θεία Λειτουργία Αποστoλικών Διαταγών Δημήτρης Κολοκούτσας,master

Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο 2018
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ:
« Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία»
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Φοιτητή: ΚΟΛΟΚΟΥΤΣΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
e-mail: std111999@ac.eap.gr
Θέμα:
«Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών»
Επιβλέποντες Καθηγητές:
Α΄ επιβλέπουσα: Δρ. Ειρήνη Αρτέμη, Post Doc, PhD & MA
eartemi@theol.uoa.gr
B΄ επιβλέπων: Καθηγητής Δρ. Γ. Φίλιας, D.E.A, PhD & MA.
filiasg@gmail.com
ΑΘΗΝΑ- ΠΑΤΡΑ 2018
Δημήτριος Κολοκούτσας: Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών

Σελίδα 1
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η λέξη Θεολογία αποτελείται από τις λέξεις Θεός και λόγος. Η
ενασχόληση με την επιστήμη αυτή σε κάνει επιστήμονα και διδάσκοντα
της Θεολογίας, όχι όμως και Θεολόγο. Η Εκκλησία μας στα 2.500 περίπου
χρόνια ζωής της έδωσε πολύ φειδωλά μόνο σε τρεις ανθρώπους τον όρο
Θεολόγο: στον Ιωάννη τον ευαγγελιστή, στο Γρηγόριο το Ναζιανζηνό και
τέλος στον Συμεών το Νέο Θεολόγο. Άλλωστε Θεολόγος είναι εκείνος όπως
αναφέρει ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός στον εικοστό λόγο του είναι που
φωτίστηκε από το Θεό για να μιλήσει για το Θεό.
Προσωπικά, ξεκίνησα αυτό το όμορφο και δύσκολο ταξίδι στο
μεταπτυχιακό για να μπορέσω να μάθω και να εντρυφήσω κάποια
πράγματα καλύτερα που αφορούν το Θεό αλλά και που απασχολούν την
Εκκλησία και τους χριστιανούς σήμερα. Ο κόπος μου υπήρξε μεγάλος, αφού
έχω οικογένεια, σύζυγο και παιδιά και συγχρόνως δούλευα πολύ. Οι
απαιτήσεις του μεταπτυχιακού αυτού πολλές και το διάβασμα συνεχές.
Υπήρχαν, όμως, πάντα άνθρωποι δίπλα μου που με βοηθούσαν όταν
έπεφτα και απογοητευόμουν να σηκώνομαι και να συνεχίζω. Πρώτα, όμως,
από όλους και από όλα υπήρχε ο Τριαδικός Θεός και μετά η Θεοτόκος και οι
Άγιοι. Εκεί έβρισκα δύναμη και καταφυγή για να τα καταφέρω. Στη
συνέχεια βοηθός και συμπαραστάτης μου υπήρξε η ακούραστη σύντροφος
της ζωής μου, η σύζυγός μου αλλά και τα παιδιά μας. Τέλος, θα αναφέρω
τελευταίους αλλά όχι έσχατους τους καθηγητές μου. Όλοι αυτοί στάθηκαν,
ο καθένας με τον τρόπο του δίπλα μου.
Το ταξίδι του μεταπτυχιακού τελείωσε. Επιστέγασμα αυτής της
πορείας είναι η ανά χείρας διπλωματική μεταπτυχιακή εργασία, το πρώτο

Σελίδα 2
μου μεγάλο πνευματικό παιδί. Εύχομαι η μελέτη αυτή να αποτελέσει
βιβλιογραφική πηγή και για άλλους επιστήμονες, αλλά και για μένα να
είναι ένα έναυσμα για κάτι καλύτερο και στο μέλλον.
Ευχαριστώ όλους τους παραπάνω από καρδιάς, αλλά ιδιαιτέρως
ευχαριστώ την Δρ. Ειρήνη Αρτέμη, την α΄ επιβλέπουσά μου, που ήταν
πάντα δίπλα μου με εν Χριστώ αγάπη και κατανόηση να με βοηθήσει, αλλά
και τον καθηγητή τον Δρ. Γεώργιο Φίλια, β΄ επιβλέποντα που έβαλε το
θεμέλιο λίθο για αυτή την επιστημονική μελέτη, προτείνοντάς μου σε
ανύποπτο χρόνο να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα. Άλλωστε και
εκείνου η βοήθεια και οι συμβουλές υπήρξαν ανεκτίμητες. Ο Θεός να
χαρίζει και στους δύο δύναμη να συνεχίζουν τον καλό αγώνα τους προς
δόξα Κυρίου.
Σάββατο 9 Ιουλίου 2018

Εορτή Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας
Δ.Κ.

Σελίδα 3
Στην οικογένειά μου

Σελίδα 4
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος......................................................................................................................2
Περιεχόμενα.................................................................................................................5
Συντομογραφίες ..........................................................................................................7
Εισαγωγή: Α Δομή της Εργασίας.............................................................................7
Β: Η διδασκαλία των Αποστόλων μέσα από τις «Αποστολικές
διαταγές».......................................................................................................................9
1.Το κείμενο των Αποστολικών Διαταγών...........................................................9
2. Η διδασκαλία των Αποστολικών Διαταγών.....................................................20
Μέρος Πρώτο: Η Θεία Λειτουργία.........................................................................20
1.1 Συνοπτική ιστορική αναφορά για τη θεία Λειτουργία στο έργο των
Αποστολικών Διαταγών και τη χρήση της μέσα στην Εκκλησία.....................48
1.2 Δομή της Λειτουργίας σύμφωνα με το σχεδιάγραμμα των Αποστολικών
Διαταγών.......................................................................................................................54
Μέρος Β: Οι ευχαριστηριακές μαρτυρίες των Αποστολικών Διαταγών και η
ανάλυσή τους...............................................................................................................69
Συμπεράσματα............................................................................................................78
Παράρτημα...................................................................................................................82
Βιβλιογραφία:.............................................................................................................116
Πηγές...........................................................................................................................116
Δευτερεύουσα Βιβλιογραφία..................................................................................119
Α. Ελληνόφωνη..........................................................................................................119
Β. Ξενόγλωσση...........................................................................................................126
Περίληψη, Λέξεις Κλειδιά.......................................................................................128
Abstract, Key words..................................................................................................129

Σελίδα 5
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΒΕΠΕΣ: Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων.
Εκδόσεις «Αποστολικής Διακονίας», Αθήναι 1955 εξ.
ΘΗΕ : Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,τόμ.1-12, «εκδ.Α.Μαρτίνου»,
Αθήναι 1962-1968.
ΛΒΘ: Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας.
LIDELL-SCOTT: Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, εκδ. Ιωάννης
Σιδέρης, Αθήναι.
ΟCP: Orientalia Christiana Periodica, Roma 1935 εξ.
OS: L’ Orient Syrien.
PG: Migne, J.P., Patrologiae Completus, Series Graeca, Paris 1857-1912.
PL: Migne, J. P., Patrologiae Cursus Completus, Series Latina, Paris 1884-1890.
PO: Patrologia Orientalis.
SC: Sources Chretiennes, Paris 1955 εξ.

Σελίδα 6
Εισαγωγή: Α. Δομή της Εργασίας
Η παρούσα εργασία με θέμα «Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών
Διαταγών» εκπονήθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος
«Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία» του Ελληνικού Ανοικτού
Πανεπιστημίου.
Αρχικά, εξετάσαμε με πολλή προσοχή και μελέτη τα κείμενα των
Αποστολικών Διαταγών, τα οποία και αποδελτιώσαμε με τη δέουσα
προσοχή. Στη συνέχεια βρήκαμε τη δευτερεύουσα βιβλιογραφία, την οποία
εξετάσαμε κριτικά και προσπαθήσαμε να τη χρησιμοποιήσουμε με γόνιμο
επιστημονικό τρόπο και όχι μιμητικά.
Η μελέτη μας αποτελείται από εισαγωγή και πέντε κύρια μέρη,
συμπεράσματα και βιβλιογραφία – πηγές και δευτερεύουσα. Στο πρώτο
μέρος της Εισαγωγής παρουσιάζεται η δομή της εργασίας και
παρουσιάζεται περιληπτικά το περιεχόμενο του κάθε μέρους. Στο δεύτερο
μέρος της Εισαγωγής που φέρει τον τίτλο: «Η διδασκαλία των Αποστόλων
μέσα από τις «Αποστολικές διαταγές», διαιρείται σε υποενότητες. Στην
πρώτη υποενότητα εξετάζονται τα κείμενα των Αποστολικών Διαταγών και
αναλύονται μερικές ιστορικές και γραμματολογικές πληροφορίες για αυτά,
αλλά και περιγράφεται το περιεχόμενό τους. Στη δεύτερη υποενότητα
αναπτύσσεται και αναλύεται η διδασκαλία των Αποστολικών Διαταγών,
που αναφέρει όλη τη λειτουργική παράδοση των τεσσάρων πρώτων αιώνων
της Εκκλησίας αλλά αναφέρονται και διδασκαλίες που αφορούν τις
νηστείες, τις διακόνισσες, την προσευχή, τα μνημόσυνα και ζητήματα
εκκλησιαστικής τάξης αλλά και της καθημερινής βιοτής του πιστού.

Σελίδα 7
Στο κείμενο των Αποστολικών Διαταγών σημειώνεται ότι η θεία
Λειτουργία δεν αποτελεί ένα απλό γεγονός αλλά καθοριστικό γεγονός για
τη σωτηρία των ανθρώπων. Οι τελευταίοι μάλιστα πρέπει να συμμετέχουν
ενεργά και ουσιαστικά στη θεία Λειτουργία και όχι κάποιας θρησκοληψίας
και κάποιου θρησκευτικού καθήκοντος.
Η μελέτη μας αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο μέρος της
εργασίας έχει τίτλο: Θεία Λειτουργία. Χωρίζεται σε δύο υποενότητες. Η
πρώτη φέρει τίτλο: «Συνοπτική ιστορική αναφορά για τη θεία Λειτουργία
στο έργο των Αποστολικών Διαταγών και τη χρήση της μέσα στην
Εκκλησία». Τονίζεται στο συγκεκριμένο μέρος ποιες επιρροές δέχθηκε το
κείμενο της θείας Λειτουργίας των Αποστολικών Διαταγών αλλά και πώς
επέδρασε στη διαμόρφωση άλλων κειμένων θείων Λειτουργιών που τελικά
επικράτησαν στην παράδοση της Εκκλησίας. Η δεύτερη υποενότητα που
φέρει τον τίτλο: « Δομή της Λειτουργίας σύμφωνα με το σχεδιάγραμμα των
Αποστολικών Διαταγών» Παρουσιάζονται τα σχεδιαγράμματα της θείας
Λειτουργίας σύμφωνα με τα βιβλία 2, και 8, ενώ γίνεται και αναφορά στο
ευχολόγιο που υπάρχει στο βιβλίο 7 των Αποστολικών Διαταγών. Επίσης
αναλύουμε τα διάφορα μέρη της Λειτουργίας και κάνουμε διάφορες
παρατηρήσεις έχοντας οδηγό βιβλιογραφικό το βιβλίο του καθηγητή Γ.
Φίλια, Λειτουργική. Η θεία Ευχαριστία μέχρι το 15 ο αιώνα, τ. Β΄, εκδ.
Γρηγόρη, Αθήνα 2016.
Στο Β Μέρος υπάρχει ο τίτλος: «Οι ευχαριστηριακές μαρτυρίες των
Αποστολικών Διαταγών και η ανάλυσή τους». Αναλύονται διάφορες
μαρτυρίες που αφορούν το μυστήριο της θείας Ευχαριστίας που αποτελεί το
κέντρο της θείας Λειτουργίας και το συνεκτικό δεσμό των χριστιανών με το
ίδιο τον Κύριο ημών Ιησού Χριστό αλλά και μεταξύ τους.
Τέλος παραθέτονται τα συμπεράσματα, στα οποία καταλήξαμε
στην εργασία αυτή αλλά και στη βιβλιογραφία.

Σελίδα 8
Β: Η διδασκαλία των Αποστόλων μέσα από τις «Αποστολικές
διαταγές»
1. Το κείμενο των Αποστολικών Διαταγών
Με τον πλήρη τίτλο «Διαταγαί ή Διατάξεις των Αγίων Πανευφήμων
Αποστόλων»1 φέρεται ένα συμπιληματικού χαρακτήρα σύγγραμμα2 που
περιέχει συλλογή με διδαχές και διατάξεις, που αφορούν την τάξη, το βίο
και τη λατρεία της Εκκλησίας. Ο συντάκτης της Λειτουργίας των
Αποστολικών3 Διαταγών στηρίχθηκε κυρίως στην προφορική παράδοση και
1Π. Χρήστου (1964), «Διαταγαί Αποστόλων», ΘΗΕ, τόμ. 4, (Αθήνα: έκδ. Αθ.
Μαρτίνου), στήλη 1181. Ε. Θεοδώρου (1979), Μαθήματα Λειτουργικής Α΄, Αθήνα:
έκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, σ. 179.
2 Γ. Φίλιας (2006), Παράδοση και Εξέλιξη στη Λατρεία της Εκκλησίας, Αθήνα:
εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 70.

3 «Ο ὅρος ἀποστολικὸς μέχρι τὸ 400 περίπου χρησιμοποιόταν στὴ θέσι τοῦ ὅρου
ὀρθόδοξος. τὸ ὀρθόδοξος χρησιμοποιόταν περίπου ἀπὸ τὸ 300 – πρῶτες φορὲς

συναντᾶται στὸ Μεθόδιο Πατάρων (Συμπ. 3,10· 8,10) – , ἀλλ᾿ ὄχι τόσο συχνά.
συχνότερος ὅρος ἀντὶ γι᾿ αὐτὸν ἦταν τὸ ἀποστολικός. τὸ ὀρθόδοξος ἄρχισε νὰ
ἐπικρατῇ κυρίως μὲ τὸν Μ. ᾿Αθανάσιο ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ Δ΄ αἰῶνος κι ἔπειτα, γύρω
δὲ στὸ 400 φαίνεται καθιερωμένος γιὰ τὰ καλά. ἀπὸ τότε ὁ ὑποκατασταθεὶς ὅρος
ἀποστολικὸς καὶ ὑποχώρησε στὴ χρῆσι καὶ ἔχασε τὴν ἀρχική του σημασία. ἤδη
ὅμως μερικὰ προθεσπισμένα καὶ προχαρακτηρισμένα πράγματα παρέμειναν
γνωστὰ ὡς ἀποστολικά. τέτοια εἶναι, φρονῶ, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἀποστολικὴ ἐκκλησία,
οἱ ᾿Αποστολικοὶ κανόνες, ἡ ᾿Αποστολικὴ διδαχή, καὶ τὸ ᾿Αποστολικὸν
σύμβολον. ῞Οταν χαρακτηρίστηκαν ἔτσι τὰ τρία εἰρημένα κείμενα, δὲν ἐννοοῦνταν
καθόλου ὡς κείμενα «τῶν ἀποστόλων», ἀλλ᾿ ἁπλῶς ὡς ὀρθόδοξα κείμενα,
ἐντεταγμένα στὴν ἀποστολικὴ γραμμὴ τῆς «ἀποστολικῆς ἐκκλησίας», γιὰ ν᾿
ἀντιδιασταλοῦν ἀπὸ τ᾿ ἀντίστοιχα μὴ ὀρθόδοξα καὶ μὴ ἀποστολικά, δηλαδὴ τὰ
αἱρετικά· ἐπειδὴ ἀκριβῶς ἐκφράζουν τὴν ἀποστολικὴ διδασκαλία τῆς Καινῆς
Διαθήκης καὶ τὸ ἀποστολικὸ φρόνημα τῆς ἐκκλησίας. αὐτὴ ἡ ἐκκλησία ἀργότερα
χαρακτηριζόταν ὡς ὀρθόδοξος, ἐνῷ στὸ Σύμβολο τῆς πίστεως παρέμεινε μέχρι
σήμερα χαρακτηρισμένη ὡς ἀποστολικὴ (εἰς μίαν ἁγίαν καθολικὴν καὶ
ἀποστολικὴν ἐκκλησίαν). ἐπειδὴ ἀκριβῶς τὸ ὀρθόδοξος στὸν καιρὸ τῶν δύο
πρώτων οἰκουμενικῶν συνόδων δὲν εἶχε ἐπικρατήσει γιὰ τὰ καλὰ ἀκόμη». , Κ,
Σιαμάκης «Αποστολικά», Φιλόλογος, Επιστημονικό Αρχείο κειμένων και Μελετών,
Σελίδα 9
την ζωντανή πράξη της αρχαϊκής Εκκλησίας. Το έργο δημιουργήθηκε ως
συμπίλημα προηγούμενων έργων στην Αντιόχεια περί το 380 μ.Χ.
Σε οκτώ βιβλία ενοποιήθηκε το βασικότερο αρχαιότερο υλικό της
λειτουργικής παράδοσης των τεσσάρων πρώτων αιώνων4. Βάση του
συγκεκριμένου έργου αποτελούν η Διδαχή και η Διδασκαλία των
Αποστόλων5, ενώ η ως βάση για το 8ο βιβλίο αποτελεί το έργο του Ιππολύτου
Ρώμης, Αποστολική Παράδοση6. Έτσι ο κ. Φίλιας συνάδει με προγενέστερους
μελετητές των Αποστολικών Διαταγών, όπως τον Ευδοκίμωφ Παύλο,
σχετικά με τη βάση της συγγραφής του πονήματος αυτού.
Ο Ευδοκίμωφ Παύλος7 στο έργο του «Η προσευχή της Ανατολικής
Εκκλησίας» αναφέρει: «Περί τα τέλη του 4 ου - 5ου αι. τοποθετούνται τα εξ
πρώτα βιβλία των Αποστολικών Διαταγών, τα οποία επαναλαμβάνουν και
αναπτύσσουν την Διδασκαλία. Ανάμεσα στις πιο σίγουρες πηγές είναι οι
κατηχήσεις και τα κηρύγματα του Ιωάννου του Χρυσοστόμου και του
Θεοδώρου Μοψουεστίας, τις κατηχήσεις του Κυρίλλου Ιεροσολύμων και το
Οδοιπορικό της Αιθερίας στην Παλαιστίνη. Τα βιβλία VII και VIII των
Αποστολικών Διαταγών περιλαμβάνουν δύο τυπικά-ευχολόγια. Το τυπικό-
ευχολόγιο του VIII βιβλίου αναπτύσσει την Αποστολική Παράδοση, έργο
αποδιδόμενο στον Ιππόλυτο Ρώμης (αρχές 3 ου αι. )»8.
Το ψευδεπίγραφο αυτό κείμενο9 έχει χαρακτήρα κανονιστικό και
δίνει εντολές και οδηγίες, δήθεν από τους Αποστόλους10, σε κληρικούς και
http://www.philologus.gr/4/70-2010-01-01-01-23-28/73-2010-01-01-00-31-51, 13 Ιανουαρίου
2007

5 Όπ.π.
6 Όπ.π.
7 Π. Ευδοκίμωφ (1997), Η προσευχή της Ανατολικής Εκκλησίας, Αθήνα: εκδ.
Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1997, σ. 83.

8 Όπ.π.
9 J. Schoeps (1949), Theologie und Geschichte des Judenchristentums, Tubingen, σ. 457-479.

Σελίδα 10
λαϊκούς11. Αυτό αποτελεί εγγύηση της αυθεντικότητας της λειτουργικής
παράδοσης, για το συγκεκριμένο αυτό λόγο αποκρύβεται τεχνιόντως το
όνομα του συγγραφέα και προβάλλεται το όνομα των αποστόλων. Έτσι η
λατρεία είχε την εγγύηση της εκκλησιαστικής ενότητας και ερχόταν σε
αντιπαράθεση με την εκάστοτε αίρεση της κάθε εποχής12.
Το κείμενο των Αποστολικών Διαταγών περιλαμβάνει, λοιπόν,
συλλογές κανονισμών και εκκλησιαστικών διατάξεων, οδηγιών και
παραινέσεων, που αναφέρονται στην εγκατάσταση Επισκόπων, τη θεία
λατρεία, την τέλεση των μυστηρίων, το βίο των χριστιανών και γενικά σε
θέματα που απασχολούσαν την Εκκλησία κατά τους πρώτους αιώνες13.
Το κείμενο των Αποστολικών Διαταγών έχει εκδοθεί στις σειρές :
α) Migne, J., Patrologia Graeca Cursus Completus, Paris 1857-1912, τ.1,
στήλες 553-1200.
β) Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων,
(ΒΕΠΕΣ) Εκδόσεις «Αποστολικής Διακονίας»: Αθήναι 1955 εξ.,τόμ.1.
γ) Sources Chretiennes, t. 320, Paris 1985; t. 329, Paris 1986; t.∙336, Paris
1987.
δ) Αποστολικοί Πατέρες. Άπαντα τα Έργα 1, Εισαγωγή –Κείμενα-
Μετάφραση, Σχόλια από τον Π. Παπαεαυαγγέλου, Έλληνες Πατέρες της
Εκκλησίας 114, εκδ. οίκος Ε.Μερετάκη «Το Βυζάντιον», Πατερικαί Εκδόσεις
«Γρηγόριος Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1993, σ. 33 εξ.
10Διαταγαί Αποστόλων, Ι, Πρόλογος, 1, SC 320,102 (=PG 1, 557Α). «Oἱ ἀπόστολοι καὶ

οἱ πρεσβύτεροι πᾶσι τοῖς ἐξ ἐθνῶν πιστεύσασιν ἐπὶ τὸν Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν∙
Χάρις ὑμῖν καὶ εἰρήνη ἀπὸ τοῦ παντοκράτορος Θεοῦ διὰ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ πληθυνθείη ἐν ἐπιγνώσει αὐτοῦ». Γ. Φίλιας (2006), Παράδοση και Εξέλιξη
στη Λατρεία της Εκκλησίας, Αθήνα: εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 70.
11 Σ. Παπαδόπουλος (1999), Πατρολογία Β΄, Αθήνα: εκδ. Γ. Γκέλμπεσης, σ. 438.

13 Γ. Θραψανιώτης (2009), «Οι Αποστολικαί Διαταγαί και οι πηγές τους», στο
Γρηγόριος Παλαμάς, 92 (Ιανουαρίου Φεβρουαρίου), τεύχ. 826, σ. 31.

Σελίδα 11
ε) Τέλος, ο μακαριστός καθηγητής της Λειτουργικής Ιωάννης
Φουντούλης έχει εκδόσει τη Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών στη
σειρά Κείμενα Λειτουργικής, τεύχος Γ΄, Θείαι Λειτουργίαι, Θεσσαλονίκη
2007, σ. 297-361.
Η αποστολικότητα της Λειτουργικής Παραδόσεως στο
ψευδεπίγραφο αυτό κείμενο των Αποστόλων σημειώνεται με έμφαση
κάποια χρόνια αργότερα και στο κείμενο του Πρόκλου
Κωνσταντινουπόλεως14: «Πολλοί μέν τινες καί ἄλλοι τῶν τούς ἱερούς
ἀποστόλους διαδεξαμένων θεῖοι ποιμένες καί διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας,
τήν τῆς μυστικῆς λειτουργίας ἔκθεσιν ἐγγράφως καταλιπόντες, τῇ
Ἐκκλησίᾳ παραδεδώκασιν. Ἐξ ᾦν δέ πρῶτοι οὗτοι καί διαπρύσιοι
τυγχάνουσιν͘˙ ὅτε μακάριος Κλήμης, ὁ τοῦ κορυφαίου τῶν ἀποστόλων
μαθητής καί διάδοχος, αὐτῷ τῶν ἱερῶν ἀποστόλων ὑπαγορευσάντων. Καί ὁ
θεῖος Ἰάκωβος, ὁ τῆς Ἱεροσολυμιτῶν Ἐκκλησίας τόν κλῆρον λαχών, καί
ταύτης πρῶτος ἐπίσκοπος ὑπό τοῦ πρώτου καί μεγάλου ἀρχιερέως Χριστοῦ
τοῦ θεοῦ ἡμῶν κατασταθείς»15. Επιπλέον με την προβολή των Επισκόπων
ως κύρια πρόσωπα της Λατρείας, οι Αποστολικές Διαταγές υπογραμμίζουν
με αδιαμφισβήτητο τρόπο την αποστολικότητα της λειτουργικής
παραδόσεως16. Στο σημείο αυτό άξιο υπομνήσεως είναι η παρατήρηση που
κάνει ο κ. Φίλιας: «Η αποστολικότητα της λειτουργικής παραδόσεως
σύμφωνα με τις μαρτυρίες των Αποστολικών Διαταγών παραπέμπει στην
ενότητα της πίστεως της Εκκλησίας και αναδεικνύει τον αρραφή κορμό, επί
14 Στην ιστοσελίδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου αναφέρεται: «Εἰς τὸν Πρόκλο

ἐσφαλμένως ἀποδίδεται καὶ Λόγος περὶ παραδόσεως τῆς Θείας Λειτουργίας, ὁ
ὁποῖος εἶχε πλασθεῖ κατὰ τὸν 16ο αἰῶνα ἐξ ἀφορμῆς τῶν ἀντεγκλήσεων μεταξὺ
Λατίνων καὶ Προτεσταντῶν σχετικῶς μὲ τὴν προέλευσιν τῆς Θείας Λειτουργίας»,
«Πρόκλος», http://www.ec-patr.org/list/index.php?lang=gr&id=43
15 Πρόκλου Κωνσταντινουπόλεως, Περί παραδόσεως της Θείας Λειτουργίας, PG 65,
849B. Γ. Φίλιας (2006), Παράδοση και Εξέλιξη στη Λατρεία της Εκκλησίας, Αθήνα:
16 Όπ.π., σ. 72.

Σελίδα 12
του οποίου ανεφύσησαν οι επιμέρους κλάδοι των ποικίλων λειτουργικών
παραδόσεων (τύπων). Στο σημείο αυτό ισχύει η επισήμανση ότι, όταν
κάποια λειτουργική μορφή δεν μαρτυρείται στην ΚΔ, τότε η επίκληση της
αποστολικότητας της την καθιερώνει ως ισχύουσα στην Εκκλησία. Η
Εκκλησία, όμως, μετά από τον 4ο αιώνα (εποχή δημιουργίας των
Αποστολικών Διαταγών) χρειάστηκε ακόμα περισσότερο τη συνείδηση του
ενιαίου κορμού της, δηλαδή του αποστολικού στοιχείου στη Λατρεία της.
Και τούτο διότι, η απειλή διασπάσεως της ενότητας λόγω της εξάρσεως των
αιρέσεων υποχρέωνε την Εκκλησία να επιστρατεύσει τις δυνάμεις που
περικλείονταν στην αποστολικότητα της Λατρείας»17.
Το έργο ανακεφαλαιώνει κυρίως τη λειτουργία της Αντιοχειανής
Εκκλησίας18, αλλά φυσικά παρουσιάζονται και οι επιδράσεις που υπάρχουν
στη διαμόρφωση της θείας Λειτουργίας και στις άλλες Εκκλησίες, όπως των
Ιεροσολύμων. Ο καθηγητής κ. Φίλιας σημειώνει: «οι Αποστολικές Διαταγές-
που ακολουθούν ελάχιστα μεταγενεστέρως του Κυρίλλου (Ιεροσολύμων) –
περιέχουν τους ιδρυτικούς λόγους του Μυστηρίου της θ. Ευχαριστίας»19,
κατά συνέπεια η πράξη αυτή προστέθηκε στη λειτουργική πράξη των
Ιεροσολύμων, κάτι που δείχνει συνεχώς πώς τους πρώτους αιώνες το τυπικό
της θείας Λειτουργίας δεν είχε παγιωθεί πλήρως.
Άλλωστε η θεία λατρεία μέσα από τις Αποστολικές διαταγές
αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός που σχετίζεται στενά με τη σωτηρία του
17 Όπ.π., σ. 74-75.
18 Όπ.π., σ. 72. Γ. Φίλιας (1996), Το βάπτισμα κατά τις λειτουργικές πηγές της
Αντιοχειανής Εκκλησίας, Αθήνα, σ. 33. Ο Ειρηναίος Λουγδούνου σημειώνει: «Et si
de modica aliqua questione disceptatio est, nonne operteret in antiquissimas recurrere
ecclesias in quibus apostoli conuersati et ab eis de praesanti questione sumere quod
certum et re liquidum est? Quid autem si nec apostoli quidem Scripturas reliquissent
nobis, nonne oportebat ordinem sequi Traditionis quam tradiderunt his quibus
committebant ecclesias?», Ειρηναίου Λυώνος, Κατά αιρέσεων, ΙΙΙ, 4,1, SC 34, (1952), S.
114, 24-116, 6.
19 Γ. Φίλιας (2016), Λειτουργική. «Η θεία Ευχαριστία (μέχρι τον 15 αιώνα), τ. Β΄,
Αθήνα: εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 222.

Σελίδα 13
πιστού και όχι ως κάτι που στηρίζεται απλώς στην εφαρμογή κάποιων
εκκλησιαστικών καθηκόντων: «Ἡμεῖς οὖν οἱ κατα ξιωθέντες εἶναι μάρτυρες
τῆς παρουσίας αὐτοῦ σὺν Ἰακώβῳ τῷ τοῦ Κυρίου ἀδελφῷ καὶ ἑτέροις
ἑβδομήκοντα δύο μαθηταῖς καὶ τοῖς ἑπτὰ διακόνοις αὐτοῦ ἐκ στόματος τοῦ
Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἠκούσαμεν καὶ ἀκριβῶς εἰδότες λέγομεν, τί
ἐστιν τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ, τὸ ἀγαθὸν καὶ εὐάρεστον καὶ τέλειον, τὸ διὰ
Ἰησοῦ γνωρισθὲν ἡμῖν, ἵνα μηδεὶς ἀπόληται, ἀλλὰ πάντες ἄνθρωποι
συμφώνως πιστεύσαντες αὐτῷ αἶνον σύμφωνον ἀναπέμψαντες αὐτῷ
ζήσωσιν αἰωνίως»20.
Ο Ιωάννης Φουντούλης υπογραμμίζει ότι ο άγνωστος συγγραφέας
των Αποστολικών Διαταγών χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο: «Κλήμης
επίσκοπος Ρώμης», περισσότερο από μετριοφροσύνη. Για το λόγο αυτό ο
τίτλος του έργου συμπληρώνεται με το όνομα του Κλήμεντος, που όμως,
δεν είναι ο πραγματικός συγγραφέας του έργου21. Έτσι το έργο το
βρίσκουμε υπό τον τίτλο: «Διαταγαί των Αγίων Αποστόλων δια Κλήμεντος
του Ρωμαίου επισκόπου τε και πολίτου» ή « Καθολική διδασκαλία» ή απλά
«Αποστολικαί Διαταγαί»22.
Το σύγγραμμα σύμφωνα με την παράδοση, όπως προαναφέρθηκε,
διαιρείται σε οκτώ βιβλία και αποτελείται από τρία τμήματα.
1ο Μέρος23 (I-VΙ), στο οποίο υπάρχει η αναπροσαρμογὴ της
Διδασκαλίας των Αποστόλων. Γίνονται γενικές παραινέσεις, για την
20 Διαταγαί Αποστόλων, ΙΙ, 55, §2, SC 320, σ. 306, 308 (=PG 1, 721Α). Γ. Φίλιας (2006),
Παράδοση και Εξέλιξη στη Λατρεία της Εκκλησίας, Αθήνα: εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 71.
21 Ι. Φουντούλης (1986), «Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών», στο
Λειτουργικά Θέματα Ε΄, Θεσσαλονίκη, σ. 13.

22 Ευα. Ταγαρά (2010), Λειτουργικά στοιχεία στο έργο των Αποστολικών Διαταγών,
μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σ. 88.

23 Ο πλήρες τίτλος του συγγράμματος είναι «Καθολική διδασκαλία των δώδεκα
Αποστόλων και Αγίων μαθητών του Σωτήρος ημών» και περιέχει συλλογή από
κανόνες και οδηγίες. Ο συγγραφέας είναι άγνωστος και συντάχτηκε περίπου στο
μισό του Γ΄ αιώνα. Γράφτηκε πρωτότυπα στην ελληνική, αλλά χάθηκε το κείμενο,
Σελίδα 14
ανάγνωση της Γραφής, για την αποφυγή της εθνικής λογοτεχνίας και περί
της αρμονικής οικογενειακής συμβίωσης. Στο δεύτερο βιβλίο των
Αποστολικών Διαταγών, γίνεται λόγος για τα προσόντα των επισκόπων.
Τονίζεται ότι πρέπει να είναι επιεικείς με αυτούς που αμαρτάνουν, να
δέχονται την τιμή προς το πρόσωπο τους, να φροντίζουν για τη λύση
δικαστικών διαφορών, και τέλος να μεριμνούν περί της διαγωγής των
λαϊκών και κληρικών. Το τρίτο βιβλίο αναφέρεται στις χήρες και στους
κληρικούς. Το τέταρτο αναφέρεται στα ορφανά. Το πέμπτο αναφέρεται
στους μάρτυρες και το μαρτύριο. Τέλος, το έκτο βιβλίο κάνει λόγο σχετικά
τις αιρέσεις και τα σχίσματα. Στο πρώτο αυτό τμήμα των «Αποστολικών
Διαταγών», όπως τονίζει και ο μακαριστός μητροπολίτης Παραμυθίας και
Φιλιατών κυρός Αθηναγόρας, έχει ως πηγή του την «Διδασκαλία των
Αποστόλων»24.
2ο Μέρος (VΙΙ) α. (κεφ. 1-32) στο οποίο γίνεται η αναψηλάφηση της
Διδαχής των δώδεκα Αποστόλων.
β. (κεφ. 33-49) στα οποία θίγονται διάφορα λειτουργικο-κανονικὰ
ζητήματα.
Στo δεύτερο τμήμα του περιέχεται το έβδομο βιβλίο. Το βιβλίο αυτό
ομιλεί περί των δύο οδών, των εκκλησιαστικών λειτουργών την τέλεση των
μυστηρίων. Επιπλέον θα μπορούσε κάποιος να διαπιστώσει ότι στηρίζεται
στην «Διδαχή των Αποστόλων»25. Αναφέρεται διεξοδικά στη Θεία
Ευχαριστία και περισσότερο στο Βάπτισμα26.
μπορεί όμως να ανασυγκροτηθεί, μέσα από τις Αποστολικαί Διαταγαί. Βλ.

Παπαδόπουλος (1999), Όπ.π., σ. 380 κ.ε.
24Α. Ελευθερίου, μητρ. Παραμυθίας και Φιλιατών (1933), «Νεώτεραι απόψεις περί
της διδασκαλίας, διδαχής και Αποστολικών Διαταγών», στο Εκκλησιαστικός Φάρος

32, 325-358.
25 Αρχαϊκή συλλογή, που είχε σκοπό να θέσει υπ’ όψιν των χριστιανών ορισμένες
αποστολικές διατάξεις, για την κατήχηση, την τέλεση των μυστηρίων, της
διοικήσεως της εκκλησίας κλπ., πιθανόν προς το τέλους του Α΄ αιώνα. Βλ. Παν.
Χρήστου, Όπ.π., στήλη 1199. Το σημαντικότερο σημείο της Διδαχής ,είναι η
Σελίδα 15
Οι δύο οδοί που αναφέρονται στο βιβλίο, είναι οι δύο δρόμοι της
ζωής και του θανάτου. Στην οδό της ζωής σύμφωνα με τον Παναγιώτη
Χρήστου27, αναφέρεται σε εβδομήντα παραγγέλματα. Εξηγεί για το ποιές
πράξεις πρέπει να γίνονται αλλά και ποιες πράξεις να αποφεύγονται. Στην
οδό του θανάτου, αναφέρει περιπτώσεις σφαλμάτων και αμαρτιών. Τονίζει
επίσης την πειθαρχία στην χριστιανική κοινότητα και τελειώνει το κείμενο
σε εσχατολογικά θέματα28.
3ο Μέρος (VIII) α. (κεφ. 3-45) γίνεται η αναψηλάφηση της
Αποστολικής Παραδόσεως.
β. (κεφ. 47) αναφέρεται η διδασκαλία των αποστολικών κανόνων. Το
τρίτο τμήμα περιλαμβάνει το όγδοο βιβλίο, που είναι και το σπουδαιότερο.
Αντλεί το υλικό του από την «Αποστολικήν παράδοσιν»29 και από άλλες
πηγές. Παρουσιάζει τη λειτουργική πράξη της Αντιόχειας, των τριών
βαθμών της ιεροσύνης, δηλαδή Επισκόπου, Πρεσβυτέρου, Διακόνου, καθώς
και διάφορες χειροθεσίες. Τα τμήματα του κειμένου εισάγονται ως εντολές
των Αποστόλων και αυτές μεταδίδονται ξανά, δήθεν μέσω του Κλήμεντος
Ρώμης, όπως προαναφέρθηκε. Εξαιρετική σημασία έχει η χειροτονία του
Επισκόπου, γιατί εκεί καταγράφεται ολόκληρη η θεία Λειτουργία30.
Άξιο υπομνήσεως είναι ότι «Εκτός από τα κείμενα της κανονιστικής
γραμματείας, βασική πηγή των Αποστολικών Διαταγών αποτελεί η Παλαιά
και η Καινή Διαθήκη, των οποίων παραπομπές συναντούμε συνεχώς. Ο
απόδειξη ότι η εκκλησία περνούσε από την εποχή των Αποστόλων και των
χαρισματούχων στην εποχή των μόνιμων ποιμένων της (επίσκοποι), Βλ,
Παπαδόπουλος (1999), Όπ.π., σ. 171-172.
26 Όπ.π., σ. 438.
27 Π. Χρήστου (1978), Ελληνική Πατρολογία, Β΄, Θεσσαλονίκη, σ. 25.
28 M. Metzger (1985), Les Constitutions Apostoliques 1-3, SC 320, Paris, p. 15-17.
29Λειτουργικοκανονική συλλογή, συγκροτήθηκε από τα μέσα του Β΄ αιώνα,
κυκλοφορούσε στα χρόνια του Ιππολύτου και απηχούσε την εκκλησιαστική

κατάσταση της συριακής και αλεξανδρινής εκκλησίας. Βλ. Παπαδόπουλος (1999),
Όπ.π., σ 377,378.
30 Όπ.π., σ.441.

Σελίδα 16
συγγραφέας μας παραθέτει ένα μεγάλο αριθμό βιβλικών ονομάτων,
περιγραφών, καταστάσεων, γεγονότων, παραβολών, περιοχών. Ένα
κεφάλαιο του έβδομου βιβλίου, αναφέρει τριάντα ένα γεγονότα που
περιγράφονται στην Παλαιά Διαθήκη, πλήθος ονομάτων, πόλεων,
περιοχών και καταστάσεων. Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν
αναμφισβήτητα ότι η Αγία Γραφή είναι σημαντική πηγή των Αποστολικών
Διαταγών»31.
Στο τελευταίο τμήμα του όγδοου Βιβλίου έχουν προστεθεί 85
Αποστολικοί Κανόνες32. Οι κανόνες αυτοί, αντιγράφουν εν μέρει τις
αποφάσεις της Αντιόχειας (341) και της Λαοδικείας (μεταξύ 343 και 381).
Μερικοί από τους κανόνες αυτούς, καθορίζουν γενικά καθήκοντα των
χριστιανών, αλλά οι περισσότεροι αναφέρονται στην κατάσταση και τα
έργα των κληρικών33. Στον 85ο κανόνα καταχωρίζονται τα κανονικά βιβλία,
εκτός από την Αποκάλυψη, τα βιβλία της Παλαιάς και της Καινής
Διαθήκης. Συμπεριλαμβάνονται, επίσης, τα βιβλία των Μακκαβαίων, δύο
Επιστολές του Κλήμεντος Ρώμης και οι «Διαταγές Αποστόλων» του ίδιου
συγγραφέα. Τέλος, η Πενθέκτη Σύνοδος (692) ενέδυσε τις Διαταγές των
Αποστόλων με οικουμενικό κύρος με βάση τον 2ο κανόνα της, χωρίς βέβαια
να υιοθετήσει την αποστολική του προέλευσή της34.
31 Ευα. Ταγαρά(2010), Λειτουργικά στοιχεία στο έργο των Αποστολικών Διαταγών,

μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σ. 11,12.
Γ.Θραψανιώτης, Όπ.π., σ. 46. Αποστολικαί Διαταγές, Ι, 5, §1, SC 320, σ. 116 (=PG 1,
569B): «Καθεζόμενος ένδον αναγίνωσκε τον Νόμον, τας Βασιλείους, τους
Προφήτας, ψάλλε τους Ύμνους, διέρχου επιμελώς το Ευαγγέλιον το τούτων
συμπλήρωμα».
32Ι. Κοτσώνης (1964), «Κανόνες Αποστολικοί», ΘΗΕ, τόμ. 7, Αθήνα: Έκδ. Αθ.
Μαρτίνου, σ. 302.
33 Π. Χρήστου (2005), Εκκλησιαστική Γραμματολογία, Τόμ Α΄, Θεσσαλονίκη: έκδ.
Κυρομάνος, σ. 33.
34 Παπαδόπουλος (1999), Όπ.π., σ. 441.
«Κανών Β': Έδοξε δε και τούτο τη αγία ταύτη συνόδω κάλλιστά τε και
σπουδαιότατα, ώστε μένειν και από του νυν βεβαίους και ασφαλείς, προς ψυχών
θεραπείαν και ιατρείαν παθών, τους υπό των προ ημών αγίων και μακαρίων
Σελίδα 17
Γενικότερα, «ο τρόπος με τον οποίο παρατίθενται τα κεφάλαια και
παρουσιάζονται τα θέματα φανερώνει ότι δεν πρόκειται για ένα αυστηρά
συστηματικό έργο και γίνεται εύκολα αντιληπτή η έλλειψη σειράς και
λογικής»35. Πάντως γίνεται φανερό ότι το περιεχόμενός τους αφορά στην
Πατέρων δεχθέντας και κυρωθέντας, αλλά μην και παραδοθέντας ημίν ονόματι
των αγίων και ενδόξων Αποστόλων ογδοήκοντα πέντε κανόνας. Επειδή δ' εν
τούτοις τοις κανόσιν εντέταλται δέχεσθαι ημάς τας των αυτών αγίων Αποστόλων
δια Κλήμεντος Διατάξεις, αις τισι πάλαι υπό των ετεροδόξων επί λύμη της
εκκλησίας νόθα τινά και ξένα της ευσεβείας παρενετέθησαν, το ευπρεπές κάλλος
των θείων δογμάτων ημίν αμαυρώσαντα· την των τοιούτων Διατάξεων
προσφόρως αποβολήν πεποιήμεθα προς την του χριστιανικωτάτου ποιμνίου
οικοδομήν και ασφάλειαν, ουδαμώς εγκρίνοντες τα της αιρετικής ψευδολογίας
κυήματα, και τη γνήσια των Αποστόλων και ολοκλήρω διδαχή παρενείροντες»,
https://www.impantokratoros.gr/E0FB2B98.el.aspx. Στον 2ο κανόνα της «Πενθέκτης
απαντά ἡ διατύπωση «Κανόνες επ’ ονόματι των Αγίων Αποστόλων», κάτι το οποίο
δείχνει την ιστορική εξέλιξή τους, ως και το ότι είναι πνευματέμφοροι, αλλά δεν
ανήκουν – ως προς τη διατύπωσή τους – στους Αγίους Αποστόλους. Ωστόσο, οι
Αποστολικοί Κανόνες δεν αποτυπώθηκαν εφ’ άπαξ, αλλά έτυχαν επεξεργασίας σε
αλλεπάλληλες ιστορικές στιγμές και συνθήκες. Όπως διαπιστώνεται από τις 117
και 137 «Νεαρές» του Ιουστινιανού, έγιναν διορθώσεις και δόθηκαν ερμηνείες
στους Αποστολικούς Κανόνες. Αυτοί απηχούν την παράδοση των τριών πρώτων
αιώνων, της αποκαλούμενης αποστολικής εποχής, και έχουν διασωθεί στις
βασικές Κανονικές Συλλογές μας, όπως λ.χ. στο «Πηδάλιον» του Αγίου Νικοδήμου
του Αγιορείτου. Βέβαια, οι παλαιότερες συλλογές των Κανόνων δεν περιέχουν
πάντα τον ίδιο αριθμό Κανόνων.
Το κείμενο των Κανόνων των Αγίων Αποστόλων μας έρχεται μέσα από
χειρόγραφα και διάφορες συλλογές. Η καθεμιά ορίζει και διαφορετικό αριθμό, από
τον 50 μέχρι τον 85. Τελικά, παγιώθηκαν στον αριθμό 85, σύμφωνα με την
Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδο, η οποία έλαβε υπ’ όψιν της το έργο-συλλογή του
Ιωάννου του Σχολαστικού (του 550) και το 8ο βιβλίο και το 47ο κεφάλαιο του έργου
«Αποστολικαί Διαταγαί»», Γρ. Παπαθωμάς (2015), Εισαγωγή στις πηγές της
κανονικής παραδόσεως της Εκκλησίας, σ. 5
http://opencourses.uoa.gr/modules/document/file.php/THEOL3/%CE%94%CE%B9%CE%B4
%CE%B1%CE%BA%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%20%CE%A0%CE%B1%CE
%BA%CE%AD%CF%84%CE%BF/%CE%A3%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%B9%CF
%8E%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82/pdf/%CE%9A%CE%B1%CE%BD%CE%BF%
CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CE%94%CE%AF%CE%BA%CE%B1%CE%B9
%CE%BF_b.pdf
35 Ευα. Ταγαρά(2010), Λειτουργικά στοιχεία στο έργο των Αποστολικών Διαταγών,

M.Metzger, Les Constitutions Apostoliques 1-3, SC 320, Paris 1985, σ. 13-18.
Σελίδα 18
καταπολέμηση των αιρέσεων και στη σύνταξη ενός εγχειριδίου εν Χριστώ
συμπεριφοράς του εκάστοτε πιστού, λαϊκού και κληρικού.
Τέλος οι Αποστολικές Διαταγές συνδέουν άρρηκτα την
αποστολικότητα της λειτουργικής παράδοσης και την κανονικότητα των
επισκόπων, οι οποίοι έχουν κεντρικό ρόλο στη θεία Λατρεία: «Ὁ δὲ τούτων
πάντων ἀνώτερος ὁ ἀρχιερεύς ἐστιν, ὁ ἐπίσκοπος. Οὗτος λόγου διάκονος,
γνώσεως φύλαξ, μεσίτης Θεοῦ καὶ ὑμῶν ἐν ταῖς πρὸς αὐτὸν λατρείαις·
οὗτος διδάσκαλος εὐσεβείας, οὗτος μετὰ Θεὸν πατὴρ ὑμῶν, δι᾿ ὕδατος καὶ
πνεύματος ἀναγεννήσας ὑμᾶς εἰς υἱοθεσίαν· οὗτος ἄρχων καὶ ἡγούμενος
ὑμῶν, οὗτος ὑμῶν βασιλεὺς καὶ δυνάστης, οὗτος ὑμῶν ἐπίγειος θεὸς μετὰ
Θεὸν, ὃς ὀφείλει τῆς παρ᾿ ὑμῶν τιμῆς ἀπολαύειν. Περὶ γὰρ τούτου καὶ τῶν
ὁμοίων αὐτοῦ ὁ Θεὸς ἔλεγεν· Ἐγὼ εἶπα· θεοί ἐστε καὶ υἱοὶ Ὑψίστου πάντες,
καί· Θεοὺς τοῦ λαοῦ σου οὐ κακολογήσεις. Ὁ μὲν οὖν ἐπίσκοπος
προκαθεζέσθω ὑμῶν ὡς Θεοῦ ἀξίᾳ τετιμημένος, ᾗ κρατεῖ τοῦ κλήρου καὶ
τοῦ λαοῦ παντὸς ἄρχει»36. Με αυτό τον τρόπο παρουσιάζεται η συνέχεια
που υπάρχει από το Χριστό, στους αποστόλους και από αυτούς στους
Επισκόπους. Έτσι διασφαλίζεται απόλυτα η γνησιότητα της αποστολικής
διαδοχής.
36 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 26, §4, SC 320, σ. 236-238 (=PG 1, 668AB):

Σελίδα 19
2. Η διδασκαλία των Αποστολικών Διαταγών.
Οι Διαταγές απευθύνονται εκ μέρους των Αποστόλων και
πρεσβυτέρων της Εκκλησίας του Χριστού σε όλους τους εθνικούς που
πιστεύουν στον Κύριο Ιησού Χριστό37. Χαρακτηριστικό, επίσης, των
Διαταγών38, είναι ότι χρησιμοποιούν λέξεις και φράσεις, οι οποίες
επαναλαμβάνονται συνεχώς. Τέτοιες λέξεις είναι: μετάνοια, ειρήνη,
δικαιοσύνη, αμαρτία, ευχαριστία, προσευχή, πίστη, τιμή. Οι λέξεις αυτές
αποτελούν από μόνες τους έννοιες δυνατές στις οποίες θεμελιώνονται οι
θεολογικές πεποιθήσεις των Αποστόλων39. Τα θέματα είναι ποικίλα και
δίνουν απαντήσεις στους ποιμένες και το εκκλησιαστικό πλήρωμα σχετικά
με τη λατρεία, το ήθος, την κατήχηση καθώς και την οργάνωση των
τοπικών εκκλησιών. Δίνουν, επίσης, ένα κατάλογο με επαγγέλματα που
απαγορεύονταν στους χριστιανούς. Αυτά ήταν ο κατασκευαστής ειδώλων,
η ενασχόληση με την πορνεία, την αστρολογία, μαγεία κ.λπ40.
Στις Διαταγές των Αποστόλων αναφέρεται διεξοδικά και η σχέση
των γυναικών με το ιερατείο. Το συγκεκριμένο θέμα απασχόλησε την
Εκκλησία από τον πρώτο κιόλας αιώνα. Ο αποκλεισμός τους από την
ιεροσύνη ήταν κοινή συνείδηση, η οποία απέρρεε από την Αποστολική
Παράδοση και πιο συγκεκριμένα από τη διδασκαλία του αποστόλου
Παύλου41. Στην εκκλησιαστική συνείδηση η χειροτονία των γυναικών
37 Χρήστου (1964), Όπ.π., στήλη 1182.

38 Όπ.π.
39 Θραψανιώτης (2009), Όπ.π., σ. 33. Βλ. Ευα. Ταγαρά(2010), Λειτουργικά στοιχεία
στο έργο των Αποστολικών Διαταγών, μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σ. 10.
40 Όπ.π., σ. 10.
41«Τό λαλεῖν ἐπ’ ἐκκλησίαις, τό διδάσκειν καί τό αὐθεντεῖν ἀντρός», Α΄ Κορ. 12, 34.
Τιμ. 2, 12.
Σελίδα 20
αποδοκιμάστηκε ως αιρετική και τα επιχειρήματα κατεγράφηκαν και στις
«Αποστολικές Διαταγές»42: «Εί δε εν τοις προλαβούσι διδάσκειν αυταίς ούκ
επιτρέψαμεν, πως ιερατεύσαι ταύταις παρά φύσιν τις συγχωρήσει;»43.
Επίσης, διακρίνει τη διακονία, σε διακονία του διακόνου στο έργο
του Χριστού και σε διακονία της διακονίσσης στο έργο του Αγίου
Πνεύματος. Εκφράζει, δηλαδή, τη διάκριση της αποστολής του άντρα και
της γυναίκας στον λειτουργικό ρόλο της Εκκλησίας. Έτσι έχουμε το θεσμό
των Διακονισσών, ο οποίος συνδέθηκε με τις χαρισματούχες γυναίκες για
το ποιμαντικό έργο της Εκκλησίας, χωρίς όμως να υποδηλώνει και τις
διακόνισσες στην πρώτη βαθμίδα της ιεροσύνης44.
Οι «Αποστολικές Διαταγές» υπογραμμίζουν ότι «φυλάττειν τας
θύρας και εξυπηρετίσθαι τους πρεσβυτέρους εν τω βαπτίζεσθαι τας
γυναίκας δια το ευπρεπές»45. Η επιλογή των διακονισσών γινόταν κατόπιν
δοκιμασίας και απαιτούσε αρετές και ήθος από εκείνες καθώς και καθαρές
«από παντός μολυσμού σαρκός και πνεύματος, προς το επαξίως επιτελείν
το εγχειρισθέν αυτήν έργον»46.
42 «Ουκ επιτρέπομεν ουν γυναίκας διδάσκειν εν εκκλησία, αλλά μόνον

προσεύχεσθαι και των διδασκάλων επακούειν. Και γαρ και αυτός ο διδάσκαλος
ημών Κύριος Ιησούς Χριστός ημάς τους δώδεκα πέμψας μαθητεύσαι τον λαόν και
τα έθνη, γυναίκας ουδαμού εξαπέστειλεν εις το κήρυγμα… Ει δε εν τοις
προλαβούσι διδάσκειν αυταίς ουκ επιτρέπομεν, πως ιερατεύσαι ταύταις παρά
φύσιν τις συγχωρήσει; Τούτο γαρ της των Ελλήνων αθεότητος το αγνόημα
θηλείαις θεαίς ιερείας χειροτονείν, αλλ’ ου της του Χριστού διατάξεως»,
Αποστολικαί Διαταγαί ΙΙΙ, 6, §1-2 και III, 9, §1-4, SC 329, σ. 130, 144 (=PG 1, 769A, 781-
786). Βλ. Φειδάς (1994), Εκκλησιαστική Ἱστορία, Α΄, Αθήνα, σ. 211.
43 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙΙ,9, §1-4, SC 329, σ. 144 (=PG 1, 781). Ε. Αρτέμη (2014), «Η
θέση της γυναίκας στην Εκκλησία μέσα από τα πατερικά κείμενα», Π.

Βασιλειάδης, Μ. Γκουτζιούδης, Ε. Κασσελούρη – Χατζηβασιλειάδη, Πρακτικά
Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου: Διακόνισσες, χειροτονία των γυναικών και
Ορθόδοξη Θεολογία, Θεσσαλονίκη: εκδόσεις CEMES, (317-328), σ. 325.
44 Φειδάς (1994), Όπ.π., σ. 214-215.
45 Διαταγαί Αποστόλων, VIII, 28, §6, SC 336, σ. 230 (=PG 1, 1125Α).
46 Όπ.π., 8, 20, §1, SC 336, σ. 222 (=PG 1, 1117A). E. Artemi (2017), «The position of
women in church through patristic texts up to the fifth ecumenical council» in P.

Σελίδα 21
Ένα άλλο θέμα που θίγουν οι «Αποστολικές Διαταγές» είναι και η
νηστεία της Τετάρτης, της Παρασκευής αλλά και της περιόδου πριν το
Πάσχα47. Η Τετάρτη και η Παρασκευή είχαν παραδοθεί από τους
Αποστόλους σύμφωνα με τη Διδαχή48 και συνδέονται με σημαντικά
γεγονότα σχετικά με την προδοσία και το Πάθος του Χριστού49, αντί
Δευτέρας και Πέμπτης που νήστευαν οι Φαρισαίοι50. Η ερμηνεία του
Πασχάλιου εβδομαδιαίου κύκλου, -ανάμνηση της Αναστάσεως, την ημέρα
της Κυριακής και του Πάθους με τις ημέρες Τετάρτη και Παρασκευή-
δήλωνε τη συνεχή βίωση του πάθους του Χριστού, η οποία
συγκεφαλαιώνεται στη γιορτή του Πάσχα51. Συγχρόνως με την νηστεία της
Τετάρτης και Παρασκευής καθιερώνεται και η Πασχάλια νηστεία, δηλαδή η
Vassiliadis, N. Papageorgiou and El. Kasselouri – Hatzivasiliadi (eds), Deaconesses the

ordination of women and Orthodox Theology, (p. 353-367), Cambridge: Cambridge Scholar
Publishing, p. 357-364.
47 Ο Ευσέβιος Καισαρείας γράφει με αφορμή την σύγκληση της Α΄ Οικουμενικής
Συνόδου από το Μέγα Κωνσταντίνο, στην οποία ως γνωστό καθορίστηκε και η

ημερομηνία του εορτασμού του Πάσχα: «Ενώ λοιπόν στο θέμα αυτό (σ.σ. δηλαδή
της εορτής του Πάσχα) οι πανταχού λαοί διαφωνούσαν ήδη από παλιά και οι θείες
διατάξεις βρίσκονταν σε σύγχυση, τόσο πολύ ώστε στην μία και αυτή γιορτή η
διαφορά του χρόνου να προκαλεί μεγάλη διάσταση στους εορτάζοντες, των
οποίων άλλοι μεν ασκούνταν με νηστείες και κακοπάθειες, άλλοι δε περνούσαν
τον καιρό τους με άνεση, κανείς άνθρωπος δεν ήταν ικανός να βρει θεραπεία του
κακού και η φιλονικία συνεχίζονταν αμείλικτη μεταξύ των δύο μερίδων.»,
Ευσεβίου Καισαρείας, Εις τον Βίον Κωνσταντίνου Βασιλέως, Λόγος Γ΄ 5,2.
48 Φειδάς (1994), Όπ.π., σ. 273. «Η αρχαιοτέρα νηστεία στην Χριστιανική παράδοση
είναι η Τετάρτη και η Παρασκευή. Στη Διδαχή 8.1: «Αἱ δὲ νηστεῖαι ὑμῶν μὴ
ἔστωσαν μετὰ τῶν ὑποκριτῶν∙ νηστεύουσι γὰρ δευτέρᾳσαββάτων καὶ πέμπτῃ,
ὑμεῖς δὲ νηστεύσατε τετράδα καὶ παρασκευήν» ορίζονται ως ημέρες νηστείας της
εβδομάδος η Τετάρτη και η Παρασκευή, σε αντιδιαστολή με την Δευτέρα και
Πέμπτη της Ιουδαϊκής παράδοσης», Στ. Αλεξόπουλος (2016), «Η Λειτουργική ζωή
της Εκκλησίας κατά τους Β’ και Γ’ αιώνες», σ. 27 (1-39)
http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/liturgical/ib_1_4.pdf (Ημ.
Ανάκτησης 27 Μαρτίου 2018).
49 Διαταγαί Αποστόλων, V, 15, §1, SC 329, σ. 258 (=PG 1, 880B).
50Φειδάς (1994), Όπ.π., σ. 273.
51 Π. Σκαλτσής (2007), «Η Εορτή του Πάσχα» στον τόμο Τὸ Χριστιανικὸν
Ἑορτολόγιον Σειρὰ Ποιμαντικὴ Βιβλιοθήκη 15, Αθήνα, σ. 99-125.

Σελίδα 22
νηστεία της Μ. Εβδομάδας, ως ανάμνηση του Θείου Πάθους, όπως
προαναφέρθηκε52.
Από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια η νηστεία καθιερώθηκε ως
βασική προετοιμασία για την αναμονή του Χριστού, για να προσφέρει το
δείπνο της βασιλείας του. Η προπασχάλια νηστεία, διακρίνεται στη νηστεία
της Μ. Εβδομάδας και στη νηστεία της Μ. Τεσσαρακοστής. Η νηστεία της Μ.
Εβδομάδας συνδέθηκε με τους λόγους του Κυρίου «ελεύσονται δε ημέραι,
όταν απαρθή απ΄ αυτών ο νυμφίος, και τότε νηστεύσουσι έν εκείνη την
ημέρα»53. Η διάκριση αυτή της νηστείας προ του Πάσχα βρίσκει σύμφωνη
και το βιβλίο των Αποστολικών Διαταγών54.
Συγκεκριμένα, όλη τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή οι φωτιζόμενοι
απείχαν από κάποιες τροφές με αυστηρό τρόπο αλλά από τη Μ. Παρασκευή
μέχρι το βράδυ του Μ. Σαββάτου απείχαν τελείως από κάθε τροφή55, γιατί ο
Κύριος τόνισε, «όταν απαρθή απ’ αυτών ο νυμφίος, νηστεύσουσιν εν
εκείναις ταις ημέραις»56. Κατά συνέπεια, η νηστεία της Μεγάλης
Εβδομάδας, προ του Πάσχα τηρούνταν «μετά φόβου και τρόμου» κυρίως
από τον τέταρτο αιώνα, σύμφωνα με προτροπή του Κυρίου57. Φυσικά, αν
κάποιοι είχαν πρόβλημα και δεν μπορούσαν να νηστέψουν δύο ημέρες,
52 «έν ταύταις ούν ήρθη αφ΄ ημών υπό των ψευδωνύμων Ιουδαίων και σταυρώ
προσεπάγη και μετά ανόμων ελογίσθη, διό παραινούμενκαι υμίν νηστεύειν
ταύτας, ως και ημείς ενηστεύσαμεν, εν τω ληφθήναι αυτών αφ΄ ημών άχρι
εσπέρας», Αποστολικαί Διαταγαί, V,19, §1-2, SC 329, σ. 270 (=PG 1, 892A). Φειδάς
(1994), Όπ.π., σ. 273.
53 Μάρκ. 2,20.
54 Αποστολικαί Διαταγαί, V, 19, §1-2, SC 329, σ. 270 (=PG 1, 892A). Φειδάς (1994),
Όπ.π., σ. 950.
55
Αποστολικαί Διαταγαί V, 18, §1, SC 329, σ. 268 (= PG 1, 889Α).
56
Μάρκ. 2,20.
57
Αποστολικαί Διαταγαί, V, 15, §1-2, SC 329, σ. 258 (=PG 1, 880AB). « Παρήγγειλεν
ουν ημίν αυτός νηστεύειν τας εξ ημέρας ταύτας....∙Τετράδα δε και
Παρασκευήν....νηστεύειν, την μεν διά την προδοσίαν, την δε διά το
πάθος∙απονηστεύσαι δε προσέταξε τη εβδόμη ημέρα.....,αυτό δε νηστεύσαι το
Σάββατον ,ουχ ότι δει το Σάββατον νηστεύειν, κατάπαυσιν δημιουργίας υπάρχον,
αλλ’ότι εκείνο μόνον χρη νηστεύειν,του δημιουργού εν αυτώ έτι υπο γην όντος».
Σελίδα 23
νήστευαν μόνο το Σάββατο58. Σημαντική θεωρούνταν και η νηστεία μία
εβδομάδα μετά την εορτή της Πεντηκοστής: «δίκαιον γαρ και ευφρανθήναι
επί τη εκ του Θεού δωρεά και νηστεύσαι μετά την άνεσιν»59.
Μία ακόμη πολύ σημαντική μαρτυρία των «Αποστολικών
Διαταγών», είναι η γιορτή του αποστόλου Θωμά, πού έγινε οκτώ μέρες μετά
την Ανάσταση του Χριστού60, καθώς και την γιορτή της Αναλήψεως και της
Πεντηκοστής. Η Ανάληψη είναι η τελευταία εμφάνιση του Αναστάντος
Χριστού στους μαθητές Του, κατακλείνοντας την επίγεια ζωή Του και
ανοίγοντας την ιστορία της Εκκλησίας61. Ο Χριστός με την Ανάληψη Του,
ανεβαίνει στον ουρανό με τη θεωθείσα σάρκα Του και γίνεται πρωτοπόρος
στη δόξα του ουρανού για το ανθρώπινο φύραμα62.
Η Κυριακή υπήρξε και παρέμεινε το κέντρο του εβδομαδιαίου
κύκλου της θείας λατρείας, «η επαύριον» του Σαββάτου63. Το γεγονός της
Αναστάσεως του Κυρίου, αναζωπύρωνε το εσχατολογικό περιεχόμενο της
όγδοης μέρας, με την ελπίδα του ερχόμενου Κυρίου. Έτσι αυτή γίνεται
58
Αποστολικαί Διαταγαί, V, 18, §1-3, SC 329, σ. 268-270 (=PG 1, 889Α): «Την μέντοι
Παρασκευήν και το Σάββατον ολόκληρον νηστέυσατε,οις δύναμις πρόσεστιν
τοιαύτη, ....ει δε τις αδυνατεί τας δύο συνάπτειν ομού, φυλασσέσθω καν το
Σάββατον....»
59
Αποστολικαί Διαταγαί, V, 20, §1, SC 329, σ. 274 (=PG 1, 900B): «Μετά ουν το
εορτάσαι υμάς την πεντηκοστήν εορτάσατε μίαν εβδομάδα, και μετ’εκείνην
νηστεύσατε μίαν»
60 Αποστολικαί Διαταγαί, V, 19, §1,-2, SC 329, σ. 274 (= PG 1, 893C-896A): « Μετά δε
οκτώ ημέρας έστω υμίν πάλινεορτή τιμία αυτή η ογδόη, εν η δυσπιστούντα εμέ
Θωμάν επί τη αναστάσει επληροφόρησεν, δείξας μοι τους τύπους των ήλων και
της λόγχης εν τη πλευρά την τρώσιν». Ο Ιησούς «εισήλθεν κεκλεισμένων των
θυρών» στην εκκλησία της Σιών, εις το μέσον των μαθητών, ο απόστολος Θωμάς
απουσίαζε. Όταν επέστρεψε, έμαθε από τους άλλους ότι είδαν τον Κύριον και είπε:
« Εάν μη ίδω, ου μη πιστεύσω». Γ. Φίλιας (2001), Η έννοια της ογδόης ημέρας στην
λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Αθήνα: έκδ. Γρηγόρης, σ. 303.
61 Ι. Φουντούλης (1997), Λογική Λατρεία, Αθήνα: Αποστολική Διακονία, σ. 115.
62 Όπ.π., σ. 118.
63 Μάρκ. 16,2.

Σελίδα 24
ημέρα χαράς για την Εκκλησία64. Οι «Αποστολικές Διαταγές», στο σημείο
αυτό αναφέρουν ότι: «εργάσθωσαν οι δούλοι πέντε μέρες, Σάββατον δε και
Κυριακήν σχολαζέτωσαν έν τη Εκκλησία δια την διδασκαλίαν της
ευσεβείας το γάρ μεν Σάββατον είπομεν δημιουργίας λόγον έχειν, τη δε
Κυριακή Αναστάσεως»65, δηλαδή η ανάμνηση της Αναστάσεως, διαδέχεται
το λόγο της δημιουργίας, που χαρακτήριζε το Σάββατο.
Διάχυτη είναι η προτροπή για προσευχή και μάλιστα συχνή. Η
συχνή προσευχή ενισχύει τον άνθρωπο, τον χαριτώνει δια του Υιού66 και του
αγίου Πνεύματος67. Τονίζεται: «Νήφετε ουν και προσεύχεσθαι μην υπνώσαι
εις θάνατον»68 και «κατά παν κλίμα της οικουμένης το διά προσευχής και
λόγων αναπέμπεται σοι θυμίαμα»69. Σύμφωνα με τις παραπάνω προτροπές
τα μέλη της Εκκλησίας πρέπει να σκέπτονται το Θεό κατά την προσευχή,
να Τον δοξολογούν, να Τον ευχαριστούν, ως τον Δημιουργό και Πλάστη
τους, μεταβάλλοντας ολόκληρη τη ζωή τους σε προσευχή70. Η προσευχή
χαρακτηρίζεται ως «ευχαριστία», αλλά και ως «δώρο»71. Είναι διάλογος και
επικοινωνία με το Θεό. Εκείνος δημιούργησε τους ανθρώπους από αγάπη
και θέλει να ενώνονται μαζί Του δια της προσευχής72. Αυτό το πνεύμα της
64 Γ. Φίλιας (2001), Η έννοια της ογδόης ημέρας στην λατρεία της Ορθόδοξης
Εκκλησίας, Αθήνα: έκδ. Γρηγόρης, σ. 220-223. W. Rordorf (1968), Sunday: The History
of Rest and Worship in the Earliest Centuries of the Christian Church, Philadelphia: The
Westminster Press, σ. 274-293. Ν. Σκρέττας (2007), «Ἡ Κυριακή» στον τόμο Τὸ
Χριστιανικὸν Ἑορτολόγιον, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 15, Αθήνα, σ. 265-321.
65 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 33, §1-2, SC 336, σ. 240 (=PG 1, 1133Β).
66 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 9, §2, SC 336, σ. 154 (=PG 1, 1084BC).
Α. Αγγελίδης (2013), Η λατρευτική πράξη και τάξη σύμφωνα με τις Αποστολικαί

Διαταγαί, Διπλωματική εργασία, Πάτρα: ΕΑΠ, σ. 17.
67 Αποστολικαί Διαταγαί, II, 57, §2-3, SC 320, σ. 312 (=PG 1, 728A). Αγγελίδης (2013),
Οπ.π., σ. 17.
68 Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 31, §2, SC 336, σ. 62 (=PG 1,1021C).
69 Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 33, §1-2, SC 336, σ. 66 (=PG 1, 1024C).
70 Γ. Μαντζαρίδης (1995), Χριστιανική Ηθική, Θεσσαλονίκη: έκδ. Πουρναράς, σ. 191.
71 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 33, §1-2, SC 336, σ. 240 (=PG 1, 1133Β).
72 Π .Σκαλτσής (2006),«Ο προσευχόμενος άνθρωπος κατά τον Απόστολο Παύλο»,
στο Λειτουργικές Μελέτες ΙΙ, Θεσσαλονίκη: έκδ. Πουρναρά, σ 265.

Σελίδα 25
προσευχής δεσπόζει στην διδασκαλία των «Διαταγών», σε όλες τις
ακολουθίες του νυχθημέρου73.
Στο κείμενο των Αποστολικών Διαταγών υπάρχουν πολλές
πληροφορίες σχετικά με την εξέλιξη και την πορεία της κοινής
λειτουργικής και ατομικής προσευχής. Στο Β' βιβλίο, υπάρχουν
πληροφορίες για την εσπερινή και την ορθρινή ακολουθία. Στο Η βιβλίο'
υπάρχει αναφορά για τις έξι ώρες της καθημερινής προσευχής, αλλά και
διάφορα άλλα στοιχεία που αφορούν τη λειτουργική σχετικά με τον
εσπερινό και τον όρθρο: «....αλλ’εκάστης ημέρας συναθροίζεσθε όρθρου και
εσπέρας ψάλλοντες και προσευχόμενοι εν ταις κυριακοίς, όρθρου μεν
λέγοντες ψαλμόν τον 62ο , εσπέρας δε τον 140ο »74. Τέλος υπάρχει καθώς και
σχεδιάγραμμα της θείας Λειτουργίας, που θα παρουσιάσουμε παρακάτω75.
Η Ταγαρά υπογραμμίζει: «Οι συγκεκριμένες ώρες προσευχής κατά
την ημέρα και τη νύκτα, δημιουργούν την φυσική συνέχεια της σημερινής
λατρευτικής παράδοσης. Παρόντες στις ακολουθίες της λατρείας, ήταν: α) ο
τελετουργός και β) ο λαός»76. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι στο
βιβλίο των Αποστολικών Διαταγών υπάρχει συνεχής αναφορά «σε ένα
πρόσωπο που προΐσταται της λειτουργικής σύναξης, στον λειτουργό, αλλά
και στο πλήρωμα της εκκλησίας, που είναι ο κλήρος και ο λαός. Ο
λειτουργός είναι ο αρμόδιος για την τήρηση του τυπικού της λατρευτικής
παράδοσης αλλά συγχρόνως και ο εγγυητής της. Ο ιερέας, συνιστά
έκφραση της προσπάθειας του ανθρώπου να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα
στο υπερβατικό και το εγκόσμιο, όπως υπογραμμίζεται στην προς Εβραίους
73
Γ. Φίλιας (2016), Λειτουργική. «Η θεία Ευχαριστία (μέχρι τον 15 αιώνα), τ. Β΄,
Αθήνα: εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 228-229.
74 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 59, §3, SC 320, σ. 324, (=PG 1, 744Β).
75
Αθήνα: εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 228-229.
76
Ευα. Ταγαρά (2010), Λειτουργικά στοιχεία στο έργο των Αποστολικών Διαταγών,
Σελίδα 26
επιστολή, κεφ. 5, 1-4. «Πας αρχιερεύς εξ ανθρώπων λαμβανόμενος υπέρ
ανθρώπων καθίσταται τα προς τον Θεόν, ίνα προσφέρη δώρα τε και θυσίας
υπέρ αμαρτιών, μετριοπαθείν δυνάμενος τοις αγνοούσι και πλανωμένοις,
επεί και αυτός περίκειται ασθένειαν· και δια ταύτην οφείλει, καθώς περί
του λαού, ούτω και περί εαυτού προσφέρειν υπέρ αμαρτιών»77.
Επιπλέον διασαφηνίζεται ότι χωρίς τη συμμετοχή του λαού στη
λατρεία, είναι αδύνατη η τέλεση οποιασδήποτε ακολουθίας. Η ενότητα
κλήρου και λαού φαίνεται στη λειτουργική «σύναξη», που είναι η
συναγωγή, η συνέλευση όλου του σώματος78 της τοπικής Εκκλησίας για την
τέλεση της λατρείας.
Μέσα από τις Αποστολικές διαταγές πληροφορούμαστε ότι οι κύριες
ακολουθίες του νυχθημέρου είναι ο εσπερινός και ο όρθρος. Επιπλέον η
Εκκλησία ανέφερε και άλλους καιρούς προσευχής. «Τους δύο αρχικά
καιρούς προσευχής και τις τρεις79 αργότερα ώρες προσφοράς και θυσίας στο
Θεό, η χριστιανική λατρεία τις αύξησε σε επτά»80. Επειδή, «επτάκις της
ημέρας ήνεσα σε επι τα κρίματα της δικαιοσύνης σου»81, και η παραίνεση
του ψαλμικού «εν τω νόμω αυτού μελετήσει ημέρας και νυκτός»82.
77
Όπ.π.
78
«Η Ορθόδοξη Εκκλησία λειτουργεί πάντα ως σώμα. Οι λαϊκοί δεν είναι οι Εικόνα
αλλά οι Εικόνα τα μυστήρια και κυρίως τη Θεία Ευχαριστία. Γι' αυτό και δεν
τελούνται «ατομικές» λειτουργίες των κληρικών, όπως συμβαίνει στη Δύση. Σε
κρίσιμες στιγμές, μάλιστα (κίνδυνος θανάτου νεογέννητου βρέφους), κάθε
ορθόδοξος πιστός, άνδρας ή γυναίκα, μπορεί να τελέσει το «Βάπτισμα ανάγκης»
Όταν μάλιστα αναβιώσουν τα διακονήματα του κατώτερου κλήρου (υποδιάκονοι,
αναγνώστες κ.λπ.), τότε θα γίνει ακόμη πιο ενεργός ο ρόλος των λαϊκών, όπως
συμβαίνει στα μοναστήρια, που είναι το πρότυπο της κοσμικής ενορίας»,
Θρησκευτικά Α λυκείου, http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-
A106/116/899,3345/.
79
Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 24, §1-2, SC336, σ. 52 (=PG 1, 1016B): «Τρις της ημέρας
ούτω προσεύχεσθε, προπαρασκευάζοντες εαυτούς αξίους της υιοθεσίας του
Πατρός , ίνα μη αναξίως υμών αυτόν Πατέρα καλούντων……».
80
Ταγαρά (2010), Όπ.π., σ. 15.
81
Ψαλμ. 118, 164.
82
Ψαλμ.1,2.
Σελίδα 27
Χαρακτηριστικά σημειώνεται ότι οι επτά αυτές ακολουθίες του νυχθημέρου,
είναι: α. οι τρεις της νύκτας, δηλαδή ο εσπερινός83, το μεσονυκτικό84, ο
όρθρος85 και β. οι τέσσερις της ημέρας, δηλαδή η Α' ώρα, η Γ' ώρα, η ΣΤ' ώρα,
η Θ' ώρα και ανάμεσά τους τα μεσώρια. Επιπλέον, οι ημέρες και οι νύκτες
της εβδομάδος περιελάμβαναν τον όρθρο, τον εσπερινό, το μεσονυκτικό και
τις ώρες. Ήταν δημόσιες, κοινές προσευχές που γίνονταν σε τακτά χρονικά
διαστήματα με πλούσιο βιβλικό και θεολογικό περιεχόμενο86.
Στον Εσπερινό, η πρώτη ακολουθία του νυχθημέρου87, πέρα από τις
λειτουργικές πληροφορίες, προτρέπουν τους πιστούς να προσεύχονται και
το βράδυ στο Θεό και Δημιουργό τους καθώς τελειώνει η ημέρα͘ να Τον
ευχαριστούν για όλα, να Τον δοξολογούν για τη μέρα που έφυγε, να Τον
ευγνωμονούν για τα πάντα: «Εσπέρα δε ευχαριστούντες, ότι υμίν
ανάπαυσιν έδωκε των μεθημερινών κόπων την νύκτα»88. Φωνάζουν δυνατά
οι πιστοί στο Θεό παρακαλώντας Τον να δεχτεί την προσευχή τους89. Μέσα
από τις διακονικές αιτήσεις των παρευρισκομένων στη λατρεία, ζητούν από
το Θεό, συγχώρεση αμαρτιών, να τους φυλάει από το κακό και να
83
Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 35, §2-3, SC 336, σ. 246 (=PG 1, 1137Β): «....Εσπέρας
γενομένης συναθροίσεις την εκκλησίαν, ω επίσκοπε· και μετά το ρηθήναι τον
επιλύχνιον ψαλμόν προσφωνήσει ο διάκονος υπέρ των κατηχουμένων και
χειμαζομένων και των φωτιζομένων και των εν μετανοία, ως προείπομεν».
84
Αποστολικαί Διαταγαί, V, 19, §2, SC 329, σ. 270, (= PG1, 893A).
85
Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 34, §5, SC 336, σ. 242 (=PG 1, 1136B): «Ευχάς
επιτελείτε όρθρου και ......όρθρου μεν ευχαριστούντες, ότι εφώτισεν υμίν ο Κύριος,
παραγαγών την νύκτα και επαγαγών την ημέραν ». Όπ.π., VIII, 38, §16, SC 336, σ.
250-252, (=PG 1, 1141AB): « Ωσαύτως όρθρου ο διάκονος μετά το ρηθήναι τον
ορθρινόν και απολύσαι....Αιτησώμεθα παρά τω Κυρίου τα ελέη αυτού και τους
οικτιρτούς, τον όρθρον τούτον και την ημέραν ειρηνικήν και αναμάρτητον.....Και ο
επίσκοπος επευχόμενος λεγέτω: O Θεός των πνευμάτων...... πρόσδεξαι τας
εωθινάς ημών ευχαριστίας και ελέησον ημάς». Ε. Δ. Θεοδώρου (1979), Μαθήματα
λειτουργικής (τεύχος Α΄),εκδ.του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, σ. 183.
86
Ταγαρά (2010), Όπ.π., σ. 16.
87 Δ. Τσάμης (1993), Λειτουργική, Θεσσαλονίκη: έκδ. Μέλισσα, σ. 32.
88
Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 34, §1, SC 336, 244 (=PG 1, 1136C).
89 Όπ.π.

Σελίδα 28
έχουνμετάνοια για το υπόλοιπο της ζωής. Τέλος παρακαλούν για καλή
απολογία ενώπιον του βήματος του Χριστού90.
Στο μεσονύκτιο υπάρχουν ψαλμοί91, ο οποίοι διδάσκονται από τους
Αποστόλους: «.....εν τη Εκκλησία συναθροιζόμενοι γρηγορείτε,
προσευχόμενοι και δεόμενοι του Θεού εν τη διανυκτερεύσει υμών,
αναγινώσκοντες τον Νόμον, τους προφήτας, τους Ψαλμούς μέχρις
αλεκτρυόνων κραυγής·....»92. Παράλληλα βιβλίο Η΄ σημειώνεται ότι οι
πιστοί πρέπει: «Ευχάς επιτελείτε.....και αλεκτοροφωνία....»93.
Μοιάζουν να είναι ξεκούραστοι οι άνθρωποι μέσα στην νύχτα.
Ειρηνικοί που θέλουν να προσεύχονται, να προσφέρουν ύμνους δοξολογίας
και λατρεύουν το Θεό μέσα στην απέραντη ησυχία Του μαζί με όλη τη
κτίση. Τονίζουν την ανάγκη εγρήγορσης και νήψης94, καθώς τη νύχτα τα
πονηρά πνεύματα εκμεταλλεύονται τον ύπνο των πιστών. Δεσπόζει εδώ η
Ανάσταση του Κυρίου, η Δευτέρα Παρουσία και η κρίση των ανθρώπων95. Ο
άνθρωπος που αγαπά το Θεό, αγαπά και την αγρυπνία, σύμφωνα με την
προτροπή του Παύλου για αγρυπνία και εγκράτεια96.
Συνεχίζοντας τον κύκλο του νυχθημέρου στην ακολουθία του
Όρθρου97, οι Απόστολοι διδάσκουν: «Πας πιστός ή πιστή, εώθεν αναστάντες
90 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 36, §3, SC 336, 246 (=PG 1, 1137C). Αγγελίδης (2013),
Όπ.π., σ. 20.
91Μία από τις τακτικές ακολουθίες του νυχθημέρου, έλαβε το όνομα του από το
χρόνο που επιτελείται. Έχει πιθανότητα καταβολή από τους λόγους του Κυρίου.
Ματθ. 24, 5. Μαρκ 13, 32. Βλ. Γ. Μπεκατώρου (1964), «Μεσονυκτικόν», ΘΗΕ, τόμ. 8,
Αθήνα: έκδ. Αθ. Μαρτίνου, στήλη 1022.
92
Αποστολικαί Διαταγαί, V, 19, §2, SC 329, σ. 270, (= PG1, 893A).
93
Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 34, §4, SC 336, σ. 242, (=PG 1, 1136B).
94 Ματθ. 26, 5.
95 Αγγελίδης (2013), Όπ.π., σ. 22-23.
96 Α΄ Θεσ. 5,6.
97 Η ονομασία της ακολουθίας οφείλεται στη λέξη όρθρος, που δηλώνει το χρόνο
πριν από την αυγή, αναγγέλλοντας την καινούργια μέρα που έρχεται. βλ. Ευα.
Ταγαρά (2010), Όπ.π., σ. 39.
Σελίδα 29
εξ ύπνου προ του έργον επιτελέσαι νιψάμενοι προσευχέσθωσαν98. Η
Εκκλησία ξεκινάει πρωί τη λατρεία της. Δοξολογεί το Θεό με την ανατολή
του ήλιου99. Αποδέχεται το Θεό ως δημιουργό της ζωή μας και ζητάει την
ευλογία Του για την έναρξη της καινούργιας μέρας, «Ο Θεός, Θεός μου
προς σε ορθρίζω εδίψασε η ψυχή μου»100. «Ευχάς επιτελείτε Όρθρου και
τρίτη ώρα και έκτη και ενάτη και εσπέρα…»101.
Μετά τον Όρθρο ακολουθούν οι τρεις ώρες προσευχής, η τρίτη η
έκτη και η ενάτη. Από τις απαρχές της ιστορικής ζωής της η Εκκλησία είχε
υιοθετήσει την προσευχή τρείς φορές την ημέρα. Πολλές μαρτυρίες το
βεβαιώνουν αυτό. Μάλιστα για μερικές από αυτές, όσον αφορά στη
σημαντικότητά τους, όπως ο Κλήμης Ρώμης (98)102, ο Κλήμης Αλεξανδρεύς
(150-216)103, ο Κυπριανός Καρχηδόνος (248-258), υποστηρίζουν ότι τρεις είναι
και οι ώρες της προσευχής, «εις τύπων αγίας Τριάδος»104. Ο Κυπριανός
Καρθαγένης μάλιστα αναφέρεται στις επίσημες ώρες προσευχής «legitimate
orations», και δίνει έμφαση κυρίως στην τρίτη, έκτη και ενάτη ώρα105.
Οι Αποστολικές Διαταγές μιλούν για τις ώρες αυτές της προσευχής,
γιατί στοχεύουν στην πνευματική αναγέννηση του ανθρώπου. Δεν
αφορούν μόνο στις λατρευτικές συνάξεις των πιστών αλλά και την κατ’
98Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 32, §18, SC 336, σ. 240, (=PG 1, 1133A).

99 Ο Χριστός, ακολουθεί το έθιμο της πρωινής προσευχής που τηρήσαν οι Ιουδαίοι,
και νωρίς το πρωί προσευχόταν στον Πατέρα Του, Μαρκ. 1,35. Βλ Φουντούλης
(1997), Όπ.π., σ. 227.
100 62ος Ψαλμός. Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 59, §3-5, SC 320, σ. 322, 324, (=PG 1, 744ΑΒ).
101 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 34, §4, SC 336, σ. 242, (=PG 1, 1136B).
102 Κλήμης Ρώμης, Α’ προς Κορινθίους, L, PG 1, 288A, 289A.
103 Κλήμης Αλεξανδρεύς, Στρωματείς VII, 7, PG 9, 456C.
104 «Πρέπει να προσευχόμαστε ενωρίς το πρωί, διότι με τον τρόπο αυτό
ενθυμούμαστε την ανάσταση του Κυρίου και με τη δύση του ηλίου και το βράδυ
πρέπει να προσευχόμαστε πάλι», Π. Σκαλτσής (2008), Η παράδοση της κοινής και
της κατ΄ ιδίαν προσευχής, με ειδική αναφορά στο Ωρολόγιο του Θηκαρά,
Θεσσαλονίκη: Εκδ. Πουρναρά, σ 128.
105 Κυπριανός Καρθαγένης, De oratione Dominica 34

Σελίδα 30
ιδίαν προσευχή106. Καλούνται οι πιστοί να θυμηθούν το Θεό μέσα από την
προσευχή τους και να τον λατρέψουν, δίνοντας έτσι νόημα πνευματικό στο
να αγιάζουν την κάθε στιγμή της ημέρας.
Οι Αποστολικές Διαταγές υπογραμμίζουν ότι για να εισακουσθεί
από τον Θεό Πατέρα η προσευχή πρέπει να προσεύχεται ο άνθρωπος με
καθαρή καρδιά: ««.....επειδή των εν οργαίς αδίκως εχθραινόντων αδελφοίς ο
θεός ουκ επακούει, και εάν τρίς της ώρας προσεύξωνται, χρη διαλύειν
πάσαν έχθραν και μικροψυχίαν, ίνα δυνώμεθα προσεύχεσθαι καθαρά τη
καρδία και αρύπω»107. Παράλληλα ο Κύριος λέει ότι «Μακάριοι οι καθαροί
τη καρδία, ότι αυτοί το Θεόν όψονται»108. Μέσα στην καρδιά του ανθρώπου,
την συνισταμένη όλων των δυνάμεων του, το μυστικό μέρος της ύπαρξης
του, εκεί αποκαλύπτεται ο Χριστός, μόνο όταν υπάρχει στον άνθρωπο τον
προσευχόμενο: «Καρδίαν καθαράν», επεζήτει «και πνεύμα
συντετριμμένον»109. Εκεί, είναι ο τόπος συνάντησης και η ένωση του
ανθρώπου με τον Δημιουργό του110. Παρεμβαίνει το Πνεύμα το Άγιο και
βοηθάει τον αδύναμο άνθρωπο να βρει την αλήθεια να τον λυτρώσει. Έτσι
ολόκληρη η ζωή του γίνεται προσευχή, γίνεται δοξολογία, αποδεικνύεται
106 Φίλιας (2001), Όπ.π., σ. 262.

107 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 53, §1, SC 320, σ. 300 (=PG,1, 717A). Βλ. Ευα.
Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ.24.
108 Ματθ. 5,8. Ε. Αρτέμη (2002), «Ο έκτος λόγος του Γρηγορίου Νύσσης εις τους
Μακαρισμούς». Ανάτυπο από το περιοδικό Κοινωνία 45, σ. 167-174.

109
Αποστολικαί Διαταγαί, VI, 22, §1, SC 329, σ. 368 (=PG1, 969D).
110 Η καρδιά αναφέρεται στους νηπτικούς Πατέρες όπως ο Μακάριος ο Αιγύπτιος
(390), ως κέντρο και βασιλέας του όλου σωματικού ανθρώπου, τόπος όπου
εστιάζονται «ο νούς και οι λογισμοί της ψυχής», ο χώρος που όπου ενεργεί η χάρη
του αγίου Πνεύματος.« ή γάρ καρδία ηγεμονεύει και βασιλεύει όλου του
σωματικού οργάνου. Και επάν κατάσχη τας νομάς της καρδίας ή χάρις βασιλεύει
όλων των μελών και των λογισμών. Εκεί γάρ εστίν ο νους και οι λογισμοί της
ψυχής και η προσδοκία αυτής διό και διέρχεται η χάρις εις όλα τα μέλη του
σώματος» (ΙΙΙ ΙΣΤ 3/ΙΕ 20), βλ. και Σ. Παπαδόπουλος (1999), Πατρολογία Β΄, Αθήνα,
σ. 420.
Σελίδα 31
γνήσιο τέκνο του Θεού σύμφωνα με τον Απόστολο Παύλο: «Όσοι εν
Πνεύματι Θεού άγονται, ούτοι εισίν υιοί Θεού»111.
Επιπροσθέτως, οι Αποστολικές Διαταγές σημειώνουν ότι με την
προσευχή καταπολεμούνται και οι ποικίλοι πειρασμοί, οι οποίοι
ταλαιπωρούν και δοκιμάζουν τον άνθρωπο σε όλη τη διάρκεια της ζωής
του. Λέει ο Κύριος «προσεύχεσθε μην εμπεσείν εις πειρασμόν. Το μεν
πνεύμα πρόθυμο, η δε σάρξ ασθενής»112. Ως μία ψυχοσωματική οντότητα, ο
άνθρωπος πρέπει να βιάσει τον εαυτό του, να νικήσει τον κόπο, την
ακηδία113, να παλέψει με τον κακό εαυτό του που τον τραβάει, τον κρατά
προς τα κάτω, μην αφήνοντας τη ψυχή να πετάξει προς το Θεό.
Η άσκηση, η νηστεία, η αγρυπνία, η σκληραγωγία του σώματος
βοηθούν τον άνθρωπο να γίνει πνευματικά ευκίνητος. Αν μπορέσει να
συγκεντρώσει το πνεύμα του, να καλλιεργήσει με την συνεργία του αγίου
Πνεύματος μέσα του τις αρετές τότε θα μπορέσει να συγκεντρωθεί στην
προσευχή. Οφείλει να πετύχει να προσευχηθεί με θέρμη, περνώντας μέσα
από τις δυσκολίες και τα εμπόδια και παντός είδους πειρασμού, γιατί είναι
«Στενή η πύλη και τεθλιμμένη η οδός, η οδός η απάγουσα εις την ζωήν και
ολίγοι εισίν οι ευρίσκοντες αυτήν»114. Δεν είναι εύκολο να προσευχηθεί ο
άνθρωπος, γιατί συναντά αντίσταση και επίθεση από τον αντίδικο σε κάθε
του βήμα, το βροτοφάγο δαίμονα «Ο αντίδικος ημών διάβολος ως λέων
ωρυόμενος περιπατεί ζητών τινα καταπίη»115. Ο άνθρωπος που προσεύχεται
111 Ρωμ .8, 14-15.

112 Αποστολικαί Διαταγαί, V, 6, SC 329, σ. 214-216 (=PG 1, 836C).
113 Η ακηδία θεωρείται από τους Πατέρες και τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς ως
ένα από τα θανάσιμα αμαρτήματα, και περιγράφεται με τα πιο μελανά χρώματα.

Ακηδία λέει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος στον ιγ΄ λόγο του, «εστί πάρεσις ψυχή,
νοός έκλυσις, ολιγωρία ασκήσεως, μίσος του επαγγέλματος, κοσμικών
μακαρίστρια, Θεού διαβλήτωρ, ατονία ψαλμωδίας» PG 88, 857-864. Ιω. Δαββέτας
(1964), «Ακηδία», ΘΗΕ, τόμος 1, Αθήνα: έκδ. Αθ. Μαρτίνου.
114 Ματθ. 7,13.
115 Α΄ Πέτρ. 5,8.

Σελίδα 32
ή που προσπαθεί να προσεύχεται, έχει πτώσεις, αδυναμίες και πάθη που,
εκμεταλλεύεται ο αντίδικος για να τον ρίξει στην απελπισία116. Η άγρυπνη,
όμως, και η δυνατή προσευχή του πιστού, είναι σαν ασπίδα που σπάζουν τα
βέλη του δαίμονα. Ο Θεός, όμως ,και να επιτρέψει το πειρασμό, θα δώσει
συγχρόνως και την διέξοδο από αυτόν, σύμφωνα με το Παύλο, «ούκ εάσει
με πειρασθήναι με υπέρ ο δύναμαι, αλλά δώσει σύν τω πειρασμώ και την
έκβασιν»117.
«Εισακούονται πάντα όμως οι προσευχές;», θα μπορούσε κάποιος
να ρωτήσει. Οι Αποστολικές Διαταγές επισημαίνουν, όταν προσεύχεται ο
άνθρωπος και έχει έχθρα ή μίσος για τον συνάνθρωπο του, ούτε η
προσευχή αλλά ούτε και η δοξολογία του φτάνει στο Θεό. Γι’ αυτό, καλούν
τους επισκόπους όταν συγκεντρωθούν για προσευχή, να ζητάει ο διάκονος
να μονιάσουν και κανένας να μην έχει κάτι εναντίον του αδελφού του118. Ο
Χριστός λέει: «Εάν ουν προσφέρης το δώρο σου επί το θυσιαστήριον κακεί
μνησθής ότι ο αδελφό σου έχει κάτι σου, άφες εκεί το δώρο σου, έμπροσθεν
του θυσιαστηρίου και ύπαγε, πρώτον διαλλάγηθι τω αδελφώ σου και τότε
116 Η ασκητική γραμματεία της Ορθόδοξης Θεολογίας είναι γεμάτη από τέτοια
παραδείγματα. Οι βάσεις της ασκητικής γραμματείας, όπως και της μυστικής
θεολογίας, έχουν τεθεί τον Δ΄ αιώνα από τον Καππαδοκών, ιδιαίτερα του Μεγάλου
Βασιλείου (330-379 μ.Χ.) και του Γρηγορίου Νύσσης (335-394 μ.Χ.). Ο Βασίλειος
εξαρτά τον ασκητικό βίο από τη βούληση και προτιμά τη οδό της τήρησης των
εντολών της βίβλου. Ο Γρηγόριος Νύσσης εξαρτά τον ασκητικό βίο από το νου και
επιζητεί την οδό θεωρίας, της μυστικής θέας του Θεού. Οι μεταγενέστεροι
ασκητική συγγραφείς, μόνο νέα σχήματα μπορούσαν να δώσουν στις απόψεις των
δύο αυτών πατέρων της εκκλησίας. Οι απαρχές της μυστικής θεολογίας, η
θεολογία της μυστικής εμπειρίας του Θεού, ανάγεται από τα Αρεοπαγιτικά
συγγράμματα (5ος αι. μ.Χ.). Νέα άνθηση έγινε στα τέλη του Ι΄ αιώνα με τον Συμεών
Νέο Θεολόγο (975 – 1035), Τον Νικήτα Στηθάτο (1014 – 1090), και Παύλο Ευεργετινό
(ΙΑ αι), βλ. Χρήστου (1978), Όπ.π., σ. 360, 371-373.
117 Α΄ Κορ. 10-13.
118 «Μην τις κατά τινό, μη τις εν υποκρίσει. Ινα ,εάν ευρεθεί εν τισίν αντιλογία,
συνειδήσει κρουσθέντες δεηθώσιν του Θεού και διαλλαγώσιν τοις αδελφοίς»

Αποστολικαί Διαταγαί, VIII,12, §3, SC 336,176 (=PG 1, 1092A).
Σελίδα 33
ελθών πρόσφερε το δώρο σου»119. Πώς θα υπάρχει ειρήνη, αν δεν υπάρχει
συγχώρεση, αν δεν υπάρχει αγάπη; Γιατί η προσευχή μπορεί να έχει μια
σχέση προσωπική στο σχήμα προσευχή – προσευχόμενος, όμως έχει
διαστάσεις καθολικές, γιατί μέσω της κοινωνίας του ανθρώπου με τον Θεό,
ο άνθρωπος επικοινωνεί με όλο το ανθρώπινο φύραμα σε μια αγαπητική
σχέση. Μέσα σε αυτή την σχέση, χωρίς το πνεύμα της ταπείνωσης, της
αγάπης και ανεξικακίας, δεν μπορεί ο πιστός να δεχτεί το Πνεύμα το Άγιο,
που θα τον μεταβάλει σε δοχείο της χάριτος, ώστε η προσευχή του να είναι
πύρινη, γεμάτη φώς και δύναμη. Η θεία Χάρη ενεργεί με ποικίλους
τρόπους, «Το Πνεύμα όπου θέλει πνεί, και την φωνήν αυτού ακούεις, αλλ’
ούκ οίδας πόθεν έρχεται και που υπάγει»120 Μια προσευχή που θα
αγκαλιάσει όλο τον κόσμο. Με προσευχή και την άσκηση, ένα «μαρτύριο
συνειδήσεως» εξασθενεί, όπως το χαρακτήριζε ο Μ. Αντώνιος121.
Η άσκηση, όμως, και η προσευχή είναι καρπός της μετανοίας του
ανθρώπου122. Δεν υπάρχει κανένας αναμάρτητος, εκτός του θεανθρώπου
Ιησού Χριστού, ο Οποίος δεν έχει ανάγκη από μετάνοια. Η τελευταία
ορίζεται με έννοιες όπως «ανάκλησις βαπτίσματος»123 ή «μεταβολή γνώμης,
μεταμέλεια»124. Ένα διαρκές βίωμα της αμαρτωλότητας, τη συναίσθηση της
ατέλειας και της αδυναμίας του, χωρίς, όμως, να τον συντρίβει και να τον
απελπίζει αλλά να τον οδηγεί στην σωτηρία.
119 Ματθ. 5, 23-24.

120 Ιω. 3,8.
121 Ο Μ. Αντώνιος, (250-356), γεννήθηκε στη πόλη Κομή στην Μέση Αίγυπτο, το
πρότυπο του αναχωρητή, του ερημίτη, του καθηγητή της ερήμου Η κατάσταση της
μακαριότητας του συνοδευόταν με θεοπτικές εμπειρίες, «ήσθετο εαυτόν
αρπαγέντα τη διανοία και το παράδοξον, εστώς έβλεπε εαυτόν ώσπερ έξωθεν
εαυτού γινόμενον», βλ. Παπαδόπουλος (1999), Όπ.π., σ.186.
122 Γ. Ιωσήφ (1993), Αθωνική Μαρτυρία, Άγιον Όρος: εκδ. Ψυχοφελή, σ. 20.
123 Ιωάννου Σιναΐτου Κλίμακος, Κλίμαξ, Λόγος Ε΄, PG 88,784B.
124 Π. Δορμπαράκη (1985), Επίτομον Λεξικόν της αρχαίας ελληνικής γλώσσης,
Αθήνα σ. 518. Ευα. Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ. 73.

Σελίδα 34
Πώς, όμως, εκδηλώνεται η μετάνοια; Με την εξομολόγηση125 που
είναι η έμπρακτη και η εξωτερική εκδήλωση της126.Ο Θεός δεν είναι τιμωρός,
αλλά «από αγάπη παρεμβαίνει μόνο για να μεταποιήσει την ελεύθερη
αυτοτιμωρία του ανθρώπου σε παιδαγωγία σωτηριώδη»127. Ο ίδιος ο Κύριος
με την στάση του, τόνιζε την ανάγκη της μετανοίας128, και της
συνδιαλλαγής. Οι «Αποστολικές Διαταγές», δίνουν πολλά στοιχεία για τα
θέματα της μετανοίας και της εξομολόγησης, διδάσκοντας τους πιστούς, το
πόσο αναγκαία είναι για την σωτηρίας τους. Σπουδαία μελέτη για την
διδασκαλία των Διαταγών στα θέματα αυτά είναι του Γ. Φίλια129, που
διακρίνει το υλικό αυτό σε τρείς θεματικές ενότητες:
α) Τα περί των ευχών για τους μετανοούντες κατά τη διάρκεια της Θείας
Ευχαριστίας.
β) Περί της ευθύνης του επισκόπου για την μετάνοια των αμαρτησάντων.
γ) Περί του τελετουργικού της μετανοίας -εξομολόγηση μετανοούντος –
άφεση των αμαρτιών –επάνοδος στις τάξεις των πιστών130.
Οι μετανοούντες άκουγαν τα αναγνώσματα και αποχωρούσαν από
τη θεία Λειτουργία με την απόφαση να αγωνιστούν κατά του παλαιού
ανθρώπου, του ανθρώπου της πτώσης. Οι «Αποστολικές Διαταγές» τούς
προτρέπουν να μην απελπιστούν, να αγωνιστούν τον καλό αγώνα, να
απέχουν από τη Θεία Κοινωνία μέχρι να παρουσιάσουν καρπούς, δηλαδή
τα αγαθά έργα της μετανοίας τους: «Εάν δε ύστερον μετανοή ως και τους
125Η λέξη «εξομολόγηση», σημαίνει ομολογία ενοχής και άφεση αμαρτιών. Στην
εξομολόγηση κριτής είναι ό ίδιος ο Θεός. Ο ιερέας, είναι μάρτυρας ο Θεός μέσω
αυτού είναι που δίνει την άφεση. Με το μυστήριο αυτό, συγχωρούνται οι μετά το
βάπτισμα αμαρτίες και ο άνθρωπος έρχεται ξανά σε κοινωνία με την εκκλησία. K.
Ware (1989), Η Ορθόδοξη Εκκλησία, Αθήνα: εκδ. «Ακρίτας», σ. 456.
126 Δ. Βακάρου (2000), Το μυστήριο της μετανοίας και εξομολογήσεως. Ιστορία και
πράξη, Θεσσαλονίκη, σ.58.

127 Χ. Γιανναράς (1983), Αλφαβητάρι της πίστης, Αθήνα: εκδ. «Δόμος», σ. 129.
128 Ιω. 1, 29.
129 Φίλιας (2001), Όπ.π., σ. 528.
130 Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ. 75.

Σελίδα 35
εθνικούς, οπόταν θέλωσι μετανοείν και επιστρέφειν εκ της πλάνης, εις
Εκκλησίαν προσδεχόμεθα, όπως του λόγου ακούουσιν, ου μην κοινωνούμεν
αυτοίς μέχρις ου τη σφραγίδα λαβόντες τελειωθώσιν, ούτω και τοις
τοιούτοις, μέχρις ου μετανοίας καρπό επιδείξωσιν, επιτρέπομεν
εισέρχεσθαι, όπως του λόγου ακούοντες μη τελείως άρδην απόλωνται, μη
κοινωνήτωσαν δε εν τη προσευχή, αλλά εξερχέσθωσαν μετά την
ανάγνωσιν...., όπως διά του εξιέναι επιβελτιωθώσιν την αναστροφήν του
βίου..., όπως και αυτοί δυνηθώσιν εισδεχθήναι, και οι θεώμενοι αυτούς
κατανυγώσιν και ασφαλέστεροι γένωνται, ευλαβούμενοι τοις ομοίοις
περιπεσείν»131.
Οι επίσκοποι είναι εκείνοι που έχουν την πνευματική ευθύνη για
την επιστροφή των μετανοούντων στην λογική μάντρα του Χριστού, στην
Εκκλησία Του132. Εκεί θα πρέπει να σωφρονίζονται, σύμφωνα με τις
«Αποστολικές Διαταγές», με αγάπη και επιείκεια. Ο ιερέας θα πρέπει να
είναι άμεπτος και να μην κρίνει με ιδεοληψία το ποίμνιο του133. Σε άλλο
σημείο προτρέπουν να αναζητήσει το απολωλός σαν φιλόστοργος
ποιμένας134. Έχουν την εξουσία από τον Κύριο γιατί «ο εάν δήσητε επί της
γης έσται δεδεμένον εν τω ουρανώ και ο εάν λύσητε επί της γης έσται
λελυμένον εν τω ουρανώ»135. Οφείλει να δεχτεί τον αμαρτωλό, να
καταδικάσει την αμαρτία, να του υπενθυμίσει ότι «χαρά γίνεται εν ουρανώ
επί ενί αμαρτωλώ μετανοούντι»136.
Στη συνέχεια υποδεικνύεται και ο τρόπος με τον οποίο θα γίνεται ο
έλεγχος από τον επίσκοπο, για την ειλικρινή μετάνοια του αμαρτήσαντος,
καθώς και η ποινή που θα επιβληθεί από αυτόν, προς παιδαγωγία τους:
131 Αποστολικαί Διαταγαί, II, 49, §1, SC 320, σ. 248 (=PG 1, 692C, 693A).
132 Α΄ Θεσ. 5,18.
133Αποστολικαί Διαταγαί, IΙ, 9, §1-2, SC 320, σ. 162(=PG 1, 608D).
134Αποστολικαί Διαταγαί, IΙ, 10, §1-3, SC 320, σ. 164 (=PG 1, 636B).
135 Ματθ.18, 18.
136 Λουκ. 15, 7.

Σελίδα 36
««Ιδών δε συ τον ημαρτηκότα,πικρανθείς κέλευσον αυτόν έξω βληθήναι∙και

εξαλθόντι πικραινέσθωσαν οι διάκονοι,και επιζητούντες κατεχέτωσαν αυτόν έξω
της εκκλησίας, και εισελθόντες υπερ αυτού σε ερωτάσωσαν∙και γαρ των
ημαρτηκότων ο Σωτήρ τον Πατέρα ηξίου, ως γέγραπται εν τω ευαγγελίω∙ «Πάτερ,
άφες αυτοίς, ου γαρ οίδασιν, τι ποιούσι».Τότε συ κελεύσειςεισελθείν αυτόν,
και ανακρίνας, ει μετανοεί..., στιβώσας αυτόν ημέρας νηστειών κατά το
αμάρτημα..., ειπών αυτώ όσα αρμόζει εις νουθεσίαν...., επιπλήσσοντα
δεδιδάσκειν και παραινείν, όπως μείνη παρ’ εαυτώ ταπεινοφρονών και
δεόμενος, και λέγειν αυτόν∙ «εάν ανομίας παρατηρήση, Κύριε, Κύριε, τις
υποστήσεται;...». Ούτω και υμάς δέον εστίν ποιείν, ....αφορίζειν χρόνον
ωρισμένον....,έπειτα μετανούντας προσλαμβάνεσθαι, ως πατέρες υιούς»137.
Στη συνέχεια ο επίσκοπος προτρέπεται να δέχεται τον μετανοούντα
στο ναό, να επιθέτει τα χέρια του σε αυτόν και με αυτόν τον τρόπο να του
παρέχει την άφεση των αμαρτιών του138. Με την χειροθεσία αποκαθιστούσε
τον μετανοούντα, στην πρώτη του κατάσταση139. Η δυνατότητα αφέσεως
των αμαρτιών ήταν απεριόριστη. Σημειώνεται ότι δεν υπάρχει αμαρτία που
δεν θα μπορούσε να συγχωρεθεί, ανεξάρτητα από το συχνότητα που αυτή
γίνεται. Δεν είναι η αμαρτία πάνω από την μετάνοια, αλλά ο Χριστός πάνω
από όλα. Αυτό υιοθέτησε από την αρχή και η επίσημη Εκκλησία140.
Όσον αφορά στον τρόπο της εξομολόγησης, στην αρχή γινόταν
δημόσια. Με την πάροδο όμως του χρόνου, άλλαξαν και οι συνθήκες. Οι
πιστοί αυξήθηκαν κατά τον 3ο αιώνα, ο ζήλος έπεσε, δημιουργώντας έτσι το
137 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 15 -17, §1-2, §3-5, SC 320, σ. 185, 186, (=PG 1, 625A-C,
628A).
138 Ευα. Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ. 80.
139Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 41, §3-5, SC 320, σ. 272 (=PG1, 696BC): «...και τούτον
χειροθετήσας... πάντων υπέρ αυτού προσευχομένων, αποκαταστήσεις αυτόν εις

την αρχαίαν νομήν, και έσται αυτώ αντί του λούσματος η χειροθεσία∙ και γαρ διά
της επιθέσεως των ημετέρων χειρών εδίδοτο το Πνεύμα το άγιον τοις
πιστεύουσιν».
140 Φίλιας (2001), Όπ.π., σ. 533.

Σελίδα 37
πρόβλημα των βαρέων αμαρτημάτων και για αυτό το λόγο η Εκκλησία
καθιέρωσε τον μυστικό τρόπο για την εξομολόγηση141.
Μέσα από τα κείμενα των «Αποστολικών Διαταγών», διακρίνεται η
λατρευτική πράξη των πρώτων χρόνων του Χριστιανισμού. Μέσα από τη
λατρεία δίνεται η δυνατότητα να φωτίσει ο άνθρωπος τον εσωτερικό του
κόσμο και μέσα από τα μυστήρια να ενωθεί με τη χάρη του Αγίου
Πνεύματος με τον Θεό, ζώντας εμπειρικά το δόγμα και την πίστη του μέσα
σε αδιάλειπτη προσευχή, «επτάκις της ημέρας ήνεσα σε επί τα κρίματα της
δικαιοσύνης σου142».
Αναντιλέκτως θα μπορούσε κάποιος να καταλήξει στο συμπεράσμα
ότι σύμφωνα με τις μαρτυρίες του κειμένου των Αποστολικών Διαταγών οι
Εκκλησιαστικές συνάξεις έχουν τακτικές ώρες προσευχής, οι οποίες είναι
κυρίως ο εσπερινός, το μεσονυκτικό και ο όρθρος. Οι προσευχές
περιλαμβάνουν ύμνους και ψαλμούς ,διάφορα αιτήματα του λαού προς το
Θεό και αναγνώσματα από τη Βίβλο. Άλλες ακολουθίες που αναφέρονται
και αφορούν την κοινή αλλά και την κατ’ ιδίαν προσευχή των πιστών είναι
αυτές των ωρών: η Τρίτη, η Έκτη και η Ενάτη. Σχετικά με την προσευχή που
πρέπει να γίνεται τρεις φορές την ημέρα, το κείμενο των Αποστολικών
Διαταγών φέρει επίδραση από τη διδασκαλία για προσευχή του Κλήμεντος
Αλεξανδρέα. Συγκεκριμένα Ο Κλήμης ο Αλεξανδρέας (150 - 215), διδάσκει
για την παράδοση της προσευχής που επικρατούσε στην εποχή του κατά
την τρίτη, την έκτη και την ενάτη ώρα. Τονίζει δε ότι ο πιστός οφείλει να
προσεύχεται πάντοτε: « ει δε τινές και ώρας τακτάς απομένουσιν ευχή, ως
τρίτη φέρε και έκτην και ενάτην αλλ’ουν γε ο γνωστικός παρ’όλον εύχεται
141Ν. Ματσούκας (1998), Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄. Έκθεσις της
Ορθόδοξης πίστης σε αντιπαράθεση με τη Δυτική Χριστιανοσύνη, Φιλοσοφική και
Θεολογική Βιβλιοθήκη, αριθμός 3, Θεσσαλονίκη: εκδ. Π. Πουρναρά, σ. 494.
142 Ψαλμ. 118, 164.

Σελίδα 38
τον βίον»143. Επιπλέον πρέπει ο πιστός να προσεύχεται, όχι μόνο πρωϊ και
νύκτα, αλλά πριν, μετά και κατά τη διάρκεια του γεύματος144.
Όλες οι ακολουθίες γίνονται ανεξάρτητα από το μυστήριο της
θείας Ευχαριστίας, και περιγράφονται, χωρίς όμως να υπάρχει λεπτομερής
τυπική διάταξη. Οι Αποστολικές Διαταγές μας δίδουν επίσης πάρα πολλά
στοιχεία για τα ιερά μυστήρια: του Βαπτίσματος, του Χρίσματος , της
Μετάνοιας, της Ιεροσύνης, του Γάμου και της θείας Ευχαριστίας. Τα
στοιχεία αυτά μας δίδουν τη δυνατότητα να σχηματίσουμε μία σαφή εικόνα
της πράξεως και της τελετουργίας των μυστηρίων της Εκκλησίας.
Γενικότερα, λοιπόν, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι οι
«Αποστολικές Διαταγές» είναι μία μοναδική και ανεκτίμητη πηγή
πληροφοριών της λειτουργικής παραδόσεως, έως τον τέταρτο αιώνα. Το
υλικό τους, ευρύτατο και πηγαίο, αναδεικνύει τον πλούτο της λατρευτικής
ζωής της Εκκλησίας μας και στοχεύει όχι μόνο στην ενημέρωση αλλά και
εντρύφηση, σπουδή και διερεύνηση από μέρους μας, των θησαυρών του
κειμένου.
Όσον αφορά στο βάπτισμα, οι Αποστολικές διαταγές σημειώνουν
κάποιες πληροφορίες για την προβαπτισματική τελετουργία, που
περιλάμβανε την ονοματογραφία, την εξέταση και κατήχηση του
υποψηφίου, χειροθεσία, εξορκισμούς και νηστεία145. Αναφέρουν για εκείνον
που πρόκειται να βαπτιστεί ότι πρέπει να ακούσει πριν, όσα έχουν σχέση με
την ευσέβεια και την πίστη. Εδώ γίνεται αναφορά στον Κατακλυσμό του
Νώε, στην τιμωρία των Σοδόμων και Γομόρρων, στην δόξα των αγίων της
κάθε γενιάς146. Παρακαλείται το Άγιο Πνεύμα να φωτίσει τους οφθαλμούς
143
Κλήμης Αλεξανδρέας, Στρωματεῖς, VII, 7, PG 9, 456C.
144
Κλήμης Αλεξανδρέας, Παιδαγωγός ΙΙ, 9-10, PG 8, 490 Β-497Α.
145 Φίλιας, Λειτουργική, Α΄, Όπ. π. σ. 312.
146 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 35-36, §2-4, SC336,246-248 (=PG 1, 1037D).

Σελίδα 39
της καρδιάς του και να γνωρίσει όλα όσα έχουν σχέση με τον Ιησού, τη ζωή
τα Πάθη, την Ανάσταση και την Ανάληψη Του147.
Η κατήχηση διαρκούσε τρία και διακρινόταν από την τέλεση του
βαπτίσματος, αλλά εάν κάποιος ενδιαφερόταν με ζήλο μπορούσε να γίνει
δεκτός και νωρίτερα148. Η μαρτυρία λοιπόν των Αποστολικών Διαταγών,
είναι ότι η κατήχηση προηγούταν του βαπτίσματος, «και όταν η προς αυτό
λοιπόν το βαπτισθήναι ο κατηχηθείς…»149. Στη συνέχεια αυτός που ήταν
έτοιμος να βαπτιστεί, έπρεπε να καθαρθεί από τις κηλίδες της αμαρτωλής
ζωής, με την απαραίτητη προετοιμασία και την ανάλογη ζωή150. Η
διδασκαλία αυτή σύμφωνα με τις Αποστολικές Διαταγές, μπορούσε να γίνει
και από λαϊκό, με την προϋπόθεση να ήταν σεμνός στον βίο και να είχε την
εμπειρία του λόγου151. Το πιο πιθανό ήταν ότι ο λαϊκός αυτός θα ήταν και ο
ανάδοχος152. Στη συνέχεια ακολουθούσε από τον Επίσκοπο, η εγγραφή του
147 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 35-36, §2-4, SC 336,246-248 (=PG 1, 1037D).Βλ.

Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ. 53.
148 «ει δε και σπουδαίος τις η και εύνοιαν έχη περί το πράγμα προσδεχέσθω, ότι ουχ
ο χρόνος αλλ΄ο τρόπος κρίνεται», Αποστολικαί Διαταγαί, PG 1, 1132Β, Βλ. και Γ.

Φίλια, Το βάπτισμα κατά τις Λειτουργικές πηγές της Αντιοχειανής Εκκλησίας,
Αθήνα 1996, σ. 67.
149 Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 40, §1, SC 336, σ. 96, (=PG 1, 1041A). Φίλιας (1996), Το
Βάπτισμα...., Όπ.π., σ. 67.

150«Και όταν η προς αυτό λοιπόν το βαπτισθήναι ο κατηχηθείς…δεί γαρ αυτόν
πρώτον μεν αποσχέσθαι των εναντίων και τότε εντός γενέσθαι των μυστηρίων,
προκαθάραντα εαυτού την καρδίαν πάσης κακονοίας σπύλου τε και ρυτίδος και
τότε των αγίων μεταλαχείν. Ως γάρ γεωργός άριστος εκκαθαίρει την άρουραν
πρότερον των υπερφυουσών εν αυτή ακανθών και τότε σπείρει τον πυρόν, ούτως
δεί κα υμάς, πρότερον πάσεις ασέβειαν εξελόντας απ΄αυτών, τότε την ευσέβειαν
αυτοίς εγκαταβάλλεσθαι και του Βαπτίσματος αξιώσαι», Αποστολικαί Διαταγαί,
VII, 40, §1, SC 336, σ. 96, (=PG 1, 1041A).
151 «Ο διδάσκων ει και λαϊκός η, έμπειρος δε του λόγου και τον τρόπον σεμνός,
διδασκέτω ‘’έσοντε γαρ πάντες διδακτοί Θεού’’» Ιω. 6,45. Φίλιας (1996), Το
Βάπτισμα.., Όπ.π., σ. 60, Βλ. Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ. 54.
152 Οι ανάδοχοι ήταν μέλη της χριστιανικής κοινότητας που είχαν σαν έργο τους να
εγγυηθούν την αληθινή διάθεση του κατηχουμένου, να εισέλθει στην Εκκλησία,

την ηθικότητα του και την συμπαράσταση τους στη τελετή του βαπτίσματος. Οι
ανάδοχοι στην πρώτη Εκκλησία, οδηγούσαν στον Επίσκοπο, αυτούς που πρόκειται
Σελίδα 40
υποψηφίου στους καταλόγους των κατηχουμένων και γινόταν μια σύντομη
κατήχηση της διδασκαλίας και του νέου μηνύματος του Ιησού Χριστού.
Υπήρχε μια διάκριση μεταξύ κατηχουμένων και φωτιζομένων. Οι
πρώτοι, παρακολουθούσαν την διδασκαλία της κατηχήσεως χωρίς να
γνωρίζουν πότε θα βαπτιστούν, ενώ οι δεύτεροι επρόκειτο να βαπτιστούν
σύντομα. Οι Αποστολικές Διαταγές, αναφέρουν ευχές για τους
κατηχουμένους: ««Υπέρ των κατηχουμένων πάντες ετενώς τον Θεόν
παραλέσωμεν…ίνα διδάξη αυτούς τα προστάγματα αυτού και σωτήριον
φόβον, διανοίξει τα ώτα των καρδιών αυτών προς το εν τω νόμω αυτού
καταγίγνεσθαι ημέρας και νυκτός, βεβαιώση δε αυτούς εν τη ευσεβεία,
ενώσει και εγκαταριθμήσηαυτούς τω αγίω αυτού ποιμνίω, καταδιώξας
αυτούς του λουτρού της παλιγγενεσίας, του ενδύματος της αφθαρσίας, της
όντως ζωής ρύσηται δε αυτούς από πάσης ασεβείας και μη δώ τόπον τω
αλλοτρίω κατ΄αυτών, καθαρίση δε αυτούς από πάντως μολυσμού σαρκός
και πνεύματος, ενοίκήση τε εν αυτοίς και εμπεριπατήση δια του Χριστού
αυτού, ευλογήση τας εισόδους αυτών και τας εξόδους και κατευθύνη αυτοίς
τα προκείμενα εις το συμφέρον»153, καθώς και αιτήσεις για τους
φωτιζομένους, που έχουν περάσει δηλαδή το στάδιο της κατηχήσεως. Τους
να βαπτιστούν. Π. Χρήστου (1992), Ελληνική Πατρολογία, τομ Ε΄, Θεσσαλονίκη:

εκδ. Κυρομάνος, σ 83.
153 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 6, SC 336, σ. 152-154 (=PG 1, 1077AB): «Υπερ των
κατηχουμένων πάντες ετενώς τον Θεόν παραλέσωμεν....ίνα διδάξη αυτούς τα

προστάγματα αυτού καί τα δικαιώματα, εγκαταφυτεύση εν αυτοίς τον αγνόν
αυτού και σωτήριον φόβον, διανοίξει τα ώτα των καρδιών αυτών προς το εν τω
νόμω αυτού καταγίγνεσθαι ημέρας και νυκτός, βεβαιώση δε αυτούς εν τη
ευσεβεία, ενώσει και εγκαταριθμήση αυτούς τω αγίω αυτού ποιμνίω, καταδιώξας
αυτούς του λουτρού της παλιγγενεσίας, του ενδύματος της αφθαρσίας, της όντως
ζωής∙ ρύσηται δέ αυτούς από πάσης ασεβείας και μή δώ τόπον τω αλλοτρίω
κατ΄αυτών, καθαρίση δε αυτούς από πάντως μολυσμού σαρκός και πνεύματος,
ενοικήση τε εν αυτοίς και εμπεριπατήση δια του Χριστού αυτού, ευλογήση τας
εισόδους αυτών και τας εξόδους και κατευθύνη αυτοίς τα προκείμενα εις το
συμφέρον».
Σελίδα 41
ευλογεί ο Επίσκοπος και δέεται προς τον Θεό να τους αξιώσει των
πνευματικών του μυστηρίων και της αληθινής υιοθεσίας154.
Απαραίτητη πνευματική εργασία για τους κατηχούμενους ήταν και
η νηστεία που ακολουθούσε. Οι Αποστολικές Διαταγές, προτρέπουν νηστεία
για την ολοκλήρωση της προετοιμασίας, σύμφωνα με το παράδειγμα του
Χριστού: «Προ δε του Βαπτίσματος νηστευσάτω ο βαπτιζόμενος και γαρ και
ο Κύριος βαπτισθείς υπό Ιωάννου πρώτον και εις την έρημο αυλισθείς
μετέπειτα ενήστευσεν τεσσαράκοντα ημέρας και τεσσαράκοντας νύχτας.
Εβαπτίσθη δε και ενήστευσεν ουκ αυτός απορρυπώσεως ή νηστείαςχρείαν
έχων ή καθάρσεως, ο τη φύσει καθαρός και άγιος, αλλ΄ ίνα και Ιωάννη
αλήθειαν προσμαρτυρήση και ημίν υπογραμμόν παράσχηται», 155. Όπως και
ο Κύριος «ο είς τον αυτού θάνατον μυούμενος, πρότερον οφείλει νηστεύσαι
και τότε βαπτισθήναι»156. Αναφέρεται επίσης ότι ο βαπτιζόμενος, νήστευε
μία ή δύο ημέρες στην λεγομένη προβαπτισματική νηστεία157.
Έτσι οι κατηχούμενοι, εισάγονταν στη ζωή της Εκκλησίας σταδιακά,
με προετοιμασία με ειδικές ευχές και τελετές. Από αυτή την προετοιμασία,
της Εκκλησίας και των κατηχουμένων, προήρθε η λειτουργική περίοδος
πριν το Πάσχα δηλαδή η Μεγάλη Τεσσαρακοστή158.
Επιπλέον οι Αποστολικές Διαταγές διδάσκουν σχετικά με την
ιερουργία του βαπτίσματος159. Τα κριτήρια του κύρους της τελετουργίας του
βαπτίσματος ήταν αφ΄ενός μεν η τήρηση της τριπλής καταδύσως «εις το
όνομα του Πατρός και του Υιού και του αγίου Πνεύματος» αφετέρου δε, η
τέλεσή του μέσα στην Εκκλησία, ώστε να υπάρχει στους επισκόπους και
154 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 8, SC 336, σ. 160 (=PG 1, 1084ΑΒ).

155 Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 22, SC 336, σ. 48 (=PG 1, 1013A).
156 Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 22, SC 336, σ. 48 (=PG 1, 1013A).
157 Π. Σκαλτσής (1999),«Η προβαπτισματική νηστεία», Λειτουργικές Μελέτες I, εκδ.
Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρά, σ. 87-88.

158 Α. Σμέμαν (1984), Μεγάλη Σαρακοστή (πορεία προς το Πάσχα), Αθήνα: εκδ.
Ακρίτας, σ. 16-17.
159
Φίλια, Λειτουργική, τόμ. Α΄,σ. 327.
Σελίδα 42
στους ιερείς η αποστολική διαδοχή και όχι από αιρετικούς ή σχισματικούς160.
Μετά την κατήχηση ακολουθεί η ιερουργία του βαπτίσματος161: α) το
βάπτισμα τελείται μετά την πασχαλινή αγρυπνία, β) η τέλεση γίνεται μέσα
στο ναό, γ) περιλαμβάνει αναγνώσματα από τα πέντε πρώτα βιβλία της
Παλαιάς Διαθήκης και από τους Ψαλμούς162.
Στις Αποστολικές Διαταγές, μαρτυρείται η απόταξη του διαβόλου
και η σύνταξη με το Χριστό163. Μετά την απόταξη, σειρά είχε η σύνταξη: «
Μετά την αποταγήν συντασσόμενος λεγέτω ότι . Και συντάσσομαι με τω
Χριστώ»164. Ακολουθεί η επίσημη σύνταξη με το Χριστό, ομολογώντας την
πίστη του με την απαγγελία του Συμβόλου της Πίστεως. Στο 7ο βιβλίο των
Αποστολικών Διαταγών, το Σύμβολο, έχει ως εξής: «Συντάσσομαι τω Χριστώ
και πιστεύω και βαπτίζομαι εις ένα αγέννητον μόνον αληθινόν Θεόν
Παντοκράτορα, τον Πατέρα του Χριστού, κτίστην και δημιουργόν των
απάντων, εξ ου τα πάντα. Και εις ένα Κύριον Ιησούν τον Χριστόν…»165.
160 Βλ. Φειδάς (1994), Εκκλησιαστική Ἱστορία, Α΄, Αθήνα, σ. 913.

161«Επιφωσκούσης μιάς σαββάτων, ήτις εστί Κυριακή, από εσπέρας έως
αλεκτοροφωνίας αγρυπνούντες και επί το αυτό εν τη Εκκλησία συναθροιζόμενοι
γρηγορείτε, προσευχόμενοι και δεόμενοιτου Θεούεν τη διανυκτερεύσει υμών,
αναγινώσκοντες τον Νόμον, τους Προφήτας, τους ψαλμούς μέχρι αλεκτρυώνων
κραυγής.» Αποστολικαί Διαταγαί, V, 19, §1-2, SC 329, σ. 270 (=PG 1, 892A). Φίλιας,
Λειτουργική, τόμ. Α΄, Όπ.π., σ 333. Ταγαρά (2010), Όπ.π., σ. 57.
162 Αποστολικαί Διαταγαί, V,19, §1-2, SC 329, σ. 270 (=PG 1, 892A).
163 «Απαγγελλέτω ουν ο βαπτιζόμενος εν τω αποτάσσεσθαι. Αποτάσσοαι τω
σατανά και τοις έργοις αυτού και της λατρείας αυτού και τοις αγγέλοις αυτού και
ταις εφευρέσιν αυτού και ταις εφευρέσιν αυτού και πάσι τοις υπ΄αυτόν»,
Αποστολικαί Διαταγαί, PG 1,1041Β. Στις Μυσταγωγικές Κατηχήσεις του ο Κύριλλος
Ιεροσολύμων, δίνει λεπτομερέστατη περιγραφή της όλης προετοιμασίας
κατηχήσεως και τελετουργίας του βαπτίσματος, η οποία επιβεβαιώνει την
περιγραφή των Αποστολικών Διαταγών (8, 32). Φειδάς (1994), Εκκλησιαστική
Ἱστορία, Όπ.π., σ. 912.
164 Αποστολικαί Διαταγαί, Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 41, §1, SC 336, σ. 96, 98 (=PG 1,
1041C).
165 Αποστολικαί Διαταγαί, Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 41, §1, SC 336, σ. 96, 98 (=PG 1,
1041C). Ο καθηγητής Γ. Φίλιας σχολιάζει ότι το Σύμβολο δεν έχει ομολογιακό

χαρακτήρα, αλλά σχολιάζει στο βάπτισμα: ο βαπτισμένος δεν πιστεύει μόνο
«είς…», αλλά και βαπτίζεται «εις..». Δηλαδή το Σύμβολο της Πίστεως «
Σελίδα 43
Ακολουθεί καθαγιαστική ευχή για τον αγιασμό του ύδατος από τον ιερέα: «
ευλογεί και δοξάζει …τον Πατέρα …ότι απέστειλεν ενανθρωπήσαι τον Υιόν
…ου τύπον έδωκε το βάπτισματης παλιγγενεσίας. Κάτιδε εξ ουρανού και
αγίασον το ύδωρ τούτο, δος δε χάριν και δύναμιν, ώστε τον
βαπτιζόμενον…συσταρωθήναι και συναποθανείν και συντραφήναι εις
υιοθεσίας …, τω νεκρωθήναι μεν τη αμαρτία, ζήσαι δε τη δικαιοσύνη»166.
Μετά τον καθαγιασμό του ύδατος167 ακολουθεί η ευλογία του
επορκιστού ελαίου168. Το τρίτο βιβλίο των Αποστολικών Διαταγών, αναφέρει
την χρίση στο μέτωπο των πιστών με «άγιον έλαιον», καθώς και την
επάλειψη σε όλο το σώμα169. Η χρίση με τον άγιο έλαιο δίδεται «αντί
προαναγγέλει» την ομολογία κατά την τριπλή κατάδυση και ανάδυση. Γ. Φίλια, Το
βάπτισμα…,Ό.π. 105. Βλ. και Βλ. και Ευα. Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ. 58.
166 Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 43, §2, SC 336, 102-104 (=PG 1, 1045Α). Ο Σεραπίων
Θμούεως (362 μ.Χ.) γράφει στο ευχολόγιό του‫« ׃‬Βασιλεύ Κύριε των
απάντων....έφιδε νυν εκ του ουρανού και επίβλεψον επί τα ύδατα ταύτα και
πλήρωσον αυτά Πνεύματος αγίου». Συναφώς βλ. Π. Ε. Ροδόπουλου (1987), The
sacramentary of Serapion,Θεσσαλονίκη, σ. 128.
167 Ο πρό του βαπτίσματος καθαγιασμός του ύδατος, είναι παλαιότατη
ιεροτελεστική πράξη στην Εκκλησία. Ο Τερτυλλιανός σαφώς για αυτή (de baptismo
5,9). Ο Κυπριανός λαμβάνει τη τελετή αυτή τόσο αναγκαία, ώστε να θεωρηθεί ότι
το χωρίς αυτή το βάπτισμα των εθνικών δε είναι έγκυρο. (Επιστ. 70,1). Για την
ιεροτελεστία, επιδιώκεται πρώτα μέν ο αγιασμός του ύδατος με τη θεία Χάρη και
δεύτερον η καταστροφή και η εκμηδένιση των υποκρυπτόμενων στο ύδωρ
δαιμονικών δυνάμεων, όπως φαίνεται από τη σχετική ευχή του ιερέα:
«Συντριβήτωσαν υπό την σημείωσην του τιμίου Σταυρού σου πάσαι αι ενάντιαι
δυνάμεις». Ο Μέγας Βασίλειος λέει: «Ευλογούμεν δε το τε ύδωρ του
βαπτίσματοςκαι το έλαιον της χρίσεως και προσέτι αυτόν τον βαπτιζομένον». Βλ.
Δημ. Ν. Μωραΐτης (1963), « Βάπτισμα», ΘΗΕ, τόμ 3, ( Αθήνα: εκδ. Αθ. Μαρτίνου),
στήλη 586.
168 «προς ίασιν, άφεσιν αμαρτιών, κατάλυσιν παντός διαβολικού και εναντίον
πάσης ενεργείας του αντικειμένου», Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 44, §2, SC 336, 105
(=PG 1, 1045ΑΒ).
169 «οι βαπτιζόμενοι, ως από του Χριστού Χριστιανοί, βασίλειον ιεράτευμα και
έθνος άγιον, Εκκλησία Θεού, στύλος και εδραίωμα του νυμφώνος, οί ποτε ού λαός,
νυν δε ηγαπημένοι και εκλεκτοί» . Αποστολικαί Διαταγαί, PG 1,797Β. Βλ Αγγελίδης
(2013), Όπ.π., σ. 35.
Σελίδα 44
Πνεύματος Αγίου»170, είναι δηλαδή το σημείο της ελεύσεως του Αγίου
Πνεύματος σε αυτόν που βαπτίζεται. Στην προβαπτισματική χρίση γίνεται
αναφορά σε «σφράγιση με έλαιο αγαλλιάσεως», το οποίο διακρίνεται από
το «μύρο της συνέσεως», μεταβαπτισματική χρίση171. Το έλαιο αυτό δεν
αντικαθιστά το βάπτισμα, αλλά προετοιμάζει το φωτιζόμενο για την είσοδό
του στο μυστήριο. Η βάπτιση είναι το πιο κεντρικό σημείο της ακολουθίας.
Στο βάπτισμα γίνεται η επίκληση του Τριαδικού Θεού, στο όνομα του
Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, σύμφωνα με τα λόγια του
Χριστού «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη, βαπτίζοντες αυτούς εις
το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος172».
Στη συνέχεια τα κείμενο των Αποστολικών Διαταγών αναφέρει, ότι
τελεί τη βάπτιση ο Επίσκοπος ή ο Πρεσβύτερος και επικαλείται τον
Τριαδικό Θεό. Ακολουθεί τριπλή κατάδυση και ανάδυση και φορά λέγεται
ένα από τα τρία πρόσωπα της αγίας Τριάδος. Το σώμα στην κατάδυση,
βυθίζεται ολόκληρο στο νερό και συμβολίζει το θάνατο του βαπτιζομένου
μαζί με το Χριστό και η ανάδυση με την Ανάσταση του173. Μετέχει
μυστηριακώς στο θάνατο και στην Ανάσταση του Χριστού, σημαίνει ότι έχει
τις οντολογικές προϋποθέσεις της ελευθερίας, που χαρίζει με το λυτρωτικό
του έργο ο Χριστός στην Εκκλησία ,σύμφωνα με τον ιερό Χρυσόστομο174.
170 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙΙ, 16, § 1-2, SC 329, σ. 156, (=PG 1, 797Β): «Και πρώτον μεν
εν τω φωτίζεσθαι γυναίκας ο διάκονος χρίσει μεν μόνον το μέτωπον αυτών τω
αγίω ελαίω, και μετ’ αυτόν ή διάκονος αλείψει αυτάς».
171 Φίλιας, Λειτουργική, τόμ Α , Όπ.π.΄σ. 366.
172 Ματθ. 28,19.
173 «…έπειτα από την (προβαπτισματική χρίση) ή συ ο επίσκοπος ή ο υπό σε
πρεσβύτερος την ιεράν επ αυτοίς ειπών και επονομάσας επίκλησιν Πατρός και
Υιού και Αγίου Πνεύματος βαπτίσεις αυτούς εν τω ύδατι …Έστι τοίνυν το μεν
βάπτισμα εις θάνατον του Υιού διδόμενον, το δε ύδωρ αντί ταφής …η κατάδυσις το
συναποθανείν, η ανάδυσις το συναναστήναι», Αποστολικαί Διαταγαί, V, 19, §2, SC
329, 270-272, (= PG 1, 893Α).
174 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Εις Α΄ προς Κορ., Ομιλία 42, 2, PG
61, 345: «Ο Χριστός αυτός επλήρωσεν άπαντα, και αμαρτίας εκτός ήν. Σύ δε μοι
σκόποι, πως και ενεύθεν την ανάστασην πιστούται. Ει γάρ τούτο θανάτου αίτιον
Σελίδα 45
Αμέσως μετά την τριπλή κατάδυση και ανάδυση175 το κείμενο
μαρτυρεί η ανάγνωση Ευαγγελίου176. Ακολουθούσε η επίθεση των χειρών
για να χορηγηθούν οι δωρεές του Αγίου Πνεύματος177. Μόνο δια του Χριστού
κάθε άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει την πνευματική υιοθεσία και να γίνει
υιός Θεού κατά χάρη: «Ού γάρ αν ηδυνήθημεν καλέσαι Πατέρα, ει μη
πρότερον υιοί κατέστημεν. Εί τοίνυν αντί δούλων ελευθέρους, αντί νηπίων
τελείους, αντί αλλοτρίων κληρονόμους εποίησε και υιούς η χάρις»178. Μετά
την βάπτιση ελάμβαναν μέσω των προσευχών του ιερέα τη χάρη του Αγίου
Πνεύματος και έτσι μπορούσαν να συμμετέχουν στην θεία Ευχαριστία179.
το αμαρτάνειν,ο δε Χριστός ελθών έλυσε την αμαρτίαν και ημάς αυτής δια του
βαπτίσματος, απήλλαξε, και μετά της αμαρτίας και τον νόμων έπαυσεν, ού
παραβαινομένου αύτή συνίσταται, τι λοιπόν αμφιβάλεις περί της αναστάσεως;
Πόθεν γάρ λοιπόν ο θάνατος κρατήσει; Από του νόμου; Αλλ΄ ελύθη ούτος. Αλλ΄
από της αμαρτίας; Αλλ ανηρέθη αύτη».
175 Στην Καινή Διαθήκη δεν υπάρχει ρητή μαρτυρία για την τριπλή κατάδυση και
ανάδυση. Αυτό όμως μπορεί εύκολα να συναχθή διότι: α) το χριστιανικό βάπτισμα

γινόταν στο όνομα της αγίας Τριάδος (Ματθ. 28:19), β) ο συσχετισμός της
χριστιανικής έννοιας του βαπτίσματος, προς την τριήμερη ταφή του Κυρίου και
μετά την Ανάστασή του, γ) από τις αρχαιότατες παραδόσεις, η Διδαχή αναφέρει
ρητά «έκχεον εις την κεφαλής τρίς ύδωρ είς όνομα Πατρός και Υιού και αγίου
Πνεύματος» (ζ, ΄3), Ο Τερτυλλιανός αναφέρει επίσης περί τριπλής καταδύσεως και
αναδύσεως στο νερό, (adversus Praxeum 26), ο πάπας Λέων ο Α΄ συσχετίζει αυτή τη
πράξη, με την τριήμερη ταφή του Κυρίου, (Ερ. 16,3). Ο Μέγας Βασίλειος
αποφαίνεται ρητά «έν τρισί καταδύσεσι και ισαρίθμοις επικλήσεσι το μέγα
μυστήριον του βαπτίσματος τελειούται», (Περί Αγίου Πνεύματος 15). Αυτά
συνομολογούν και οι υπόλοιποι Πατέρες και οι Σύνοδοι της Εκκλησίας. Βλ.
Μωραΐτης (1963), Όπ.π,. στήλη 584.
176 Αποστολικαί Διαταγαί, V, 19, §2, SC 329, 270-272, (= PG 1, 893Α).
177 Ο βαπτιζόμενος λαμβάνει πραγματικά και χαρισματικά όλα τα επουράνια
δώρα. Λέει ο ιερός Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος): «Γέγονας αθάνατος,

γέγονας ελεύθερος, γέγονας υιός, γέγονας δίκαιος, γέγονας συγκληρονόμος,
συμβασιλεύεις, συνδοξάση πάντα σοι κεχάρισται» Ιωάννηw Χρυσοστόμου, Εις Α΄
προς Εφεσίους, Ομιλία 1,1, PG 62, 11.
178 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Εις προς Γαλάτας 4,1, PG 61, 657.
179 Ι. Κογκούλης (1980), Η ευχαριστιακή αγωγή εις την παιδικήν ηλικίαν των 6-13
ετών. Ορθόδοξος θεώρησις και συμβολή είς την μυστηριακήν, αγωγήν, Θεσσαλονίκη
Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ. 60. Η Ακολουθία του Βαπτίσματος έλαβε την τελική της
μορφή στους τρείς πρώτους αιώνες. Από τις αρχαιότερες μαρτυρίες, φαίνεται ότι η
ακολουθία του βαπτίσματος, ήταν συνδεμένη με τη θεία Λειτουργία. Το Βάπτισμα
Σελίδα 46
Στο 7ο βιβλίο των Αποστολικών Διαταγών, η βαπτισματική
τελετουργία τελειώνει με την προσευχή του βαπτιζομένου κοιτάζοντας
προς την Ανατολή180.
Ολόκληρη η εβδομάδα που ακολουθούσε μετά το Βάπτισμα των
πιστών την νύχτα του Πάσχα, οι βαπτισμένοι φορούσαν λευκά ενδύματα,
τα οποία απέθεταν τη Κυριακή. Την ημέρα εκείνη ακολουθούσε μια πράξη
η λεγόμενη «απόλουση», με την οποία το Βάπτισμα τους ολοκληρωνόταν.
Επειδή η βδομάδα μετά το Πάσχα, ήταν οι πρώτη της καινούργιας τους
ζωής ως Χριστιανών, ονομάστηκε «διακαινήσιμος»181.
Κατά συνέπεια, όπως αναφέραμε παραπάνω στις Αποστολικές
Διαταγές υπάρχουν διάφορες διδασκαλίες από τις γενικότερες που
αφορούν τις νηστείες, την προσευχή, τους μετανοούντες κ.λπ. αλλά και σε
ειδικότερα θέματα, όπως το βάπτισμα. Θέματα που αφορούν τόσο τον
κλήρο όσο και τον λαό και έχουν να κάνουν τόσο με την καθημερινή βιοτή
των χριστιανών όσο και με τη λειτουργική ζωή.
τελούνταν στην θέση των Αντιφώνων στη θεία Λειτουργία. Ο σύνδεσμός τους
κατά τους πρώτους αιώνες, αποδεικνύει ότι το Βάπτισμα δεν ήταν υπόθεση
ιδιωτική, αλλά ολόκληρης της εκκλησίας. Βλ. Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 58.
180 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙΙ, 17, §1, SC329,158 (=PG 1, 800Α). Γ. Μαντζαρίδης (1979),
Ορθόδοξη θεολογία και κοινωνική ζωή,Θεσσαλονίκη, σ. 89.

181 Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 51.

Σελίδα 47
Μέρος Πρώτο: Η Θεία Λειτουργία
1.1 Συνοπτική ιστορική αναφορά για τη θεία Λειτουργία στο
έργο των Αποστολικών Διαταγών και τη χρήση της μέσα στην
Εκκλησία.
Η θεία Λειτουργία182 των «Αποστολικών Διαταγών», που
ονομάζεται και «Κλημέντιος»183, είναι η αρχαιότερη λειτουργική αναφορά
και καταγράφει τη λειτουργική πράξη της Αντιόχειας, περιέχοντας υλικό
σχετικά με τη Λατρεία και τους ιερούς κανόνες184. Αποτελεί πλούσια εικόνα
της περιοχής με τεράστια σημασία, γιατί το κείμενο έμεινε αναλλοίωτο,
χωρίς την εξέλιξη που γνώρισαν τα λειτουργικά κείμενα185. Μεταξύ των
ερευνητών υπάρχουν διαφορετικές γνώμες για το αν χρησιμοποιούσε η
182 Στη θεία Λειτουργία, ο ίδιος ο Χριστός είναι παρών, και μπορούμε όχι μόνο να
ακούσουμε τη διδασκαλία του με τα αναγνώσματα κα τις ευχές, αλλά και να τον
γευτούμε, σύμφωνα με την δική του προτροπή, «Ιδού εγώ μεθ΄ημών ειμί πάσας τας
ημέρας έως της συντελείας του αιώνος», Ματθ. 28,20.
183 Σ. Παπαδόπουλος (1992), Πατρολογία, Α΄, Αθήνα, σ. 438.
184Γ. Φίλιας (2016), Λειτουργική. Η θεία Ευχαριστία (μέχρι και τον 15ο αιώνα), Β΄,
Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, σ. 227.

185 Ο ψευδό Πρόκλος καταγράφει την εξέλιξη των λειτουργικών κειμένων κατά τον
5ο και 6ο αιώνα: «Πολλοί μεν τινές και άλλοι των τους ιερούς αποστόλους
διαδεξαμένων θείοι ποιμένες και διδάσκαλοι της εκκλησίας την της μυστικής
λειτουργίας έκθεσιν εγγράφως καταλιπόντες τη Εκκλησία παραδεδώκασιν. Εξ ών
δή πρώτοι ούτοι και διαπρύσιοι τυγχάνουσιν ο μακάριος Κλήμης, ό του κορυφαίου
των αποστόλων μαθητής και διάδοχος, αυτώ των ιερών κανόνων
υπαγορευσάντων, και ο θείος Ιάκωβος, ο της Ιεροσολυμιτών εκκλησίας τον κλήρον
λαχών επί ταύτης πρώτος επίσκοπος υπό του πρώτου μεγάλου αρχιερέως αριστού
του Θεού ημών κατασταθείς...» Πρόκλος Κωνσταντινουπόλεως, Λόγος περί
παραδόσεως της θείας Λειτουργίας, PG 65, 859-862. Πρβλ. Βλ. Φειδάς (1994),
Εκκλησιαστική Ιστορία Α΄, Αθήνα: έκδ. Διήγηση, σ. 900-901. Κατά τον αείμνηστο Π.
Χρήστου (1992), Ελληνική Πατρολογία, τ. Γ΄, Θεσσαλονίκη, σ. 79: «οι λόγοι αυτοί δεν
είναι του Πρόκλου, ούτε μπορούν να διεκδικήσει την αρχαιότητα τους. Έχουν
πλασθεί κατά τον ιστ΄ αιώνα, με αφορμή τις αντεγκλήσεις μεταξύ Προτεσταντών
και Ρωμαιοκαθολικών με αφορμή την προέλευση της λειτουργίας.
Σελίδα 48
εκκλησία την λειτουργία, χωρίς βέβαια να μειώνει η έρευνα την ιστορική
και λειτουργική αξία του κειμένου186. Ο καθηγητής Δ. Πάλλης έχοντας υπ’
όψιν τα αρχαιολογικά δεδομένα, συγκρίνοντάς τα με το κείμενο της
λειτουργίας, έχει τη γνώμη ότι η Εκκλησία του Ιλλυρικού με πρωτεύουσα τη
Θεσσαλονίκη, είχε πριν την εικονομαχία τη Λειτουργία των Αποστολικών
Διαταγών187. Ο Σ. Παπαδόπουλος έχει τη γνώμη ότι η παρούσα λειτουργία
δεν φαίνεται να αυτή ακριβώς που τελούσε η Εκκλησία της Αντιόχειας,
αλλά μια συναγωγή ευχών, επικλήσεων και εκφωνήσεων που
χρησιμοποιούσαν γενικά οι Εκκλησίες του παλαιστινιακού και
αντιοχειανού χώρου188. Σύμφωνα με τον Ι. Νάσση189, για το ίδιο θέμα
αναφέρεται ότι ο 2ος κανόνας της Πενθέκτης καταδικάζει την Κλημέντιο
Λειτουργία190. Το θέμα της Πενθέκτης Συνόδου, δεν είναι η ιερουργία καθ΄
αυτή του κειμένου, αλλά ολόκληρο το ψευδεπίγραφο αυτό έργο.
Ποια είναι λοιπόν η παράδοση της Εκκλησίας για αυτό το έργο; Το
ίδιο το κείμενο, διατηρείται ανά τους αιώνες αναλλοίωτο στην αρχική του
μορφή, δεν έχει υποστεί την αλλοίωση και την εξέλιξη που επιφέρουν, οι
επεξεργασίες ενός λειτουργικού κειμένου. Όταν δεν υποβάλλεται δηλαδή,
στην ίδια διαδικασία με τις υπόλοιπες ευχαριστιακές ευχές, τότε είναι
186 Γρηγόριος Ιερομόναχος (1985), Η Θεία Λειτουργία. Σχόλια, Αθήνα: Δόμος, σ. 20.
187 D. I. Pallas (1980), Monuments et Textes. Remarques sur la liturgie dans
quelquesbasiliques paleochretiennes de I’ Illyricum oriental, Αθήνα, σ. 112-114.
Συναφώς βλ. Ταγαρά, Όπ.π., σ. 89.
188 Παπαδόπουλος (1999), Όπ.π., σ. 438.
189 Ι. Χρ. Νάσση (2006), Η Τέλεση της θείας Ευχαριστίας, Κανονική διδασκαλία και
πράξη, δ.δ., Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σ. 107.

190 ACO II. 4 Concilium Constantinopolitanum a. 691-2 in Trullo Habitum: «... Ἐπειδὴ
δ' ἐν τοῖς τούτοις κανόσιν ἐντέταλται δέχεσθαι ἡμᾶς τάς τῶν αὐτῶν ἁγίων
Ἀποστόλων διὰ Κλήμεντος Διατάξεις, αἷστισι πάλαι ὑπὸ τῶν ἑτεροδόξων ἐπὶ λύμῃ
τῆς Ἐκκλησίας νόθα τινὰ καὶ ξένα τῆς εὐσεβείας παρενετέθησαν, τὸ εὐπρεπὲς
κάλλος τῶν θείων δογμάτων ἡμῖν ἀμαυρώσαντα, τὴν τῶν τοιούτων Διατάξεων
προσφόρως ἀποβολὴν πεποιήμεθα πρὸς τήν τοῦ χριστιανικω τά του ποιμνίου
οἰκοδομὴν καὶ ἀσφάλειαν, οὐδαμῶς ἐγκρίνοντες τὰ τῆς αἱρετικῆς ψευδολογίας
κυήματα, καὶ τῇ γνησίᾳ τῶν Ἀποστόλων καὶ ὁλοκλήρῳ διδαχῇ παρενείροντες».
Σελίδα 49
αμφίβολη η γνησιότητα της λειτουργικής της υποστάσεως. Με βάση λοιπόν
την διατήρηση της εσωτερικής της μορφής, υποστηρίζει ότι δεν
χρησιμοποιούταν στην πράξη της Εκκλησίας191.
Ο Φώτιος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, (810-891), γράφει με
επιφυλακτικότητα περί των «Αποστολικών Διαταγών»192. Ο Νικήτας
Στηθάτος τον 11ο αιώνα, μεταχειρίζεται στην επιχειρηματολογία του στο
Κατά Λατίνων έργο του, τις «Αποστολικές Διαταγές»193. Επίσης ο Θεόδωρος
Βαλσαμών, Πατριάρχης Αντιοχείας, (1140- 1199), πιθανόν να αναφέρεται
στις «Αποστολικές Διαταγές», στην δεύτερη απόκριση του προς τον
Αλεξανδρείας Μάρκο194. Την ίδια εποχή, σε σχετική ερωταπόκριση προς τον
πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικόλαο Γ΄ το Γραμματικό (1084-1111),
υπάρχει αρνητική αναφορά. 195 Η πρώτη αναφορά σε αυτή τη λειτουργία
είναι του Νικολάου Μεθώνης196 (1155) και η επόμενη του αγίου Μάρκου του
Ευγενικού197 (1393-1445). Μετά όμως από έρευνα και την αντιπαραβολή των
δύο κειμένων, φαίνεται ότι ο Μάρκος ο Ευγενικός βασίζεται στον Νικόλαο
και επηρεάζεται από αυτόν198. Φαίνεται λοιπόν ότι δεν υπάρχει ονομαστική
191 Νάσσης (2006), Όπ.π., σ.107.

192 Φώτιος Κωνσταντινοπόλεως, Mυριόβιβλος, ριβ΄, ριγ΄,· PG 103, 385D-380A.
193 Νικήτας Στηθάτος, Κατά Λατίνων, PG 120, 1017CD., βλ. Νάσσης (2006), Όπ.π.,
σ.108.
194 Θ. Ξ. Γιάγκου, «Κανονική Παράδοση και Λατρεία», σ. 4,
http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/liturgical/ib_1_11.pdf
195 I. Oudot, Patriarchatus Constantinopolitani Acta Selecta I, Sacra Congregatione per la
ChiesaOrientale. Fonti, Serie II, Fasc. III, Βατικανό 1941, σ. 24: «Ἐρώτησις κ΄: Καὶ εἰ δεῖ
τὰ διὰ Κλήμεντος ἀποστολικὰ βιβλία ὁκτὼ ἀναγινώσκεσθαι καὶ φυλάττεσθαι…;
Ἀποκρισις: Οὐχί, διὰτὸ ἐν διαφόροις χρόνοις νοθευθῆναι …».
196Νικόλαος Μεθώνης, Προς τους διστάζοντας, και λέγοντας ότι ο ιερουργουμένος
άρτοςκαι οίνος ούκ έστι σώμα και αίμα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, PG 135, 513D.
197 Μάρκος Ευγενικός, Ότι ου μόνον από της φωνής των δεσποτικών ρημάτων
αγιάζονται τα θεία δώρα, αλλ’ εκ της μετά ταύτα ευχής και ευλογίας του ιερέως
δυνάμει του αγίου Πνεύματος, PG 160, 1080Β-1081Β: «Εν μεν γαρ τη συγγραφείση
διά Κλήμεντος λειτουργία των ιερών αποστόλων....Ταύτα μεν οι θείοι απόστολοι
διά της συγγραφής του μακαρίου Κλήμεντος τη Εκκλησία παραδεδώκασιν».
198 Νάσσης (2006), Όπ.π., σ.108.

Σελίδα 50
αναφορά για την λειτουργία αυτή μέχρι τον 12ο αιώνα και η αναφορά σε
αυτή του αγίου Μάρκου, δεν είναι και τόσο ασφαλής ιστορικά.
Η μελέτη της λειτουργίας εντείνεται μετά την έκδοσή της το 1583,
αλλά το ενδιαφέρον για την λειτουργία αυτή έφτασε στο αποκορύφωμα
της, όταν ο λειτουργιολόγος F. Probst199 προσπάθησε να αποδείξει, κατά
προσέγγιση, ότι ήταν η αντιπροσωπευτική λειτουργία της Εκκλησίας στη
προκωνσταντίνεια περίοδο. Όλα αυτά τα στοιχεία οδηγούν στο
συμπέρασμα ότι η Κλημέντιος Λειτουργία είναι ένα λογοτεχνικό
κατασκεύασμα, που στηριζόμενο βέβαια στη λειτουργική πράξη της
εποχής, αλλά δεν χρησιμοποιήθηκε από οποιαδήποτε Εκκλησία200.
Ο Ι. Φουντούλης γράφει ότι το μειονέκτημα της Κλημέντιου
Λειτουργίας σε σχέση με τις άλλες αναφορές είναι ότι δεν παραδίνεται
κείμενο που να χρησιμοποιήθηκε στην λειτουργική πράξη της Εκκλησίας,
αλλά στην ιδιωτική και ιδεατή της μορφή201. Δεν φαίνεται, λοιπόν, να
μυσταγωγείται η λειτουργία αυτή στην πράξη. Άσχετα, όμως, από την
προέλευση της λειτουργίας των «Αποστολικών Διαταγών», είναι
χαρακτηριστικό ότι οι Πατέρες είχαν τη γνώμη περί της ορθοδοξίας του
κειμένου, που επιβεβαιώνεται μετά από την προσεκτική εξέταση του
κειμένου.
Στις «Αποστολικές Διαταγές», υπάρχει και η αναφορά για το πότε
τελείται η θεία λειτουργία: «εν τη ημέρα του Σαββάτου και εν τη του Κυρίου
αναστασίμω τη Κυριακή σπουδαιοτέρως απαντάτε αίνον αναπέμποντες τω
199 Liturgie der drei ersten christlichen Jahrhunderte, Τυβίγγη 1870 (ἀνατύπωση,
Darmstadt 1968), βλ. Νάσσης (2006), Όπ.π, σ.109.
200 Όπ.π.
201 Θεία Λειτουργία των «Ἀποστολικών Διαταγών», Θείαι Λειτουργίαι, Κείμενα
Λειτουργικής τεύχ. Γ΄, σσ. 300-301. Π. Ν. Τρεμπέλα (1961), Λειτουργικοί τύποι

Αἰγύπτου καὶ ανατολής. Συμβολαὶ είς τὴν ιστορίαν της χριστιανικής λατρείας,
Αθήνα, σσ. 109-113. P. F. Bradshaw (1992), The Search for the Origins of Christian
Worship: Sources and Methods for the Study of Early Liturgy, London: SPCK, σ. 95-96.
Σελίδα 51
Θεώ τω ποιήσαντι όλα δια Ιησού»202. Ήδη από τα αποστολικά χρόνια και σε
αντιδιαστολή προς το ιουδαϊκό Σάββατο, καθιερώθηκε η Κυριακή ως πρώτη
μέρα της εβδομάδας και η εβδομαδιαία χριστιανική γιορτή. Κατά αρχάς
ονομαζόταν «μία των Σαββάτων», αλλά γρήγορα επιβλήθηκε η ονομασία
Κυριακή, «Κυρίου ημέρα», η οποία εορταζόταν ως η ημέρα της Αναστάσεως
του Κυρίου203. Στο έργο επίσης Διδαχή των Αποστόλων, υπάρχει το εξής
κείμενο: «Κατά Κυριακήν δε Κυρίου συναχθέντες κλάσατε άρτον και
202 Αποστολικαί Διαταγαί, VII, 30, §2, SC 336, σ. 60 (=PG 1, 1021Α). Η Θεία Λειτουργία
των Αποστολικών Διαταγών έχει εκδοθεί και από τον μακαριστό καθηγητή Ιω.
Φουντούλη. Δεν έχει τελεσθεί, παρά σε ελάχιστες περιπτώσεις και παρά μιά
παλαιότερη προτροπή της Ιεράς Συνόδου.
«Ἐγκύκλιος ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ὑπ. ἀριθμ. 2131/2 Δεκεμβρίου 2002
Περί τῆς Προστασίας τοῦ Φυσικοῦ Περιβάλλοντος: Ἐκ Συνοδικῆς Ἀποφάσεως
ληφθείσης ἐν τῇ Συνεδρίᾳ τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς 6ης παρελθόντος
μηνός Νοεμβρίου ἐ.ἔ., γνωρίζομεν ὑμῖν, ὅτι ἡ Ἱερά Σύνοδος ἐν τῇ ῥηθείσῃ Συνεδρίᾳ
Αὑτῆς, καί ἐν τῷ ἀδιαπτώτῳ Αὐτῆς ἐνδιαφέροντι διά τήν διαφύλαξιν καί
προστασίαν τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος τό ὁποῖον ἐκ τοῦ μή ὄντος ἐδημιουργήθη
διά τῆς ποιητικῆς ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ καί συντηρεῖται ὑπό τῆς Θείας Αὐτοῦ
προνοίας, καί ὡς ἐκ τούτου διηγεῖται τήν ἄφθιτον Αὐτοῦ δόξαν, ἀπεφάσισεν ὅπως
γνωρίσῃ ὑμῖν τά ὡς κάτωθι:
Ἡ 1η μηνός Σεπτεμβρίου καθιερώθη ὡς ἡμέρα εἰδικῶν προσευχῶν καί ἱκεσιῶν δι'
ὁλόκληρον τήν κτίσιν, ὡς ἡμέρα προστασίας ὁλοκλήρου τῆς δημιουργίας τοῦ Θεοῦ.
Κατά τόν ἑορτασμόν αὐτόν δέον ὅπως ψάλληται ὁ Ἱκετήριος Κανών πρός τόν
Φιλάνθρωπον Θεόν καί Σωτῆρα ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν ὑπέρ τοῦ περιβάλλοντος
ἡμᾶς στοιχείου καί εὐσταθείας πάσης τῆς κτίσεως καί ἡ Ἀκολουθία ὑπέρ
προστασίας τοῦ Περιβάλλοντος τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Πατρῶν κ.
Νικοδήμου καί τελεῖται ἡ Θεία Λειτουργία τῶν Ἀποστολικῶν Διαταγῶν, ὡς
ἐξεδόθη ὑπό τοῦ Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ἰωάννου Φουντούλη….».
Αὐτό δέν εὐνοήθηκε καί τόσο. Άλλωστε ο λόγος πού ἡ Ἱερά Σύνοδος (όπ.π.)
συνέστησε τήν τέλεση αὐτῆς τῆς θ. λειτουργίας τήν 1η Σεπετεμβρίου εἶναι ὅτι ἡ
ἀναφορά της ἀναφέρεται ἐκτενέστατα στήν δημιουργία, τήν φύση καί τό
περιβάλλον (θά λέγαμε σήμερα). Ἡ 1η μηνός Σεπτεμβρίου καθιερώθη ὡς ἡμέρα
εἰδικῶν προσευχῶν καί ἱκεσιῶν δι' ὁλόκληρον τήν κτίσιν, ὡς ἡμέρα προστασίας
ὁλοκλήρου τῆς δημιουργίας τοῦ Θεοῦ. Αν ἡ 1η Σεπετεμβρίου εἶναι ἡμέρα πού δέν
προσφέρεται θά μποροῦσε νά έπιλεγεῖ ἡμέρα περί τήν 5ην τοῦ μηνός Ἰουνίου
(προσφορωτέρα περίοδος τελέσεως), καθ᾿ ἥν ἑορτάζεται παγκοσμίως ἡ Ἡμέρα τοῦ
Περιβάλλοντος (ἐμπλεκομένης καί τῆς Ἐκκλησίας εἰς τόν ἑορτασμόν δι᾿ ἄλλων
ἐκδηλώσεων καί μηνυμάτων).
203 Φειδάς (1994), Όπ.π., σ. 272.

Σελίδα 52
ευχαριστήσατε προεξομολογησάμενοι τα παραπτώματα υμών, όπως
καθαρά η θυσία ημών η·πας δε έχων την αμφιβολίαν, μετά του ετέρου
αυτού μη συνελθέτω υμίν, έως ου διαλλαγώσιν, ίνα μη κοινωθή η θυσία
υμών»204.
Κάθε Κυριακή, λοιπόν, οι χριστιανοί τελούσαν τη θεία Ευχαριστία,
με προσευχή και ύμνους στο Θεό, σε ένδειξη χαράς και δοξολογίας για το
λυτρωτικό γεγονός της Αναστάσεως του Χριστού.
204 Διδαχή των Αποστόλων, XIV 1- 2, ΒΕΠΕΣ 2, σ. 220, 10-14.

Σελίδα 53
1.2 Δομή της Λειτουργίας σύμφωνα με το σχεδιάγραμμα των
Αποστολικών Διαταγών
Στο έργο των Αποστολικών Διαταγών, περιλαμβάνεται, όπως
προαναφέραμε, και η λεγόμενη «Λειτουργία των Αποστολικών διαταγών»,
η οποία στη μορφή που μας έχει διασωθεί, φαίνεται να προσιδιάζει στον
Αιγυπτιακό – Αλεξανδρινό Λειτουργικό τύπο, αφού ελλείπει σχεδόν η
«Λειτουργία των κατηχουμένων». Είναι πάντως χαρακτηριστικός ο σαφής
διαχωρισμός των τάξεων των κατηχουμένων και των πιστών, ενώ είναι
θαυμάσιες οι δεήσεις που αναπέμπονται στον Κύριο, για κάθε μια από
αυτές.
Το κείμενο αυτό των Αποστολικών Διαταγών αποτελεί έναν
λειτουργικό θησαυρό, καθιερώνοντας την συχνότερη τέλεσή του και στις
σύγχρονες ενορίες των πόλεων ακόμη, αν όχι τακτικά τουλάχιστον
περιοδικά, διότι η απλότητα των αιτημάτων, η σαφήνεια των ευχών και το
παραστατικό του τελετουργικού του Μυστηρίου, εντυπωσιάζουν, εμπνέουν,
κατανύσουν και ανάγουν τις ψυχές των συμμετεχόντων.
Οι σχετικές μαρτυρίες περί της θείας Λειτουργίας υπάρχουν στα
βιβλία, Β΄κεφ. 57, 2-21, στο Ζ΄ βιβλίο κεφ. 25-26 και στο Η βιβλίο κεφ. 9,5 ἕως
και 15, 10. Στο Ζ βιβλίο υπάρχουν κάποιες ευχές οι οποίες σχετίζονται με τη
Μετάληψη, δηλαδή πριν ή μετα από το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας205.
Το σχεδιάγραμμα της θείας Λειτουργίας με βάση το έργο των
Αποστολικών Διαταγών στο Β΄ βιβλίο 57,2-21469 είναι206:
1) Συνάθροιση της Εκκλησίας υπό τον Επίσκοπο.
205 Γ. Φίλιας (2016), Λειτουργική. «Η θεία Ευχαριστία (μέχρι τον 15 αιώνα), τ. Β΄,
Αθήνα: εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 228.
206
Όπ.π.
Σελίδα 54
2) Η θέση του Επισκόπου και των Πρεσβυτέρων μέσα στο Ναό.
3) Αναγνὠσματα
4) Περισυλλογή του λαού
5) Φροντίδα των Διακόνων, ὠστε οι λαϊκοί να κάθονται στη θέση που
πρέπει
6) Πότε γίνεται η αποχώρηση των κατηχουμένων και των
μετανοούντων
7) Προσευχή των πιστών, οι οποίοι πρέπει να στρέφονται στην ανατολή
«κατ’ ανατολάς».
8) Ασπασμός της ειρήνης και οι Διακονικές αιτήσεις
9) Ο Επίσκοπος ευλογεί το λαό και επιτελεί τη θυσία
10) Οι πιστοί μεταλαμβάνουν σώμα και αίμα Κυρίου.
Το σχεδιάγραμμα της θείας Λειτουργίας με βάση το έργο των
Αποστολικών Διαταγών στο Η΄ βιβλίο 5, 9-15, 10471 είναι207:
1) Ο Επίσκοπος που έχει μόλις χειροτονηθεί προσφέρει τη θυσία του.
2) Ακολουθούν τα αναγνώματα και ο ασπασμός της ειρήνης
3) Οι διάκονοι διαβάζουν τις αιτήσεις υπέρ των κατηχουμένων
4) Ευχή ευλογίας των κατηχουμένων από τον Επίσκοπο, ενώ οι
κατηχούμενοι υποχωρούν
5) Διακονικές αιτήσεις υπέρ των «ενεργουμένων υπό πνευμάτων
ακαθάρτων».
207
Όπ.π., σ. 228-229. Σύμφωνα με τον κ. Φίλια: «Είναι προφανές ότι το 8 βιβλίο των
Αποστολικών Διαταγών προσφέρει το πληρέστερο σχεδιάγραμμα της θείας
Λειτουργίας κατά τους τέσσερεις πρώτους αιώνες. Αυτή η θεία Λειτουργίαμτης
Αντιόχειας υπήρξε η βάση για τη Θεία Λειτουργία του λεγόμενου βυζαντινού
λειτουργικού τύπου, όπως αυτός διαμορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη περί τα
τέλη του 4ου αιώνα, μέσα από την ουσιαστική συμβολή του αρχιεπισκόπου
Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννου Χρυσοστόμου, ο οποίος μετέφερε στη βασιλίδα τη
λειτουργική πράξη της Αντιοχείας», Γ. Φίλιας (2016), Λειτουργική. «Η θεία
Ευχαριστία (μέχρι τον 15 αιώνα), τ. Β΄, Αθήνα: εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 297.
Σελίδα 55
6) Ευχή του Επισκόπου υπέρ των ενεργουμένων και η αποχώρηση
ενεργουμένων.
7) Διακονικές αιτήσεις υπέρ των φωτιζομένων
8) Ευχή του Επισκόπου υπέρ των φωτιζομένων και η αποχώρηση των
τελευταίων.
9) Διακονικές αιτήσεις υπέρ των «ἐν μετανοίᾳ»
10) Ο Επίσκοπος εύχεται υπέρ των «ἐν μετανοίᾳ» και η αποχώρηση των
τελευταίων.
11) Διακονικές αιτήσεις υπέρω των πιστών
12) Ο Επίσκοπος εύχεται υπέρ των πιστών
13) Ασπασμός της Ειρήνης
14) Προσαγωγή των Δώρων στο θυσιαστήριο
15) Διάλογος Επισκόπου- λαού.
16) Ευχή της αναφοράς, α μέρος
17) Ευχή της αναφοράς, β μέρος. Ανάμνηση. Επίκληση. Δίπτυχα
κεκοιμημένων και ζώντων
18) Διακονικές αιτήσεις
19) Ευχή επισκόπου
20) «Πρόσχωμεν τά Ἅγια τῶν Ἁγίων. Εἷς Ἅγιος εἷς Κύριος...»
21) Μετάληψη ιερέως και λαού.
22) Ευχαριστία Διακόνου για τη Μετάληψη.
23) Ευχή του Επισκόπου για την Ευχαριστία
24) Ευχή Απολύσεως του Επισκόπου
Σύμφωνα με τις «Αποστολικές Διαταγές», Β, 57, 2-21, η έναρξη της
θείας Λειτουργίας γινόταν με την είσοδο κλήρου και λαού στο ναό. Πρώτα
γινόταν η είσοδος του Επισκόπου και των ιερέων και μετά ακολουθούσαν

Σελίδα 56
τα αναγνώσματα208. Τα αναγνώσματα είναι πέντε, δύο από την Παλαιά
Διαθήκη και τρία από την Καινή Διαθήκη209. Μάλιστα στο Β’ 57
208
Αθήνα: εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 231. «Α. Γενέσεως (28, 10-19) το ανάγνωσμα:
Εξήλθεν Ιακώβ από του φρέατος του όρκου και επορεύθη εις Χαρράν και απήντησε
τόπω και εκοιμήθη εκεί˙ έδυ γαρ ο ήλιος. Και έλαβεν από των λίθων του τόπου και
έθηκε προς κεφαλής αυτού και εκοιμήθη εν τω τόπω εκείνω και ενυπνιάσθη. Και
ιδού κλίμαξ εστηριγμένη εν τη γη, ης η κεφαλή αφικνείτο εις τον ουρανόν˙ και οι
άγγελοι του Θεού ανέβαινον και κατέβαινον επ’ αυτήν, ο δε Κύριος επεστήρικτο
επ’ αυτής, και είπεν˙ Εγώ ο Θεός Αβραάμ του πατρός σου και ο Θεός Ισαάκ, μη
φοβού. Η γη, εφ’ ης συ καθεύδεις επ’ αυτής, σοι δώσω αυτήν και τω σπέρματί σου.
Και έσται το σπέρμα σου ωσεί άμμος της γης και πλατυνθήσεται επί θάλασσαν
και λίβα και βορράν και επί ανατολάς˙ και ενευλογηθήσονται εν σοι πάσαι αι
φυλαί της γης, και εν τω σπέρματί σου. Και ιδού εγώ μετά σου, διαφυλάσσων σε εν
τη οδώ πάση, ου εάν πορευθής˙ και αποστρέψω σε εις γην ταύτην, ότι ου μη σε
εγκαταλίπω, έως του ποιήσαί με πάντα όσα ελάλησά σοι. Και εξηγέρθη Ιακώβ από
του ύπνου αυτού και είπεν˙ Ότι έστι Κύριος εν τω τόπω τούτω, εγώ δε ουκ ήδειν.
Και εφοβήθη και είπεν˙ Ως φοβερός ο τόπος ούτος! Ουκ έστι τούτο, άλλ’ ή οίκος
Θεού˙ και αύτη η πύλη του ορανού. Και ανέστη Ιακώβ το πρωΐ και έλαβε τον λίθον,
ον υπέθηκεν εκεί προς κεφαλής αυτού και έστησεν αυτόν στήλην και επέχεεν
έλαιον επί το άκρον αυτής. Και εκάλεσε το όνομα του τόπου εκείνου Οίκος Θεού».
Β.Προφητείας Ιωήλ (2, 23- 3,5) το ανάγνωσμα:
«Τάδε λέγει Κύριος˙ Τα τέκνα Σιών, χαίρετε και ευφραίνεσθε επί Κυρίω τω Θεώ
υμών, ότι έδωκεν υμίν τα βρώματα εις δικαιοσύνην˙ και βρέξει υμίν υετόν πρώιμον
και όψιμον, καθώς έμπροσθεν˙ και πλησθήσονται αι άλωνες σίτου και
υπερεκχυθήσονται αι ληνοί οίνου και ελαίου˙ και ανταποδώσω υμίν αντί των
ετών, ων κατέφαγεν η ακρίς και ο βρούχος και η ερυσίβη και η κάμπη και η
δύναμίς μου η μεγάλη, ην εξαπέστειλα εις υμάς˙ και φάγεσθε εσθίοντες και
εμπλησθήσεσθε και αινέσετε το όνομα Κυρίου του Θεού υμών, ος εποίησε μεθ’
υμών θαυμάσια, και ου μη καταισχυνθή ο λαός μου εις τον αιώνα. Και
επιγνώσεσθε, ότι εν μέσω του Ισραήλ εγώ Κύριος ο Θεός ημών και ουκ έστιν έτι
πλην εμού˙ και ου μη καταισχυνθή έτι ο λαός μου εις τον αιώνα. Και έσται μετά
ταύτα, εκχεώ από του Πνεύματός μου επί πάσαν σάρκα και προφητεύουσιν οι υιοί
υμών και αι θυγατέρες υμών και οι πρεσβύτεροι υμών ενύπνια ενυπνιασθήσονται
και οι νεανίσκοι υμών οράσεις όψονται. Και γε επί τους δούλους μου και επί τας
δούλας μου, εν ταις ημέραις εκείναις, εκχεώ από του Πνεύματός μου και
προφητεύσουσι˙ και δώσω τέρατα εν τω ουρανώ άνω και σημεία επί της γης κάτω,
αίμα και πυρ και ατμίδα καπνού˙ ο ήλιος μεταστραφήσεται εις σκότος και η
σελήνη εις αίμα, πριν ελθείν την ημέραν Κυρίου την μεγάλην και επιφανή˙ και
έσται πας ος αν επικαλέσηται το όνομα Κυρίου, σωθήσεται˙ ότι εν τω όρει Σιών και
εν Ιερουσαλήμ έσται ανασωζόμενος, καθότι είπε Κύριος, και ευαγγελιζόμενοι, ους
Κύριος προσκέκληται».
Σελίδα 57
Γ. Πράξεων των Αποστόλων (1, 12-23) το ανάγνωσμα: Εν ταις ημέραις

εκείναις υπέστρεψαν οι απόστολοι εις Ιερουσαλήμ από όρους του καλουμένου
Ελαιώνος, ο εστίν εγγύς Ιερουσαλήμ, Σαββάτου έχον οδόν. Και ότε εισήλθον,
ανέβησαν εις το υπερώον, ου ήσαν καταμένοντες ό τε Πέτρος και Ιάκωβος και
Ιωάννης και Ανδρέας, Φίλιππος και Θωμάς, Βαρθολομαίος και Ματθαίος, Ιάκωβος
Αλφαίου και Σίμων ο Ζηλωτής και Ιούδας Ιακώβου. Ούτοι πάντες ήσαν
προσκαρτερούντες ομοθυμαδόν τη προσευχή και τη δεήσει, συν γυναιξί και Μαρία
τη μητρί του Ιησού και συν τοις αδελφοίς αυτού. Και εν ταις ημέραις ταύταις
αναστάς Πέτρος εν μέσω των μαθητών είπεν (ην τε όχλος ονομάτων επί το αυτό
ως εκατόν είκοσιν)˙ Άνδρες αδελφοί, έδει πληρωθήναι την γραφήν ταύτην, ην
προείπε το Πνεύμα το άγιον δια στόματος Δαυίδ, περί Ιούδα του γενομένου οδηγού
τοις συλλαβούσι τον Ιησούν, ότι κατηριθμημένος ήν συν ημίν και έλαχε τον
κλήρον της διακονίας ταύτης. Δει ουν των συνελθόντων ημίν ανδρών εν παντί
χρόνω, εν ω εισήλθε και εξήλθεν εφ’ ημάς ο Κύριος Ιησούς, αρξάμενος από του
βαπτίσματος Ιωάννου έως της ημέρας, ης ανελήφθη αφ’ ημών, μάρτυρα της
αναστάσεως αυτού γενέσθαι συν ημίν ένα τούτων. Και έστησαν δύο, Ιωσήφ τον
καλούμενον Βαρσαββάν, ος επεκλήθη Ιούστος, και Ματθίαν. Και προσευξάμενοι
είπον˙ Συ Κύριε, καρδιογνώστα πάντων, ανάδειξον, ον εξελέξω, εκ τούτων των δύο
ένα, λαβείν τον κλήρον της διακονίας ταύτης και αποστολής, εξ ης παρέβη Ιούδας
πορευθήναι εις τον τόπον τον ίδιον. Και έδωκαν κλήρους αυτών και έπεσεν ο
κλήρος επί Ματθίαν και συγκατεψηφίσθη μετά των ένδεκα αποστόλων.
Δ. Προς Ρωμαίους (10, 11-19) επιστολής Παύλου το ανάγνωσμα:
Αδελφοί, λέγει η γραφή˙ «Πας ο πιστεύων επί τω Θεώ, ου καταισχυνθήσεται». Ου
γαρ διαστολή Ιουδαίου τε και Έλληνος˙ ο γαρ αυτός Κύριος πάντων, πλουτών εις
πάντας τους επικαλουμένους αυτόν. «Πας γαρ ος αν επικαλέσηται το όνομα
Κυρίου, σωθήσεται». Πώς ουν επικαλέσονται εις ον ουκ επίστευσαν; Πώς δε
πιστεύσουσιν, ου ουκ ήκουσαν; Πώς δε ακούσουσι, χωρίς κηρύσσοντος; Πώς δε
κηρύξουσιν, εάν μη αποσταλώσι; Καθώς γέγραπται˙ «Ως ωραίοι οι πόδες των
ευαγγελιζομένων ειρήνην, των ευαγγελιζομένων τα αγαθά!». Άλλ’ ου πάντες
υπήκουσαν τω ευαγγελίω. Ησαΐας γαρ λέγει˙ «Κύριε, τις επίστευσε τη ακοή
ημών;». Άρα η πίστις εξ ακοής, η δε ακοή δια ρήματος Θεού. Αλλά λέγω˙ Μη ουκ
ήκουσαν; Μενούν γε «εις πάσαν την γην εξήλθεν ο φθόγγος αυτών και εις τα
πέρατα της οικουμένης τα ρήματα αυτών».
Ε. Εκ του κατά Ματθαίον (10, 32-33, 37-38) αγίου Ευαγγελίου το ανάγνωσμα:
Είπεν ο Κύριος τοις εαυτού μαθηταίς˙ Πας ός τις ομολογήσει εν εμοί έμπροσθεν
των ανθρώπων, ομολογήσω καγώ εν αυτώ έμπροσθεν του Πατρός μου του εν
ουρανοίς. Ός τις δ’ αν αρνήσηταί με έμπροσθεν των ανθρώπων, αρνήσομαι αυτόν
καγώ έμπροσθεν του Πατρός μου εν ουρανοίς. Ο φιλών πατέρα ή μητέρα υπέρ εμέ,
ουκ έστι μου άξιος˙ και ο φιλών υιόν η θυγατέρα υπέρ εμέ, ουκ έστι μου άξιος. Και
ος ου λαμβάνει τον σταυρόν αυτού και ακολουθεί οπίσω μου, ουκ έστι μου άξιος.
Αποκριθείς δε ο Πέτρος, είπεν αυτώ˙ Ιδού, ημείς αφήκαμεν πάντα και
ηκολουθήσαμέν σοι˙ τί άρα έσται ημίν; Ο δε Ιησούς είπεν αυτοίς˙ Αμήν λέγω υμίν,
ότι υμείς οι ακολουθήσαντές μοι, εν τη παλιγγενεσία, όταν καθίση ο Υιός του
ανθρώπου επί θρόνου δόξης αυτού, καθίσεσθε και υμείς επί δώδεκα θρόνους,
κρίνοντες τας δώδεκα φυλάς του Ισραήλ. Και πας ος αφήκεν οικίας, ή αδελφούς, ή
Σελίδα 58
υπογραμμίζεται ο διάκονος ή ο πρεσβύτερος διαβάζουν μόνο το ευαγγέλιο.
Ο αναγνώστης διάβαζε τα υπόλοιπα αναγνώσματα. Υπάρχει μία διαφορά
των κειμένων –αναγνωσμάτων προέλευσης από την Παλαιά Διαθήκη. Με
βάση το Β’ Βιβλίο έχουμε αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης από
περισσότερα βιβλία της σε σχέση με τα αντίστοιχα που αναφέρονται στο
Η΄Βιβλίο. Χαρακτηριστικό είναι ότι πριν την ανάγνωση του αναγνώσματος
αναγινώσκεται ο τίτλος του βιβλίου του αναγνώσματος210. Ο λαός
παρίσταται καθήμενος σε όλες αυτές τις ψαλμωδίες που αφορούσαν την
ψαλμωδία των ψαλμών και τα αναγνώσματα. Το ίδιο φυσικά γίνεται και
στα αναγνώσματα211.
Η θεία Λειτουργία στο Η, 5, -15, 1: Ο νεοχειροτονημένος επίσκοπος
είναι εκείνος που προσφέρει τη θυσία, τα αναγνώσματα και τον ασπασμό
της Ειρήνης212. Στη συνέχεια, ο λαός κατελάμβανε το χώρο που έπρεπε να
σταθεί και ο κλήρος το ιερό βήμα213. Μετά την είσοδο των πιστών στο ναό, ο
προεστώς χαιρετούσε με την ευλογία «ειρήνη πάσι»214, τον ασπασμό της
ειρήνης, και ο λαός απαντούσε «και το πνεύματί σου»215. Άλλωστε, όπως
αδελφάς, ή πατέρα, ή μητέρα, ή γυναίκα, ή τέκνα, ή αγρούς ένεκεν του ονόματός

μου, εκατονταπλάσια λήψεται και ζωήν αιώνιον κληρονομήσει. Πολλοί δε έσονται
πρώτοι έσχατοι και έσχατοι πρώτοι».
209 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 59, §1-2, SC 320, 326 (=PG 1, 744B).
210
Φίλιας (2016), Λειτουργική. .. τ. Β΄, σ. 231, 232.
211
Φίλιας (2016), Λειτουργική. .. τ. Β΄, σ. 232.
212
Όπ.π., σ. 296, 297. Αποστολικαί Διαταγαί ΙΙ, 57, §1-2, SC 320, σ. 312 (=PG 1,729A).
213 Φίλιας (2016), Λειτουργική. .. τ. Β΄, σ. 231.
214 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 53, §1-2, SC320, σ. 308 (=PG 1, 720A).
215 Ο άγιος Σεραφείμ του Σάρωφ (1754-1833), σε μία συνομιλία του, θέλησε να
προσδιορίσει το σκοπό της χριστιανικής ζωής. Μπορεί να φαίνεται αρχικά ως απλή

ερώτηση, αλλά όμως περιλαμβάνει ολόκληρη τη πνευματική παράδοση της
Ορθοδόξου εκκλησίας. Η προσευχή, η νηστεία η αγρυπνία και όλες οι χριστιανικές
αρετές έλεγε, μπορεί να είναι άριστες αλλά από μόνες τους δεν αντιπροσωπεύουν
το σκοπό της χριστιανικής ζωής. Είναι μόνο τα απαραίτητα μέσα για το σκοπό της
χριστιανικής ζωής. Διότι ο αληθινός σκοπός, είναι η απόκτηση του Αγίου
Πνεύματος. Όλα τα καλά έργα που γίνονται στο όνομα του Χριστού, είναι τα μέσα
Σελίδα 59
σημειώνεται στο Β΄, 54, ο επίσκοπος οφείλει να υποδέχεται με ευχή το
πλήρωμα της Εκκλησίας, όταν εισέρχεται σε αυτήν. Άλλωστε, υπήρξε
αρχαία συνήθεια κατά την είσοδο κάποιου σε ένα σπίτι, να χαιρετά με την
ευχή «Εἰρήνη υμῖν», «Εἰρήνη πᾶσι»216. Το Πνεύμα το Άγιο είναι εκείνο που
θα φέρει την ειρήνη στις ψυχές των ανθρώπων, για να λατρέψουν το Θεό.
Αυτή ζητά ο επίσκοπος στα «Ειρηνικά», κατά τη Λειτουργία των
Αποστολικών Διαταγών217. Φυσικά η ευχή αυτή χρησιμοποιήθηκε και από
τον ίδιο το Χριστό218, μόνο που ο Χριστός ήταν ο ίδιος η Ειρήνη για τον
άνθρωπο, ενώ ο Επίσκοπος δίνει την Ειρήνη που αντλεί ως τόπος και τύπος
Χριστού.
Μετά ακολουθούν τα αναγνώσματα, όπως προαναφέθηκαν:
«Προφητῶν ἀνάγνωσις και Εὐαγγελίου κηρύκια…»219. Στο δεύτερο βιβλίο
αναφέρονται περισσότερα βιβλία από την Παλαιά Διαθήκη220. Τα
για την απόκτηση του Αγίου Πνεύματος. Βλ. Vl. Lossky (1973), Η μυστική θεολογία
της ανατολικής Εκκλησίας, μτφρ. Στ. Πλευράκη, Θεσσαλονίκη: εκδ. Aubier, σ. 251.
216 Φίλιας (2016), Λειτουργική. .. τ. Β΄, σ. 231. Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 54, §2, SC 320,
σ. 304 (=PG 1,720A): « Ει γαρ τους εν οικία τινός εισερχομένους προ πάντων δει
λέγειν “Ειρήνη τω οίκω τούτω”….πολύ μάλλον τους εν εκκλησία Θεού
εισερχομένους χρη προ πάντων επεύχεσθαι τω λαώ την του Θεού ειρήνην».
217 Φουντούλης (1986), σ. 15.
218 Ο χαιρετισμός του Χριστού όμως είναι διαφορετικός. Εκείνος δίνει αυτό που
πραγματικά έχει. Η δική Του ειρήνη είναι η ειρήνη του Νικητή, που η νίκη Του
είναι πλήρης, ολοκληρωτική. Η ειρήνη Του επομένως είναι χαρά, θάρρος, υγεία,
ειρήνη και δύναμη. Δεν δίνει την ειρήνη Του όπως κάνει ο κόσμος.
Δεν τη δίνει απλά με τα χείλη Του, αλλά με την ίδια την ψυχή Του, με όλη Του την
καρδιά και το νού, όπως η αγάπη δίνεται στην αγάπη. Χαρίζοντάς τους την ειρήνη
Του, τους μεταγγίζει μ’ ένα μυστηριώδη τρόπο την ύπαρξή Του. Αυτή είναι «η
ειρήνη του Θεού η υπερέχουσα πάντα νούν» (Φιλιπ. 4, 7). Τέτοια ειρήνη
σηματοδοτεί τη βασιλεία του Θεού μέσα στην ψυχή του ανθρώπου. Τέτοια ειρήνη
ήταν το μεσουράνημα, ο καρπός και το στεφάνι της πνευματικής ζωής των
πρώτων χριστιανών.
219 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 59, §1, SC 320, σ. 324 (=PG 1, 744B).
220«αναγινωσκέτω τα Μωσέως και Ιησού του Ναυή, τα των Κριτών και των
Βασιλειών, τα των Κριτώνκαι των Βασιλειών, τα των Παραλειπομένων και τα της

Επανόδου, προς τούτοιςτα του Ιώβκαι τα Σολομώντος και τα των εξεκαιδέκα
Προφητών», Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 57, §1, SC 320 (=PG 1, 728A).
Σελίδα 60
αναγνώσματα της θείας Λειτουργίας είναι διδακτικά για το λαό του Θεού,
που θέλει να ξεδιψάσει με το κρυστάλλινο νερό των Γραφών221. Πριν από το
κήρυγμα ακούγεται η ευλογία «Η χάρις του κυρίου ημών Ιησού Χριστού, και
η αγάπη του Θεού και Πατρός και η κοινωνία του Αγίου Πνεύματος μετά
πάντων ημών»222.
Μεταξύ των αναγνωσμάτων μεσολαβούν οι ψαλμοί του Δαυίδ και ο
λαός ψάλλει ακροστιχίδες, «ανά δύο γενομένων αναγνωσμάτων, έτερος τις
τους Δαυίδ ψαλλέτω ύμνους και ο λαός τα ακροστίχια υποψαλλέτω»223. Η
ψαλμώδηση γινόταν με εφύμνια (Β΄, 57). Ήταν μία συνήθης πρακτική να
διαβάζονται εμμελώς οι στίχοι ενός ψαλμού. Ο λαός έψελνε το ακροστίχιο,
το οποίο παρέμενε συνεχώς το ίδιο224. Ο κλήρος και ο λαός σηκωνόταν μόνο
221 Τα αναγνώσματα είναι αποστολικές και ευαγγελικές περικοπές,που διαβάζονται

σε κάθε Λειτουργία. Η χρησιμοποίηση των αναγνωσμάτων στη Λειτουργία,
μαρτυρείται από τον 2ο αιώνα σύμφωνα με τον Ιουστίνο και γράφει ότι οι πιστοί σε
κάθε σύναξη«διάβαζαν τα απομνημονεύματα των αποστόλων ή τα συγγράμματα
των προφητών» (Απολογία Α΄, 67, PG 6, 429). Σήμερα τα αναγνώσματα της
Παλαιάς Διαθήκης, δεν διαβάζονται στη Λειτουργία, αλλά μεταφέρθηκαν στην
Ακολουθία του Εσπερινού, των μεγάλων γιορτών. Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια
η ανάγνωση των περικοπών ήταν ελεύθερη. Με τα χρόνια έβαλε η εκκλησία μια
τάξη στο θέμα αυτό, σύμφωνα με το οποίο το Ευαγγέλιο και ο Απόστολος
διαβάζονται με σειρά. Βλ. Γ. Φίλιας (2002), «Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας», στο
Γ. Φίλιας, Η Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, τόμ Β΄, Πάτρα: ΕΑΠ, σ. 24.
222 Το πρώτο τμήμα της Θείας Λειτουργίας έλαβε την ονομασία « Λειτουργία των
Κατηχουμένων», από τους Κατηχούμενος, εκείνους δηλαδή που προετοιμαζόταν

για να βαπτιστούν και για το σκοπό αυτό παρακολουθούσαν μαθήματα μύησης
στο χριστιανισμό. Στους κατηχούμενος, επιτρεπόταν να είναι παρόν κατά το
πρώτο τμήμα της Λειτουργίας και μετά αποχωρούσαν. Η άλλη ονομασία του
πρώτου αυτού τμήματος της Λειτουργίας, είναι «Ιερουργία του Λόγου»,
προέρχεται από το κεντρικό γεγονός του τμήματος, δηλαδή την ανάγνωση
περικοπών από τα Ευαγγέλια, τις Επιστολές του Παύλου, ή τις Πράξεις των
Αποστόλων.Βλ. Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 20.
223 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 57, §1-3, SC 320, 312-314, (= PG 1, 729 Α: «...και μετά
ταύτα....πρεσβύτερος αναγινωσκέτω τα Ευαγγέλια...». Γ. Φίλιας (2005), «Ο ιερέας

ως διδάσκαλος του Ευαγγελίου» Επιστημονική επετηρίς της Θεολογικής Σχολής
του εν Αθήνησι Πανεπιστημίου, Vol. 40, No.1, 2005, p.273-282.
224
Φίλιας (2016), Λειτουργική,... τ. Β΄, σ. 232.
Σελίδα 61
στην ανάγνωση του Ευαγγελίου, ενώ στα υπόλοιπα αναγνώσματα, καθώς
και στην ψαλμώδηση των ψαλμών και των εφυμνίων (Η΄, 6)225.
Μετά τα αναγνώσματα ακολουθούσε το κήρυγμα226. Πριν το
κήρυγμα λέγεται η νέα αποστολική ευλογία: «Η χάρις του Κυρίου ημών
Ιησού Χριστού και η αγάπη του ΘεούΠατρός και η κοινωνία του Αγίου
Πνεύματος μετά πάντων ημών»227. Η ομιλία σύμφωνα με το Η΄, 5 βιβλίο των
«Αποστολικών Διαταγών», γινόταν από τον νεοχειροτονηθέντα επίσκοπο,
είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι το κήρυγμα χαρακτηρίζεται ως «λόγος
παρακλήσεως». Πολλές φορές, το κήρυγμα γινόταν και από πρεσβύτερο και
στη συνέχεια μιλούσε ο επίσκοπος. Δυνατότητα να κηρύξουν δεν είχαν όλοι
οι πρεσβύτεροι228.
Μετά την ομιλία υπήρχε η σταδιακή αποχώρηση των διαφόρων
τάξεων των παρευρισκομένων. Πρώτα αποχωρούσαν οι «ακροώμενοι», οι
οποίοι ήταν οι άπιστοι δηλαδή πολλοί που ανήκαν στην εθνική θρησκεία
αλλά και στο Ιουδαϊσμό. Ήταν, όμως, φιλικά προσκείμενοι στο
Χριστιανισμό και επιθυμούσαν να ακούν τη διδασκαλία του229. Μετά
έφευγαν οι κατηχούμενοι, οι οποίοι κατηχούνταν στη χριστιανική θρσκεία
αλλά ακόμα δεν είχε οριστεί το πότε θα βαπτιστούν. Στη συνέχεια οι
φωτιζόμενοι, δηλαδή οι κατηχούμενοι που ήταν έτοιμοι να βαπτιστούν και
τέλος οι εν μετανοία, οι οποίοι ήταν βαπτισμένοι και είχαν πέσει σε βαρύ
225
Φίλιας (2016), Λειτουργική,... τ. Β΄, σ. 232
226 Αμέσως μετά τα αναγνώσματα, ο επίσκοπος ή ο ιερέας, αναλύει στους πιστούς
τις έννοιες και τα νοήματα που πηγάζουν από τις περικοπές. Το κήρυγμα ήταν
αναγκαίο για να μπορέσουν οι πιστοί να κατανοήσουν όσα άκουσαν και να
εδραιωθούν στην πίστη τους και οι κατηχούμενη αλλά και οι βαπτιζόμενοι. Βλ.
Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 25.
227
Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 5, §1-3, SC 336, σ. 150 (=PG 1, 1076AB). Β΄Κορ. 13,13.
228
229
Όπ.π.
Σελίδα 62
αμάρτημα και στους οποίους είχε απαγορευθεί η συμμετοχή στη
Μετάληψη230.
Ο τρόπος αποχωρήσεως όλων των παραπάνων γινόταν κατόπιν
αιτήσεως του διακόνου. Ο λαός στην πρόκληση του διακόνου για
αναχώρηση της κάθε ομάδας έλεγε «Κύριε Ελέησον», ενώ ο επίσκοπος
έλεγε την ανάλογη ευχή231.
Πριν την Αγία Αναφορά, προηγούνται δύο συμβολικές πράξεις, ο
ασπασμός και το νίψιμο των χεριών, με το παράγγελμα: «Πρόσχωμεν…
Ασπάσασθε αλλήλους, εν φιλήματι» και «εις υποδιάκονος διδότω
απόρριψιν χειρών τοις ιερεύσιν, σύμβολον καθαρότητας ψυχών Θεώ
ανακοιμένων»232. Ο ασπασμός ανταλλασσόταν από όλους: «ασπαζέσθωσαν
οι του κλήρου τον επίσκοπον, οι λαικοί τους λαικούς, αι γυναίκες τας
γυναίκας»233. Στα πρώτα Χριστιανικά χρόνια, ήταν αναγκαία η
συνδιαλλαγή μεταξύ των χριστιανών που συμμετείχαν στη Θεία
Λειτουργία και τη θεωρούσαν απαραίτητη προετοιμασία για να
κοινωνήσουν234. Σε αυτό βοηθούσε ο ασπασμός της αγάπης και της
συγχωρητικότητας, καθώς και το νίψιμο των χεριών από τους κληρικούς.
Ακολουθούσαν οι διακονικές προτροπές, με ευχές υπέρ των
κατηχουμένων235, των ενεργουμένων από πνευμάτων ακαθάρτων, των
230
231
Όπ.π., σ. 232.
232 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 57, §2-4, SC 320, 316 (=PG 1, 736A) και VIII, 11, §1-3, SC
336, 174 (=PG 1,1089D).

233 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, 57, §2-4, SC 320, 316 (=PG 1, 736A).
234 Ταγαρά (2010), Όπ.π., σ. 93.
235 Κατήχηση, ονομαζόταν η περίοδος που προηγούταν του Βαπτίσματος, από τη
στιγμή που ήθελε κάποιος να βαπτιστεί, ως τη πασχαλινή αγρυπνία κατά την

οποία τελούταν το βάπτισμα. Η περίοδος αυτή της κατήχησης στηριζόταν στην
εντολή του Κυρίου, διατυπώθηκε πριν από το βάπτισμα η έννοια «μαθητεύσατε
πάντα τα έθνη». Και κατά την Πεντηκοστή η ομιλία του Πέτρου μπορεί να
χαρακτηριστεί ως ένα είδος κατήχησης. Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 51.
Σελίδα 63
φωτιζομένων236, των εν μετανοία237 και των πιστών. Στο κείμενο των
Αποστολικών Διαταγών, λέει ότι «έφ εκάστω τούτων ών ο διάκονος
προσφωνεί, λεγέτω ο λαός Κύριε ελέησον και προ πάντων τα παιδία»238. Ο
ασπασμός, το νίψιμο των χεριών και η είσοδος των τιμίων δώρων γινόταν
εν σιγή. Η μεταφορά των δώρων γινόταν χωρίς ιδιαίτερη πομπή από το
διακονικό, όπου άφηναν οι πιστοί τις προσφορές τους, στο θυσιαστήριο από
τους διακόνους. Ο επίσκοπος και οι ιερείς εισερχόταν και αυτοί, μετά την
χειρονιψία, στο ιερό και υποδεχόταν τα τίμια δώρα239.
Στη συνέχεια ακολουθεί η αναφορά240 της Λειτουργίας των
«Αποστολικών Διαταγών», ένα ολοκληρωμένο θεολογικό κείμενο, που
αναπέμπεται από τον αρχιερέα. Ο διάκονος προτρέπει τους πιστούς να
σταθούν όρθιοι για την προσφορά των δώρων: «ὀρθοί πρός Κύριον μετά
φόβου καί τρόμου ἑστώτες ὦμεν προσφέρειν»241. Ο Επίσκοπος
περιστοιχούμενος από τους πρεσβυτέρους και από τους διακόνους, αρχίζει
την αναφορά και την ευχαριστήρια ευχή: «Η χάρις του παντοκράτορος Θεού
και η αγάπη του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και η κοινωνία του Αγίου
Πνεύματος έστω μετά πάντων ημών»242. Ο διάλογος συνεχίζεται μεταξύ του
ιερέα και του λαού, με σκοπό να συμμετέχει σε όσα λέγονται κατά την
αναφορά. Ο διάλογος αυτός αποτελείται από τρία μέρη.
236 Μια μέρα προτού αρχίσει η Μεγάλη Τεσσαρακοστή στο τέλος της οποίας
επρόκειτο να βαπτιστούν, γινόταν η εγγραφή των κατηχουμένων και ονομαζόταν
από εκείνη τη στιγμή φωτιζόμενο. Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 52.
237 Μετανοούντες, ήταν οι τάξεις εκείνων που βρισκόταν σε διαδικασία μετανοίας
και ανάμεναν για κάποιο διάστημα την συγχώρηση από την Εκκλησία, λόγω της
βαρύτητας των αμαρτημάτων τους.
238 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 6.
239 Όπ.π., Η, 17.
240 Η αναφορά βρίσκεται στο δεύτερο τμήμα της θείας Λειτουργίας, στη Λειτουργία
των πιστών, που συμμετείχαν μόνο οι βαπτισμένοι και όσοι θα κοινωνούσαν των
Αχράντων Μυστηρίων, είναι το ουσιαστικότερο τμήμα της Θείας Λειτουργίας.
241 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 12, §3-4, SC 336, σ. 176 (=PG 1, 1092A).
242 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 13, §1, SC 336, σ. 178 (=PG 1, 1092Β). Αγγελίδης (2013),
Όπ.π., σ. 51.
Σελίδα 64
Στο πρώτο μέρος, ο λειτουργός χαιρετά και ευλογεί το εκκλησίασμα
με το χωρίο της Β΄προς Κορινθίους243. Στο δεύτερο μέρος ο λαός προτρέπεται
να στραφεί από τα γήινα στα επουράνια, ο νούς και η καρδία του
ανθρώπου, όλο δηλαδή το είναι Του. Στο τρίτο μέρος προτρέπονται οι
πιστοί, να προσευχηθούν μαζί με τους ιερείς, κατά τη διάρκεια της
ευχαριστήριας ευχής και ο λαός απαντάει με το «άξιον και δίκαιον».
Ο Επίσκοπος αρχίζει την ευχαριστήρια ευχή που είναι ο πρόλογος
της αναφοράς και απευθύνεται προς το Θεό Πατέρα και τον υμνεί
λέγοντας: «Άξιον ως αληθώς και δίκαιον προ πάντων ανυμνείν σε τον
όντως όντα Θεόν τον προ των γενητών όντα, “εξ ου πάσα πατριά εν
ουρανώ και επί γης ονομάζεται”,τον μόνον αγέννητον και άναρχον και
αβασίλευτον και αδέσποτον, τον ανενδεή, τον παντός αγαθού χορηγόν, τον
πάσης αιτίας και γενέσεως κρείττονα, τον πάντοτε κατά τα αυτά και
ωσαύτως έχοντα∙ “ εξ ου τα πάντα....εις το είναι παρήλθεν.Συ γαρ ει η
άναρχος γνώσις, η αΐδιος όρασις.....ο τα πάντα εκ του μη όντος εις το είναι
παραγαγών διά του μονογενούς σου Υιού...., “υιόν μονογενή,λόγον
Θεόν”.....και Κύριον πάσης νοητής και αισθητής φύσεως, “τον προ πάντων,
δι’ου τα πάντα”»244. Ο καθηγητής Φουντούλη σημειώνει ότιπρόκειται για
«θαυμασίας ωρα»245.
Το μακροσκελές κείμενο της αγίας αναφοράς, χρησιμοποιεί πολλές
βιβλικές εκφράσεις από την Καινή Διαθήκη, «έξ ού πάσα πατριά εν ουρανώ
και επί γής ονομάζεται»246, «εξ ού τα πάντα»247, «πρωτότοκον πάσης
κτίσεως»248. Οι ύμνοι αναφέρονται στον Θεό, με πολλά κοσμητικά επίθετα
που δηλώνουν τα ιδιώματά Του. Υπάρχει, λοιπόν, ένα πλήθος κοσμητικά
243 Β΄ Κορ. 2. 1-10.

244
Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 12, §1-2, SC 336, σ. 180 (=PG 1,1093A).
245 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 12, §1-2, SC 336, σ. 180 (=PG 1,1093A).
246 Εφ.3,15
247 Α΄ Κορ. 8,6.
248 Κολ. 1,15.

Σελίδα 65
επίθετα που δηλώνουν τις ιδιότητές Του, όπως «ἀγέννητος», «ἄναρχος»,
«ἀνενδεής», «ἄναρχος γνῶσις», «ἀΐδιος ὅρασις», «ἀγέννητος ἀκοή»,
«ἀδίδακτος σοφία». Εξυμνούν τον Υιό, που είναι γεννηθείς «πρὸ πάντων
τῶν αἰώνων», ο «Λόγος Θεός», ο «ἀρχιερεὺς», και τον κατέστησε κυρίαρχο,
«βασιλεὺς ...πάσης νοητῆς καὶ αἰσθητῆς φύσεως», ο «Ἄγγελος τῆς μεγάλης
βουλῆς» του Θεού. Ο Θεός δημιούργησε τα πάντα δια του Υιού Του και δια
του Υιού προνοεί γι’ αυτά. Μέσω του Υιού Του δώρισε την ύπαρξη του
κόσμου και του ανθρώπου, μέσω Αυτού δώρισε και την ευημερία, «σύ γάρ,
Θεὲ αἰώνιε, δι’ αὐτοῦ τὰ πάντα πεποίηκας καὶ δι ‘αὐτοῦ τῆς προσηκούσης
προνοίας τὰ ὅλα ἀξιοῖς· δι’ οὗ γὰρ τὸ εἶναι ἐχαρίσω, δι’ αὐτοῦ καὶ τὸ εὖ
ἐδωρήσω»249.
Στη συνέχεια, το κείμενο αναφέρεται στη δημιουργία των Αγγέλων
και των ουρανίων δυνάμεων από το Θεό δια του Υιού. Ο Θεός δημιουργεί τα
Χερουβείμ και τα Σεραφείμ και όλες τις ουράνιες δυνάμεις, τον ουρανό, το
στερέωμα, το φως, τον ήλιο, την σελήνη, τα αστέρια, το νερό, τον αέρα.
Δημιουργεί «τὸ πῦρ πρὸς σκότους παραμυθίαν», «τὴν μεγάλην θάλασσαν»,
την άβυσσο, τα όρη και τους ποταμούς, κοσμεί τον κόσμο με φυτά και ζώα
και πτηνά. Τέλος, δημιουργεί τον άνθρωπο από αθάνατη ψυχή και από
σώμα. Η ψυχή έχει τη λογική διάγνωση, τη διάκριση ευσεβείας και ασεβείας
και την παρατήρηση δικαίου και αδίκου, ενώ το σώμα έχει το «πένταθλον»
των αισθήσεων και την μεταβατική κίνηση: «Διό και πεποίηκας αυτόν εκ
ψυχής αθανάτου και σώματος σκεδαστού, της μεν εκ του μη όντος, του δε
εκ των τεσσάρων στοιχείων∙ και δέδωκας αυτώ κατά μεν την ψυχήν την
λογικήν διάγνωσιν, ευσεβείας και ασεβείας διάκρισιν, δικαίου και αδίκου
249Αποστολικαί Διαταγαί VIII, 12, §1-2, SC 336, σ. 182 (= PG 1, 1093B). Βλ. Αγγελίδης
(2013), Όπ.π., σ. 52.
Σελίδα 66
παρατήρησιν, κατά δε το σώμα την πένταθλον εχαρίσω αίσθησιν και την
μεταβατικήν κίνησιν»250.
Στην ευχαριστήρια ευχή, στη δημιουργία του ανθρώπου στον
παράδεισο της τρυφής, ο Θεός προσέφερε δώρα και ευεργεσίες από αγάπη
στο πλάσμα Του. Έχει τη δυνατότητα ο άνθρωπος, χρησιμοποιώντας αυτά
τα δώρα και με την βοήθεια της θείας χάρης, θα αποκτήσει την αθανασία
σαν εικόνα που είναι του Δημιουργού Του.
Ακολουθεί ο επινίκιος ύμνος με αίνους από όλες τις ουράνιες
δυνάμεις προς το Δεσπότη και Παντοκράτορα. «Ὑπὲρ ἁπάντων σοὶ ἡ δόξα...
Σὲ προσκυνοῦσιν ἀνάριθμοι στρατιαὶ ἀγγέλων, θρόνων, κυριοτήτων,
ἀρχῶν, ἐξουσιῶν... τὰ Χερουβὶμ καὶ ἐξαπτέρυγα Σεραφείμ... ἅμα χιλίαις
χιλιάσιν Ἀρχαγγέλων καὶ μυρίαις μυριάσιν Ἀγγέλων... βοώσαις. Καὶ πᾶς ὁ
λαὸς ἅμα εἰπάτω· Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ, πλήρης ὁ οὐρανὸς
καὶ ἡ γῆ τῆς δόξῃς αὐτοῦ Εὐλογητὸς εἰς τοὺς αἰῶνας Ἀμήν. Καὶ ὁ ἀρχιερεὺς
λεγέτω Ἅγιος γὰρ εἷ ὡς ἀληθῶς καὶ πανάγιος…»251.
Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στον «Άγιο και μονογενή Υιό, τον
Κύριο και Θεό Ιησού Χριστό», που από την αγάπη Του για τον άνθρωπο, «οὐ
περιεῖδε τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων ἀπολλύμενον», αλλά τον λύτρωσε από τη
φθορά και το θάνατο, «ἄνθρωπος γενόμενος». Ώστε, «... εὐδόκησεν αὐτὸς
γνώμη σὴ ὁ δημιουργὸς ἀνθρώπου ἄνθρωπος γενέσθαι, ὁ νομοθέτης ὑπὸ
νόμους, ὁ ἀρχιερεὺς ἱερεῖον, ὁ ποιμὴν πρόβατον. Καὶ ἐξευμενίσατο σὲ τὸν
ἑαυτοῦ Θεὸν καὶ Πατέρα... γενόμενος ἐκ παρθένου, γενόμενος ἐν σαρκὶ ὁ
Θεὸς Λόγος, ὁ ἀγαπητὸς Υἱός, ὁ πρωτότοκος πάσης κτίσεως... καὶ ἐσαρκώθη
ὁ ἄσαρκος, ὁ ἄχρονος γεννηθεὶς ἐν χρόνῳ γεγένηται». Ο Χριστός
αναφέρεται ως ο «κύριος ἡμῶν καὶ Θεὸς Ἰησοῦς ὁ Χριστὸς» που, αφού
γεννήθηκε από την Παρθένο, «τοὺς πάντας ἠλευθέρωσε» και
250 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 12, §4, SC 336, σ. 186, (PG 1, 1097B). Βλ. Αγγελίδης
(2013), Όπ.π., σ. 53.
251 Αποστολικαί Διαταγαί VIII, 12, §4, SC 336, σ.192, (PG 1,1101A).

Σελίδα 67
παρουσιάζεται να γεννάται εκ του Πατρός, «ὁ ἀχρόνως γεννηθείς», ὁ
«μονογενὴς Υἱὸς» του Πατρός252.
Η Ταγαρά σημειώνει ότι: «Η ενανθρώπηση του Θεού Λόγου που
προκάλεσε τη σωτηρία του ανθρώπου, σύμφωνα με το κείμενο των
Αποστολικών Διαταγών, έγινε με τις παρακάτω ενέργειες ‫׃‬
α) με τη σάρκωση
β) με τη διδασκαλία και τον υποδειγματικό και άγιο βίο του Χριστού,
«πολιτευσάμενος οσίως και παιδεύσας ενθέσμως» και με τη φανέρωση του
ονόματος του Θεού σε όσους το αγνοούσαν.
γ) με τα πάθη και το σταυρικό του θάνατο, « χερσίν ανόμων....
κατασχεθείς....πολλά παθών υπ’ αυτών....ο σωτήρ σταυρώ προσηλώθη ο
απαθής και απέθανεν....και ετάφη ο ζωοποιός....».
δ) με την Ανάσταση και τον τελικό θρίαμβο της εις ουρανούς
Αναλήψεως, « ανέστη εκ νεκρών τη τρίτη ημέρα και τεσσαράκοντα ημερών
συνδιατρίψας τοις μαθηταίς ανελήφθη εις τους ουρανούς και εκαθέσθη εκ
δεξιών.... του Θεού και πατρός αυτού»253.
252 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 13, §1-2, SC 336, σ. 180-182(=PG 1,1093Β). Μ. Μetzger
(1992), «Une theologie de la Liturgie dans les “Constitutions Apostoliques”», στο
Mystagogie : pensee liturgique d’ aujourd’ hui et liturgie ancienne.Conferences Saint-Serge
ΧΧΧΙΧe semaine d’ Etudes Liturgiques, Paris, σ. 227-241
253
Ταγαρά (2010), Όπ.π., σ. 100-101.
Σελίδα 68
Μέρος Β΄: Οι ευχαριστηριακές μαρτυρίες των
Αποστολικών Διαταγών και η ανάλυσή τους.
Οι ιδρυτικοί λόγοι του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας254
αποτελούν την κεντρική πράξη της αναφοράς255. Η διήγηση της ιδρύσεως
του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας είναι δάνειο από το Ευαγγέλιο του
Ματθαίου και από την Α΄ προς Κορινθίους256. Μετά τη διήγηση της
Ευχαριστίας, ακολουθεί η ανάμνηση με την εντολή: «τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν
ἐμὴν ἀνάμνησιν· ὁσάκις γὰρ ἐὰν ἐσθίητε τὸν ἄρτον τοῦτον καὶ πίνητε τὸ
254 Για τον Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη, η Ευχαριστία αποτελεί το DNA της
Εκκλησίας. Αποτελεί το είναι και το φαίνεσθαι της Εκκλησίας, η κατεξοχήν
διαφορά της, από κάθε είδους θρησκευτικό φαινόμενο. Είναι το απόλυτο γεγονός
κοινωνίας, που κάνει την Εκκλησία αυτό που είναι. Η Ευχαριστία παρέχει τη
δυνατότητανα έρθουμε σε κοινωνία με την αιώνια ζωή, το Θεό, που κατανοείται
ως Τριάδα προσώπων. Στην Ευχαριστία,μέσα στην ατμόσφαιρα της λατρείας, ο
άνθρωπος υποστασιάζεται σύμφωνα με τον τρόπο της Τριαδικής υπάρξεως του
Θεού.Ταυτόχρονα για τον Περγάμου Ιωάννη, η Ευχαριστία αποτελεί την εικόνα
των Εσχάτων. Η Εκκλησία στην Ευχαριστία πραγματώνει την εσχατολογική της
φύση, προγεύεται την αληθινή ζωή της Αγίας Τριάδος. Δεν είναι τυχαίο που η
ευχαριστία την Κυριακή, την όγδοη ημέρα, την ημέρα των εσχάτων. Τα
γνωρίσματα της Ευχαριστίας, συνεχίζει ο Περγάμου, αποτελεί στην εσωτερική
φύση της μια κίνηση και όχι μόνο σύναξη, με εσχατολογικό υπόβαθρο,μια
διάσταση προς το μέλλον προς τα Έσχατα,που αποδεικνύει ότι η Εκκλησία δεν
εγκλωβίζεται στο ιστορικό παρόν αλλά αντλεί την υπόσταση της από τη Βασιλεία.
Έτσι, λοιπόν, η Ευχαριστία χαρακτηρίζεται από εσχατολογική διάσταση, η οποία
όσο και αν εισέρχεται στην ιστορία, δεν μεταβάλλεται, δεν περιορίζεται δεν
εγκλωβίζεται στην ιστορία.Ο άνθρωπος και ολόκληρη η κτίση, λαμβάνουν μια
πρόγευση της εσχατολογικής πραγματικότητας. Αυτή η ερμηνευτική προσέγγιση
από τον Περγάμου, αναδεικνύει ότι η Ευχαριστία πρέπει να κατανοηθεί ως ο
τόπος της σύνδεσης και της σχέσης της Εκκλησίας προς την Αγία Τριάδα και τη
Βασιλεία. Βλ. Ν. Ασπρούλης (2009), Αγία Τριάδα, Εκκλησία, Ιωάννη Ζηζιούλα,
Έσχατα. Συμβολή στην ευχαριστιακή εκκλησιολογία του Μητροπολίτου Περγάμου,
Θεολογία 4, σ. 11-13.
255 Ματθ. 26, 26.
256 Α΄ Κορ. 11,23-25.

Σελίδα 69
ποτήριον τοῦτο, τὸν θάνατον τὸν ἐμὸν καταγγέλλετε, ἄχρις ἂν ἔλθω»257. Το
κείμενο αυτό αποτελεί ανάμνηση του πάθους, του θανάτου, της
Αναστάσεως, της Αναλήψεως και της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού. Το
πνεύμα της αναμονής και της πρόγευσης της μέλλουσας ζωής υπήρχε
έντονο στην Εκκλησία των πρώτων χρόνων μετά κυρίως την Ανάληψη του
Κυρίου, και έτσι είχαμε την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας, με χαρακτήρα
εσχατολογικό: «Μεμνημένοι τοίνυν του πάθους αυτού και του θανάτου και
της αναστάσεως και της εις ουρανούς επανόδου και της μελλούσης αυτού
δευτέρας παρουσίας εν η έρχεται κρίναι ζώντας και νεκρούς και αποδούναι
εκάστω κατά τα έργα αυτού, προσφέρομεν σοι τω βασιλεί και Θεώ κατά την
διάταξιν τον άρτον τούτον και το ποτήριον τούτο ευχαριστούντες σοι
δι’αυτού εφ’ οις κατηξίωσας ημάς εστάναι ενώπιόν σου και ιερατεύειν
σοι»258.
Η ευχαριστιακή ανάμνηση, είναι μία προτύπωση, μια πρόγευση, της
μελλοντικής βασιλείας του Χριστού. Οι ιδρυτικοί λόγοι του μυστηρίου της
θείας Ευχαριστίας υπάρχουν στην κεντρική πράξη της αναφοράς ‫ ׃‬Το
«Μεμνημένοι ουν ων δι’ ημάς υπέμεινεν, ευχαριστούμεν σοι, Θεέ
παντοκράτωρ,.... Εν η γαρ νυκτί παρεδίδοτο λαβών άρτον ταις αγίαις και
αμώμοις αυτού χερσίν και αναβλέψας προς σε τον Θεόν αυτού Πατέρα και
κλάσας έδωκε τοις μαθηταίς ειπών∙ τούτο το μυστήριον της Καινής
Διαθήκης, λάβετε εξ αυτού, φάγετε, τούτο εστί το σώμα μου το περί πολλών
θρυπτόμενον εις άφεσιν αμαρτιών; Ωσαύτως και το ποτήριον....λέγων∙ πίετε
εξ αυτού πάντες, τούτο εστί το αίμα μου το περί πολλών εκχυνόμενον εις
257 Το συγκεκριμένο τμήμα της ευχής ονομάζεται, «ανάμνηση». Η ανάμνηση στην

θεία Λειτουργία, δεν έχει το χαρακτήρα μιας ιστορικής, θαυμάζοντας το
παρελθόν,αλλά μία πραγματική επανάληψη του γεγονότος που για πρώτη φορά
τελέστηκε στον Μυστικό Δείπνο. Βλ. Γ. Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 29.
258 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 12, §6, SC 336, σ. 196-198 (=PG 1, 1104AB).

Σελίδα 70
άφεσιν αμαρτιών»259 αποτελούν το συνδετικό κρίκο μας με όσα έχουνλάβει
μέρος από την αρχή της θείας Λειτουργίας.
Η ευχαριστιακή ανάμνηση αποτελεί μία προτύπωση, πρόγευση και
της μελλοντικής βασιλείας του Χριστού. «Ο λειτουργός κατά την
λατρευτική πράξη, μιμείται τη θυσία του Κυρίου, μνημονεύει όλα τα
σωτήρια γεγονότα της ζωής του και ευχαριστεί γιατί αξιώθηκε να στέκεται
μπροστά του και να τον λειτουργεί»260. Προσφέροντας δε τα «προκείμενα
δώρα» και την «θυσίαν ταύτην», χρησιμοποιώντας τα λόγια του Μυστικού
Δείπνου και τις πράξεις του Κυρίου, ταυτίζει την Ευχαριστιακή πράξη της
εκκλησίας με εκείνη του «Υπερώου»261. Έτσι οι πιστοί σε κάθε θεία
Λειτουργία βιώνουν το Μυστικό Δείπνο του «Υπερώου» που δεν είναι μία
συμβολική πράξη, ανάμνηση ενός γεγονότος του παρελθόντος, αλλά
πραγματική αναπαράσταση παρόντων γεγονότων262. Ο Μυστικός Δείπνος
συνεχίζεται μέσα στη θεία Ευχαριστία και θα συνεχίζεται στους αιώνες,
γενόμενος προσιτός στις νέες γενιές των ανθρώπων, μέσω του σώματος του
Χριστού την εκκλησία, καθιστώντας τη θυσία του Χριστού παγκόσμια και
καθολική263.
Συνάδουμε μέ όσα η Ταγαρά σημειώνει ότι: «αν και η ανάμνηση των
Αποστολικών Διαταγών, παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με την
ανάμνηση της Αποστολικής Παράδοσης του Ιππολύτου, εκπροσωπεί την
Λειτουργική παράδοση της εκκλησίας της Συρίας. Την αρχαία εποχή τα
μεγάλα κέντρα της χριστιανικής Εκκλησίας, είχαν κοινά τα ουσιώδη
λειτουργικά στοιχεία και ο λειτουργός Επίσκοπος τα σενέδεε «κατά το
259 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 12, §8, SC 336, σ. 198 (=PG 1, 1104B).
260
Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ. 103. Ιω. Ζηζιούλας (Μητρ. Περγάμου), «Ευχαριστία και
βασιλεία του Θεού», στο Σύναξη 49 (Ιαν-Μαρτ. 1994) 10.
261
Ταγαρά (2010), Όπ.π., σ. 103. E.C. Ratcliff (1939), «Christian Worship and Liturgy»,
στο Kirk The Study of Theology, Λονδίνο, σ.429
262
Ταγαρά (2010), Όπ.π., σ. 103.
263
Ταγαρά (2010), Όπ.π., σ. 103.
Σελίδα 71
δοκούν». Αργότερα υπάρχει λειτουργική ποικιλία, αλλά διατηρείται η
λειτουργική ενότητα, υπό την επίδραση της λατρείας των μεγάλων
χριστιανικών Εκκλησιών»264.
Οι πιστοί ευχαριστούν για άλλη μία φορά τον ευεργετήσαντα Θεό
που τους πρόσφερε τη σωτηρία και κυρίως για όσα υπέμεινε και έπαθε στην
επίγεια ζωή του για χάρη τους. Η ευχαριστία αυτή είναι καθήκον που
απορρέει από την εντολή του Θεού « την διάταξιν αυτού πληρούμεν». Ο
ιερέας μνημονεύει τα σωτήρια γεγονότα της ζωής του Χριστού κατά την
ώρα του Μυστηρίου. Τον ευχαριστεί, γιατί αξιώθηκε να στέκεται μπροστά
στην αγία Τράπεζα και να Τον λειτουργεί, χρησιμοποιώντας τα λόγια του
Μυστικού Δείπνου και τις πράξεις του Κυρίου, ταυτίζει την Ευχαριστία με
εκείνη του «Υπερώου». Ο Μυστικός Δείπνος πραγματώνεται μέσα στη Θεία
Ευχαριστία και θα πραγματώνεται στους αιώνες, όχι ως ανάμνηση ενός
γεγονότος που έγινε στο παρελθόν, αλλά πραγματική αναπαράσταση
παρόντων γεγονότων265.
Ακολουθεί η επίκληση, που είναι η θυσιαστική πράξη κατά την
οποία ο λειτουργός επικαλείται την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος, στα τίμια
Δώρα, «ὅπως ἀποφήνῃ τὸν ἄρτον... σῶμα τοῦ Χριστοῦ.. καὶ τὸ ποτήριον...
αἷμα τοῦ Χριστοῦ....»266. Στο σημείο αυτό, γίνεται η επίκληση της αγάπης του
Θεού, να καταπέμψει το Άγιο Πνεύμα το Άγιο σε αυτή τη θυσία. Η θεία
264
Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ. 103. G.Dix, «Primitive Consecration Prayers» στο Theology,
37, (1938) 282.
265 Ταγαρά(2010), Όπ.π., σ. 103.
266 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 12, SC 336, σ. 198-200 (=PG 1, 1104CD): «Και αξιούμεν
σε όπως ευμενώς επιβλέψης επί τα προκείμενα δώρα ταύτα ενώπιόν σου....και

ευδοκήσης επ’αυτοίς....και καταπέμψης το Άγιον σου Πνεύμα επί την θυσίαν
ταύτην, τον μάρτυρα των παθημάτων του Κυρίου..σώμα ...και αίμα...., ίνα οι
μεταλαβόντες αυτού....αφέσεως αμαρτημάτων τύχωσι....,Πνεύματος αγίου
πληρωθώσιν, άξιοι του Χριστού σου γένωνται, ζωής αιωνίου τύχωσι, σου
καταλλαγέντος αυτοίς, δέσποτα παντοκράτωρ».
Σελίδα 72
Ευχαριστία ονομάζεται θυσία267 για το λόγο αυτό χρησιμοποιείται το ρήμα
«ἱερατεύειν»268 στις «Αποστολικές Διαταγές» σε αρκετά σημεία
υπογραμμίζεται ως θυσία καθαρά και αναίμακτος269, θυσία πνευματική270.
Πρόκειται για θυσία ευχαριστίας το θεοσύστατο μυστήριο της παρουσίας
του Χριστού την «πραγματικήν και αναίμακτον παράστασιν της σταυρικής
αυτού θυσίας»271.
Ο ίδιος ο Χριστός θύεται και προσφέρεται στους πιστούς. Αυτή η
μοναδική θυσία, ήταν εκείνη που αντικατέστησε όλες τις θυσίες της
Παλαιάς Διαθήκης, θυσίες που δεν μπορούσαν να σώσουν τον άνθρωπο.
Δεν μπορούσαν να θεραπεύσουν τα τραύματα της αμαρτίας, όταν έπεσε
και βγήκε ό άνθρωπος από τον παράδεισο της τρυφής. Η θυσία του Χριστού
πάνω στο σταυρό, ήταν εκείνη που έλυσε τα δεσμά και ελευθέρωσε ο Θεός
το πλάσμα του από τα δεινά της αμαρτίας Συνεχίζεται στη εκκλησία με την
Θεία Ευχαριστία, με τη διαφορά ότι η θυσία αυτή είναι αναίμακτος272. Το
267 Αποστολικαί Διαταγαί, ΙΙ, ,57, §3, SC 320, σ. 320 (=PG 1,737A): «Μετά δε ταύτα
γινέσθω η θυσία....». Αποστολικαί Διαταγαί, V, 19, §5, SC 329, σ. 272 (=PG1, 893C)‫׃‬
«Διά τούτο ουν και υμείς, αναστάντος του Κυρίου, προσενέγκατε την θυσίαν
υμών,....». Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 12, SC 336, σ. 198 (=PG 1,1104C): «.....και
καταπέμψης το άγιόν σου Πνεύμα επί την θυσίαν ταύτην...».
268
Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 12, SC 336, σ. 198 (=PG 1, 1104C).
269 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 5, §6, SC 336, σ. 148 (=PG 1, 1073D): « Ευαρεστείν δε
σοι εν πραότητι.....προσφέροντά σοι καθαράν και αναίμακτον θυσίαν....».

270 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 46, §7-8, SC 336, σ. 270-272 (=PG 1, 1153BC): Πρώτος
τοίνυν τη φύσει αρχιερεύς ο μονογενής Χριστός....Μετά δε την ανάληψιν

αυτού....θυσίαν καθαράν και αναίμακτον....».
271 Β. Χ. Ανδρούτσος (1956), Δογματική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας,
Αθήνα, σ. 344.
272 «Εκ πάντων λοιπών τούτων συνάγεται, ότι διά του καθαγιασμού των τιμίων
δώρων και της επικλήσεως του Αγίου Πνεύματος μεταβάλλονται τη δυνάμει και
ενεργεία αυτού, ο άρτος και ο οίνος αληθώς και πραγματικώς είς σώμα και αίμα
του Χριστού, έστω και αν κατά την εξωτερικής εμφάνισιν και την γεύσιν φαίνονται
ως κοινός ή ψιλός άρτος και οίνος. Ως συνέπειαν δε τής τοιαύτης μεταβολής
δεχόμεθα πραγματικήν παρουσίαν του Χριστού έν τη Θεία Ευχαριστία, ούτως ώστε
είναι παρών ούτος υποστατικώς και ουσιωδώς έν τω μυστηρίω τούτο, ενώ έν τοίς
άλλοις μυστηρίοις πάρεστι δια της δυνάμεως και της χάριτος αυτού, αγιάζων τους
Σελίδα 73
Άγιο Πνεύμα είναι εκείνο που ενεργεί στην μεταβολή των θείων Δώρων στη
θεία Λειτουργία. Είναι Εκείνο που αγιάζει τους πιστούς, τους κάνει ένα
σώμα με το Χριστό και την Εκκλησία. Στο σημείο αυτό οι «Αποστολικές
Διαταγές» δεν αναπτύσσουν περισσότερο την περί του Αγίου Πνεύματος
διδασκαλία273.
Μετά την αναφορά274 ακολουθούν δεήσεις για όλο το πλήρωμα της
Εκκλησίας, κλήρο και λαό, για το στρατό, τους βασιλείς, για την πόλη, για
όλους τους πάσχοντες. Δεήσεις για εκείνους που μισούν και διώκουν τους
πιστούς για το όνομα του Χριστού. Δεήσεις για τους κατηχουμένους, τους
χειμαζομένους, για τους αδελφούς που βρίσκονται σε μετάνοια. Αμέσως
μετά το «πρόσχωμεν» του διακόνου, ο Επίσκοπος «προσφωνησάτω τώ λαώ
ούτω· Τὰ άγια τοίς αγίοις»275 και ο λαός αποκρίνεται «Είς άγιος, είς Κύριος,
Ιησούς Χριστός, είς δόξαν Θεού Πατρὸς ευλογητὸς εί, είς τοὺς αιώνας·
πιστούς». Βλ. Ιω. Ν. Καρμίρης (1965), «Ευχαριστία, Θεία», ΘΗΕ τόμ. 5, Αθήνα: έκδ.
Αθ. Μαρτίνου, στήλη 1131.
273 Π. Ροδόπουλος (1993), Μητρ. Τυρολόης καί Σερεντίου, Μελέται, Θεσσαλονίκη:
ἐκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν, σ. 89.

274
Γ. Φίλιας (2006), Παράδοση και Εξέλιξη στη Λατρεία της Εκκλησίας, Αθήνα:
275 Με την εκφώνηση του ιερέα, «Πρόσχωμεν τα άγια τοις αγίοις», υψώνει τον
αμνό, (το τμήμα του άρτου που έχει καθαγιαστεί σε Σώμα Χριστού). Η φράση που
προηγείται και η κίνηση της ύψωσης, έχουν την έννοια υπενθύμισης ότι μόνο οι
άξιοι θα πρέπει να μεταλάβουν το Σώμα κα το Αίμα του Χριστού. Κανένας δεν
είναι άξιος όμως να κοινωνήσει και για αυτό εκείνη τη στιγμή ψάλλεται η φράση
«Είς άγιος, είς Κύριος, Ιησού Χριστός, είς δόξαν Θεού Πατρός αμήν» Μετά την
ύψωση κλείνει το παραπέτασμα και γίνεται ο μελισμός, η ένωση και η κοινωνία
των ιερέων. Ο μελισμός, δηλαδή το κομμάτιασμα του αμνού σε τέσσερα μέρη,
γίνεται για πρακτικούς λόγους, για να κοινωνήσουν και οι ιερείς και οι
πιστοί.Θυμίζει την κλάση του άρτου από τον Χριστό στον Μυστικό Δείπνο. Ο
ιερέας ρίχνει ένα τεμάχιο από τον «μελισμένο αμνό» στο Άγιο Ποτήριο,
επιτελώντας μια πράξη που ονομάζεται «ένωση». Μετά την «ένωση», ρίχνει ο
ιερέας στο Ποτήριο ζεστό νερό που ονομάζεται «ζέον», για να υπενθυμίσει ότι από
το πλευρό του Χριστού, στην Σταύωση, έτρεξαν ζεστό αίμα και νερό. Βλ. Φίλιας
(2002), Όπ.π., σ. 31.
Σελίδα 74
Αμὴν»276. Κατά την Θεία Μετάληψη, «Μεταλαμβανέτω ὁ Ἐπίσκοπος, ἔπειτα
οἱ Πρεσβύτεροι, καὶ οἱ Διάκονοι, καὶ οἱ ὑποδιάκονοι, καὶ οἱ ἀναγνῶσται, καὶ
οἱ ψάλται, καὶ οἱ ἀσκηταί, καὶ ἐν ταῖς γυναιξὶν αἱ διακόνισσαι, καὶ αἱ
παρθένοι, καὶ αἱ χῆραι, εἴτα τὰ παιδία καὶ τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τάξιν μετὰ
αἰδοῦς καὶ εὐλαβείας ἄνευ θορύβου». Κατά τη θεία κοινωνία
μεταλαμβάνουν πρώτα οι κληρικοί και «πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τάξιν μετὰ αἰδοῦς
καὶ εὐλαβείας ἄνευ θορύβου»277.
Σύμφωνα με τις Αποστολικές Διαταγές,κατά την ώρα της Θείας
μετάληψης, ο επίσκοπος δίνει το σώμα του Χριστού και ο πιστός λέει το
αμήν. Ο διάκονος δίνοντας το αίμα του Χριστού από το άγιο Ποτήριο λέει
«αίμα Χριστού, ποτήριον ζωής» και ο πιστός απαντά με το αμήν. Η κοινωνία
276 Στο «Ότι είς ο Χριστός», ο Κύριλλος πατριάρχης Αλεξανδρείας (378-444)

χρησιμοποιεί τα λόγια του Χριστού, μέσα από τα οποία δηλώνεται, ότι ό άρτος της
θείας Ευχαριστίας,είναι η ίδια η σάρκα του Θεανθρώπου.Όποιος τρώει από αυτό
τον άρτο, όποιος μετέχει στο μυστήριο της Ευχαριστίας,αποκτάει αφθαρσία στην
φθορά του θανάτου κα κερδίζει την αιώνια ζωή. Είναι πολύ φυσικό συνεχίζει ο
άγιος Κύριλλος,να κερδίζει κάποιος την αιώνια ζωή, μετέχοντας στο μυστήριο της
θείας Ευχαριστίας,γιατί η σάρκα του Χριστού είναι η ίδια η σάρκα του
ενανθρωπήσαντος Θείου Λόγου που ενώ βρισκόταν στον ουρανό, ήρθε στη γή
έγινε άνθρωπος, για να μας χαρίσει την αιώνια ζωή.Το σώμα και το αίμα με την
μορφή του άρτου και οίνου, δεν είναι το σώμα και το αίμα κάποιου απλού
ανθρώπου.Αυτό υπογραμμίζει ο Κύριλλος, γιατί διαφορετικά δεν θα μπορούσε να
του χαρίσει την αθανασία και την αφθαρσία, ούτε μόνο του θεού,γιατί είναι άυλος
και άσαρκος, αλλά του ίδιου του ενσαρκωθέντος Θείου Λόγου, τέλειου ανθρώπου
και τέλειου Θεού μαζί. Στο μυστήριο της θείας Ευχαριστίας, γίνεται ο άνθρωπος
μέτοχος της ζωοποιού σάρκας του Χριστού, που είναι άρρηκτα συνενωμένη με το
Θεό Λόγο. Μέσω αυτής κάθε μέλος της Εκκλησίας του Χριστού μεταλαμβάνει τη
Θεία φύση του Λόγου και γίνεται χριστοφόρος και θεοφόρος. Βλ. Ε. Α. Αρτέμη
(2013), Το μυστήριο της ενανθρωπήσεως στους δύο διαλόγους, «Περί
τῆςἐνανθρωπήσεως τοῦ Μονογενοῦς» καί «Ὅτι εἷς ὁ Χριστός», του αγίου Κυρίλλου
Αλεξανδρείας, Αθήνα: 24γράμματα, σ. 143-144.
277 Αποστολικαί Διαταγαί, PG 1,1109A.

Σελίδα 75
του λαού γινόταν χωριστά278, ενώ ψάλλεται ο 33ος ψαλμός που λέγεται
κοινωνικός, γιατί καλύπτει την ώρα της Κοινωνίας279.
Μετά την μετάληψη, ακολουθεί η Ευχαριστία δια «τῷ καταξιώσαντι
ἡμᾶς μεταλαβεῖν τῶν ἁγίων αὐτοῦ μυστηρίων καὶ παρακαλέσωμεν μὴ εἰς
κρῖμα, ἀλλ’ εἰς σωτηρίαν ἡμῖν γενέσθαι, εἰς ὠφέλειαν ψυχῆς καὶ σώματος,
...εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, εἰς ζωὴν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος»280. Η Λειτουργία
των «Αποστολικών Διαταγών, κατακλείεται με την ευχή κεφαλοκλισίας281,
και ακολουθεί η προτροπή του διακόνου για την απόλυση με τη φράση
«απολύεσθε έν ειρήνη»282
Τα σωτήρια, δηλαδή τα αποτελέσματα της θείας Μεταλήψεως
ριζώνουν στην ψυχή του πιστού μέσω της παρουσίας του Αγίου Πνεύματος
αλλά και της διαρκούς κοινωνίας του με το Θεό: «ίνα οι μεταλαβόντες
αυτού βεβαιωθώσι προς ευσέβειαν, αφέσεως αμαρτημάτων τύχωσιν, του
διαβόλου και της πλάνης αυτού ρυσθώσι, Πνεύματος αγίου πληρωθώσιν,
άξιοι του Χριστού σου γένωνται, ζωής αιωνίου τύχωσι, σου καταλλαγέντος
αυτοίς, Δέσποτα παντοκράτορ»283.
Εν κατακλείδι, η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών,
γράφτηκε σε μία μεταβατική εποχή, περνώντας από την μνήμης τέλεση του
μυστηρίου,στην καταγραφή της, δίνοντας την δυνατότητα να γνωρίσουν οι
επόμενες γενεές την λειτουργική πράξη της Εκκλησίας στα τέλη του 4ου
278 Φουντούλης (1986), Όπ.π., σ. 310. Σήμερα με τον τρόπο αυτό κοινωνούν οι ιερείς
στο ιερό, χωριστά δηλαδή το Σώμα και χωριστά το Αίμα του Χριστού. Φίλιας (2002),
Όπ.π., σ. 31.
279 Παλαιότερα ψαλλόταν ολόκληρος ο ψαλμός, ενώ σήμερα ψάλλεται μόνο ένας
στίχος του. Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 31.

280 Αποστολικαί Διαταγαί, PG 1, 1109B. Είναι η ευχή που οι πιστοί μέσω του ιερέα,
ευχαριστούν το Θεό, γιατί τους αξίωσε να κοινωνήσουν τα άχραντα μυστήρια και

εύχονται όλη η ζωή τους να είναι στα χέρια του Χριστού. Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 32.
281 Τῷ Θεῷ διὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ κλίνατε καὶ εὐλογεῖσθε», Αποστολικαί Διαταγαί
VIII, 32, §5, SC 336, σ. 240, (=PG 1, 1113Β).

282 Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 31, §3, SC 336, σ. 238, PG 1, 1113A.
283
Αποστολικαί Διαταγαί, VIII, 12, SC 336, σ. 200, (=PG 1, 1104CD).
Σελίδα 76
αιώνα. Μέσα από τη θεία Λειτουργία στην Εκκλησία, ο λαός του Θεού
προσκαλείται σε ένα τραπέζι, σε ένα τραπέζι ευχαριστιακό. Η Λειτουργία,
από τις πρώτες μαρτυρίες, εκφράζει μια πράξη συλλογική, μία πράξη των
πολλών, ένα έργο των πολλών, που συγχρόνως τους ενώνει και μεταξύ
τους284. Αυτός ο συλλογικός χαρακτήρας διαφαίνεται από τον Μυστικό
Δείπνο, στην πρώτη θεία Ευχαριστία, όχι μόνο διότι ήταν παρόν οι
Απόστολοι, αλλά και διότι τονίζει ο Κύριος, ότι η πράξη αυτή απευθύνεται
σε πολλούς285. Και για αυτό το λόγο η συλλογική πράξη του Χριστού στον
Μυστικό Δείπνο μεταβιβάζεται στους πιστούς286.
284 Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 34.

285 «Το αίμα μου το περί πολλών εκχυνόμενον», Ματθ,26,26-28, Μαρκ.14,22-24.
286 Φίλιας (2002), Όπ.π., σ. 34. Ο Απόστολος Παύλος γράφει στους Κορινθίους, Α΄
Επιστολή, 10,13: «Εγώ γάρ παρέλαβον από του Κυρίου, ό και παρέδωκα υμίν».
Σελίδα 77
Συμπεράσματα
Η εργασία αυτή έχει ως τίτλο «η θεία Λειτουργία κατά τις
Αποστολικές Διαταγές». Το κείμενο στο οποίο βασίστηκε στις «Διαταγαί ή
Διατάξεις των Αγίων Πανευφήμων Αποστόλων». Αποτελεί μία συλλογή
από διδαχές και διατάξεις που έχουν να κάνουν σχετικά με την λατρείας
αλλά και το βίο και την τάξη της Εκκλησίας. Το έργο αυτό δημιουργήθηκε
από άγνωστο συγγραφέα, ο οποίος του έδωσε το ψεύτικο όνομα Κλήμης,
επίσκοπος Ρώμης, προκειμένου το ίδιο το έργο να γίνει αποδεκτό από τους
χριστιανούς με μεγάλη ευκολία, αφού ήταν «πόνημα» ενός σημαντικού
εκκλησιαστικού πατρός» στην Εκκλησία.
Η Λειτουργία αυτή αναγνώσθηκε από εκκλησιαστικούς συγγραφείς
και Πατέρες, οι οποίοι την χαρακτήρισαν ως «Αναφορά των Αποστόλων».
Αξιοποιήθηκε μάλιστα στα προς αντιμετώπιση θέσεων που αμφισβήτησαν
την περί του άρτου και του οίνου ως σώματος και αίματος Χριστού
θεολογία, αλλά και τη δογματική θέση περί του καθαγιασμού των τιμίων
δώρων με την επίκληση του Αγίου Πνεύματος.
Μέσα από αυτήν εργασία καταλήξαμε στα εξής συμπεράσματα:
Α) Το όνομα του Κλήμεντος Ρώμης δεν αποτελεί το συγγραφέα του έργου
αλλά βασίζεται κυρίως στο πρώτο αυτό τμήμα των «Αποστολικών
Διαταγών», και έχει ως πηγή το έργο «Διδασκαλία των Αποστόλων».
Β) Δύο οδοί που αναφέρονται στο βιβλίο, είναι της ζωής και του θανάτου.
Γ) Στο όγδοο Βιβλίο υπάρχουν 85 Αποστολικοί Κανόνες. Αυτοί αποτελούν
μερική αντιγραφή κανόνων των Συνόδων Αντιόχειας (341) και της
Λαοδικείας (μεταξύ 343 και 381).

Σελίδα 78
Δ) Μέσα στους κανόνες αυτές υπάρχουν οι τρεις βαθμοί ιεροσύνης και τα
καθήκοντά τους. Οι τρεις βαθμοί υπήρξαν: διάκος, πρεσβύτερος και
επίσκοπος.
Ε) Παράλληλα αναφέρονται τα καθήκοντα των πιστών αλλά και η θέση της
γυναίκας στην Εκκλησία και στη θεία Λειτουργία. Ενώ γίνεται λόγος για το
θεσμό των διακονισσών, που αυτός ο θεσμός άκμαζε στους πρώτους
αιώνες.
Στ) Καθιέρωση των νηστειών της Τετάρτης, της Παρασκευής και της
Πασχάλιας νηστείας, της Μεγάλης Εβδομάδας που γίνεται με σκοπό την
προετοιμασία των Χριστιανών για να συμμετέχουν στην Ανάσταση του
Κυρίου, του ενσαρκωμένου του θείου Λόγου.
Ζ) Καθιερώνεται η εορτή του Αποστόλου Θωμά και της Αναλήψεως.
Επιπλέον τονίζεται η σημασία της Κυριακής, ως ημέρα Κυρίου. Η Κυριακή
είναι ημέρα Ανάστασης του Κυρίου, ημέρα της εισόδου στην Ιερουσαλήμ,
ημέρα της Επιφοίτησης του Αγίου Πνεύματος. Η Κυριακή έχει ακόμα μια
σημασία: Το Σάββατο, η έβδομη μέρα, συμβολίζει το τέλος της υλικής
δημιουργίας. Η Κυριακή είναι η όγδοη μέρα, έξω από τον κοσμικό χρόνο,
σύμβολο της «ανέσπερης» αιωνιότητας. Αυτή την αιωνιότητα ζούμε στη
Θεία Λειτουργία, είναι ένα μικρό Πάσχα που μας χαρίζει την αναστημένη
ζωή.
Η) Η προσευχή αποτελεί την οδό ένωσης του ανθρώπου με τον πιστό.
Πρέπει να γίνεται πολλές φορές την ημέρα, γιατί σκοπό έχουν την
πνευματική αναγέννηση του ανθρώπου. Δεν αφορούν μόνο στις κοινές
μόνο λατρευτικές συνάξεις των πιστών αλλά και την ατομική προσευχή του
κάθε πιστού.
Θ) Η προσευχή οφείλεται να γίνεται με καθαρή καρδιά, προκειμένου να
εισακουσθεί στο Θεό. Παράλληλα μέσω της προσευχής, των νηστειών, της
σωματικής άσκησης της σκληραγωγίας του σώματος ο άνθρωπος παλεύει

Σελίδα 79
με τα πάθη και προσπαθεί να ευδοκιμήσουν οι αρετές που του δόθηκαν ως
δωρεές του Αγίου Πνεύματος.
Ι) Οι Αποστολικές Διαταγές σημειώνουν τη σημασία της μετανοίας και της
εξομολόγησης, που είναι υποχρεωτικά για την σωτηρίας τους.
ΙΑ) Οι επίσκοποι είναι υπεύθυνοι για την επιστροφή των μετανοούντων. Ο
ιερέας θα πρέπει να μην έχει σημάδι αμαρτίας αλλά και μην κρίνει με
ιδεοληψία το ποίμνιο του. Παράλληλα ο επίσκοπος θα πρέπει να είναι
τύπος του καλού ποιμένος, όπως ο Κύριος που αναζήτησε το ένα πρόβατο
το απολωλός, αν και είχε στη στάνη του προφυλαγμένα τα άλλα ενενήντα
εννιά.
ΙΒ) Η θεία Λειτουργία των «Αποστολικών Διαταγών», που ονομάζεται και
«Κλημέντιος» αποτελεί την αρχαιότερη λειτουργική αναφορά και
καταγράφει τη λειτουργική πράξη της Αντιόχειας, αλλά μάλλον δεν
χρησιμοποιούνταν καθόλου στη εκκλησιαστική ζωή, για το λόγο αυτό
παραμένει άθικτο το κείμενό της.
ΙΓ) Η ενότητα της Εκκλησίας βασίζεσαι στο κοινό ποτήριον της θείας
ευχαριστίας. Η Εκκλησία είναι ό μόνος χώρος μέσα στον όποιο
πραγματώνεται το Μυστήριο της λυτρώσεώς μας. Είναι το ζωντανό Σώμα
του Χριστού, όπου γίνεται ή συνάντηση των αμαρτωλών με τον Σωτήρα και
λυτρωτή ολόκληρου του ανθρώπινου γένους.
ΙΔ) Η καθολικότητα της Εκκλησίας δεν έχει να κάνει με το άθροισμα των
χριστιανών αλλά η «καινή κτίση» που επιτυγχάνεται με την πίστη στα
δόγματα και στην παράδοση της Εκκλησίας, γραπτή και προφορική.
ΙΕ) Κάθε τμήμα της Λειτουργίας, φανερώνει ολόκληρη τη θεία Λειτουργία,
την ίδια την Εκκλησία, την κοινωνία των πιστών με τον Χριστό και μεταξύ
τους, δια του Αγίου Πνεύματος. Η θεία Λειτουργία είναι η σύναξη πάντων
των πιστών υπό τον Επίσκοπο, και η πνευματική και ψυχική αναγέννηση
τους.

Σελίδα 80
ΙΣΤ) Η παρουσία του ενσαρκωμένου Θείου Λόγου, του Χριστού αφορά στην
δημιουργία. Μέσα στην Εκκλησία και κυρίως στη Λειτουργία λαμβάνει
μέρος η Ευχαριστιακή κοινωνία των ανθρώπων, υπό τον Επίσκοπο, ο οποίος
είναι εις τύπο και τόπο Χριστού, δια του Αγίου Πνεύματος.
ΙΖ) Μέσα από τη θεία Ευχαριστία, η Εκκλησία θεωρεί τον εαυτό της, ως το
ένα το σύνολο σώμα του Χριστού, με αυτή μόνο την προϋπόθεση, κάθε
ευχαριστιακή ενότητα εκφράζει και την καθολικότητα της τοπικής
Εκκλησίας
ΙΗ) Οι Αποστολικές Διαταγές δίνουν πληροφορίες για την προβαπτισματική
τελετουργία, που περιλάμβανε την ονοματογραφία, την εξέταση και
κατήχηση του υποψηφίου, χειροθεσία, εξορκισμούς και νηστεία
ΙΘ) Κατά την Θεία Μετάληψη, οι Αποστολικές Διαταγές κάνουν λόγο για τη
σειρά εκείνων που μεταλαμβάνουν«Μεταλαμβανέτω ὁ Ἐπίσκοπος, ἔπειτα
οἱ Πρεσβύτεροι, καὶ οἱ Διάκονοι, καὶ οἱ ὑποδιάκονοι, καὶ οἱ ἀναγνῶσται, καὶ
οἱ ψάλται, καὶ οἱ ἀσκηταί, καὶ ἐν ταῖς γυναιξὶν αἱ διακόνισσαι, καὶ αἱ
παρθένοι, καὶ αἱ χῆραι, εἴτα τὰ παιδία καὶ τότε πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τάξιν μετὰ
αἰδοῦς καὶ εὐλαβείας ἄνευ θορύβου». Κατά τη θεία κοινωνία
μεταλαμβάνουν πρώτα οι κληρικοί και «πᾶς ὁ λαὸς κατὰ τάξιν μετὰ αἰδοῦς
καὶ εὐλαβείας ἄνευ θορύβου.
Κ) Η ευχαριστιακή ανάμνηση αποτελεί μία προτύπωση, πρόγευση και της
μελλοντικής βασιλείας του Χριστού. «Ο λειτουργός κατά την λατρευτική
πράξη, μιμείται τη θυσία του Κυρίου, μνημονεύει όλα τα σωτήρια γεγονότα
της ζωής του και ευχαριστεί γιατί αξιώθηκε να στέκεται μπροστά του και
να τον λειτουργεί.
Τέλος, μέσα από την εργασία αυτή μπορεί κάποιος να διαπιστώσει
ότι το κείμενο αυτό των Αποστολικών Διαταγών υπήρξε η βάση για την
ανάπτυξη της θείας Λειτουργίας που υπάρχει έως τις μέρες μας

Σελίδα 81
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ
ΤΩΝ «ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΓΩΝ»
ΕΝΑΡΞΙΣ
Ι. Ειρήνη πάσι.
Λ. Και τω πνεύματί σου.
ΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ
Δ. Πρόσχωμεν.
Α. Γενέσεως το ανάγνωσμα.
Εξήλθεν Ιακώβ από του φρέατος του όρκου και επορεύθη εις Χαρράν
και απήντησε τόπω και εκοιμήθη εκεί˙ έδυ γαρ ο ήλιος. Και έλαβεν από των
λίθων του τόπου και έθηκε προς κεφαλής αυτού και εκοιμήθη εν τω τόπω
εκείνω και ενυπνιάσθη. Και ιδού κλίμαξ εστηριγμένη εν τη γη, ης η κεφαλή
αφικνείτο εις τον ουρανόν˙ και οι άγγελοι του Θεού ανέβαινον και
κατέβαινον επ’ αυτήν, ο δε Κύριος επεστήρικτο επ’ αυτής, και είπεν˙ Εγώ ο
Θεός Αβραάμ του πατρός σου και ο Θεός Ισαάκ, μη φοβού. Η γη, εφ’ ης συ
καθεύδεις επ’ αυτής, σοι δώσω αυτήν και τω σπέρματί σου. Και έσται το
σπέρμα σου ωσεί άμμος της γης και πλατυνθήσεται επί θάλασσαν και λίβα
και βορράν και επί ανατολάς˙ και ενευλογηθήσονται εν σοι πάσαι αι φυλαί
της γης, και εν τω σπέρματί σου. Και ιδού εγώ μετά σου, διαφυλάσσων σε εν
τη οδώ πάση, ου εάν πορευθής˙ και αποστρέψω σε εις γην ταύτην, ότι ου μη
σε εγκαταλίπω, έως του ποιήσαί με πάντα όσα ελάλησά σοι. Και εξηγέρθη
Ιακώβ από του ύπνου αυτού και είπεν˙ Ότι έστι Κύριος εν τω τόπω τούτω,
εγώ δε ουκ ήδειν. Και εφοβήθη και είπεν˙ Ως φοβερός ο τόπος ούτος! Ουκ
έστι τούτο, άλλ’ ή οίκος Θεού˙ και αύτη η πύλη του ορανού. Και ανέστη

Σελίδα 82
Ιακώβ το πρωΐ και έλαβε τον λίθον, ον υπέθηκεν εκεί προς κεφαλής αυτού
και έστησεν αυτόν στήλην και επέχεεν έλαιον επί το άκρον αυτής. Και
εκάλεσε το όνομα του τόπου εκείνου Οίκος Θεού.
Προφητείας Ιωήλ το ανάγνωσμα.
Τάδε λέγει Κύριος˙ Τα τέκνα Σιών, χαίρετε και ευφραίνεσθε επί
Κυρίω τω Θεώ υμών, ότι έδωκεν υμίν τα βρώματα εις δικαιοσύνην˙ και
βρέξει υμίν υετόν πρώιμον και όψιμον, καθώς έμπροσθεν˙ και
πλησθήσονται αι άλωνες σίτου και υπερεκχυθήσονται αι ληνοί οίνου και
ελαίου˙ και ανταποδώσω υμίν αντί των ετών, ων κατέφαγεν η ακρίς και ο
βρούχος και η ερυσίβη και η κάμπη και η δύναμίς μου η μεγάλη, ην
εξαπέστειλα εις υμάς˙ και φάγεσθε εσθίοντες και εμπλησθήσεσθε και
αινέσετε το όνομα Κυρίου του Θεού υμών, ος εποίησε μεθ’ υμών θαυμάσια,
και ου μη καταισχυνθή ο λαός μου εις τον αιώνα. Και επιγνώσεσθε, ότι εν
μέσω του Ισραήλ εγώ Κύριος ο Θεός ημών και ουκ έστιν έτι πλην εμού˙ και
ου μη καταισχυνθή έτι ο λαός μου εις τον αιώνα. Και έσται μετά ταύτα,
εκχεώ από του Πνεύματός μου επί πάσαν σάρκα και προφητεύουσιν οι υιοί
υμών και αι θυγατέρες υμών και οι πρεσβύτεροι υμών ενύπνια
ενυπνιασθήσονται και οι νεανίσκοι υμών οράσεις όψονται. Και γε επί τους
δούλους μου και επί τας δούλας μου, εν ταις ημέραις εκείναις, εκχεώ από
του Πνεύματός μου και προφητεύσουσι˙ και δώσω τέρατα εν τω ουρανώ
άνω και σημεία επί της γης κάτω, αίμα και πυρ και ατμίδα καπνού˙ ο ήλιος
μεταστραφήσεται εις σκότος και η σελήνη εις αίμα, πριν ελθείν την ημέραν
Κυρίου την μεγάλην και επιφανή˙ και έσται πας ος αν επικαλέσηται το
όνομα Κυρίου, σωθήσεται˙ ότι εν τω όρει Σιών και εν Ιερουσαλήμ έσται
ανασωζόμενος, καθότι είπε Κύριος, και ευαγγελιζόμενοι, ους Κύριος
προσκέκληται.
Λ. Προκείμενον. Ψαλμός ιη’

Σελίδα 83
Εις πάσαν την γην εξήλθεν ο φθόγγος αυτών και εις τα πέρατα της
οικουμένης τα ρήματα αυτών.
Στίχ. α’ Οι ουρανοί διηγούνται δόξαν Θεού, ποίησον δε χειρών αυτού
αναγγέλλει το στερέωμα. Ημέρα τη ημέρα ερεύγεται ρήμα και νυξ νυκτί
αναγγέλλει γνώσιν.
Εις πάσαν την γην…
Στίχ. β’ Ουκ εισί λαλιαί ουδέ λόγοι, ών ουχί ακούονται αι φωναί
αυτών.
Στίχ. γ’ Εν τω ηλίω έθετο το σκήνωμα αυτού και αυτός ως νυμφίος
εκπορευόμενος εκ παστού αυτού, αγαλλιάσεται ως γίγας δραμείν οδόν
αυτού.
Στίχ. δ’ Άπ’ άκρου του ουρανού η έξοδος αυτού και το κατάντημα
αυτού έως άκρου του ουρανού και ουκ έστιν ος αποκρυβήσεται της θέρμης
αυτού.
Στίχ. ε’ Ο νόμος Κυρίου άμωμος, επιστρέφων ψυχάς˙ η μαρτυρία
Κυρίου πιστή, σοφίζουσα νήπια˙ τα δικαιώματα Κυρίου ευθέα, ευφραίνοντα
καρδίαν˙ η εντολή Κυρίου τηλαυγής, φωτίζουσα οφθαλμούς.
Στίχ. ς’ Ο φόβος Κυρίου αγνός, διαμένων εις αιώνα αιώνος˙ τα
κρίματα Κυρίου αληθινά, δεδικαιωμένα επί το αυτό, επιθυμητά υπέρ
χρυσίον και λίθον τίμιον πολύν και γλυκύτερα υπέρ μέλι και κηρίον.
Στίχ. ζ’ Και γαρ ο δούλός σου φυλάσσει αυτά˙ εν τω φυλάσσειν αυτά
ανταπόδοσις πολλή. Κύριε βοηθέ μου και λυτρωτά μου.
Α. Πράξεων των Αποστόλων το ανάγνωσμα.

Σελίδα 84
Εν ταις ημέραις εκείναις υπέστρεψαν οι απόστολοι εις Ιερουσαλήμ
από όρους του καλουμένου Ελαιώνος, ο εστίν εγγύς Ιερουσαλήμ, Σαββάτου
έχον οδόν. Και ότε εισήλθον, ανέβησαν εις το υπερώον, ου ήσαν
καταμένοντες ό τε Πέτρος και Ιάκωβος και Ιωάννης και Ανδρέας, Φίλιππος
και Θωμάς, Βαρθολομαίος και Ματθαίος, Ιάκωβος Αλφαίου και Σίμων ο
Ζηλωτής και Ιούδας Ιακώβου. Ούτοι πάντες ήσαν προσκαρτερούντες
ομοθυμαδόν τη προσευχή και τη δεήσει, συν γυναιξί και Μαρία τη μητρί του
Ιησού και συν τοις αδελφοίς αυτού. Και εν ταις ημέραις ταύταις αναστάς
Πέτρος εν μέσω των μαθητών είπεν (ην τε όχλος ονομάτων επί το αυτό ως
εκατόν είκοσιν)˙ Άνδρες αδελφοί, έδει πληρωθήναι την γραφήν ταύτην, ην
προείπε το Πνεύμα το άγιον δια στόματος Δαυίδ, περί Ιούδα του γενομένου
οδηγού τοις συλλαβούσι τον Ιησούν, ότι κατηριθμημένος ήν συν ημίν και
έλαχε τον κλήρον της διακονίας ταύτης. Δει ουν των συνελθόντων ημίν
ανδρών εν παντί χρόνω, εν ω εισήλθε και εξήλθεν εφ’ ημάς ο Κύριος
Ιησούς, αρξάμενος από του βαπτίσματος Ιωάννου έως της ημέρας, ης
ανελήφθη αφ’ ημών, μάρτυρα της αναστάσεως αυτού γενέσθαι συν ημίν
ένα τούτων. Και έστησαν δύο, Ιωσήφ τον καλούμενον Βαρσαββάν, ος
επεκλήθη Ιούστος, και Ματθίαν. Και προσευξάμενοι είπον˙ Συ Κύριε,
καρδιογνώστα πάντων, ανάδειξον, ον εξελέξω, εκ τούτων των δύο ένα,
λαβείν τον κλήρον της διακονίας ταύτης και αποστολής, εξ ης παρέβη
Ιούδας πορευθήναι εις τον τόπον τον ίδιον. Και έδωκαν κλήρους αυτών και
έπεσεν ο κλήρος επί Ματθίαν και συγκατεψηφίσθη μετά των ένδεκα
αποστόλων.
Προς Ρωμαίους επιστολής Παύλου το ανάγνωσμα.
Αδελφοί, λέγει η γραφή˙ «Πας ο πιστεύων επί τω Θεώ, ου
καταισχυνθήσεται». Ου γαρ διαστολή Ιουδαίου τε και Έλληνος˙ ο γαρ αυτός
Κύριος πάντων, πλουτών εις πάντας τους επικαλουμένους αυτόν. «Πας γαρ
ος αν επικαλέσηται το όνομα Κυρίου, σωθήσεται». Πώς ουν επικαλέσονται

Σελίδα 85
εις ον ουκ επίστευσαν; Πώς δε πιστεύσουσιν, ου ουκ ήκουσαν; Πώς δε
ακούσουσι, χωρίς κηρύσσοντος; Πώς δε κηρύξουσιν, εάν μη αποσταλώσι;
Καθώς γέγραπται˙ «Ως ωραίοι οι πόδες των ευαγγελιζομένων ειρήνην, των
ευαγγελιζομένων τα αγαθά!». Άλλ’ ου πάντες υπήκουσαν τω ευαγγελίω.
Ησαΐας γαρ λέγει˙ «Κύριε, τις επίστευσε τη ακοή ημών;». Άρα η πίστις εξ
ακοής, η δε ακοή δια ρήματος Θεού. Αλλά λέγω˙ Μη ουκ ήκουσαν; Μενούν
γε «εις πάσαν την γην εξήλθεν ο φθόγγος αυτών και εις τα πέρατα της
οικουμένης τα ρήματα αυτών».
Λ. Το αλληλουάριον. Ψαλμός ε’.
Αλληλούϊα, αλληλούϊα, αλληλούϊα.
Στίχ. α’ Άσατε τω Κυρίω άσμα καινόν˙ άσατε τω Κυρίω, πάσα η γη˙ άσατε
τω Κυρίω˙ ευλογήσατε το όνομα αυτού.
Στίχ. β’ Ευαγγελίζεσθε ημέραν εξ ημέρας το σωτήριον αυτού˙
αναγγείλατε εν τοις έθνεσι την δόξαν αυτού, εν πάσι τοις λαοίς τα
θαυμάσια αυτού.
Στίχ. γ’ Εξομολόγησις και ωραιότης ενώπιον αυτού˙ αγιωσύνη και
μεγαλοπρέπεια εν τω αγιάσματι αυτού.
Στίχ. δ’ Ενέγκατε τω Κυρίω, αι πατριαί των εθνών˙ ενέγκατε τω
Κυρίω δόξαν και τιμήν˙ ενέγκατε τω Κυρίω δόξαν ονόματι αυτού.
Στίχ. ε’ Άρατε θυσίας και εισπορεύεσθε εις τας αυλάς αυτού˙
προσκυνήσατε τω Κυρίω εν αυλή αγία αυτού˙ σαλευθήτω από προσώπου
αυτού πάσα η γη.

Σελίδα 86
Στίχ. ς’ Είπατε εν τοις έθνεσιν˙ ο Κύριος εβασίλευσε καιγαρ
κατώρθωσε την οικουμένην, ήτις ου σαλευθήσεται˙ κρινεί λαούς εν
ευθύτητι.
Στίχ. ζ’ Κρινεί την οικουμένην εν δικαιοσύνη και λαούς εν τη
αληθεία αυτού.
Δ. Εκ του κατά Ματθαίον αγίου Ευαγγελίου το ανάγνωσμα.
Είπεν ο Κύριος τοις εαυτού μαθηταίς˙ Πας ός τις ομολογήσει εν εμοί
έμπροσθεν των ανθρώπων, ομολογήσω καγώ εν αυτώ έμπροσθεν του
Πατρός μου του εν ουρανοίς. Ός τις δ’ αν αρνήσηταί με έμπροσθεν των
ανθρώπων, αρνήσομαι αυτόν καγώ έμπροσθεν του Πατρός μου εν
ουρανοίς. Ο φιλών πατέρα ή μητέρα υπέρ εμέ, ουκ έστι μου άξιος˙ και ο
φιλών υιόν η θυγατέρα υπέρ εμέ, ουκ έστι μου άξιος. Και ος ου λαμβάνει
τον σταυρόν αυτού και ακολουθεί οπίσω μου, ουκ έστι μου άξιος.
Αποκριθείς δε ο Πέτρος, είπεν αυτώ˙ Ιδού, ημείς αφήκαμεν πάντα και
ηκολουθήσαμέν σοι˙ τί άρα έσται ημίν; Ο δε Ιησούς είπεν αυτοίς˙ Αμήν
λέγω υμίν, ότι υμείς οι ακολουθήσαντές μοι, εν τη παλιγγενεσία, όταν
καθίση ο Υιός του ανθρώπου επί θρόνου δόξης αυτού, καθίσεσθε και υμείς
επί δώδεκα θρόνους, κρίνοντες τας δώδεκα φυλάς του Ισραήλ. Και πας ος
αφήκεν οικίας, ή αδελφούς, ή αδελφάς, ή πατέρα, ή μητέρα, ή γυναίκα, ή
τέκνα, ή αγρούς ένεκεν του ονόματός μου, εκατονταπλάσια λήψεται και
ζωήν αιώνιον κληρονομήσει. Πολλοί δε έσονται πρώτοι έσχατοι και έσχατοι
πρώτοι.
Η ΟΜΙΛΙΑ
Ι. Ασπάζεται την εκκλησίαν λέγων˙

Σελίδα 87
Η χάρις του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και η αγάπη του Θεού και
Πατρός και η κοινωνία του αγίου Πνεύματος μετά πάντων υμών.
Λ. Και μετά του πνεύματός σου.
Ι. Προσλαλεί τω λαώ λόγους παρακλήσεως.
Και πληρώσαντος αυτού τον της διδασκαλίας λόγον, ανίστανται
πάντες.
ΑΠΟΛΥΣΙΣ ΤΩΝ ΑΚΡΟΩΜΕΝΩΝ
Δ. Μη τις των ακροωμένων˙ μη τις των απίστων.
ΔΕΗΣΕΙΣ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΚΑΤΗΧΟΥΜΕΝΩΝ
Δ. Εύξασθε, οι κατηχούμενοι.
Υπέρ των κατηχουμένων πάντες εκτενώς τον Θεόν παρακαλέσωμεν.
Λ. Κύριε, ελέησον.
Δ. Ίνα ο αγαθός και φιλάνθρωπος ευμενώς εισακούση των δεήσεων
αυτών και των παρακλήσεων και προσδεξάμενος αυτών την ικεσίαν
αντιλάβηται αυτών και δω αυτοίς τα αιτήματα των καρδιών αυτών προς το
συμφέρον.
Δ. Αποκαλύψη αυτοίς το ευαγγέλιον του Χριστού.
Δ. Φωτίση αυτούς και συνετίση.
Δ. Παιδεύση αυτούς την θεογνωσίαν.
Δ. Διδάξη αυτούς τα προστάγματα αυτού και τα δικαιώματα.
Δ. Εγκαταφυτεύση εν αυτοίς τον αγνόν αυτού και σωτήριον φόβον.

Σελίδα 88
Δ. Διανοίξη τα ώτα των καρδιών αυτών προς το εν τω νόμω αυτού
καταγίνεσθαι ημέρας και νυκτός, βεβαιώση δε αυτούς εν τη ευσεβεία.
Δ. Ενώση και εγκαταριθμήση αυτούς τω αγίω αυτού ποιμνίω,
καταξιώσας αυτούς του λουτρού της παλιγγενεσίας, του ενδύματος της
αφθαρσίας, της όντως ζωής.
Δ. Ρύσητε δε αυτού από πάσης ασεβείας και μη δω τόπον τω αλλοτρίω
κατ’ αυτών.
Δ. Καθαρίση δε αυτούς από παντός μολυσμού σαρκός και πνεύματος,
ενοικήση τε εν αυτοίς και εμπεριπατήση δια του Χριστού αυτού.
Δ. Ευλογήση τας εισόδους αυτών και τας εξόδους και κατευθύνη αυτοίς
τα προκείμενα εις το συμφέρον.
Δ. Έτι εκτενώς υπέρ αυτών ικετεύσωμεν, ίνα αφέσεως τυχόντες των
πλημμελημάτων δια της μυήσεως, αξιωθώσι των αγίων μυστηρίων και της
μετά των αγίων διαμονής.
Δ. Εγείρεσθε, οι κατηχούμενοι.
Την ειρήνη του Θεού δια του Χριστού αυτού αιτήσασθε.
Δ. Ειρηνικήν την ημέραν και αναμάρτητον και πάντα τον χρόνον της
ζωής υμών.
Δ. Χριστιανά υμών τα τέλη.

Σελίδα 89
Δ. Ίλεω και ευμενή τον Θεόν.
Δ. Άφεσιν πλημμελημάτων.
Δ. Εαυτούς τω μόνω αγεννήτω Θεώ δια του Χριστού αυτού παράθεσθε.
Δ. Κλίνατε και ευλογείσθε.
Ι. Την ευχήν της κεφαλοκλισίας των κατηχουμένων
Ο Θεός ο παντοκράτωρ, ο αγέννητος και απρόσιτος, ο μόνος
αληθινός Θεός, ο Θεός και Πατήρ του Χριστού σου του μονογενούς Υιού
σου, ο του Παρακλήτου προβολεύς και των όλων κύριος, ο δια Χριστού
διδασκάλους τους μαθητάς επιστήσας προς μάθησιν της ευσεβείας˙ αυτός
και νυν έπιδε επί τους δούλους σου τους κατηχουμένους το ευαγγέλιον του
Χριστού σου και δος αυτοίς καρδίαν καινήν και Πνεύμα ευθές εγκαίνισον
εις τοις εγκάτοις αυτών προς το ειδέναι σε και ποιείν το θέλημά σου εν
καρδία πλήρει και ψυχή θελούση˙ καταξίωσον αυτούς της αγίας μυήσεως
και ένωσον τη αγία σου Εκκλησία και μετόχους ποίησον των θείων
μυστηρίων˙ δια Ιησού Χριστού, της ελπίδος ημών, του υπέρ αυτών
αποθανόντος,
(εκφώνως) δι’ ου σοι δόξα και το σέβας εν αγίω Πνεύματι εις τους
αιώνας.
Λ. Αμήν.
Δ. Προέλθετε, οι κατηχούμενοι, εν ειρήνη.
ΔΕΗΣΕΙΣ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΕΝΕΡΓΟΥΜΕΝΩΝ
Δ. Εύξασθε, οι ενεργούμενοι υπό πνευμάτων ακαθάρτων.
Εκτενώς πάντες υπέρ αυτών δεηθώμεν.

Σελίδα 90
Δ. Όπως ο φιλάνθρωπος Θεός δια Χριστού επιτιμήση τοις ακαθάρτοις
και πονηροίς πνεύμασι και ρύσηται τους αυτού ικέτας από της του
αλλοτρίου καταδυναστείας.
Δ. Ο επιτιμήσας τω λεγεώνι των δαιμόνων και τω αρχεκάκω διαβόλω,
επιτιμήση αυτός και νυν τοις αποστάταις της ευσεβείας και ρύσηται τα
εαυτού πλάσματα από της ενεργείας αυτών και καθαρίση αυτά, α μετά
πολλής σοφίας εποίησεν.
Δ. Έτι εκτενώς υπέρ αυτών δεηθώμεν.
Δ. Σώσον και ανάστησον αυτούς, ο Θεός, εν τη δυνάμει σου.
Δ. Κλίνατε, οι ενεργούμενοι, και ευλογείσθε.
Ι. Την ευχήν της κεφαλοκλισίας των ενεργουμένων
Ο τον ισχυρόν δήσας και πάντα τα σκεύη αυτού διαρπάσας, ο δους
ημίν εξουσίαν πατείν επάνω όφεων και σκορπίων και επί πάσαν την
δύναμιν του εχθρού˙ ο τον ανθρωποκτόνον όφιν δεσμώτην παραδούς ημίν
ως στρουθίον παιδίοις, ον φρίττει και τρέμει πάντα από προσώπου
δυνάμεώς σου, ο ρήξας αυτόν ως αστραπήν εξ ουρανού εις γην, ου τοπικώ
ρήγματι αλλά από τιμής εις ατιμίαν δι’ εκούσιον αυτού κακόνοιαν˙ ου το
βλέμμα ξηραίνει αβύσσους και η απειλή τήκει όρη και η αλήθεια μένει εις
τον αιώνα, ον αινεί τα νήπια και ευλογεί τα θηλάζοντα, ον υμνούσι και
προσκυνούσιν άγγελοι˙ ο επιβλέπων επί την γην και ποιών αυτήν τρέμειν,
ο απτόμενος των ορέων και καπνίζονται, ο απειλών θαλάσση και ξηραίνων
αυτήν και πάντας τους ποταμούς αυτής εξερημών, ου νεφέλαι κονιορτός
των ποδών, ο περιπατών επί θαλάσσης ως επ’ εδάφους˙ μονογενή Θεέ,

Σελίδα 91
μεγάλου Πατρός Υιέ, επιτίμησον τοις πονηροίς πνεύμασι και ρύσαι τα έργα
των χειρών σου εκ της του αλλοτρίου πνεύματος ενεργείας.
(εκφώνως) Ότι σοι δόξα, τιμή και σέβας και δια σου τω Πατρί εν αγίω
Πνεύματι εις τους αιώνας.
Λ. Αμήν.
Δ. Προέλθετε, οι ενεργούμενοι.
ΔΕΗΣΕΙΣ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΦΩΤΙΖΟΜΕΝΩΝ
Δ. Εύξασθε, οι φωτιζόμενοι.
Εκτενώς οι πιστοί πάντες υπέρ αυτών παρακαλέσωμεν.
Δ. Όπως ο Κύριος καταξιώση αυτούς, μυηθέντας εις τον του Χριστού
θάνατον, συναναστήναι αυτώ και μετόχους γενέσθαι της βασιλείας αυτού
και κοινωνούς των μυστηρίων αυτού.
Δ. Ενώση και συγκαταλέξη αυτούς μετά των σωζομένων εν τη αγία
αυτού Εκκλησία.
Δ. Έτι εκτενώς υπέρ αυτών δεηθώμεν.
Δ. Σώσον και ανάστησον αυτούς εν τη ση χάριτι.
Δ. Κατασφραγισάμενοι τω Θεώ δια του Χριστού αυτού, κλίνατε και
ευλογείσθε.
Ι. Την ευχήν της κεφαλοκλισίας των φωτιζομένων
Ο προειπών δια των αγίων σου προφητών τοις μυουμένοις˙
«Λούσασθε, καθαροί γίνεσθε» και δια του Χριστού νομοθετήσας την
πνευματικήν αναγέννησιν˙ και ευλόγησον αυτούς και αγίασον και
παρασκεύασον αξίους γενέσθαι της πνευματικής σου δωρεάς και της

Σελίδα 92
αληθινής σου υιοθεσίας, των πνευματικών σου μυστηρίων, της μετά των
σωζομένων επισυναγωγής˙ δια Χριστού του Σωτήρος ημών,
(εκφώνως) δι’ ου σοι δόξα, τιμή και σέβας εν αγίω Πνεύματι εις τους
αιώνας.
Λ. Αμήν.
Δ. Προέλθετε, οι φωτιζόμενοι.
ΔΕΗΣΕΙΣ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΕΝ ΜΕΤΑΝΟΙΑ
Δ. Εύξασθε, οι εν μετανοία.
Εκτενώς πάντες υπέρ των εν μετανοία αδελφών ημών
παρακαλέσωμεν.
Δ. Όπως ο φιλοικτίρμων Θεός υποδείξη αυτοίς οδόν μετανοίας.
Δ. Προσδέξητε αυτών την παλινωδίαν και την εξομολόγησιν και
συντρίψη τον σατανάν υπό τους πόδας αυτών εν τάχει και λυτρώσητε
αυτούς από της παγίδος του διαβόλου και της επηρείας των δαιμόνων και
εξέληται αυτούς από παντός αθεμίτου λόγου και πάσης ατόπου πράξεως
και πονηράς εννοίας.
Δ. Συγχωρήση δε αυτοίς πάντα τα παραπτώματα αυτών τα τε εκούσια
και τα ακούσια και εξαλείψη το κατ’ αυτών χειρόγραφον και εγγράψηται
αυτούς εν βίβλω ζωής.
Δ. Καθάρη δε αυτούς από παντός μολυσμού σαρκός και πνεύματος και
ενώση αυτούς αποκαταστήσας εις την αγίαν αυτού ποίμνην˙ ότι αυτός
γινώσκει το πλάσμα ημών˙ ότι τίς καυχήσεται αγνήν έχειν καρδίαν; Ή τίς
παρρησιάσηται καθαρός είναι από αμαρτίας; Πάντες γαρ εσμέν εν
επιτιμίοις.

Σελίδα 93
Δ. Έτι υπέρ αυτών εκτενέστερον δεηθώμεν, ότι χαρά γίνεται εν ουρανώ
επί ενί αμαρτωλώ μετανοούντι˙ όπως αποστραφέντες παν έργον αθέμιτον
προσοικειωθώσι πάση πράξει αγαθή.
Δ. Ίνα ο φιλάνθρωπος Θεός η τάχος ευμενώς προσδεξάμενος αυτών τας
λιτάς, αποκαταστήση αυτούς εις την προτέραν αξίαν και αποδώση αυτοίς
την αγαλλίασιν του σωτηρίου και πνεύματι ηγεμονικώ στηρίξη αυτούς, ίνα
μηκέτι σαλευθώσι τα διαβήματα αυτών, αλλά καταξιωθώσι κοινωνοί
γενέσθαι των αγίων αυτού ιερών και μέτοχοι των θείων μυστηρίων.
Δ. Ίνα άξιοι αποφανθέντες της υιοθεσίας τύχωσι της αιωνίου ζωής.
Δ. Έτι εκτενώς υπέρ αυτών πάντες είπωμεν˙ Κύριε, ελέησον.
Δ. Σώσον αυτούς, ο Θεός, και ανάστησον τω ελέει σου.
Δ. Αναστάντες, τω Θεώ δια του Χριστού αυτού κλίνατε και ευλογείσθε.
Ι. Την ευχήν της κεφαλοκλισίας των εν μετανοία287.
Παντοκράτορ, Θεέ αιώνιε, δέσποτα των όλων, κτίστα και πρύτανι
των πάντων, ο τον άνθρωπον κόσμον κόσμου αναδείξας δια Χριστού και
νόμον δους αυτώ έμφυτον και γραπτόν προς το ζην αυτόν ενθέσμως ως
λογικόν και αμαρτόντι υποθήκην δους προς μετάνοιαν την σαυτού
αγαθότητα, έπιδε επί τους κεκλικότας σοι αυχένα ψυχής και σώματος˙ ότι
ου βούλει τον θάνατον του αμαρτωλού, αλλά την μετάνοιαν, ώστε
αποστρέψαι αυτόν από της οδού αυτού της πονηράς και ζην. Ο Νινευϊτών
287
Γ.Φίλιας (1998), Οι ευχές των Αποστολικών Διαταγών υπέρ των μετανοούντων.
Προς μία διερεύνηση του τελετουργικού της μετανοίας κατά τους τέσσερεις
πρώτους αιώνες, Αθήνα, σ. 525.
Σελίδα 94
προσδεξάμενος την μετάνοιαν, ο θέλων πάντας ανθρώπους σωθήναι και
εις επίγνωσιν αληθείας ελθείν, ο τον υιόν προσδεξάμενος τον
καταφαγόντα τον βίον αυτού ασώτως πατρικοίς σπλάγχνοις δια την
μετάνοιαν˙ αυτός και νυν πρόσδεξαι των ικετών σου την μετάγνωσιν, ότι
ουκ έστιν ος ουχ αμαρτήσεταί σοι˙ εάν γαρ ανομίας παρατηρήση, Κύριε
Κύριε, τίς υποστήσεται; Ότι παρά σοι ο ιλασμός εστί˙ και αποκατάστησον
αυτούς τη αγία σου Εκκλησία εν τη προτέρα αξία και τιμή˙ δια Χριστού του
Θεού και Σωτήρος ημών,
(εκφώνως) δι’ ου σοι δόξα και προσκύνησις εν αγίω Πνεύματι εις
τους αιώνας.
Λ. Αμήν.
Δ. Απολύεσθε, οι εν μετανοία.
ΔΕΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΙΣΤΩΝ
Δ. Μη τις των μη δυναμένων προσελθέτω.
Όσοι πιστοί, κλίνωμεν γόνυ.
Δεηθώμεν του Θεού δια του Χριστού αυτού.
Δ. Πάντες συντόνως τον Θεόν δια του Χριστού αυτού παρακαλέσωμεν.
Δ. Υπέρ της ειρήνης και της ευσταθείας του κόσμου και των αγίων
Εκκλησιών δεηθώμεν˙ όπως ο των όλων Θεός αΐδιον και αναφαίρετον την
εαυτού ειρήνην ημίν παράσχοιτο, ίνα εν πληροφορία της κατ’ ευσέβειαν
αρετής διατελούντας ημάς συντηρήση.
Δ. Υπέρ της αγίας καθολικής και αποστολικής Εκκλησίας της από
περάτων έως περάτων δεηθώμεν˙ όπως ο Κύριος άσειστον αυτήν και
ακλυδώνιστη διαφυλάξη και διατηρήση μέχρι της συντελείας του αιώνος
τεθεμελιωμένην επί την πέτραν.

Σελίδα 95
Δ. Και υπέρ της ενθάδε αγίας παροικίας δεηθώμεν˙ όπως καταξιώση
ημάς ο των όλων Κύριος ανενδότως την επουράνιον αυτού ελπίδα
μεταδιώκειν και αδιάλειπτον αυτώ της δεήσεως αποδιδόναι την οφειλήν.
Δ. Υπέρ πάσης επισκοπής της υπό τον ουρανόν των ορθοτομούντων τον
λόγον της αληθείας δεηθώμεν.
Δ. Και υπέρ του επισκόπου ημών (δείνος) και των παροικών αυτού
δεηθώμεν˙ όπως ο οικτίρμων Θεός χαρίσηται αυτόν τη αγία αυτού
Εκκλησία σώον, έντιμον, μακροημερεύοντα και τίμιον αυτώ το γήρας
παράσχηται εν ευσεβεία και δικαιοσύνη.
Δ. Και υπέρ των πρεσβυτέρων ημών δεηθώμεν˙ όπως ο Κύριος ρύσηται
αυτούς από παντός ατόπου και πονηρού πράγματος και σώον και έντιμον
τον πρεσβυτέριον αυτοίς παράσχοι.
Δ. Υπέρ πάσης της εν Χριστώ διακονίας και υπηρεσίας δεηθώμεν˙ όπως
ο Κύριος άμεμπτον αυτοίς την διακονίαν παράσχηται.
Δ. Υπέρ αναγνωστών, ψαλτών, παρθένων, χηρών τε και ορφανών
δεηθώμεν.
Δ. Υπέρ των εν συζυγίαις και τεκνογονίαις δεηθώμεν˙ όπως ο Κύριςο
τους πάντας αυτούς ελεήση.
Δ. Υπέρ ευνούχων οσίως πορευομένων δεηθώμεν.

Σελίδα 96
Δ. Υπέρ των εν εγκρατεία και ευλαβεία δεηθώμεν.
Δ. Υπέρ των καρποφορούντων εν τη αγία Εκκλησία και ποιούντων τοις
πένησι τας ελεημοσύνας δεηθώμεν.
Δ. Και υπέρ των τας θυσίας και τας απαρχάς προσφερόντων Κυρίω τω
Θεώ ημών δεηθώμεν˙ όπως ο πανάγαθος Θεός αμείψηται αυτούς ταις
επουρανίαις αυτού δωρεαίς και δω αυτοίς εν τω παρόντι εκατονταπλασίονα
και εν μέλλοντι ζωήν αιώνιον και χαρίσηται αυτοίς αντί των προσκαίρων τα
αιώνια, αντί των επιγείων τα επουράνια.
Δ. Υπέρ των νεοφωτίστων αδελφών ημών δεηθώμεν˙ όπως ο Κύριος
στηρίξη αυτούς και βεβαιώση.
Δ. Υπέρ των εν αρρωστία εξεταζομένων αδελφών ημών δεηθώμεν˙
όπως ο Κύριος ρύσηται αυτούς πάσης νόσου και πάσης μαλακίας και σώους
αποκαταστήση τη αγία αυτού Εκκλησία.
Δ. Υπέρ πλεόντων και οδοιπορούντων δεηθώμεν.
Δ. Υπέρ των εν μετάλλοις και εξορίαις και φυλακαίς και δεσμοίς όντων
δια το όνομα του Κυρίου δεηθώμεν.
Δ. Υπέρ των εν πικρά δουλεία καταπονουμένων δεηθώμεν.
Δ. Υπέρ εχθρών και μισούντων ημάς δεηθώμεν.
Δ. Υπέρ των διωκόντων ημάς δια το όνομα του Κυρίου δεηθώμεν˙ όπως
ο Κύριος πραΰνας τον θυμόν αυτών διασκεδάση την καθ’ ημών οργήν.

Σελίδα 97
Δ. Υπέρ των έξω όντων και πεπλανημένων δεηθώμεν˙ όπως ο Κύριος
τους επιστρέψη.
Δ. Των νηπίων της Εκκλησίας μνημονεύσωμεν˙ όπως ο Κύριος
τελειώσας αυτά εν τα φόβω αυτού, εις μέτρον ηλικίας αγάγοι.
Δ. Υπέρ αλλήλων δεημώμεν˙ όπως ο Κύριος διατηρήση ημάς και
φυλάξη τη αυτού χάριτι εις τέλος και ρύσηται ημάς του πονηρού και
πάντων των σκανδάλων των εργαζομένων την ανομίαν και σώση εις την
βασιλείαν αυτού την επουράνιον.
Δ. Υπέρ πάσης ψυχής χριστιανικής δεηθώμεν.
Δ. Σώσον και ανάστησον ημάς, ο Θεός τω ελέει σου.
Δ. Εγειρώμεθα˙ δεηθέντες εκτενώς, εαυτούς και αλλήλους τω ζώντι
Θεώ δια του Χριστού αυτού παραθώμεθα.
Λ. Σοι, Κύριε.
Ι. Επευχόμενος λέγει˙
Κύριε παντοκράτορ, ύψιστε ο εν υψηλοίς κατοικών, άγιε εν αγίοις
αναπαυόμενε, άναρχε μόναρχε, ο δια Χριστού κήρυγμα γνώσεως δους ημίν
εις επίγνωσιν της σης δόξης και του ονόματός σου, ου εφανέρωσεν ημίν εις
κατάληψιν˙ αυτός και νυν έπιδε δι’ αυτού επί το ποίμνιόν σου τούτο και
λύτρωσαι αυτό πάσης αγνοίας και πονηράς πράξεως και δος φόβω
φοβείσθαί σε και αγάπη αγαπάν σε και στέλλεσθαι από προσώπου δόξης
σου˙ ευμενής αυτοίς γενού και ίλεως και επήκοος εν ταις προσευχαίς αυτών
και φύλαξον αυτούς ατρέπτους, αμέμπτους, ανεγκλήτους, ίνα ώσιν άγιοι

Σελίδα 98
σώματι και ψυχή, μη έχοντες σπίλον ή ρυτίδα ή τι των τοιούτων, άλλ’ ίνα
ώσιν άρτιοι και μηδείς εν αυτοίς ή κολοβός ή ατελής. Αρωγέ, δυνατέ,
απροσωπόληπτε, γενού αντιλήπτωρ του λαού σου τούτου, ον εξελέξω εκ
μυριάδων, ον εξηγόρασας τω τιμίω του Χριστού σου αίματι, προστάτης,
επίκουρος, ταμίας, φύλαξ, τείχος ερυμνότατον, φραγμός ασφαλείς, ότι εκ
της σης χειρός ουδείς αρπάσαι δύναται˙ ουδέ γαρ έστι θεός ώσπερ συ
έτερος, ότι εν σοι η υπομονή ημών. Αγίασον αυτούς εν τη αληθεία σου, ότι ο
λόγος ο σος αλήθειά εστίν. Απροσχάριστε, απαραλόγιστε, ρύσαι αυτούς
πάσης νόσου και πάσης μαλακίας, παντός παραπτώματος, πάσης επηρείας
και απάτης, από φόβου εχθρού, από βέλους πετομένου ημέρας, από
πράγματος εν σκότει διαπορευομένου, και καταξίωσον αυτούς της αιωνίου
ζωής της εν τω Χριστώ σου, τω Υιώ σου τω μονογενεί, τω Θεώ και Σωτήρι
ημών,
(εκφώνως) δι’ ου σοι δόξα και σέβας εν αγίω Πνεύματι, νυν και αεί
και εις τους αιώνας των αιώνων.
Λ. Αμήν.
ΑΣΠΑΣΜΟΣ – ΧΕΡΝΙΨΙΑ
Ι. Η ειρήνη του Θεού μετά πάντων υμών.
Δ. Ασπάσασθε αλλήλους εν φιλήματι αγίω.
Και δίδεται ο ασπασμός.
Λ. Εν τω δίδεσθαι τον ασπασμόν ψάλλεται ο στίχος˙
Αγαπήσω σε, Κύριε, η ισχύς μου. Κύριος στερέωμά μου και καταφυγή
μου και ρύστης μου.
Εις δε υποδιάκονος διδότω απόρρυψιν χειρών και ιερεύσι.
Ι. Εν τω νίπτεσθαι ψάλλεται ο στίχος˙

Σελίδα 99
Νίψομαι εν αθώοις τας χείράς μου και κυκλώσω το θυσιαστήριόν
σου, Κύριε˙ του ακούσαί με φωνής αινέσεώς σου και διηγήσασθαι πάντα τα
θαυμάσιά σου.
Κύριε, ηγάπησα ευπρέπειαν οίκου σου και τόπον σκηνώματος δόξης
σου.
Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΔΩΡΩΝ
Δ. Ευθύς μετά την χερνιψίαν λέγει˙
Μη τις των κατηχουμένων, μη τις των ακροωμένων, μη τις των
απίστων, μη τις των ετεροδόξων.
Οι την πρώτην ευχήν ευχόμενοι, προσέλθετε.
Τα παιδία προσλαμβάνεσθε, αι μητέρες.
Μη τις κατά τινός˙ μη τις εν υποκρίσει.
Ορθοί προς Κύριον μετά φόβου και τρόμου εστώτες ώμεν
προσφέρομεν.
Και οι διάκονοι προσάγουσι τα δώρα τω ιερεί προς το θυσιαστήριον.
Λ. Εισαγομένων των δώρων ψάλλεται το αντίφωνον
Άρατε πύλας, οι άρχοντες υμών, και επάρθητε, πύλαι αιώνιοι, και
εισελεύσεται ο βασιλεύς της δόξης. Αλληλούϊα.
Τίς έστιν ούτος ο βασιλεύς της δόξης; Αλληλούϊα.
Κύριος κραταιός και δυνατός, Κύριος δυνατός εν πολέμω. Αλληλούϊα.
Άρατε πύλας, οι άρχοντες υμών, και επάρθητε, πύλαι αιώνιοι, και
εισελεύσεται ο βασιλεύς της δόξης. Αλληλούϊα.
Τις έστιν ούτος ο βασιλεύς της δόξης; Αλληλούϊα.
Κύριος των δυνάμεων, αυτός εστίν ο βασιλεύς της δόξης. Αλληλούϊα.
Η ΑΓΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ

Σελίδα 100
Μετά την απόθεσιν των δώρων επί του θυσιαστηρίου, οι μεν διάκονοι
ριπίζουσιν αυτά, ο δε ιερεύς, ευξάμενος καθ’ εαυτόν και ποιήσας το σημείον
του σταυρού λέγει˙
Ι. Η χάρις του παντοκράτορος Θεού και η αγάπη του Κυρίου ημών
Ιησού Χριστού και η κοινωνία του αγίου Πνεύματος έστω μετά πάντων
υμών.
Ι. Άνω τον νουν.
Λ. Έχομεν προς τον Κύριον.
Ι. Ευχαριστήσωμεν τω Κυρίω.
Λ. Άξιον και δίκαιον.
Ι. Άξιον ως αληθώς και δίκαιον προ πάντων ανυμνείν σε τον όντως
όντα Θεόν, τον προ των γενητών όντα, εξ ου πάσα πατριά εν ουρανοίς και
επί γης ονομάζεται, τον μόνον αγέννητον και άναρχον και αβασίλευτον και
αδέσποτον, τον ανενδεή, τον παντός αγαθού χορηγόν, τον πάσης αιτίας και
γνώσεως κρείττονα, τον πάντοτε κατά τα αυτά και ωσαύτως έχοντα, εξ ου
τα πάντα, καθάπερ εκ τινός αφετηρίας, εις το είναι παρήλθεν. Συ γαρ ει η
άναρχος γνώσις, η αΐδιος όρασις, η αγέννητος ακοή, η αδίδακτος σοφία, ο
πρώτος τη φύσει και μόνος τω είναι και κρείττων παντός αριθμού, ο τα
πάντα εκ του μη όντος εις το είναι παραγαγών δια του μονογενούς σου
Υιού˙ αυτόν δε προ πάντων αιώνων γεννήσας βουλήσει και δυνάμει και
αγαθότητι αμεσιτεύτως, Υιόν μονογενή, Λόγον Θεόν, Σοφίαν ζώσαν,
πρωτότοκον πάσης κτίσεως, άγγελον της μεγάλης βουλής σου, αρχιερέα
σον, βασιλέα δε και κύριον πάσης νοητής και αισθητής φύσεως, τον προ
πάντων, δι’ ου τα πάντα. Συ γαρ, Θεέ αιώνιε, δι’ αυτού τα πάντα πεποίηκας
και δι’ αυτού της προσηκούσης προνοίας τα όλα αξιοίς˙ δι’ ου γαρ το είναι
εχαρίσω, δι’ αυτού και το ευ είναι εδωρήσω˙ ο Θεός και Πατήρ του
μονογενούς Υιού σου, ο δι’ αυτού προ πάντων ποιήσας τα χερουβίμ και τα

Σελίδα 101
σεραφίμ, αιώνάς τε και στρατιάς, δυνάμεις τε και εξουσίας, αρχάς τε και
θρόνους, αρχαγγέλους τε και αγγέλους, και μετά ταύτα πάντα ποιήσας δι’
αυτού τον φαινόμενον τούτον κόσμον και πάντα τα εν αυτώ. Συ γαρ ει ο
τον ουρανόν ως καμάραν στήσας και ως δέρριν εκτείνας και την γην επ’
ουδενός ιδρύσας γνώμη μόνη˙ ο πήξας στερέωμα και νύκτα και ημέραν
κατασκευάσας˙ ο εξαγαγών φως εκ θησαυρών και τη τούτου συστολή
επαγαγών το σκότος εις ανάπαυλαν των εν τω κόσμω κινουμένων ζώων˙ ο
τον ήλιον τάξας εις αρχάς της ημέρας εν ουρανώ και την σελήνην εις αρχάς
της νυκτός και τον χορόν των αστέρων εν ουρανώ καταγράψας εις αίνον
της σης μεγαλοπρεπείας˙ ο ποιήσας ύδωρ προς πόσιν και κάθαρσιν, αέρα
ζωτικόν προς εισπνοήν και αναπνοήν και φωνής απόδοσιν δια γλώττης
πληττούσης τον αέρα και ακοήν συνεργουμένην υπ’ αυτού ως επαΐειν
εισδεχομένην την προσπίπτουσαν αυτή λαλιάν˙ ο ποιήσας πυρ προς
σκότους παραμυθίαν, προς ενδείας αναπλήρωσιν και το θερμαίνεσθαι ημάς
και φωτίζεσθαι υπ’ αυτού˙ ο την μεγάλην θάλασσαν χωρίσας της γης και
την μεν αναδείξας πλωτήν, την δε ποσί βάσιμον ποιήσας και την μεν ζώοις
μικροίς και μεγάλοις πληθύνας, την δε ημέροις και ατιθάσοις πληρώσας,
φυτοίς τε διαφόροις στέψας και βοτάναις στεφανώσας και άνθεσι καλλύνας
και σπέρμασι πλουτίσας˙ ο συστησάμενος άβυσσον και μέγα κύτος αυτής
περιθείς, αλμυρών υδάτων σεσωρευμένα πελάγη, περιφράξας δε αυτήν
πύλαις άμμου λεπτοτάτης˙ ο πνεύμασι ποτέ μεν αυτήν κορυφών εις ορέων
μέγεθος, ποτέ δε στρωννύων αυτήν εις πεδίον και ποτέ μεν εκμαίνων
χειμώνι, ποτέ δε πραΰνων γαλήνη, ως ναυσιπόροις πλωτήρσιν εύκολον
είναι προς πορείαν˙ ο ποταμοίς διαζώσας τον υπό σου δια Χριστού
γενόμενον κόσμον και χειμάρροις επικλύσας και πηγαίς αενάοις μεθύσας,
όρεσι δε περισφίγξας εις έδραν ατρεμή γης ασφαλεστάτην. Επλήρωσας γαρ
σου τον κόσμον και διεκόσμησας αυτόν βοτάναις ευόσμοις και ιασίμοις,
ζώοις πολλοίς και διαφόροις, αλκίμοις και ασθενεστέροις, εδωδίμοις και

Σελίδα 102
ενεργοίς, ημέροις και ατιθάσοις, ερπετών συριγμοίς, πτηνών ποικίλων
κλαγγαίς, ενιαυτών κύκλοις, μηνών και ημερών αριθμοίς, τροπών τάξεσι,
νεφών ομβροτόκων διαδρομαίς, εις καρπών γονάς και ζώων σύστασιν,
σταθμόν ανέμων διαπνεόντων, ότε προσταχθώσι παρά σου, των φυτών και
των βοτάνων το πλήθος. Και ου μόνον τον κόσμον εδημιούργησας, αλλά
και τον κοσμοπολίτην άνθρωπον εν αυτώ εποίησας, κόσμου κόσμον
αναδείξας. Είπας γαρ τη ση Σοφία˙ «Ποιήσωμεν άνθρωπον κατ’ εικόνα
ημετέραν και καθ’ ομοίωσιν και αρχέτωσαν των ιχθύων της θαλάσσης και
των πετεινών του ουρανού». Διο και πεποίηκας αυτόν εκ ψυχής αθανάτου
και σώματος σκεδαστού, της μεν εκ του μη όντος, του δε εκ των τεσσάρων
στοιχείων˙ και δέδωκας αυτώ κατά μεν την ψυχήν την λογικήν διάγνωσιν,
ευσεβείας και ασεβείας διάκρισιν, δικαίου και αδίκου παρατήρησιν, κατά δε
το σώμα την πένταθλον εχαρίσω αίσθησιν και την μεταβατικήν κίνησιν. Συ
γαρ, Θεέ παντοκράτορ, δια Χριστού παράδεισον εν Εδέμ κατά ανατολάς
εφύτευσας παντοίων φυτών εδωδίμων κόσμω και εν αυτώ, ως αν εν εστία
πολυτελεί, εισήγαγες αυτόν, καν τω ποιείν νόμον δέδωκας αυτώ έμφυτον,
όπως οίκοθεν και παρ’ εαυτού έχοι τα σπέρματα της θεογνωσίας.
Εισαγαγών δε εις τον της τρυφής παράδεισον, πάντων μεν ανήκας αυτώ
την εξουσίαν προς μετάληψιν, ενός δε μόνου την γεύσιν απείπας επ’ ελπίδι
κρειττόνων, ίνα, εάν φυλάξη την εντολήν, μισθόν ταύτης την αθανασίαν
κομίσηται. Αμελήσαντα δε της εντολής και γευσάμενον απηγορευμένου
καρπού απάτη όφεως και συμβουλία γυναικός, του μεν παραδείσου δικαίως
εξώσας αυτόν, αγαθότητι δε εις το παντελές απολλύμενον ουχ υπερείδες,
σον γαρ ήν δημιούργημα, αλλά καθυποτάξας αυτώ την κτίσιν, δέδωκας
αυτώ οικείοις ιδρώσι και πόνοις πορίζειν εαυτώ την τροφήν, σου πάντα
φύοντος και αύξοντος και πεπαίνοντος˙ χρόνω δε προς ολίγον αυτόν
κομίσας όρκω εις παλιγγενεσίαν εκάλεσας, όρον θανάτου λύσας, ζωήν εξ
αναστάσεως επηγγείλω. Και ου τούτο μόνον, αλλά και τους εξ αυτού εις

Σελίδα 103
πλήθος αναρίθμητον χέας, τους εμμείναντάς σοι, εδόξασας, τους δε
αποστάντας σου εκόλασας, και του μεν Άβελ ως οσίου προσδεξάμενος την
θυσίαν, του δε αδελφοκτόνου Κάϊν αποστραφείς το δώρον ως εναγούς˙ και
προς τούτοις τον Σήθ και τον Ενώς προσελάβου και τον Ενώχ μετατέθεικας.
Συ γαρ ει ο δημιουργός των ανθρώπων και της ζωής χορηγός και της
ενδείας πληρωτής και των νόμων δοτήρ και των φυλαττόντων αυτούς
μισθαποδότης και των παραβαινόντων αυτούς έκδικος˙ ο τον μέγαν
κατακλυσμόν επαγαγών τω κόσμω δια πλήθος των ασεβησάντων και τον
δίκαιον Νώε ρυσάμενος εκ του κατακλυσμού εν λάρνακι συν οκτώ ψυχαίς,
τέλος μεν των παρωχηκότων, αρχήν δε των μελλόντων επιγίνεσθαι˙ ο το
φοβερόν πυρ κατά της σοδομηνής πενταπόλεως εξάψας και γην
καρποφόρον εις άλμην θέμενος από κακίας των κατοικούντων εν αυτή και
τον όσιον Λώτ εξαρπάσας εμπρησμού. Συ ει ο τον Αβραάμ ρυσάμενος
προγονικής ασεβείας και κληρονόμον του κόσμου καταστήσας και
εμφανίσας αυτώ τον Χριστόν σου˙ ο τον Μελχισεδέκ αρχιερέα σης λατρείας
προχειρισάμενος˙ ο τον πολύτλαν θεράποντά σου Ιώβ νικητήν του
αρχεκάκου όφεως αναδείξας˙ ο τον Ισαάκ επαγγελίας υιόν ποιησάμενος˙ ο
τον Ιακώβ πατέρα δώδεκα παίδων και τους εξ αυτού εις πλήθος χέας και
εισαγαγών εις Αίγυπτον εν εβδομήκοντα πέντε ψυχαίς. Συ, Κύριε, τον
Ιωσήφ ουχ υπερείδες, αλλά μισθόν της δια σε σωφροσύνης έδωκας αυτώ το
των Αιγυπτίων άρχειν. Συ, Κύριε, Εβραίους υπό Αιγυπτίων
καταπονουμένους ου περιείδες δια τας προς τους πατέρας αυτών
επαγγελίας, άλλ’ ερρύσω, κολάσας Αιγυπτίους. Παραφθειράντων δε των
ανθρώπων τον φυσικόν νόμον και την κτίσιν ποτέ μεν αυτόματον
νομισάντων, ποτέ δε πλείον ή δει τιμησάντων και σοι τω Θεώ των πάντων
συνταττόντων, ουκ είασας πλανάσθαι, αλλά αναδείξας τον άγιόν σου
θεράποντα Μωυσήν, δι’ αυτού προς βοήθειαν του φυσικού τον γραπτόν
νόμον δέδωκας και την κτίσιν έδειξας σον έργον είναι, την δε πολύθεον

Σελίδα 104
πλάνην εξώρισας˙ τον Ααρών και τους εξ αυτού ιερατική τιμή εδόξασας,
Εβραίους αμαρτόντας εκόλασας, επιστρέφοντας εδέξω˙ τους Αιγυπτίους
δεκαπλήγω ετιμωρήσω, θάλασσαν διελών Ισραηλίτας διεβίβασας,
Αιγυπτίους επιδιώξαντας υποβρυχίους απώλεσας, ξύλω πικρόν ύδωρ
εγλύκανας, εκ πέτρας ακροτόμου ύδωρ ανέχεας, εξ ουρανού το μάννα
ύσας, τροφήν εξ αέρος ορτυγομήτραν, στύλον πυρός την νύκτα προς
φωτισμόν και στύλον νεφέλης ημέρας προς σκιασμόν θάλπους. Τον Ιησούν
στρατηγόν αναδείξας, επτά έθνη Χαναναίων δι’ αυτού καθείλες, Ιορδάνην
διέρρηξας, τους ποταμούς Ηθάμ εξήρανας, τείχη κατέρρηξας άνευ
μηχανημάτων και χειρός ανθρωπίνης. Υπέρ πάντων σοι η δόξα, δέσποτα
παντοκράτορ. Σε προσκυνούσιν ανάριθμοι στρατιαί αγγέλων, αρχαγγέλων,
θρόνων, κυριοτήτων, αρχών, εξουσιών, δυνάμεων, στρατιών αιωνίων, τα
χερουβίμ και τα εξαπτέρυγα σεραφίμ, ταις μεν δυσί κατακαλύπτοντα τους
πόδας, ταις δε δυσί τας κεφαλάς, ταις δε δυσί πετόμενα,
(εκφώνως) και λέγοντα άμα χιλίαις χιλιάσιν αρχαγγέλων και
μυρίαις μυριάσιν αγγέλων, ακαταπαύστως και ασιγήτως βοώσαις˙
Λ. «Άγιος, άγιος, άγιος, Κύριος Σαβαώθ, πλήρης ο ουρανός και η γη της
δόξης αυτού˙ ευλογητός εις τους αιώνας˙ αμήν».
Ι. Άγιος γαρ ει ως αληθώς και πανάγιος, ύψιστος και υπερυψούμενος
εις τους αιώνας. Άγιος δε και ο μονογενής σου Υιός, ο Κύριος ημών και Θεός
Ιησούς ο Χριστός, ος εις πάντα υπηρετησάμενός σοι τω Θεώ αυτού και
Πατρί εις τε δημιουργίαν διάφορον και πρόνοιαν κατάλληλον, ου περιείδε
το γένος των ανθρώπων απολλύμενον, αλλά μετά φυσικόν νόμον, μετά
νομικήν παραίνεσιν, μετά προφητικούς ελέγχους και τας των αγγέλων
επιστασίας (παραφθειρόντων συν τω θετώ και τον φυσικόν νόμον και της
μνήμης εκβαλλόντων τον κατακλυσμόν, την εκπύρωσιν, τας κατ’
Αιγυπτίων πληγάς, τας κατά Παλαιστινών σφαγάς, και μελλόντων όσον
ουδέπω απόλλυσθαι πάντων), ευδόκησεν αυτός γνώμη ση ο δημιουργός

Σελίδα 105
ανθρώπου άνθρωπος γενέσθαι, ο νομοθέτης υπό νόμους, ο αρχιερεύς
ιερείον, ο ποιμήν πρόβατον˙ και εξευμενίσατό σε τον εαυτού Θεόν και
Πατέρα και τω κόσμω κατήλλαξε και της επικειμένης οργής τους πάντας
ηλευθέρωσε γενόμενος εκ παρθένου, γενόμενος εν σαρκί ο Θεός Λόγος, ο
αγαπητός Υιός, ο πρωτότοκος πάσης κτίσεως, κατά τας περί αυτού υπ’
αυτού προρρηθείσας προφητείας, εκ σπέρματος Δαυίδ και Αβραάμ, φυλής
Ιούδα. Και γέγονεν εν μήτρα παρθένου ο διαπλάσσων πάντας τους
γεννωμένους και εσαρκώθη ο άσαρκος, ο αχρόνως γεννηθείς εν χρόνω
γεγέννηται˙ πολιτευσάμενος οσίως και παιδεύσας ενθέσμως, πάσαν νόσον
και πάσαν μαλακίαν εξ ανθρώπων απελάσας, σημείά τε και τέρατα εν τω
λαώ ποιήσας, τροφής και ποτού και ύπνου μεταλαβών ο τρέφων πάντας
τους χρήζοντας τροφής και εμπιπλών παν ζώον ευδοκίας, εφανέρωσέ σου
το όνομα τοις αγνοούσιν αυτό, την άγνοιαν εφυγάδευσε, την ασέβειαν
ανεζωπύρωσε, το θέλημά σου επλήρωσε, το έργον ον έδωκας αυτώ
ετελείωσε. Και ταύτα πάντα κατορθώσας, χερσίν ανόμων κατασχεθείς
ιερέων και αρχιερέων ψευδωνύμων και λαού παρανόμου, προδοσία του την
κακίαν νοσήσαντος και πολλά παθών υπ’ αυτών και πάσαν ατιμίαν
υποστάς ση συγχωρήσει, παραδοθείς Πιλάτω τω ηγεμόνι και κριθείς ο
κριτής και κατακριθείς ο σωτήρ, σταυρώ προσηλώθη ο απαθής και
απέθανεν ο τη φύσει αθάνατος και ετάφη ο ζωοποιός, ίνα πάθους λύση και
θανάτου εξέληται τούτους, δι’ ους παρεγέγετο, και ρήξη τα δεσμά του
διαβόλου και ρύσηται τους ανθρώπους εκ της απάτης αυτού˙ και ανέστη εκ
νεκρών τη τρίτη ημέρα και τεσσαράκοντα ημέρας συνδιατρίψας τοις
μαθηταίς, ανελήφθη εις τους ουρανούς και εκαθέσθη εκ δεξιών σου του
Θεού και Πατρός αυτού.
Μεμνημένοι ουν ων δι’ ημάς υπέμεινεν, ευχαριστούμέν σοι, Θεέ
παντοκράτορ, ουχ όσον οφείλομεν άλλ’ όσον δυνάμεθα, και την διάταξιν
αυτού πληρούμεν. Εν η γαρ νυκτί παρεδίδοτο, λαβών άρτον ταις αγίαις και

Σελίδα 106
αμώμοις αυτού χερσί και αναβλέψας προς σε τον Θεόν αυτού και Πατέρα
και κλάσας, έδωκε τοις μαθηταίς ειπών˙
(εκφώνως) «Τούτο το μυστήριον της καινής διαθήκης. Λάβετε εξ
αυτού, φάγετε˙ τούτό εστί το σώμά μου το περί πολλών θρυπτόμενον εις
άφεσιν αμαρτιών».
Λ. Αμήν.
Ι. Ωσαύτως και το ποτήριον κεράσας εξ οίνου και ύδατος και αγιάσας,
επέδωκεν αυτοίς λέγων˙
(εκφώνως) «Πίετε εξ αυτού πάντες˙ τούτο εστί το αίμά μου το περί
πολλών εκχυνόμενον εις άφεσιν αμαρτιών».
Λ. Αμήν.
Ι. «Τούτο ποιείτε εις την εμήν ανάμνησιν˙ οσάκις γαρ αν εσθίητε τον
άρτον τούτον και πίνητε το ποτήριον τούτο, τον θάνατον τον εμόν
καταγγέλλετε άχρις αν έλθω».
Μεμνημένοι τοίνυν του πάθους αυτού και του θανάτου και της εκ
νεκρών αναστάσεως και της εις ουρανούς επανόδου και της μελλούσης
αυτού δευτέρας παρουσίας, εν ή έρχεται μετά δόξης και δυνάμεως κρίναι
ζώντας και νεκρούς και αποδούναι εκάστω κατά τα έργα αυτού,
προσφέρομέν σοι τω βασιλεί και Θεώ κατά την αυτού διάταξιν τον άρτον
τούτον και το ποτήριον τούτο, ευχαριστούντές σοι δι’ αυτού εφ’ οις
κατηξίωσας εν ησυχία και ομονοία διάγοντες τον πάντα χρόνον της ζωής
ημών, δοξάζωμέν σε δια Ιησού Χριστού της ελπίδος ημών.
Έτι προσφέρομέν σοι και υπέρ πάντων των απ’ αιώνος
ευαρεστησάντων σοι αγίων, πατριαρχών, προφητών, δικαίων, αποστόλων,
μαρτύρων, ομολογητών, επισκόπων, πρεσβυτέρων, διακόνων,
υποδιακόνων, αναγνωστών, ψαλτών, παρθένων, χηρών, λαϊκών και
πάντων ων αυτούς επίστασαι τα ονόματα.

Σελίδα 107
Έτι προσφέρομέν σοι υπέρ του λαού τούτου, ίνα αναδείξης αυτόν εις
έπαινον του Χριστού σου βασίλειον ιεράτευμα, έθνος άγιον˙ υπέρ των εν
παρθενία και αγνεία, υπέρ των χηρών της Εκκλησίας, υπέρ των εν σεμνοίς
γάμοις και τεκνογονίαις, υπέρ των νηπίων του λαού σου, όπως μηδένα
ημών απόβλητον ποιήσης.
Έτι αξιούμέν σε και υπέρ της πόλεως ταύτης και των ενοικούντων,
υπέρ των εν αρρωστίαις, υπέρ των εν πικρά δουλεία, υπέρ των εν εξορίαις,
υπέρ των εν δημεύσει, υπέρ πλεόντων και οδοιπορούντων, όπως πάντων
επίκουρος γένη, πάντων βοηθός και αντιλήπτωρ.
Έτι παρακαλούμέν σε υπέρ των μισούντων ημάς και διωκόντων ημάς
δια το όνομά σου, υπέρ των έξω όντων και πεπλανημένων, όπως
επιστρέψης αυτούς εις αγαθόν και τον θυμόν αυτών πραΰνης.
Έτι παρακαλούμέν σε και υπέρ των κατηχουμένων της Εκκλησίας
και υπέρ των χειμαζομένων υπό του αλλοτρίου και υπέρ των εν μετανοία
αδελφών ημών, όπως τους μεν τελειώσης εν τη πίστει, τους δε καθαρίσης εκ
της ενεργείας του πονηρού, των δε την μετάνοιαν προσδέξη και
συγχωρήσης και αυτοίς και ημίν τα παραπτώματα ημών.
Έτι προσφέρομέν σοι και υπέρ της ευκρασίας του αέρος και της
ευφορίας των καρπών, όπως ανελλιπώς μεταλαμβάνοντες των παρά σου
αγαθών, αινώμέν σε απαύστως τον διδόντα τροφήν πάση σαρκί.
Έτι παρακαλούμέν σε και υπέρ των δι’ εύλογον αιτίαν απόντων,
όπως άπαντας ημάς διατηρήσας εν τη ευσεβεία επισυναγάγης εν τη
βασιλεία του Χριστού σου, του Θεού πάσης αισθητής και νοητής φύσεως,
του βασιλέως ημών, ατρέπτους αμέμπτους, ανεγκλήτους.
(εκφώνως) Ότι σοι πάσα δόξα, σέβας και ευχαριστία, τιμή και
προσκύνησις τω Πατρί και τω Υιώ και τω αγίω Πνεύματι και νυν και αεί και
εις τους ανελλιπείς και ατελευτήτους αιώνας των αιώνων.
Λ. Αμήν.

Σελίδα 108
Ι. Η ειρήνη του Θεού είη μετά πάντων υμών.
ΔΙΠΤΥΧΑ – ΔΕΗΣΕΙΣ ΠΡΟ Θ. ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Δ. Έτι και έτι δεηθώμεν του Θεού δια του Χριστού αυτού.
Δ. Υπέρ του δώρου του προσκομισθέντος Κυρίω τω Θεώ δεηθώμεν˙
όπως ο αγαθός Θεός προσδέξηται αυτό δια της μεσιτείας του Χριστού αυτού
εις το επουράνιον αυτού θυσιαστήριον εις οσμήν ευωδίας.
Δ. Υπέρ της Εκκλησίας ταύτης και του λαού δεηθώμεν.
Δ. Υπέρ πάσης επισκοπής, παντός πρεσβυτερίου, πάσης της εν Χριστώ
διακονίας και υπηρεσίας, παντός του πληρώματος της Εκκλησίας
δεηθώμεν, όπως ο Κύριος πάντας διατηρήση και διαφυλάξη.
Δ. Υπέρ βασιλέων και των εν υπεροχή δεηθώμεν, ίνα ειρηνεύωνται τα
προς ημάς, όπως ήρεμον και ησύχιον βίον έχοντες, διάγωμεν εν πάση
ευσεβεία και σεμνότητι.
Δ. Των αγίων μαρτύρων μνημονεύσωμεν, όπως κοινωνοί γενέσθαι της
αληθείας αυτών καταξιωθώμεν.
Δ. Υπέρ των εν πίστει αναπαυσαμένων δεηθώμεν.
Δ. Υπέρ της ευκρασίας των αέρων και τελεσφορίας των καρπών
δεηθώμεν.

Σελίδα 109
Δ. Υπέρ των νεοφωτίστων δεηθώμεν, όπως βεβαιωθώσιν εν τη πίστει.
Δ. Πάντες υπέρ αλλήλων παρακαλέσωμεν.
Δ. Ανάστησον ημάς, ο Θεός, τη χάριτί σου.
Δ. Αναστάντες εαυτούς τω Θεώ δια του Χριστού αυτού παραθώμεθα.
Ι. Την ευχήν
Ο Θεός ο μέγας και μεγαλώνυμος, ο μέγας τη βουλή και κραταιός
τοις έργοις, ο Θεός και Πατήρ του αγίου παιδός σου Ιησού του Σωτήρος
ημών, επίβλεψον εφ’ ημάς και επί το ποίμνιόν σου τούτο, ο δι’ αυτού
εξελέξω εις δόξαν του ονόματός σου και αγιάσας ημών το σώμα και την
ψυχήν, καταξίωσον καθαρούς γενομένους από παντός μολυσμού σαρκός
και πνεύματος τυχείν των προκειμένων αγαθών και μηδένα ημών ανάξιον
κρίνης, αλλά βοηθός ημών γενού, αντιλήπτωρ, υπερασπιστής δια του
Χριστού σου,
(εκφώνως) μεθ’ ου σοι δόξα, τιμή, αίνος, δοξολογία, ευχαριστία και
τω αγίω Πνεύματι εις τους αιώνας.
Λ. Αμήν.
ΥΨΩΣΙΣ
Ι. Τα άγια τοις αγίοις.
Λ. Εις άγιος, εις Κύριος, Ιησούς Χριστός, εις δόξαν Θεού Πατρός,
ευλογητός εις τους αιώνας˙ αμήν.
Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνης, εν ανθρώποις ευδοκία.
Ωσαννά τω υιώ Δαυίδ, ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου.

Σελίδα 110
Θεός Κύριος και επέφανεν ημίν˙ ωσαννά εν τοις υψίστοις.
Θ. ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Και μετά τούτο μελίζει ο ιερεύς τον άγιον άρτον και
μεταλαμβάνουσιν οι κληρικοί και πας ο λαός κατά τάξιν.
Και ο ιερεύς δίδων την προσφοράν λέγει˙ Σώμα Χριστού.
Και ο δεχόμενος λέγει˙ Αμήν.
Ο δε διάκονος κατέχων το ποτήριον και επιδιδούς λέγει˙ Αίμα
Χριστού, ποτήριον ζωής.
Και ο πίνων λέγει˙ Αμήν.
Λ. Εν δε τω μεταλαμβάνειν ψάλλεται ο λγ’ ψαλμός
Ευλογήσω τον Κύριον εν παντί καιρώ, δια παντός η αίνεσις αυτού εν
τω στόματί μου.
Εν τω Κυρίω επαινεθήσεται η ψυχή μου ακουσάτωσαν πραείς και
ευφρανθήτωσαν.
Μεγαλύνατε τον Κύριον συν εμοί και υψώσωμεν το όνομα αυτού επί
το αυτό.
Εξεζήτησα τον Κύριον και επήκουσέ μου και εκ πασών των θλίψεών
μου ερρύσατό με.
Προέλθετε προς αυτόν και φωτίσθητε και τα πρόσωπα υμών ου μη
καταισχυνθή.
Ούτος ο πτωχός εκέκραξε και ο Κύριος εισήκουσεν αυτού και εκ
πασών των θλίψεων αυτού έσωσεν αυτόν.
Παρεμβαλεί άγγελος Κυρίου κύκλω των φοβουμένων αυτόν και
ρύσεται αυτούς.
Γεύσασθε και ίδετε, ότι χρηστός ο Κύριος˙ μακάριος ανήρ, ος ελπίζει
επ’ αυτόν.

Σελίδα 111
Φοβήθητε τον Κύριον πάντες οι άγιοι αυτού, ότι ουκ έστιν υστέρημα
τοις φοβουμένοις αυτόν.
Πλούσιοι επτώχευσαν και επείνασαν, οι δε εκζητούντες τον Κύριον
ουκ ελαττωθήσονται παντός αγαθού.
Δεύτε, τέκνα, ακούσατέ μου, φόβον Κυρίου διδάξω υμάς.
Τίς έστιν άνθρωπος ο θέλων ζωήν, αγαπών ημέρας ιδείν αγαθάς;
Παύσον την γλώσσάν σου από κακού και χείλη σου του μη λαλήσαι
δόλον.
Έκκλινον από κακού και ποίησον αγαθόν˙ ζήτησον ειρήνην και
δίωξον αυτήν.
Οφθαλμοί Κυρίου επί δικαίους και ώτα αυτού εις δέησιν αυτών.
Πρόσωπον δε Κυρίου επί ποιούντας κακά, του εξολοθρεύσαι εκ γης
το μνημόσυνον αυτών.
Εκέκραξαν οι δίκαιοι και ο Κύριος εισήκουσεν αυτών και εκ πασών
των θλίψεων αυτών ερρύσατο αυτούς.
Εγγύς Κύριος τοις συντετριμμένοις την καρδίαν και τους ταπεινούς
τω πνεύματι σώσει.
Πολλαί αι θλίψεις των δικαίων και εκ πασών αυτών ρύσεται αυτούς ο
Κύριος.
Φυλάσσει Κύριος πάντα τα οστά αυτών, εν εξ αυτών ου
συντριβήσεται.
Θάνατος αμαρτωλών πονηρός και οι μισούντες τον δίκαιον
πλημμελήσουσι.
Λυτρώσεται Κύριος ψυχάς δούλων αυτού και ου μη πλημμελήσουσι
πάντες οι ελπίζοντες επ’ αυτόν.
Δόξα Πατρί και Υιώ και αγίω Πνεύματι.
Και νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων˙ αμήν.

Σελίδα 112
Και όταν πάντες μεταλάβωσι και πάσαι, λαβόντες οι διάκονοι τα
περισσεύσαντα εισφέρουσιν εις τα παστοφόρια.
Η ΕΣΧΑΤΗ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ
Δ. Μεταλαβόντες του τιμίου σώματος και του τιμίου αίματος του Χριστού
ευχαριστήσωμεν τω καταξιώσαντι ημάς μεταλαβείν των αγίων αυτού
μυστηρίων και παρακαλέσωμεν μη εις κρίμα, άλλ’ εις σωτηρίαν ημών
γενέσθαι, εις ωφέλειαν ψυχής και σώματος, εις φυλακήν ευσεβείας, εις
άφεσιν αμαρτιών, εις ζωήν του μέλλοντος αιώνος.
Δ. Εγειρώμεθα˙ εν χάριτι Χριστού εαυτούς τω μόνω αγεννήτω Θεώ και
τω Χριστώ αυτού παραθώμεθα.
Ι. Την ευχήν της ευχαριστίας
Δέσποτα ο Θεός ο παντοκράτωρ, ο Πατήρ του Χριστού σου του
ευλογητού παιδός, ο των μετ’ ευθύτητος επικαλουμένων σε επήκοος, ο και
των σιωπώντων επιστάμενος τας εντεύξεις˙ ευχαριστούμέν σοι ότι
κατηξίωσας ημάς μεταλαβείν των αγίων σου μυστηρίων, α παρέσχου ημίν
εις πληροφορίαν των καλώς εγνωσμένων, εις φυλακήν της ευσεβείας, εις
άφεσιν πλημμελημάτων, ότι το όνομα του Χριστού σου επικέκληται εφ’
ημάς και σοι προσωκειώμεθα. Ο χωρίσας ημάς της των ασεβών κοινωνίας,
ένωσον ημάς μετά των καθωσιωμένων σοι, στήριξον ημάς εν τη αληθεία τη
του αγίου Πνεύματος επιφοιτήσει, τα αγνοούμενα αποκάλυψον, τα
λείποντα προσαναπλήρωσον, τα εγνωσμένα κράτυνον˙ τους ιερείς
αμώμους φύλαξον εν τη λατρεία σου, τους βασιλείς διατήρησον εν ειρήνη,
τους άρχοντας εν δικαιοσύνη, τους αέρας εν ευκρασία, τους καρπούς εν
ευφορία, τον κόσμον εν παναλκεί προνοία. Τα έθνη τα πολεμικά πράϋνον,
τα πεπλανημένα επίστρεψον, τον λαόν σου αγίασον, τους εν παρθενία

Σελίδα 113
διατήρησον, τους εν γάμω διαφύλαξον εν πίστει, τους εν αγνεία
ενδυνάμωσον, τα νήπια άδρυνον, τους νεοτελείς βεβαίωσον, τους εν
κατηχήσει παίδευσον και της μυήσεως αξίους ανάδειξον και πάντας ημάς
επισυνάγαγε εις την των ουρανών βασιλείαν, εν Χριστώ Ιησού τω Κυρίω
ημών,
(εκφώνως) μεθ’ ου σοι δόξα, τιμή και σέβας και τω αγίω Πνεύματι εις
τους αιώνας.
Λ. Αμήν.
Δ. Τω Θεώ δια του Χριστού αυτού κλίνατε και ευλογείσθε.
Ι. Την ευχήν της κεφαλοκλισίας
Ο Θεός ο παντοκράτωρ, ο αληθινός και ασύγκριτος, ο πανταχού ων
και τοις πάσι παρών και εν ουδενί ως ενόν τι υπάρχων, ο τόποις μη
περιγραφόμενος, ο χρόνοις μη παλαιούμενος, ο αιώσι μη περατούμενος, ο
λόγοις μη παραγόμενος, ο γενέσει μη υποκείμενος, ο φυλακής μη δεόμενος,
ο φθοράς ανώτερος, ο τροπής ανεπίδεκτος, ο φύσει αναλλοίωτος, ο φως
οικών απρόσιτον, ο τη φύσει αόρατος, ο γνωστός πάσαις ταις μετ’ ευνοίας
εκζητούσαις σε λογικαίς φύσεσιν, ο καταλαμβανόμενος υπό των εν ευνοία
επιζητούντων σε, ο Θεός Ισραήλ του αληθινώς ορώντος, του εις Χριστόν
πιστεύσαντος λαού σου˙ ευμενής γενόμενος επάκουσόν μου δια το όνομά
σου και ευλόγησον τους σοι κεκλικότας τους εαυτών αυχένας και δος αυτοίς
τα αιτήματα των καρδιών αυτών τα επί συμφέροντι και μηδένα αυτών
απόβλητον ποιήσης εκ της βασιλείας σου, αλλά αγίασον αυτούς,
φρούρησον, σκέπασον, αντιλαβού, ρύσαι του αλλοτρίου, παντός εχθρού˙
τους οίκους αυτών φύλαξον, τας εισόδους αυτών και τας εξόδους
φρούρησον.
(εκφώνως) Ότι σοι δόξα, αίνος, μεγαλοπρέπεια, σέβας, προσκύνησις
και τω σω παιδί Ιησού τω Χριστώ σου, τω Κυρίω ημών και Θεώ και βασιλεί
και τω αγίω Πνεύματι, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων.

Σελίδα 114
Λ. Αμήν.
Δ. Απολύεσθε εν ειρήνη.

Σελίδα 115
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ:
 Καινή Διαθήκη, Αθήνα: Αποστολική Διακονία, 2000.
 Παλαιά Διαθήκη, μετάφραση εβδομήκοντα, Αθήνα: Αποστολική
Διακονία, 2000.
 ACO II. 4 Concilium Constantinopolitanum a. 691-2 in Trullo Habitum
 Διαταγαί Αποστόλων, PG 1, 556 – 1156, SC 32, 329, 336.
 Διδαχή των Αποστόλων, XIV 1- 2, ΒΕΠΕΣ 2, 220, 10-14.
 Διονυσίου Αεροπαγίτου, Περί Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας,
 Ευσεβίου Καισαρείας, Εις τον Βίον Κωνσταντίνου Βασιλέως, PG 20,
905-1251
 Θεία Λειτουργία των «Ἀποστολικών Διαταγών», Θείαι Λειτουργίαι,
Κείμενα Λειτουργικής τεύχ. Γ΄, Αθήνα: Αποστολική Διακονία.
 Ιουστίνος Φιλόσοφος και Απολογητής, Προς Τρύφωνα. Ιουδαίων
Διάλογος, PG 6, 276.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Υπόμνημα εις
Ματθαίον 31. Ομ. 25: 3, PG 58, 739
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Εις Ά προς
Κορινθίους, Ομιλία 24, 2 PG 61, 200Β.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Είς προς Εβραίους,
Ομ. 17,3 PG 63,131
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Περί ιερωσύνης,
Λόγοι Στ΄, PG 48, 623-692.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Ομιλίαι εις τον Άγιο
Απόστολον Παύλον Ζ΄, PG 50, 473-514.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Κατά Ανομοίων, Λόγοι
12, PG 48, 701-841.

Σελίδα 116
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Ομιλία πρώτη, ότε
πρεσβύτερος προεχειρίσθη, εις εαυτόν, και εις επίσκοπον, και εις το πλήθος
του λαού, PG 48, 693-700.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Λόγος εις τον
μακάριον Βαβύλαν, και κατά Ιουλιανού, πρός Έλληνας, PG 50, 533-570.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Περί Προσευχής, PG
50, 775-778.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Ομιλία περί τελείας
αγάπης, και της κατ’ αξίαν των έργων ανταποδόσεως, και περί
κατανύξεως, PG 56, 279-290.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Επιστολή Α΄ προς
Ιννοκέντιον, PG 52, 529-741, 746-748.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Περί διαφόρων
αποριών, PG 91, 1365Α.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Υπόμνημα είς τον
Άγιο Ματθαίον τον Ευαγγελιστή, Ομιλία ΚΕ΄, PG 57,331.


Ιωάννη Χρυσοστόμου, Είς τους τα πρώτα Πάσχα νηστεύοντας 4, PG 48,
867.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Είς Α΄ προς
Κορινθίους, Ομιλία 24, 2, PG 61, 200.
 Ιωάννη Χρυσοστόμου, Εις προς Εβραίους, Ομ. 17, 4, PG 63, 131-132.
 Ιωάννης Χρυσοστόμου, Εις Α΄ προς Εφεσίους, Ομ. 1,1. PG 62, 11.
 Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως (Χρυσόστομος), Εις προς Γαλάτας 4,1,
PG 61, 657.
 Ιωάννου Σιναΐτου Κλίμακος, Κλίμαξ, Λόγος Ε΄, PG 88, 784B-811Α.
 Θεοδώρητος Κύρου, Εκκλησιαστική Ιστορία
 Κλήμεντος Αλεξανδρέως, Στρωματεῖς, Α΄-Η΄, εκδ. O. Staelin
(εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια, Ιγνάτιος Σακαλής)

Σελίδα 117
 Κλήμεντος Αλεξανδρέως, Άπαντα τα έργα, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1995-
1996, τ. 3, 4
 Κυπριανός Καρθαγένης, De oratione Dominica.
 Λιβάνιος, Προς Νεωτέραν Χηρεύσασαν
 Liturgie der drei ersten christlichen Jahrhunderte, Τυβίγγη 1870 (ἀνατύπωση,
Darmstadt 1968),

Μάξιμος Ομολογητής, Μυσταγωγία, κεφ. κδ΄· PG 91, 704Α
 Μάξιμος Ομολογητής, Σχόλια εις τα Αγίου Διονυσίου του
Αεροπαγίτου, PG 4, 136Α.
 Μάξιμος Ομολογητής, Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1076BC
 Μαξίμου Ομολογητού, Σχόλια εἰς τὸ περὶ εκκλησιαστικής ιεραρχίας,
κεφ. Β΄· PG 4, 137D
 Μαξίμου Ομολογητής, «Περί αποριών PG91, 1392,
 Μάξιμος Ομολογητής, Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1321D.
 Μάρκος Ευγενικός, Ότι ου μόνον από της φωνής των δεσποτικών
ρημάτων αγιάζονται τα θεία δώρα, αλλ’ εκ της μετά ταύτα ευχής και
ευλογίας του ιερέως δυνάμει του αγίου Πνεύματος, PG 160, 1080Β-1081Β.
 Νικήτας Στηθάτος, Κατά Λατίνων, PG 120, 1017CD.
 Νικόλαος Μεθώνης, Προς τους διστάζοντας, και λέγοντας ότι ο
ιερουργουμένος άρτοςκαι οίνος ούκ έστι σώμα και αίμα του Κυρίου ημών Ιησού
Χριστού, PG 135, 513D.
 Πρόκλος Κωνσταντινουπόλεως, Λόγος περί παραδόσεως της θείας
Λειτουργίας, PG 65, 859-862.
 Σωζόμενος Σχολαστικός, Εκκλησιαστική Ιστορία, PG 67, 1568Α
 Σωκράτους Σχολαστικού, Εκκλησιαστική Ιστορία 6, 3
 Φώτιος Κωνσταντινοπόλεως, Mυριόβιβλος, ριβ΄, ριγ΄,· PG 103, 385D-
380A.

Σελίδα 118
 ΒΟΗΘΗΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
 Α) Ελληνόγλωσση
 Αβαγιανού, Χρ. (2007), αρχιμ., Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου
αυτοβιογραφικές σελίδες. Βιογραφία, εγκωμιαστικοί και υμνογράφοι
Χρυσοστόμου, τ. 1. Αθήνα.
 Αγουρίδης, Σ. Χ. (1964), Χρόνος και αιωνιότης. Εσχατολογία και
μυστικοπάθεια, Θεσσαλονίκη.
 Αλεξόπουλος, Στ. (2016), «Η Λειτουργική ζωή της Εκκλησίας κατά
τους Β’ και Γ’ αιώνες», σ. 1-39
http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/liturgical/ib_1_4.pdf
 (Ημ. Ανάκτησης 27 Μαρτίου 2018).
 Ανδρούτσος, Β. Χ., (1956), Δογματική της Ορθοδόξου Ανατολικής
Εκκλησίας, Αθήνα.
 Αντωνοπούλου, Αθ. (2004), Μυστικός Δείπνος – Θεία Ευχαριστία. Από
τη διδασκαλία της Καινής Διαθήκης είς την εκκλησιαστικήν παράδοσιν των
τριών πρώτων αιώνων, Δ.δ, Αθήνα: Θεολογική σχολή Πανεπιστημίου
Αθηνών.
 Αρτέμη, Ε. (2014), «Η θέση της γυναίκας στην Εκκλησία μέσα από τα
πατερικά κείμενα», Π. Βασιλειάδης, Μ. Γκουτζιούδης, Ε. Κασσελούρη –
Χατζηβασιλειάδη, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου:
Διακόνισσες, χειροτονία των γυναικών και Ορθόδοξη Θεολογία, Θεσσαλονίκη:
εκδόσεις CEMES, 317-328.
 Αρτέμη, Ε. Α. (2013), Το μυστήριο της ενανθρωπήσεως στους δύο
διαλόγους, «Περί τῆςἐνανθρωπήσεως τοῦ Μονογενοῦς» καί «Ὅτι εἷς ὁ
Χριστός», του αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Αθήνα: 24γράμματα.

Σελίδα 119
 Αρτέμη, Ε. (2015), «Η σθεναρή υποστήριξη του ιερού Χρυσοστόμου
στα δικαιώματα της γυναίκας»,
https://www.pemptousia.gr/2015/03/gynaika1/
 Αρτέμη, Ε. (2002), «Ο έκτος λόγος του Γρηγορίου Νύσσης εις τους
Μακαρισμούς». Ανάτυπο από το περιοδικό Κοινωνία 45, σ. 167-174.
 Ασπρούλης, Ν. (2009), «Αγία Τριάδα, Εκκλησία, Ιωάννη Ζηζιούλα,
Έσχατα. Συμβολή στην ευχαριστιακή εκκλησιολογία του Μητροπολίτου
Περγάμου, Θεολογία 4, σ. 11-29.
 Βακάρου, Δ. (2000), Το μυστήριο της μετανοίας και εξομολογήσεως.
Αθήνα
 Γαλάνη, Ιω. (2001), «Η συμβολή των συναγωγών της ιουδαϊκής
διασποράς στη διάδοση του Χριστιανισμού στον εθνικό κόσμο», Βιβλικές
Ερμηνευτικές και Θεολογικές Μελέτες, Θεσσαλονίκη, σ. 667-717
 Γιανναράς, Χ. (1983), Αλφαβητάρι της πίστης, Αθήνα: εκδ. «Δόμος».
 Γρηγόριος Ιερομόναχος (1985), Η Θεία Λειτουργία. Σχόλια, Αθήνα:
Δόμος.
 Dbar, Δωρόθεος (2013), Τόπος θανάτου του Αγίου Ιωάννου του
Χρυσοστόμου, δ.δ., Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
 Δαββέτας, Ιω. (1964), «Ακηδία», ΘΗΕ, τόμος 1, Αθήνα: έκδ. Αθ.
Μαρτίνου.
 Δορμπαράκης, Π. (1985), Επίτομον Λεξικόν της αρχαίας ελληνικής
γλώσσης, Αθήνα.
 Ελευθερίου, Α., μητρ. Παραμυθίας και Φιλιατών (1933), «Νεώτεραι
απόψεις περί της διδασκαλίας, διδαχής και Αποστολικών Διαταγών», στο
Εκκλησιαστικός Φάρος 32, 325-358.
 Eni, I. (2010), Το μυστήριο του Χριστού, Σπουδή στο υπόμνημα του Αγίου
Ιωάννου Του Χρυσοστόμου στις επιστολές του αποστόλου Παύλου, Δ. δ.,
Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ

Σελίδα 120
 Ζηζιούλας, Ιω. (1999), «Συμβολισμός και ρεαλισμός στην Ορθόδοξη
λατρεία, (ιδιαίτερα στη θ Ευχαριστία)», Σύναξη 71, σ.6-21
 Θεοδώρου, Ε. (1979), Μαθήματα Λειτουργικής Α΄, Αθήνα: έκδ.
Πανεπιστημίου Αθηνών, σ. 179.
 Θραψανιώτης, Γ (2009), «Οι Αποστολικές Διαταγές και οι πηγές τους»,
στο Γρηγόριος Παλαμάς, 92 (Ιανουαρίου Φεβρουαρίου), τεύχ. 826, σ. 27-39.
 Ιωσήφ, Γ. (1993), Αθωνική Μαρτυρία, Άγιον Όρος: εκδ. Ψυχοφελή.
 Καρμίρης, Ιω. Ν., (1965), «Ευχαριστία, Θεία», ΘΗΕ τόμ. 5, Αθήνα: έκδ.
 Κοτσώνης, Ι. (1964), «Κανόνες Αποστολικοί», ΘΗΕ, τόμ. 7, Αθήνα:
Έκδ. Αθ. Μαρτίνου.
 Lossky, Vl. (1973), Η μυστική θεολογία της ανατολικής Εκκλησίας,
μτφρ. Στ. Πλευράκη, Θεσσαλονίκη: εκδ. Aubier.
 Lossky, Vl. (2007), Η μυστική θεολογία της ανατολικής Εκκλησίας,
Θεσσαλονίκη.
 Λουδοβίκος, Ν. (1992), Η Ευχαριστιακή οντολογία, Αθήνα
 Μαντζαρίδης, Γ. (1995), Χριστιανική Ηθική, Θεσσαλονίκη: έκδ.
Πουρναράς
 Ματσούκας, Ν. (1998), Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄. Έκθεσις
της Ορθόδοξης πίστης σε αντιπαράθεση με τη Δυτική Χριστιανοσύνη,
Φιλοσοφική και Θεολογική Βιβλιοθήκη, αριθμός 3, Θεσσαλονίκη: εκδ. Π.
Πουρναρά.
 Μεταλληνού, Γ. Δ. (1995), Η θεολογική μαρτυρία της εκκλησιαστικής
λατρείας, Αθήνα
 Μπεκατώρου, Γ. (1964), «Μεσονυκτικόν», ΘΗΕ, τόμ. 8, Αθήνα: έκδ.
 Μωυσέως Αγιορείτου Μοναχού (2007), «Θεία Λειτουργία, Θεία
Ευχαριστία, Θεία Κοινωνία», στο Η εύλαλη σιωπή, Αθήνα: έκδ. Εν Πλώ

Σελίδα 121
 Νάσσης, Ι. Χρ. (2006), Η Τέλεση της θείας Ευχαριστίας, Κανονική
διδασκαλία και πράξη, δ.δ., Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης.
 Μίντιτς, Ντ. (1989), Το Μυστήριο της Εκκλησίας, Συστηματική-
Ερμηνευτική προσέγγισις της Περί Εκκλησίας Διδασκαλίας του αγίου
Μαξίμου του Ομολογητού, Δ.δ, Αθήνα: Θεολογική σχολή Πανεπιστημίου
Αθηνών.
 Παπαδόπουλος, Π. (1999), Πατρολογία Β΄, Αθήνα: εκδ. Γ. Γκέλμπεσης.
 Παπαδόπουλος, Π. (1992), Πατρολογία, Α΄, Αθήνα.
 Παπαδόπουλος, Π. (2010), Πατρολογία Γ΄, Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη.΄
 Παπαδόπουλος, Σ. (1998), Η Εκκλησία και τα ιερά μυστήρια κατά τον
Ιερό Χρυσόστομο, Αθήνα: Αποστολική Διακονία
 Παναγόπουλος, Ιω. Θ. (1967), «Σιμωνία», ΘΗΕ, τόμ. 11, Αθήνα: έκδ.
 Παπαθωμάς, Γρ. (2015), Εισαγωγή στις πηγές της κανονικής
παραδόσεως της Εκκλησίας,
http://opencourses.uoa.gr/modules/document/file.php/THEOL3/%CE%94%CE%B9%
CE%B4%CE%B1%CE%BA%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%20%CE%A0
%CE%B1%CE%BA%CE%AD%CF%84%CE%BF/%CE%A3%CE%B7%CE%BC%
CE%B5%CE%B9%CF%8E%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82/pdf/%CE%9A%
CE%B1%CE%BD%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CE%94%C
E%AF%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CE%BF_b.pdf
 Πατρώνος, Γ. (1975), Σχέσεις παρόντος και μέλλοντος είς την περί
Βασιλείαςτου Θεού διδασκαλίαν της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Αθήνα,
 Ροδόπουλος, Π (1993), Μητρ. Τυρολόης καί Σερεντίου, Μελέται,
Θεσσαλονίκη: ἐκδ. Πατριαρχικοῦ Ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν.
 Σαββάτου, Χρ. Μητρ. Μεσσηνίας (2007), «Η περί ενότητας και
καθολικότητα της Εκκλησίας διδασκαλία του Ιερού Χρυσοστόμου με βάση την

Σελίδα 122
Παύλεια Εκκλησιολογία και η οικουμενική σημασία της», Πρακτικά Διεθνούς
Επιστημονικού Συνεδρίου «Από τον Απόστολο Παύλο στον Ιερό Χρυσόστομο»,
Βέροια, σ. 239-252
 Σκαλτσής, Π. (2007), «Η Εορτή του Πάσχα» στον τόμο Τὸ Χριστιανικὸν
Ἑορτολόγιον Σειρὰ Ποιμαντικὴ Βιβλιοθήκη 15, Αθήνα, σ. 99-125.
 Σκαλτσής, Π. (2006),«Ο προσευχόμενος άνθρωπος κατά τον
Απόστολο Παύλο», στο Λειτουργικές Μελέτες ΙΙ, Θεσσαλονίκη: έκδ.
Πουρναρά, σ.25-47.
 Σκαλτσής, Π. (2008), Η παράδοση της κοινής και της κατ΄ ιδίαν
προσευχής, με ειδική αναφορά στο Ωρολόγιο του Θηκαρά, Θεσσαλονίκη:
Εκδ. Πουρναρά.
 Σκαλτσής, Π. (1999),«Η προβαπτισματική νηστεία», Λειτουργικές
Μελέτες I, εκδ. Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρά, σ. 87-88.
 Σκαλτσής, Π. (1999), Η των συμβόλων αλήθεια. Φαινομενολογική και
θεολογική προσέγγιση, Λειτουργικές Μελέτες 1, Θεσσαλονίκη
 Σκρέττας, Ν. (2007), «Ἡ Κυριακή» στον τόμο Τὸ Χριστιανικὸν
Ἑορτολόγιον, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 15, Αθήνα, 265-321.
 Σμέμαν, Α. (1984), Μεγάλη Σαρακοστή (πορεία προς το Πάσχα),
Αθήνα: εκδ. Ακρίτας.
 Σμέμαν, Α. (1984), Έξ ύδατος και Πνεύματος, μετ. Ι. Ροηλίδης , Αθήνα
1984.
 Σωφρόνιος Σαχάρωφ (1983), Ολόκληρη η Ευχαριστία: Η ζωή Του ζωή
μου, Θεσσαλονίκη.
 Ταγαρά, Ευα. (2010), Λειτουργικά στοιχεία στο έργο των Αποστολικών
Διαταγών, μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης.
 Τιμαγένης, Ιω.. Γρ., (1968), «Χρίσμα», ΘΗΕ, τόμ 3, (Αθήνα: εκδ. Αθ.
Μαρτίνου), στήλη 169.

Σελίδα 123
 Τρεμπέλας, Π. Ν., (1961), Λειτουργικοί τύποι Αιγύπτου καὶ ανατολής.
Συμβολαὶ είς τὴν ιστορίαν της χριστιανικής λατρείας, Αθήνα.
 Τρεμπέλας, Π. Ν., (1970), Από την Ορθόδοξον Λατρείαν μας, Αθήνα:
εκδ. ο Σωτήρ.
 Τρεμπέλας, Π. Ν., (1962), Ἀρχαὶ καὶ Χαρακτὴρ τῆς χριστιανικὴ
λατρείας, Συμβολαὶ εἰς τὴν ἱστορίαν τῆς χριστιανικῆς λατρείας, Αθήνα: ὁ
Σωτήρ, σ. 147.
 Τρεμπέλας, Π. Ν., (1935), Αἰ Τρεῖς Λειτουργίαι κάτα τούς ἐν Ἀθήναις
Κώδικες, Αθήνα.
 Τρεμπέλας, Π. Ν., (1952), Λειτουργική-Κατά τάς παραδόσεις τοῦ
τακτικοῦ καθηγητοῦ κ. Π. Ν. Τρεμπέλα, Αθήνα: Φοιτητικός Θεολογικός
Σύνδεσμος.
 Τρεμπέλας, Π. Ν., (1958), «Η Θεία Ευχαριστία κατά την συνάθρωσιν
αυτής προς τα άλλα μυστήρια και μυστηριοείδεις τελετάς», Ανάτυπο εκ του
τιμητικού τόμου του κ. Αμίλκα Αλιβιζάτου ομότιμου καθηγητού της
θεολογικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα.
 Τσάμης, Δ. (1993), Λειτουργική, Θεσσαλονίκη: έκδ. Μέλισσα
 Φειδάς, Βλ. (1994), Εκκλησιαστική Ιστορία, Α΄, Αθήνα.
 Φίλιας, Γ. (1996), Το βάπτισμα κατά τις λειτουργικές πηγές της
Αντιοχειανής Εκκλησίας, Αθήνα.
 Φίλιας, Γ. (1996), Το βάπτισμα κατά τις λειτουργικές πηγές της
 Φίλιας, Γ. (2001), Η έννοια της ογδόης ημέρας στην λατρεία της
Ορθόδοξης Εκκλησίας, Αθήνα: έκδ. Γρηγόρης.
 Φίλιας, Γ. (2016), Λειτουργική, Η Θεία Ευχαριστία μέχρι τον 15ο αιώνα
τ. Β’, Αθήνα: ἐκδ. Γρηγόρης.
 Φίλιας, Γ. (2002), «Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας», στο Γ. Φίλιας, Η
Λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, τόμ Β΄, Πάτρα: ΕΑΠ, σ. 24-57.

Σελίδα 124
 Φίλιας, Γ. (2002), Μελέτες Ιστορίας και Θεολογίας της Ορθοδόξου
Λατρείας, Αθήνα: Γρηγόρης.
 Φίλιας, Γ. (1986) Το βάπτισμα κατά τις Λειτουργικές πηγές της
 Φίλιας, Γ. (2003) «Το μυστήριο του Χρίσματος», στο Το Άγιον
Βάπτισμα ( Πρακτικά Α΄ Πανελλήνιου Συμποσίου), Αθήνα , ΕΜΥΕ.
 Φίλιας, Γ. (2006), Παράδοση και Εξέλιξη στη Λατρεία της Εκκλησίας,
Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη.
 Φουντούλης, Ι. (1986), «Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών
Διαταγών», στο Λειτουργικά Θέματα Ε΄, Θεσσαλονίκη, σ. 1-27.
 Φουντούλης, Ι. Η Θεία Λειτουργία Γρηγορίου του Θεολόγου, σ. 15.
Φουντούλης, Ι. (1994), Κείμενα Λειτουργικής Τεύχος Γ’ Θείαι Λειτουργίαι,
Θεσσαλονίκη, σ. 54
 Φουντούλης, Ι. (1967), Απαντήσεις εις λειτουργικές απορίες τ. Β’,
Αποστολική Διακονία, Αθήνα.
 Φουντούλης, Ι. (1994), Κείμενα Λειτουργικής Β’, Θέματα Ευχολογίου,
 Φουντούλης, Ι. (1997), Λογική Λατρεία, Αθήνα: Αποστολική Διακονία
 Φουντούλης, Ι. (1968), «Χρίσμα», ΘΗΕ, τόμ 3, (Αθήνα: εκδ Αθ,
Μαρτίνου), στήλη 174.
 Φουντούλης, Ι. (2004), Λειτουργική Α΄ - Εισαγωγή στην Θεία λατρεία,
 Χρήστου, Π. (2005), Εκκλησιαστική Γραμματολογία, Τόμ Α΄,
Θεσσαλονίκη: έκδ. Κυρομάνος.
 Χρήστου, Π. (1978), Ελληνική Πατρολογία, Β΄, Θεσσαλονίκη.
Χρήστου, Π. Π. (1964), «Διαταγαί Αποστόλων», ΘΗΕ, τόμ. 4, (Αθήνα: έκδ.
Αθ. Μαρτίνου), στήλη 1181.

Σελίδα 125
 Χρήστου (2003), Εκκλησιαστική Γραμματολογία τ. Α’, Θεσσαλονίκη:
Κυρομάνος.
 Χρήστου, Π. (1985), Απολογηταί, Ιουστίνος, Έλληνες Πατέρες της
Εκκλησίας, τόμος 1, Θεσσαλονίκη: Γρηγόριος ο Παλαμάς.
 Χρήστου, Π. (2005), Εκκλησιαστική Γραμματολογία, Τόμ Α΄,
Θεσσαλονίκη: έκδ. Κυρομάνος.
 Χρήστου, Π. (1978), Ελληνική Πατρολογία, Β΄, Θεσσαλονίκη.
 Χρήστου, Π. (1964), «Διαταγαί Αποστόλων», ΘΗΕ, τόμ. 4, (Αθήνα: έκδ.

Αθ. Μαρτίνου), στήλη 1181.
 Ware, K. (1989), Η Ορθόδοξη Εκκλησία, Αθήνα: εκδ. «Ακρίτας».
Β) Ξενόγλωσση
 Artemi, E. (2017), «The position of women in church through patristic
texts up to the fifth ecumenical council» in P. Vassiliadis, N. Papageorgiou and
El. Kasselouri – Hatzivasiliadi (eds), Deaconesses the ordination of women and
Orthodox Theology, (p. 353-367), Cambridge: Cambridge Scholar Publishing, p.
357-364.
 Bradshaw, P. F. (1992), The Search for the Origins of Christian Worship:
Sources and Methods for the Study of Early Liturgy, London: SPCK.
 Johnson, L. T. (2006), The Gospel of Luke, Liturgical Press
 «Le Baptene dans I Eglise Syrienne», OS 1,II,σ.139.
 Metzger, M. (1985), Les Constitutions Apostoliques 1-3, SC 320, Paris.
 Oudot, I., Patriarchatus Constantinopolitani Acta Selecta I, Sacra
Congregatione per la ChiesaOrientale. Fonti, Serie II, Fasc. III, Βατικανό 1941
 Pallas, D. I. (1980), Monuments et Textes. Remarques sur la liturgie dans
quelquesbasiliques paleochretiennes de I’ Illyricum oriental, Athens.

Σελίδα 126
 Rordorf, W. (1968), Sunday: The History of Rest and Worship in the Earliest
Centuries of the Christian Church, Philadelphia: The Westminster Press.
 Schoeps, J. (1949), Theologie und Geschichte des Judenchristentums,
Tubingen.
 Schulz, H.-J. (1986), The Byzantine Liturgy: Symbolic Structure and Faith
Expression, μτφρ. Μ. J. O’Connell, Νέα Υόρκη 1986. Η βυζαντινή λειτουργία.
Μαρτυρία πίστεως καὶ συμβολική έκφραση (μτφρ. Δ. Τζέρπου), Αθήνα 1998
 Wallraff, M, Brändle, R. (eds) (2008), Chrysostomosbilder in 1600 Jahren,
Facetten der Wirkungsgeschichte eines Kirchenvaters [The Image of John
Chrysostom in 1600 Years of Christian Tradition] Series: Arbeiten zur
Kirchengeschichte 105.
 Wybrew, H. (1996), The Orthodox Liturgy: The Development of the
Eucharistic Liturgy in the Byzantine Rite, Crestwood, NY
Διαδικτυακοί τόποι:
https://www.impantokratoros.gr/E0FB2B98.el.aspx.

Σελίδα 127
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στην εργασία αυτή εξετάζονται τα κείμενα των Αποστολικών
Διαταγών και αναλύοντας μερικές ιστορικές και γραμματολογικές
πληροφορίες για αυτά, αλλά και περιγράφοντας το περιεχόμενό τους. Η
Λειτουργία δεν αποτελεί ένα απλό γεγονός αλλά καθοριστικό γεγονός για
τη σωτηρία των ανθρώπων. Οι τελευταίοι μάλιστα πρέπει να συμμετέχουν
ενεργά και ουσιαστικά στη θεία Λειτουργία και όχι κάποιας θρησκοληψίας
και κάποιου θρησκευτικού καθήκοντος. Εξετάζουμε τι είναι η Θεία
Λειτουργία, η οποία αποτελεί το έργο του λαού κατά την ετυμολογία της.
Την ώρα που η θεία Λειτουργία τελείται στη γη από τους ανθρώπους,
τελείται ταυτόχρονα και στον ουρανό από τους Αγγέλους. Ενώ αναφέρουμε
αναλυτικά τη δομή της θείας Λειτουργίας του Ιωάννη του Χρυσοστόμου,
που βασίζεται στις Αποστολικές Διαταγές. Παράλληλα γίνεται εκτενής
αναφορά στην θεία Ευχαριστία, η οποία αποτελεί το κέντρο της Θείας
Λειτουργίας, και είναι ο δείπνος που ο ίδιος ο Χριστός συνέστησε, το βράδυ
πριν να τον συλλάβουν. Μάλιστα έδωσε εντολή στους ίδιους τους μαθητές
τους να τελούν το μυστήριο αυτό για να ενώνονται έτσι μαζί του. Η θεία
Λειτουργία αποτελούσε τη βάση γι όλα τα μυστήρια που τότε τελούνταν
μέσα στην θεία Λειτουργία.
Λέξεις Κλειδιά: Αποστολικές Διαταγές, θεία Λειτουργία, θεία ευχαριστία,
βάπτισμα, θείο μύρο, Κλήμης Αλεξανδρέας.

Σελίδα 128
ABSRACT
This paper examines the texts of the Apostolic Deeds and analyzes some
historical and literary information about them, as well as describing their
content. Operation is not a simple fact but a determining event for the salvation
of people. The latter, in fact, must participate actively and effectively in the
divine Liturgy and not in some religious and religious duties. We are
examining what is Divine Liturgy, which is the work of the people in its
etymology. While the divine Liturgy is being done on earth by humans, it is
simultaneously performed in the sky by the Angels. While we describe with
details the structure of the Divine Liturgy of John Chrysostom, which is based
on the Apostolic Order. At the same time there is an extensive reference to the
Divine Eucharist, which is the center of the Divine Liturgy, and is the supper
that Christ Himself recommended, the night before he conceived it. Indeed, he
instructed his own disciples to carry out this mystery in order to be united with
him. The Divine Liturgy was the basis for all the mysteries that were then in the
Divine Liturgy.
Keys Words: Apostolic Orders, Divine Liturgy, Divine Eucharist, Baptism,
Divine Myrrh, Clement Alexandris

Σελίδα 129

θεία Λειτουργία Αποστoλικών Διαταγών Δημήτρης Κολοκούτσας,master

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

θεία Λειτουργία Αποστoλικών Διαταγών Δημήτρης Κολοκούτσας,master

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο 2018

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

« Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία»

«Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών»

ΑΘΗΝΑ- ΠΑΤΡΑ 2018

Δημήτριος Κολοκούτσας: Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών

Η λέξη Θεολογία αποτελείται από τις λέξεις Θεός και λόγος. Η

ενασχόληση με την επιστήμη αυτή σε κάνει επιστήμονα και διδάσκοντα

Θεολόγο: στον Ιωάννη τον ευαγγελιστή, στο Γρηγόριο το Ναζιανζηνό και

αναφέρει ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός στον εικοστό λόγο του είναι που

φωτίστηκε από το Θεό για να μιλήσει για το Θεό.

Προσωπικά, ξεκίνησα αυτό το όμορφο και δύσκολο ταξίδι στο

μεταπτυχιακό για να μπορέσω να μάθω και να εντρυφήσω κάποια

έχω οικογένεια, σύζυγο και παιδιά και συγχρόνως δούλευα πολύ. Οι

απαιτήσεις του μεταπτυχιακού αυτού πολλές και το διάβασμα συνεχές.

Υπήρχαν, όμως, πάντα άνθρωποι δίπλα μου που με βοηθούσαν όταν

έπεφτα και απογοητευόμουν να σηκώνομαι και να συνεχίζω. Πρώτα, όμως,

Άγιοι. Εκεί έβρισκα δύναμη και καταφυγή για να τα καταφέρω. Στη

συνέχεια βοηθός και συμπαραστάτης μου υπήρξε η ακούραστη σύντροφος

ο καθένας με τον τρόπο του δίπλα μου.

Το ταξίδι του μεταπτυχιακού τελείωσε. Επιστέγασμα αυτής της

πορείας είναι η ανά χείρας διπλωματική μεταπτυχιακή εργασία, το πρώτο

Δημήτριος Κολοκούτσας: Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών

μου μεγάλο πνευματικό παιδί. Εύχομαι η μελέτη αυτή να αποτελέσει

είναι ένα έναυσμα για κάτι καλύτερο και στο μέλλον.

Ευχαριστώ όλους τους παραπάνω από καρδιάς, αλλά ιδιαιτέρως

πάντα δίπλα μου με εν Χριστώ αγάπη και κατανόηση να με βοηθήσει, αλλά

θεμέλιο λίθο για αυτή την επιστημονική μελέτη, προτείνοντάς μου σε

ανύποπτο χρόνο να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα. Άλλωστε και

εκείνου η βοήθεια και οι συμβουλές υπήρξαν ανεκτίμητες. Ο Θεός να

Σάββατο 9 Ιουλίου 2018

Δημήτριος Κολοκούτσας: Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών

Στην οικογένειά μου

Δημήτριος Κολοκούτσας: Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών

Εισαγωγή: Α Δομή της Εργασίας.............................................................................7

Β: Η διδασκαλία των Αποστόλων μέσα από τις «Αποστολικές

1.Το κείμενο των Αποστολικών Διαταγών...........................................................9

2. Η διδασκαλία των Αποστολικών Διαταγών.....................................................20

Μέρος Πρώτο: Η Θεία Λειτουργία.........................................................................20

Αποστολικών Διαταγών και τη χρήση της μέσα στην Εκκλησία.....................48

1.2 Δομή της Λειτουργίας σύμφωνα με το σχεδιάγραμμα των Αποστολικών

Μέρος Β: Οι ευχαριστηριακές μαρτυρίες των Αποστολικών Διαταγών και η

Περίληψη, Λέξεις Κλειδιά.......................................................................................128

Abstract, Key words..................................................................................................129

Δημήτριος Κολοκούτσας: Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών

ΒΕΠΕΣ: Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων.

Εκδόσεις «Αποστολικής Διακονίας», Αθήναι 1955 εξ.

ΘΗΕ : Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,τόμ.1-12, «εκδ.Α.Μαρτίνου»,

ΛΒΘ: Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας.

LIDELL-SCOTT: Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, εκδ. Ιωάννης

ΟCP: Orientalia Christiana Periodica, Roma 1935 εξ.

OS: L’ Orient Syrien.

PG: Migne, J.P., Patrologiae Completus, Series Graeca, Paris 1857-1912.

PO: Patrologia Orientalis.

SC: Sources Chretiennes, Paris 1955 εξ.

Δημήτριος Κολοκούτσας: Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών Διαταγών

Εισαγωγή: Α. Δομή της Εργασίας

Η παρούσα εργασία με θέμα «Η θεία Λειτουργία των Αποστολικών

Διαταγών» εκπονήθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος

«Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία» του Ελληνικού Ανοικτού

Αρχικά, εξετάσαμε με πολλή προσοχή και μελέτη τα κείμενα των

Αποστολικών Διαταγών, τα οποία και αποδελτιώσαμε με τη δέουσα

προσοχή. Στη συνέχεια βρήκαμε τη δευτερεύουσα βιβλιογραφία, την οποία

εξετάσαμε κριτικά και προσπαθήσαμε να τη χρησιμοποιήσουμε με γόνιμο