Γιάννης Σακκάς∗

O ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΦΑΡΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ – ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ

ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ, 1944-1968

Εισαγωγή

Ο Γρηγόρης Φαράκος υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ηγέτες του ελλη-
νικού κομμουνιστικού κινήματος. Συνδύαζε τη δράση και την αγωνιστικότητα
με τη μόρφωση· το ήθος και την ψυχική ευγένεια με την πολιτική εντιμότητα και την
αξιοπρέπεια. Για πολλές δεκαετίες παρέμεινε πιστός και στρατευμένος στο Κόμμα
ακολουθώντας το «ορθόδοξο» ρεύμα, χωρίς όμως ποτέ να αφομοιωθεί πλήρως στο
γραφειοκρατικό κομματικό του μηχανισμό.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, επηρεασμένος από τον ανανεωτικό άνεμο
που φύσαγε στη Σοβιετική Ένωση και τις ανατροπές στις ανατολικές χώρες, κα-
θώς και από τη ρηξικέλευθη σκέψη της συζύγου του Ευτυχίας Καρύδη, επιδίωξε
ως ΓΓ του ΚΚΕ να πετύχει τη ριζική αναμόρφωση του Κόμματος, θέτοντας προς
συζήτηση θεωρητικά και οργανωτικά προβλήματα και ζητήματα δομής και νοο-
τροπίας. Γρήγορα όμως αντιλήφθηκε ότι οι αντιστάσεις ήταν ανυπέρβλητες και
εγκατέλειψε την προσπάθεια. Στη συνέχεια επικεντρώθηκε στην αποσαφήνιση
και την επαναξιολόγηση τόσο της ιστορικής διαδρομής του κομμουνιστικού κινή-
ματος όσο και της δικής του θητείας σ’ αυτό. Εξετάζοντας αρχειακά τεκμήρια
στην Ελλάδα (Κρατικά Αρχεία της ειδικής υπηρεσίας του Υπουργείου Εξωτερι-
κών, τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας κ.ά.) και στο εξωτερικό, μελετώ-
ντας χειρόγραφα πρωταγωνιστών, λαβαίνοντας υπόψη του τα σχετικά δημοσιεύ-
ματα, οργανώνοντας ημερίδες και συνέδρια, μετέχοντας σε συζητήσεις στα ΜΜΕ,
τοποθετήθηκε κριτικά απέναντι σε κρίσιμες επιλογές του ΚΚΕ αλλά και απένα-
ντι στον εαυτό του για τη στάση που τήρησε ως ηγετικό του στέλεχος. Αν και η
μεταστροφή αυτή έγινε με καθυστέρηση και με επίγνωση του γεγονότος ότι οι
πράξεις των ηγετών δεν αξιολογούνται από τις εκ των υστέρων σκέψεις τους γι’
αυτές1, υπήρξε, όπως θα δούμε, ιδιαίτερα τολμηρή και βαθιά. Οι αρχηγοί των
πολιτικών κομμάτων κατά κανόνα επιχειρούν στις αναμνήσεις τους να προβά-
λουν το έργο τους και να δικαιώσουν τις επιλογές τους· ο Φαράκος, αντίθετα, θέ-

∗
Αναπληρωτής καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών,
Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
1
Στη συνέντευξή του στο Λευτέρη Μαυροειδή αναφέρει χαρακτηριστικά: «Οι όποιες τωρι-
νές σκέψεις μου με τίποτα δεν αίρουν τις ευθύνες μου στο παρελθόν». Και προσθέτει: «Όταν
σήμερα σκέφτεσαι την προηγούμενη δράση σου είναι συχνά πολύ δύσκολο να ξεχωρίσεις μέσα
σου αν και τότε οι λόγοι που την καθόριζαν ήσαν ακριβώς αυτοί που τώρα αναφέρεις» (βλ.
Σχετικά με το ΚΚΕ και το κομμουνιστικό κίνημα, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2005, σ. 68).

63
 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ

τει τον δάκτυλο επί τον τύπον των ήλων και «ελέγχει εν ψυχρώ μια ολόκληρη ε-
πιλογή ζωής»2.
Στο κείμενο που ακολουθεί εξετάζουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Φαράκος επα-
ναπροσεγγίζει την πολιτική του ΚΚΕ από την Κατοχή ως τη διάσπασή του το 1968,
με τις απαραίτητες, όπου κρίθηκε αναγκαίο, παρατηρήσεις, προσθήκες και βιβλιο-
γραφικές αναφορές. Σκοπός των «αναστοχασμών» του είναι η «προσέγγιση της ι-
στορικής αλήθειας» αλλά και η δική του «κάθαρση» μέσω της κριτικής για στάσεις
και επιλογές του κομματικού του παρελθόντος. Όπως χαρακτηριστικά γράφει, την
αλήθεια «δεν μπορούν να τη συγκαλύπτουν τα όποια συμφέροντα ή συμπλέγματα
και η ντροπή μας»3. Απαλλαγμένος από κάθε εξιδανίκευση του παρελθόντος και
αποφεύγοντας τους δικαιωτικούς μύθους και τις κατασκευές της κομματικής και μη
ιστοριογραφίας, εξετάζει τα γεγονότα χωρίς συναισθηματικές φορτίσεις, με ειλικρί-
νεια, νηφαλιότητα και ευλαβική προσήλωση στις επιταγές της ιστορικής επιστήμης.
Βασικές πηγές για τη συγγραφή του κειμένου αποτέλεσαν το αυτοβιογραφικό του
βιβλίο Μαρτυρίες και στοχασμοί, 1941-91. 50 χρόνια πολιτικής δράσης [Αθήνα,
Προσκήνιο, 1993 (στο εξής Μαρτυρίες)] και η συνέντευξή του στο Λευτέρη Μαυρο-
ειδή που εκδόθηκε με τίτλο Σχετικά με το ΚΚΕ και το κομμουνιστικό κίνημα [Αθή-
να, Ελληνικά Γράμματα, 2005 (στο εξής Σχετικά)]4.

Το ΚΚΕ
Ο Φαράκος θεωρεί σημαντική τη συμβολή του ΚΚΕ στην πολιτική ιστορία της Ελλά-
δας τον 20ό αιώνα. Για ορισμένες περιόδους, όπως τη δεκαετία του 1940, τη σφρά-
γισε καθοριστικά. Η επίδραση στη ζωή του τόπου ήταν πολύπλευρη: με τη διάδοση
του μαρξισμού διαμόρφωσε την ελληνική αριστερή σκέψη, προάσπισε τις ιδέες της
εθνικής ανεξαρτησίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης, πρόβαλε την
ανάγκη για εκβιομηχάνιση και εξηλεκτρισμό της χώρας5, συνέβαλε στην ανάπτυξη

2
Φαράκος, Γρηγόρης, Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, τ. Α΄, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000, σ. 14.
3
Φαράκος, Γρηγόρης, Άρης Βελουχιώτης. Το χαμένο αρχείο – άγνωστα κείμενα, Αθήνα, Ελ-
ληνικά Γράμματα, 1997, σ. 25 (στο εξής Άρης Βελουχιώτης).
4
Το δεύτερο προέρχεται από το βιβλίο του Μαυροειδή Οι δύο όψεις της ιστορίας (Αθήνα,
Δελφίνι, 1997, σσ. 435-570). [Στο Συνέδριο για το Φαράκο μίλησα για τη συμβολή της ΕΔΑ στην
πολιτική ζωή του τόπου και για τις σχέσεις της με το ΚΚΕ. Το κείμενο εδώ εστιάζεται περισσό-
τερο στη σκέψη του Φαράκου για τις κρίσεις – διασπάσεις στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα. Η
θεματική διεύρυνση οφείλεται στην επιθυμία μου να εξετάσω τους «αναστοχασμούς» του Φαρά-
κου σχετικά με το ΚΚΕ και την ΕΔΑ, και κυρίως στην πρόσφατη βιβλιογραφική κάλυψη της ανα-
κοίνωσής μου με την έκδοση του ογκώδους δίτομου έργου του Τάσου Τρίκκα, ΕΔΑ (1951-67). Το
νέο πρόσωπο της Αριστεράς (Αθήνα, Θεμέλιο, 2009). Το έργο αυτό στηρίζεται στο πλούσιο αρχείο
του Κόμματος, που βρίσκεται στα ΑΣΚΙ, ταξινομημένο από την Ιωάννα Παπαθανασίου (βλ. Παπα-
θανασίου, Ιωάννα, Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά, 1951-67. Το Αρχείο της, Αθήνα, Θεμέλιο, 2001)].
5
Δεδομένου ότι η χώρα διέθετε υπερεπάρκεια μεταλλευτικού πλούτου, αμέσως μετά τον πό-
λεμο οικονομολόγοι, τεχνικοί και άλλοι διανοούμενοι της Αριστεράς, όπως ο πρύτανης του Πολυ-
τεχνείου Ν. Κιτσίκης και ο νεαρός οικονομολόγος Δ. Μπάτσης που αργότερα εκτελέστηκε μαζί με

64
 O ΦΑΡΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ – ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ, 1944-1968

του συνδικαλιστικού κινήματος, πρωτοστάτησε στις λαϊκές διεκδικήσεις και τους

κοινωνικούς αγώνες. Επιπλέον, η δομή και η λειτουργία του Κόμματος αποτέλεσαν
το πρότυπο στο οποίο επιδίωξαν να προσαρμοστούν όλα τα σύγχρονα πολιτικά
κόμματα της χώρας (Σχετικά, σ. 19).
Εντούτοις στην ιστορική του διαδρομή, με εξαίρεση την περίοδο της Αντίστασης
και κάποιες άλλες μικρές χρονικές περιόδους, το Κόμμα απέτυχε να ανταποκριθεί
στις ανάγκες και τα αιτήματα της εποχής του, «να συμβάλει στη σε βάθος επεξερ-
γασία των προβλημάτων που προέβαλλε η διεθνής και ελληνική πραγματικότητα»
(Σχετικά, σ. 119). Η ηγεσία του δεν στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων, δεν άνοι-
ξε νέους δρόμους σε θέματα δράσης, τακτικής και ιδεολογίας, δεν ανταποκρίθηκε
στις προσδοκίες των μελών και των οπαδών του. Ο Φαράκος σωστά εκτιμά ότι
δεν πρόκειται απλά για παραλείψεις, αστοχίες, λαθεμένες εκτιμήσεις, μεμονωμέ-
να σφάλματα. Το πρόβλημα βρίσκεται στον όλο θεωρητικό-ιδεολογικό και πολι-
τικό-οργανωτικό εξοπλισμό του ΚΚΕ. «Xάρη στην επιφοίτηση του μαρξιστικού-
λενινιστικού δόγματος», γράφει o πρώην ηγέτης του ΚΚΕ (Σχετικά, σ. 141), «το
ΚΚΕ ανακηρύσσεται μοναδικός κάτοχος της απόλυτης αλήθειας [...] η συγκεντρω-
τική οργανωτική του αντίληψη αναγορεύει ως ύψιστη αξία τη “σιδερένια” πειθαρ-
χία και συνοχή, απαγορεύει το διάλογο και τη συζήτηση των διαφορετικών από-
ψεων, επιβάλλει την απόλυτη πίστη στο αλάθητο της επίσημης άποψης».
Ο Φαράκος επικεντρώνει την προσοχή του σε τρία γενικά ζητήματα: α) στην
ηγεσία και την οργανωτική δομή του Κόμματος, β) στη στάση της προς τους δια-
νοούμενους και γ) στη σχέση της με το ΚΚΣΕ.
Πολλά κορυφαία στελέχη του ΚΚΕ δεν είχαν ιδεολογικές και οργανωτικές ι-
κανότητες, αφού είχαν αναρριχηθεί στην ηγεσία με αποκλειστικό κριτήριο την ι-
δεολογική και πολιτική μονολιθικότητά τους, την αφοσίωση και υποταγή τους
στο Γενικό Γραμματέα του Κόμματος. Η γραφειοκρατική κηδεμονευτική νοοτρο-
πία ήταν απόλυτη. Επικρατούσε ο σεχταρισμός, ο δογματισμός, η πλήρης υποτα-
γή και αφοσίωση στον ηγέτη. «Κάθε διαφορετική άποψη αντιμετωπιζόταν εξαρ-
χής με την πιθανότητα διείσδυσης του ταξικού εχθρού και πολλές φορές κρινόταν
ως χαφιεδική [...] δεν διακρίναμε έγκαιρα την καθαρά μεταφυσική αντίληψη για
το κόμμα» (Μαρτυρίες, σσ. 18, 19). Για τη διαιώνιση αυτής της νοοτροπίας απο-
δίδει σοβαρές ευθύνες στον εαυτό του: «Η τόλμη που διέθετα στο πεδίο των α-
γώνων και των μαχών», γράφει (Μαρτυρίες, σ. 97), «δεν με συνόδεψε –αρκετές
φορές– στην εσωκομματική ζωή».

τον Μπελογιάννη κ.ά., υποστήριζαν την ανάγκη ανάπτυξης βαριάς βιομηχανίας, ώστε αυτή να εί-
ναι ανθεκτική στο χρόνο, να καλύπτει ουσιώδεις ανάγκες, να είναι ακόμα πρόσφορη σε εξαγωγές
και να περιορίσει την εξάρτηση της χώρας από το εξωτερικό. Τέτοιες ιδέες αναπτύχθηκαν στον
Ανταίο («δεκαπενθήμερο περιοδικό για τη μελέτη των προβλημάτων της ανοικοδόμησης»), στο
οποίο διευθυντής σύνταξης ήταν ο Μπάτσης (βλ. τη μελέτη του Δ. Κισκύρα, «Ο ορυκτός μας
πλούτος και οι δυνατότητες ανάπτυξης βαρειάς βιομηχανίας στην Ελλάδα», τχ. 9, 5.10.1945 και
τχ. 10, 20.10.1945). Ο ίδιος ο Μπάτσης το 1947 εξέδωσε αξιόλογο βιβλίο με τίτλο Η βαρειά βιο-
μηχανία στην Ελλάδα. Με τη φροντίδα της κόρης του Ελένης το βιβλίο επανεκδόθηκε το 1977 και
το περιοδικό το 2000.

65
 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ

Ο Φαράκος είχε πάθος για τη γνώση και τη μόρφωση, και επιθυμούσε να συνδέ-
σει τον εμπειρισμό και τον εργατισμό του ΚΚΕ με τον κόσμο της επιστήμης και του
πολιτισμού. Ο ίδιος σπούδασε πολιτικός μηχανικός στο Πολυτεχνείο και αργότερα
παρακολούθησε μαθήματα στην κομματική Σχολή στη Μόσχα. Κάτω από εξαιρετικά
δύσκολες συνθήκες διάβαζε και συνέγραφε βιβλία για την οικονομία και την ενερ-
γειακή πολιτική. Το ΚΚΕ όμως, σε αντίθεση με άλλα κομμουνιστικά κόμματα της
Δύσης, στα οποία οι διανοούμενοι και οι επιστήμονες έπαιζαν σημαντικό ρόλο, περι-
φρονούσε και υποτιμούσε τη θεωρητική σκέψη, την επεξεργασία θέσεων, τη διατύ-
πωση νέων προτάσεων, την ανταλλαγή απόψεων. Διάχυτος ήταν ο φόβος ότι ο δη-
μιουργικός στοχασμός και ο ανοιχτός διάλογος θα οδηγούσαν σε κριτική και αμφι-
σβήτηση βασικών θέσφατων του Κόμματος και της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Όπως
χαρακτηριστικά τονίζει, «στην πράξη η αντίληψη της ηγεσίας –τότε και πολύ χειρό-
τερα κατοπινά– ήταν: αν διανοείσαι είναι ιεροσυλία [...] η διανόηση ήταν πάντοτε
ύποπτη. Σκεφτόταν» (Μαρτυρίες, σσ. 34, 96, 111-112, Σχετικά, σ. 55)6.
Ιδιαίτερα επικριτικός είναι ο Φαράκος στο θέμα της εξάρτησης του ΚΚΕ από τη
Μόσχα. Το ΚΚΣΕ καθοδηγούσε το Κόμμα, επενέβαινε στα εσωτερικά του, διόριζε
την ίδια του την ηγεσία. Αλλά και οι ηγέτες του ΚΚΕ επιδίωκαν να εξασφαλίσουν
την εύνοιά του για την ενίσχυση της θέσης του Κόμματος και για τη δική τους προ-
σωπική προβολή και νομιμοποίηση (Μαρτυρίες, σσ. 18-19, Σχετικά, σ. 159). Θεω-
ρούσαν τη Σοβιετική Ένωση «τη μεγάλη πατρίδα», τον προστάτη των λαών, το Κα-
λό που πολεμούσε το Κακό (Σχετικά, σ. 46). Στο όνομα του προλεταριακού διεθνι-
σμού τα συμφέροντα της Σοβιετικής Ένωσης και του ελληνικού κινήματος ταυτίζο-
νταν. Ορισμένες φορές τα συμφέροντα της Μόσχας ήταν σε προτεραιότητα έναντι
των ελληνικών συμφερόντων (π.χ. στο Μακεδονικό). Το ΚΚΕ δεχόταν, επίσης, πα-
ρεμβάσεις από το Ρουμανικό Κομμουνιστικό Κόμμα και οι οργανώσεις του στη
Ρουμανία βρίσκονταν υπό την επίβλεψη των μυστικών κρατικών υπηρεσιών. Ο Φα-
ράκος υπογραμμίζει τον ανταγωνισμό του ΚΚΣΕ με το ΡΚΚ για «το διαμοιρασμό
των ιματίων» του Κόμματος (Μαρτυρίες, σσ. 18-19, 96, 181, Σχετικά, σσ. 69-70) και
καταδικάζει την τακτική της ηγεσίας του ΚΚΕ να καταδίδει τους διαφωνούντες στα
«αδελφά κόμματα» ή να χρησιμοποιεί αγωνιστές ως πράκτορες, χωρίς αυτοί να το
γνωρίζουν, για λογαριασμό των ανατολικών χωρών (Σχετικά, σσ. 49, 52-53)7. Η αυ-

6
Η κομμουνιστική αντιπνευματικότητα καταφαίνεται από το γεγονός ότι οι Έλληνες κομμου-
νιστές απαξίωσαν, διέγραψαν την αρχαία ελληνική σκέψη· και ας ήταν οι ίδιοι Έλληνες· και ας
εκτιμούσε τη σοφία τους ο ίδιος ο Μαρξ ο οποίος, μάλιστα, επέλεξε ως θέμα της διδακτορικής
του διατριβής αντικείμενο παρμένο από την ελληνική διανόηση (το θέμα της διατριβής ήταν «Η
διαφορά ανάμεσα στη Δημοκρίτεια και την Επικούρεια φιλοσοφία της φύσης» [1840]). Για την
επίδραση της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας στο μαρξισμό βλ. Παναγιώτη Κονδύλη, Ο Μαρξ και η
Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα, Στιγμή, 1984. Διέγραψαν, επίσης, και τη Γαλλική επανάσταση ως επα-
νάσταση της μπουρζουαζίας. Για τους δογματικούς κομμουνιστές η ιστορία του κόσμου ξεκίνησε
με το Μαρξ, το Λένιν και την Οκτωβριανή επανάσταση.
7
Ο κομμουνισμός αποτέλεσε ένας νέο είδος θρησκείας. Βασικό στοιχείο των κομμουνιστών
ήταν η πίστη στην ιδεολογία, στο Κόμμα και τον ηγέτη του, μια πνευματική – μεταφυσική αφο-
σίωση απαραίτητη για την αντιμετώπιση των «δυνάμεων του Κακού». Η έδρα της θρησκείας ή-

66
 O ΦΑΡΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ – ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ, 1944-1968

τοκριτική του στο σημείο αυτό είναι αμείλικτη. «Οι κομμουνιστές είχαμε εξιδανι-
κευμένη εικόνα. Στην ουσία ταυτίζαμε το όραμά μας με το σύστημα που εκεί [στη
Σοβιετική Ένωση] οικοδομούνταν [...] η εξιδανίκευση ήταν πλήρης. Η απαλλαγή μας
απ’ αυτό το σύνδρομο ήρθε αργά» (Μαρτυρίες, σ. 112).

Εθνική αντίσταση – Δεκεμβριανά

Ο Φαράκος αφιερώνει μεγάλο μέρος των αναμνήσεών του στη δεκαετία του 1940
όχι μόνο γιατί ήταν πολύ κρίσιμη για τον τόπο, αλλά και γιατί ο ίδιος συμμετείχε
ενεργά στα γεγονότα. Το 1941 έγινε μέλος του ΚΚΕ και το 1944 εντάχθηκε στον
ΕΛΑΣ Σπουδαστών ως καπετάνιος του λόχου «Λόρδος Μπάιρον». Στα Δεκεμβρι-
ανά τραυματίστηκε στη διάρκεια μαχών στα Εξάρχεια. Στον Εμφύλιο ήταν πολιτι-
κός επίτροπος σε λόχο νεολαίας, ο οποίος ανέλαβε τη στήριξη των όπισθεν γραμ-
μών κατά τις επιχειρήσεις στην Ήπειρο. Τον Ιούλιο του 1948 τραυματίστηκε βαριά
από όλμο στο κεφάλι και σε άλλα σημεία του σώματός του. Διακομίστηκε για δύο
μήνες στο νοσοκομείο των Τιράνων και έπειτα μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο της
Βουδαπέστης, όπου παρέμεινε για όλο σχεδόν το 1949.
Ο πρώην ΓΓ του ΚΚΕ θεωρεί ότι την περίοδο εκείνη η ηγεσία του Κόμματος
«έδειξε έλλειψη πείρας, γνώσης, πλήρη αδυναμία και ανεπάρκεια για επεξεργασία
γενικότερης πολιτικής που οι στιγμές εκείνες απαιτούσαν», ενώ οι αποφάσεις της
συχνά ήταν ασαφείς, αντιφατικές και λαθεμένες (Μαρτυρίες, σσ. 31-32). Ο Φαρά-
κος αποδίδει μεγάλες ευθύνες στο Κόμμα και επικρίνει πολλές επιλογές του, ακό-
μα και τη χρονική στιγμή που αυτές έγιναν. Υποστηρίζει ότι το ΚΚΕ ανέλαβε έ-
γκαιρα την ανάπτυξη και την οργάνωση της Εθνικής αντίστασης (ήδη πριν από τη
γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση τον Ιούνιο του 1941), με την επισήμανση
ότι θα μπορούσε να καθυστερήσει λίγο ακόμα η ίδρυση του ΕΑΜ, ώστε να περι-
ληφθούν σ’ αυτό και άλλες πολιτικές δυνάμεις. Η υιοθέτηση της πολιτικής εθνικής
ενότητας, αν και σωστή, καθυστέρησε, καθώς είχε προηγηθεί η προσπάθεια του
ΕΛΑΣ να επιβληθεί στις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις. Από την άλλη πλευρά, η
δημιουργία της ΠΕΕΑ το Μάρτιο του 1944 ίσως έγινε νωρίτερα απ’ ό,τι έπρεπε,
και έτσι «προβλήθηκε σαν αφορμή για να οξυνθεί η επίθεση της μη εαμικής πλευ-
ράς και για να ξεσπάσει το κίνημα στη Μέση Ανατολή» (Σχετικά, σσ. 27-28, Μαρ-
τυρίες, σσ. 19, 31-32, 36).
Ο Φαράκος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το θέμα της κατάκτησης της εξουσίας από
το ΚΚΕ. Οι μελέτες αρχειακών τεκμηρίων τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι βα-

ταν στη Μόσχα. Υπήρχαν και οι ιερείς, ο Λένιν και ο Στάλιν, και η διατήρηση του σώματος του
πρώτου στο μαυσωλείο του αποσκοπούσε στη λατρεία του. Τη δεκαετία του 1980 ο Χαρ. Φλω-
ράκης αντιτασσόμενος με αγανάκτηση στην ιδέα ανανέωσης του Κόμματος έλεγε συχνά: «Θα πε-
τάξουμε τα εικονίσματά μας;». Στην κομμουνιστική «πίστη» και στο «προσκύνημα στα εικονί-
σματα» αναφέρεται και ο Φαράκος (Σχετικά, σ. 155). Μια αξιοσημείωτη ανάλυση στάσεων και
νοοτροπιών στο κομμουνιστικό κίνημα έγινε από το Raphael Samuel τη δεκαετία του 1980 στο
περιοδικό New Left Review (154, 156 και 165) με τίτλο «Ο χαμένος κόσμος του βρετανικού κομ-
μουνισμού».

67
 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ

σικός στόχος του Κόμματος ήταν η βίαιη, με σταλινικό τρόπο, κατάληψη της εξου-
σίας και η επιβολή της δικτατορίας του προλεταριάτου. Το πρόγραμμά του για
εθνική και κοινωνική απελευθέρωση και οι διακηρύξεις του για εθνική ενότητα ε-
ξυπηρετούσαν ακριβώς αυτό το σκοπό. Έτσι, η πολιτική του εμφανιζόταν διπρό-
σωπη. Από τη μια μιλούσε για λαοκρατία και συμμετοχή στη διακυβέρνηση, από
την άλλη δεν θα δίσταζε, αν οι συνθήκες το επέτρεπαν, να κινηθεί δυναμικά για να
εξουδετερώσει συμμάχους και αντιπάλους (Μαρτυρίες σσ. 41, 52, Σχετικά, σσ. 30-
31). Ο Φαράκος γράφει:
«Καλώς το ΚΚΕ, το ΕΑΜ ήθελαν, σαν αποτέλεσμα του αγώνα τους, να έχουν και την
εξουσία. Το πρόβλημα είναι πώς πας για την εξουσία και ποια εξουσία εννοείς; [...] Θε-
ωρώ λοιπόν ότι το σύνδρομο της κατάληψης της εξουσίας με σταλινικό τρόπο υπήρχε
στην ηγεσία του ΚΚΕ [...] δεν είχε πάψει να υπάρχει η προοπτική της κατάληψης της
εξουσίας μέσω της πολιτικής για εθνική ενότητα»8.

Ο Φαράκος θεωρεί ότι οι συμφωνίες του Λιβάνου (17-20 Μαΐου) και της Κα-
ζέρτας (23-24 Σεπτεμβρίου) ήταν απαραίτητες για να υπάρξει κλίμα εθνικής ενό-
τητας και να αποφευχθεί ο Εμφύλιος –την εποχή εκείνη και αργότερα τις είχε ε-
πανειλημμένα καταδικάσει (Μαρτυρίες, σ. 40). Έγιναν όμως κάποιες απαράδεκτες
υποχωρήσεις. Στο Λίβανο η ηγεσία αποδέχθηκε την αντι-εαμική ομιλία του Γ. Πα-
πανδρέου ως απόφαση της σύσκεψης και καταδίκασε το κίνημα στη Μέση Ανατο-
λή, ενώ στην Καζέρτα δεν διασφάλισε ελληνική διοίκηση στο στρατό (Μαρτυρίες,
σ. 40, Σχετικά, σ. 30). Ακόμα χειρότερα, η πολιτική του ΚΚΕ παρέμενε αντιφατι-
κή: τη στιγμή που μιλούσε για εθνική ενότητα και αντιπροσωπία του πήγαινε για
διαπραγματεύσεις, ο ΕΛΑΣ στράφηκε κατά της ΕΚΚΑ και στις 17 Απριλίου θανά-
τωσε το Δημ. Ψαρρό, γεγονός που εκμεταλλεύτηκε επιτήδεια ο Γ. Παπανδρέου,
για να κατηγορήσει το ΕΑΜ ως εγκληματικό και να του επιβάλει τους όρους του.
Σύμφωνα με τον Φαράκο, τα Δεκεμβριανά μπορούσαν να αποφευχθούν με υπο-
χωρήσεις και παραχωρήσεις και από τις δύο πλευρές. Στο συμπόσιο που οργάνω-
σε στα τέλη του 1994, έθεσε το κρίσιμο ερώτημα αν ήταν αναπόφευκτη η σύ-
γκρουση, και έδωσε ο ίδιος την απάντηση:
«Κατ’ αρχήν έπρεπε να αποφευχθεί [...] μπορούσε να αποφευχθεί. Φυσικά, θα είχαμε
υποχωρήσεις, παραχωρήσεις. Μήπως λιγότερες υποχωρήσεις έγιναν αργότερα στη Βάρ-
κιζα και κατοπινά; Και ποιος ο λόγος να υπάρχουν όλες αυτές οι θυσίες; [...] Αν κρίνεις

8
Φαράκος, Γρηγόρης, «Απελευθέρωση με ένοπλη σύγκρουση. Η στάση και οι θέσεις του
ΚΚΕ», στο Φαράκος, Γρηγόρης (επιμ.), Δεκέμβρης του ’44. Νεότερη έρευνα. Νέες προσεγγί-
σεις, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1996, σσ. 85-88. Για το σχέδιο βίαιης κατάληψης της εξουσίας κάνει ανα-
φορά ο Ιωαννίδης στις Αναμνήσεις του (Αθήνα, Θεμέλιο, 1979, σσ. 289-290), χωρίς όμως να είναι
γνωστό αν και σε ποιο βαθμό τις απόψεις του συμμεριζόταν και ο γενικά μετριοπαθής Γ. Σιά-
ντος. Επίσης, υπάρχει η περίφημη έκθεση Μακρίδη με το επιχειρησιακό σχέδιο κατάληψης της
Αθήνας μετά την αποχώρηση των Γερμανών, το οποίο συντάχθηκε το φθινόπωρο του 1943 (Φα-
ράκος, Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, τ. Β΄, σσ. 105-121), και η αναφορά του Α. Στρίγκου τον Αύγουστο
του 1944 περί προετοιμασίας των οργανώσεων και του στρατού «για να καταλάβουν τις πόλεις».

68
 O ΦΑΡΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ – ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ, 1944-1968

πολιτικά το θέμα, ως τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας, δημιουργίας μιας δημοκρατι-

κής εξουσίας, όπως απαιτούσε η μεταπολεμική Ελλάδα, τότε κατηγορηματικά θα απα-
ντήσεις: Έπρεπε να αποφευχθεί ο Δεκέμβρης και ήταν δυνατόν να αποφευχθεί » 9.

Ο Φαράκος αποδίδει τις κύριες ευθύνες για τη σύγκρουση στους Άγγλους και
συνδέει την επέμβασή τους με τον Εμφύλιο:
«Ένα μεγάλο εθνικό, λαϊκό έργο απελευθέρωσης και αναγέννησης της χώρας, που το ε-
νέπνευσε το ΕΑΜ δίνοντας τεράστιες γι’ αυτό θυσίες [...] ανακόπηκε βίαια από την ε-
πέμβαση των Άγγλων. Έδωσε τη δυνατότητα στον παλιό αστικό κόσμο να βγει από την
αφάνεια, να κυριαρχήσει σταδιακά, να γίνει ο κορμός των μεταπολεμικών κυβερνήσεων
και να κηρύξει ως εχθρό τον κόσμο του ΕΑΜ. Βύθισε τη χώρα σ’ έναν πολύχρονο εμφύ-
λιο πόλεμο με εγκλήματα πρωτοφανή σε βάρος του λαού και όλων των αγωνιστών της
αντίστασης και με συνέπειες φοβερές στην ανάπτυξη της χώρας» (Μαρτυρίες, σ. 42).

Πιστεύει, επίσης, ότι στις αρχές του Δεκέμβρη δεν υπήρχε άλλη απάντηση πέρα
από την αντίσταση. «Το λαϊκό κίνημα», γράφει (Μαρτυρίες, σ. 61), «έπρεπε να
απαντήσει με τα όπλα. Δεν μπορώ να φανταστώ άλλη στάση [...] η στοιχειώδης
αγωνιστική αξιοπρέπεια δεν μπορούσε να επιτρέψει στο λαϊκό κίνημα να το χτυ-
πούν και να μην απαντάει». Όμως η ηγεσία του ΚΚΕ σύρθηκε χωρίς σχέδιο και
προετοιμασία, χωρίς πρόβλεψη για τις κινήσεις του αντιπάλου, για τις πιθανές ε-
ξελίξεις. Ακόμα και όταν ο ίδιος ο Τσόρτσιλ ήλθε στην Αθήνα, η ηγεσία παρέμεινε
ανυποχώρητη, δεν αξιοποίησε τη δυνατότητα συμβιβασμού, αλλά διεκδίκησε υψηλό
ποσοστό συμμετοχής στην κυβέρνηση και βασικά υπουργεία (Σχετικά, σσ. 35-36,
Μαρτυρίες, σ. 60). Αναπόφευκτα οι εαμικές δυνάμεις ηττήθηκαν χωρίς να υπάρχει
το παραμικρό σχέδιο για συντεταγμένη υποχώρηση. Μάλιστα, προς το τέλος των
επιχειρήσεων εφαρμόστηκε η τακτική της ομηρίας, η οποία προκάλεσε πολλές α-
ντιδράσεις στο εσωτερικό και στη Βρετανία, τακτική με την οποία τότε ο Φαράκος
διαφώνησε, εκτιμώντας ότι τραυμάτιζε την «πολιτική ηθική» της Αριστεράς (Μαρ-
τυρίες, σ. 63)10.

9
Φαράκος, Δεκέμβρης του ’44, σ. 159.
10
Αναμφίβολα, πρωταρχικός σκοπός του ΚΚΕ, όπως και των υπόλοιπων πολιτικών κομμά-
των, ήταν η κατάληψη της εξουσίας. Τον σκοπό αυτό επιδίωκε στο πλαίσιο της νομιμότητας, χω-
ρίς όμως –ως επαναστατικό κόμμα– να αποκλείει τη βίαιη ρήξη, σε περίπτωση που οι συνθήκες
το επέτρεπαν ή το επέβαλλαν. Δημόσια έκανε λόγο για συνεργασία των πατριωτικών δυνάμεων
και εθνική ενότητα. Το φθινόπωρο του 1944, ενώ βρισκόταν ακόμα σε θέση ισχύος, δεν κινήθηκε
για την κατάληψη της εξουσίας, πιστεύοντας ότι θα το πετύχαινε με τη συμμετοχή σε εκλογές
στις οποίες θα επικρατούσε και θα αποκτούσε τη δυνατότητα να αποκλείσει –νόμιμα– τις υπό-
λοιπες πολιτικές δυνάμεις. Όταν το Νοέμβριο του 1944 διαπίστωσε ότι κινδύνευε η πολιτική και
στρατιωτική του πρωτοκαθεδρία (με την αποστράτευση του ΕΛΑΣ), αποφάσισε να αντιδράσει
δυναμικά και τότε οι Βρετανοί επενέβησαν. Αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι ο Τσόρτσιλ
από το 1943 σχεδίαζε τη συντριβή του εαμικού κινήματος. Η Ελλάδα έπρεπε πάση θυσία να πα-
ραμείνει στη βρετανική σφαίρα επιρροής, ώστε να εξασφαλιστούν τα ζωτικής σημασίας συμφέρο-
ντα του Λονδίνου στη Μέση Ανατολή και την Ινδία. Αξιοσημείωτο είναι ότι η βρετανική στρατιω-
τική επέμβαση έγινε εναντίον ενός συμμαχικού αντιστασιακού κινήματος έξι μήνες πριν από το

69
 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ

Για τη συμφωνία της Βάρκιζας ο Φαράκος διαμόρφωσε κατοπινά διαφορετική

γνώμη από αυτή που είχε κατά την εποχή της υπογραφής της. «Μετά τη Δεκεμ-
βριανή ήττα», γράφει (Άρης Βελουχιώτης, σ. 19), «ήταν αναπόφευκτο να επιδιω-
χθεί ένας ανεκτός συμβιβασμός, η υπογραφή μιας συμφωνίας που θα επέτρεπε την
ανασύνταξη των δυνάμεων του αριστερού κινήματος για μια καινούργια εξόρμη-
ση». Ο πόλεμος εναντίον των Άγγλων –τον οποίο οι Σοβιετικοί δεν θα υποστήρι-
ζαν– δεν μπορούσε να συνεχιστεί (Μαρτυρίες, σ. 66)11. Σοβαρό όμως λάθος ήταν ο
όρος για την αμνηστία «των πολιτικών αδικημάτων» με εξαίρεση «τα συναφή κοι-
νά αδικήματα κατά της ζωής και της περιουσίας». Η εξαίρεση αυτή ποινικοποίησε
μεγάλο μέρος των ενεργειών του ΕΛΑΣ στην Αθήνα. Την ίδια περίοδο το Κόμμα
άρχισε να αντιμετωπίζει τον Άρη Βελουχιώτη «με πλήρη αναλγησία και αγνωμο-
σύνη αποβλέποντας στην πολιτική και ηθική του εξόντωση μόνο και μόνο γιατί ή-
ταν κομματικά απείθαρχος». Αν και ο Φαράκος παραδέχεται ότι οι επιλογές του
Άρη μετά τη Βάρκιζα δεν ήταν ρεαλιστικές, θεωρεί τη στάση του Κόμματος απέ-
ναντί του απαράδεκτη (Μαρτυρίες, σ. 67). Η ηγεσία του ΚΚΕ «αρνήθηκε να συζη-
τήσει τις προτάσεις του [...], κήρυξε εξοντωτικό διωγμό εναντίον του [...], έδειξε
ανακούφιση με το τραγικό τέλος του [...], δεν αποκατέστησε ποτέ τη μνήμη του»12.

τέλος του πολέμου. Λίγα χρόνια αργότερα παρόμοια πολιτική και στρατιωτική συμπεριφορά ε-
πέδειξε η Βρετανία στο θέμα του Σουέζ και της Κύπρου.
11
Οι αγγλο-σοβιετικές σχέσεις παρέμεναν σχετικά καλές ως την ανάληψη της εξουσίας από
τους Εργατικούς. Το δεύτερο μισό του 1945 επιδεινώθηκαν και στις αρχές Ιανουαρίου του 1946 η
αντιπαράθεση μεταφέρθηκε στις αίθουσες του ΟΗΕ, στις συζητήσεις για το ελληνικό και το ιρα-
νικό ζήτημα. Από την άνοιξη του 1946 στο πλευρό των Βρετανών τάχθηκαν και οι ΗΠΑ.
12
Φαράκος, Άρης Βελουχιώτης, σσ. 20-21. Μόλις πράσφατα το ΚΚΕ αποκατέστησε πολιτικά
–όχι όμως και κομματικά– τον Βελουχιώτη. Οι σχέσεις ΚΚΕ και Άρη είναι περισσότερο πολύπλο-
κες απ’ ό,τι παρουσιάζονται στο έργο του Φαράκου και άλλων συγγραφέων για τον Άρη (βλ.
Κουτσούκη, Κλεομένη [επιμ.], Η προσωπικότητα του Άρη Βελουχιώτη και η Εθνική Αντίσταση.
Ένα επιστημονικό συμπόσιο, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1997 και Χαριτόπουλου, Διονύση, Άρης, αρχηγός
των ατάκτων, τ. Β΄, Αθήνα, Εξάντας, 1997). Η συμπεριφορά του Άρη απέναντι σε απλούς ανθρώ-
πους αλλά και σε μέλη και στελέχη του Κόμματος δεν ήταν πάντοτε ορθή. Και το Κόμμα από
την άλλη πλευρά είχε σοβαρούς λόγους να είναι δυσαρεστημένο με τις αυθαιρεσίες και τις ανεξέ-
λεγκτες υπερβολές του και έκανε προσπάθειες για να τον «συνετίσει» (μέσω διάφορων στελεχών,
όπως του Γραμματέα του ΚΚΕ Ευρυτανίας Δημήτρη Μπακόλα, του Γραμματέα του ΚΚΕ Φθιώ-
τιδας Γ. Γιαταγάνα, του Ηλία Μανιάτη, του Τάσου Λευτεριά κ.ά). Βλ. σχετικά, Σακκά, Γιάννη, Η
Εαμική αντίσταση, 1941-44. Μια κριτική προσέγγιση, Αθήνα, Παπαζήσης, 1998, σσ. 187-224·
Μπέικου, Γεωργούλα, Η λαϊκή εξουσία στην ελεύθερη Ελλάδα, τ. Β΄, Αθήνα, Θεμέλιο, 1979· Ma-
zower, Mark, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1994,
κεφ. 21, σσ. 325-349. Όπως αναφέρει ο Φαράκος (Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, τ. Α΄, σσ. 241-242), «η
αλήθεια είναι ότι η ηγεσία του ΚΚΕ δεν ενέκρινε τις τέτοιου είδους υπερβάσεις. Στα αρχεία σώ-
ζονται πολλά τηλεγραφήματα του ίδιου του Σιάντου προς οργανώσεις που επέτασσαν την απο-
φυγή εκτελέσεων, την τήρηση της τάξης». Αν και η συνέχιση του ένοπλου αγώνα κατά των Άγ-
γλων μετά τα Δεκεμβριανά θα ήταν καταστροφική για το αριστερό κίνημα και τη χώρα, σε καμιά
περίπτωση δεν δικαιολογείται η μετά τη Βάρκιζα απάνθρωπη στάση του Κόμματος απέναντι
στον πρωτοκαπετάνιο του ΕΛΑΣ.

70
 O ΦΑΡΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ – ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ, 1944-1968

Από τη Βάρκιζα στον Εμφύλιο

Αν και η σημασία της διετίας 1945-1946 για την έναρξη του Εμφυλίου δεν έχει
λάβει τη δέουσα προσοχή στην ιστοριογραφία της περιόδου, δεν υπάρχει αμφιβο-
λία ότι η παραβίαση της συμφωνίας της Βάρκιζας από τους νικητές των Δεκεμβρι-
ανών δημιούργησε τις συνθήκες για μια νέα αντιπαράθεση13. Όταν το ΚΚΕ έλαβε
επίσημα την απόφαση για την ένοπλη σύγκρουση στην 3η Ολομέλεια τον Αύγουστο
του 1947, χιλιάδες διωκόμενοι βρίσκονταν ήδη στην ορεινή ύπαιθρο, όχι από επιθυ-
μία για επανάσταση αλλά από ανάγκη επιβίωσης, όχι με εντολή της ηγεσίας τους
αλλά με δική τους πρωτοβουλία14. Σημαντικό ρόλο στη διολίσθηση προς τον Εμφύ-
λιο έπαιξε η πολιτική της μη επέμβασης του υπουργού των Εξωτερικών της Βρε-
τανίας Έρνεστ Μπέβιν του οποίου η συμβολή στη δημιουργία του ψυχροπολεμικού
κλίματος στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια έχει πρόσφατα τεκμηριωθεί15.

13
Τα τελευταία χρόνια έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι η δεκαετία του 1940 είναι ενιαία περί-
οδος και ότι ο Εμφύλιος πόλεμος αποτελεί συνέχεια των συγκρούσεων στην Κατοχή και των Δε-
κεμβριανών. Πέρα των θεωρητικών ή μεθοδολογικών διαφωνιών, η θέση αυτή αγνοεί ολοφάνερα
την κρίσιμη περίοδο από τη Βάρκιζα ως την έναρξη του Εμφυλίου το φθινόπωρο του 1946. Μετά
τα Δεκεμβριανά επήλθε συμβιβασμός και υπήρχε η δυνατότητα ειρηνικής εξέλιξης της πολιτικής
ζωής. Οι ηγεσίες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ επιθυμούσαν –κρίνοντας τουλάχιστο από τον δημόσιο
λόγο τους– την ομαλή ένταξή τους στο κοινοβουλευτικό σύστημα. Η προσκόλλησή τους στην πο-
ρεία της νομιμότητας φάνηκε όχι μόνο από τις διεργασίες που έγιναν τότε για «το πέρασμα στο
σοσιαλισμό με δημοκρατικές μεθόδους πολιτικής πάλης» και για τη θεωρία «των δύο πόλων»,
αλλά και από τον τρόπο με τον οποίο μεταχειρίστηκαν τον Άρη Βελουχιώτη. Άλλωστε, και ο ίδιος
ο Ζαχαριάδης επέμενε στην τήρηση της συμφωνίας, ακόμα και όταν το πολιτικό κλίμα επιδεινώ-
θηκε εξαιτίας της αντιεαμικής τρομοκρατίας την οποία άφησαν ανεξέλεγκτα να αναπτυχθεί οι
κυβερνήσεις της περιόδου. Παραβλέποντας τη δυναμική και τα χαρακτηριστικά τής μετά τη Βάρ-
κιζα πολιτικοκοινωνικής σύγκρουσης –ουσιαστικά αφήνοντας αναπάντητο το καίριο ερώτημα τι
οδηγεί μια κοινωνία σε εμφύλια σύρραξη–, δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί η περίοδος 1946-
1949. Βλ. Λυμπεράτος, Μιχάλης, Στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου. Από τα Δεκεμβριανά
στις εκλογές του 1946, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2006. Τη σημασία της διετίας 1945-1946 τονίζει συ-
νοπτικά και εύστοχα ο Γ. Μαργαρίτης στο κείμενό του με τίτλο «Τι προκάλεσε τη σύγκρουση»
στην Καθημερινή, 8 Φεβρουαρίου 2009.
14
Ο Φαράκος επισημαίνει ότι καμιά απόφαση για ένοπλο αγώνα δεν πάρθηκε το Φεβρουάριο
του 1946, ούτε στη 2η Ολομέλεια της ΚΕ ούτε στη σύσκεψη στρατιωτικών στελεχών, που έγινε ταυ-
τόχρονα. Στην Ευρυτανία βασικό κίνητρο για το σχηματισμό των πρώτων αντάρτικων ομάδων το
καλοκαίρι του 1946 ήταν η ανάγκη για απάντηση στο σφοδρό κύμα των τρομοκρατικών επιθέσεων
που εκδηλώθηκαν εναντίον μελών και οπαδών του ΕΑΜ μετά τη Βάρκιζα. Βλ. Sakkas, John, «Τhe
Civil War in Εvrytania», στο Mazower, Μark (ed.), After the War was Over: Reconstructing the Family,
Nation, and State in Greece, 1943-1960, Princeton, Princeton University Press 2000, pp. 184-209.
15
Βλ. Sfikas, Thanasis D., The British Labour Government and the Greek Civil War, Keele, Keele
University Press, 1994, και Sakkas, John, «Greece, the Cold War and the British Labour Movement,
1945-49», Thetis, 1 (1994), pp. 105-115. Ο αντικομμουνισμός του Bevin και η προσπάθειά του να
περιορίσει την επιρροή των αριστερών αντιστασιακών-εργατικών κινημάτων στην Ελλάδα και σε
χώρες του Τρίτου κόσμου αναλύονται διεξοδικά στα έργα των John Saville, The Politics of Continu-
ity. British Foreign Policy and the Labour Government 1945-46, New York and London, Verso, 1993

71
 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ

Ο Φαράκος θεωρεί ότι η πορεία προς τον Εμφύλιο δεν ήταν αναπότρεπτη, ότι η
ρήξη δεν ήταν αναπόδραστη, μπορούσε να αποφευχθεί:
«Η πολιτική του ΚΚΕ έπρεπε να αναπροσανατολιστεί ριζικά. Το κύριο στοιχείο να είναι
ότι η συμμετοχή στην εξουσία ή η κατάληψη της εξουσίας με ένοπλο αγώνα ούτε σωστή,
ούτε δυνατή ήταν. Η δημοκρατική εξέλιξη –που γενικά τη διακήρυσσε η ηγεσία του κι-
νήματος– έπρεπε να θεωρείται μοναδικά, μόνιμη κατεύθυνση [...]. Είναι δύσκολο και δεν
έχει νόημα να απαντήσει κανείς αν ο εμφύλιος μπορούσε να αποφευχθεί. Ένα είναι βέ-
βαιο: έπρεπε, με κάθε θυσία, να αποφευχθεί» (Μαρτυρίες, σ. 79, Σχετικά, σ. 37).

Ο Φαράκος αναγνωρίζει ότι μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας και ως την άνοιξη
του 1946 «διεξαγόταν ένας μονόπλευρος εμφύλιος πόλεμος κατά των αγωνιστών
της Αντίστασης». Οι Βρετανοί και οι αντιεαμικές δυνάμεις στο εσωτερικό έκαναν
το παν, για να θέσουν στο περιθώριο μια Αριστερά η οποία ως το Δεκέμβριο του
1944 βρισκόταν προ των πυλών της εξουσίας (Σχετικά, σ. 38). Αλλά, όπως επιση-
μαίνει ο πρώην ηγέτης του ΚΚΕ, οι αντίξοες αντικειμενικές συνθήκες δεν μπορούν
να αποτελέσουν άλλοθι για τις ευθύνες της ηγεσίας του ΚΚΕ για τον Εμφύλιο.
Και τότε έδειξε τρομερή ανωριμότητα και ανεπάρκεια. Η λαθεμένη απόφαση για
αποχή στις εκλογές του Μαρτίου 1946 δεν προήλθε έπειτα από συλλογική επεξερ-
γασία και συζήτησή της στα καθοδηγητικά όργανα. Επιπλέον, «δεν ήρθε ως συγκε-
κριμένη αντίδραση στη διαμορφωμένη εκείνη τη στιγμή πολιτική συγκυρία [...] η α-
πόφαση εκείνη σήμαινε περιφρόνηση των κανόνων κοινοβουλευτικής λειτουργίας και
ουσιαστικά προσανατολισμό στην ένοπλη αναμέτρηση» (Μαρτυρίες, σσ. 73-74)16.
Στη διάρκεια του Εμφυλίου η ηγεσία του ΚΚΕ στην αγωνιώδη προσπάθειά της
να φτάσει στη νίκη διέπραξε σωρεία πολιτικών λαθών. Ο Φαράκος ως τέτοια φο-
βερά σφάλματα αναφέρει: την απόφαση για ένοπλη αντιπαράθεση σε διεθνείς συν-
θήκες εντελώς αρνητικές· την απόρριψη προτάσεων για κατευνασμό, ιδιαίτερα με-
τά το σχηματισμό της κυβέρνησης Σοφούλη, το Σεπτέμβριο του 1947· την επιδίωξη
της δημιουργίας ξεχωριστού κράτους Μακεδονίας-Θράκης με την κατάληψη της
Θεσσαλονίκης (Απρίλιος 1947) και την ανακίνηση του Μακεδονικού για το δικαίωμα

και Peter Weiler, British Labour and the Cold War, Stanford, Stanford University Press, 1988. Ενώ ο
Saville εξετάζει τη συμβολή της Βρετανίας στην ανάπτυξη του ψυχροπολεμικού κλίματος μετά το
τέλος του πολέμου, ο Weiler επικεντρώνεται στη στενή συνεργασία των εργατικών κυβερνήσεων
της περιόδου 1945-1951 με τη Βρετανική Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας. Ένα από τα κεφά-
λαια του βιβλίου του έχει τίτλο «Η βρετανική επέμβαση στο ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα».
16
H αιτιολόγηση για την αποχή του ΚΚΕ στις εκλογές του 1946 έχει αποδοθεί στη δράση των
παρακρατικών συμμοριών, στη μη ανανέωση των εκλογικών καταλόγων από την κυβέρνηση Σο-
φούλη και στην απόφαση για αποχή των εταίρων του στο ΕΑΜ και ορισμένων μετριοπαθών κε-
ντρώων πολιτικών. Το ΚΚΕ δεν ήθελε να βρεθεί αντιμέτωπο με μια εκτεταμένη νοθεία, εξαιτίας
της οποίας δεν θα του απέμενε παρά ένας περιθωριακός πολιτικός ρόλος. Αντίθετα, ευελπιστού-
σε ότι με την αποχή και τη συνεπαγόμενη ακύρωση των εκλογών θα εξασφάλιζε σε νέες αδιάβλη-
τες εκλογές δικαιότερους όρους πολιτικής αντιπροσώπευσης. Για τη στάση του ΚΚΕ στις εκλο-
γές βλ. Ψαλλίδας, Γρηγόρης (επιμ.), Οι εκλογές του 1946. Σταθμός στην πολιτική ιστορία της
σύγχρονης Ελλάδας, Αθήνα, Πατάκης, 2008, σσ. 116-149.

72
 O ΦΑΡΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ – ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ, 1944-1968

των Σλαβομακεδόνων να έχουν τη δική τους εθνική εστία στην 5η Ολομέλεια του
Κόμματος τον Ιανουάριο του 1949 (Μαρτυρίες, σσ. 80-87, Σχετικά, σσ. 39-40)17.

Η κρίση του 1956

Στις αρχές του 1951 ο Φαράκος τέθηκε επικεφαλής στο κεντρικό γραφείο της ΕΠΟΝ,
που δημιουργήθηκε στο Βουκουρέστι, και δύο χρόνια αργότερα πήγε στη Μόσχα,
για να σπουδάσει στην κομματική Σχολή Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών.
Επέστρεψε στο Βουκουρέστι το Σεπτέμβριο του 1956. Την περίοδο αυτή ήταν πι-
στός στην κομματική γραμμή. Σε γράμμα που έλαβε από το Παρίσι, από τον φίλο
του και συναγωνιστή Γιάννη Ξενάκη, στο οποίο ο δεύτερος του τόνιζε ότι διαθέτει
τις δυνάμεις του μόνο στην κομματική δράση, απάντησε «με ένα μονοκόμματα
δογματικό γράμμα». Παρ’ όλα αυτά, είχε τις πρώτες ανησυχίες, τις πρώτες δειλές
αντιρρήσεις για την πολιτική και τη στρατηγική του Κόμματος και για τη συνέχιση
της δικής του πολιτικής δράσης. Στην 4η Ολομέλεια της ΚΕ το Δεκέμβριο του 1953
διατύπωσε παρατηρήσεις στο Σχέδιο Προγράμματος και ο Ζαχαριάδης τον απο-

17
Η πολιτική του ΚΚΕ τη δεκαετία του 1940 έχει τα τελευταία χρόνια αναλυθεί διεξοδικά. Τα
συμπεράσματα συνοψίζει ο John Iatrides στο «Revolution or Self-Defence? Communist Goals, Strat-
egy, and Tactics in the Greek Civil War», Journal of Cold War Studies, 7/3 (summer 2005), pp. 3-33.
Για πολλά χρόνια μετά το 1949 το υπολανθάνον ιστορικό διακύβευμα ήταν η ερμηνεία «της ήτ-
τας», οι ευθύνες των αντιμαχόμενων και ο ρόλος του διεθνούς παράγοντα. Από το 1990 και εξής η
διάθεση νέου αρχειακού υλικού και η χρήση νέων μεθοδολογικών εργαλείων έστρεψαν την εμφυλια-
κή βιβλιογραφική παραγωγή σε νέα πεδία έρευνας. Για την εμφυλιακή ιστοριογραφική προβληματι-
κή βλ. ενδεικτικά τα εξής δημοσιεύματα: Παπαστράτης, Προκόπης, «Η ιστοριογραφία της δεκαετίας
1940-1950», Σύγχρονα Θέματα, τχ. 35-37 (1988), σ. 183-187· Mazower, Mark, «Historians at War:
Greece, 1940-1950», The Historical Journal, 38/2 (1995), pp. 499-506· Ηλιού, Φίλιππου, «Εμφύλιος
πόλεμος: Mύθοι και πραγματικότητα», Ελευθεροτυπία, έντυπο «Βιβλιοθήκη», 15 Οκτωβρίου 1999,
σσ. 4-5· Μαργαρίτης, Γιώργος, «Η δεκαετία του 1940-1950: Μία ιστοριογραφική πρόκληση», Ο Πο-
λίτης, 104 (2002), σσ. 28-34· Καλύβας, Στάθης, «Εμφύλιος πόλεμος, 1943-49. Το τέλος των μύθων
και η στροφή προς το μαζικό επίπεδο», Επιστήμη και Κοινωνία, 11 (Φθινόπωρο 2003), σσ. 37-70·
Δορδανάς, Στράτος και Μιχαηλίδης, Ιάκωβος, «Κριτική θεώρηση της βιβλιογραφίας για τον εμφύλιο
πόλεμο, 1990-2006», στο Μουρέλος, Ιωάννης – Μιχαηλίδης, Ιάκωβος (επιμ.), Ο ελληνικός εμφύλιος
πόλεμος. Μια αποτίμηση, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2007, σσ. 183-194.
Αναφορικά με την ενδιαφέρουσα διαμάχη «νέων» και «παραδοσιακών» ιστορικών της δεκαε-
τίας του 1940, βλ. ενδεικτικά Καλύβα, Στάθη και Μαραντζίδη, Νίκου, «Νέες τάσεις στη μελέτη
του εμφυλίου πολέμου», εφημ. Τα Νέα, 20-21 Μαρτίου 2004, και Σφήκα, Θανάση, «Ένα ιστοριο-
γραφικό ταξίδι στη χώρα του Γκιούλιβερ: η ελληνική ιστοριογραφία και οι διεθνείς διαστάσεις
του ελληνικού εμφυλίου πολέμου», στο Μουρέλος – Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο ελληνικός εμφύλιος
πόλεμος, σσ. 157-181. Στο σημείο αυτό αρκεί να επισημάνουμε ότι η προσπάθεια αναίρεσης ορι-
σμένων ισχυρών παραδοσιακών μύθων ορισμένες φορές οδηγεί σε γενικεύσεις, σε μονόπλευρες
«κατασκευές» και στη δημιουργία νέων μύθων –κάτι ανάλογο συνέβη τη δεκαετία του 1990 στη
γερμανική ιστοριογραφία για το ναζισμό και το ολοκαύτωμα, και στην ισραηλιτική ιστοριογραφία
για τον πόλεμο του 1948. Το ζητούμενο, βέβαια, δεν είναι το πρωτείο της μιας ή της άλλης πλευ-
ράς αλλά η δημιουργική σύνθεση των ερευνητικών τους πορισμάτων.

73
 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ

πήρε με την απαξιωτική εντολή «να πας να διαβάσεις εκεί που βρίσκεσαι». Επί-
σης, μίλησε για τις ρίζες του ελληνικού έθνους στην αρχαιότητα και εξέφρασε με
πολύ ήπιο τρόπο κάποιες αντιρρήσεις για το σοσιαλιστικό χαρακτήρα της επανά-
στασης και για τη δικτατορία του προλεταριάτου ως μορφής εξουσίας στο πρώτο
στάδιο της επανάστασης (Σχετικά, σ. 59). Όπως ομολογεί (Μαρτυρίες, σ. 114), «ο
Δεκέμβρης 1953 αποτέλεσε στιγμή καμπής στην πορεία προς την εμβάθυνση και
τον εκσυγχρονισμό της σκέψης μου. Ολοκληρώθηκε η στροφή πολύ αργότερα. Πέ-
ρασαν άλλα 35 χρόνια με κάποιες μάλιστα παλινδρομήσεις».
Μετά το τέλος του Εμφυλίου επικράτησε στο Κόμμα ένα ανώμαλο εσωκομματι-
κό καθεστώς που τερματίστηκε με την επέμβαση του ΚΚΣΕ και την καθαίρεση του
Ζαχαριάδη και της ομάδας του. Στις αναμνήσεις του ο Φαράκος επικρίνει έντονα τη
δημιουργία ειδικών μηχανισμών «που είχαν στόχο: το βιασμό της θέλησης και της
ελεύθερης έκφρασης των μελών του κόμματος, την καθιέρωση, ως υπέρτατου εσω-
κομματικού νόμου, της θέλησης μιας ηγετικής ομάδας και τελικά του ενός ηγέτη, τη
βεβαίωση του αλάθητου της καθοδήγησης και την κατίσχυση της απόλυτης εξουσίας
της» (Μαρτυρίες, σ. 95 και Σχετικά, σ. 55). Αν και ο ίδιος την εποχή εκείνη δεν ε-
ναντιώθηκε στις κομματικές τακτικές, δεν εντάχθηκε στο κλίμα του ζαχαριαδισμού.
Αντιστάθηκε «από αγωγή και νοοτροπία» και επειδή στο Γραφείο Νεολαίας είχε
μεγάλα περιθώρια ανάπτυξης αυτονομίας και πρωτοβουλίας στις ενέργειές του, που
μείωναν σε μεγάλο βαθμό την αίσθηση της καταπίεσης από το εσωτερικό καθεστώς
(Σχετικά, σ. 56-57). Παρ’ όλα αυτά, μετάνιωσε που τότε δεν μίλησε:
«Όταν η σκέψη μας ξανοιγόταν σε κάποιους νέους ορίζοντες, σιωπούσαμε. Κι όταν τολ-
μούσαμε κάτι να πούμε και η καθοδήγηση οργιζόταν, ξανακλεινόμασταν στη σιωπή, στο
όνομα των γενικών ιδανικών στα οποία είχαμε αφοσιωθεί, του “γενικού συμφέροντος”
της επανάστασης. Και δεν βλέπαμε πως έτσι είχαμε μπει ουσιαστικά σε μια πορεία αλ-
λοτρίωσης της σκέψης μας» (Σχετικά, σ. 60).

Οι αποκαλύψεις στο 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ για το σταλινισμό και η επέμβαση
των σοβιετικών στρατευμάτων στην Ουγγαρία συντάραξαν το παγκόσμιο κομμουνι-
στικό κίνημα και ώθησαν πολλούς κομμουνιστές να απομακρυνθούν από τις γραμμές
του.18 Στην Ελλάδα οι αντιδράσεις ήταν ελάχιστες. Σ’ αυτό συνέβαλαν η ελλιπής ενη-

18
Στα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης εκφράστηκαν σοβαρές διαφωνίες: στο Ιταλικό ΚΚ τα
περισσότερα μέλη και η ηγεσία (Palmiro Togliati, Giorgio Napolitano) υποστήριξαν τη σοβιετική εισβο-
λή εναντίον των «αντεπαναστατικών στοιχείων». Αργότερα ο Napolitano –το 2006 εκλέχθηκε πρόε-
δρος της Ιταλικής Δημοκρατίας– μετάνιωσε γι’ αυτή του τη στάση. Αντίθετα, ο Giuseppe di Vittorio,
πρόεδρος της ισχυρής συνδικαλιστικής οργάνωσης CGIL, και αρκετοί διανοούμενοι (Antonio Giolitti,
Loris Fortuna κ.ά.) διαφώνησαν ανοιχτά με τη στάση της ηγεσίας. Το ίδιο έπραξε και ο ηγέτης του
Σοσιαλιστικού Κόμματος Pietro Nenni. Στο Γαλλικό ΚΚ οι διαφωνίες ήταν λιγότερες και προήλθαν
κυρίως από ιστορικούς και συγγραφείς (Le Roy Ladurie, Albert Camus, Jean-Paul Sartre κ.ά.). Στο μι-
κρό Βρετανικό ΚΚ η έντονη κριτική προς το σταλινισμό στη Σοβιετική Ένωση, που ασκήθηκε από τους
μαρξιστές ιστορικούς E. P. Thompson και John Saville, κορυφώθηκε με τη φυγή από το Κόμμα μετά
τα γεγονότα στην Ουγγαρία περίπου του ενός πέμπτου των μελών του (7.000-8.000). Οι Thompson
και Saville ίδρυσαν το περιοδικό New Reasoner που το 1960 μετεξελίχθηκε στο γνωστό New Left Review.

74
 O ΦΑΡΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ – ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ, 1944-1968

μέρωση για το τι πραγματικά συνέβη και ο απόηχος της αγγλογαλλικής επίθεσης στο
Σουέζ την ίδια περίοδο. Οι ηγεσίες του ΚΚΕ και της ΕΔΑ ήταν επιφυλακτικές απένα-
ντι στις αποκαλύψεις, ενώ υποστήριξαν ένθερμα τη σοβιετική εισβολή.19 Ο Φαράκος
δεν αποδέχθηκε τη μυστική έκθεση του Χρουστσόφ, πιστεύοντας τη σοβιετική προπα-
γάνδα, ότι τα δυτικά μέσα ενημέρωσης την είχαν διαστρεβλώσει (Μαρτυρίες, σ. 120).
Επίσης, δεν φαίνεται να επηρεάστηκε από τα γεγονότα στην Ουγγαρία (δεν υπάρχει
καμιά αναφορά στο θέμα αυτό στα δύο βιβλία των αναμνήσεών του).
Στη διάρκεια της κρίσης που ξέσπασε στο ΚΚΕ πριν και κατά τη διάρκεια της
ης
6 Ολομέλειας της ΚΕ (Βουκουρέστι, Μάρτιος 1956) ο Φαράκος απέφυγε να συ-
νταχθεί είτε με τους «δογματικούς» του Ζαχαριάδη είτε με τους «ανανεωτικούς»
του Κολιγιάννη. Εξέφρασε μόνο διαφωνίες σχετικά με τις επεμβάσεις του ΚΚΣΕ
στα εσωτερικά του Κόμματος για την αλλαγή της ηγεσίας του (Μαρτυρίες, σ. 120,
Σχετικά, σ. 69) και με τη συλλήβδην απόρριψη της πολιτικής του Κόμματος στο
πρόσφατο παρελθόν (καταδίκη του πρώτου γράμματος του Ζαχαριάδη στον Ελλη-
νο-ιταλικό πόλεμο ή της συμφωνίας της Βάρκιζας) (Μαρτυρίες, σσ. 125-126, Σχε-
τικά, σ. 67). Πάντως στις αναμνήσεις του δεν αναφέρεται στις σχέσεις του με το
Ζαχαριάδη και στο αν επιθυμούσε την απομάκρυνσή του, αλλά αφήνει να εννοηθεί
ότι ο ηγέτης του ΚΚΕ τον περιφρονούσε εξαιτίας κριτικών παρατηρήσεών του
(βλέπε αναφορά πιο πάνω).
Ο Φαράκος θεωρεί ότι η 6η Ολομέλεια ήταν «μια σημαντική αναλαμπή στο
ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα όχι όμως δυστυχώς μεγάλης διάρκειας. Ούτε
προχώρησε σε βάθος» (Σχετικά, σ. 66). Δεν έφερε αλλαγές στη νοοτροπία, στις
πολιτικές συμπεριφορές, στους πολιτικούς στόχους. Η επίκληση των λενινιστικών
αρχών για να εξοστρακιστεί η προσωπολατρία δεν συνδυάστηκε με την αναζήτη-
ση των αιτιών και των μηχανισμών που την κατέστησαν δυνατή. Η νέα κομματι-
κή ηγεσία επέμενε στην απόλυτη ενότητα υπό τη συλλογική καθοδήγηση, στην
πρωτοπορία της εργατικής τάξης, στην ανάγκη της δικτατορίας του προλεταριά-
του και στην απόρριψη του μεταρρυθμιστικού δρόμου (Σχετικά, σ. 67).

Το κομματικό οργανωτικό ζήτημα

Μετά το 1956 ένα από τα βασικά ζητήματα που απασχόλησε την ηγεσία του
ΚΚΕ, ήταν το λεγόμενο κομματικό οργανωτικό ζήτημα. Η ουσία του ζητήματος
αυτού ήταν αν η καθοδήγηση του ελληνικού αριστερού κινήματος έπρεπε να μεί-
νει στο εξωτερικό και να παίζει από εκεί τον καθοριστικό ρόλο ή αν έπρεπε να
ανατεθεί στο νόμιμο φορέα της, την ΕΔΑ. Η ΕΔΑ είχε δημιουργηθεί τον Αύγου-
στο του 1951 ως συνασπισμός κομμάτων και προσωπικοτήτων της Αριστεράς, για
να καλύψει στη σκληρή μετεμφυλιακή πραγματικότητα το κενό που παρουσιά-
στηκε με την απουσία του ΚΚΕ και του πολιτικού συνασπισμού του ΕΑΜ, κη-

19
Η Αυγή απέδωσε την κρίση στα «αντεπαναστατικά στοιχεία» που δρούσαν στην Ουγγαρία,
και στηλίτευσε την προπαγάνδα στο δυτικό τύπο. Βλ. τα άρθρα στην εν λόγω εφημερίδα το διά-
στημα 3-13 Νοεμβρίου 1956.

75
 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ

ρυγμένων εκτός νόμου στη διάρκεια του Εμφυλίου. Καθοριστικός εταίρος μιας
ευρύτατης αντιδεξιάς συμμαχίας στις εκλογές του 1956, η ΕΔΑ αναδείχθηκε
αξιωματική αντιπολίτευση στις εκλογές του 1958, όπου συγκέντρωσε το 25%
των ψήφων.
Καθώς η επιρροή της ΕΔΑ στα μεσαία και κατώτερα κοινωνικά στρώματα
αυξανόταν και η ηγεσία της δεχόταν την επίδραση των νέων ρευμάτων που μορ-
φοποιούνταν στους κόλπους των κομμουνιστικών κομμάτων της Δυτικής Ευρώ-
πης, η εξόριστη ηγεσία του ΚΚΕ ανησυχούσε για την πιθανή αμφισβήτηση της
ηγεμονικής της θέσης στο εγχώριο αριστερό κίνημα. Το πρόβλημα των σχέσεων
ΚΚΕ – ΕΔΑ συζητήθηκε διεξοδικά στην 8η Ολομέλεια (Ιανουάριος 1958) και λύ-
θηκε προσωρινά με την απόφαση για πλήρη ένταξη των κομμουνιστών στην ΕΔΑ
και τη μετατροπή της σε ενιαίο μαζικό κόμμα. Οι θέσεις της Ολομέλειας επικυ-
ρώθηκαν στο 8ο Συνέδριο του ΚΚΕ, το Μάιο του 1961, όπου έγινε λόγος για το
ρόλο της εθνικής αστικής τάξης και το ειρηνικό πέρασμα στο σοσιαλισμό. Στο
Συνέδριο αυτό ο Φαράκος και άλλα στελέχη της γενιάς της Αντίστασης, όπως ο
Λεωνίδας Τζεφρόνης και ο Σταύρος Καράς, εκλέχθηκαν στην Κεντρική Επιτροπή
του Κόμματος.
Το οργανωτικό όμως ζήτημα δεν λύθηκε, αφού η ηγεσία του ΚΚΕ συνέχισε να
αντιμετωπίζει το νόμιμο εκπρόσωπό της στη χώρα ως λύση ανάγκης, απλό υπο-
κατάστατό της και όχι ως αυτόνομο πολιτικό φορέα της Αριστεράς. Στο 2ο Συνέ-
δριο της ΕΔΑ, το Δεκέμβριο του 1962, ο κλοιός του ΚΚΕ έγινε πιο σφιχτός με
τον Αντ. Μπριλλάκη να προβάλει τον κίνδυνο του δεξιού αναθεωρητισμού στις
γραμμές της και να καλεί σε ιδεολογική καθαρότητα και σε οργανωτική δομή
κατά το πρότυπο του ΚΚΕ. Το 1963 συγκροτήθηκε το Γραφείο Εσωτερικού της
Κεντρικής Επιτροπής, όργανο με διορισμένη σύνθεση, το οποίο είχε ως έργο του
το συστηματικό έλεγχο των διεργασιών στην ΕΔΑ και στους Λαμπράκηδες και τη
διασφάλιση της υλοποίησης της επίσημης κομματικής γραμμής. Από τη δική της
πλευρά η ΕΔΑ συνυπήρχε με το ΚΚΕ χωρίς να αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία
του και χωρίς μείζονες ιδεολογικές διαφοροποιήσεις που να αγγίζουν τους βασι-
κούς πυρήνες της κομμουνιστικής ιδεολογίας.
Μετά την αντικατάσταση του Χρουστσόφ το 1964 η ομάδα Κολιγιάννη σκλήρυ-
νε τη στάση της, ενώ οι αντιφρονούντες υποστήριξαν ανοιχτά τις θέσεις τους. Ο
Φαράκος υιοθέτησε πλήρως την επίσημη κομματική γραμμή:
«Από το 1964 και ύστερα, όταν άρχισα να ασχολούμαι περισσότερο με τα θέματα της
ΚΕ, σημειώνεται, χωρίς να το συνειδητοποιώ, μια στροφή μου προς δογματικές, σεχτα-
ριστικές κατευθύνσεις [...] σε πολλά ζητήματα της πολιτικής και τακτικής του κόμματος
παρασυρόμουν σε σεχταριστική κατεύθυνση, που επί αρκετά χρόνια θα είχε αρνητικές
επιπτώσεις στη σκέψη μου» (Σχετικά, σσ. 80-81, Mαρτυρίες, σ. 159).

Τα χρόνια εκείνα άσκησε κριτική στα περιοδικά Σύγχρονα Θέματα και Επιθε-
ώρηση Τέχνης και, όταν ο Σταύρος Καράς του έστειλε κείμενό του με θέμα τις
αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, για να το δημοσιεύσει στο Νέο Κόσμο, όπου ήταν δι-
ευθυντής, εκείνος το απέρριψε (Μαρτυρίες, σ. 153). Πολύ αργότερα όμως αναγνώ-

76
 O ΦΑΡΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ – ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ, 1944-1968

ρισε ότι «στην αντιπαράθεσή μας ο Σταύρος Καράς στα περισσότερα θέματα υ-
ποστήριζε τις σωστές θέσεις» (Μαρτυρίες, σ. 174).
Στις ολομέλειες της περιόδου ο Φαράκος επέμενε για συμμετοχή στις συνεδρι-
άσεις της ΚΕ μελών από το εσωτερικό, ώστε να υπάρχει απαρτία, για μεταφορά
του κέντρου βάρους της καθοδήγησης στην Ελλάδα και για αγώνα για τη νομιμο-
ποίηση του ΚΚΕ. Από την άλλη όμως βάθαινε την κριτική του στη λεγόμενη δεξιά
αναθεωρητική τάση της πολιτικής και τακτικής του κινήματος, την οποία εντόπιζε
κυρίως στα στελέχη της ΕΔΑ (Σχετικά, σ. 81, Μαρτυρίες, σ. 152). Στην 8η Ολομέ-
λεια (τέλη Φεβρουαρίου 1965) ήταν αρνητικός σε προτάσεις για μεγαλύτερο ρόλο
στην ΕΔΑ ή για τη δημιουργία άλλου κόμματος και ήταν σύμφωνος με τη γραμμή
Κολιγιάννη για «την ιδεολογική καθαρότητα» του Κόμματος. (Σχετικά, σ. 83,
Μαρτυρίες, σσ. 152, 157-159). Όταν ο Η. Ηλιού το Φεβρουάριο και το καλοκαίρι
του ίδιου έτους απέστειλε μελέτες του με πολλές παρατηρήσεις για μια διαφορε-
τική πολιτική και για οργανωτικές αλλαγές, η ηγεσία του ΚΚΕ τις απέρριψε. Την
ίδια περίοδο ο Φαράκος υποστήριξε με θέρμη την καταδίκη από το ΠΓ των υπευ-
θύνων τότε της Αυγής Πότη Παρασκευόπουλου και Σπύρου Λιναρδάτου εξαιτίας
της «δεξιάς αναθεωρητικής γραμμής» τους (Σχετικά, σ. 86).
Όπως ομολογεί στις αναμνήσεις του, οι σκέψεις των αντιφρονούντων «αποτε-
λούσαν για εκείνες τις συνθήκες μια σημαντική θετική συμβολή για το κομμουνι-
στικό κίνημα». Παρ’ όλα αυτά δεν συντάχθηκε μαζί τους, γιατί πάνω απ’ όλα επι-
θυμούσε να διατηρηθεί η ενότητα του Κόμματος:
«Οι εμπειρίες μου από την κρίση του 1956 με οδηγούσαν στο σύνδρομο αποκλεισμού, πάση
θυσία, οποιασδήποτε σκέψης για διάσπαση. Με τις δραστηριότητες των διαφωνούντων είχα
έντονη την αίσθηση ότι το κόμμα οδηγούνταν σε διάσπαση, που τελικά δεν αποφεύχθηκε. Γι’
αυτό απέρριπτα τις δραστηριότητές τους. Δεν ήθελα να προβληματιστώ και δεν προβληματι-
ζόμουν για τις απόψεις τους» (Mαρτυρίες, σ. 166).

Όταν εκδηλώθηκε το πραξικόπημα των συνταγματαρχών, η Αριστερά ακολουθώ-

ντας εκλογοκεντρική στρατηγική αιφνιδιάστηκε και δεν αντέδρασε.20 Γι’ αυτή την

20
Βλ. Παπαθανασίου, Ιωάννα, «“Η Βουλή εμανταλώθη… εκτροπή ολοκληρώθη” – αριστερές αυ-
ταπάτες τις παραμονές του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου», στο Ρήγος, Άλκης, Σεφεριάδης,
Σεραφείμ, Χατζηβασιλείου, Ευάνθης (επιμ.), Η «σύντομη» δεκαετία του ’60. Θεσμικό πλαίσιο,
κομματικές στρατηγικές, κοινωνικές συγκρούσεις, πολιτισμικές διεργασίες, Αθήνα, Καστανιώτης,
2008, σσ. 183-203. Τo πραξικόπημα βρήκε ανέτοιμο τον πολιτικό κόσμο να προβάλει κάποια μορφή
ουσιαστικής αντίστασης, και από την άποψη αυτή ο αιφνιδιασμός των κινηματιών υπήρξε απόλυτος.
Μέσα σε λίγες ώρες διαλύθηκαν όλοι οι πολιτικοί σχηματισμοί, τα συνδικάτα και οι οργανώσεις νε-
ολαίας, ενώ χιλιάδες πολίτες –ενταγμένοι στα νόμιμα κόμματα–, ενεργοί πολίτες ασχολούμενοι με
τα κοινά, ιδίως από τον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς και της Κεντροαριστεράς, συνελήφθησαν και
στάλθηκαν σε τόπους εξορίας. Αν και τα επόμενα χρόνια συγκροτήθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν
δεκάδες αντικαθεστωτικές οργανώσεις, καμιά δεν μπόρεσε να αποκτήσει τη μαζικότητα ή την εμβέ-
λεια που θα της επέτρεπε να ηγηθεί ενός ισχυρού αντιστασιακού κινήματος, αντίστοιχου με εκείνο
της κατοχικής περιόδου ή των κινημάτων που έδρασαν σε άλλες περιοχές με αυταρχικά καθεστώτα,
όπως στη στρατοκρατούμενη Λατινική Αμερική.

77
 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ

αδράνεια ο Φαράκος «ένιωσε ντροπή» (Μαρτυρίες, σ. 173). Έπρεπε τότε να τολμή-

σει να ζητήσει τον παραμερισμό του Κολιγιάννη, αλλά δεν το έκανε, γιατί δεν είχε
δει «την ουσία της σύγκρουσης του παλιού με το καινούργιο [...] νόμιζε ότι το και-
νούργιο είναι μια δεξιά αναθεωρητική τάση, η οποία έπρεπε να μην επικρατήσει»
(Σχετικά, σ. 100). Σύντομα η εμφανής έλλειψη προετοιμασίας των οργανωμένων δυ-
νάμεων της ελληνικής Αριστεράς αναζωπύρωσε τις διενέξεις στο ΚΚΕ. Η ηγετική
πτέρυγα επέρριπτε τις ευθύνες στα στελέχη του «κλιμακίου εσωτερικού» και στην
ηγεσία της ΕΔΑ, υποστηρίζοντας ότι είχαν αναγάγει σε πανάκεια τη «νομιμότητα»
και τον «κοινοβουλευτισμό». Η άλλη πλευρά αναζήτησε τις ευθύνες στην εκτός Ελ-
λάδας ηγεσία, ισχυριζόμενη ότι ήταν αποσπασμένη από την ελληνική πραγματικότη-
τα και δέσμια των γενικότερων επιλογών του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Η
«συναινετική», λόγω δικτατορίας, 11η Ολομέλεια τον Ιούνιο του 1967 απλώς ανέβαλε
την οριστική ρήξη.

Η διάσπαση του 1968

Η 12η Ολομέλεια συνήλθε στη Βουδαπέστη το Φεβρουάριο του 1968 και ασχολήθηκε
με την έλλειψη προετοιμασίας για την απόκρουση της συνταγματικής εκτροπής σε
συνδυασμό με το πρόβλημα της ανασύστασης των παράνομων κομματικών οργανώ-
σεων που είχαν διαλυθεί μετά το 1956, και τις σχέσεις της ΕΔΑ με το Κόμμα. Συζη-
τήθηκαν και άλλα σημαντικά ζητήματα, όπως η σχέση του ΚΚΕ με το ΚΚΣΕ, οι
μορφές αντίστασης στη δικτατορία και οι εσωκομματικές λειτουργίες. Ο Κολιγιάννης
με την ψήφο 12 τακτικών μελών της Κεντρικής Επιτροπής (συμπεριλαμβανομένου
και του Φαράκου) καθαίρεσε από μέλη του Πολιτικού Γραφείου τους Παρτσαλίδη,
Δημητρίου και Ζωγράφο. Το πρωί της 17ης Φεβρουαρίου 1968 οι τρεις αντέδρασαν
ανοιχτά καταλαμβάνοντας τον κομματικό ραδιοσταθμό «Φωνή της Αλήθειας» στο
Βουκουρέστι και εκπέμποντας μια εξαιρετικά κριτική ανακοίνωση κατά της αντίπα-
λης πτέρυγας. Η πολεμική και από τις δύο πλευρές οξύνθηκε στο έπακρο τον Αύ-
γουστο του ίδιου χρόνου, όταν οι διαφωνούντες που πολύ σύντομα θα συγκροτούσαν
το ΚΚΕ Εσωτερικού, με πρόταγμα την ανανέωση και φιλελευθεροποίηση του ελλη-
νικού κομμουνιστικού κινήματος, καταδίκασαν τη σοβιετική στρατιωτική επέμβαση
στην Τσεχοσλοβακία και ήλθαν σε ευθεία αντιπαράθεση με τη Μόσχα.21
O Φαράκος, αν και εκλέχθηκε στο ΠΓ, αρνήθηκε να ενταχθεί στην ομάδα του
Κολιγιάννη. Την ίδια στιγμή απέφυγε να διαφοροποιηθεί, επειδή έτρεφε σεβασμό
και εκτίμηση στο πρόσωπό του και συμφωνούσε μαζί του σε πολλά πολιτικοϊδεο-
λογικά ζητήματα (Σχετικά, σσ. 90-91). Την υποστήριξή του προς την επίσημη κομ-

21
Στη διάσπαση του 1968 αναφέρεται διεξοδικά ο Πάνος Δημητρίου· βλ. Η διάσπαση του
ΚΚΕ, τ. Β΄, Αθήνα, Θεμέλιο, 1978, και πιο συνοπτικά ο Τάσος Βουρνάς, Η διάσπαση του ΚΚΕ,
Αθήνα, Εκδόσεις Αφών Τολίδη, 1983. Για τις θέσεις της ομάδας Κολιγιάννη βλ. το κείμενο του
εισηγητή των «οργανωτικών μέτρων» κατά των διαφωνούντων Λεων. Στρίγκου με τίτλο «Η πάλη
κατά της δεξιάς διαλυτικής γραμμής και της φραξιονιστικής δράσης της αντικομματικής ομά-
δας», Νέος Κόσμος, 3 (1968), και πιο πρόσφατα Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ: Η 12η Ολομέ-
λεια της ΚΕ του ΚΚΕ. 5-15 Φλεβάρη 1968, Πρακτικά, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2008.

78
 O ΦΑΡΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ – ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ, 1944-1968

ματική γραμμή εξέφρασε λίγο μετά το τέλος των εργασιών της Ολομέλειας σε άρ-
θρο του στο Νέο Κόσμο με τίτλο «Ενωμένοι γύρω από μια γραμμή –τη γραμμή
της 12ης Ολομέλειας» (Απρίλιος-Μάιος 1968, σσ. 27-31). Στις αναμνήσεις του μιλά
τολμηρά και αποκαλυπτικά για τα «λάθη» που τότε διέπραξε. Χαρακτηριστικά
είναι τα ακόλουθα αποσπάσματα (Μαρτυρίες, σσ. 180 και 182-183):
«Αποτελεί σοβαρό λάθος μου ότι στην 12η Ολομέλεια δεν κατήγγειλα, εκτός από την ο-
μάδα των διαφωνούντων, και τη γύρω από τον Κολιγιάννη ομάδα. Πίστευα εντελώς λα-
θεμένα ότι η καθοδήγηση “νομιμοποιείται” να δημιουργεί ομάδα που υποτίθεται θα υ-
περασπίζεται τις αποφάσεις της ΚΕ. Ήταν μια γενική νοοτροπία, καθιερωμένη στο κόμ-
μα, που την ανεχόμουν, αν και ποτέ δεν την εφήρμοσα. Πληρώθηκε ακριβά σε όλη την
ιστορία του –και πρόσφατα».

«Όσοι ανυστερόβουλα υποστηρίξαμε τη νομιμότητα της 12ης Ολομέλειας βρεθήκαμε στην

τραγική θέση να νομίζουμε ότι έτσι “σώζαμε το κόμμα”, ότι “ο σκοπός αγιάζει τα μέσα”».

«Ντρέπομαι για λογαριασμό μου [...] βρέθηκα να υποστηρίζω την πλευρά που συνολικά
είχε λάθος και άδικο».

Αφού χαρακτηρίζει τις ευθύνες του «ιδιαίτερα σοβαρές», ολοκληρώνει την αυ-
τοκριτική του με τα ακόλουθα λόγια (Μαρτυρίες, σσ. 184-185):
«Η γενική μου τάση για την ανάγκη εκσυγχρονισμού του ΚΚΕ βοηθούσε να μην “παρο-
πλιστεί” η σκέψη μου, όσες αντιρρήσεις κι αν είχα για τις ιδέες των άλλων, για τις ενέρ-
γειες και τις μεθόδους τους. Έπρεπε να λογαριάσω την εμπειρία από την περιπέτειά
μου κατά την κρίση του 1956, να αντλήσω ουσιαστικά διδάγματα. Χρειαζόταν ν’ απο-
δειχθεί στην πράξη ότι έχω αφομοιώσει τις εμπειρίες από τη δουλειά μου στη Δ. Ευρώ-
πη, όπως μάλιστα σαφώς τις είχα διατυπώσει προηγουμένως [...]. Τέλος, η γενική μου
κουλτούρα, το όλο επίπεδο προβληματισμού και κομματικής μου δράσης δεν επέτρεπαν
να δείξω την αδυναμία σωστού προσανατολισμού σ’ εκείνη την αντιπαράθεση».

Συμπέρασμα
Ο Φαράκος υπήρξε ένας σεμνός και ανιδιοτελής στοχαστής της Αριστεράς, που
σημάδεψε με τους αγώνες του και την παρουσία του στο δημόσιο βίο την πολιτική
ζωή της χώρας. Είναι γεγονός ότι για πολλές δεκαετίες παρέμεινε πιστός στο
Κόμμα, αφοσιωμένος στις ηγεσίες του, προσκολλημένος σε ουτοπίες, υπερβατικές
δοξασίες και βεβαιότητες. Ο ίδιος αναγνωρίζει ότι αργοπόρησε να επανεκτιμήσει
τη δράση του και τις ευθύνες του. Εντούτοις δεν μετάνιωσε που υπήρξε κομμουνι-
στής και δεν απαρνήθηκε ποτέ την ιδεολογία του.
Μετά το 1991 ο Φαράκος επιχείρησε να επανεξετάσει την κομματική του στα-
διοδρομία και την πολιτική του Κόμματος στο οποίο ανήκε. Η διαδικασία της στο-
χαστικής του «επιστροφής στο παρελθόν» και της αυτοκριτικής του ανάλυσης δεν
ήταν ούτε εύκολη ούτε ανώδυνη. Υπήρξε μακροχρόνια, πολύπλευρη, βαθιά και
προπάντων επιστημονικά τεκμηριωμένη. Παράλληλα, ο Φαράκος προσπάθησε να
ανασυντάξει, να συσπειρώσει και να ανανεώσει τις κομμουνιστικές δυνάμεις στη

79
 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ

χώρα, αλλά οι αντιστάσεις υπήρξαν ισχυρές. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του
διαμόρφωσε την αντίληψη ότι ήταν αναγκαίο να συγκροτηθεί μια νέα Αριστερά,
μια πλατιά συμμαχία ριζοσπαστικών πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων με βάση
τα νέα αιτήματα της μεταψυχροπολεμικής εποχής.

80
 O ΦΑΡΑΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΡΙΣΕΙΣ – ΔΙΑΣΠΑΣΕΙΣ, 1944-1968

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΚΚΕ: Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας

ΕΑΜ: Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο
ΕΛΑΣ: Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός
ΠΕΕΑ: Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης
ΚΚΣΕ: Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης
ΕΔΑ: Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά
ΡΚΚ: Ρουμανικό Κομμουνιστικό Κόμμα
ΕΚΚΑ: Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση
ΕΠΟΝ: Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νεολαίας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(εκτός των βιβλίων του Φαράκου)

Ελληνόγλωσση
Βουρνάς, Τάσος, Η διάσπαση του ΚΚΕ, Αθήνα, Εκδόσεις Αφών Τολίδη, 1983.
Δημητρίου, Πάνος, Η διάσπαση του ΚΚΕ, τ. Β΄, Αθήνα, Θεμέλιο, 1978.
Κουτσούκης, Κλεομένης (επιμ.), Η προσωπικότητα του Άρη Βελουχιώτη και η
Εθνική Αντίσταση. Ένα επιστημονικό συμπόσιο, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1997.
Λυμπεράτος, Μιχάλης, Στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου. Από τα Δεκεμβρια-
νά στις εκλογές του 1946, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2006.
Mazower, Mark, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, Αθήνα, Αλε-
ξάνδρεια, 1994.
Μαυροειδής, Λευτέρης, Οι δύο όψεις της ιστορίας, Αθήνα, Δελφίνι, 1997.
Μπέικος, Γιώργος, Η λαϊκή εξουσία στην ελεύθερη Ελλάδα, τ. Β΄, Αθήνα, Θεμέλιο,
1979.
Παπαθανασίου, Ιωάννα, Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά, 1951-67. Το Αρχείο της,
Αθήνα, Θεμέλιο, 2001.
Ρήγος, Άλκης, Σεφεριάδης, Σεραφείμ, Χατζηβασιλείου, Ευάνθης (επιμ.), Η «σύντο-
μη» δεκαετία του ’60. Θεσμικό πλαίσιο, κομματικές στρατηγικές, κοινωνικές
συγκρούσεις, πολιτισμικές διεργασίες, Αθήνα, Καστανιώτης, 2008.
Σακκάς, Γιάννης, Η Εαμική αντίσταση, 1941-44. Μια κριτική προσέγγιση, Αθήνα,
Παπαζήσης, 1998.
Τρίκκας, Τάσος, ΕΔΑ (1951-67). Το νέο πρόσωπο της Αριστεράς, Αθήνα, Θεμέ-
λιο, 2009.
Χαριτόπουλος, Διονύσης, Άρης, αρχηγός των ατάκτων, τ. Β΄, Αθήνα, Εξάντας,
1997.
Ψαλλίδας, Γρηγόρης (επιμ.), Οι εκλογές του 1946. Σταθμός στην πολιτική ιστο-
ρία της σύγχρονης Ελλάδας, Αθήνα, Πατάκης, 2008.

81
 ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΚΑΣ

Ξενόγλωσση
Iatrides, John, O., «Revolution or Self-Defence? Communist Goals, Strategy, and Tac-
tics in the Greek Civil War», Journal of Cold War Studies, 7/3 (summer 2005), pp.
3-33.
Mazower, Mark (ed.), After the War was Over: Reconstructing the Family, Nation, and
State in Greece, 1943-1960, Princeton, Princeton University Press, 2000.
Sakkas, John, «Greece, the Cold War and the British Labour Movement, 1945-49»,
Thetis, 1 (1994), pp. 105-115.
Saville, John, The Politics of Continuity. British Foreign Policy and the Labour Govern-
ment 1945-46, New York and London, Verso, 1993.
Sfikas, Thanasis D. The British Labour Government and the Greek Civil War, Keele,
Keele University Press, 1994.
Weiler, Peter, British Labour and the Cold War, Stanford, Stanford University Press,
1988.

82