Medical History Journal, October 2019; 11(40): 19-31

Original Article

Mongolian Traditional Medicine, a Combination of Other Nations' Traditional Medicine

MohammadReza Rajabnezhad1, Shahriar Niknejad2, Javad Mehrabi Koushki3

1. Assistant Professor, Research Institute for Islamic and Complementary Medicine, School of Traditional Medicine,
Iran University of Medical Sciences, Tehran, Iran.
2. Ph.D. in Applied Mechanics, Researcher in Islamic Medical, Tehran, Iran.
3. M.Sc. Student in History of Medical Sciences, Department of the History of Medical Sciences, Iran University of
Medical Sciences, Tehran, Iran. (Corresponding Author) Email: javadm222009@live.com

Received: 23 Apr 2019 Accepted: 31 Jul 2019

Abstract
Background and Aim: Mongols, like other ethnic communities, have had principles in medicine and
lifestyle which have been influenced by their living conditions and environment. Finding Mongolian rules is
a little difficult, because the Mongols lived in many lands during their life history and have always been
influenced by the traditions and rules of a new land and Mongolian principles have been changed. As a
result, it can be said that their medical beliefs also had many changes and have taken a new form. The aim of
this study is to review the most ancient beliefs in traditional medicine and therapies of Mongols, to review
the development of their traditional medical knowledge and the current situation.
Materials and Methods: In this research, historical books, articles and Internet resources about Traditional
Mongolian medicine were searched with the key words of "Mongol" and "traditional medicine".
Findings: In this research, the effect of the Mongol’s religious beliefs on treatment and health beliefs were
assessed. The principles of traditional Mongolian medicine and the way of changes in traditional medicine
knowledge under the influence of the medical knowledge of other nations and some of their therapeutic
manners were expressed.
Conclusion: The most important factors affecting traditional Mongolian medicine were their religious
beliefs which have been very mixed with witchcraft. Their traditional medical beliefs, practices have been
gradually mixed with the traditions of other nations, such as "Tibet" and "India" and theories and techniques
have been developed. Traditional medicine now has a valuable place among the Mongols and is used
impressively.
Keywords: Shamanistic Tradition; Mongolia; Traditional Medicine; History of Medicine

Please cite this article as: Rajabnezhad MR, Niknejad SH, Asadi S. Mongolian Traditional Medicine, a Combination
of Other Nations' Traditional Medicine. Med Hist J 2019; 11(40): 19-31.
 ‫‪ /02‬مجله تاریخ پسشکی‪ ،‬دوره یازدهم‪ ،‬شماره چهلم‪ ،‬پاییس ‪8931‬‬

‫مقاله پژوهطی‬

‫طب سنتی مغولستان‪ ،‬تزکیبی اس طب سنتی ملل دیگز‬

‫‪3‬‬
‫محمذرضا رجبنژاد‪ ،1‬ضهزیار نیکنژاد‪ ،2‬جواد مهزابی کوضکی‬
‫‪ .1‬اؾتبزیبضٌط‪ ٜٚ‬تبضید پعقىی‪ٔ ،‬ؤؾؿ‪ُٔ ٝ‬بِؼبت تبضید ػّ‪ ْٛ‬پعقىی‪َ ،‬ت اؾالٔی ‪ٔ ٚ‬ىُٕ‪ ،‬زا٘كىس‪َ ٜ‬ت ؾ‪ٙ‬تی‪ ،‬زا٘كٍب‪ ٜ‬ػّ‪ ْٛ‬پعقىی ایطاٖ‪ ،‬ت‪ٟ‬طاٖ‪ ،‬ایطاٖ‪.‬‬
‫‪ .2‬زوتطی ٔ‪ٟٙ‬سؾی ٔىب٘یه‪ٔ ،‬حمك ‪ ٚ‬پػ‪ٞٚ‬كٍط َت اؾالٔی ‪ٔ ٚ‬ىُٕ‪ ،‬ت‪ٟ‬طاٖ‪ ،‬ایطاٖ‪.‬‬
‫‪ .3‬زا٘كد‪ٛ‬ی وبضق‪ٙ‬بؾی اضقس تبضید ػّ‪ ْٛ‬پعقىی‪ ،‬زا٘كٍب‪ ٜ‬ػّ‪ ْٛ‬پعقىی ایطاٖ‪ ،‬ت‪ٟ‬طاٖ‪ ،‬ایطاٖ‪ٛ٘( .‬یؿ‪ٙ‬س‪ٔ ٜ‬ؿؤ‪Email: javadm222009@live.com )َٚ‬‬

‫پصیطـ‪1398/5/9 :‬‬ ‫زضیبفت‪1398/2/3 :‬‬

‫چکیذه‬
‫سمینه و هذف‪ٔ :‬غ‪ٛ‬الٖ ٔب٘‪ٙ‬س زیٍط ال‪ٛ‬اْ ثكطی‪ ،‬ان‪ ٚ َٛ‬ل‪ٛ‬اػسی زض َت ‪ ٚ‬ؾجه ظ٘سٌی زاقت‪ٝ‬ا٘س و‪ ٝ‬ثطٌطفت‪ ٝ‬اظ قطایٍ ‪ٔ ٚ‬حیٍ‬
‫ظ٘سٌی ایكبٖ ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪ ،‬أب یبفتٗ آٖ ل‪ٛ‬اػس ٔغ‪ِٛ‬ی وٕی ٔكىُ اؾت‪ ،‬چطاو‪ٔ ٝ‬غ‪ٛ‬الٖ زض َی تبضید حیبت ذ‪ٛ‬ز پب ث‪ ٝ‬ؾطظٔیٗ‪ٞ‬بی‬
‫فطا‪ٚ‬ا٘ی ٌصاقت‪ ٚ ٝ‬زض ٘تید‪ٕٛٞ ٝ‬اض‪ ٜ‬تحت تأثیط ضؾ‪ ٚ ْٛ‬ل‪ٛ‬اػس ؾطظٔی‪ٙ‬ی خسیس ث‪ٛ‬ز‪ٜ‬ا٘س و‪ ٝ‬ان‪ٔ َٛ‬غ‪ِٛ‬ی ضا زؾتر‪ٛ‬ـ تغییطاتی ٔیوطز‪ٜ‬‬
‫اؾت‪ ،‬زض ٘تید‪ٔ ٝ‬یت‪ٛ‬اٖ ٌفت و‪ ٝ‬ثب‪ٚ‬ض‪ٞ‬بی َجی آ٘بٖ ٘یع تغییطات فطا‪ٚ‬اٖ زاقت‪ٕٛٞ ٚ ٝ‬اض‪ ٜ‬قىّی خسیس ث‪ ٝ‬ذ‪ٛ‬ز ٌطفت‪ ٝ‬اؾت‪ .‬ایٗ پػ‪ٞٚ‬ف‬
‫زضنسز آٖ اؾت و‪ ٝ‬ث‪ُٔ ٝ‬بِؼ‪ ٝ‬و‪ٟٗ‬تطیٗ ثب‪ٚ‬ض‪ٞ‬بی َت ؾ‪ٙ‬تی ‪ ٚ‬ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی زضٔب٘ی ٔغ‪ٛ‬الٖ ثپطزاظز ‪ ٚ‬ضقس ‪ ٚ‬ت‪ٛ‬ؾؼ‪ ٝ‬زا٘ف َجی ؾ‪ٙ‬تی‬
‫آ٘بٖ ضا ثطضؾی ٕ٘‪ٛ‬ز‪ٚ ٚ ٜ‬يؼیت فؼّی آٖ ضا زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ثیبٖ ٕ٘بیس‪.‬‬
‫مواد و روشها‪ :‬ایٗ پػ‪ٞٚ‬ف ث‪ ٝ‬ض‪ٚ‬ـ ُٔبِؼ‪ ٝ‬وتبثرب٘‪ٝ‬ای ‪ٙٔ ٚ‬بثغ ای‪ٙ‬تط٘تی ٔؼتجط ‪ ٚ‬خؿتد‪ ٛ‬زض وتبة‪ٞ‬ب ‪ٙٔ ٚ‬بثغ ٔؼتجط زض ضاثُ‪ ٝ‬ثب َت‬
‫ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی‪ ،‬ن‪ٛ‬ضت ٌطفت‪ ٝ‬اؾت‪.‬‬
‫یافتهها‪ :‬زض ایٗ تحمیك تأثیط ػمبیس ٔص‪ٞ‬جی ٔغ‪ٛ‬الٖ ثط ثب‪ٚ‬ض‪ٞ‬بی ث‪ٟ‬ساقتی ‪ ٚ‬زضٔب٘ی آٖ‪ٞ‬ب ثطضؾی قس ‪ ٚ‬ان‪ٔ ٚ َٛ‬جب٘ی َت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی‬
‫‪ ٚ‬چٍ‪ٍ٘ٛ‬ی تح‪ َٛ‬زض زا٘ف َت ؾ‪ٙ‬تی آٖ‪ٞ‬ب ثؼس اظ تطویت ثب زا٘ف َجی ُّٔ زیٍط‪ ،‬ثیبٖ ٌكت‪ ٚ ٝ‬ثطذی اظ ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی زضٔب٘ی آٖ‪ٞ‬ب شوط‬
‫ٌطزیس‪ٕٞ .‬چیٗ خبیٍب‪ ٜ‬فؼّی ایٗ َت زض ؾیؿتٓ آٔ‪ٛ‬ظقی ‪ ٚ‬زضٔب٘ی ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ‪ٕٞ ٚ‬ی‪ُٛٙ‬ض زض ٔیبٖ ٔطزْ ایٗ وك‪ٛ‬ض‪ ،‬ثیبٖ ٌطزیس‪.‬‬
‫نتیجهگیزی‪ :‬اظ ٔ‪ٟٓ‬تطیٗ ػ‪ٛ‬أُ ٔؤثط ثط َت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ ،َٛ‬ثب‪ٚ‬ض‪ٞ‬بی زی‪ٙ‬ی آ٘بٖ ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬و‪ ٝ‬ثؿیبض ثب خبز‪ٌٚ‬طی آٔیرت‪ ٝ‬ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪ .‬ثب‪ٚ‬ض‪ٞ‬بی‬
‫َجی خبز‪ٌٚ‬طا٘‪ ٚ ٝ‬ؾ‪ٙ‬تی آ٘بٖ ث‪ ٝ‬تسضیح ثب ضؾ‪َ ْٛ‬جی ُّٔ زیٍط ‪ٕٞ‬چ‪« ٖٛ‬تجت» ‪ٙٞ« ٚ‬س» تطویت ٌكت‪٘ ٚ ٝ‬ظطی‪ٞٝ‬ب ‪ ٚ‬تى‪ٙ‬یه‪ٞ‬بی آٖ‬
‫ت‪ٛ‬ؾؼ‪ ٝ‬یبفت‪ ٝ‬اؾت‪َ .‬ت ؾ‪ٙ‬تی زض حبَ حبيط خبیٍب‪ٞ‬ی اضظقٕ‪ٙ‬س زض ٔیبٖ ٔغ‪ٛ‬الٖ زاقت‪ٛٔ ٚ ٝ‬ضز اؾتفبز‪ ٜ‬چكٌٓیطی لطاض ٔیٌیطز‪.‬‬
‫واژگان کلیذی‪ٔ :‬غ‪ِٛ‬ؿتبٖ؛ َت ؾ‪ٙ‬تی؛ تبضید پعقىی؛ آییٗ قٕ‪ٙ‬ی‬
‫محمدرضا رجبنژاد و همکاران‪08 /‬‬ ‫طب سنتی مغولستان‪ ،‬ترکیبی از طب سنتی ملل دیگر‬

‫قكٓ قٕؿی (ا‪ٚ‬ائُ لطٖ ‪ٞ‬فتٓ) لجبیُ ٔغ‪ َٛ‬ت‪ٛ‬ؾٍ چ‪ٍٙ‬یعذبٖ‬ ‫مقذمه‬
‫یىپبضچ‪ ٝ‬قس٘س (‪.)1‬‬ ‫ٔغ‪ٛ‬الٖ ل‪ٔٛ‬ی اظ ٘ػاز ظضز ٔیثبق‪ٙ‬س و‪ ٝ‬ؾطظٔیٗ ٔبزضی آ٘بٖ‬
‫ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ اؾت‪ .‬زض حبَ حبيط ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ زض قٕبَ آؾیبی‬
‫مواد و روشها‬ ‫ٔیب٘‪ ٝ‬لطاض زاضز ‪ٙٔ ٚ‬بَك ٔغ‪َ٘ٛ‬كیٗ اظ ؾ‪ٛ‬ی قٕبَ ثب ؾیجطی‬
‫ایٗ پػ‪ٞٚ‬ف ث‪ ٝ‬ض‪ٚ‬ـ ُٔبِؼ‪ ٝ‬وتبثرب٘‪ٝ‬ای ‪ ٚ‬ثب اؾتفبز‪ ٜ‬اظ‬ ‫‪ ٚ‬اظ خ‪ٛٙ‬ة ثب چیٗ ٔحه‪ٛ‬ض قس‪ٜ‬ا٘س‪ .‬پبیترت ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ «ا‪ٚ‬الٖ‬
‫ٔ‪ٙ‬بثغ ای‪ٙ‬تط٘تی ٔؼتجط ‪ ٚ‬خؿتد‪ ٛ‬زض وتبة‪ٞ‬ب ‪ٙٔ ٚ‬بثغ ٔؼتجط زض‬ ‫ثبت‪ٛ‬ض» اؾت ‪ ٚ‬ثب ‪ٚ‬خ‪ٛ‬ز ایٗو‪ٛ٘ ٝ‬ظز‪ٕٞ‬یٗ وك‪ٛ‬ض ثعضي خ‪ٟ‬بٖ اظ‬
‫ضاثُ‪ ٝ‬ثب َت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی‪ ،‬ن‪ٛ‬ضت ٌطفت‪ ٝ‬اؾت‪.‬‬ ‫٘ظط ٔؿبحت اؾت‪ ،‬أب وٓتطاوٓتطیٗ وك‪ٛ‬ض خ‪ٟ‬بٖ اظ ٘ظط‬
‫خٕؼیت ٔحؿ‪ٛ‬ة ٔیق‪ٛ‬ز‪ .‬ؾطظٔیٗ ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ آة ‪ٛٞ ٚ‬ای ؾطز‬
‫یافتهها‬ ‫‪ ٚ‬ذكه زاضز ‪ ٚ‬ثب ثبز‪ٞ‬بی ؾطز ‪ ٚ‬قسیس ‪ٕٞ‬طا‪ ٜ‬اؾت‪ .‬ایٗ‬
‫‪1‬ـ تأثیز عقایذ دینی بز سنتهای طبی مغوالن‬ ‫ٔ‪ُٙ‬م‪ ٝ‬یىی اظ ذكٗتطیٗ ‪ ٚ‬ؾرتتطیٗ آة ‪ٛٞ ٚ‬ا‪ٞ‬بی خ‪ٟ‬بٖ ضا‬
‫آییٗ ٔغ‪ٛ‬الٖ زض اثتسا‪ ،‬تطویجی اظ ؾحط ‪ ٚ‬خبز‪ ٚ‬ث‪ٛ‬ز و‪ٝ‬‬ ‫زاضز (‪.)1‬‬
‫انُالحبً ث‪ ٝ‬آٖ «آییٗ قٕ‪ٙ‬ی» ٔیٌفت‪ٙ‬س‪ .‬تب ظٔبٖ «ل‪ٛ‬ثیالی‬ ‫زض ؾبَ ‪ 1299‬قٕؿی ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ اؾتمالَ ذ‪ٛ‬ز ضا اظ چیٗ‬
‫ذبٖ» (‪ 639-673‬ـ‪« ٕٝٞ ،).‬لبآٖ»‪ٞ‬ب ث‪ ٝ‬آییٗ قٕ‪ٙ‬ی ٔؼتمس‬ ‫اػالْ وطز ‪ ٚ‬زض ؾبَ ‪ 1314‬قٕؿی ث‪ ٝ‬اتحبز ثب وٕ‪٘ٛ‬یؿٓ‬
‫ث‪ٛ‬ز٘س (ٔ‪ٙ‬ظ‪ٛ‬ض ا‪ٚ‬وتبیذبٖ پؿط چ‪ٍٙ‬یعذبٖ اؾت و‪ٚ ٝ‬لتی ثط‬ ‫ق‪ٛ‬ض‪ٚ‬ی ‪ٚ‬اضز ٌطزیس ‪٘ ٚ‬ف‪ٛ‬ش وٕ‪٘ٛ‬یؿٓ‪ ،‬ضفت‪ٝ‬ضفت‪ ٝ‬ثبػث فط‪ٚ‬پبقی‬
‫ترت ٘كؿت‪ ،‬ا‪ ٚ‬ضا لبآٖ ٘بٔیس٘س)‪ .‬قٕٗثب‪ٚ‬ضی یب قٕ‪ٙ‬یؿٓ‬ ‫٘‪ٟ‬بز‪ٞ‬بی ٔص‪ٞ‬جی ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ٌطزیس‪ .‬اظ ‪ 1314‬قٕؿی ث‪ ٝ‬ثؼس‪،‬‬
‫(‪ ،)Shamanism‬اظ ز‪ٚ‬ضاٖ پیف اظ تبضید زض ؾطاؾط خ‪ٟ‬بٖ‬ ‫َت ؾ‪ٙ‬تی ایٗ ؾطظٔیٗ و‪ ٝ‬ثؿیبض تحت تأثیط آییٗ حبوٓ زض‬
‫‪ٚ‬خ‪ٛ‬ز زاقت‪ ٝ‬اؾت‪« .‬قٕٗثب‪ٚ‬ضاٖ» ٔؼتمس٘س و‪ ٝ‬ث‪ٚ ٝ‬ؾیّ‪ ٝ‬تٕبؼ‬ ‫ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ‪ ،‬یؼ‪ٙ‬ی الٔبییؿٓ‪ ،‬ث‪ٛ‬ز‪ٕٛٙٔ ،‬ع ٌطزیس‪ .‬ثب ایٗ حبَ زض‬
‫ثب اض‪ٚ‬اح‪ٔ ،‬یت‪ٛ‬اٖ ثیٕبضی افطاز ضا تكریم زاز ‪ ٚ‬زضٔبٖ وطز ‪ٚ‬‬ ‫زَ ٔطزْ خبی زاقت ‪ ٚ‬ث‪َٛ ٝ‬ض ٔرفی ازأ‪ ٝ‬پیسا وطز ‪ ٚ‬اظ‬
‫یب زض افطاز ایدبز ثیٕبضی وطز‪ .‬ثعضٌبٖ زی‪ٙ‬ی و‪ ٝ‬ؾ‪ٙ‬ت‪ٞ‬بی قٕٗ‬ ‫‪ 1337‬قٕؿی ث‪ ٝ‬ثؼس‪ ،‬ز‪ٚ‬ثبض‪ ٜ‬اخبظ‪ ٜ‬ظ‪ٟٛ‬ض زض خبٔؼ‪ ٝ‬ضا پیسا وطز‬
‫ثب‪ٚ‬ضا٘‪ ٝ‬ت‪ٛ‬ؾٍ آٖ‪ٞ‬ب اخطا ٔیق‪ٛ‬ز‪« ،‬قٕٗ» ٘بٔیس‪ٔ ٜ‬یق‪٘ٛ‬س‪.‬‬ ‫‪ ٚ‬ض‪ٚ‬اج یبفت‪ .‬أط‪ٚ‬ظ‪٘ ٜ‬یع ‪ٕٞ‬چ‪ٙ‬بٖ َت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی ٔحج‪ٛ‬ثیت‬
‫قٕٗ‪ٞ‬ب ٔسػی ‪ٞ‬ؿت‪ٙ‬س و‪ٔ ٝ‬یت‪ٛ‬ا٘‪ٙ‬س ثب ض‪ٚ‬ح ذ‪ٛ‬ز ث‪ ٝ‬خ‪ٟ‬بٖ‪ٞ‬بی‬ ‫ذ‪ٛ‬ز ضا حفظ وطز‪ٛٔ ٚ ٜ‬ضز اؾتفبز‪ ٜ‬ثؿیبضی اظ ثیٕبضاٖ اؾت‬
‫زیٍطی ؾفط وطز‪ ٚ ٜ‬ثب اض‪ٚ‬اح زیٍط تٕبؼ ثٍیط٘س‪ .‬آ٘بٖ ٔؼتمس٘س‬ ‫(‪.)2‬‬
‫و‪ ٝ‬ثب ایٗ وبض لبزض٘س ٔیبٖ خ‪ٟ‬بٖ ٔبزی ‪ ٚ‬خ‪ٟ‬بٖ ض‪ٚ‬حب٘ی ت‪ٛ‬اظٖ‬ ‫ایٗ ٘‪ٛ‬قتبض زض تالـ اؾت تب ث‪ ٝ‬ض‪ٚ‬ـ ُٔبِؼ‪ ٝ‬وتبثرب٘‪ٝ‬ای ‪ٚ‬‬
‫ثطلطاض و‪ٙٙ‬س (‪.)1‬‬ ‫ث‪ٚ ٝ‬ؾیّ‪ٙٔ ٝ‬بثغ ای‪ٙ‬تط٘تی ٔؼتجط ‪ ٚ‬خؿتد‪ ٛ‬زض وتبة‪ٞ‬ب ‪ٙٔ ٚ‬بثغ‬
‫پؽ اظ ل‪ٛ‬ثیالیذبٖ‪ٞ« ،‬الو‪ »ٛ‬ثط ترت ؾُّ‪ٙ‬ت ٘كؿت ‪ ٚ‬اظ‬ ‫ٔؼتجط زض ضاثُ‪ ٝ‬ثب َت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی‪ ،‬و‪ٟٗ‬تطیٗ ثب‪ٚ‬ض‪ٞ‬بی َت‬
‫ایٗ ظٔبٖ ث‪ ٝ‬ثؼس ث‪ٛ‬ز و‪ ٝ‬آییٗ ث‪ٛ‬زا ٔ‪ٛ‬ضز پصیطـ ‪ٞ‬الو‪ ٚ ٛ‬پؽ اظ‬ ‫ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ٛ‬الٖ ضا ٔ‪ٛ‬ضز ثطضؾی لطاض ز‪ٞ‬س ‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬ایٗ پطؾف و‪ٝ‬‬
‫آٖ «اثمبآٖ» (پؿط ‪ٞ‬الو‪ )ٛ‬لطاض ٌطفت ‪ ٚ‬آییٗ قٕ‪ٙ‬ی تب حس‬ ‫ػ‪ٛ‬أُ ضقس ‪ ٚ‬ت‪ٛ‬ؾؼ‪َ ٝ‬ت ؾ‪ٙ‬تی زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ چ‪ ٝ‬ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪،‬‬
‫ظیبزی ض‪٘ٚ‬ك ‪ ٚ‬اػتجبض ا‪ِٚ‬ی‪ ٝ‬ذ‪ٛ‬ز ضا اظ زؾت زاز (‪ ،)3‬اِجت‪ ٝ‬ایٗ‬ ‫پبؾد ز‪ٞ‬س‪ٕٞ ،‬چ‪ٙ‬یٗ خبیٍب‪ ٜ‬فؼّی َت ؾ‪ٙ‬تی ضا زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ‬
‫ث‪ٔ ٝ‬ف‪ ْٟٛ‬اظ ثیٗضفتٗ وبُٔ ؾ‪ٙ‬ت‪ٞ‬بی پیكیٗ ٘ج‪ٛ‬ز ‪ ٚ‬ثب ‪ٚ‬خ‪ٛ‬ز‬ ‫ثطضؾی ‪ ٚ‬ثیبٖ و‪ٙ‬س‪ .‬ز‪ٚ‬ض‪ ٜ‬ظٔب٘ی ٔ‪ٛ‬ضز ثحث زض ایٗ ٔمبِ‪ ،ٝ‬اظ‬
‫ایٗو‪ ٝ‬آییٗ قٕ‪ٙ‬ی ضؾٕیت ذ‪ٛ‬زـ ضا اظ زؾت زاز‪« ،‬أب ایٗ‬ ‫لطٖ قكٓ قٕؿی تبو‪ٔ ٖٛٙ‬یثبقس‪ ،‬چطاو‪ ٝ‬اؾبؾبً تب پیف اظ‬
‫اتفبق زض ٔ‪ٛ‬ضز ضؾ‪ ْٛ‬زی‪ٙ‬ی ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ٛ‬الٖ ضخ ٘ساز‪ .‬ؾبحطاٖ‬ ‫ظ‪ٟٛ‬ض چ‪ٍٙ‬یع (ثعضيتطیٗ ض‪ٞ‬جط تبضیری ٔغ‪ٛ‬الٖ)‪ ،‬ؾر‪ٙ‬ی اظ ‪ٚ‬اغ‪ٜ‬‬
‫‪ٛٙٞ‬ظ فطا‪ٚ‬اٖ ‪ٛٔ ٚ‬ضز احتطاْ ث‪ٛ‬ز٘س ‪ ٚ‬اثبلب‪ ،‬ؾبحطی ث‪٘ ٝ‬بْ «ثطاق»‬ ‫ٔغ‪ َٛ‬زض ٔیبٖ ٘ج‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪ٔ .‬غ‪ٛ‬الٖ تب ظٔبٖ چ‪ٍٙ‬یعذبٖ ث‪ٝ‬‬
‫ضا و‪ ٝ‬زض ؾبَ ‪ 654‬قٕؿی ث‪ ٝ‬زیساض ا‪ ٚ‬ضفت‪ ،‬ثب ذ‪ٛ‬قحبِی ث‪ٝ‬‬ ‫ن‪ٛ‬ضت لجبیُ ‪ٚ‬حكی ‪ ٚ‬پطاو‪ٙ‬س‪ ٜ‬ظ٘سٌی ٔیوطز٘س‪ ،‬اظ ا‪ٚ‬اذط لطٖ‬
‫حً‪ٛ‬ض پصیطفت» (‪ .)4‬ث‪ٙ‬بثطایٗ ٌطچ‪ ٝ‬آییٗ ضؾٕی ٔغ‪ٛ‬الٖ‬
 ‫‪ /00‬مجله تاریخ پسشکی‪ ،‬دوره یازدهم‪ ،‬شماره چهلم‪ ،‬پاییس ‪8931‬‬
‫ٔغ‪ٛ‬الٖ ث‪ ٝ‬ؾرتی ثیٕبض ‪٘ ٚ‬عزیه ث‪ٔ ٝ‬طي ٔیقس‪٘ ،‬یع‪ٜ‬ای و‪ٝ‬‬
‫آٖ ضا ثب پبضچ‪ ٝ‬ؾیب‪ ٜ‬پیچیس‪ ٜ‬ث‪ٛ‬ز٘س‪ ،‬زض خّ‪ٛ‬ی چبزض ا‪ ٚ‬ػّٓ‬
‫ٔیوطز٘س ‪ ٚ‬زیٍط‪ ،‬وؿی حك ‪ٚ‬ض‪ٚ‬ز ث‪ ٝ‬زاذُ چبزض ا‪ ٚ‬ضا ٘ساقت‪.‬‬
‫«‪ٍٙٞ‬بْ خبٖو‪ٙ‬سٖ‪ ٕٝٞ ،‬اظ ا‪ ٚ‬ز‪ٚ‬ض ٔیق‪٘ٛ‬س ‪ ٚ‬زیٍط وؿی حك‬
‫‪ٚ‬ض‪ٚ‬ز ث‪ ٝ‬اضز‪ٚ‬ی ضییؽ لجیّ‪ ٚ ٝ‬یب اضز‪ٚ‬ی أپطاَ‪ٛ‬ض ضا ٘ساقت‪،‬‬
‫ٍٔط پؽ اظ ‪ٞ‬الَ ٘‪ .ٛ‬اٌط ثیٕبض اظ اقطاف ث‪ٛ‬ز‪ ،‬پ‪ٙ‬دب‪ ٜ‬ؾ‪ٛ‬اض زض‬
‫اَطاف ذیٕ‪ٚ ٝ‬ی ٔیتبذت‪ٙ‬س ‪ ٚ‬ثطای زفغ قیبَیٗ ٘یع‪ٜٞ‬بی‬
‫ذ‪ٛ‬ز ضا ث‪ ٝ‬حطوت زضٔیآ‪ٚ‬ض٘س» (‪.)5‬‬
‫‪ٕٞ‬چ‪ٙ‬یٗ ٔغ‪ٛ‬الٖ ٔؼتمس ث‪ٛ‬ز٘س و‪ ٝ‬ثب زػب ٔیت‪ٛ‬ا٘‪ٙ‬س ثیٕبضی‬
‫ضا اظ قرهی ث‪ ٝ‬قرم زیٍطٔ‪ٙ‬تمُ و‪ٙٙ‬س‪ٌ .‬فت‪ ٝ‬قس‪ ٜ‬و‪ٚ ٝ‬لتی‬
‫لبآٖ ثیٕبض قس «ت‪ِٛٛ‬یذبٖ» (پؿط چ‪ٟ‬بضْ چ‪ٍٙ‬یعذبٖ) ثط ثبِیٗ‬
‫ا‪ ٚ‬آٔس ‪ ٚ‬لبٔبت (وكیف ٔغ‪ِٛ‬ی ‪ ٚ‬ؾبحط ‪ ٚ‬خبز‪ٌٚ‬ط) ُٔبثك ثب‬
‫ض‪ٚ‬ـ ‪ ٚ‬ضؾ‪ ْٛ‬آٖ‪ٞ‬ب ث‪ٚ ٝ‬ؾیّ‪ ٝ‬افؿ‪٘ٛ‬ی‪ ،‬ض٘ح ا‪ ٚ‬ضا ثط آثی زض وبؾ‪ٝ‬‬
‫چ‪ٛ‬ثی قؿت‪ٙ‬س‪ .‬ت‪ِٛٛ‬یذبٖ اظ قست ٔحجتی و‪ ٝ‬ث‪ ٝ‬ثطازض ذ‪ٛ‬ز‬
‫زاقت‪ ،‬آٖ وبؾ‪ ٝ‬ضا ٌطفت ‪ ٚ‬ثب حبِت تًطع ثؿیبض ٌفت‪ :‬ای‬
‫ذسای خب‪ٚ‬یس‪ ،‬ت‪ٔ ٛ‬یزا٘ی و‪ ٝ‬اٌط ٌ‪ٙ‬ب‪ ٜ‬اؾت‪ ٗٔ ،‬ثیكتط وطز‪ٜ‬اْ‪،‬‬
‫چ‪ ٝ‬زض فتح ‪ٚ‬الیبت‪ ،‬ذالیك ضا ثیخبٖ ٌطزا٘یسْ ‪ ٚ‬ظ٘بٖ ‪ٚ‬‬
‫فطظ٘ساٖ ایكبٖ ضا اؾیطوطز‪ٌ ٜ‬طزا٘یسْ ‪ ٚ‬اٌط ث‪ ٝ‬خ‪ٟ‬ت ذ‪ٛ‬ثی ‪ٚ‬‬
‫‪ٙٞ‬طٔ‪ٙ‬سی‪ ،‬ا‪ٚ‬وتبی لبآٖ ضا ٔیجطی ٔٗ ذ‪ٛ‬ةتط ‪ٙٞ ٚ‬طٔ‪ٙ‬ستطْ‪ ،‬ا‪ٚ‬‬
‫ضا ثجرف ‪ٔ ٚ‬طا ث‪ ٝ‬ػ‪ٛ‬و ا‪ ٚ‬ثجط‪ .‬ایٗ ؾر‪ٙ‬بٖ ٌفت‪ ،ٝ‬آٖ آة ضا‬
‫ثر‪ٛ‬ضز‪ .‬لبآٖ قفب یبفت ‪ ٚ‬ا‪ ٚ‬اخبظت ذ‪ٛ‬اؾت‪ ٝ‬ض‪ٚ‬اٖ قس ‪ ٚ‬ثؼس اظ‬
‫چ‪ٙ‬س ض‪ٚ‬ظ ض٘د‪ٛ‬ض قس ‪ٚ ٚ‬فبت یبفت» (‪.)6‬‬
‫ثطای پیكٍیطی اظ ثیٕبضی‪ٞ‬ب ‪ ٓٞ‬ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی ٔغ‪ٛ‬الٖ‬
‫ثیقجب‪ٞ‬ت ث‪ ٝ‬ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی ا٘ؿبٖ‪ٞ‬بی ا‪ِٚ‬ی‪ ٝ‬زض پیكٍیطی اظ‬
‫ثیٕبضی‪ٞ‬ب ٘ج‪ٛ‬ز‪ٔ ،‬ثالً ٔغ‪ٛ‬الٖ ثطای پیكٍیطی اظ ثط‪ٚ‬ظ ثیٕبضی‬
‫ض‪ٔٚ‬بتیؿٓ‪ ،‬فطز ضا زض ٔؼطو ز‪ٚ‬ز پِ‪ ِٟٗ‬لطاض ٔیزاز٘س ‪ ٚ‬یب ظطفی‬
‫پط اظ ذبن ضا و‪ ٝ‬ثط ض‪ٚ‬ی آٖ ؾ‪ ًٙ‬ؾیب‪ٞ‬ی لطاض زاقت‪ ،‬خّ‪ٛ‬ی‬
‫اتبق ٔیٌصاقت‪ٙ‬س (‪ٕٞ .)3‬بُ٘‪ٛ‬ض و‪ ٝ‬ثیبٖ ٌطزیس‪ ،‬ثب‪ٚ‬ض‪ٞ‬ب ‪ٚ‬‬
‫ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی زضٔب٘ی ذطافی‪ ،‬ؾ‪ ٟٓ‬ث‪ ٝ‬ؾعایی زض ثب‪ٚ‬ض‪ٞ‬بی َجی‬
‫ٔغ‪ٛ‬الٖ زاقت‪ ٝ‬اؾت‪ .‬ذبِی اظ فبیس‪٘ ٜ‬یؿت و‪ ٝ‬ثطذی اظ ثب‪ٚ‬ض‪ٞ‬بی‬
‫ث‪ٟ‬ساقتی آ٘بٖ ضا ٘یع زض ازأ‪ ٝ‬ثیبٖ و‪ٙ‬یٓ‪.‬‬
‫‪ -2-1‬بزخی اس باورهای بهذاضتی‪ :‬آة زض ٔیبٖ ٔغ‪ٛ‬الٖ‬
‫ثؿیبض ٔمسؼ ث‪ٛ‬ز ‪ٔ ٚ‬یثبیؿت ز‪ٚ‬ض اظ ‪ٞ‬طٌ‪ ٝ٘ٛ‬آِ‪ٛ‬زٌی لطاض‬
‫ٔیٌطفت‪ ،‬ظیطا اػتمبز زاقت‪ٙ‬س و‪ ٝ‬اض‪ٚ‬اح زض و‪ٙ‬بض آة‪ٞ‬بی ظالَ ‪ٚ‬‬
‫ث‪ٛ‬زیؿٓ ٘ج‪ٛ‬ز‪ِٚ ،‬ی ثب ٌؿتطـ فطا‪ٚ‬اٖ أپطاَ‪ٛ‬ضی ٔغ‪ َٛ‬و‪ ٝ‬اظ‬
‫غطة چیٗ تب ؾطحس ٔهط أتساز زاقت‪ ،‬ظٔی‪ٔ ٝٙ‬ؿبػسی ثطای‬
‫تؼبُٔ ثیٗ ٔصا‪ٞ‬ت ‪ ٚ‬ازیبٖ ٔرتّف ث‪ٚ ٝ‬خ‪ٛ‬ز آٔس ‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬ایٗ تطتیت‬
‫آییٗ ث‪ٛ‬زا ‪ ٓٞ‬ض‪ٚ‬اج ثؿیبضی یبفت‪ .‬آ٘چ‪ ٝ‬و‪ ٝ‬ثب ُٔبِؼ‪ ٝ‬زض ٔیبٖ‬
‫ٔ‪ٙ‬بثغ ‪ٔ ٚ‬أذص ث‪ ٝ‬زؾت ٔیآیس‪ ،‬ایٗ اؾت و‪ ٝ‬آییٗ غبِت آ٘بٖ‬
‫ٔدٕ‪ٛ‬ػ‪ٝ‬ای اظ ضفتبض‪ٞ‬بی خبز‪ٌٚ‬طی ٔب٘‪ٙ‬س احًبض ض‪ٚ‬ح ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‬
‫و‪ ٝ‬ت‪ٛ‬ؾٍ قٕٗ‪ٞ‬ب اخطا ٔیقس‪ ٜ‬اؾت‪ .‬قٕٗ‪ٞ‬ب و‪ ٝ‬ث‪ٛ٘ ٝ‬ػی‬
‫ٔكب‪ٚ‬ض ض‪ٚ‬حب٘ی ث‪ٛ‬ز٘س‪ ،‬ث‪َٛ ٝ‬ض وّی ذطافبت ضا ض‪ٚ‬اج ٔیزاز٘س ‪ٚ‬‬
‫ث‪ ٝ‬وبض احًبض اض‪ٚ‬اح ٔكغ‪ َٛ‬ث‪ٛ‬ز٘س (‪.)3‬‬
‫‪2‬ـ اعتقادات بهذاضتی و درمانی مغوالن‬
‫زض تكریم ‪ ٚ‬زضٔبٖ ثیٕبضی‪ٞ‬ب‪٘ ،‬مف انّی زض تكریم ‪ٚ‬‬
‫اخطای اػٕبَ خبز‪ٌٚ‬طی ثط ػ‪ٟ‬س‪ ٜ‬قٕٗ‪ٞ‬ب ث‪ٛ‬ز‪ٍٙٞ .‬بٔی و‪ ٝ‬یه‬
‫٘فط ثیٕبض ٔیقس‪ ،‬اثتسا ا‪ ٚ‬ضا پیف قٕٗ ٔیثطز٘س ‪ ٚ‬ا‪ ٚ‬تكریم‬
‫ٔیزاز و‪ ٝ‬ثیٕبضی ا‪ ٚ‬اظ ا٘‪ٛ‬اع ػبزی ث‪ٛ‬ز‪ ٚ ٜ‬یب ٘بقی اظ تأثیطات‬
‫اض‪ٚ‬اح ذجیث‪ ٚ ٝ‬حّ‪ َٛ‬آ٘بٖ زض خؿٓ ثیٕبض اؾت‪ .‬اٌط تكریم ثط‬
‫٘‪ٛ‬ع ز‪ ْٚ‬ث‪ٛ‬ز‪ ،‬آٍ٘ب‪ ٜ‬قٕٗ‪ٞ‬ب ٘‪ٛ‬ع زضٔبٖ ضا ا٘تربة وطز‪ ٚ ٜ‬ؾؼی‬
‫ٔیوطز٘س ثط اؾبؼ آٖ اض‪ٚ‬اح ذجیث‪ ٝ‬ضا اظ خبٖ ‪ ٚ‬ض‪ٚ‬ح ثیٕبض ز‪ٚ‬ض‬
‫و‪ٙٙ‬س‪ .‬ایٗ ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی زضٔب٘ی ثؿیبض ٔت‪ٛٙ‬ع ‪ ٚ‬اوثطاً ثط اؾبؼ ثط‬
‫ؾحط ‪ ٚ‬خبز‪ ٚ‬ث‪ٛ‬ز ‪ٌ ٚ‬ب‪ٞ‬ی قٕٗ‪ٞ‬ب ؾؼی ٔیوطز٘س ثیٕبضی ضا اظ‬
‫ثسٖ ثیٕبض ز‪ٚ‬ض ‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬ثیٕبض زیٍطی ٔ‪ٙ‬تمُ و‪ٙٙ‬س (‪ .)3‬اظ آ٘دبیی‬
‫و‪ٔ ٝ‬غ‪ٛ‬الٖ ذطافبتی ث‪ٛ‬ز٘س‪ ،‬ثیكتط ا‪ٚ‬لبت ثیٕبضی ضا ٘بقی اظ‬
‫اض‪ٚ‬اح ٔیزا٘ؿت‪ٙ‬س‪ .‬ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ ٔثبَ اٌط و‪ٛ‬زوی ثیٕبض ٔیقس‪ ،‬ثتی‬
‫زضؾت ٔیوطز٘س ‪ ٚ‬ثط ثبِیٗ و‪ٛ‬زن ٔیثؿت‪ٙ‬س ‪ ٚ‬یب زض ز‪َ ٚ‬طف‬
‫ثؿتط ثیٕبض قٕكیط‪ٞ‬بی ثطاق لطاض ٔیزاز٘س (‪ )5‬تب ثت‪ٛ‬ا٘‪ٙ‬س ض‪ٚ‬ح‬
‫ذجیث‪ٝ‬ای ضا و‪ٛٔ ٝ‬خت ثیٕبضی ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪ ،‬اظ و‪ٛ‬زن ز‪ٚ‬ض و‪ٙٙ‬س‪.‬‬
‫ؾ‪ٙ‬ت زیٍطی و‪ ٝ‬زض ٔیبٖ ٔغ‪ٛ‬الٖ ث‪ٛ‬ز‪ ،‬ازػبی اضتجبٌ ثب‬
‫اض‪ٚ‬اح ذیط ‪ ٚ‬قط ث‪ٛ‬ز و‪ ٝ‬ثب «پطیزاضی» ن‪ٛ‬ضت ٔیٌطفت‪.‬‬
‫وثیطی زض وتبة ذ‪ٛ‬ز ٔیٌ‪ٛ‬یس‪ :‬زض ق‪ٟ‬ط‪ٞ‬ب ‪ٙٔ ٚ‬بَك ٔب‪ٚ‬ضاءاِ‪ٟٙ‬ط‬
‫‪ ٚ‬تطوؿتبٖ اوثط ظ٘بٖ ٔسػی «پطیزاضی» ث‪ٛ‬ز٘س‪ .‬پطیزاضی ث‪ٝ‬‬
‫ایٗ ٔؼ‪ٙ‬ی ث‪ٛ‬ز و‪ ...« ٝ‬اخ‪ ٝٙ‬ثب ا‪ ٚ‬ؾرٗ ٔیٌ‪ٛ‬یس ‪ٞ ٚ‬ط وؿی و‪ٝ‬‬
‫ثیٕبض ق‪ٛ‬ز یب ٘بضاحتی زاقت‪ ٝ‬ثبقس‪ ،‬يیبفتی تطتیت ٔیز‪ٙٞ‬س ‪ٚ‬‬
‫پطیذبٖ ضا زػ‪ٛ‬ت ٔیو‪ٙٙ‬س ‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬ضلم ٔیپطزاظ٘س تب ثّى‪ ٝ‬آٖ‬
‫ثیٕبضی ‪٘ ٚ‬بضاحتی زفغ ٌطزز‪٘ .‬ظبیط چ‪ٙ‬یٗ ذطافبتی ضا ثیكتط‬
‫ٔطزْ ػ‪ٛ‬اْ پیط‪ٚ‬ی ٔیو‪ٙٙ‬س» (‪ ٚ )3‬یب ‪ٍٙٞ‬بٔی و‪ ٝ‬یىی اظ‬
‫محمدرضا رجبنژاد و همکاران‪09 /‬‬
‫چ‪ٍٙ‬یعذب٘یبٖ ث‪ ٝ‬خبیی ضؾیس و‪ٚ ٝ‬ي‪ ٚ ٛ‬غؿُ ٔؿّٕب٘ی ٕٔ‪ٛٙ‬ع‬
‫قس ‪ ٚ‬قؿتك‪ٛ‬ی اِجؿ‪٘ ٝ‬یع تبثغ پبض‪ٜ‬ای قطایٍ ث‪ٛ‬ز (‪.)6‬‬
‫ثب‪ٚ‬ض‪ٞ‬بی ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ٛ‬الٖ و‪ ٝ‬ثؿیبض ثب ؾحط ‪ ٚ‬خبز‪ ٚ‬آٔیرت‪ٝ‬‬
‫ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪ٟٓٔ ،‬تطیٗ ػبُٔ ٔؤثط ثط ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی زضٔب٘ی ‪ٚ‬‬
‫ضفتبض‪ٞ‬بی ث‪ٟ‬ساقتی ایكبٖ ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪.‬‬
‫‪3‬ـ تحول در طب سنتی مغول‬ ‫خ‪ٛ‬ی آة ‪ ٚ‬پ‪ٟٗ‬وطزٖ آٖ زض نحطا‪ ،‬ثطزاقتٗ آة ثب ظط‪ٚ‬ف َال‬
‫ٔت‪ ٖٛ‬پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ی ضیك‪ ٝ‬زض تبضید زاضز‪ .‬ثطذی اظ آ٘بٖ‬
‫ثیف اظ ‪ 800‬ؾبَ لسٔت زاضز‪ .‬ق‪ٛ‬ا‪ٞ‬س ‪ ٚ‬لطائٗ ٘كبٖ ٔیز‪ٞ‬س‬
‫و‪ ٝ‬زض حس‪ٚ‬ز لطٖ پ‪ٙ‬دٓ قٕؿی (‪ٔ ،).ْ 11‬غ‪ٛ‬الٖ ثؿیبضی اظ‬
‫زضٔبٖ‪ٞ‬بی پعقىی ذ‪ٛ‬ز ضا ثط اؾبؼ ٔحیٍ ظیؿت‪ ،‬فط‪ٚ ًٙٞ‬‬
‫قی‪ ٜٛ‬ظ٘سٌی ذ‪ٛ‬ز ایدبز وطز‪ٜ‬ا٘س (‪ .)8‬پیسایف زا٘ف پعقىی‬
‫ث‪ٔٛ‬ی ٔغ‪ِٛ‬ی‪ ،‬لجُ اظ ظ‪ٟٛ‬ض ث‪ٛ‬زیؿٓ زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ‪ ،‬اضتجبٌ‬
‫٘عزیىی ثب تدبضة حبنُ اظ قی‪ ٜٛ‬ظ٘سٌی ػكبیطی ‪ٔ ٚ‬ؼ‪ٛٙ‬ی‪،‬‬
‫قطایٍ آة ‪ٛٞ ٚ‬ایی ذكٗ ‪ٌ ٚ‬ط‪ٜٞٚ‬بی ٘ظبٔی تحت ض‪ٞ‬جطی‬
‫ذبٖ ٔغ‪ٛ‬الٖ زاقت‪ .‬ت‪ٙ‬ظیٕبت اؾتر‪ٛ‬اٖ‪ ،‬ؾ‪ٛ‬ظا٘سٖ ضي‪ٞ‬ب‪،‬‬
‫حدبٔت‪ٔ ،‬بؾبغ ‪ ...ٚ‬اظ زضٔبٖ‪ٞ‬بی ضایح زض ٔیبٖ آ٘بٖ ث‪ٛ‬ز و‪ٝ‬‬
‫أط‪ٚ‬ظ‪٘ ٜ‬یع ثطذی اظ آ٘بٖ ٔ‪ٛ‬ضز اؾتفبز‪ ٜ‬لطاض ٔیٌیط٘س‪ٔ .‬غ‪ٛ‬الٖ اظ‬
‫َطیك قی‪ ٜٛ‬ظ٘سٌی ذ‪ٛ‬ز‪ ،‬ثب آ٘بت‪ٔٛ‬ی‪ ،‬فیعی‪ِٛٛ‬غی ‪ٚ‬‬
‫آؾیتق‪ٙ‬بؾی زاْ‪ٞ‬بی ذ‪ٛ‬ز ‪ ٚ‬زا٘ف ٌیب‪ٞ‬بٖ زاض‪ٚ‬یی آق‪ٙ‬ب قس٘س‪.‬‬
‫آظٔبیف‪ٞ‬بی زضٔب٘ی ا٘دبْقس‪ ٜ‬ثط ض‪ٚ‬ی احكبْ ثیٕبض ‪٘ ٚ‬تبیح‬
‫ُّٔ‪ٛ‬ة حبنُ اظ آ٘بٖ ٘كبٖ زاز و‪ ٝ‬اغّت زض ٔ‪ٛ‬ضز ا٘ؿبٖ ٘یع‬
‫ٔیت‪ٛ‬ا٘‪ٙ‬س ٔ‪ٛ‬ضز اؾتفبز‪ ٜ‬لطاض ٌیط٘س‪ .‬ایٗ زضٔبٖ‪ٞ‬بی تدطثی زض‬
‫٘‪ٟ‬بیت زض ضؾبِ‪ ٝ‬پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ی ث‪ٛ‬زایی ؾ‪ٙ‬تی خٕغآ‪ٚ‬ضی ٌطزیس‬
‫(‪ .)9‬ث‪ٙ‬بثطایٗ ث‪ ٝ‬تسضیح‪ ،‬تكریم ‪ ٚ‬زضٔبٖ ثیٕبضی‪ٞ‬ب زض ٔیبٖ‬
‫ٔغ‪ٛ‬الٖ‪ ،‬ثب ؾجه ظ٘سٌی آ٘بٖ اضتجبٌ ػٕیمی پیسا وطز ‪ ٚ‬ت‪ٛ‬ؾؼ‪ٝ‬‬
‫یبفت‪.‬‬ ‫ٔیٌ‪ٛ‬یس «ٔغ‪َٞٛ‬ب فمٍ ٘‪ٛ‬ظازاٖ ضا اؾتحٕبْ ٔیوطز٘س‪ ،‬ؾ‪ ٝ‬ض‪ٚ‬ظ‬
‫پعقىی ث‪ٛ‬زایی ؾ‪ٙ‬تی زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ‪ ،‬زض ٔطاحُ ٔرتّف‬
‫ت‪ٛ‬ؾؼ‪ ،ٝ‬زض لطٖ ‪ٞ‬كتٓ قٕؿی (‪ ).ْ 14‬ثب ز‪ ٚ‬تطخٕ‪ٔ ٝ‬تفب‪ٚ‬ت اظ‬
‫ٔتٗ «‪ »The Golden Light Sūtra‬اظ تجت‪ ،‬ت‪ٟ‬ی‪ٝ‬قس‪ ٜ‬ت‪ٛ‬ؾٍ‬
‫«‪ »Güüsh Dambadorj« ٚ »Sharavsenge‬آغبظ قس‪ .‬ػال‪ٜٚ‬‬
‫ثط «‪ ،»Golden Light Sūtra‬وتبة‪ٞ‬بیی ‪ٕٞ‬چ‪« ٖٛ‬چ‪ٟ‬بض‬
‫ثرف (قبذ‪ )ٝ‬پعقىی» ٘‪ٛ‬قت‪ٝ‬قس‪ ٜ‬ت‪ٛ‬ؾٍ «‪»Brgyud Bzhi‬‬
‫و‪ ٝ‬وتبثی ق‪ٙ‬بذت‪ٝ‬قس‪ ٜ‬زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ اؾت‪ ،‬زض لطٖ ‪ٞ‬كتٓ‬
‫قٕؿی (‪ ).ْ 14‬اظ تجتی ث‪ٔ ٝ‬غ‪ِٛ‬ی تطخٕ‪ ٝ‬قس ‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬یىی اظ‬
‫طب سنتی مغولستان‪ ،‬ترکیبی از طب سنتی ملل دیگر‬
‫خ‪ٛ‬یجبض‪ٞ‬ب ظ٘سٌی ٔیو‪ٙٙ‬س‪ .‬ث‪ٙ‬بثطایٗ ِجبؼ‪ٞ‬ب ‪ٚ ٚ‬ؾبیُ زیٍط ذ‪ٛ‬ز‬
‫ضا ث‪٘ ٝ‬سضت زض آة ٔیقؿت‪ٙ‬س ‪ ٚ‬حتی زض ٔ‪ٛ‬الؼی اظ ؾبَ‪ ،‬حك‬
‫قؿتٗ ثسٖ‪ٞ‬بی ذ‪ٛ‬ز ضا ٘یع زض آة ٘ساقت‪ٙ‬س‪ .‬ایٗ ٔؿأِ‪ ٝ‬ثب ضػس‬
‫‪ ٚ‬ثطق ‪ ٚ‬نبػم‪ ٝ‬اضتجبٌ پیسا ٔیوطز‪ .‬اظ ٘ظط آ٘بٖ زض ثطذی اظ‬
‫فهُ‪ٞ‬ب آثت‪ٙ‬یوطزٖ زض ض‪ٚ‬ظ ‪ ٚ‬حتی قؿتٗ زؾت ‪ِ ٚ‬جبؼ زض‬
‫‪٘ ٚ‬مط‪ ٚ ٜ‬ث‪َٛ ٝ‬ض وّی ظط‪ٚ‬ف فّعی زیٍط ٕٔ‪ٛٙ‬ع ث‪ٛ‬ز‪ ،‬ظیطا ٔؼتمس‬
‫ث‪ٛ‬ز٘س و‪ ٝ‬ذسا‪٘ٚ‬س ذكٍٕیٗ ٔیق‪ٛ‬ز ‪ ٚ‬ضػس ‪ ٚ‬ثطق ٘بظَ ٔیو‪ٙ‬س‪.‬‬
‫«یبؾبی چ‪ٍٙ‬یعی ثطای احتطاْ ث‪ ٝ‬ض‪ٚ‬ح آة‪ ،‬لسغٗ وطز‪ ٜ‬ث‪ٛ‬ز‬
‫وؿی زض آة خبضی ِجبؼ یب ؾط ‪ ٚ‬تٗ ثك‪ٛ‬یس‪ٔ .‬غ‪ٛ‬الٖ ثبیس آ٘مسض‬
‫ِجبؼ ذ‪ٛ‬ز ضا ٔیپ‪ٛ‬قیس٘س تب پبض‪ ٜ‬ق‪ٛ‬ز‪ .‬چ‪ٍٙ‬یعیبٖ ٔیُ ٘ساقت‪ٙ‬س‬
‫وؿی ثٍ‪ٛ‬یس چیعی وثیف اؾت ‪ ٚ‬ث‪٘ ٝ‬ظط آ٘بٖ ‪ ٕٝٞ‬چیع پبویع‪ٜ‬‬
‫ث‪ٛ‬ز» (‪ .)7‬ض‪ٚ‬ثط‪ٚ‬ن ٔی٘‪ٛ‬یؿس‪« :‬ظ٘بٖ ٔغ‪ٞ َٛ‬طٌع ِجبؾ‪ٟ‬بیكبٖ ضا‬
‫ٕ٘یق‪ٛ‬ی‪ٙ‬س ‪ٔ ٚ‬ؼتمس٘س ذسا‪٘ٚ‬س ذكٍٕیٗ ٔیق‪ٛ‬ز ‪ ٚ‬نبػم‪ ٝ‬ثط‬
‫ؾطقبٖ ٘بظَ ٔیو‪ٙ‬س‪ ،‬حتی ظط‪ٚ‬ف ذ‪ٛ‬ز ضا ٘یع خع ثب آة زاؽ‬
‫زض‪ ٖٚ‬زیً ٕ٘یق‪ٛ‬یس‪ ».‬آ٘بٖ پ‪ٛ‬قبن ذ‪ٛ‬ز ضا حتی زض ٔؼطو‬
‫ثبز ‪ ٚ‬آفتبة آ‪ٚ‬یعاٖ ٕ٘یوطز٘س تب ٔجبزا ‪ٛٞ‬ا آِ‪ٛ‬ز‪ ٜ‬ق‪ٛ‬ز‪ .‬آ٘بٖ‬
‫حتی وؿب٘ی ضا و‪ِ ٝ‬جبؼ‪ٞ‬ب ضا ٔیقؿت‪ٙ‬س وته ظز‪ ٚ ٜ‬اظ ذ‪ٛ‬ز‬
‫ٔیضا٘س٘س»‪ ،‬اِجت‪ٕ٘ ٝ‬یت‪ٛ‬اٖ ٌفت و‪ ٝ‬آ٘بٖ ‪ٞ‬یچٌب‪ ٜ‬ذ‪ٛ‬ز ضا‬
‫ٕ٘یقؿت‪ٙ‬س‪ .‬ایٗ ٌفت‪ٔ ٝ‬ؼم‪ٛ‬ال٘‪ٝ‬تط ‪ ٚ‬نحیحتط اؾت و‪« ٝ‬زض‬
‫فهُ ث‪ٟ‬بض ‪ ٚ‬تبثؿتبٖ وؿی زض آة ٘‪ٙ‬كی‪ٙ‬س ‪( ... ٚ‬چطاو‪ )ٝ‬زض آٖ‬
‫ٔ‪ُٙ‬م‪ ٝ‬اظ ا‪ َٚ‬ث‪ٟ‬بض تب آذط تبثؿتبٖ اوثط ا‪ٚ‬لبت ثبضاٖ ٔیثبضز ‪ٚ‬‬
‫تهبػس ضػس ث‪ ٝ‬حسی ث‪ٛ‬ز و‪ ٝ‬اظ قست تطؼ‪ ». ...‬ث‪ٙ‬بثطایٗ ػسْ‬
‫قؿتك‪ ٛ‬زض ایٗ ز‪ ٚ‬فهُ ‪ ٚ‬آٖ ‪ ٓٞ‬ث‪ ٝ‬ذبَط تطؼ اظ ضػس ‪ ٚ‬ثطق‬
‫ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪ٔ .‬بضو‪ٛ‬پ‪ ِٛٛ‬زض ذه‪ٛ‬ل قؿتك‪ٛ‬ی ٘‪ٛ‬ظازاٖ ٔغ‪ِٛ‬ی‬
‫پؽ اظ ت‪ِٛ‬س‪ ،‬ل‪ٛ‬ضی ذب٘‪ٛ‬ازٌی ضا ثب آثی ٕ٘ىیٗ ث‪ ٝ‬زلت قؿتك‪ٛ‬‬
‫ٔیز‪ٙٞ‬س ‪ ٚ‬ل‪ٛ‬ضی ضا اظ ‪ٕٞ‬بٖ آة پط ٔیو‪ٙٙ‬س ‪ٛ٘ ٚ‬ظاز ضا ثب آٖ‬
‫ٔیق‪ٛ‬ی‪ٙ‬س‪ .‬ؾ‪ ٝ‬ض‪ٚ‬ظ ثؼس ٘‪ٛ‬ظاز ضا ثب آة ٕ٘ه ٔیق‪ٛ‬ی‪ٙ‬س‪ .‬زض پبیبٖ‬
‫ؾ‪ٔٛ‬یٗ ‪ٞ‬فت‪ٛ٘ ٝ‬ظاز ضا ثب ٔرّ‪ ٌٛ‬قیط ‪ ٚ‬آة ٔیق‪ٛ‬ی‪ٙ‬س‪ .‬زض پبیبٖ‬
‫‪ٞ‬فت‪ ٝ‬چ‪ٟ‬بضْ ٘‪ٛ‬ظاز ضا ثب قیط ٔبزضـ قؿت‪ ٝ‬تب اظ ٘بضاحتی‪ٞ‬بی‬
‫پ‪ٛ‬ؾتی زض أبٖ ثبقس‪ .‬پؽ اظ ایٗ اؾتحٕبْ چ‪ٟ‬بضٌب٘‪ ٝ‬فطز ٔغ‪َٛ‬‬
‫تب پبیبٖ ػٕط حٕبْ ٕ٘یو‪ٙ‬س‪ ».‬حطٔت آة‪ٞ‬بی خبضی ٘عز‬
 ‫‪ /02‬مجله تاریخ پسشکی‪ ،‬دوره یازدهم‪ ،‬شماره چهلم‪ ،‬پاییس ‪8931‬‬
‫ایٗ زا٘ف زض لطٖ ز‪ٚ‬اظز‪ ٚ ٓٞ‬ؾیعز‪ ٓٞ‬قٕؿی (‪ٞ‬دس‪ٚ ٓٞ‬‬
‫٘‪ٛ‬ظز‪ٔ ٓٞ‬یالزی) ث‪ ٝ‬ا‪ٚ‬ج ذ‪ٛ‬ز ضؾیس‪ ٚ ٜ‬اظ ؾبَ ‪ 1302‬قٕؿی‬
‫قط‪ٚ‬ع ث‪ ٝ‬خصة ٘ظطی‪ٞٝ‬بی پعقىی غطثی ث‪ ٝ‬چبضچ‪ٛ‬ة ذ‪ٛ‬ز‬
‫ٕ٘‪ٛ‬ز‪ ،‬زض ٘تید‪ ٝ‬أط‪ٚ‬ظ‪ ٜ‬ثب ز‪ ٚ‬ا٘تربة ٔرتّف اظ آٔ‪ٛ‬ظـ پعقىی‬
‫ث‪ٛ‬زایی ؾ‪ٙ‬تی زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ض‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬ض‪ٞ ٚ‬ؿتیٓ‪ :‬یىی و‪ ٝ‬قبُٔ‬
‫ان‪َ َٛ‬ت غطثی ‪ٚ‬اضزقس‪ ٜ‬ث‪ ٝ‬ؾیؿتٓ ؾ‪ٙ‬تی ٔیثبقس؛ زیٍطی‬
‫و‪ٙٔ ٝ‬حهطاً ثط زا٘ف پعقىی ؾ‪ٙ‬تی ‪ ٚ‬آییٗ قفبی ث‪ٛ‬زایی‬
‫تٕطوع زاضز (‪ ،)9‬زض ٘تید‪ٔ ٝ‬غ‪َٞٛ‬ب ٔ‪ٛ‬فك ث‪ ٝ‬ایدبز ٘ظبْ پعقىی‬
‫ٔغ‪ِٛ‬ی وبُٔ ثط اؾبؼ زضٔبٖ ؾحط ‪ ٚ‬خبز‪ٕٞ ٚ ٚ‬چ‪ٙ‬یٗ‬
‫آی‪ٛ‬ض‪ٚ‬زای ‪ٙٞ‬س ‪٘ ٚ‬یع ثب افع‪ٚ‬زٖ َت ؾ‪ٛ‬ظ٘ی چی‪ٙ‬ی ‪٘ ٚ‬ظطی‪ٚ ٝ‬‬
‫ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بیی اظ َت تجتی ث‪ ٝ‬ذ‪ٛ‬ز قس٘س (‪٘ .)8‬مف ٔ‪ ٟٓ‬ث‪ٛ‬زیؿٓ‬
‫‪ ٚ‬پؽ اظ آٖ آق‪ٙ‬بیی ثب َت تجتی ‪ ٚ‬آی‪ٛ‬ض‪ٚ‬زایی زض تح‪ٚ َٛ‬‬
‫پیكطفت َت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی ث‪َٛ ٝ‬ض وبُٔ ض‪ٚ‬قٗ اؾت و‪ٝ‬‬
‫ٌطچ‪ ٝ‬زض َی ؾبِیبٖ زضاظ ن‪ٛ‬ضت پصیطفت‪ ،ٝ‬أب ٘تبیح زضذكب٘ی‬
‫زض پی زاقت‪ ٝ‬اؾت‪.‬‬
‫ثب ت‪ٛ‬خ‪ ٝ‬ث‪ ٝ‬اضتجبَبت تبضیری ٘عزیه ٔغ‪ٛ‬الٖ ثب تجت ‪ ٚ‬اقىبَ‬
‫ٔرتّف ث‪ٛ‬زیؿٓ و‪ ٝ‬زض لطٖ ‪ٞ‬فتٓ ‪ٞ ٚ‬كتٓ قٕؿی (ؾیعز‪ٚ ٓٞ‬‬
‫چ‪ٟ‬بضز‪ٔ ٓٞ‬یالزی) آغبظ قس ‪ ٚ‬ثب ت‪ٛ‬خ‪ ٝ‬ث‪ ٝ‬لطٖ‪ٞ‬ب ٔجبزالت فىطی‬
‫ثیٗ ٔحممبٖ ٔغ‪ِٛ‬ی ‪ ٚ‬ث‪ٛ‬زایی تجتی‪ ،‬زا٘ف پعقىی ث‪ٛ‬زایی تجتی‬
‫تكىیُز‪ٙٞ‬س‪ٌ ٜ‬ؿتطز‪ٜ‬تطیٗ ثرف پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ی ؾ‪ٙ‬تی اؾت‪.‬‬
‫ػال‪ ٜٚ‬ثط ُٔبِؼ‪ٔ ٝ‬ت‪ ٖٛ‬پعقىی تجتی‪ٔ ،‬غ‪ٛ‬الٖ ثطذی اظ‬
‫وتبة‪ٞ‬بی زضؾی پعقىی ضا ٘یع اظ چی‪ٙ‬ی تطخٕ‪َ ٚ ٝ‬ت ؾ‪ٛ‬ظ٘ی‬
‫‪ ٚ‬فتیّ‪ٌٝ‬صاضی آ٘بٖ ضا ٘یع تدعی‪ ٚ ٝ‬تحّیُ وطز٘س‪ .‬یىی اظ ایٗ‬
‫ٔت‪ »A Compedium« ٖٛ‬زض ٔ‪ٛ‬ضز َت ؾ‪ٛ‬ظ٘ی ‪ٚ‬‬
‫فتیّ‪ٌٝ‬صاضی ٔیثبقس و‪ ٝ‬ت‪ٛ‬ؾٍ « ‪Khatgakh Töönökh‬‬
‫‪ »Tergüütniig Khuraasan‬زض ‪ 979‬قٕؿی ٘‪ٛ‬قت‪ ٝ‬قس‪ٚ ٜ‬‬
‫زض ‪ 1038‬قٕؿی ث‪ٔ ٝ‬غ‪ِٛ‬ی تطخٕ‪ٌ ٝ‬طزیس‪ ٜ‬اؾت‪ .‬زض لطٖ‬
‫یبظز‪ ٓٞ‬قٕؿی (‪ ).ْ 17‬پعقىبٖ ث‪ٛ‬زایی ٔغ‪ِٛ‬ی ثب آثبض چی‪ٙ‬ی‬
‫زض َبِغثی‪ٙ‬ی ‪ ٚ‬پعقىی والؾیه ٔب٘‪ٙ‬س «‪»Huangdi Neijing‬‬
‫آق‪ٙ‬ب قس٘س (‪.)9‬‬
‫٘مف ل‪ٛ‬ی آییٗ ث‪ٛ‬زا فطاتط اظ ػ‪ٙ‬بنط آقىبض ٔص‪ٞ‬جی‪ٔ ،‬ب٘‪ٙ‬س‬
‫اؾتفبز‪ ٜ‬اظ ذسٔبت ٔص‪ٞ‬جی (‪ٕٞ‬چ‪ ٖٛ‬زػب) ثطای قفب ٔیثبقس‪،‬‬
‫ثّى‪ٕٞ ٝ‬چ‪ٙ‬یٗ قبُٔ اؾتفبز‪ ٜ‬اظ ضا‪ٞ‬جبٖ ث‪ٛ‬زایی زض ‪ ٕٝٞ‬خب‬
‫ٔب٘‪ٙ‬س ٔؤؾؿبت آٔ‪ٛ‬ظقی ‪ ٚ‬ػّٕیبتی ‪َ( TMM‬ت ؾ‪ٙ‬تی‬
‫ٔ‪ٟٓ‬تطیٗ وتبة‪ٞ‬بی پعقىی زض َت ٔغ‪ِٛ‬ی ث‪ٛ‬زایی تجسیُ‬
‫ٌطزیس‪ .‬وبُٔتطیٗ تطخٕ‪« ٝ‬چ‪ٟ‬بض قبذ‪ ٝ‬پعقىی» زض ؾبَ ‪1098‬‬
‫قٕؿی (‪ ).ْ 1720‬فطا‪ٌ ٓٞ‬طزیس‪ .‬تطخٕ‪ »Minjüüdorj« ٝ‬اظ‬
‫«چ‪ٟ‬بض قبذ‪ ٝ‬پعقىی» ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ زلیكتطیٗ تطخٕ‪ ٝ‬زض ٘ظط‬
‫ٌطفت‪ٔ ٝ‬یق‪ٛ‬ز ‪ٕٞ ٚ‬چ‪ٙ‬بٖ وتبثی ٔفیس ثطای پعقىبٖ‪ٔ ،‬حممبٖ‬
‫‪ ٚ‬زا٘كد‪ٛ‬یبٖ ضقت‪ ٝ‬پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ی ؾ‪ٙ‬تی ٔیثبقس‪ .‬اظ آٖ ث‪ٝ‬‬
‫ثؼس‪ ،‬پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ی ؾ‪ٙ‬تی ثب ث‪ ٝ‬وبضٌیطی زا٘ف پعقىی ‪ٙٞ‬سی‬
‫‪ ٚ‬ث‪ٛ‬زایی تجتی ‪ ٚ‬زا٘ف ث‪ ٝ‬زؾتآٔس‪ ٜ‬اظ ؾ‪ٙ‬ت‪ٞ‬بی پعقىی‬
‫چی‪ٙ‬ی تىبُٔ یبفت (‪.)9‬‬
‫زض پبیبٖ لطٖ ز‪ ٓٞ‬قٕؿی (‪ ).ْ 16‬ث‪ٛ‬زیؿٓ زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ‬
‫ظ‪ٟٛ‬ض وطز ‪َ ٚ‬ت «تجتی» و‪ ٝ‬اظ َت آی‪ٛ‬ض‪ٚ‬زای ‪ٙٞ‬س ؾطچكٕ‪ٝ‬‬
‫ٌطفت‪ ٝ‬ث‪ٛ‬ز‪ ،‬ث‪ ٝ‬ته‪ٛ‬یت ضؾیس‪ .‬زض ‪ٚ‬الغ ‪ٞ‬ؿت‪ ٝ‬انّی َت ؾ‪ٙ‬تی‬
‫ٔغ‪ِٛ‬ی‪َ ،‬ت تجتی ٔكتك اظ َت آی‪ٛ‬ض‪ٚ‬زا اؾت و‪ ٝ‬ت‪ٛ‬ؾٍ‬
‫ٔجّغبٖ ث‪ٛ‬زایی تجت زض لطٖ ز‪ ٓٞ‬قٕؿی (‪ٔ ).ْ 16‬ؼطفی قس ‪ٚ‬‬
‫ثب ت‪ٛ‬خ‪ ٝ‬ث‪ ٝ‬قطایٍ ٔغ‪ِٛ‬ی‪ ،‬ثیٕبضی‪ٞ‬ب ‪ ٚ‬زاض‪ٞٚ‬ب ‪ٛٔ ٚ‬از آ٘بٖ انالح‬
‫قس‪ٌ ٚ ٜ‬ؿتطـ یبفت‪ ٝ‬اؾت (‪.)2‬‬
‫ٔغ‪ٛ‬الٖ ث‪ ٝ‬تسضیح ٔ‪ٛ‬فمیت‪ٞ‬بی ظیبزی ضا زض پط‪ٚ‬ضـ َت‬
‫تجتی زض ذبن ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ث‪ ٝ‬زؾت آ‪ٚ‬ضز٘س‪ ،‬اظ َطیك‪ :‬تدسیس‬
‫٘ظطی‪ ٝ‬پعقىی تجت‪ ،‬تؼ‪ٛ‬یى ثطذی اظ ٌیب‪ٞ‬بٖ زاض‪ٚ‬یی ثب آ٘ب٘ی‬
‫و‪ ٝ‬زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ضقس وطز‪ ٜ‬ث‪ٛ‬ز٘س ‪ ٚ‬تىٕیُ ثطذی اظ‬
‫زضٔبٖ‪ٞ‬بیی و‪ ٝ‬ثب ػ‪ٙ‬بنط ؾحط ‪ ٚ‬خبز‪ ٚ‬ػدیٗ ث‪ٛ‬ز٘س‪ .‬زض ‪ٚ‬الغ‬
‫اٍِ‪ٛ‬ی خسیسی اظ زاض‪ٞٚ‬بی ٔغ‪ِٛ‬ی ثب تطویجی اظ َت تجتی ایدبز‬
‫ٌطزیس‪ٔ .‬حطن زیٍط ثطای ایدبز اٍِ‪ٛ‬ی خسیس َت ٔغ‪ِٛ‬ی‪،‬‬
‫ٔدٕ‪ٛ‬ػ‪ٝ‬ای وبُٔ اظ تفب‪ٚ‬ت‪ٞ‬بی ٔغ‪ٛ‬الٖ اظ خّٕ‪ٚ ٝ‬یػٌی‪ٞ‬بی‬
‫فیعی‪ِٛٛ‬غیىی‪ٔ ،‬هطف ٔ‪ٛ‬از غصایی آ٘بٖ‪ ،‬آة ‪ٛٞ ٚ‬ای ٔتغیط‬
‫ذكٗ‪ ،‬قی‪ ٜٛ‬ظ٘سٌی‪َ ،‬طظ فىط آ٘بٖ ‪ ...ٚ‬ث‪ٛ‬ز‪ .‬زض خبیی و‪ ٝ‬آ٘بٖ ثب‬
‫يط‪ٚ‬ضت ایدبز تئ‪ٛ‬ضی ‪ ٚ‬ػُٕ زض زضٔبٖ‪ٞ‬بی َت تجتی ٔ‪ٛ‬اخ‪ٝ‬‬
‫ٔیقس٘س‪٘ ،‬ظطیبت تجتی ضا ثب ػّٓ ذ‪ٛ‬ز تىٕیُ ٔیوطز٘س‪ .‬ث‪ٝ‬‬
‫ػ‪ٛٙ‬اٖ ٔثبَ َت تجتی فبلس زضن ذبل ٔبؾبغزضٔب٘ی ٔب٘‪ٙ‬س‬
‫ٔبِف ٔالیٓ‪ ،‬زازٖ فكبض ‪ ...ٚ‬اؾت و‪ ٝ‬زضٔب٘ی ٔفیس ث‪ٛ‬ز‪ ،‬أب‬
‫قىؿتٍی‪ٞ‬ب ‪ ٚ‬آؾیت‪ٞ‬ب اظ اتفبلبت ض‪ٚ‬ظٔط‪ ٜ‬زض ظ٘سٌی ٔغ‪ٛ‬الٖ‬
‫ث‪ٛ‬ز٘س‪ .‬چ‪ٙ‬یٗ فمساٖ‪ٞ‬بیی زض َت تجتی‪ ،‬ت‪ٛ‬ؾٍ پعقىبٖ ‪ٚ‬‬
‫زا٘كٕ‪ٙ‬ساٖ ٔغ‪ َٛ‬تىٕیُ قس‪ ٜ‬اؾت (‪.)8‬‬
‫محمدرضا رجبنژاد و همکاران‪02 /‬‬ ‫طب سنتی مغولستان‪ ،‬ترکیبی از طب سنتی ملل دیگر‬

‫ذ‪ ،ٖٛ‬ػًّ‪ ،ٝ‬چطثی‪ ،‬اؾتر‪ٛ‬اٖ‪ٔ ،‬غع ‪ ٚ‬اؾپطْ ٘یع ثطضؾی ق‪ٛ‬ز‬ ‫ٔغ‪ِٛ‬ی) ٘یع ٔیق‪ٛ‬ز‪ TMM .‬قبُٔ َیف ٔت‪ٛٙ‬ػی اظ ٔساذالت‪،‬‬
‫(‪ .)11‬ث‪ٙ‬بثطایٗ َت ؾ‪ٙ‬تی ّٔیت ٔغ‪ َٛ‬ثب ثطضؾی »ح‪ٝ‬یی»‪،‬‬ ‫اظ خّٕ‪ ٝ‬زاض‪ٚ‬زضٔب٘ی‪ ،‬فتیّ‪ٌٝ‬صاضی ق‪ٙ‬بذت‪ٝ‬قس‪ ٜ‬ؾجه ٔغ‪ِٛ‬ی ث‪ٝ‬‬
‫«قی الئ‪« ٚ »ٛ‬ثب زاٌٗ» پسیس‪ٜٞ‬بی فیعی‪ِٛٛ‬غی ‪ ٚ‬پبت‪ِٛٛ‬غی ثسٖ‬ ‫ػ‪ٛٙ‬اٖ «‪ ٚ »Toonüür‬حدبٔتزضٔب٘ی و‪ ٝ‬ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ «‪»Khanuur‬‬
‫ا٘ؿبٖ ضا تكطیح ٔیو‪ٙ‬س (‪ .)10‬اػتمبز ثط ایٗ اؾت «‪»Heyi‬‬ ‫ق‪ٙ‬بذت‪ ٝ‬قس‪ ٜ‬اؾت‪ٔ ،‬یثبقس (‪ ،)2‬حتی أط‪ٚ‬ظ‪ ٜ‬ثطذی اظ‬
‫لسضت ثسٖ ضا ث‪ ٝ‬حطوت زضٔیآ‪ٚ‬ضز‪ٔ ،‬ثُ ‪ٕٞ‬یٗ ‪ٞ‬سایت تفىط‪،‬‬ ‫پعقىبٖ ٔغ‪ِٛ‬ی ٘یع ضا‪ٞ‬جبٖ ث‪ٛ‬زایی ‪ٞ‬ؿت‪ٙ‬س‪ ،‬ث‪ٚ ٝ‬یػ‪ ٜ‬زض‬
‫ظثبٖ ‪ ٚ‬حطوت‪ٞ‬بی ذبضخی ‪ ٚ‬زاذّی ثسٖ‪ .‬اٌط «‪»heyi‬‬ ‫ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ثیط‪٘ٚ‬ی (ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ثیط‪٘ٚ‬ی ‪ٕٞ‬بٖ وك‪ٛ‬ض ٔؿتمُ‬
‫٘بٔتؼبزَ ثبقس‪ٚ ،‬يؼیت ؾالٔت ا٘ساْ‪ٞ‬بی زاذّی وب‪ٞ‬ف‬ ‫ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ اؾت‪ٔ .‬غ‪ِٛ‬ؿتبٖ زاذّی ٘بْ ٔ‪ُٙ‬م‪ٝ‬ای ذ‪ٛ‬زٔرتبض زض‬
‫ذ‪ٛ‬ا‪ٞ‬س یبفت ‪ ٚ‬ػالئٓ غیط َجیؼی زض ‪ٛٞ‬ـ ‪ ٚ‬ح‪ٛ‬اؼ ضخ‬ ‫چیٗ اؾت و‪ ٝ‬اظ ؾ‪ٛ‬ی قٕبَ ثب ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ‪ ٚ‬ض‪ٚ‬ؾی‪ٔٓٞ ٝ‬طظ‬
‫ٔیز‪ٞ‬س ‪ ٚ‬فطز زچبض ثیر‪ٛ‬اثی ‪ ،‬يؼف حبفظ‪ٔ ...ٚ ٝ‬یق‪ٛ‬ز (‪.)10‬‬ ‫اؾت‪ %80 .‬خٕؼیت زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ زاذّی‪ ،‬چی‪ٙ‬ی ‪ ٚ‬اظ ل‪ٞ ْٛ‬بٖ‬
‫«‪ »xila‬یب «قی الی» ٔؼ‪ٙ‬بی حطاضت ضا زاضز‪ .‬حطاضت ثسٖ‬ ‫‪ٞ‬ؿت‪ٙ‬س)‪ .‬آ٘بٖ ٔؼتمس٘س ػجبزات‪ٔ ،‬سیتیكٗ‪ ،‬ا٘دبْ ٔطاؾٓ قفب ‪ٚ‬‬
‫اضٌب٘یؿٓ‪ ،‬ا٘طغی ٌطٔبی ‪ٞ‬ط خ‪ٟ‬بظ ثبفتی ‪ٔ ٚ‬ك‪ٛ‬ق ض‪ٚ‬حی‪...ٚ ٝ‬‬ ‫ذسٔت ث‪ٕ٘ ٝ‬بظٌعاضاٖ زض ٔطاؾٓ قفب‪ ،‬ث‪ ٝ‬زفغ ثسثرتی ‪ ٚ‬ثیٕبضی‬
‫اؾت‪ .‬قی الی ثیف اظ حس‪ ،‬ثب َؼٓ تّد زض ز‪ٞ‬بٖ‪ ،‬تطقی ‪ٚ‬‬ ‫وٕه ٔیو‪ٙ‬س‪ .‬ثؿیبضی اظ آ٘بٖ اظ َبِغثی‪ٙ‬ی ‪ٔ ٚ‬حبؾجبت ٘د‪ٔٛ‬ی‬
‫ايُطاة زض ذّك ‪ ٚ‬ذ‪ٛ‬ی‪ ٚ ،‬ثیٕبضی آقىبض ٔیق‪ٛ‬ز‪،‬‬ ‫اؾتفبز‪ٔ ٜ‬یو‪ٙٙ‬س‪ .‬ایٗ پعقىبٖ ثب ایٗ ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬ب ثطای اظ ثیٗثطزٖ‬
‫«»‪ Badagan‬ث‪ٛ٘ ٝ‬ػی ٔ‪ٛ‬از چؿج‪ٙ‬س‪ ٜ‬زض ثسٖ ٌفت‪ٔ ٝ‬یق‪ٛ‬ز و‪ٝ‬‬ ‫اؾتطؼ‪ ،‬افؿطزٌی‪٘ ،‬بضاحتی ػبَفی ‪ ٚ‬ضا٘سٖ افىبض ٔ‪ٙ‬فی اظ‬
‫ٔب‪ٞ‬یت ؾطزی زاضز‪ »Badagan« .‬ث‪ ٝ‬ن‪ٛ‬ضت ؾطزی ‪ ٚ‬آ٘ف‪ٛ‬ال٘عا‪،‬‬ ‫ش‪ ٗٞ‬تالـ ٔیو‪ٙٙ‬س (‪.)10‬‬
‫ثب تطقح ٔبیؼبت ظیبز آقىبض ٔیق‪ٛ‬ز‪ .‬اٌط تؼبزَ وبضوطز‬ ‫‪4‬ـ اصول و مبانی طب مغولی‬
‫«ثبزٌٗ» اظ ثیٗ ض‪ٚ‬ز‪ ،‬ث‪ ٝ‬غیط اظ ػالئٓ ؾطٔبی ٔؼٕ‪ِٛ‬ی‪،‬‬ ‫زضٔبٖ زاض‪ٚ‬یی ٔغ‪ِٛ‬ی تطویجی اظ وب‪ٚ‬ـ زض تؼبزَ ثسٖ‪،‬‬
‫ٔكىالت زیٍطی ٘یع زض ثسٖ ضخ ٔیز‪ٞ‬س (‪ .)12‬ث‪ٙ‬بثطایٗ‬ ‫‪ٕٞ‬ب‪ٍٙٞ‬ی ٔؼ‪ٛٙ‬ی ا٘ؿبٖ ‪ٔ ٚ‬حیٍ َجیؼی اؾت‪ٔ .‬مبالت پعقىی‬
‫پعقىبٖ ٔغ‪ِٛ‬ی ض‪ٚ‬اثٍ ٔتمبثُ ثیٗ ٔ‪ٙ‬بثغ ؾ‪ٌ ٝ‬ب٘‪ٞ ٚ ٝ‬فت ٔؤِف‪ٝ‬‬ ‫ثبؾتبٖ ث‪ ٝ‬اؾتفبز‪ ٜ‬اظ ٔ‪ٛ‬از ٔؼس٘ی ٔؼٕ‪ٛ‬الً ث‪ ٝ‬قىُ پ‪ٛ‬زض فّعات‬
‫شوطقس‪ ٜ‬ضا‪ ،‬ثطای پیساوطزٖ ثی٘ظٕی ‪ ٚ‬اذتالَ زض خ‪ٟ‬ت اضائ‪ٝ‬‬ ‫یب ث‪ ٝ‬اؾتفبز‪ ٜ‬اظ ؾ‪ ًٙ‬ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ زاض‪ ٚ‬اقبض‪ٔ ٜ‬یو‪ٙ‬س ‪ ٚ‬ایٗو‪ٝ‬‬
‫یه تكریم ثطضؾی ٔیو‪ٙٙ‬س‪.‬‬ ‫ٌیب‪ٞ‬بٖ ٘یع ث‪ ٝ‬زلت خٕغآ‪ٚ‬ضی ‪ ٚ‬ثطزاقت ٔیقس‪ٜ‬ا٘س‪ .‬ث‪ٌ ٝ‬فت‪ٝ‬‬
‫زض زضٔبٖ پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ی ث‪َٛ ٝ‬ض ؾ‪ٙ‬تی اظ ٔمساض وٕی زاض‪ٚ‬‬ ‫پعقىبٖ ثبؾتبٖ‪ٞ ،‬ط ٌیب‪ ٜ‬اؾتفبز‪ٜ‬ای ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ زاض‪ ٚ‬زاضز‪ .‬حفظ‪،‬‬
‫ثطای زضٔبٖ ثیٕبضی اؾتفبز‪ٔ ٜ‬یق‪ٛ‬ز‪ٞ .‬عی‪ ٝٙ‬آٖ وٓتط ‪ٚ‬‬ ‫خٕغآ‪ٚ‬ضی ‪ ٚ‬اؾتفبز‪ ٜ‬اظ ٌیب‪ٞ‬بٖ ث‪ٔٛ‬ی ‪ٚ‬حكی ثركی اظ آٔ‪ٛ‬ظـ‬
‫ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی آٖ ضاحت ‪ ٚ‬آؾبٖ اؾت‪ .‬زضٔبٖ‪ٞ‬بی آ٘بٖ ث‪َٛ ٝ‬ض لبثُ‬ ‫‪ ٚ‬پط‪ٚ‬ضـ یه زوتط زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ اؾت (‪.)10‬‬
‫ٔالحظ‪ٝ‬ای‪ ،‬ثس‪ ٖٚ‬آؾیت ‪ٞ‬ؿت‪ٙ‬س‪ .‬أط‪ٚ‬ظ‪ ٜ‬اظ زاض‪ٞٚ‬بی ٔغ‪ِٛ‬ی‬ ‫پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ی اظ تدطث‪ٞٝ‬بی ظ٘سٌی زض اَطاف ٌّ‪ٞٝ‬بی زاْ‪،‬‬
‫ثطای زضٔبٖ ‪ ٚ‬پیكٍیطی اظ ثیٕبضی‪ٞ‬بی ٔعٔٗ ‪ ٚ‬ؾرت ٘یع‬ ‫وُكتی‪ ،‬ؾ‪ٛ‬اضی ‪ٔ ٚ‬جبضظ‪ ٜ‬زض چٕٗظاض‪ٞ‬بی ‪ٚ‬ؾیغ ضقس یبفت‪ٝ‬‬
‫اؾتفبز‪ٔ ٜ‬یق‪٘ٛ‬س‪ٕٞ ،‬چ‪ٔ ٖٛ‬كىُ ٔؼس‪ ،ٜ‬اذتالَ وجس ‪ ٚ‬ویؿ‪ٝ‬‬ ‫اؾت‪ .‬ث‪َٛ ٝ‬ض ؾ‪ٙ‬تی ‪ٙٞ‬ط پعقىی تحت ٘ظبضت ث‪ٛ‬زایی‪ٞ‬بی الٔب‬
‫نفطا‪ ،‬ثیٕبضی ػط‪ٚ‬ق وط‪٘ٚ‬ط لّت‪ ،‬ثیٕبضی‪ٞ‬بی ظ٘بٖ ‪ٔ ٚ‬كىالت‬ ‫ث‪ٛ‬ز‪ .‬ایٗ پعقىبٖ الٔبیی اظ زا٘ف ا٘ج‪َ ٜٛ‬ت ؾ‪ٙ‬تی حفبظت‬
‫ٔطث‪ ٌٛ‬ث‪ ٝ‬ذ‪ ،ٖٛ‬پ‪ٛ‬ؾت ‪ ٚ‬اؾتر‪ٛ‬اٖ (‪ .)8‬زض لطٖ ز‪ ٓٞ‬قٕؿی‬ ‫ٔیوطز٘س‪ .‬ثب ت‪ٛ‬خ‪ ٝ‬ث‪ٔ ٝ‬جب٘ی پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ی‪ ،‬ثسٖ ا٘ؿبٖ ‪ٚ‬‬
‫(‪َ ).ْ 16‬ت ‪ٙٞ‬س ثبؾتبٖ ‪َ ٚ‬ت تجتی ث‪َٛ ٝ‬ض وبُٔ ث‪ٝ‬‬ ‫َجیؼت ‪ٚ‬حست ايساز اؾت‪َ .‬جیؼت «پ‪ٙ‬ح ػ‪ٙ‬هط» زاضز‪ :‬ظٔیٗ‪،‬‬
‫زضٔب٘ب٘ی ٔغ‪ِٛ‬ی ّٔحك ٌطزیس٘س‪.‬‬ ‫آة‪ ،‬آتف‪ٛٞ ،‬ا ‪ ٚ‬فًب‪ .‬ثسٖ ا٘ؿبٖ ٘یع قبُٔ ٔ‪ٛ‬ازی اظ ‪ٕٞ‬یٗ‬
‫تساضوبت پعقىی اؾتفبز‪ٜ‬قس‪ ٜ‬ثطای زضٔبٖ اذتالالت‪،‬‬ ‫پ‪ٙ‬ح ػ‪ٙ‬هط اؾت‪ .‬پعقىبٖ وكف وطز‪ٜ‬ا٘س و‪ ٝ‬ؾ‪ٙٔ ٝ‬جغ ٔؤثط ثط‬
‫ٔرّ‪ ٌٛ‬پیچیس‪ٜ‬ای اظ ٔ‪ٛ‬از ٔتفب‪ٚ‬ت ‪ ٚ‬ث‪َٛ ٝ‬ض ػٕس‪ ٜ‬اظ ٌیب‪ٞ‬بٖ‪،‬‬ ‫ثسٖ ٔبزی ػجبضت‪ٙ‬س اظ «‪ »Heyi‬یب ‪ٛٞ‬ا‪ »Xila« ،‬یب ٌطٔب ‪ٚ‬‬
‫‪ٞ‬ؿت‪ٙ‬س‪ ،‬أب ٌب‪ٞ‬ی حب‪ٚ‬ی ٔ‪ٛ‬از ٔؼس٘ی ‪ ٚ‬زاض‪ٞٚ‬بی حی‪ٛ‬ا٘ی ٔب٘‪ٙ‬س‬ ‫«‪ »Badagan‬یب ؾطٔب ‪ ٚ‬ثبیس ‪ٞ‬فت ٔؤِف‪ ٝ‬انّی‪ٛٔ :‬از غصایی‪،‬‬
 ‫‪ /02‬مجله تاریخ پسشکی‪ ،‬دوره یازدهم‪ ،‬شماره چهلم‪ ،‬پاییس ‪8931‬‬
‫ث‪ٛ‬ز‪ .‬ایٗ ػُٕ (ذ‪ٛ‬ضزٖ وبغص حب‪ٚ‬ی َّؿٓ) احتٕبالً ثركی اظ‬
‫َت ٔحج‪ٛ‬ة الٔبئیؿٓ زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت (‪.)2‬‬
‫‪ٕٞ‬بُ٘‪ٛ‬ض و‪ ٝ‬ثیبٖ ٌطزیس‪ ،‬ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی زضٔب٘ی ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ٛ‬الٖ‬
‫زض َی لط‪ٔ ٖٚ‬تٕبزی‪ ،‬تفب‪ٚ‬ت ‪ ٚ‬پیكطفت‪ٞ‬بی چكٌٓیطی‬
‫زاقت‪ ٝ‬اؾت و‪ ٝ‬ث‪ ٝ‬شوط ثطذی اظ ا٘‪ٛ‬اع ایٗ زضٔبٖ‪ٞ‬ب ٔیپطزاظیٓ‪:‬‬
‫‪ -5-2‬هنز استخوان‪ :‬اظ قبذ‪ٞٝ‬بی ٔ‪ٙ‬حهط ث‪ ٝ‬فطز‬
‫پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ی و‪ ٝ‬ت‪ٛ‬ؾٍ «ثبضیبچی‪ٞ‬ب (‪ٙٔ »)Bariachis‬تمُ‬
‫قس‪ ٜ‬اؾت‪ ،‬ترهم ‪ٙٞ‬ط اؾتر‪ٛ‬اٖ اؾت‪ .‬فٗ قىؿت‪ٝ‬ث‪ٙ‬سی َت‬
‫ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ َٛ‬قبُٔ ثبظٌطز٘ساٖ اؾتر‪ٛ‬اٖ ث‪ ٝ‬حبِت ػبزی‪ٔ ،‬بِف‬
‫‪ٔ ٚ‬بؾبغ‪ ،‬زضٔبٖ ثب زاض‪ٞٚ‬بی خ‪ٛ‬قب٘س‪ٔ ،ٜ‬طالجت ‪ ٚ‬آٔ‪ٛ‬ظـزضٔب٘ی‪،‬‬
‫زفغ ٔؿٕ‪ٔٛ‬یت‪ ،‬ث‪ٟ‬ج‪ٛ‬ز ؾیؿتٓ‪ٞ‬بی ثسٖ ‪ ٚ‬زضٔبٖ ػًالت ‪ٚ‬‬
‫ٔفبنُ اؾت‪.‬‬ ‫ٔتفب‪ٚ‬ت اظ ویفیت ٔ‪ٛ‬از تكىیُز‪ٙٞ‬س‪ ٜ‬زض زضٔبٖ ثیٕبضی ؾطز‬
‫«ثبضیبچی‪ٞ‬ب» ثس‪ ٖٚ‬زاض‪ ٚ ٚ‬یب اثعاض وبض‪ ،‬ت‪ٟٙ‬ب ثب تىی‪ ٝ‬ثط ض‪ٚ‬ی‬
‫زؾت‪ٞ‬بی ذ‪ٛ‬ز ‪ ٚ‬ثب زؾتىبضی اؾتر‪ٛ‬اٖ‪ ،‬آٖ ضا ث‪ٛٔ ٝ‬لؼیت‬
‫ٔ‪ٙ‬بؾت ذ‪ٛ‬ز ثطٔی ٌطزا٘‪ٙ‬س‪« .‬ثبضیبچی‪ٞ‬ب» ٔطزٔی ػ‪ٛ‬اْ ‪ ٚ‬ثس‪ٖٚ‬‬
‫آٔ‪ٛ‬ظـ پعقىی ‪ٞ‬ؿت‪ٙ‬س ‪ ٚ‬آ٘بٖ ایٗ وبض ضا ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ ؾ‪ٙ‬ت‬
‫ذب٘‪ٛ‬ازٌی ذ‪ٛ‬ز ز٘جبَ ٔیو‪ٙٙ‬س‪ .‬ث‪٘ ٝ‬ظط ٔیضؾس و‪ ٝ‬ایٗ ػُٕ‬
‫ؾ‪ٙ‬تی ض‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬وب‪ٞ‬ف اؾت ‪ٞ ٚ‬یچ تحمیمبت ػّٕی ثط ض‪ٚ‬ی آٖ‬
‫ا٘دبْ ٘كس‪ ٜ‬اؾت‪ .‬ایٗ ض‪ٚ‬ـ ثطای زضٔبٖ ثیٕبضی‪ٞ‬بی ٔطث‪ ٌٛ‬ث‪ٝ‬‬
‫قىؿتٍی اؾتر‪ٛ‬اٖ ‪ ٚ‬زضضفتٍی ٔفبنُ یب آؾیت ثبفت ٘طْ‬
‫ٔك‪ٟٛ‬ض اؾت‪ .‬ض‪ٚ‬ـ زضٔبٖ اؾتر‪ٛ‬اٖ زاضای قف ثرف اؾت‪:‬‬
‫٘‪ٛ‬ؾبظی‪ ،‬تؼٕیطوطزٖ‪ٔ ،‬بؾبغ‪ ،‬حٕبْ ٌیب‪ٞ‬ی‪ٔ ،‬طالجت ‪٘ ٚ‬مب‪ٞ‬ت‪.‬‬
‫ایٗ ض‪ٚ‬ـ تبثؼی اظ ا٘تكبض ؾٓ ‪ ٚ‬تؿىیٗز‪ٙٞ‬س‪ ٜ‬ضي ‪ ٚ‬پی ‪ٚ‬‬
‫ؾطػت ذ‪ٔ ٖٛ‬یثبقس (‪.)12‬‬
‫پیسایف چ‪ٙ‬یٗ زضٔب٘ی زض ٔیبٖ ٔغ‪ٛ‬الٖ ٔیت‪ٛ‬ا٘س ٘بقی اظ‬
‫ؾجه ظ٘سٌی و‪ٞٛ‬ؿتب٘ی ‪ ٚ‬خ‪ٍٙ‬ب‪ٚ‬ضی‪ٞ‬بی آ٘بٖ ثبقس و‪ ٝ‬ث‪ٝ‬‬
‫زِیُ اؾتؾ‪ٛ‬اضی‪ٞ‬ب ‪ ٚ‬خ‪ًٞٙ‬ب ‪ ٚ‬ظ٘سٌی زض ٘مبٌ ذكٗ ث‪ ٝ‬تؼسز‬
‫زچبض قىؿتٍی‪ٞ‬ب ‪ٔ ٚ‬كىالت اؾتر‪ٛ‬ا٘ی ٔیقس٘س‪.‬‬
‫‪ -5-3‬روش هوضمنذ (‪ :)DOM‬ض‪ٚ‬ـ «‪ٛٞ‬قٕ‪ٙ‬س»‬
‫ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی اظ زضٔبٖ‪ٞ‬بی ذبٍ٘ی اؾت و‪ ٝ‬ثؿیبض لسیٕی ‪ ٚ‬ثط‬
‫اؾبؼ ذطافبت اؾت‪ .‬ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ ٔثبَ آ‪ٚ‬یرتٗ ػىؿی اظ یه ذط‬
‫(زض ثطذی ٔ‪ٙ‬بثغ ث‪ ٝ‬ػىؽ ض‪ٚ‬ثب‪ ٜ‬اقبض‪ ٜ‬قس‪ ٜ‬اؾت) ثط ثبالی ترت‬
‫و‪ٛ‬زن وٕه ذ‪ٛ‬ا‪ٞ‬س وطز و‪ ٝ‬ا‪ ٚ‬ضاحت ث‪ ٝ‬ذ‪ٛ‬اة ض‪ٚ‬ز‪ٛٞ .‬قٕ‪ٙ‬س‬
‫قبُٔ قٕبضـ تؼساز زفؼبت ت‪ٙ‬فؽ اؾت ٔكبث‪ ٝ‬ث‪ ٝ‬تى‪ٙ‬یه‪ٞ‬بی‬
‫ٔكه ‪ ٚ‬یب وجس ٌ‪ٛ‬ؾف‪ٙ‬س ٘یع ٔیق‪٘ٛ‬س‪ .‬ث‪َٛ ٝ‬ض وّی‪ ،‬یىی اظ‬
‫ٔ‪ٛ‬از تكىیُز‪ٙٞ‬س‪ ٜ‬زاض‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ ٔبز‪ ٜ‬انّی ‪ ٚ‬ثطخؿت‪ ٝ‬آٖ‬
‫ٔحؿ‪ٛ‬ة ٔیق‪ٛ‬ز ‪ ٚ‬ثبلیٔب٘س‪ٛٔ ٜ‬از‪ ،‬حٕبیتو‪ٙٙ‬س‪ ٜ‬تأثیطات آٖ‬
‫ٔبز‪ ٜ‬انّی ‪ٞ‬ؿت‪ٙ‬س (زض ‪ٚ‬الغ ثطذی ٔ‪ٛ‬از تكىیُز‪ٙٞ‬س‪ ٜ‬ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ‬
‫ویفیت انّی ‪ ٚ‬ثمی‪ٛٔ ٝ‬از ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ ویفیت ثب٘‪ٛ‬ی‪ُٔ ،ٝ‬طح‬
‫‪ٞ‬ؿت‪ٙ‬س)‪ .‬ث‪َٛ ٝ‬ض وّی‪ ،‬ثیٕبضی‪ٞ‬بی زاؽ ثب زاض‪ٞٚ‬بیی و‪ ٝ‬ث‪َٛ ٝ‬ض‬
‫ػٕس‪َ ٜ‬جیؼت ذ‪ٙ‬هو‪ٙٙ‬س‪ ٜ‬زاض٘س‪ ،‬زضٔبٖ ٔیق‪٘ٛ‬س ‪ٚ‬‬
‫ثیٕبضی‪ٞ‬بی ؾطز ثطای زضٔبٖ ث‪ ٝ‬زاض‪ٞٚ‬بیی ثب َجیؼت ٌطْ ٘یبظ‬
‫زاض٘س‪ .‬اثط ٔحه‪ َٛ‬زاض‪ٚ‬یی تب حس ظیبزی ث‪ ٝ‬تطویت ٔ‪ٙ‬بؾت ٔ‪ٛ‬از‬
‫تكىیُز‪ٙٞ‬س‪ ٜ‬آٖ ثب ت‪ٛ‬خ‪ ٝ‬ث‪ ٝ‬ذه‪ٛ‬نیبت شاتی آ٘بٖ ثؿتٍی‬
‫زاضز‪ .‬ویفیت ٔ‪ٛ‬از تكىیُز‪ٙٞ‬س‪ ٜ‬زض زضٔبٖ ثیٕبضی ٌطْ‬
‫اؾت‪ .‬ث‪ٙ‬بثطایٗ ثؿیبض ٔ‪ ٟٓ‬اؾت و‪ ٝ‬ویفیت انّی ‪ ٚ‬ویفیت‬
‫ثب٘‪ٛ‬ی‪ ٝ‬زض ٔ‪ٛ‬از تكىیُز‪ٙٞ‬س‪ ٜ‬زاض‪ ،ٚ‬ث‪ ٝ‬ن‪ٛ‬ضت ٔتؼبزَ ثب ‪ٓٞ‬‬
‫تطویت ق‪٘ٛ‬س‪ ،‬زض غیط ایٗ ن‪ٛ‬ضت زاض‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬خبی اثط ُّٔ‪ٛ‬ة‬
‫ٕٔىٗ اؾت اثط ؾ‪ٛ‬ء ثط ض‪ٚ‬ی ثیٕبض زاقت‪ ٝ‬ثبقس‪ .‬زض ٌصقت‪ٞ ،ٝ‬ط‬
‫پعقه ؾ‪ٙ‬تی‪ ،‬زاض‪ٚ‬ی ثیٕبضاٖ ذ‪ٛ‬ز ضا ثب ت‪ٛ‬خ‪ ٝ‬ث‪٘ ٝ‬ؿر‪ٞٝ‬بی‬
‫ٔت‪ ٖٛ‬پعقىی ‪ ٚ‬یب تدطثیبت ذ‪ٛ‬ز آٔبز‪ٔ ٜ‬یوطز‪ .‬أط‪ٚ‬ظ‪ ٜ‬حبِت‬
‫آٔبز‪ ٜ‬آٖ زاض‪ٞٚ‬ب‪ ،‬تب حس ظیبزی تغییط وطز‪ ٜ‬اؾت (‪.)2‬‬
‫‪5‬ـ بزخی اس درمانهای سنتی مورد استفاده مغوالن‬
‫‪ -5-1‬استفاده اس سحز و جادو‪ :‬ث‪ٛ‬یُ زض وتبة ذ‪ٛ‬ز‬
‫آ‪ٚ‬ضز‪ ٜ‬اؾت‪ :‬تب پیف اظ پیسایف ث‪ٛ‬زیؿٓ زض ٔیبٖ ٔغ‪ٛ‬الٖ‪،‬‬
‫اؾبؼ َت آ٘بٖ ثیكتط ثط ٔج‪ٙ‬بی ث‪ ٝ‬وبضٌیطی خبز‪ٌٚ‬طی ‪ٚ‬‬
‫ذطافبت ث‪ٛ‬ز‪ .‬ثیكتط وبض‪ٞ‬بیی و‪ ٝ‬قٕٗ‪ٞ‬ب ثطای زضٔبٖ ثیٕبضی‪ٞ‬ب‬
‫ا٘دبْ ٔیزاز٘س‪ٔ ،‬كبث‪ ٝ‬ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بیی ث‪ٛ‬ز و‪ ٝ‬زض ٔیبٖ ‪ ُّٔ ٕٝٞ‬غیط‬
‫ٔتٕسٖ زض ؾطاؾط ز٘یب ‪ٚ‬خ‪ٛ‬ز زاقت ‪ ٚ‬آٖ آٔیع‪ٜ‬ای اظ وبض‪ٞ‬بی‬
‫خبز‪ٌٚ‬طی ثطای ثط ؾط ُِفآ‪ٚ‬ضزٖ ذسا‪٘ٚ‬س ‪ ٚ‬ز‪ٚ‬ضوطزٖ اض‪ٚ‬اح‬
‫قیُب٘ی ث‪ٛ‬ز (‪ )5‬یىی اظ ایٗ ٔ‪ٛ‬اضز‪« ،‬ثّؼیسٖ وبغص» اؾت‪ :‬زض‬
‫ؾبَ ‪ 1298‬قٕؿی زض قطق ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ٔؿت‪ٙ‬س ؾفبضقی‬
‫تبضیری ذ‪ٛ‬ضزٖ یه تى‪ ٝ‬وبغص ثب وّٕبت چبحقس‪ ٜ‬ثط ض‪ٚ‬ی آٖ‪،‬‬
‫ث‪ٙٔ ٝ‬ظ‪ٛ‬ض خّ‪ٌٛ‬یطی یب اِتیبْثركیسٖ ظذٓ‪ٞ‬ب یبفت قس‪ .‬ا٘ساظ‪ٜ‬‬
‫آٖ زض حس‪ٚ‬ز ‪ٔ 24×45‬یّیٔتط ‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬ن‪ٛ‬ضت یه َّؿٓ خبز‪ٚ‬یی‬
‫ث‪ٛ‬ز و‪ ٝ‬زؾت‪ٛ‬ضاِؼُٕ اؾتفبز‪ ٜ‬اظ آٖ ٘یع ثط ض‪ٚ‬ی آٖ ٘‪ٛ‬قت‪ ٝ‬قس‪ٜ‬‬
‫محمدرضا رجبنژاد و همکاران‪02 /‬‬ ‫طب سنتی مغولستان‪ ،‬ترکیبی از طب سنتی ملل دیگر‬

‫آٖ لؿٕت ٔطث‪ َٝٛ‬اظ ثسٖ ٌطْ ق‪ٛ‬ز (‪ .)2‬ض‪ٚ‬ـ ٔره‪ٛ‬ل‬ ‫ت‪ٙ‬فؽ ی‪ٌٛ‬ب و‪ ٝ‬ث‪ ٝ‬تؿىیٗ ٔكىالت ض‪ٚ‬ا٘ی ‪ ٚ‬پطیكب٘ی وٕه‬
‫ٔؼبِد‪ٔ ٝ‬غ‪ِٛ‬ی ٘یع ؾ‪ٛ‬ظا٘سٖ ِ‪ٌ ِٝٛ‬یب‪ٞ‬ی ث‪ٙ‬بْ «و‪ٍٙ‬ط ثبی قبٖ»‬ ‫ٔیو‪ٙ‬س (‪ .)12‬قبیس ثت‪ٛ‬اٖ ایٗ ض‪ٚ‬ـ ضا فطاتط اظ یه ذطاف‪ ،ٝ‬زض‬
‫‪ٌ ٚ‬یب‪ٞ‬ی ث‪٘ ٝ‬بْ «ؾی ذ‪ِ ٝ‬ی‪ ...ٚ »ٛ‬اؾت (‪.)10‬‬ ‫‪ٚ‬الغ ٘‪ٛ‬ػی ض‪ٚ‬ـ زضٔب٘ی ثب وٕه تّمیٗ ث‪ ٝ‬ثیٕبض ‪ ٚ‬یب پطتوطزٖ‬
‫‪ -5-7‬روش درمان با ضیز مادیان‪ :‬یىی زیٍط اظ زضٔبٖ‬ ‫ح‪ٛ‬اؼ ا‪ ٚ‬اظ ض٘دی و‪ٔ ٝ‬یثطز‪ ،‬زا٘ؿت و‪ٔ ٝ‬یت‪ٛ‬ا٘س ٔؤثط ٘یع‬
‫ٔغ‪ِٛ‬ی ٔ‪ٙ‬حهط ث‪ ٝ‬فطز قبُٔ ترٕیط قیط ٔبزیبٖ یب «‪»Koumiss‬‬ ‫ثبقس‪.‬‬
‫ٔیثبقس‪ .‬زضٔبٖ ‪ Koumiss‬یه زضٔبٖ ضغیٓ غصایی ٔك‪ٟٛ‬ض‬ ‫‪ -5-4‬روش درمان با خونگیزی‪ :‬حدبٔت ثطای اظ ثیٗ‬
‫ثطای تم‪ٛ‬یت ثسٖ پؽ اظ يؼف اؾت‪ٕٞ .‬چ‪ٙ‬یٗ ثطای زضٔبٖ‬ ‫ثطزٖ ػ‪ٛ‬أُ ٌطٔب ٘بقی اظ ذ‪ ٚ ٖٛ‬یب «‪ »Xila‬و‪ ٝ‬یه ثیٕبضی‬
‫ق‪ٛ‬ن ‪ ٚ‬یب زضز زض لفؿ‪ ٝ‬ؾی‪ ٝٙ‬یب زض ٘بحی‪ ٝ‬لّت اؾتفبز‪ٜ‬‬ ‫اؾت و‪ ٝ‬ثبػث ذ‪٘ٛ‬طیعی اظ ظذٓ‪َ ،‬بػ‪ ،ٖٛ‬ازْ‪ ،‬اتؿبع قىٓ‪،‬‬
‫ٔیق‪ٛ‬ز (‪ .)12‬پػ‪ٞٚ‬ف‪ٞ‬ب ثبثت ٔیو‪ٙ‬س زض قیط ٔبزیبٖ ػ‪ٙ‬بنط‬ ‫٘مطؼ‪ ،‬ؾُ ‪ٔ ...ٚ‬یق‪ٛ‬ز‪ ،‬اؾتفبز‪ٔ ٜ‬یق‪ٛ‬ز‪ٙٞ .‬ط ثبؾتب٘ی حدبٔت‬
‫ٔفیسی ثطای ثسٖ ‪ٚ‬خ‪ٛ‬ز زاضز‪ .‬ثطای ٕ٘‪ ٝ٘ٛ‬ل‪ٙ‬س‪ ،‬پط‪ٚ‬تئیٗ‪ ،‬چطثی‪،‬‬ ‫اخبظ‪ٔ ٜ‬یز‪ٞ‬س تب حطوت ا٘طغی حیبتی ‪ٚ ٚ‬يؼیت ذ‪ ٖٛ‬زض ثسٖ‬
‫‪ٚ‬یتبٔیٗ ‪ ...ٚ‬ذبن‪ٔ ٝ‬یعاٖ ٔحت‪ٛ‬ای ‪ٚ‬یتبٔیٗ «ؾی« ٘ؿجتبً ظیبز‬ ‫ا٘ؿبٖ ث‪ٟ‬ج‪ٛ‬ز یبفت‪ ٚ ٝ‬ایٗ ثیٕبضی زضٔبٖ ٔیق‪ٛ‬ز (‪ .)12‬زض‬
‫اؾت‪ .‬ث‪ ٝ‬غیط اظ ایٗ‪ ،‬اؾیسآٔی‪ ،ٝٙ‬اؾیسالوتیه‪ٔ ،‬رٕط‪ٔ ،‬بز‪ٜ‬‬ ‫ٔحّی ٔؼیٗ‪ٔ ،‬دطای ضي ثطیس‪ ٚ ٜ‬یب ؾ‪ٛ‬ضاخ ٔیق‪ٛ‬ز ‪ٚ‬‬
‫ٔؼس٘ی‪ٔ ،‬بز‪ٔ ٜ‬ؼُط ‪ ٚ‬ػ‪ٙ‬بنط زیٍطی ٘یع زض آٖ ٔ‪ٛ‬خ‪ٛ‬ز اؾت‬ ‫ذ‪ٌٖٛ‬یطی ا٘دبْ ٔیٌطزز‪ .‬اظ ایٗ َطیك ذ‪ ٖٛ‬ثیٕبض خصة‬
‫(‪.)10‬‬ ‫ٔیق‪ٛ‬ز ‪ ٚ‬زضٔبٖ ‪ ٚ‬پیكٍیطی اظ ثیٕبضی‪ٞ‬ب ن‪ٛ‬ضت ٔیٌیطز‪ .‬ایٗ‬
‫‪6‬ـ دورههای حساس بزای طب سنتی در جمهوری‬ ‫ض‪ٚ‬ـ ث‪ ٝ‬ز‪ ٚ‬الساْ آٔبزٌی لجُ اظ ػُٕ خطاحی ‪ ٚ‬ذ‪ٌٖٛ‬یطی‬
‫مغولستان‬ ‫تمؿیٓ ٔیق‪ٛ‬ز (‪.)10‬‬
‫زض ؾبَ ‪ 1299‬قٕؿی ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ اؾتمالَ ذ‪ٛ‬ز ضا اظ ؾُّ‪ٝ‬‬ ‫‪ -5-5‬روش درمانی اس طزیق بادکصکزدن و سوراخ‬
‫چیٗ اػالْ وطز ‪ ٚ‬زض ؾبَ ‪ 1302‬قٕؿی حعة ا٘مالثی ذّك‬ ‫کزدن‪ :‬ایٗ ض‪ٚ‬ـ‪ ،‬ض‪ٚ‬ـ زضٔب٘ی ثیط‪٘ٚ‬ی اؾت و‪ ٝ‬ثبزوفوطزٖ‬
‫ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ‪ ،‬خٕ‪ٟٛ‬ضی ذّك ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ضا تأؾیؽ وطز‪.‬‬ ‫زض آٖ ثب ذ‪ٌٖٛ‬یطی تطویت ٔیق‪ٛ‬ز‪ :‬اثتسا ٔحّی ضا ثط ض‪ٚ‬ی ثسٖ‬
‫وٕ‪٘ٛ‬یؿت‪ٞ‬بی اتحبز خٕب‪ٞ‬یط ق‪ٛ‬ض‪ٚ‬ی و‪ٕٞ ٝ‬ؿبی‪ ٝ‬خٕ‪ٟٛ‬ضی‬ ‫ثطای ثبزوف تؼییٗ ٔیو‪ٙٙ‬س‪ .‬ؾ‪ٛ‬ظٖظ٘ی ‪ ٚ‬ؾپؽ ثبزوف ا٘دبْ‬
‫ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ث‪ٛ‬ز٘س‪٘ ،‬ف‪ٛ‬ش ظیبزی ضا زض ؾیبؾت ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ اػٕبَ‬ ‫ٔیق‪ٛ‬ز تب ذ‪ٖٞٛ‬بی وثیف اظ ثسٖ ذبضج قس‪ ٚ ٜ‬حطوت ذ‪ٖٛ‬‬
‫وطز٘س‪ ،‬زض ؾبَ ‪ 1314‬قٕؿی خٕ‪ٟٛ‬ضی ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ث‪ ٝ‬اتحبز ثب‬ ‫ػبزی ق‪ٛ‬ز‪ .‬زضٔبٖ ثیٕبضی ثب ایٗ ض‪ٚ‬ـ ؾبز‪ ٜ‬زض ثرف‪ٞ‬بی‬
‫ایٗ ‪ٕٞ‬ؿبی‪ ٝ‬لسضتٕ‪ٙ‬س ذ‪ٛ‬ز ‪ٚ‬اضز قس ‪ٔ ٚ‬ؼب‪ٞ‬سات ز‪ٚ‬ؾتی ‪ٚ‬‬ ‫ػًال٘ی‪ ،‬ثب اضتدبع ظیبز‪ ،‬ثس‪ٛٔ ٖٚ‬ی ثسٖ ‪ ٚ‬ؾط ا٘ؿبٖ ‪ٚ‬‬
‫‪ٕٞ‬ىبضی ثیٗ آٖ‪ٞ‬ب أًب ٌطزیس‪٘ .‬ف‪ٛ‬ش وٕ‪٘ٛ‬یؿٓ ق‪ٛ‬ض‪ٚ‬ی زض‬ ‫فط‪ٚ‬ضفتٍی ‪ ٚ‬ثطآٔسٌی اؾتر‪ٛ‬اٖ ا٘دبْ ٔیق‪ٛ‬ز‪ .‬ذه‪ٛ‬نیبت ایٗ‬
‫ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ٔ‪ٛ‬خت تغییطات اؾبؾی زض ؾبذتبض ؾیبؾی ‪ٚ‬‬ ‫ض‪ٚ‬ـ ػجبضت‪ٙ‬س اظ‪ :‬قفبثركی ؾطیغ‪ ،‬زضٔبٖ زض و‪ٛ‬تب‪ٜٔ‬ست‪،‬‬
‫اختٕبػی ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ٌطزیس‪( Lamaism .‬اظ فطل‪ٞٝ‬بی ث‪ٛ‬زایی)‬ ‫ؾبزٌی‪ ،‬فمساٖ زضز ‪.)12( ...ٚ‬‬
‫ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ ٔص‪ٞ‬جی و‪ ٝ‬تب لطٖ چ‪ٟ‬بضز‪ ٜ‬قٕؿی (‪ ).ْ 20‬ظ٘سٌی‬ ‫‪ -5-6‬فتیلهگذاری (سوسانذن گیاه و دوددادن آن در‬
‫ٔطزْ تحت ؾُّ‪ ٝ‬آٖ لطاض زاقت‪ ،‬ث‪َٛ ٝ‬ض ضؾٕی ٕٔ‪ٛٙ‬ع اػالْ‬ ‫نقاط مناسب بذن)‪ :‬فتیّ‪ٌٝ‬صاضی ٔغ‪ِٛ‬ی ػجبضت اؾت اظ ػُٕ‬
‫قس‪ .‬زض ؾبَ ‪ 1315‬قٕؿی ترطیت ن‪ٔٛ‬ؼ‪ٞٝ‬ب ‪ ٚ‬آظاض ‪ ٚ‬اشیت‬ ‫ؾ‪ٛ‬ظا٘سٖ «‪ »Mugwort‬ثط ثبالی ٘مبٌ َت ؾ‪ٛ‬ظ٘ی‪َ .‬ت تجتی‬
‫ضا‪ٞ‬جبٖ آغبظ قس‪ ٜ‬ث‪ٛ‬ز ‪ ٚ‬زض خ‪ٟ‬ت فط‪ٚ‬پبقی ٘‪ٟ‬بز‪ٞ‬بی ٔص‪ٞ‬جی ‪ٚ‬‬ ‫٘یع ایٗ ض‪ٚ‬ـ ضا ث‪ ٝ‬ته‪ٛ‬یت ضؾب٘س‪ ،ٜ‬ایٗ ض‪ٚ‬ـ زض ضاثُ‪ ٝ‬ثب َت‬
‫پؽ اظ آٖ ٘یع فط‪ٚ‬پبقی ؾیؿتٓ ؾ‪ٙ‬تی پعقىی ‪ٞ‬سایت قس‪.‬‬ ‫ؾ‪ٛ‬ظ٘ی ‪ٔ ٚ‬بؾبغ‪ ،‬ثطای تؿىیٗ زضز ‪ ٚ‬ثیط‪ٖٚ‬ضا٘سٖ ثیٕبضی‬
‫َت غطثی ت‪ٟٙ‬ب ؾیؿتٕی قس و‪ ٝ‬اخبظ‪ ٜ‬اخطا زاقت ‪ ٚ‬ثطای‬ ‫اؾتفبز‪ٔ ٜ‬یق‪ٛ‬ز (‪ .)10‬زض فتیّ‪ٌٝ‬صاضی ٔرط‪َٚ‬ی ؾبذت‪ٝ‬قس‪ ٜ‬اظ‬
‫ٔست َ‪ٛ‬ال٘ی زضٔبٖ‪ٞ‬ب ‪ ٚ‬زاض‪ٞٚ‬بی ٔغ‪ِٛ‬ی ثبؾتب٘ی ٕٔ‪ٛٙ‬ع ث‪ٛ‬ز‪.‬‬ ‫پ‪ٛ‬زض ٌیب‪ٞ‬ی ثط ض‪ٚ‬ی ٘مُ‪ ٝ‬ذبنی اظ ثسٖ ٌیط ٔیو‪ٙ‬س‪ .‬پؽ اظ‬
‫ثب ایٗ حبَ‪َ ،‬ت ؾ‪ٙ‬تی ‪ٛٙٞ‬ظ ‪ ٓٞ‬ثؿیبض ٔحج‪ٛ‬ة ث‪ٛ‬ز ‪ ٚ‬تمطیجبً‬ ‫آٖ‪ٔ ،‬رط‪ ٌٚ‬ض‪ٚ‬قٗ ٔیق‪ٛ‬ز تب ث‪ ٝ‬آضأی اظ پبییٗ ؾ‪ٛ‬ظا٘س‪ ٜ‬ق‪ٛ‬ز ‪ٚ‬‬
 ‫‪ /01‬مجله تاریخ پسشکی‪ ،‬دوره یازدهم‪ ،‬شماره چهلم‪ ،‬پاییس ‪8931‬‬

‫زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ‪ ،‬تجت ‪ ٚ‬ظثبٖ ؾب٘ؿىطیت ث‪ ٝ‬ظثبٖ اٍّ٘یؿی‪ ،‬إِٓب٘ی‬ ‫‪ ٕٝٞ‬اظ آٖ ٔرفیب٘‪ ٝ‬اؾتفبز‪ٔ ٜ‬یوطز٘س‪ ،‬ث‪ ٝ‬ذه‪ٛ‬ل زض ٔ‪ٛ‬ضز‬
‫‪ ٚ‬چی‪ٙ‬ی ‪ٞ‬ؿت‪ٙ‬س (‪.)10‬‬ ‫ثیٕبضی‪ٞ‬بی ٔعٔٗ‪ .‬زض ؾبَ ‪ 1337‬قٕؿی ثطذی اظ تالـ‪ٞ‬بی‬
‫زاض‪ٞٚ‬بی ؾ‪ٙ‬تی ـ ٔغ‪ِٛ‬ی‪ ،‬چی‪ٙ‬ی ‪ ٚ‬تجتی ـ ٔحج‪ٛ‬ثیت ظیبزی‬ ‫ثطای تط‪ٚ‬یح َت ؾ‪ٙ‬تی ‪ ٚ‬آغبظ ز‪ٚ‬ثبض‪ ٜ‬تحمیمبت ثط ض‪ٚ‬ی ٌیب‪ٞ‬بٖ‬
‫ضا زض ؾطاؾط خ‪ٟ‬بٖ ث‪ ٝ‬زؾت آ‪ٚ‬ضز‪ٜ‬ا٘س ‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ خبیٍعی‪ٙ‬ی‬ ‫زاض‪ٚ‬یی ٔ‪ٛ‬ضز اؾتفبز‪ ٜ‬زض َت ؾ‪ٙ‬تی ‪ٔ ٚ‬فب‪ٞ‬یٓ پعقىی ؾ‪ٙ‬تی‬
‫ثطای َت ٔسضٖ غطثی و‪ٔ ٝ‬یت‪ٛ‬ا٘س آؾیتظا ‪ٚ ٚ‬اثؿت‪ٝ‬و‪ٙٙ‬س‪ ٜ‬ث‪ٝ‬‬ ‫آغبظ ٌكت‪ .‬زض پبیبٖ لطٖ ٌصقت‪ ٝ‬پؽ اظ تغییطات ؾیبؾی زض‬
‫ٔ‪ٛ‬از قیٕیبیی ثبقس‪ٔ ،‬حؿ‪ٛ‬ة ٔیق‪٘ٛ‬س‪ .‬زض ؾبَ‪ٞ‬بی اذیط‬ ‫اتحبز خٕب‪ٞ‬یط ق‪ٛ‬ض‪ٚ‬ی‪ٔ ٕٝٞ ،‬حس‪ٚ‬زیت زض اػٕبَ ‪ ٚ‬اخطای َت‬
‫ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ زاذّی ثبظؾبظی قس‪ ٜ‬اؾت ‪ ٚ‬ث‪ٌ ٝ‬ؿتطـ ثؿیبضی اظ‬ ‫ؾ‪ٙ‬تی زض خٕ‪ٟٛ‬ضی ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ث‪َٛ ٝ‬ض وبُٔ ثطزاقت‪ ٝ‬قس ‪ٚ‬‬
‫زا٘كىس‪ٜٞ‬بی پعقىی ذ‪ٛ‬ز ثطای پبؾرٍ‪ٛ‬یی ث‪٘ ٝ‬یبظ ض‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬ضقس‬ ‫پعقىی ٔطؾ‪ٔ ْٛ‬غ‪ِٛ‬ی‪ ،‬ث‪ ٝ‬ضؾٕیت ق‪ٙ‬بذت‪ ٝ‬قس (‪ .)2‬پعقىبٖ‬
‫ثیٕبضاٖ ث‪ ٝ‬پعقىبٖ ؾ‪ٙ‬تی ٔب‪ٞ‬ط پطزاذت‪ ٝ‬اؾت (‪ .)11‬زض‬ ‫ٔغ‪ِٛ‬ی ٔب‪ٞ‬ط و‪ ٝ‬آ٘بٖ ضا أچی (‪ٔ )Emchi‬ی٘بٔیس٘س ثطای‬
‫ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ٔؼبنط‪َ( TMM ،‬ت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی) ثب اؾتفبز‪ ٜ‬اظ‬ ‫لطٖ‪ٞ‬ب زض آؾیبی ٔطوعی ‪ ٚ‬چیٗ ٔ‪ٛ‬ضز احتطاْ لطاض ٌطفت‪ٙ‬س‪ .‬زض‬
‫تؼسازی اظ ٔهحفبت َت ؾ‪ٙ‬تی‪ٔ ،‬ب٘‪ٙ‬س ا‪ٚ‬ال٘جبت‪ٛ‬ض ؾ‪ٚٛ‬یُّ‬ ‫َ‪ َٛ‬ؾّؿّ‪ٞٝ‬بی ٔی‪ ٚ ًٙ‬چی‪ ًٙ‬ایٗ پعقىبٖ زض زازٌب‪ٜٞ‬بی‬
‫)‪ ،)Suvilal Ulaanbaatar‬ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ ثركی اظ یه ز‪ٚ‬ض‪ٜ‬‬ ‫چی‪ٙ‬ی ذسٔت ٔیوطز٘س (‪.)11‬‬
‫آٔ‪ٛ‬ظقی زض زا٘كٍب‪ ٜ‬ػّ‪ ْٛ‬پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ (‪)HSUM‬‬ ‫‪7‬ـ تذاوم طب سنتی در مغولستان معاصز‬
‫تسضیؽ ‪ ٚ‬زض ؾیؿتٓ ثیٕ‪ ٝ‬ذسٔبت زضٔب٘ی ز‪ِٚ‬تی‪ ،‬اخطا ٔیق‪ٛ‬ز‬ ‫زض حبَ حبيط‪ ،‬پؽ اظ ؾبَ‪ٞ‬ب ٕٔ‪ٛٙ‬ػیت ضؾٕی َت ؾ‪ٙ‬تی‬
‫(‪.)10‬‬ ‫ٔغ‪ِٛ‬ی‪ ،‬ثؿیبضی اظ ثیٕبضاٖ ٔدسزاً ث‪َٛ ٝ‬ض ٌؿتطز‪ٜ‬ای ثب ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی‬
‫ؾ‪ٙ‬تی ‪ ٚ‬زاض‪ٞٚ‬بی آٖ ث‪ ٝ‬ػ‪ٛٙ‬اٖ یه خبیٍعیٗ ‪ ٚ‬یب یه ض‪ٚ‬ـ‬
‫نتیجهگیزی‬ ‫ٔىُٕ َت غطثی زضٔبٖ ٔیق‪٘ٛ‬س‪ .‬زض ثیٕبضؾتبٖ‪ٞ‬بی ٔرتّف ‪ٚ‬‬
‫آییٗ ٔغ‪ٛ‬الٖ زض اثتسا ٔرّ‪َٛ‬ی اظ خبز‪ٌٚ‬طی ‪ ٚ‬احًبض ض‪ٚ‬ح‬ ‫زض زضٔبٍ٘ب‪ٜٞ‬بی غطثی‪ ،‬ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بی ؾ‪ٙ‬تی ثطای تكریم ‪ٚ‬‬
‫ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت و‪ ٝ‬قٕ‪ٙ‬یؿٓ ٘بٔیس‪ٔ ٜ‬یقس‪َ ٚ ٜ‬ت ٔغ‪ٛ‬الٖ ٘یع‬ ‫زضٔبٖ ٔ‪ٛ‬ضز اؾتفبز‪ ٜ‬لطاض ٔیٌیط٘س‪ .‬زض ز‪ٌ ٝٞ‬صقت‪ ٝ‬ثؿیبضی اظ‬
‫ثؿیبض ٔتأثط اظ آییٗ آ٘بٖ ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪ .‬قٕٗ‪ٞ‬ب و‪ٔ ٝ‬دطیبٖ ایٗ‬ ‫وّی‪ٙ‬یه‪ٞ‬بی و‪ٛ‬چه ثطای اضائ‪ ٝ‬زضٔبٖ‪ٞ‬بی ؾ‪ٙ‬تی ایدبز قس‪ٜ‬‬
‫زضٔبٖ خبز‪ٌٚ‬طا٘‪ ٝ‬ث‪ٛ‬ز٘س‪ ،‬ثب ؾ‪ٙٙ‬ی ‪ٕٞ‬چ‪ ٖٛ‬ازػبی اضتجبٌ ثب‬ ‫ا٘س‪ .‬أط‪ٚ‬ظ‪َ ٜ‬ت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی زض ٔؤؾؿبت ٔرتّف ‪ٚ‬الغ زض‬
‫اض‪ٚ‬اح ذیط ‪ ٚ‬قط ث‪ ٝ‬زضٔبٖ ٔیپطزاذت‪ٙ‬س‪ .‬ػال‪ ٜٚ‬ثط ؾحط ‪ ٚ‬خبز‪،ٚ‬‬ ‫پبیترت خٕ‪ٟٛ‬ضی (ا‪ٚ‬ال٘جبت‪ٛ‬ض) تسضیؽ ٔیق‪ٛ‬ز‪ .‬زا٘كىس‪َ ٜ‬ت‬
‫َت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ٛ‬الٖ اضتجبٌ ٘عزیىی ثب قی‪ ٜٛ‬ظ٘سٌی ػكبیطی ‪ٚ‬‬ ‫ؾ‪ٙ‬تی زا٘كٍب‪ ٜ‬ػّ‪ ْٛ‬پعقىی ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ تٕبْ ٔساضن تحهیّی‬
‫فط‪ ًٙٞ‬آ٘بٖ زاقت‪ ٝ‬و‪ ٝ‬ثط اؾبؼ ؾجه ظ٘سٌی آ٘بٖ زضٔب٘ب٘ی‬ ‫زض َت ؾ‪ٙ‬تی ضا اضائ‪ٔ ٝ‬یز‪ٞ‬س ‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬تط‪ٚ‬یح تحمیمبت زض ایٗ‬
‫تدطثی اظ لجیُ ت‪ٙ‬ظیٕبت اؾتر‪ٛ‬اٖ‪ ،‬حدبٔت ‪ ...ٚ‬زض ٔیبٖ آ٘بٖ‬ ‫ظٔی‪ٔ ٝٙ‬یپطزاظز‪ .‬ؾبیط ٔطاوع آٔ‪ٛ‬ظـ ػّٕی ٔسضٖ زض َت‬
‫ضایح ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪ .‬ثب ض‪ٚ‬اج ث‪ٛ‬زیؿٓ زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ‪َ ،‬ت ؾ‪ٙ‬تی آ٘بٖ‬ ‫ؾ‪ٙ‬تی‪ ،‬وبِح‪ٞ‬بی ذه‪ٛ‬نی «‪ٌ« ٚ »Manba Datsan‬ط‪ٜٚ‬‬
‫٘یع زچبض تح‪ٛ‬الت قٍطفی ٌطزیس ‪َ ٚ‬ت تجتی و‪ ٝ‬ذ‪ٛ‬ز‬ ‫‪ٞ »Monos‬ؿت‪ٙ‬س (‪ .)2‬ثیٕبضؾتبٖ‪ٞ‬بی ن‪ٔٛ‬ؼ‪ ٝ‬ث‪ٛ‬زایی ‪ ٚ‬یب‬
‫٘كأتٌطفت‪ ٝ‬اظ َت آی‪ٛ‬ض‪ٚ‬زای ‪ٙٞ‬سی ث‪ٛ‬ز‪ ،‬زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ث‪ٝ‬‬ ‫‪ Datsans‬ث‪َٛ ٝ‬ض لبثُ ت‪ٛ‬خ‪ٟ‬ی اظ اضائ‪ٝ‬ز‪ٙٞ‬سٌبٖ ٔطالجت‪ٞ‬بی‬
‫ته‪ٛ‬یت ضؾیس‪ .‬ث‪ ٝ‬تسضیح ٔغ‪ٛ‬الٖ ٔ‪ٛ‬فك ث‪ ٝ‬ایدبز ٘ظبْ پعقىی‬ ‫پعقىی ‪ٞ‬ؿت‪ٙ‬س ‪ٔ ٚ‬ؿؤ‪ َٚ‬آٔ‪ٛ‬ظـ ‪ ٚ‬پط‪ٚ‬ضـ تؼساز لبثُ ت‪ٛ‬خ‪ٟ‬ی‬
‫وبّٔی ثط اؾبؼ ؾحط ‪ ٚ‬خبز‪ٔ ،ٚ‬ه‪ٛ‬ثبت آی‪ٛ‬ض‪ٚ‬زای ‪ٙٞ‬س ‪٘ ٚ‬یع‬ ‫اظ فبضؽاِتحهیالٖ ‪ٔ TMM‬یثبق‪ٙ‬س‪ .‬زض ز‪ 1370 ٝٞ‬قٕؿی‬
‫َت ؾ‪ٛ‬ظ٘ی چی‪ٙ‬ی ‪ ٚ‬ض‪ٚ‬ـ‪ٞ‬بیی اظ َت تجتی ٌطزیس٘س و‪ٝ‬‬ ‫پعقىبٖ ٔغ‪ِٛ‬ی اظ ‪ٞ‬ط ز‪ ٚ‬وك‪ٛ‬ض چیٗ ‪ٔ ٚ‬غ‪ِٛ‬ؿتبٖ قط‪ٚ‬ع ث‪ٝ‬‬
‫ٔیت‪ٛ‬اٖ ٌفت زا٘ف پعقىی تجتی ث‪ٛ‬زایی تكىیُز‪ٙٞ‬س‪ٜ‬‬ ‫خٕغآ‪ٚ‬ضی ‪ ٚ‬ا٘تكبض ایٗ زا٘ف اضظقٕ‪ٙ‬س وطز٘س‪ .‬أط‪ٚ‬ظ‪ٜ‬‬
‫ٌؿتطز‪ٜ‬تطیٗ ثرف َت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی اؾت‪.‬‬ ‫زا٘كٕ‪ٙ‬ساٖ زض حبَ تطخٕ‪ٝ‬وطزٖ «ؾ‪ٛ‬تطای لسیٕی» ٘‪ٛ‬قت‪ٝ‬قس‪ٜ‬‬
‫محمدرضا رجبنژاد و همکاران‪03 /‬‬ ‫طب سنتی مغولستان‪ ،‬ترکیبی از طب سنتی ملل دیگر‬

‫پعقىبٖ ٔغ‪ِٛ‬ی وكف وطز‪ٜ‬ا٘س و‪ ٝ‬ؾ‪ٙٔ ٝ‬جغ ٔؤثط ثط ثسٖ‬

‫ٔبزی ػجبضت‪ٙ‬س اظ‪ Heyi :‬یب ‪ٛٞ‬ا (٘یط‪ٚ‬ی ٔحطو‪ ٝ‬لسضت ثسٖ)‪،‬‬
‫‪ Xila‬یب ٌطٔب (حطاضت) ‪ Badagan ٚ‬یب ؾطٔب (٘‪ٛ‬ػی ٔ‪ٛ‬از‬
‫چؿج‪ٙ‬س‪ ٜ‬زض ثسٖ ثب ٔب‪ٞ‬یت ؾطزی) ‪ ٚ‬زض تكریم ٘‪ٛ‬ع ثیٕبضی‪،‬‬
‫ػال‪ ٜٚ‬ثط ثطضؾی ض‪ٚ‬اثٍ ٔتمبثُ ثیٗ ؾ‪ٙٔ ٝ‬جغ شوطقس‪ٞ ،ٜ‬فت‬
‫ٔؤِف‪ ٝ‬انّی‪ٛٔ :‬از غصایی‪ ،‬ذ‪ ،ٖٛ‬ػًّ‪ ،ٝ‬چطثی‪ ،‬اؾتر‪ٛ‬اٖ‪ٔ ،‬غع ‪ٚ‬‬
‫اؾپطْ ٘یع ثبیس ثطضؾی ق‪٘ٛ‬س‪ .‬ایٗ زا٘ف زض لطٖ ز‪ٚ‬اظز‪ٚ ٓٞ‬‬
‫ؾیعز‪ ٓٞ‬قٕؿی (‪ٞ‬دس‪ٛ٘ ٚ ٓٞ‬ظز‪ٔ ٓٞ‬یالزی) ث‪ ٝ‬ا‪ٚ‬ج ذ‪ٛ‬ز‬
‫ضؾیس ‪ ٚ‬اظ ؾبَ ‪ 1302‬قٕؿی قط‪ٚ‬ع ث‪ ٝ‬خصة ٘ظطی‪ٞٝ‬بی‬
‫پعقىی غطثی ث‪ ٝ‬ثس٘‪ ٝ‬ذ‪ٛ‬ز ٕ٘‪ٛ‬ز‪ .‬زض ٘تید‪ ٝ‬أط‪ٚ‬ظ‪ ٜ‬ثب ز‪ ٚ‬ا٘تربة‬
‫ٔرتّف اظ آٔ‪ٛ‬ظـ پعقىی ث‪ٛ‬زایی ؾ‪ٙ‬تی زض ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ ض‪ ٚ‬ث‪ ٝ‬ض‪ٚ‬‬
‫‪ٞ‬ؿتیٓ‪ :‬یىی و‪ ٝ‬قبُٔ ان‪ َٛ‬غطثی ‪ٚ‬اضزقس‪ ٜ‬ث‪ ٝ‬ؾیؿتٓ ؾ‪ٙ‬تی‬
‫ٔیثبقس؛ زیٍطی و‪ٙٔ ٝ‬حهطاً ثط زا٘ف پعقىی ؾ‪ٙ‬تی ‪ ٚ‬آیییٗ‬
‫قفبی ث‪ٛ‬زایی تٕطوع زاضز‪.‬‬
‫ت‪ٛٙ‬ع تأثیطپصیطی‪ٞ‬بی َت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی اظ َت ُّٔ زیٍط‪،‬‬
‫ثؿیبض چكٌٓیط اؾت ‪َ ٚ‬ت ؾ‪ٙ‬تی آ٘بٖ ‪ٕٛٞ‬اض‪ ٜ‬ثب ث‪ ٝ‬وبضٌیطی‬
‫زا٘ف َجی ُّٔ زیٍط زض حبَ تح‪ ٚ َٛ‬پیكطفت ث‪ٛ‬ز‪ ٜ‬اؾت‪.‬‬
‫َت ؾ‪ٙ‬تی ٔغ‪ِٛ‬ی ػّیضغٓ ایٗو‪ ٝ‬زض ز‪ٚ‬ض‪ٜٞ‬بی ظٔب٘ی ذبل‬
‫ٕٔ‪ٛٙ‬ػیت اػٕبَ زاقت‪ ٚ ٝ‬ز‪ٚ‬ض‪ٜٞ‬بی حؿبؾی ضا پكت ؾط‬
‫ٌصاقت‪ ،ٝ‬أب ‪ٕٞ‬چ‪ٙ‬بٖ ٔحج‪ٛ‬ة ثبلی ٔب٘س‪ ٚ ٜ‬زض حبَ حبيط ٘یع‬
‫ث‪َٛ ٝ‬ض ٌؿتطز‪ٜ‬ای ثؿیبضی اظ ثیٕبضاٖ ضا تحت زضٔبٖ ذ‪ٛ‬ز‬
‫زاضز‪.‬‬
 ‫‪ /92‬مجله تاریخ پسشکی‪ ،‬دوره یازدهم‪ ،‬شماره چهلم‪ ،‬پاییس ‪8931‬‬

‫ضکل ‪٘ :1‬مك‪ ٝ‬خغطافیبی ؾیبؾی ٔغ‪ِٛ‬ؿتبٖ‬

98 /‫محمدرضا رجبنژاد و همکاران‬ ‫ ترکیبی از طب سنتی ملل دیگر‬،‫طب سنتی مغولستان‬

References
1. Available at: http://www.wikipedia.org.
2. Kletter C, Sabine G, Theresia TH, Samdan N.
Traditional Mongolian Medicine: A Potential for Drug
Discovery, Sci. Pharm 2008, 76(1): 49-64. Available
at: https://doi.org/10.3797/scipharm.0802-04.
3. Kasiri M. Medicine in the Mogul period. Esfahan:
University of medical sciences and health services
Esfahan; 2007. p.17-21. [Persian]
4. Boyel J. Iran's history from the coming of the Seljuk
to the collapse of the Ilkhan state. Translated by
Anosheh H. Tehran: Amir Kabir Pub; 2007. [Persian]
5. Eshpoler B. Mughal history in Iran. Translated by
MirAftab M. Tehran: Science and Culture Publication
Co; 2006. p.180. [Persian]
6. Tahan M. Beliefs, Mughal customs. Quarterly
Journal of Research 2014; 3(12): 43-44. [Persian]
7. Dehghan M. Mongol Religious Toleration and
Tolerance. Imam Khomeini Institute of Educational
and Research Institute 2010; 2(6): 89-119. [Persian]
8. Sartor V. Traditional Mongolian Medicine in China.
2007. Online. Available at: http://www.china.org.cn/
china/2007-07/30/content_1219076.htm.
9. Wallace Vesna A. The Method and Wisdom Model
of the Medical Body in Traditional Mongolian
Medicine. London: Routledge; 2015.
10. Available at: http://www.thepindoctor.blogspot.com.
11. Available at: http://SalamatIranHealersParastari.com.
12. Available at: http://www.021dr.com/135.