . ef}lts
lghL ;jf/L ;fwgx¿nfO{ k"jf{wf/
k|f]T;fxg ug]{ ljsf;
dGqfno
dxfgu/kflnsfsf] ljleGg :yfgx¿df ljB'tLo oftfoft cfiff9 @)*) kf]=d=kf= k|fb]lzs ef}lts
;fwgsf] rflh{Ë :6]zg :yfkgf ul/g]5 . k"jf{wf/ ljsf;
dGqfno

34
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
/0fgLlt #M pBf]ux¿nfO{ k|b]z ;/sf/sf] ;xof]udf k|b"if0fsf] dfkb08 tof/ u/L cfiff9 @)*) kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
jftfj/0f dfkb08 clgjfo{ k|b"ifsn] Joxf]g]{ (Polluters Pay) ;+oGq tof/ u/L nfu"
?kdf kfngf u/fpg] ul/g]5 .
;+oGqsf] ljsf; ug]{ .
jftfj/0f dfkb08 pNn‹g ug]{ pBf]u Joj;fox¿nfO{ s8f cfiff9 @)*) kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
sf/jfxL u/L b08 lbg] ;+oGq tof/ u/L nfu/ ul/g]5 .

4.4. ;fdflhs ljsf;


p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L
d'Vo ;xfos
p2]Zo != /0fgLlt !M ;fd'bflos dfWolds tx -sIff !!–!@_ df lj1fg ljifo cWofkg ug{] cfiff9 @)&* kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
;fdflhs, ljBfnox¿nfO{ cGt/f{li6«o ;fd'bflos ljBfnosf] lj:tf/, ;~rflnt ljBfnosf]
;+j]ufTds, :t/df ?kfGt/0f ug]{ :t/f]Gglt PjDf\ ljBfy{L{ k|f]T;fxg sfo{qmdsf] Joj:yf
g}lts bIftf ul/g]5 .
;lxtsf] gj–
k|jt{gfTds, dfWolds ljBfnosf P]lR5s ljifox¿df ko{6g, s[lif, cfiff9 @)&( kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
k|lt:kwf{Tds, hl8j'6L / k]zf Joj;fo h:tf ljifo ;dfj]z ug{] u/L
pTkfbgzLn kf7\oqmd th{'df ug{ j}wflgs ;+oGq lgd{f0f ul/g]5 .
lzIff k|bfg ug{] ;fd'bflos ljBfnox?nfO{ pTs[i6 Aoa:yfkg ePsf lghL a}zfif @)&* kf]=d=kf= lghL ljBfno
ljBfnox?;Fu ldt]/L nufOg]5 .
k|f/lDes sIffdf dft[efiff lzIf0f, :yfgLo kf7\oj|md / cfiff9 @)&* kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
kf7\ok':tssf] ljsf; ul/g]5 .

35
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
/0fgLlt @M :yfgLo, /fli6«o ahf/df pRRf dfu ePsf k|fljlws tyf Jofj;flos cfiff9 @)&* kf]=d=kf= z}lIfs ;+:yf
/ cGt/f{li6«o >d ahf/sf] ljifosf] k9fO ;~rfng ug{ k|f]T;fxg ul/g]5 .
dfunfO{ ;Daf]wg ug]{
hgzlQm pTkfbg ug{ ljleGg k|sf/sf z}lIfs PjDf\ Ifdtf ljsf; ;DaGwL ;]jf cfiff9 @)&* kf]=d=kf= z}lIfs ;+:yf
dxfgu/åf/f dxfljBfno k|jfxsf nflu b"/ tyf v'nf lzIff k|0ffnLsf] ;+/rgf :yflkt
;~rfng ug]{ ul/ cyjf df}h'bf ;++/rgfnfO{ ;'Jojl:yt ul/g]5 .

/0fgLlt #M ;a} ljBfno tyf ;fd'bflos, ;+:yfut nufot ;j} k|sf/sf ljBfnosf] cfiff9 @)&* k|b]z ;/sf/ kf]=d=kf=
;/sf/L Pjd\ ;fdflhs pknlAw :t/ PjDf\ k|0ffnLut sfo{s'zntfsf] pko'St
;+3;+:yfx¿ ckfËd}qL dfkb08 / ;"rs tof/ ul/g]5 .
agfpg] / Ifdtf cg';f/sf]
pRr lzIff ;'lglZrt ug]{ ljBfnodf afnd}qL jftfj/0f l;h{gf ug{ pko'Qm sfo{j|md cfiff9 @)&* kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
;~rfng ul/g]5 .
p2]Zo @= /0fgLlt !M ;a} pd]/sf ;lqmo hLjgofkg, dfgl;s :jf:Yo / :j:y hLjg z}nL x/]s cf=j= kf]=d=kf= :jf:Yo ;+:yfx¿
pTkfbgzLn hgtfsf] nflu ljljw k|a4{g ug{ ;fdflhs cleofg nfu" ul/g]5 .
gful/s tof/ ;fd'bflos ;]jf tyf
ug{ u'0f:t/Lo sfo{qmdsf] k|fjwfg ug]{ :j:y cfxf/ ;DaGwL j8fut r]tgfd"ns sfo{qmdx¿ x/]s cf=j= j8f kf]=d=kf=
:jf:Yo ;]jf cfof]hgf ul/g]5 .
k|bfg ug]{ ;fd'bflos kfs{x¿df ;a} pd]/sf dflg;nfO{ x'g] Jofofdsf cfiff9 @)*) kf]=d=kf= j8f, 6f]n
pks/0fx¿sf] Aoa:yf u/L v'nf AofofdzfnfnfO{ k|a4{g ljsf; ;+:yfx¿
ul/g]5 .
/0fgLlt @M lgz'Ns u|fdL0f j8fx¿df ;fd'bflos :jf:Yo s]Gb|x¿ :yfkgf cfiff9 @)&* j8f kf]=d=kf=
cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf j8f ul/g]5 .
:t/af6g} k|bfg ug]{
j8f :t/df ljz]if1 3'DtL :jf:Yo ;]jf tyf lzlj/ x/]s cf=j= j8f kf]=d=kf=
sfo{qmdsf] ;~rfng ul/g]5 .

36
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
/0fgLlt #M k|b]z, ;+3Lo ljz]if1 :jf:Yo ;]jf tyf cfo'j{]b nufot cGo :jf:Yo cfiff9 @)*) kf]=d=kf= :jf:Yo
;+/rgf tyf lghL :jf:Yo ;]jfnfO{ aLdfdfkm{t\ pknAw u/fOg]5 . ;+:yfx¿, ;+3Lo
;+:yfx¿sf] ;xsfo{af6 ;/sf/
:jf:Yo ladf, lg/f]wfTds
(preventive) /
k|b]z tx;Fusf] ;xsfo{df Ps cfo'j{]b s]G›sf] :yfkgf tyf cfiff9 @)*) kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
pkrf/fTds (curative) ;~rfng ul/g]5 .
;]jf pknAw u/fpg] hLjf0f'af6 x'g;Sg] dxfdf/L km}ngaf6 /f]Sg cfjZos gLlt, x/]s cf=a= kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
lgod, lgb]{lzsf tof/ ug'{sf ;fy} lg/f]wfTds jGbf]j:tLsf
pks/0f, ;fdfg tyf dfgj ;+zfwgsf] k|aGw ul/g]5 .
p2]Zo #= kf]v/f /0fgLlt !M dlxnfx¿sf] dlxnfnfO{ Joj;fo ;~rfng tyf cfod"ns sfo{ u/L cfiff9 @)*) kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
dxfgu/kflnsf 1fg, ;Lk / Ifdtfsf] k|a4{g :j/f]huf/ tyf pBdzLntf ljsf; ug{ ;x'lnotk"0f{ C0f
leqsf ;a} / pRr d'NofÍg / ;dfg tyf ljQLo kx'Frsf] Joj:yf ldnfOg]5 .
;+/rgfleq Hofnfsf] ;'lglZrttf ;lxt
hg;f+lVos cfTdlge{/tfdf hf]8\ lbg] gu/kflnsfdf x'g] ;a} lsl;dsf ;e{]If0f tyf tYofÍ x/]s cf=j= kf]=d=kf=
cfwf/df dlxnf, ;+sng ub{f n}lËs v08Ls[t ljifo clgjfo{ ¿kdf ;dfj]z
ckfËtf ePsf ug{] Joj:yf u/L dlxnfsf] cj:yf ;DaGwL k|ltj]bg tof/
JolQm / ul/g]5 .
;LdfGts[t dlxnf ljsf; sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbg'sf ;fy} dlxnf cfiff9 @)&( kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
;d'bfosf] ;d"xåf/f k|jl4{t dlxnf ;xsf/L ;+:yfnfO{ dlxnfx¿sf
lg0ff{os txdf - pTkfbgd"ns Joj;fo tyf :j/f]huf/sf] If]qdf kl/rfng
##Ü dlxnf ug{] jftfj/0f ;[hgf ul/g]5 .
;lxt_ ;xeflutf
;'lglZrt ug]{] /0fgLlt @M ;a} k|sf/sf ckfËtf ePsf JolQmx¿sf nflu cfo cfh{g ug{] sfo{qmd cfiff9 @)*) kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] th{'df u/L pgLx¿nfO{ cfTdlge{/ agfOg]5 .

37
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
xs clwsf/ ;+/If0f ug{ cfd ;"rgf, ;~rf/ / k|ljlwdf ckfËtf ePsf JolQmx¿sf] x/]s cf=j= kf]=d=kf= k|b]z ;/sf/
cfjZos gLlt lgd{f0f u/L kx'Fr ;'lglZrt ug{] u/L ;]jfsf] pknAwtf / pks/0fsf]
k|efjsf/L sfo{fGjog ug]{ Joj:yf qmdzM ub{} nlug]5 .

4.5. ;+:yfut ljsf; tyf ;'zf;g


p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L
d'Vo ;xfos
p2]Zo != /0fgLlt !M gful/sn] k|fKt s'g} klg gofF gLlt, of]hgf lgdf{0fsf] qmddf hg;xeflutf x/]s cf=j= kf]=d=kf=
;fj{hlgs ;]jf ug]{ ;]jfx¿af/] cfjZos ;'lglZrt ul/g]5 .
u'0f:t/Lo / ;"rgf k|jfx tyf
kx'Frof]Uo ;xeflutfd"ns gLlt, gful/snfO{ k|bfg ul/g] dxfgu/Lo ;]jfaf/]sf] hfgsf/L x/]s cf=j= kf]=d=kf=
agfpg' of]hgf lgdf{0f tyf tyf sfof{Gjogaf/]sf >Job[Zo ;fdu|Lx? ;fdflhs ;~hfn
sfof{Gjog ug]{ . jf cGo k|efjsf/L dfWodaf6 k|jfx u/fpg] gLlt lnOg]5 .

/0fgLlt @M n}+lËs ;dfgtf ;/sf/L sfof{nonfO{ cfw'lgs k|ljlwd}qL / ;]jfu|fxLd}qL cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
tyf;dfj]zLs/0fsf] sfo{:ynsf] ?kdf :yflkt ul/g]5 .
k|efjsfl/tf clea[l4sf]
nflu ;+:yfut Ifdtf
n}lËs ;dfgtf tyf ;dfj]zLs/0f k|efjsfl/tf clea[l4sf]
a9fpg] .
nflu lghL tyf u};;;Fu ;xsfo{ u/L lj:t[t sfo{qmdsf]
?k/]vf to ul/g]5 .
;fj{hlgs k|zf;gnfO{ r':t, b'?:t / ldtJooL agfpg cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
ljB'tLo ;'zf;g (E-Governance) cjnDag ul/g]5 .

38
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
/0fgLlt #M ;]jf k|jfxnfO{ hjfkmb]xL, gful/sd}qL / hgpQ/bfoL ;]jf k|jfx ug{ cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
hgd'vL / ;]jfd"ns ;+u7g tyf Joj:yfkg ;e]{If0f (O & M Survey) u/L
agfpg ;fdflhs ljBdfg ;+u7g ;+/rgfdf kl/dfh{g ul/g]5 .
pQ/bfloTjsf cf}hf/x?sf]
lgdf{0f u/L sfof{Gjogdf
n}hfg]
;fj{hlgs ;'g'jfO{, ;fj{hlgs n]vf k/LIf0f, ;fdflhs
k/LIf0f, u'gf;f] Joj:yfkg, Ifltk"lt{ ;DaGwdf cfjZos
sfo{qmdx? tof/ u/L ;+:yfut ul/g]5 .
gu/kflnsf sd{rf/L tyf hgk|ltlglwx?sf] Ifdtf ljsf;sf x/]s cf=j= kf]=d=kf=
sfo{x? h:t} tflnd, l;sfO{ tyf cg'ej cfbfgk|bfg,
cled'vLs/0f cflb lgoldt ?kdf ;~rfng ul/g]5 .
p2]Zo @= /0fgLlt !M ;"rgf k|ljlwdf vl/b k|lqmofdf kf/blz{tf sfod /fVg e-tendering cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
;fj{hlgs ljQLo cfwfl/t ljQLo Joj:yfkg k|0ffnL, k/fdz{bftfsf] database cflbsf] ljsf; ul/g]5 .
Aoa:yfkg k|0ffnLsf] ;'b[9Ls/0f ug]{ .
k|0ffnLnfO{ ;'b[9, ljQLo Joj:yfkgsf ;a} If]qdf ;"rgf k|ljlwsf] k|of]unfO{ cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
kf/bzL{ / lj:tf/ ul/g]5 .
cg'dfgof]Uo /0fgLlt @M cfGtl/s cfDbfgL vr{sf] ;fj{hlgs n]vfkl/If0f ul/g]5 . x/]s cf=j= kf]=d=kf=
agfO{ k|efjsf/L lgoGq0f / n]vfkl/If0fnfO{
t'Nofpg]] ljZj;gLo tyf k|efjsf/L cfly{s k|zf;g ;DaGwL ;km\6j]o/ h8fg tyf k|of]uaf/] x/]s cf=j= kf]=d=kf=
agfpg] . tflnd lbOg]5 . -j8f, gu/kflnsf nufot cGo ljifout
zfvf tyf ;/sf/L sfof{nox¿df_
p2]Zo #= /0fgLlt !M sfo{ljj/0f, sfo{ k|efjsfl/tfsf nflu sd{rf/LnfO{ ;Ifd / k|lt:kwL{ x/]s cf=j= kf]=d=kf=
sfo{;Dkfbgdf sfo{ef/ / lhDd]jf/Lsf] agfpg Ifdtf clej[l4sf nflu cWoog e|d0f tyf tflnd
cfwfl/t j}1flgs nufotsf pTk|]/0ffsf sfo{qmd ;+rfng ul/g]5 .

39
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

p2]Zo /0fgLlt sfo{gLlt ;do;Ldf lhDd]jf/L


d'Vo ;xfos
d'Nof+sg dfkm{t cfwf/df sd{rf/LnfO{ plrt sd{rf/Lx?sf] sfo{ljj/0f tof/ u/L ;Dk"0f{ sd{rf/Lx?nfO{ x/]s cf=j= kf]=d=kf=
sd{rf/LnfO{ ;'ljwf k|bfg ug]{ . pknAw u/fO{ ;f]sf] cfwf/df sd{rf/Lx?sf] d"Nof+sg ul/g]
sfdk|lt 5.
pQ/bfoL agfpg]
/0fgLlt @M sfo{;Dkfbg k|efjsf/L sfo{ ;Dkfbg / ;]jf k|bfgsf] nflu sd{rf/L ;]jf cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
d'NofÍgsf cfwf/df ljlgodfjnLdf cfjZos ;+zf]wg ul/g]5 .
sd{rf/LnfO{ k'/:sf/ / b08
Joj:yf ug]{ . sd{rf/Lx?nfO{ sfo{;Dkfbgdf k|f]T;flxt ug{ sfo{;Dkfbg x/]s cf=j= kf]=d=kf=
d"Nof+sgsf] cfwf/df k'/:sf/ / b08sf] Joj:yf ul/g]5 .
/0fgLlt #M pQ/bfoL, sd{rf/LtGqnfO{ sfo{;Dkfbgdf ;Ifd, pTk|]l/t / hjfkmb]xL cfiff9 @)&* kf]=d=kf=
Ifdtfjfg / k|ljlwd}qL agfpg cfjZos gLltut, sfg'gL tyf ;+:yfut Joj:yf
sd{rf/L ;+oGqsf] ug'{sf ul/g]5 .
;fy} sd{rf/Lx?df
;bfrfl/tf, Odfgbf/Ltf / gLlt tyf sfg"g lgdf{0f k|lqmofdf ;/f]sf/jfnfx?sf] Jofks x/]s cf=j= kf]=d=kf=
g}ltstfsf] ljsf; ug]{ . ;xeflutf ;'lglZrt ub}{ sfg"gsf] sfof{Gjog Pjd\
kfngfdf gful/sx?sf] ;xof]ufTds ;xeflutf
h'6fpg ;Da4 kIfx¿sf] ;xsfo{df hgr]tgfd"ns sfo{qmd
;~rfng ul/g]5 .
sd{rf/Lx¿nfO{ cf–cfˆgf] Jofj;flos lgi7f;lxt ;fbf x/]s cf=j= kf]=d=kf=
hLjg / ;xof]uL Jojxf/;lxt ;]jf k|jfxsf lglDt k|]l/t
ug{ cfjZos pTk|]/s (incentives) tyf b08–;hfo
(disincentives) ul/g]5 .

40
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

5. k|:tfljt cfly{s pTyfgzLntf sfo{qmd÷cfof]hgfx?


kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bLuf] / ;Gt'lnt ljsf;sf nflu ;fj{hlgs lghL ;fem]bf/L sfo{qmdx? ;~rfng
ul/g' kb{5 . bL3{sfnLg dxTj /fVg] of]hgfx? ;/sf/sf] nufgLn] dfq ;Dej gx'g], ;~rfng / Joj:yfksLo
kIfdf ;d]t lghL If]qsf] ;xeflutfn] k|efjsfl/tf x'g] Jojxf/n] k'li6 u/]sf] / ;/sf/sf] gLlt d} ;fem]bf/LnfO{
k|fyldstf lbg] Joj:yf ePsf]n] pNn]lvt bL3{sfnLg of]hgfx¿ ;~rfngsf] nflu gu/kflnsfn] sfg"gL,
Joj:yfksLo kIfdf Wofg lbg yfNg' h?/L 5 . bL3{sfnLg of]hgfx?sf] ;~rfngsf] nflu ;DalGwt kIfx?;Fu
5nkmn, ax;, jsfnt / k}/jLsf] yfngL / cfjZos nufgLsf] tof/L ug'{kb{5 . o; ;Gbe{df
dxfgu/kflnsfsf] cfly{s pTyfgzLntfsf nflu k|:tfljt sfo{qmd÷ cfof]hgfx¿ o; k|sf/ /x]sf 5g\ M

;8s tyf oftfoft


 k[YjLrf]s cG8/ / cf]e/ kf;
 kf]v/f pkTosf a[xt rqmky
 ;ft tfn sg]lS6lel6 k}bn dfu{
 n]vgfydf ;fOsn n]g
 bf]leNnf ;'/f}FbL 6g]n
 ;]tL gbLdf k}bn dfu{
 sf]q–] afudf/f–bf]laNnf–la/f}6f ;8s
 ljhok'/ aLkL dfu{, ldofkf6g, u}8fsf] d'v, gf/fo0fyfg afun'Ë /fhdfu{
 uuguf}8f l/7]kfgL bx/];f3' ;8s
 ax' ;'ljwfo'Qm If]qLo a; kfs{
 lkmq]m vf]nf sl/8f]/ ljsf; kl/of]hgf
 5f]/]kf6g b]lv zflGt :t'kf x'Fb} k'DbLsf]6 Eo" 6fj/ ;Dd s]an sf/ lgdf{0f
 tftf]kfgL–df5fk'R5«] ufFpkflnsf–cGgk"0f{ ufFpkflnsf k}bn dfu{
 a]ugf; tfn b]lv k]mjf tfn;Dd ;fOsn ky
 dx]Gb| u'kmf b]lv u'Kt]Zj/ u'kmf;Dd ;fOsn ky
 ;]tL gbL sl/8f]/ ljsf; kl/of]hgf

kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg
 ;'/f}FbLdf Nof08lkmn ;fO6
 d"n zx/L If]qdf kmf]xf]/d}nf :yfgfGt/0f s]Gb|

ejg lgdf{0f tyf cGo kl/of]hgf


 dxfgu/ :t/Lo zxLb :d[lt kfs{
 ax' pkof]uL gu/ ;ef xn
 u'Kt]Zj/ u'kmf / 8]lj8 kmndf k"jf{wf/ ljsf;
 x]Dhfdf s[lif pkh ljt/0f / e08f/0fsf] nflu ax' pkof]uL zLt e08f/
 zx/ If]qdf Jofj;flos tyf s[lif ejg
 s[lif, jg, IT, ko{6g ;DalGw lghL sn]h
41
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

 klZrd If]qLo c:ktfnsf] plrt Joj:yfkg


 d]l8sn sn]h
 ;'ljwfo'Qm dft[Tj c:ktfn
 IT df cfwfl/t :df6{ ;]kmuf8{ If]q lgdf{0f
 If]qLo txsf] ;f+:s[lts ;+u|xfno
 af/fxL, ljGb\oafl;gL, eb|sfnL, cfSnf cflb wfld{s :ynsf] PsLs[t ljsf; u'?of]hgf
 kf]v/f / n]vgfysf] ljleGg If]qdf ;'ljwfo'Qm /+uzfnf / Jofofdzfnf
 kf]v/f cGt/f{li6«o ;Dd]ng s]Gb|
 dlxnf, afnaflnsf, ckfË tyf czQmsf] nflu k|lzIf0f s]Gb|
 s[lif e08f/0f tyf kz' awzfnf
 7"nfsf]6 ko{6g uGtJo kl/of]hgf
 km/]:6«L sn]h
 afn pBfg
 v:t] lgp/]gL tfn ;+/If0f
 lbkfË tfn ;+/If0f

42
kf]v/f @!)) tyf cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgf -@)&&–*@_

6. lgisif{ tyf ;'emfj


of] cfjlws /0fgLlts sfo{of]hgfsf] sfof{Gjogsf nflu ljBdfg ;+:yfut Joj:yfdf cfjZostf cg';f/
;'wf/ / cBfjlwsLs/0f ub}{ hfg'kg]{ b]lvPsf] 5 . lj=;+= @)&@ df gofF ;+ljwfgsf] 3f]if0ff;Fu} b]zdf ;+3Lo
zf;gJoa:yfsf] ;"qkft ePkl5 ;+ljwfg tyf ljleGg P]g sfg"g -d"ntM :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g @)&$,
cGt/ ;/sf/L ljQ Joj:yfkg P]g @)&$, sd{rf/L ;dfof]hg P]g, @)&$ sf ;fy} th'{dfdf /x]sf] cGt/
;/sf/L ;DaGw Joj:yfkg ;DaGwL ljw]os cflb_ n] lgwf{/0f u/]sf] kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] lhDd]jf/L,
sfo{ / pQ/bfloTj s'zntfk"j{s ;Dkfbg / cfjlws of]hgfsf] k|efjsf/L sfo{fGjogsf nflu
dxfgu/kflnsfsf] ;+u7gfTds :j?k / sfo{z}nLdf ;dofg's'n ;'wf/ ug'{ clt h?/L b]lvG5 . o;sf nflu
lglb{i6 lhDd]jf/L / jt{dfg bIftf Pj+ sfo{af]emsf] cWoog u/L To;sf cfwf/df ;'wf/ k|lqmof cl3 a9fpg'kg]{
b]lvG5 .

kf]v/f dxfgu/kflnsfnfO{ k:t't lehg @!)) tyf /0fgLlts sfo{of]hgfn] ;+3Lo tyf k|fb]lzs gLltut
b:tfj]hx?n]] lglb{i6 u/]sf] a'Fbfx?sf cwLgdf /x]/ cfkm\gf] jflif{s gLlt, sfo{qmd tyf ah]6 tof/ ug{
;xhtf k|bfg ug]{df ljZjf; lng ;lsG5 . dxfgu/:t/Lo ljleGg If]qut kl/;"rsx?sf] cefjdf xfnnfO{
k|dfl0ft tYo / tYof+sdf cfwfl/t (evidence based) nIo lgwf{/0f ug{ ;lsPsf] 5}g . cfufdL aif{df
3/w'/L, Aoj;fo cflbsf] cfwf/e"t tYof+s ;+sng ug{ ;lsP pknJw kl/;"rsx?sf] cfwf/df cfufdL @)
aif{sf] tYout nIo lgwf{/0f ug{ ;lsg]5 .

kf]v/f dxfgu/kflnsfn] xfn} zx/L of]hgf cfof]u] u7g u/L s]xL ljifolj1x?nfO{ dgf]gog ul/;s]sf]
;Gbe{df o; ;'b[9 (NURP) kl/of]hgf tyf cfof]un] ;+o'Qm ?kdf o; lehg @!)) tyf /0fg}lts of]hgfnfO{
yk ;'b[9Ls/0f tyf lj:tfl/s/0f u/L cfjlws of]hgfsf] lgdf{0f ug'{ jf~5gLo b]lvG5 .

43
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo
cfly{s ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg

klxnf] lbgsf] l6kf]6


;xefuL ;xefuL ;"rL -cg';"rL – @_

;'b[9 kl/of]hgf 6f]nL 8f= lhd cy{/, >L s[i0f 1jfnL, >L ;/f]h a:g]t, >L cho rGb| nfn, >L
;b:o lxl;nf dfgGw/, >L clgn lrqsf/ -;xhstf{_, ;'b[9 gu/kflnsf 6f]nL ->L
xf]d gfy u}/], >L hfg'sf yfkf, >L ;'l:dtf sfsL{_
ldlt kmfu'g !@, @)&^, *M)) – !^M))
:yfg xf]6n dfpG6 s}nfz, n]s;fO8, kf]v/f

sfo{qmd M
cf}krfl/s pb\3f6g ;df/f]x
o; sfo{qmdsf] cf}krfl/s pb\3f6g ;df/f]x kf]v/f dxfgu/kflnsfsf k|d'v k|zf;sLo clws[t >L ab|Lgfy
clwsf/Ln] ug'{ eof] . kf]v/f dxfgu/kflnsfsf pk k|d'v >L d~h'b]jL u'?ªn] :jfut dGtJo k|:t't ub}{ ;a}
;xefuLx¿nfO{ ;lqmo ;xeflutfsf nflu cg'/f]w ug'{eof] . u08sL k|b]zsf d'Vo dGqL >L k[YjL ;'Aaf u'?ªn]
cfˆgf] :jfut dGtJo /fVg'eof] . pxfFn] kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r th'{df ubf{ /fli6«o txsf]
!%cf}+ k~r jif]{ of]hgf, bLuf] ljsf;sf nIo / k|b]z txsf] k~r jif]{ of]hgf;Fu k+LQmj4 x'g'kg]{ s'/fdf hf]8
lbg'eof] . kf]v/fn] k|b]z :t/sf] s"n u|fx:Yo pTkfbgdf s;/L of]ubfg k'¥ofpg ;S5 eGg] af/] ljrf/ ug'{kg]{
s'/f JoQm ug'{ eof] .

;'b[9 kl/of]hgfsf] kl/ro tyf o; sfo{qmdsf p2]Zosf af/]df >L s[i0f 1jfnLn] 5f]6f] k|:t'tLs/0f lbg' eof]
. To;} u/L >L ;/f]h a:g]tn] kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]rsf] af/]df ul/Psf] cWoog tyf
lj1x?;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{af6 cfPsf d'Vo a'Fbfx¿af/] k|:t'tLs/0f ug'{ eof] .

kmf]6f] 1 pk k|d'v >L d~h'b]jL u'?ª cfˆgf] :jfut kmf]6f] 2 >L ;/f]h a:g]t k|:t'tLs/0f lbFb}
dGtJo /fVb}

o;kl5 qmda4 ?kdf tn pNn]lvt k|:tf]tfx¿n] kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sfnLg ;f]r tyf /0fgLlt
;DaGwL k|:t'tls/0f ug'{ eof] . pxfFx¿n] k|:t't ug'{ ePsf k|d'v a'Fbfx¿ klg tn pNn]v ul/Psf] 5 .

1. 8f= /fd rGb| nfld5fg], pkfWoIf, zx/L of]hgf cfof]u, kf]v/f dxfgu/kflnsf
 kf]v/fsf] clåtLo ljqmo pTkfbg ko{6g xf] .
 eljiodf ;"rgf k|ljwL / lzIffdf Wofg lbg' kg]{
 ;fj{hlgs lgsfox¿ k|efjsf/L / pQ/bfoL x'g' kg]{
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg

 b}lgs pkef]Uo ;fdu|Ldf cfTd lge{/ x'g' kg]{


2. 8f= lvd nfn b]jsf]6f, ;b:o, cGt/ ;/sf/L ljQLo kl/ifb\
 bL3{sfnLg ;f]rnfO{ lj=;+= @!)) ;Dd u/] /fli6«o tyf k|fb]lzs tx;Fu d]n vfg]
 hg;+VofnfO{ l6sfpg kf]v/fdf l6sfpg ;Sg] jftfj/0f agfpg' kg]{
3. >L lagf l;njfn, cWoIf, NGO ;+3

 æjftfj/0f d}qL ef}lts k"jf{wf/n] ;';DkGg e]befj /lxt kf]v/fÆ


 ;+ljwfgdf ePsf gfu/Lssf xs cEof;df k"/f gePsf], t;y{ xssf] ;'lgZrttfsf]
cfjZostf
 ;dfg'kflts ;xeflutf / lg0f{ofTds e"ldsfdf dlxnfsf] ;xeflutf ;'lglZrt x'g' kg]{
 Go"g sfa{g pTkfbg ug]{ zx/ x'g' kg]{
4. >L lbk]Gb| axfb'/ If]qL, k"j{ pkfWoIf -/fli6«o of]hgf cfof]u_ / ueg{/ (NRB)

 kf]v/f dxfgu/kflnsf o;sf l5d]sL gu/kflnsfsf nflu k|j]z / k|:yfg ljGb' /x]sf]
 n]vgfy If]q o;sf] a:tL lj:tf/ x'g ;Sg] If]q
 hgtfnfO{ ;]jf ;do ;Ddflgt ?kdf lbg ;Sg' kg]{, ax' cg'zf;gfTds 9+udf of]hgf agfpg'
kg]{
5. >L cfgGb /fh d'NdL, k"j{ cWoIf, FNCCI
 d'Vo p2]Zo – a:g nfossf] zx/ agfpg' kg]{
 xfn %÷ ^ nfv hg;+Vof epsf], @) jif{df !*÷@) nfv k'Ug ;Sg]
 ;a} vfnsf] Joj;fo x'g c;Dej, t;y{ s:tf] Joj;fo ;kmn x'G5 eg]/ 5gf}6 ug'{kg]{, xl/t
/ k|b'if0f d'Qm Joj;fo x'g' kg]{
 k"j{ klZrd /fhdfu{, gjnk'/ hf]8\g] ;'?ª dfu{, sf]/fnf b]lv ;'gf}nL;Ddsf] connectivity
/ cGt/f{li6«o Jofkf/ x'g' kg]{
 s"6gLlts b[li6sf]0fdf sf7df8f}+ kl5sf] zx/ kf]v/f x'g]
 e"–pkof]u of]hgfsf] cfjZostf, Jojl:yt a:tLsf] kl/sNkgf ug'{ kg]{, gbL Joj:yfkgdf
Wofg k'¥ofpg' kg]{
 Joj;fosf] cj;/ l;h{gf ug'{ kg]{, gu/kflnsfn] nufgLd}qL gLlt, Joj:yfkg ug'{ kg]{
 ;+3Lo ah]6df dfq lge{/ eP/ gx'g]
 kf]v/fnfO{ Inter business city sf] ?kdf ljsf; ug'{ kg]{ / afXo nufgLstf{x¿nfO{ l6sfpg]
Joj;fo gLlt df]8n agfpg' kg]{
6. 8f= b]j]Gb| axfb'/ nfld5fg], k|f]k]m;/, e"uf]n lj1fg
 hnjfo' cg's'ng tyf ljkb\ hf]lvd cNkLs/0f ;d]l6Psf] of]hgf th'{df ug'{ kg]{
 leqdf e"efu leqL rqmkyn] hf]l8g' kg]{ / aflx/sf gu/kflnsfx¿;Fu aflx/L rqmkyaf6
hf]l8g' kg]{
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg

 hnfwf/ If]qsf] Joj:yfkg x'g' kg]{ / kof{j/0f d}qL ljsf; x'g' kg]{
 ef}uf]lns cj:yf cg';f/sf] ljsf; x'g' kg]{ -sdhf]/ e" w/ftndf ;'/lIft / plrt ;+/rgf
lgdf{0f ug'{ kg]{_
 v'nf If]q ;+/If0f u/L vertical city development sf] cjwf/0ff Nofpg' kg]{

kmf]6f] 3 8f= /fdrGb| nfld5fg]sf] k|:t'tL kmf]6f] 4 >L lagf l;njfnsf] k|:t'tL

sfo{qmddf cfPsf s]xL ;Nnfx ;'emfjx¿ M


 xl/t, ;dfj]zL, ;kmf zx/ – cGt/f{li6«o Ph]G8f;Fu d]n x'g' kg]{
 xfn cJojl:yt a:tL / ;+/rgfx¿ b]lvPsf]
 carbon neutral zx/ x'g' kg]{
 green economy, blue economy / brown economy df Wofg lbg' kg]{
 n]vgfydf hUuf PsLs/0f cfof]hgf ug{ ;lsg]
 :jf:Yos/ vfgf / /fd|f] Jojxf/ ckgfpg' kg]{
 Joj;fodf value chain df Wofg lbg' kg]{
 ;/n, ;xh, ;'ljwf ;DkGg zx/ x'g' kg]{
 hg;+Vof j[l4 ;Fu cfly{s ultljlwsf] klg j[l4 x'G5
 ;'zf;g M kf/bzL{ gLlt / digitized ;]jf
 Colourful, joyful ;+:s[lt ePsf]
 eljiodf robotics / AI sf] e"ldsf 7"nf] /xg]
 kf]v/fsf] jf:t'snfdf df}lnstf x/fpFb} uPsf]
 Jofjxfl/s lzIffsf] cfjZostf
 ;fdflhs cj:yfsf] klg ljZn]if0f x'g' kg]{, lje]b x6fpg] gLlt tof/ ug'{ kg]{
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg

kmf]6f] 5 ;xefuLaf6 ;'emfj kmf]6f] 6 ;xefuLaf6 ;'emfj


Kofg]n 5nkmn M
1. 8f= /fd rGb| nfld5fg], pkfWoIf, zx/L of]hgf cfof]u, kf]v/f dxfgu/kflnsf
 kf]v/fsf] klxrfg;xsfo{ / ;b\efj x'g' , o;nfO{ sfod /fVg' kg]{
 pBf]ux¿ zero carbon agfpg' kg]{
 v]tL of]Uo hdLgsf] pTkfbsTj a9fpg' kg]{

2. >L lagf l;njfn, cWoIf, NGO ;+3


 ;fdflhs e]befj x6fpgsf nflu /fhg}lts k|lta4tf x'g' kg]{
 slt hgf ko{6s cfP eGbf klg slt vr{ u/] eGg]sf] cWoog x'g' kg]{
 ;'/IffTds (protective) eGbf k|ultzLn (progressive) ;+:s[lt lt/ hfg' kg]{

3. >L lbk]Gb| axfb'/ If]qL, k"j{ pkfWoIf -/fli6«o of]hgf cfof]u_ / ueg{/ (NRB)
 hgzlQm lgdf{0fdf Wofg lbg' kg]{

4. >L cfgGb /fh d'NdL, k"j{ cWoIf, FNCCI


 ;+:yfut ;+/rgfdf ;'wf/ Nofpg' kg]{ / lgdf{0f sfo{df authority agfpg' kg]{
 ljQLo Joj:yfkg ;an agfpg' kg]{, jflif{s sfo{qmd @) jif]{ of]hgf cg';f/ tof/ ug'{ kg]{

5. 8f= b]j]Gb| axfb'/ nfld5fg], k|f]k]m;/, e"uf]n lj1fg


 dfgj ;+zfwg / k|fs[lts >f]tsf] ;b'kof]u ug'{ kg]{
 Brown to green economy cjwf/0ff
 If]qut JofVof (spatial distirubtion) df Wofg lbg' kg]{
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg

kmf]6f] 7 Kofg]n 5nkmn kmf]6f] 8 gu/ k|d'v >L dfg axfb'/ lhl; cfˆgf]
dGtJo /fVb}
5nkmnkl5 cfPsf /fo ;'emfjx¿ M
 Jojl:yt awzfnf / :oflg6l/ Nof08lkmn ;fO6sf] cfjZostf /x]sf]
 df}lnstf emNsg] rf}tf/Lsf] zx/, n]vgfydf a; kfs{, cGt/f{li6«o ;Dd]ng s]Gb|, k]mjftfn jl/kl/
;+/lIft l;d;f/ If]q cflb
 ejg lgdf{0f dfkb08 sfuhdf dfq sfod ePsf] ;d:of, hUuf PsLs/0f Jojl:yt 9+udf ug'{ kg]{
 u08sL k|b]zn] k~r jif]{ of]hgf tof/ ul/;s]sf], kf]v/fsf] bL3{sfnLg ;f]r th'{df klg @% jif]{
ug{ ;lsg], cNksfnLg, dWosfnLg / bL3{sfnLg u/L of]hgf agfOg' kg]{
 k|b]z of]hgf cfof]usf] cg';f/sf k|fyldstfdf k/]sf If]q kf]v/fsf] nflu klg ldNg] M -!_ zx/,
a:tL, cfjf;, ejg ljsf;, -@_ ko{6g, -#_ k"jf{wf/, -$_ dfgj ;+zfwg, -%_ jftfj/0f ;+/If0f, -^_
s[lif, -&_ cGt/ :yfgLo tx k|b]z :t/sf] Jofkf/
 k|b]zsf] of]hgfdf ljsf; cIf (growth axis) x¿ / bLuf] ljsf;sf ;"rsx¿ kl/eflift ul/Psf]
5
 ljkb\ -e"sDk_ af6 eo /lxt zx/, s"n u|fx:Yo cfo j[l4 eP/ j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg' gkg]{,
x/]s 3/df uf8L eP klg ;8sdf 6«flkms hfd gx'g], /fd|f] lzIff / livability tyf Joj;fo ePsf]
zx/sf] kl/sNkgf
o; sfo{qmdsf] clGtddf kf]v/f dxfgu/kflnsfsf pk k|d'v >L d~h'b]jL u'?ªn] ;a}nfO{ wGojfb lbFb} cfˆgf]
dGtJo JoQm ug'{ eof] . To;} u/L o; sfo{qmdsf] cf}krfl/s ;dfkgsf nflu gu/ k|d'v >L dfg axfb'/
lhl;n] kf]v/f dxfgu/kflnsf zx/ / ufFpsf] aLrsf] ljz]iftf /x]sf] gu/ ePsf] / o;nfO{ eljiodf ;'/lIft
agfpg' kg]{ s'/f JoQm ub}{ cfˆgf] dGtJo /fVg' eof] .
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg

bf];|f] lbgsf] l6kf]6


;xefuL ;xefuL ;"rL -cg';"rL – @_

;'b[9 kl/of]hgf 6f]nL 8f= lhd cy{/, >L s[i0f 1jfnL, >L c?0f /f0ff, >L ;/f]h a:g]t, >L cho
;b:o rGb| nfn, >L lxl;nf dfgGw/, >L clgn lrqsf/ -;xhstf{_, ;'b[9
gu/kflnsf 6f]nL ->L xf]d gfy u}/], >L hfg'sf yfkf, >L ;'l:dtf sfsL{_
ldlt kmfu'g !#, @)&^, *M)) – !^M))
:yfg xf]6n dfpG6 s}nfz, n]s;fO8, kf]v/f

sfo{qmd M
o; bf];|f] lbgsf] z'?jft sfo{qmdsf] klxnf] lbgsf] k'g{syg af6 ul/of] . >L ;/f]h a:g]tn] klxnf] lbgsf]
k|:t'tLs/0f tyf 5nkmnaf6 cfPsf d'Vo a'Fbf tyf s'~hL zAbx¿ (key words) sf] af/] k|:t'tLs/0f ug'{
eof] . o; cg';f/ kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] lehg @)$) sf] ?kdf æ;'Gb/, ;'/lIft / ;Dd'gt kf]v/fÆ eg]/
k|:tfj ul/of] . >L ;/f]h a:g]tn] o; bf];|f] lbgsf] p2]Zo tyf ;xefuLx¿dfem ul/g] cEof;sf] af/]df :ki6
kfg'{eof] .

>L s[i0f 1jfnLn] ;dfj]lztf, ;dfg'kfltstf, gjk|jt{g / ;'zf;g 5'6fpg} gx'g] eGg] s'/fdf hf]8 lbg' eof]
. To;} u/L :yfgLo ;/sf/n] k|b]z / ;+3Lo ;/sf/;Fu ;dlgs6tfdf /xL ;DaGw sfod /fVg' kg]{ s'/f klg
pxfFn] JoQm ug'{ eof] . pxfFn] s'g} klg sfo{ sfof{Gjog ug{sf] nflu cflwsfl/s ;+:yf -:yfgLo, k|b]z /
;+3Lo ;/sf/_ afx]s lghL If]q / Joj;foL ;d'bfonfO{ klg ;+nUg u/fpg' kg]{ s'/f JoQm ug'{ eof] . cg'kfng
(Compliance), ;xof]u (Cooperation) / ;xsfo{ (Collaboration) sf] ;fy} ;d'bfo (Community) nfO{
klg k|fyldstf lbg' kg]{ s'/fdf pxfFn] hf]8 lbg' eof] .

kmf]6f] 9 >L ;/f]h a:g]t k|:t'tLs/0f ub}{ kmf]6f] 10 >L s[i0f 1jfnL cfˆgf] dGtJo /fVb}

o; kZrft ;xefuLx¿af6 s]xL /fo ;'emfjx¿ /flvof] .

 kf]v/fsf] unique selling point nfO{ o; jfSof+zn] ;dfj]z u5{ ls ub}{g < tfn, lxdfn / ;+:s[lt
/ ;fy} lzIff / k|ljlwsf] xa eg]/ klg emNsfpg cfjZos 5 .
 bL3{sfnLg ;f]rsf] k|:tfj M ægLnf tfnx¿ xl/of] zx/, ;Dd'gt gfu/LsÆ
 klxnfsf] gf/f M æxfd|f] cleef/f, :jR5 ;'Gb/ kf]v/fÆ
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg

 kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] e"uf]n 7"nf] 5 / o;n] w]/} hg;+Vof wfGg ;S5, t;y{ o;nfO{ xfFSg ;Sg]
Ifdtf klg rflxG5 . casf] kL9LnfO{ g}lts lzIff / /fli6«otfsf] af/] lzIff k|bfg u/L ;';+:s[t
hgtfsf] ljsf; ug'{ kg]{ 5 .
 ljsf; sfo{sf] nflu 5'6\6} k|zf;g v8f ug'{ kg]{
 gu/ k|d'v af6 JoQm ePsf] M "Cave to cave, lake to lake"

;Nnfx ;'emfj ;+sng kl5 ;d"xdf cEof; ug{sf] nflu tn pNn]lvt ;d"xdf ;xefuLx¿nfO{ ljefhg
ul/of] .

1. zx/L ljsf; lehg


1.1. k"jf{wf/ / zx/L Joj:yfkg

1.2. ;fdflhs ljsf; -lzIff, :jf:Yo, dlxnf, afnaflnsf, Ho]i7 gful/s, ckf+utf ePsf JolQm_

1.3. Jfftfj/0f, ljkb\ Joj:yfkg / hnjfo' cg's"ng

1.4. ;'zf;g / ;+:yfut ljsf;

2. ;dfj]zL cfly{s ljsf;


x/]s ;d"xn] cfˆgf] ljifout If]qdf tn pNn]lvt k|Zgx¿sf] cfwf/df 5nkmn u/L lgisif{x¿ lgsfNg'
eof] .

 ;d"x sfo{ ! – ;do ^) ldg]6 M o; ;d"xsf] d'Vo nIo, p2]Zo tyf /0fgLlt s] x'g'knf{ <
 ;d"x sfo{ @ – ;do $% ldg]6 M xfnsf] cj:yfsf] ljZn]if0f tyf ef]Ug' k/]sf] d'Vo ;d:of jf
jfws
 ;d"x sfo{ # – ;do $% ldg]6 M pk/f]Qm ;d:ofx? ;dfwfg u/L b]lvg] ?kfGt/0f
(Transformative Change) ug{ s] s] d'Vo sfo{x? ug'{knf{ <
 ;d"x sfo{ # – ;do #) ldg]6 M k|:tfljt sfo{x? ;dfj]zL, pTyfgzLn tyf bLuf] agfpg s]
ug'{ knf{ <

kmf]6f] 11 ;d"x sfo{ ub}{ ;xefuLx¿ kmf]6f] 12 ;d"x sfo{ ub}{ ;xefuLx¿

;d"xdf sfo{ u/]kl5 x/]s ;d"xaf6 Ps jf b'O{ hgf ;xefuLn] cfˆgf] ;d"xdf 5nkmnaf6 cfPsf] lgisif{nfO{
k|:t't ug'{ eof] . ;f] k|:t'tLsf] k|ltn]v cg';"rLdf k]z ul/g] 5 .
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg

kmf]6f] 13 jftfj/0f, ljkb\ Joj:yfkg / hnjfo' kmf]6f] 14 k"jf{wf/ / zx/L Joj:yfkg ljifosf]
cg's"ng ljifosf] ;d"xaf6 k|:t'tL ;d"xaf6 k|:t'tL

kmf]6f] 15 ;fdflhs ljsf; ljifosf] ;d"xaf6 kmf]6f] 16 ;fdflhs ljsf; ljifosf] ;d"xaf6
k|:t'tL k|:t'tL

kmf]6f] 18 ;dfj]zL cfly{s ljsf; cGtu{t


kmf]6f] 17 ;dfj]zL cfly{s ljsf; cGtu{t pBf]u
Joj;fo tyf ljljw ;+:yf ljifosf] ;d"xaf6
Joj:yfkg k|j{4g ljifosf] ;d"xaf6 k|:t'tL
k|:t'tL

kmf]6f] 19 ;dfj]zL cfly{s ljsf; cGtu{t ko{6g kmf]6f] 20 ;'zf;g tyf ;+:yfut ljsf; ljifosf]
ljifosf] ;d"xaf6 k|:t'tL ;d"xaf6 k|:t'tL
cg';"rL !
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s
ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] k|ltj]bg

o; b'Ol{ bg] sfo{qmdsf] cf}krfl/s ;dfkgsf] nflu gu/ k|d'v >L dfg axfb'/ lhl;n] cfˆgf] dGtJo /fVg'
eof] . pxfFn] eljiodf sfa{g Go"gLs/0f ug{sf] nflu ljB'tLo uf8L tyf OGwgsf] ?kdf lah'nLsf] k|of]u ug'{
kg]{ s'/f JoQm ug'{ eof] . To;} u/L gu/kflnsfsf] e"uf]n cg';f/sf] ;+/rgf / k"jf{wf/ lgdf{0f ug'{kg]{ s'/f
klg JoQm ug'{ eof] . cfdf a'afsf] pd]/ kfsf] ePkl5 5f]l8lbg] k|j[lQ x'Fbf /fHon] Ho]i7 gfu/Ls s]Gb|
;~rfng u/L ;f] ;~rfngsf] nflu o'jfx¿;Fu} k};f p7fpg] sfo{ ug'{ kg]{ s'/fdf pxfFn] hf]8 lbg' eof] . ;fy}
;a}sf] kx'Fr k'lug] :t/Lo c:ktfn, e"ld a}+s, ahf/ Joj:yfkg, pTkfbgsf] ;xg pknAwtf / nufgL d}qL
jftfj/0f agfpg' kg]{ s'/f JoQm ub}{ pxfFn] ;a} ;xefuLnfO{ ;wGojfbsf ;fy o; @ lbg] sfo{qmdsf] ;dfkg
ePsf] 3f]if0ff ug'{ eof] .
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?

cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo
cfly{s ljsf; of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf] ;xeflux?
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?

ldlt ;f]daf/, @)&^ kmfu'g !@ ut]


:yfg xf]6]n dfp06 s}nfz, kf]v/f

qm ;+= gfd ;+:yf kb lnË j8f


1 /fd axfb'/ kf}8]n gful/s ;dfh kf]v/f ;+:yfks ;+of]hs k'?if &
2 lagf l;njfn sf]lknf g]kfn sfo{sf/L lgb]{zs dlxnf ^
3 k|f=8f= e/t /fh kxf/L O{=c+=;+, lq= lj= k|fWofks k'?if ^
4 ljj]s kf}8]n gful/s Joj;fo k'?if %
5 8f= cd/ gflunf kf]v/f ljZjljBfno k|fWofks k'?if $
6 bz{g nfdf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !#
7 x]dGt zdf{ kf}8]n kf]v/f dxfgu/kflnsf k'?if
8 dgx/ s8l/of kf]v/f dxfgu/kflnsf jl/i7 s[lif clws[t k'?if
9 t]h gf/fo0f clwsf/L ;xsf/L ;ldlt cWoIf k'?if &
10 vu/fh cfrfo{ kl/jf/ cWoIf k'?if @!
11 l;d axfb'/ u'?Ë kl/jf/ cWoIf k'?if @)
12 /fd axfb'/ sfsL{ kl/jf/ cWoIf k'?if !@
13 u0f]z kf08] kf]v/f dxfgu/kflnsf clws[t ;ftf}+ k'?if %
14 /fdrGb| a/fn kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if &
15 km'nb]j ltlD;gf kf]v/f dxfgu/kflnsf hg:jf:Yo sfo{stf{ k'?if @%
16 czf]s åf/] kf]v/f dxfgu/kflnsf ;"rgf k|ljlw k'?if !&
clws[t
17 zf/bf df]xg sfkm\n] kf]v/f dxfgu/kflnsf jl/i7 Ol~hgLo/ k'?if *
18 pdf/fh jf:tf]nf kf]v/f dxfgu/kflnsf k'?if !(
19 k'0o k|;fb kf}8]n ;+of]hs k'?if ^
20 ofd axfb'/ s'Fj/ ;z:q k|x/L ;=k||=c= k'?if %
21 ls;fg ;'gf/ kf]v/f r]Da/ ckm sd;{ cWoIf k'?if
22 ;';fGt ufxfdu/ PaL;L 6LeL l/kf]6{/ k'?if !
23 k|ltIff jf:tf]nf tf08j Go"h l/kf]6{/ dlxnf !#
24 ntf hf]zL tf08j Go"h l/kf]6{/ dlxnf !%
25 nIdL k|;fb uf}td kf]v/f dxfgu/kflnsf Ol~hgLo/ k'?if
26 bLkf kf}8]n u08sL 6L=eL= l/kf]6{/ dlxnf *
27 Ps/fh lu/L kf]v/fkq sfo{sf/L ;Dkfbs k'?if @)
28 k'ik kf}8]n kf]v/fkq ;Dkfbs k'?if %
29 bLk]Gb| If]qL /fli6o of]hgf cfof]u k"j{ pkfWoIf k'?if !&
30 1fg axfb'/ If]qL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o k'?if @#
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?

qm ;+= gfd ;+:yf kb lnË j8f


31 uf]ljGb ;'j]bL gofF klqsf l/kf]6{/ k'?if
32 k|]d axfb'/ sfsL{ kf]v/f dxfgu/kflnsf cWoIf k'?if !$
33 u'Kt axfb'/ aflgofF k'?if
34 ho/fd kf}8]n kf]v/f dxfgu/kflnsf ;L Pkm cf] k'?if
35 tLy{/fh clwsf/L kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !&
36 /lag k|hf kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf ;b:o k'?if
37 dfg axfb'/ u'?Ë u08sL k|b]z ;b:o k'?if
38 gf/fo0f k|;fb a/fn kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf ;b:o k'?if @^
39 k|sfz kf}8[n kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !%
40 lzj k|;fb cfrfo{ kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if ##
41 nf]s axfb'/ u'?Ë k|b]z ;ef :jsLo ;lrj k'?if
42 /fd]Zj/ dNn kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @
43 ;"o{ kf}8]n k|b]z ;ef :jsLo ;lrj k'?if
44 ?b|gfy a/fn kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if
45 zf/bf s'df/L k/fh'nL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf dlxnf !
46 rIf'b]jL kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf ;b:o dlxnf #!
47 lagf]b lu/L >L e=b=u0f cd k'?if
48 a]gL axfb'/ a:g]t s[lif lj1 k'?if !^
49 uf]ljGb /fh s];L ljBfyL{ k'?if $
50 /fwfs[i0f nfld5fg] kf]v/f dxfgu/kflnsf k'?if !!
51 h'4 axfb'/ u'?Ë MITFE Program k'?if
Coordinator
52 xl/nfn cfrfo{ kf]v/f dxfgu/kflnsf jl/i7 clws[t k'?if *
53 n]v axfb'/ u'?Ë kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if &
54 e/t /fh kf}8]n kf]v/f dxfgu/kflnsf clws[t k'?if !(
55 tf/fdfof yfkfdu/ dlxnf dfgj clwsf/ cWoIf dlxnf !$
56 ;'/]Gb| kf}8]n cfly{s cfjfh ;Dkfbs k'?if
57 Zofd s'Fj/ ;dfrf/ b}lgs pk;Dkfbs k'?if *
58 zflFGt kf]v/]n e';fn k[=gf= SofDk; ;x k|fWofks dlxnf !
59 clgtf l3ld/] ;a}yl/ 86 sd l/kf]6{/ dlxnf (
60 hLjg k|;fb cfrfo{ kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !^
61 >Lgfy a/fn g]skf s]Gb|Lo ;b:o k'?if !#
62 ;'/]z >]i7 g]kfn lgdf{0f Joj;foL cWoIf k'?if !)
;+3
63 a'l4 axfb'/ kGt g]kfn ckfË ;dfh cWoIf k'?if (
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?

qm ;+= gfd ;+:yf kb lnË j8f


64 wg axfb'/ g]kfnL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if %
65 d]x/ dfg k'?if !^
66 kfj{tL kf}8]n /]UdL dlxnf pBdL ;+3 k|yd pkfWoIf dlxnf !&
67 zf]ef kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf dlxnf !(
68 ;"o{ k|;fb cfrfo{ d'VodGqL sfof{no ;a OG:k]S6/ k'?if !^
69 rGb|zf]ef dlxnf pBdL ;+3 j8f PsfO{ dlxnf
70 ozf]bf s];L kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf dlxnf !$
71 e/t /fh e08f/L kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o k'?if @#
72 dg'hf ljZjsdf{ kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf ;b:o dlxnf @)
73 jf;'b]j sfo{kflnsf ;b:o k'?if !
74 k'ik bfxfn km]jf 6LeL kqsf/ k'?if !$
75 /fddfof dfgGw/ kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o dlxnf (
76 Zofd /fgfdu/ /ftf]kf6L l/kf]6{/ k'?if
77 ljdn ltjf/L lxdfnog 6LeL l/kf]6{/ k'?if
78 tfgL yfkf kf]v/f 6LeL l/kf]6{/ dlxnf
79 wg axfb'/ u'?Ë /]l8of] t/Ë l/kf]6{/ k'?if
80 /fh' lu/L kl/ro g]6js{ l/kf]6{/ k'?if
81 k|sfz 9sfn cfbz{ ;dfh l/kf]6{/ k'?if
82 ;Gb]z >]i7 gful/s b}lgs l/kf]6{/ k'?if
83 afa'/fd e08f/L kf]v/f dxfgu/kflnsf zx/L of]hgf cfof]u k'?if
;b:o
84 ab|Lgfy clwsf/L kf]v/f dxfgu/kflnsf k|d'v k|zf;sLo k'?if
clws[t
85 d~h'b]jL u'?Ë kf]v/f dxfgu/kflnsf pk k|d'v dlxnf
86 lbnLk Gof]kfg] g]skf ;b:o k'?if
87 sfzL u'?Ë FWEAN cWoIf dlxnf
88 wg/fh cfrfo{ k'?if
89 bLk]Gb| >]i7 FNJ cWoIf k'?if
90 >L/fd kf]v/]n kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if #)
91 hut axfb'/ kxf/L kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if ^
92 e]if/fh zdf{ kf]v/f dxfgu/kflnsf clws[t k'?if *
93 lvdnfn b]jsf]6f cy{zf:qL k'?if
94 /fdrGb| nfld5fg] kf]v/f dxfgu/kflnsf zx/L of]hgf cfof]u k'?if
;b:o
95 G.C. Koirala EDC k'?if
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?

qm ;+= gfd ;+:yf kb lnË j8f


96 ;/f]h sf]O/fnf kf]v/f dxfgu/kflnsf k'?if
97 sdn axfb'/ yfkf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if #!
98 lgd{n lbofnL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @*
99 nIdL k|;fb lqkf7L n]vgfy p=jf=;+3 k"j{ cWoIf k'?if @(
100 ;f]gL a/fn kf]v/f dxfgu/kflnsf zx/L of]hgf cfof]u dlxnf
;b:o
101 cf]d ;'a]bL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @$
102 df]xg k|;fb af:tf]nf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !!
103 zf]ef af:tf]nf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf dlxnf
104 sf}lznf sf]O/fnf kf]v/f dxfgu/kflnsf ;xof]uL dlxnf (
105 kfj{tL dsfh' l;4fy{ Sna dlxnf
106 k|ef sf]O/fnf u08sL k|b]z ;b:o dlxnf
107 ldqnfn a/fn kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if
108 k'ikf 3n] kxf/L kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf ;b:o dlxnf ^
109 k|f=8f= b]j]Gb| axfb'/ k[= gf= SofDk; k|fWofks k'?if
nfld5fg]
110 k|]d/fh clwsf/L kf]v/f dxfgu/kflnsf rfns k'?if @^
111 ;'gdfof g]kfnL kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf ;b:o dlxnf #@
112 cf]d k|;fb ;'a]bL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @$
113 /fdhL pkfWofo kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o k'?if @$
114 a]n s u'?Ë kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o dlxnf @$
115 3g]Zj/ zdf{ kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o k'?if @$
116 zf]efsf/ ltlD;gf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @%
117 cfgGb /fh d'NdL pBf]u jfl0fHo dxf;+3 k"j{ cWoIf k'?if @
118 /fd axfb'/ yfkf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !*
119 u+uf k|;fb cfrfo{ k'?if
120 6Lsf l/dfn k'?if
121 ;Gt' ;'a]bL kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf ;b:o dlxnf @$
122 >LsfGt vltj8f jg SofDk; pk k|fWofks k'?if *
123 ljsf; s];L k[=gf= SofDk; k|fWofks k'?if !&
124 hfg'sf clwsf/L n]vgfy p=jf=;+3 sf]iffWoIf dlxnf #)
125 r]t axfb'/ u'?Ë kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @(
126 /flwsf zfxL kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf ;b:o dlxnf !&
127 k"0f{ s'df/ u'?Ë kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @&
128 dfg axfb'/ lh=;L= kf]v/f dxfgu/kflnsf k|d'v k'?if @&
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?

s"n ;xeflu ;+Vof 128 100%


dlxnf 29 23%
k'?if 99 77%
j8fWoIf 26 79% j8f ;+Vof ##
kf]v/f dxfgu/kflnsf 63

;xhLs/0f 6f]nL -;'b[9 kl/of]hgf 6f]nL_


1 lhd cfy{/ 6f]nL g]tf
2 s[i0f 1jfnL /0fg}lts /fhgLlts ;Nnfxfsf/
3 ;/f]h a:g]t /0fg}lts of]hgf ;Nnfxfsf/
4 cho rGb| nfn zx/L of]hgfsf/
5 lxl;nf dfgGw/ zx/L of]hgfsf/
6 clgn lrqsf/ uf]i7L ;xhstf{
7 xf]dgfy u}/] gu/kflnsf ;xof]u ;d"x, ;+of]hs
8 hfg'sf yfkf gu/kflnsf ;xof]u ;d"x, Ol~hgLo/
9 ;'lidtf sfsL{ gu/kflnsf ;xof]u ;d"x, ;dfhzf:qL
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?

ldlt d+unaf/, @)&^ kmfu'g !# ut]


:yfg xf]6]n dfp06 s}nfz, kf]v/f

qm ;+= gfd ;+:yf kb lnË j8f


1 /0f axfb'/ yfkf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !*
2 b'uf{ Gof}kfg] kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;lrj dlxnf #)
3 bLIff zdf{ NEA Ol~hgLo/ dlxnf *
4 ;ljtf 9'Ëfgf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;lrj dlxnf ^
5 OlGb/f kf}8]n cfdf ldng s]Gb| cWoIf dlxnf
6 pdf sfkm\n] WOTEF ;b:o k'?if ^
7 zf/bf e'h]n WOTEF ;b:o k'?if ^
8 lagf k'g dlxnf dfgj clwsf/ /Ifs sf]iffWoIf dlxnf *
;+hfn
9 Ifdtf v8\sf /]l8of] hggL l/kf]6{/ dlxnf #
10 cd[t yfkf /fli6«o kmfd]{;L ;+3, u08sL cWoIf k'?if !^
11 sNkgf a/fn kf]v/f dxfgu/kflnsf ;/;kmfO{ zfvf dlxnf
k|d'v
12 l:dtf clwsf/L ;~rfl/sf ;d"x cWoIf dlxnf #!
13 /fhs'df/L yfkf kf]v/f dxfgu/kflnsf Ol~hgLo/ dlxnf !^
14 /fd axfb'/ kf}8]n gful/s ;dfh ;+:yfks ;+of]hs k'?if &
15 k'ikf~hnL clwsf/L kf]v/f dxfgu/kflnsf pk k|d'v :jsLo dlxnf
;lrj
16 bLk]Gb| kf}8]n cy{zf:q s]Gb|Lo ljefu cg';Gwfgstf{ k'?if !&
17 ch'{g If]qL kf]v/f dxfgu/kflnsf hg:jf:Yo k'?if *
sfo{stf{
18 a;GtL >]i7 kf]v/f dxfgu/kflnsf gf=;'= dlxnf (
19 gj/fh ;'j]bL kf]v/f dxfgu/kflnsf clws[t k'?if
20 ;Gtf]if b/fO MUAN k|b]z Aoa:yfks k'?if
21 ;lagf uf}td kf]v/f dxfgu/kflnsf clws[t dlxnf
22 gf/fo0f k|;fb a/fn kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf k'?if @^
;b:o
23 csn axfb'/ sfsL{ k'?if
24 d~h' 9'Ëfgf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;lrj dlxnf !@
25 ldqnfn a/fn kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @@
26 alatf cfrfo{ kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;lrj dlxnf !(
27 zf/bf ;fksf]6f kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;lrj dlxnf !
28 zf]efs/ ltlD;gf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @%
29 /lag kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o k'?if #
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?

qm ;+= gfd ;+:yf kb lnË j8f


30 kfj{tL kf}8]n /]UdL dlxnf pBdL ;+3 k|yd pkfWoIf dlxnf !&
31 lji0f'dfof kf}8]n kf]v/f dxfgu/kflnsf clws[t dlxnf
32 hd'gf k/fh'nL dlxnf pBdL ;+3 j8f PsfO{ cWoIf dlxnf !^
33 s[kf /l~ht kf]v/f dxfgu/kflnsf Ol~hgLo/ dlxnf
34 cNsf k|hfklt kf]v/f dxfgu/kflnsf Ol~hgLo/ dlxnf *
35 slatf kf}8]n kf]v/f dxfgu/kflnsf Ol~hgLo/ dlxnf *
36 >[hgf sfsL{ e6\6/fO{ hLjf>L e]Gr;{ k|aGw lgb]{zs dlxnf !&
37 rGb|f zdf{ dlxnf pBdL ;+3 dlxnf !!
38 ?b|gfy a/fn kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if *
39 z+s/ af:tf]nf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if $
40 /fd/fh nfld5fg] kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if (
41 k|sfz kf}8]n kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !%
42 dLgf kf}8]n kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;lrj dlxnf @(
43 zf]ef g]kfnL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o dlxnf #@
44 rt'/] ljs kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf k'?if #!
;b:o
45 ofrgf >L vjf; kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;lrj dlxnf @
46 5ljnfn zdf{ kf]v/f dxfgu/kflnsf /fhZj zfvf k'?if !^
k|d'v
47 lagf l;njfn sf]lknf g]kfn sfo{sf/L lgb]{zs dlxnf ^
48 bz{g nfdf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !#
49 dgx/ s8l/of kf]v/f dxfgu/kflnsf jl/i7 s[lif k'?if
clws[t
50 l;d axfb'/ u'?Ë kl/jf/ cWoIf k'?if @)
51 /fd axfb'/ sfsL{ kl/jf/ cWoIf k'?if !@
52 u0f]z kf08] kf]v/f dxfgu/kflnsf clws[t ;ftf}+ k'?if %
53 /fdrGb| a/fn kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if &
54 km'nb]j ltlD;gf kf]v/f dxfgu/kflnsf hg:jf:Yo k'?if @%
sfo{stf{
55 czf]s åf/] kf]v/f dxfgu/kflnsf ;"rgf k|ljlw k'?if !&
clws[t
56 pdf/fh jf:tf]nf kf]v/f dxfgu/kflnsf k'?if !(
57 Ps/fh lu/L kf]v/fkq sfo{sf/L k'?if @)
;Dkfbs
58 bLk]Gb| If]qL /fli6o of]hgf cfof]u k"j{ pkfWoIf k'?if !&
59 1fg axfb'/ If]qL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o k'?if @#
60 tLy{/fh clwsf/L kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !&
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?

qm ;+= gfd ;+:yf kb lnË j8f


61 lzj k|;fb cfrfo{ kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if ##
62 /fd]Zj/ dNn kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @
63 zf/bf s'df/L k/fh'nL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf dlxnf !
64 a]gL axfb'/ a:g]t s[lif lj1 k'?if !^
65 uf]ljGb /fh s];L ljBfyL{ k'?if $
66 h'4 axfb'/ u'?Ë MITFE Program k'?if
Coordinator
67 n]v axfb'/ u'?Ë kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if &
68 tf/fdfof yfkfdu/ dlxnf dfgj clwsf/ cWoIf dlxnf !$
69 hLjg k|;fb cfrfo{ kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !^
70 a'l4 axfb'/ kGt g]kfn ckfË ;dfh cWoIf k'?if (
71 wg axfb'/ g]kfnL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if %
72 ozf]bf s];L kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf dlxnf !$
73 e/t /fh e08f/L kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o k'?if @#
74 dg'hf ljZjsdf{ kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf dlxnf @)
;b:o
75 /fddfof dfgGw/ kf]v/f dxfgu/kflnsf j8f ;b:o dlxnf (
76 afa'/fd e08f/L kf]v/f dxfgu/kflnsf zx/L of]hgf k'?if
cfof]u ;b:o
77 ab|Lgfy clwsf/L kf]v/f dxfgu/kflnsf k|d'v k|zf;sLo k'?if
clws[t
78 d~h'b]jL u'?Ë kf]v/f dxfgu/kflnsf pk k|d'v dlxnf
79 dfg axfb'/ lh=;L= kf]v/f dxfgu/kflnsf k|d'v k'?if
80 sfzL u'?Ë FWEAN cWoIf dlxnf
81 >L/fd kf]v/]n kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if #)
82 hut axfb'/ kxf/L kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if ^
83 e]if/fh zdf{ kf]v/f dxfgu/kflnsf clws[t k'?if *
84 /fdrGb| nfld5fg] kf]v/f dxfgu/kflnsf zx/L of]hgf k'?if
cfof]u ;b:o
85 sdn axfb'/ yfkf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if #!
86 lgd{n lbofnL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @*
87 nIdL k|;fb lqkf7L n]vgfy p=jf=;+3 k"j{ cWoIf k'?if @(
88 cf]d ;'a]bL kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @$
89 df]xg k|;fb af:tf]nf kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if !!
90 sf}lznf sf]O/fnf kf]v/f dxfgu/kflnsf ;xof]uL dlxnf (
91 kfj{tL dsfh' l;4fy{ Sna dlxnf
cg';"rL @
kf]v/f @)$) bL3{sfnLg ;f]r tyf ;dfj]zL :yfgLo cfly{s ljsf;
of]hgf th'{df sfo{zfnf uf]i7Lsf ;xeflux?

qm ;+= gfd ;+:yf kb lnË j8f


92 k'ikf 3n] kxf/L kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf dlxnf ^
;b:o
93 ;'gdfof g]kfnL kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf dlxnf #@
;b:o
94 cfgGb /fh d'NdL pBf]u jfl0fHo dxf;+3 k"j{ cWoIf k'?if @
95 ;Gt' ;'a]bL kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf dlxnf @$
;b:o
96 hfg'sf clwsf/L n]vgfy p=jf=;+3 sf]iffWoIf dlxnf #)
97 r]t axfb'/ u'?Ë kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @(
98 /flwsf zfxL kf]v/f dxfgu/kflnsf sfo{kflnsf dlxnf !&
;b:o
99 k"0f{ s'df/ u'?Ë kf]v/f dxfgu/kflnsf j8fWoIf k'?if @&

s"n ;xeflu ;+Vof 99 100%


dlxnf 41 41%
k'?if 58 59%
j8fWoIf 18 55% j8f ;+Vof ##
kf]v/f dxfgu/kflnsf 68

;xhLs/0f 6f]nL -;'b[9 kl/of]hgf 6f]nL_


1 lhd cfy{/ 6f]nL g]tf
2 s[i0f 1jfnL /0fg}lts /fhgLlts ;Nnfxfsf/
3 ;/f]h a:g]t /0fg}lts of]hgf ;Nnfxfsf/
4 c?0f /f0ff cfly{s ;Nnfxfsf/
5 cho rGb| nfn zx/L of]hgfsf/
6 lxl;nf dfgGw/ zx/L of]hgfsf/
7 clgn lrqsf/ uf]i7L ;xhstf{
8 xf]dgfy u}/] gu/kflnsf ;xof]u ;d"x, ;+of]hs
9 hfg'sf yfkf gu/kflnsf ;xof]u ;d"x, Ol~hgLo/
10 ;'lidtf sfsL{ gu/kflnsf ;xof]u ;d"x, ;dfhzf:qL
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/

cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/

1. 8f= hubLz rGb| kf]v/]n, k"j{ pkfWoIf, /fli6«o of]hgf cfof]u

kf]v/fsf] ljsf; pQ/ / blIf0f dfu{aLrsf] Jofkf/ s]Gb|sf] ?kdf ePsf] xf] . xfn o;sf] klxrfg lxdfnL
ko{6g;Fu hf]l8Psf] 5 . :yfgLo ;+:s[lt, hg;+Vof / k|fs[lts ;f}Gbo{ -& tfn / lxdfn_ kf]v/f
dxfgu/kflnsfsf] klxrfg xf] . n]vgfy gu/kflnsf hf]l8Pkl5 kf]v/f dxfgu/kflnsfdf sljlz/f]dl0f
n]vgfy kf}8]nsf] klxrfg klg hf]l8Psf] 5 . ;fy} dxfgu/kflnsfleq cfjf; tyf a:tL ljsf; ug{sf] nflu
n]vgfy If]qdf s]lGb|t x'g] ;Defjgf 5 . xfjfkfgLsf] ;Gbe{df ;f]l;nf] e"ld x'g'sf] sf/0f k|b'if0fsf] dfqf w]/}
b]lvFb}g t/ oxfFsf tfnx¿ / ;]tL gbLdf k|b'if0fsf] k|efj k/]sf] 5 . zx/Ls/0f / hnjfo' kl/jt{gsf] sf/0f
lxdfn 6«]lsË tyf tfndf kfgLsf] u'0f:t/df x|f; klg cfPsf] 5 . o;sf] nflu yk cWoog ug{ h?/L 5 .

u08sL k|b]zsf] /fhwfgL ePsf] sf/0f kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] ;'zf;g / ;+:yfut k|0ffnLdf 7"nf] k|efj
k/]sf] 5 . pBf]u jfl0fHo ;+3n] klg kf]v/fsf] ljsf;df 7"nf] e"ldsf lgjf{x ub{5 . 6«flkms, hg;+Vof tyf
cfjf;sf] dfu;Fu} o;sf] ljsf; j[l4 k"j{ -v}/]gL, z'Snfu08sL, Jof; / d'lUnË;Dd_ lt/ x'g] ;Defjgf /x]sf]
5 . sf]/f]nf kf; / pQ/ blIf0f sl/8f]/n] kf]v/fsf] nflu gofF cj;/ Nofpg] ;Defjgf /x]sf] 5 . rLg;Fusf]
Jofkfl/s lgs6tfaf6 kf]v/f dxfgu/kflnsfn] nfe p7fpg ;S5 .

2. 8f= dx]Gb| ;'Aaf, k"j{ ;x;lrj, zx/L ljsf; dGqfno

kf]v/fsf] k|d'v ljz]iftf eg]sf] ToxfFsf] k|fs[lts ;f}Gbo{ g} xf] . To;sf] cnfjf kf]v/f pkTosf jl/kl/
ljz]iful/ u'?Ë ;d'bfosf] ;fF:s[lts ;Dkbf klg kf]v/fsf] dxTjk"0f{ lrgf/L xf] . slj lz/f]d0fL n]vgfy
cfrfo{sf] hGde"dL ePsf]n] klg oxfF slj, ;flxTosf/, snfsf/x?sf] pNn]Vo pkl:ylt /x]sf] kfOG5 . t/
k|Zg p7\5, s] kf]v/fjf;Ln] o:tf d"t{ cd"t{ ;Dkbfsf] ;++/If0f ug]{tkm{ 7f]; sbd rfn]sf 5g\ < km]jftfnsf]
kfgL, jl/kl/sf] hdLg cltqmd0f, cUnf Jofj;flos ejgx?sf] lgdf{0fn] km]jftfnsf] cl:tTj g} ;+s6df
k/]sf] cfef; x'g yfn]sf] 5 . kf]v/fsf] cy{Joa:yf g} ko{6g ePsf] s'/fdf b'Odt x'g ;Sb}g . uDeL/ ;jfn
of] p7\g ;S5 ls olb ko{6g vl:sg] xf] eg] kf]v/fsf] a}slNks cfly{s cfwf/ s] x'g ;S5 < gofF cGt/f{li6«o
ljdfg:ynsf] ;~rfngkl5 kf]v/fdf ko{6ssf] a[l4 pNn]Vo dfqfdf x'g] cg'dfg ug{ ;lsG5 . t/ d]/f]
ljrf/df kf]v/f–sf7df8f} / kf]v/fb]lv a'6jn hf]l8g] ;8sdfu{sf] :t/f]Gglt klg Tolts} dxTjk"0f{ 5 . xfn
n]vgfy gu/kflnsf -xfn kf]v/f dxfgu/kflnsfdf uflePsf]_ kf]v/faf6 cf]em]ndf k/]sf] cfef; x'G5 .
h'DNofxf zx/ (Twin CIty) sf] cjwf/0ff cg'?k kf]v/f / n]vgfysf] ljsf; ul/g'k5{, hxfF sfdsf] nflu
kf]v/f / lgjf;sf] nflu n]vgfy pko'Qm x'g ;S5 . kf]v/fdf hf]lgËsf] dfkb08 agfO{ sfof{Gjog ug{ l9nf]
eO;s]sf] ePtf klg cem} o;sf] ;Defjgf hLljt} 5 . kf]v/fsf] lehg k|s[lt (Nature), ;+:s[lt (Culture)
tyf kfl/l:yltsL (Ecology) ;Fu g} ufl;g' pko'Qm x'G5 .

3. >L jf;' lqkf7L, ko{6g Joj;foL, kf]v/f dxfgu/kflnsf

kf]v/fsf] k|d'v klxrfg oxfFsf] k|fs[lts ;f}Gbo{ / ;f+:s[lts ljljwtf xf] . cGt/f{li6«o tyf /fli6«o ko{6sx¿sf]
cfudgn] o;sf] klxrfg ljsl;t xFGb} cfPsf] 5 . tyflk ;/sf/sf] of]hgfsf] sdLn] ubf{ oxfFsf] k|fs[lts
>f]tx¿ hf]lvddf kl//x]s]f 5 . hnjfo' kl/jt{gn] klg oxfF gsf/fTds c;/ k/]sf] 5 . cltj[li6sf] sf/0f
;]tL gbLdf gbL s6fg x'g] ;d:of /x]s]f 5 . n]vgfy;Fu uflePsf] ;Gbe{df o;n] dxfgu/kflnsfdf ljleGg
>f]t ;fwg lbPsf] 5 eg] hLjgz}nLdf leGgtf / sdhf]/ k"jf{wf/ oxFsf] nflu r'gf}tL ag]sf] 5 . @) jif{kl5
r'gfj eP/ hgk|ltlglw 5gf}6 ePsf] x'Fbf hgtfdf :yfgLo ;/sf/af6 7"nf] ck]Iff /x]sf] 5 . kf]v/f g]kfnsf]
klxnf] ko{6g uGtJo / cGt/f{li6«o :t/df clåtLo ko{6sLo uGtJo :ynsf] ?kdf ljsf; x'g ;S5 . #
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/

txsf] ;/sfn] k]mjftfn ;DalGw ;jf]{Rr cbfntsf] k}m;nfnfO{ nfu' ug'{kg]{ b]lvG5 . kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg
tyf 9n Joj:yfkgnfO{ hf]8 lbg' kg]{ cj:yf /x]s]f 5 .

4. >L ljZjsNof0f k/fh'nL, dfgjzf:qL

kf]v/fsf] k|d'v klxrfg ko{6lso uGtJo xf] . z'¿df ljGWojfl;gL / jf6'n]rp/ If]qaf6 yfngL ePsf]
kf]v/fsf] cfjfbL !&cf}+ / !*cf}+ ztfJbLdf tTsfnLg g]kfn pkTosfaf6 Jofkf/sf nflu cfPsf g]jf/
;d'bfosf] cfudgaf6 zx/L :j¿k u|x0f u/]tf klg ;g\ ^) sf] bzskl5 cf}nf] lgoGq0f kZrftdfq cfjfbL
aflSnPsf] lyof] . zx/Ls/0f k"j{ of] Pp6f lzIffsf] uGtJo lyof], xjfOdfu{af6 / :yndfu{af6 /fhwfgL /
ef/t;Fu hf]l8Pkl5 of] Pp6f cfjf;Lo zx/sf ¿kdf ljsl;t x'g k'Uof] . xfn lxdfn, gbL / tfnn]
zf]efodfg t'NofPsf] u08sL k|b]zsf] lzIff, :jf:Yo, dgf]/~hg / Jofkf/sf] /fhwfgL / b]zsf] dxTjk"0f{
ko{6sLo uGtJo ag]sf] 5 .

jftfj/0f ;+/If0f, hnjfo' / ljkb Joj:yfkgsf b[li6n] ;a}eGbf 7'nf] hf]lvd tfn, gbLgfnf, eL/kx/f /
lxdfnL If]qsf] k|b'if0f Pj+ e"IfonfO{ lng ;lsG5 . cJojl:yt a:tL ljsf;sf sf/0f 9nlgsf;sf] cefj /
hyfefjL hdLgsf] vl08s/0f -Kn6L+Ë_ n] klg ljkb\ lgDTofPsf] 5 . ;jf/L k|b'if0f, ;jf/L Joj:yfkg / zx/L
oftfoftdf klg 7"nf] r'gf}tL ylkPsf 5g\ . kf]v/fsf] ljsf; / ;d[l4sf nflu df5fk'R5||],cGgk"0f{ -lxd>[vnf_,
;]tLgbL, tfnx¿ / xl/of 8fF8fx¿ j/bfg x'g . ctM logsf] ;d'lrt, lbuf] / Gofok"0f{ pkof]uaf6 g} kf]v/fnfO{
dxTjk"0f{ ko{6lso zx/ agfpg ;lsG5 .

g]kfnsf] ;+ljwfg @)&@ sf] cEof;;Fu} zf;sLo / ;+:yfut k|0ffnLdf ePsf] kl/jt{g k'/fgf] k|0ffnLeGbf
ljns'n k[ys 5 . o;;Fu} n]vgfy gu/kflnsf klg kf]v/fdf ;dfj]z ePkl5 s]xL j8fx¿df zx/L k"jf{wf/sf
cfwf/e"t s'/fx¿ ;d]t gePsf] eg] s]xL j8fx¿ zx/L s]Gb|ljGb' ePsf] cj:yf 5 . To;}n] dxfgu/sf
j8fx¿nfO{ ef}uf]lns ;'udtf, hg;+Vof cflbsf] cwf/df ;]jfs]G› jf j8fx¿nfO k'g;+{+of]hg ug{ cfjZos
b]lvG5 . :yfgLo ljz]iftf cg';f/ j8fx¿sf] of]hgf agfpg'sf ;fy} dxfgu/df Pp6} s]G› geO ax's]G›
ePsf] zx/sf ¿kdf ljsf; ug{ ;lsg] ;Defjgf kof{Kt 5g\ . k|b]zsf] ;b/d'sfd, sf7df8f}+ / n'lDagL;Fu
/]n ;Dks{ ePsf] zx/, rLg / ef/t ;Fu 5f]6f] b'/Ld} hf]l8g] Jofkfl/s gfsf, k|b]zsf] lzIff, :jf:Yo, dgf]/Ghg
/ Jofkf/sf] s]G› Pjd\ cGt/f{li6«o ko{6g uGtJosf ¿kdf ljsf; ug{ ;lsg] ;Defjgf 5g\ .

o;sf] ljsf;sf nflu kmf]xf]/d}nf Joj:yfkg, gbL bf]xg / lgdf{0f ;fdfu|L pTvgg\sf] lgodg, ;]tL gbLsf]
jl/kl/ Jojl:yt ;fOsn n]g, pBfg cflb lgdf{0f, l5d]sL ufpFkflnsf;Fu ldn]/ sf:sL lhNnfs} lj:t[t e"–
pkof]u of]hgf th'{df / zoning ug]{, e"Ifo /f]Sg h}ljs afFwx¿ lgdf{0f, hnfwf/ If]qsf] lbuf] ;+/If0f /
pkof]u cflb h:tf kl/of]hgf÷ sfo{qmdx¿sf] cfjZostf /x]sf] 5 .

5. >L u]x]Gb|]Zj/ sf]O/fnf, cy{zf:qL

kf]v/fsf] k|d'v klxrfg k|fs[lts ;f}Gbo{ xf] . ;/sf/L e"ldsf uf}0f / cg'Q/bfoL, lghL If]qsf] e"ldsf k|d'v
t/ :jfy{k|]l/t / ;a} If]qsf] cJojl:yt ljsf; ePsf] 5, t/ of] hgd'vL 5}g . pRr hg3gTj / cJojl:yt
a;f]af;, tLj| k|fs[lts ;|f]tsf] bf]xg / ;fy} s'zf;g g} kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] nflu hf]lvd / cj/f]w xf]
. tyfkL jftfj/0f ;+/If0fdf hgr]tgf x'g' /fd|f] kIf xf] . hgk|ltlglw d"ns zf;g k|0ffnL eP/ klg ;'zf;g
sfod ePsf] 5}g . ;+:yfut k|0ffnL k|f/lDes r/0fdf 5 t/ hgck]Iff o;eGbf w]/} a9L 5 . ax' / ljljw
If]qsf ljsf;sf ;Defjgf a9]sf 5g\ . ;Defljt If]qx¿sf] Ps cfk;df kl/k"/s / ;xof]ufTds ;DaGw
x'g'k5{ .
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/

/fli6«o ?kdf kf]v/f x/]s s'/fsf] ægd"gf zx/Æ / cGt/f{li6«o ?kdf æclgjfo{ uGtJo zx/Æ sf] ?kdf ljsf;
ePsf] ck]Iff /x]sf] 5 . kf]v/f dxfgu/kflnsfnfO{ ;jf{ª\uL0f ljsf; cjwf/0ff (Holistic Approach in
Development), pRr u'0f:t/Lo lzIff / :jf:Yosf] s]Gb| (Highly Standard Education and Health
Service Center), ;Dk"0f{ ljsf;sf] s]Gb|df ko{6g (Tourism is the pivot of all developments) tyf
;';+:s[t Pj+ ;Eo ultzLn ;dfh (Highly cultured and civilized dynamic society) sf] ?kdf ljsf;
ug'{kg]{ h?/L b]lvG5 .

6. 8f= uf]ljGb axfb'/ yfkf, cy{zf:qL

kf]v/f dxfgu/sf] klxrfgsf] ?kdf oxfFsf lxd>[+vnf -df5fk'R5«] , cGgk"0f{, wf}nflu/L_, tfn -k]mjf, a]ugf;,
?kf_, u'kmfx¿, gbL / vf]nfx¿, kfgL ghDg] / lxnf] gx'g] e"k|s[lt, clws jiff{ tyf v'nf / pHofnf] cjl:ylt
xf] . s]lx ;Lldt 7fpFsf] afx]s afFsL ;a} 7fpFsf] lagf s'g} of]hgf (Planning) ljsf; x'b} cfPsf] 5 .
ljutb]lv g} lhNnf, c~rn tyf ljsf; If]qsf] ;b/d'sfdsf] sf/0f rf/}lt/af6 dflg;x¿ oxfF cfPsfn]
kf]v/fsf] ljsf; clxn];Dd cgf}krfl/s 9Ën] x'b} cfPsf] 5 . kf]v/fsf] ;]tL gbL klZrd tkm{ ljGBjfl;gL
dlGb/ If]qb]lv tn l;h{gfrf]s ;Ddsf] If]qdf aif{fofddf efl;g] ;d:of afx]s kf]v/fsf] ;dy/ efudf af9L,
klx/f] cflb k|fs[lts ljkb\sf] ;Defjgf b]lvb}g . lahok'/ vf]nfdf slxn]sflxF af9L cfpg] / k'n aufpg],
eTsfpg] u/]sf] 5 . tfnx¿ k'l/g] / To;df cltqmd0f x'g] qmd a9\b} uPsf] 5 .

;fljs n]vgfy gu/kflnsf ljsf;sf kof{Kt ;Defjgf ePsf] gofF gu/kflnsf lyof] . tfnx¿ kof{Kt /x]sf]
of] zx/ n]s l;l6sf] gfdn] k|Voft /x]sf] 5 . oxFsf df5f kf]v/f tyf cGo If]qdf klg cfk"lt{ x'g] ul/G5 .
kf]v/f pkTosf jl/kl/sf uflj;x¿ klg plQs} ljsf;sf] ;Defjgf af]s]sf 5g\\ . pQ/lt/sf] cd{nfdf
hfkfgL 6«fp6 df5fsf] nflu k|l;4 5 . blIf0ftkm{sf kxf8L uflj;x¿ ko{6gsf] lgldQ pko'Qm 5g\ / ToxFf
:t/Lo l/;f]6{x¿ v'ln;s]sf 5g\ . n]vgfysf] ;'Gb/] 8fF8f ko{6sx¿sf] nflu plQs} cfsif{s 7fpF xf] . o;
cfwf/df kl5 uflePsf oL If]qx¿n] kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] ljsf;sf] ;Defjgf c? a9fPsf] 5 .

Kff]v/fnfO{ clxn] g} g]kfnsf] ko{6g If]qsf] /fhwfgL dflgPsf] 5 . g]kfndf dfq geO{ o;n] cGt/f{li6«o If]qdf
g} k|fs[lts ;f}Gbo{n] ;';lHht cToGt ;'Gb/ ;x/ eg]/ k|l;l4 sdfPsf] 5 . kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] ;du|
ljsf;sf] nflu Jojl:yt e"–pkof]u of]hgf th'{df / sfof{Gjog / ;fy} Ps zx/L If]qnfO{ rflxg] ;Dk"0f{
;'ljwfsf] Joj:yf ug{ h?/L b]lvG5 .

7. >L h'4jxfb'/ u'?ª , ;+/If0f ljb\

hflto ?kdf ljutb]lv g]jf/ ;d'bfosf] a;f]af; /x]sf] kf]v/f lj:tf/} If]qL, afx'g, u'?ª, du/ tyf ysfnL
;d'bfosf] a;f]af; xF'b} xfn !)! hfthftL tyf *) eGbf a9L efiffefifL af]Ng] ;d'bfosf] ljsf; ePsf] 5
. To;}n] kf]v/f ;a} hfthfltsf] klxrfgsf] ?kdf lrq0f ePsf] 5 . ko{6lso b[li6sf]0fn] kf]v/f k|fs[lts
;'Gb/tfsf] k|d'v uGtJo ag]sf] 5 . cGgk"0f{ km]/fsf] ?kdf kbofqf rlr{t eP kl5 o; If]qsf] hfthfltsf]
;++:s[ltn] ko{6snfO{ cfsif{0f u/]sf] 5 . o;}qmddf ;fxl;s v]nx¿ nufot cGo ultljlwn] o;sf] klxrfg
lj:tf/} ;fxl;s ko{6ssf] uGtJosf] ?kdf ljsf; xF'b} cfPsf] 5 .

hnjfo' kl/jt{gsf sf/0f kfgLsf d"n, s'jf, kf]v/L ;'Sg], tfnx¿sf] If]qkmn tyf gbL axfj 36\g], cltj[li6,
cgfj[li6, ;'Vvf, v8]/L, 89]nf], af9L, klx/f] h:tf k|fs[lts k|sf]kx¿ tLj| ?kdf a9L /x]sf] 5 . ljkb\
Go"gLs/0fsf] nflu cled'lvs/0f, tflnd tyf hgzlQm tof/ ub}{ ljkb\ Joj:yfkg OsfO{ u7g u/L Ps 6f]nL
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/

tof/ u/L Rapid Response Team (RRT) nfO{ pRr ;ts{tfdf /fVg] Joj:yf ldnfpg' cfjZos b]lvPsf]
5.

l5d]sL gu/kflnsf n]vgfy / uflj;x¿sf] ;dfj]zkl5 kf]v/fsf] If]qkmn, hg;+Vof, ljsf;sf ;Defjgf
nufot o;sf] klxrfg km]l/Psf] 5 . jfl;GbfnfO{ g]kfnsf] ;aeGbf 7"nf] dxfgu/jf;L ePsf] uj{ ePsf] 5
eg] ljsf; jh]6 uflj; jf gu/kflnsf] cj:yfeGbf cf]lhnf] jf a9L /sd cfPsf] dx;'; ePsf] 5 . ljZj
;d'bfonfO{ kf]v/f pTs[i6 uGtJosf] ?kdf ljsf; u/L ko{6g ljsf; ug'{ kg]{5 . ljZjdf Ps k|l;4 Jojl:yt
;kmf zx/sf] ?kdf ljsf; x'g] ck]Iff /x]sf] 5 . o;sf] nflu dxfgu/n] ;xsf/L, lghL tyf ;/sf/sf]
;fem]bf/L /0fgLlt to ug'{ kg]{ 5 . cfly{s ljsf;df 6]jf k'¥ofpg lghL If]qnfO{ lglZrt tyf :ki6 sfo{If]q
tf]lsg' kb{5 . cfly{s ljsf;df nlIft of]hgf dfq geO{ ;fdflhs ljsf;sf] nflu lglZrt k|ltzt ah]6
clgjfo{ ?kdf 5'6\ofpg] Joj:yf ug'{kg]{ 5 .

8. >L s[i0f axfb'/ yfkf, lgjf{lrt ;b:o, k|b]z ;ef, u08sL k|b]z, sf:sL @ -!_

kf]v/fsf] k|d'v klxrfg eg]sf] kf]v/f lxdfn / tfnsf] zx/ xf] . s'g} ;do kf]v/f nfx'/] / nfn'kft]sf] k|Voft
zx/ x'g] uYof]{ . ;f+:s[lts, hftLo ljljwtf cflbn] el/k"0f{ zx/ klg xf] / ;dosfn;Fu} cfw'lgs ljsl;t
zx/ x'b} oxfF;Dd cfOk'u]sf] 5 . hldg efl;g], ;]tL gbL nufotsf gbL s6fg x'g] 8/ /x]sf], lxdfn glhs
/x]sf] xF'bf hnjfo' kl/jt{gdf k|efj /x]sf], jfo' k|b'if0fsf sf/0f cltj[li6, r6\ofË / cl;gf kfgL a9]sf]
;d:ofx¿ /x]sf 5g\ . a;fO ;/fO{ a9]sf] x'Fbf kf]v/fsf] ;'Gb/tfdfly c;/ k/]sf] b]lvPsf] 5 .

kf]v/f dxfgu/kflnsf Ps k|fs[lts ;f}Gbo{, ;fF:s[lts ;'Gb/tf, ;Eo ;'–;+:s[t gful/sn] a;f]af; u/]sf],
cfly{s ?kdf ;DkGg ko{6sLo, dfgjtfsf] cGt/f{li6«o zx/ aGg'k5{ kg]{ wf/0ff /x]sf] 5 . o;sf] nflu
cfufdL @) jif{df ;a} k"jf{wf/n] el/k"0f{ ko{6sLo :df6{ l;6Lsf] ?kdf ljsf; ug]{ cjwf/0ff /x]sf] 5 .

9. >L /d]z clwsf/L, ;'zf;g tyf k|hftGq ;Nnfxfsf/, USAID/US Embassy Nepal

kf]v/fsf] k|d'v klxrfg o;sf] k|fs[lts ;f}Gbo{ xf] . ;fy} of] ;fxl;s ko{6gsf] nflu klg k|l;4 5 . xfn
o;sf] ljsf; s'g} Jojl:yt cjwf/0ff / bL3{sfnLg ;f]r lagf eO/x]sf] b]lvG5 . dxfgu/sf] s'g} bL3{sfnLg
/0fgLlt gx'g', :yfgLo / k|b]z ;/sf/aLr o; ljifodf ;dGjo gx'g', lgjf{lrt clwsf/L tyf sd{rf/Lx¿df
Ifdtf cGt/ x'g' / ljsf; ;fe]mbf/x¿sf] u08sL k|b]zdf sd rf;f] x'g' kf]v/fsf] nflu r'gf}tL /x]sf 5g\ .
;+3Lo k|0ffnL cGtu{t :yfgLo / k|b]z ;/sf/sf] gu/ ljsf; ;DalGw :jtGq lg0ff{os Ifdtf x'g', kf]v/f
gu/af;L :yfgLo ;/sf/n] ;~rfng ug]{ ljsf; sfo{qmdx¿k|lt ;sf/fTds x'g' / ;Qf?9 bn / ljkIfL bn
aLr gu/ ljsf; ;DalGw /fd|f] /fhgLlts ;xdlt x'g' oxfFsf] k|d'v cj;/x¿ x'g\ .

kf]v/f dxfgu/kflnsfdf n]vgfy gu/kflnsf ufleg' 7"nf] cj;/ xf] lsgls kf]v/fsf] d"n If]qx¿ a;f]af;sf]
;DaGwdf ;+t[Kt eO{;s]sf] 5 . dxfgu/kflnsfdf dfq l;ldt geO{ l5d]sL gu/kflnsfx¿;Fu ldn]/ a[xt\
kf]v/fsf] e"–pkof]u of]hgf tof/ ug{ ;Sg] ;Defjgf klg /x]sf] 5 . cGt/f{li6«o ljdfg:ynsf] ;~rfng
kZrft oxfF ljb]zL k|ToIf nufgL cfpg ;Sg] 7"nf] ;Defjgf /x]s]f 5 . t;y{ kf]v/fnfO{ ckfËd}qL, ;fOsn
d}qL, h]i7 gful/s d}qL, ;kmf / ;'Gb/ zx/sf] ?kdf ljsf; ug'{ k5{ .
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/

10. >L a]gL axfb'/ a:g]t, s[lif lj1

kf]v/f dxfgu/kflnsf u08sL k|b]zsf] /fhwfgL, ko{6gsf] /fhwfgL, / ;fy} tfn, u'kmf, lxd>[+vnf tyf nf]s
;+:s[ltsf] pb\ud :ynsf] ?kdf kl/lrt 5 . o;sf] ljsf;sf] nflu ko{6g ljsf;df cfwfl/t s[ofsnfknfO{
ljz]if Wofg lbg / ;kmf ;'Gb/ x/fe/f kf]v/f eGg] gf/fnfO{ sfof{Gjogdf Nofpg h?/L 5 . sdhf]/ e"–
w/ftn, 5f]6f] cjlwdf cTolws jiff{, tfn cltqmd0f, l;d;f/ If]q 36\b} hfg', cJojl:yt zx/L ljsf; /
;+/If0f / ljsf;nfO{ ;fydf nfg g;Sg' kf]v/fsf] nflu r'gf}tL x'g\ .

xfnsf] cj:yfnfO{ x]g{] xf] eg] zf;g tyf ;+:yfut k|0ffnLdf ljsf; ug{ vf]lhPsf] b]lvG5 . r/0fj4 ?kdf
hgtfnfO{ ;]jf tyf ;'ljwf pknAw u/fpgsf nflu gLlt lgdf{0f, sfg'g lgdf{0f lgodfjnL tof/L tyf
sfo{ljlw tof/L ug{] sfo{ yfngL ul/Psf] b]lvG5 . pQm tof/L Jojl:yt geO{ xtf/df u/]sf] kfOG5 . n]vgfy
/ cGo ufpFkflnsfsf] ;dfj]zkl5 ljsf;df Ps?ktf, cfjZostf cg'?ksf] ljsf; Pp6} 5fgfaf6 x'g]
;Defjgf k|z:t dfqfdf b]lvG5 . ;du| ?kdf ljsf; ug{sf] nflu oyfy{jfbL tyf nfu" ug{ ;lsg] cNksfnLg,
dWosfnLg tyf bL3{sfnLg cfjlws of]hgf th'df{ u/L sfof{Gjog ug{ cfjZos /x]s]f 5 . If]qut ljsf;
cjwf/0ffsf] k"0f{kfngf, k|ltkmn ;fem]bf/L (sharing of benefits) cjwf/0ffsf] ljsf; / cjnDag, d"No
>[+vnfsf] klxrfg, :df6{, l8lh6n, k]k/n]; tyf Psåf/ ;]jf k|0ffnL / cfoft k|lt:yfkg tyf lgof{t
k|j4{gd'vL s[lif pTkfbgdf hf]8 cflbsf] sfof{Gjog ul/Pdf kf]v/f ljZjsf] pTs[i6 ko{6sLo uGtJo :ynsf]
?kdf kl/lrt x'g]5 .

11. >L /fwfs[i0f nfld5fg], u08sL kf]ln6]lSgs OlG:66\o'6, kf]v/f

kf]v/fsf] klxrfg o;sf] k|fs[lts ;f}Gbo{ tyf ;fF:s[lts ljljwtfdf /x]sf] 5 . cJojl:yt ko{6g tyf
clgolGqt ljsf;sf] sf/0f jftfj/0fLo x|f; / ;r]tgfsf] sdL g} kf]v/fsf] nflu 7"nf] r'gf}tL ag]sf] 5 .
zf;sLo k|0ffnL klg glthfd'vLeGbf k|lqmofd'vL ePsf] b]lvG5 . n]vgfy gu/kflnsfsf]] ;dfj]zkl5 kf]v/f
dxfgu/kflnsfsf] nflu ljsf; ug{ nfossf] If]q, ljljwtf, ;Defjgf tyf ck]Iff yk ePsf] 5 . kf]v/f /
jl/kl/ If]qdf ko{6g pTkfbgsf] ;'/lIft k|a4{g tyf ljsf;, k"jf{wf/ ljsf;, e"–pkof]u of]hgfsf] th'{df /
sfof{Gjog, ahf/sf] nflu cfjZos bIf hgzlQm / ;fy} jftfj/0f ;+/If0fsf] nflu ;r]tgf sfo{qmdx¿
;~rfng cflbn] kf]v/fnfO{ ko{6g, :jf:Yo / lzIffsf] k|d'v s]Gb|sf] ?kdf ljsf; ug{ ;lsG5 .

12. O{= n]v axfb'/ u'?ª, k|wfg cWofks, kf]v/f O{lGhlgol/ª sn]h

ko{6g, ljljw ;+:s[lt / kof{j/0fsf] klxrfg af]s]sf] kf]v/f dxfgu/kflnsfnfO{ :df6{ l;l6sf] ?kdf ljsf;
ul/g'{ k5{ . cJojl:yt zx/Ls/0fsf] sf/0f k|b'if0f a9]sf] 5 . e"–w/ftn sdhf]/ ePsf]n] e"sDkaf6 vt/f
/x]sf] 5 . oxfF lxdtfn lj:kmf]6gaf6 ;Defljt af9Lsf] hf]lvd klg /x]sf] 5 . gbL lsgf/af6 ;fdu|L
pTvgg\sf] klg ;d:of /x]sf] 5 . n]vgfy gu/kflnsf uflePkl5 tfn, jg / ;fF:s[lts ljljwtfdf j[l4
ePsf] sf/0f dxfgu/kflnsfsf] ko{6gdf cem ljsf; x'g] ;Defjgf w]/} /x]sf] 5 .

;fdflhs lbuf]kgf, kof{j/0fLo lbuf]kgf / cfly{s lbuf]kgf ckgfP/ kf]v/fsf] ljsf; ug'{ h?/L 5 . o;f]
u/]df kf]v/f dxfgu/kflnsf /fli6«o / cGt/f{li6«o ;Gbe{df lzIff, v]ns'b / ko{6gsf] k|d'v s]Gb|sf] ?kdf
kl/lrt x'g ;S5 .
cg';"rL #
ljifo lj1x¿;Fu lnOPsf] cGtjf{tf{sf] ;f/

13. >L >LsfGt vltj8f, ko{6gljb

k|fs[lts / ;fF:s[lts cfsif{0fsf] clåtLo ;+udn] kf]v/f kl/lrt 5 . tyflk jg:klt k|hfltsf] nf]k x'Fb} hfg',
;r]tgfsf] sdL, ;+/If0f / k|zf;lgs ultljlw sdhf]/ x'g' oxfFsf] r'gf}tL ag]sf] 5 . To;}u/L >f]t ;fwgsf]
zf]if0f / e"–pkof]u Joj:yfkgdf sdhf]/L klg kf]v/fsf] nflu cj/f]w ag]sf] 5 . n]vgfy gu/kflnsf= klg
;dfj]z ePkl5 ljQLo ?kdf ;an ePtf klg zf;g k|0ffnL k'/fg} /x]sf] cj:yf 5 . s[lif ks]6 If]q, zx/L
jg / hnfwf/ If]qdf h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f u/]df ;fljs n]vgfy g=kf=sf] If]qsf] klg PsLs[t ljsf;
ug{ ;lsG5 .

ef}lts ljsf;, ko{6g, s[lif / h}ljs ljljwtf, ;fdflhs ;'ljwf / ;'/Iff cflb ljifout If]qsf] nIo / p2]Zo
to ug{ h?/L 5 . x/]s ljifout If]qdf ljBdfg cj:yfsf] ljZn]if0f u/L /0fgLlts sfo{qmd agfpg cfjZos
/x]sf] 5 . o;/L cufl8 a9]df kf]v/f dxfgu/kflnsf blIf0f Pl;ofdf lzIff, :jf:Yo / v]ns'bsf] s]Gb| tyf
cGt/f{li6«o txdf ;fxl;s ko{6gsf] s]Gb|ljGb'sf] ?kdf ljsf; ug{ ;xh x'g]5 .
cg';"rL $
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r lgdf{0f
;DaGwL k"j{ tof/L sfo{zfnf a}7s

kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r -Vision-20401_


lgdf{0f ;DjGwL k"j{tof/L sfo{zfnf a}7s
cfh ldlt @)&^÷!)÷!# ut] o; kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ljsf; ;f]r -Vision-2040_ lgdf{0f
;DjGwL k'j{tof/L a}7s gu/ k|d'v >L dfg axfb'/ lh=;L=Ho"sf] cWoIftfdf o; dxfgu/sf] sfo{kflnsf
;b:o tyf j8fWoIfHo" ;lxt k|d'v k|zf;sLo clws[t / cg';'rL ! df pNn]lvt JoQmLTjx?sf] pkl:ytLdf
dxfgu/sf] ;efxn gofF ;8s kf]v/fdf ;DkGg eO{ lgDg lg0f{o eP .

lg0f{ox?M

!= a]nfot ;/sf/sf] a}b]lzs ;xof]u dGqfnosf] ;xof]udf ;~rflnt ;'b[9–g]kfn zx/L pTyfgzLntf
kl/of]hgfsf] k|fljlws 6f]nLn] >L ;/f]h a:g]tsf] g]t[Tjsf tof/ ul/Psf] o; kf]v/f dxfgu/kflnsfsf]
;f]r -Vision-2040_ / Plss[t gu/ ljsf; of]hgf -local economic development plan_
lgdf{0fsf] sfo{ljlw / k|s[of pk/ 5nkmn ;lxt cg'df]bg ul/of] .

@= dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ lgdf{0f tof/Lsf] qmddf ;'b[9 kl/of]hgfsf] lj1 6f]nLn]
k|fylds / l4tLo ;|f]taf6 ;+sng u/]sf tYof+ssf ;fy} >Ldfg gu/ k|d'vHo" tyf ;'b[9 6f]nLsf]
;xsfo{df 5gf]6 ul/Psf kf]v/fsf] ljifodf ljz]if rf;f] / lj1tf ePsf ljleGg If]qsf AoQmLx?af6
;+slnt ;'emfj / sfo{kq pk/ uxg 5nkmn / ;+n]if0f ug{ cfufdL kmfu'g !@ / !# ut] -Feb 24-
25, 2020_ a[xt ;Dd]ng / sfo{zfnf uf]i7L cfof]hgf ug]{ lg0f{o eof] .

#= dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ @)&^ r}t d;fGt -Mid April 2020_ ;Dd clGtd
:j?k k|bfg ug]{ul/ sfo{;Dkfbg ug{ nflu >Ldfg gu/ k|d'vHo"sf] ;+of]hsTjdf Ps lgb]{zs ;ldlt
u7g ug]{ lg0f{o ul/of] .

tkl;n
>L dfg axfb'/ lh=;L=M ;+of]hs -gu/ k|d'v_
>L d~h'b]aL u'?ª M ;b:o -gu/ pkk|d'v_
>L /fd/fh nfld5fg] M j8fWoIf j8f g+= ( -gu/;ef ;r]ts g]kfnL sf+u|];_
>L zf]ef df]xg kf}8]n M j8fWoIf j8f g+= !( -gu/;ef ;r]ts g]skf_
>L ab|Lgfy clwsf/L M ;b:o ;lrj -k|d'v k|zf;sLo clws[t_
$= dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ ;lxtsf] b:tfj]hnfO{ @)&^ r}t d;fGt -Mid April
2020_ ;Dd clGtd :j?k k|bfg ug]{ul/ sfo{;Dkfbg ug{sf nflu >Ldfg gu/ k|d'vHo"sf] lgb]{zgdf
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ lgdf{0f sfo{bn u7g ul/ sfo{fb]z tf]lsof]
.

1
lj=;+=df lehg @!)) elgPsf]
cg';"rL $
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r lgdf{0f
;DaGwL k"j{ tof/L sfo{zfnf a}7s

tkl;n
>L n]v axfb'/ tfdfª M ;+of]hs -j8fWoIf j8f g=!#_
>L ;'gdfof g]kfnLM ;b:o -gu/;ef ;b:o j8f g+= #@_
>L lgzf dNnM ;b:o -gu/;ef ;b:o j8f g++= !)_
>L zf/bfdf]xg sfk\mn]M ;b:o -of]hgf zfvf_
>L gf/fo0f k|;fb zdf{M ;b:o -;fdflhs ljsf; tyf ljkb\ zfvf_
>L e/t /fh kf}8]nM ;b:o -k|zf;g dxfzfvf_
>L bfd' clwsf/L jf lghn] tf]s]sf] JoQmLM ;b:o -cWoIf kf]=p=jf=;+3_
>L k|ltlglw, gjcfbz{÷l;4fy{÷e08f/l9s o'jfSna -o'jf k|ltlglw_
>L lr/l~hjL kf]v|]nM ;b:o -kf]v/f ko{6g kl/ifb_
>L cWoIf u}/;/sf/L ;+:yf dxf;+3 sf:sLM ;b:o -u}/;/sf/L tyf ;fdflhs ;+:yf_
>L lbk]Gb| >]i7M cWoIf g]kfn kqsf/ dxf;+3 sf:sL -cfdlGqt ;b:o_
>L xf]dgfy u}/]M ;b:o ;lrj -;'b[9 kl/of]hgf ;+of]hs kf]v/f dxfgu/kflnsf_
%= dxfgu/sf] Plss[t :yfgLo cfly{s ljsf; of]hgf -Local Economic Development Plan_
lgdf{0fsf nflu >Ldfg gu/ k|d'vHo"sf] ;+of]hsTjdf gLlh If]q ;d]tsf] ;xeflutfdf Ps :yfoL
k|s[tLsf] cfly{s of]hgf lgdf{0f ;ldtL u7g ug]{ lg0f{o eof] .

tkl;n
>L dfg axfb'/ lh=;L= M ;+of]hs
>L d~h'b]aL u'?ª M ;x;+of]hs -gu/ pkk|d'v_
>L cWoIf kf]=p=jf=;+3÷n]=p=jf=;+3 M ;b:o -Ps hgf dxLnf ;lxt_
>L k|d'v k|zf;sLo clws[tM ;b:o
>L dxfzfvf k|d'vx? M cfly{s k|, of]hgf, lzIff, :jf:Yo / ;fdflhs ljsf; -%_
>L ko{6g af]8{sf] k|ltlgwLM ;b:o
>L lhNnf ;xsf/L ;+3÷3/]n' tyf ;fgf pBf]u -FNCSI President) ;b:o -@ hgf_
>L gu/;ef ;r]ts M ;b:o -@ hgf, g]skf / g]sf_
>L ;'b[9 kl/of]hgf ;+of]hsM ;b:o ;lrj
cGTodf k|d'v k|zf;sLo clws[t >L u+ufnfn ;'j]bLHo" af6 a}7ssf] cf}krfl/s ;dfkg eof] .
cg';"rL %
kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r
lgdf{0f sfo{bnsf] sfof{b]z

kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r


lgdf{0f sfo{bnsf] sfof{b]z
ldlt @)&^÷!)÷!# df cfof]lht kf]v/f dxfgu/kflnsfsf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ lgdf{0f k"j{tof/L
a}7ssf] lg0f{o cg';f/ dxfgu/ k|d'v >L dfg axfb'/ lh=;L= Ho"sf] lgb]{zgdf ul7t Vision lgdf{0f
sfo{bnnfO{ @)&^ r}t d;fGt -Mid April 2020_ ;Dd gu/ sfo{kflnsf ;dIf vision b:tfj]hsf] d:of}bf
k|:t't ug]{ul/ lgDg cg';f/sf] sfof{b]z lbOPsf] 5 .

!= dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ lgdf{0fsf] qmddf ;'b[9 kl/of]hgfsf] k|fljlws 6f]nLnfO{
cfjZos ;"rgf, tYof+s / ljifo lj1x?sf] /fo ;'emfj ;+sng ug{ ;xof]u / ;dGjo ug]{ .

@= cfufdL kmfu'g !@ / !# ut] -Feb 24-25, 2020_ df x'g] a[xt ;Dd]ng / sfo{zfnf uf]i7L cfof]hgf
/ Joj:yfkg ug{ ;qmLo e'ldsf lgjf{x ug]{ / ;f] sfo{qmdnfO{ ;kmn kfg{ :yfgLo ;/f]af/jfnfx?sf
;fy} ;+3 tyf k|b]z ;/sf/sf ;DjlGwt lgsfo / ljifo lj1x?;Fu ;dGjo ug]{ .

#= k|fljlws sfo{bnaf6 ljleGg r/0fdf k|fKt visioning b:tfj]hsf k|f/lDes d:of}bf / k|ltj]bg pk/
5nkmn / cWoog ul/ cfjZos /fo ;Nnfx k|bfg ug]{ .

$= kf]v/f dxfgu/sf] bL3{sflng ;f]r -Vision-2040_ sf] clGtd k|ltj]bg gu/ sfo{sfl/0fL ;ldlt /
gu/;efaf6 kfl/t ug{ cfjZos ;xof]u / ;dGjo ug]{ .

%= >Ldfg gu/ k|d'vHo" / lgb]{zs ;ldltaf6 lgb]{zg eP adf]lhd cfjZostf cg';f/ k/fdz{ a}7s /
k|fljlws ;qx? cfof]hgf ul/ k|fljlws sfo{bnnfO{ dfu{bz{g ug]{ .

You might also like