Professional Documents
Culture Documents
33. Απόκλιση και στροβιλισμός ενός διανυσματικού πεδίου
33. Απόκλιση και στροβιλισμός ενός διανυσματικού πεδίου
∂f ∂f ∂f
Απόδειξη: Έστω F = ∇f ⇔ F = , , . Έπεται ότι:
∂x ∂y ∂z
i j k
∂ ∂ ∂ ∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f
∇ × F = ∇ × ∇f = = = −
i + − j+
∂x ∂y ∂z ∂y ∂z ∂z ∂y ∂z ∂x ∂x∂ z
∂f ∂f ∂f
∂x ∂y ∂z
∂2 f ∂2 f
− k .
∂x∂y ∂y∂x
Επειδή η f είναι C 2 συνάρτηση οι µεικτές παράγωγοι είναι ανά δύο ίσες
∂2 f ∂2 f
= συνεπώς όλες οι συνιστώσες του διανύσµατος curl ( ∇f )
∂xi ∂x j ∂x j ∂xi
µηδενίζονται και έτσι έχουµε το αποτέλεσµα.
i j k
∂ ∂ ∂ ∂F ∂F ∂F ∂F ∂F ∂F
curlF = curl F = = 3 − 2 i + 1 − 3 j + 2 − 1 k =
ορ ∂x ∂y ∂z ∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
F1 F2 0
∂F ∂F ∂F ∂F
0i + 0 j + 2 − 1 k = 2 − 1 k . Παρατηρούµε ότι ( αν U ⊆ R 2 ανοικτό
∂x ∂y ∂x ∂y
συνεκτικό και ) και F : U → R 2 , F = ( F1 , F2 ) , C1 διανυσµατικό πεδίο τότε το F (
∂F2 ∂F1
δηλαδή το F ) είναι αστρόβιλο αν και µόνο αν = . Έπεται ιδιαίτερα από το
∂x ∂y
θεώρηµα 23.3 ( κατεύθυνση (ι) ⇒ (ιι)) ή το Θεώρηµα 24.1 ότι αν F συντηρητικό
τότε ( το F και άρα) το F είναι αστρόβιλο.
y x
Παραδείγµατα 1) Έστω V ( x, y ) = 2 ,− 2 , ( x, y ) ≠ ( 0, 0 ) .
x +y x + y2
2
i j k
∂ ∂ ∂ ∂ x ∂ y
∇× F = = − 2 − k =
∂x ∂y ∂z ∂x x + y 2 ∂y x 2 + y 2
y x
− 2 0
x +y 2
2
x + y2
− ( − x2 + y 2 ) ( − y 2 + x2 )
k = 0⋅k = 0 , ∂ x y2 − x2
− ( = και
( x 2 + y 2 )2 ( x 2
+ y )
2 2 ∂x x 2 + y 2 ( x 2 + y 2 )2
∂ y x2 − y 2
= ).
∂y x 2 + y 2 ( x 2 + y 2 )2
παρατήρηση (2) µετά τον ορισµό 24.2 ότι το F είναι συντηρητικό αν και µόνο αν το
F είναι αστρόβιλο, δηλαδή το επαγόµενο διανυσµατικό πεδίο Fɶ : U × R ⊆ R3 → R 3
µε Fɶ ( x, y, z ) = ( F ( x, y ) , 0 ) είναι αστρόβιλο. Έτσι το γεγονός ότι το
V ( x, y, z ) = ( y, − x, 0 ) , ( x, y, z ) ∈ R3 δεν είναι αστρόβιλο προκύπτει από το ότι το
πεδίο F ( x, y ) = ( y, − x ) δεν είναι συντηρητικό.
Από την άλλη µεριά το διανυσµατικό πεδίο
y x
V ( x, y ) = 2 ,− 2 , x, y ) ∈ U = R 2 − {( 0,0 )} είναι αστρόβιλο και βέβαια
2 (
x +y x +y
2
ικανοποιεί την συνθήκη (ιι) του θεωρήµατος 23.3 , όµως δεν είναι συντηρητικό.
Πράγµατι, αν ήταν τότε για κάθε κλειστή καµπύλη σ : [ a, b] → U θα είχαµε
∫ V ⋅ ds = ∫ V (σ ( t ) ) ⋅σ ' ( t ) dt =
σ 0
2π y (t ) x (t )
∫0 ( x ( t ) )2 + ( y ( t ) )2 ( x ( t ) )2 + ( y ( t ) )2 ⋅ ( x ' ( t ) , y ' ( t ) ) dt =
, −
2π
y (t ) ⋅ x ' (t ) − x (t ) ⋅ y ' (t ) 2π
( sin t )( − sin t ) − ( cos t )( cos t )dt =
∫0 ( x ( t ) ) + ( y ( t ) )
2 2
dt = ∫0 cos 2 t + sin 2 t
2π 2π 2π
0 0 0
Έπεται ότι το πεδίο V είναι αστρόβιλο αλλά όχι συντηρητικό. Παρατηρούµε ότι το
θεώρηµα 23.3 δεν µπορεί να εφαρµοσθεί ( αν και ικανοποιείται η συνθήκη (ιι) του
θεωρήµατος ) αφού το πεδίο ορισµού του V δεν είναι απλά συνεκτικό. ( Το ανοικτό
συνεκτικό υποσύνολο U = R 2 − {( 0, 0 )} του R 2 δεν είναι απλά συνεκτικό ). Για
y x
περαιτέρω ιδιότητες του διανυσµατικού πεδίου V ( x, y ) = 2 ,− 2 , δες
x +y x + y2
2
Το επόµενο θεώρηµα συνδέει τις πράξεις του στροβιλισµού και της απόκλισης.
24.3 Θεώρηµα Αν F : U ⊆ R 3 → R3 µε F = ( F1 , F2 , F3 ) είναι C 2
διανυσµατικό πεδίο, τότε
divcurlF = ∇ ⋅ ( ∇ × F ) = 0
δηλαδή η απόκλιση κάθε στροβιλισµού είναι µηδέν.
Απόδειξη: Όπως και στο θεώρηµα 24.1 , η απόδειξη στηρίζεται στην ισότητα
των µεικτών παραγώγων µιας C 2 συνάρτησης, έτσι παραλείπεται.
1 1 dζ
∫ = δσ ( 0 ) . ∆ηλαδή το επικαµπύλιο ολοκλήρωµα β΄ είδους
2π i σ∫ ζ
Τότε , g ⋅ ds =
2π σ
της g κατά µήκος της σ διαιρεµένο µε 2π , ισούται µε τον δείκτη στροφής της σ
ως προς το 0.
Απόδειξη: Από τον ορισµό του ο δείκτης στροφής της σ ως προς το σηµείο 0
1 dζ
είναι το µιγαδικό επικαµπύλιο ολοκλήρωµα δσ ( 0 ) =
ορ 2π i ∫ ζ
. Όµως
σ
dζ σ ' (t )
b b
dt = ∫
( x ' ( t ) + iy ' ( t ) )dt =
∫
σ ζ
=∫
a
σ (t ) a
x ( t ) + iy ( t )
b
( x ' ( t ) ⋅ x ( t ) + y ' ( t ) ⋅ y ( t ) ) + i ( x ( t ) ⋅ y ' ( t ) − x ' ( t ) ⋅ y ( t ) ) dt =
∫
a ( x (t )) + ( y (t ))
2 2
b
x ' (t ) ⋅ x (t ) + y ' (t ) ⋅ y (t ) b
x (t ) ⋅ y ' (t ) − x ' (t ) ⋅ y (t )
∫
a ( x (t )) + ( y (t ))
2 2
dt + i ∫
( x (t )) + ( y (t ))
a
2 2
dt =
1 (( x (t )) + ( y (t )) )
2 2 '
b
x (t ) ⋅ y ' (t ) − x ' (t ) ⋅ y (t )
b
∫
2 ( x (t )) + ( y (t ))
a
2
dt + i ∫ 2
( ( )) ( ( ))
x t +
a y t
dt (1)
2 2
( ( x (t )) + ( y (t )) )
2 2 '
b ( ) u b
du
όπου u ( t ) = ( x ( t ) ) + ( y ( t ) )
2 2
Παρατηρούµε ότι, ∫ dt = ∫ ,
( x (t )) + ( y (t ))
2 2
a ( ) u u a
1
b
x (t ) ⋅ y ' (t ) − x ' (t ) ⋅ y (t ) 1
∫ 2π σ∫
dt = g ⋅ ds .
2π ( x (t )) + ( y (t ))
2 2
a
iz
Η g σε µιγαδικό συµβολισµό γράφεται g ( z ) = 2 , z = x + iy ≠ 0 . Επίσης ότι η
z
1
g προκύπτει ως σύνθεση της ολόµορφης συνάρτησης h ( z ) = , z ≠ 0 µε τον
z
256
y x
2) Το διανυσµατικό πεδίο V ( x, y ) = 2 ,− 2 , ( ή το −V ) είναι
x +y x + y2
2
y= ( )
x 2 + y 2 sin θ και θ ∈ ( −π , π )
θα χρειασθούµε το ακόλουθο:
24.5Λήµµα
y
arg ( x, y ) = 2τοξεϕ ,
x + x2 + y2
( x, y ) ∈ D
Απόδειξη Έστω ( x, y ) ∈ D τότε
x= ( )
x 2 + y 2 cos θ και y = ( )
x 2 + y 2 sin θ και θ ∈ ( −π , π ) .
y
θ θ θ
sin 2sin ⋅ cos
θ 2 = 2 = sin θ =
2 x2 + y 2 y
εϕ = =
2 cos θ 2 cos 2
θ 1 + cos θ 1 + x x + y2 + x
2
2 2 x2 + y2
y
Έπεται ότι: arg ( x, y ) = θ = 2τοξεϕ , ( x, y ) ∈ D .
x + x2 + y 2
π π
[ Υπενθυµίζουµε ότι: η συνάρτηση τοξεϕ : R → − , ορίζεται ως εξής:
2 2
π π
τοξεϕ x = θ ⇔ θ ∈ − , και εϕθ = x ].
2 2
Η συνάρτηση arg είναι C 1 στο D ( στην πραγµατικότητα C ∞ στο D ) και µε
∂ arg y
απευθείας υπολογισµό βρίσκουµε ότι: =− 2 και
∂x x + y2
∂ arg x
= 2 ⇔ ∇ arg = −V .
∂y x + y2
257
Η ύπαρξη µιας συνάρτησης δυναµικού για την V ή την f = −V στο D έπεται από το
γεγονός ότι το D είναι απλά συνεκτικό και ότι ικανοποιείται η συνθήκη (ιι) του
θεωρήµατος 23.3 για την V ( ή την f = −V ). Στην προκειµένη περίπτωση
βρίσκουµε µε απευθείας υπολογισµό µια συνάρτηση δυναµικού για την f = −V στο
D.