Bùong hînh +ulro 1975-2004

Dominique Nguyen
(Chè!ng trînh th°e giù!i Mä Lai-Fçng Dè!ngà

+ulro lâ c_um t^è vi°et tù&t c%ua +ront Uni=iùe de Lutte des Races
Opprimùees (M_&t Tr_én Th°ong Nh°at F°au Tranh Cùac Dén T_çc Bº ‰Ap
Bùècà. Féy lâ m_çt t%ç chùèc li"n hi_"p g)om ba m_&t tr_én:
- M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Kampuchia Krom (länh th%ç Cao Mi"n t^è
Sâi Gôn f°en Câ Mauà.
- M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Kampuchia Bù&c (länh th%ç Cao Mi"n %!
khu v_èc Champasak, nèù!c Lâoà.
- M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Champa, sau nây thânh M_&t Tr_én Gi%ai
Phùong Cao Nguy"n Champa.
M_çt khi nùoi f°en +ulro, ngè^!i ta thè^!ng nùoi f°en M_&t Tr_én Gi%ai
Phùong Cao Nguy"n Champa, m_çt t%ç chùèc fä t^èng lâm nùao f_çng bân
c^! chÈnh trº %! Fçng Dè!ng t^è n&m 1964 f°en n&m 1975. Féy lâ m_çt l_èc
lè_!ng vü trang do Y Bham Enuçl (Radùeà vâ trung tùa Les Kosem
(Ch&m Cao Mi"nà länh f_ao, cùo s_è b%ao tr_! c%ua chÈnh ph%u Kampuchia,
nh°at lâ Th%u Tèù!ng Lon Nol. M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Cao Nguy"n
Champa-+ulro f_&t h_éu cùè quén s_è c%ua mînh t_ai tÏnh Mondulkiri, Cao
Mi"n1.
Sao 10 n&m f°au tranh vü trang vù!i m_uc ti"u nh^&m bi°en Téy
Nguy"n Champa thânh khu v_èc t_è trº, l_èc lè_!ng +ulro fä tr%! thânh f°oi
tè_!ng thû fºch c%ua quén Khmer F%o, khi l_èc lè_!ng nây chi°em th%u fç
Nam Vang vâo ngây 17 thùang 4 n&m 1975. Ngo_ai tr^è trung tùa Les
Kosem fè_!c may mù&n thoùat thén ra nèù!c ngoâi, t°at c%a c°ap länh f_ao
+ulro fè_!c l_"nh lui v)e sùè quùan Phùap f%" xin tº n_an. Ngây 20 thùang 4
n&m 1975, Khmer F%o b°at ch°ap quy ch°e ngo_ai giao, ra l_"nh xém nh_ép
vâo sùè quùan Phùap f%" truy nä vâ lûng bù&t t°at c%a cùac c°ap länh f_ao +ulro,

1 V^)e lºch s%è +ulro, xem Champaka s°o 5 sù&p ra mù&t.

138 Dominique Nguyen

trong fùo cùo Y Bham Enuçl, thi°eu tùa Y Bun Sur, Y Nham, Kpa D!h,
Ksor Duçt, v.v. Sau fùo, Khmer F%o fèa h_o ra kh%oi sùè quùan Phùap vâ ra
l_"nh t%è hînh toân di_"n nhùom länh f_ao c%ua m_&t tr_én nây. Ngây 20 thùang
4 n&m 1975 lâ ngây fùanh d°au cho s_è s_up f%ç hoân toân c%ua t%ç chùèc
+ulro2.

Fùèng tr"n phè!ng di_"n lºch s%è mâ nùoi, sau khi Khmer F%o lâm
ch%u tînh hînh Cao Mi"n vâo ngây 17 thùang 4 n&m 1975 vâ C_çng S%an
chi°em mi)en Nam Vi_"t Nam vâo ngây 29 thùang 4 n&m 1975, +ulro
khçng côn hi_"n h¨èu tr"n m_&t phùap lùy n¨èa. Nhèng tr"n th_èc t°e, v°an f)e
+ulro v¨én côn t)on t_ai qua nhi)eu hînh thùèc vâ n%éy n%! trong nhi)eu mçi
trè^!ng ho^an toân khùac nhau. Vî khçng tîm ra m_çt c_um t^è chÈnh xùac f%"
fºnh nghïa cho s_è t)on t_ai nây, chùung tçi t_am g_oi fùo lâ «Bùong hînh
+ulro» sau n&m 1975.

Trong bâi ti%"u lu_én nây, chùung tçi chÏ fèa ra nh¨èng tin tùèc li"n
quan f°en bi°en c°o dû tr_èc ti°ep hay giùan ti°ep f°en «Bùong hînh +ulro» %!
trong vâ ngoâi nèù!c do cùac bùao chÈ hay t_ép san fä f&ng t%ai. F%" ti_"n
cho f_çc gi%a theo döi tînh hînh nhanh chùong h!n, chùung tçi xin trînh
bây «Bùong hînh +ulro» theo th^!i gian tu)an t_è.
Ai cüng bi°et, «Bùong hînh +ulro» lâ m_çt lºch s%è hi_"n f_ai. ChÈnh
vî th°e, nhi)eu tin tùèc fè_!c f&ng t%ai li"n quan f°en bi°en c°o nây thè^!ng
hay chùèa f_èng nhi)eu s_è méu thu¨én vâ fçi lùuc côn mang m_çt %én ùy
chÈnh trº nh^&m b%ao v_" cho phe phùai hay quan fi%"m chÈnh trº c%ua m¨çi
tùac gi%a. Chùung tçi xin fèa ra féy m_çt thÈ d_u fi%"n hînh. Cûng m_çt bi°en
c°o fä x%ay ra li"n quan f°en «Bùong hînh +ulro», tin tùèc do chÈnh quy)en
Hâ N_çi cung c°ap hoân toân fi ngè_!c l_ai vù!i nh¨èng gî mâ f_çc gi%a tîm
th°ay trong bùao chÈ xu°at b%an %! h%ai ngo_ai. Féy lâ m_çt v°an f)e vç cûng
nan gi%ai mâ cùac nhâ khoa h_oc thè^!ng g_&p ph%ai m_çt khi bèù!c vâo f)e tâi
nghi"n cùèu nh¨èng bi°en c°o chÈnh trº fä x%ay ra %! cùac nèù!c Fçng Dè!ng
hçm nay3.

2 Ponchaud, 1977: 15-16, Hickey, 1982b: 283.

3 Chùung tçi xin chén thânh tri én P. Gs. Po Dharma vâ Nicolas Weber fä cung c°ap
m_çt s°o tè li_"u f%" chùung tçi hoân t°at bâi ti%"uu lu_én nây.
 Bùong hînh +ulro 139

Bi°en c°o n&m 1975

Ngây 29 thùang 4 n&m 1975, mi)en Nam Vi_"t Nam r!i vâo tay
C_çng S%an. ChÈnh quy)en Hâ N_çi bù&t f)au truy nä vâ lûng bù&t tùét c%a trÈ
thùèc ngè^!i g°oc Téy Nguy"n vâ Ch&m ph_uc v_u trong chÈnh ph%u Sâi
Gôn f%" fèa h_o vâo tr_ai c%ai t_ao. Sau fùo, Hâ N_çi bi°en khu v_èc Téy
Nguy"n vâ f)ong b^&ng Phan Rang, Phan RÈ thânh nh¨èng vûng kinh t°e
mù!i vâ fèa hâng tri_"u ngè^!i Kinh sang l_ép nghi_"p %! khu v_èc nây4.
Trong l_ç trînh gi%ai phùong mi)en Nam, cüng nh^! s_è y%"m tr_! c%ua
nhùom +ulro do Kpa Koi (Radùeà länh f_ao, Vi_"t C_çng chi°em fè_!c thânh
ph°o Buçn M" Thu_çt vâo ngây 10 thùang 3 n&m 1975. M_çt khi fä lâm
ch%u tînh hînh khu v_èc Téy Nguy"n, C_çng S%an l_ai bù&t f)au tînh nghi cùac
trÈ thùèc gùçc ngè^!i sù&c t_çc ph_uc v_u trong chÈnh quy)en Vi_"t Nam C_çng
Hôa, trong fùo cùo nhùom +ulro Kpa Koi. Ngay nh¨èng ngè^!i g°oc Téy
Nguy"n fi t_ép k°et nhè çng Y Bloc Eban, Y Bih Aleo, v.v., vâ cüng lâ
thânh vi"n c%ua M_&t Tr_én Téy Nguy"n T_è Trº mâ C_çng S%an fä t^èng
qu%ang cùao t^è m°ay n&m qua, cüng khçng cùo m_çt quy)en hânh gî trong
F%ang vâ Nhâ Nèù!c. Sau ngây gi%ai phùong, quy ch°e Téy Nguy"n T_è Trº
cüng bº Hâ N_çi chçn vûi theo th^!i gian, khçng côn ai dùam nhù&c f°en t%ç
chùèc nây, ngay c%a çng Y Bih Aleo lâ ch%u tºch c%ua M_&t Tr_én Téy
Nguy"n T_è Trº5.
M_çt khi nh_én di_"n h_o chÏ lâ con c^! c%ua C_çng S%an vâ m_çt ngây
nâo fùo, h_o cüng bº truy nä b%!i C_çng S%an, nhùom +ulro c%ua Kpa Koi
quy°et fºnh ly khai vù!i chÈnh quy)en Hâ N_çi. Vâo thùang 7 n&m 1975,
+ulro c%ua Kpa Koi rùut quén v)e chi°en khu nh^&m ti°ep t_uc f°au tranh
ch°ong l_ai chÈnh quy)en C_çng S%an6. Cûng trong th^!i fi%"m, nhùom +ulro

4 Hickey, 1982b: 285.

5 Hickey, 1982b: 273.
Nhùom Kpa Koi, trong fùo cùo Y Chon Mlo, m_çt trong nh¨èng ngè^!i länh f_ao trong
B_ç Phùat Tri%"n Sù&c T_çc, fä quy°et fºnh ly khai chÈnh ph%u Sâi Gôn f%" h_!p tùac vù!i
C_çng S%an t^è thùang 3 n&m 1974. Xem Hickey, 1982b: 268; Ngçn Vïnh, +ulro: 238-
239.
6 Hickey, 1982b: 285.
140 Dominique Nguyen

do Jaya Mrang (tùèc lâ Hu^ynh Ng_oc Sù&nà länh f_ao cüng fùèng ra kÈch
f_çng ngè^!i ngè^!i Ch&m vûng d_éy %! khu v_èc Phan Rang, Phan RÈ. ChÏ
vâi thùang sau, l_èc lè_!ng +ulro c%ua Jaya Mrang cüng bº tan rä vî khçng
cùo phè!ng ti_"n f%" ti°ep t_uc ho_at f_çng7

Bi°en c°o n&m 1976

Bèù!c vâo n&m 1976, fâi phùat thanh Hâ N_çi l)an f)au ti"n loan tin
vâo ngây 10 thùang 6 n&m 1976 cho r^&ng cùo l_èc lè_!ng ph%an f_çng v¨én
côn hoânh hânh trong m_çt s°o khu v_èc %! Téy Nguy"n vâ y"u c)au dén
chùung ph%ai c%én th_én vù!i nhùom ph%an f_çng nây. L_èc lè_!ng ph%an f_çng
nây t_è g_oi mînh lâ m_&t tr_én +ulro do Kpa Koi (g°oc Jaraià länh f_ao.
Féy lâ s_è xu°at hi_"n f)au ti"n c%ua «Bùong hînh +ulro» sau ngây gi%ai
phùong mi)en Nam8.
Cüng vâo thùang 6 n&m 1976, c! quan Li"n Hi_"p Qu°oc thçng
bùao r^&ng chÈnh ph%u Hâ N_çi quy°et fºnh fèa 8 tri_"u ngè^!i Kinh f°en khu
v_èc Téy Nguy"n, Phan Rang-Phan RÈ, f%" thânh l_ép vûng kinh t°e mù!i,
chi°em f°at fai dén t_çc thi%"u s°o f%" fºnh cè. S_è hi_"n di_"n quùa fçng f%ao
ngè^!i Kinh fä lâm f%ao l_çn hoân toân fºa bân dén cè %! khu v_èc nây.
ChÈnh sùach bao véy kinh t°e fä fèa dén t_çc thi%"u s°o %! mi)en Trung vâo
con fè^!ng nghêo fùoi th" th%am, vî thi°eu f°at fai f%" canh tùac9.

Bi°en c°o n&m 1979

Ngây 2 thùang 7 n&m 1976, hai mi)en Nam-Bù&c Vi_"t Nam fè_!c
th°ong nh°at. Cùac nhâ nghi"n cùèu tè%!ng r^&ng sau ngây thùçng nhùét %! Vi_"t
Nam, l_èc lè_!ng f°au tranh dèù!i mç hînh +ulro hoân toân bº d_ép tù&t. F_çt
nhi"n, vâo thùang 6 n&m 1979, «Bùong hînh +ulro» l_ai xu°at hi_"n tr"n
bân c^! chÈnh trº Fçng Dè!ng. ChÈnh çng Ieng Sary, m_çt trong nh¨èng
länh t_u Khmer F%o tuy"n b°o r^&ng cùo m_çt t%ç chùèc mang t"n +ulro-Dega
v¨én côn hi_"n h¨èu, vâ nhùom nây fä gùop ph)an f°au tranh fù&c l_èc b"n
c_anh Khmer F%o f%" ch°ong l_ai quén xém lè_!c Vi_"t C_çng. L_èc lè_!ng

7 Ngçn Vïnh, 1982, tr. 272.

8 Butter=ield, 1976; Hickey, 1982b: 288.
9 U.N. 1976.
 Bùong hînh +ulro 141
+ulro cüng thè^!ng trao f%çi vù!i Khmer F%o v)e chi°en dºch quén s_è, tin
tùèc tînh bùao vâ kinh nghi_"m v)e du kÈch chi°en. Theo çng Ieng Sary, l_èc
lè_!ng +ulro fä d_ep tan h!n 200 quén du kÈch C_çng S%an %! Téy Nguy"n
vâo thùang 2 vâ 3 n&m 1979. Ti°ec r^&ng, çng Ieng Sary khçng cho bi°et
ai lâ ngè^!i länh f_ao nhùom +ulro-Dega nây10.
G)an 8 thùang sau, tùèc lâ ngây 14 thùang 11 n&m 1979, f^ai phùat
thanh Khmer F%o loan tin r^&ng chÈnh quy)en Khmer F%o cùo nh_én bùèc thè
c%ua m_çt nhén v_ét cùo t"n f_oc theo ém Khmer lâ çng Anék N'Gram.
Theo fâi phùat thanh nây, Anék N'Gram lâ m_çt nhén v_ét g°oc Ch&m fä
t^èng tham gia trong ngây vûng d_éy c%ua +ulro %! Buçn Sarpa vâo n&m
1964. Ch%u tºch c%ua m_&t tr_én +ulro Dega-Ch^am l^a çng Ndrang Hmuol
vâ Anék N'Gram lâ th%u tèù!ng11.

Bi°en c°o n&m 1980

Theo f^ai phùat thanh Khmer F%o loan tin vâo ngây 23 thùang 1
n&m 1980, chÈnh ph%u Khmer F%o cùo nh_én m_çt v&n thè khùac c%ua l_èc
lè_!ng +ulro-Dega, vù!i n_çi dung lâ C_çng S%an fang ùap d_ung chÈnh sùach
di_"t ch%ung dén t_çc thi%"u s°o %! mi)en Trung Vi_"t Nam. Thè nây cüng cho
bi°et r^&ng, k%" t^è n&m 1975, Hâ N_çi fä fèa g)an 150.000 dén t_çc thi%"u s°o
vâo ng_uc tû mâ C_çng S%an g_oi lâ tr_ai c%ai t_ao tè tè%!ng12. G)an 9 thùang
sau, tùèc vâo ngây 18 thùang 10 n&m 1980, t^! Washington Post vi°et
r^&ng, Trung Qu°oc r°at quan tém f°en s_è y%"m tr_! sùung f_an cho cùac dén
t_çc Téy Nguy"n thu_çc nhùom +ulro-Dega, nh^&m phùa tan quy)en th°ong
trº Hâ N_çi %! cùac nèù!c Fçng Dè!ng13.

Bi°en c°o n&m 1982

Quay lèng vù!i t%ç qu°oc

Bèù!c sang n&m 1982, «Bùong hînh +ulro» l_ai tr%! thânh m_çt th°e

10 Nayan, 1979: 10-11; Chandra, 1979: 10-11.

11 Hickey, 1982b: 298.
12 Hickey, 1982b: 298.
13 Hickey, 1982b: 299.
142 Dominique Nguyen

l_èc thû fºch nguy hi%"m, mâ Hâ N_çi fang tîm cùach lo_ai tr^è ra kh%oi %anh
hè%!ng c%ua ngè^!i Ch&m vâ dén t_çc Téy Nguy"n. F%" f_ép tan th°e l_èc thû
fºch nây, Ngçn Vïnh, t"n c%ua m_çt nhùom tînh bùao Hâ N_çi chuy"n v)e
v°an f)e dén t_çc Téy Nguy"n vâ Ch&m, ra f^!i m_çt tùac ph%ém vù!i nhan f)e
+ULRO? do Nhâ Xu°at B%an Cçng An Nhén Dén n&m 1982. M_çt n&m
sau, tùac ph%ém nây l_ai tùai b%an vù!i nhan f)e +ULRO:T_ép foân t_çi ph_am.
Sau cûng, sùach nây fè_!c tùai b%an l)an thùè ba vâo n&m 1995 vù!i nhan f)e
khùac fùo lâ : +ULRO do nhâ Xu°at B%an V&n H_oc °an hânh.
Féy lâ m_çt c°ot truy_"n +ulro trînh bây theo l°oi ti%"u thuy°et d_èa
tr"n l^!i tè^!ng thu_ét c%ua bâ Thu_én Thº Tr_u (t"n trong tùac ph%ém lâ
Thu_én Thº Trùucà vâ çng Ya Duck.
Trèù!c n&m 1975, Thu_én Thº Tr_u (Ch&m Phan Rangà lâ h_a sï
quan c%ua L¨è Foân 5 F_&c Bi_"t (5 B.I.S.à trong m_&t tr_én +ulro. Bâ ta lâ
phu nhén c%ua f_ai ùuy Yang Neh (Fâng N&ng Giùao, Ch&m Phan Rangà
fè_!c +ulro g%!i sang Phùap du h_oc. Ti°ec r^&ng, vî v°an f°e ri"ng tè trong
gia fînh c%ua çng ta, Yang Neh fä t_è t%è %! Phùap vâo n&m 1972. Ngè_!c
l_ai, Ya Duck (Churuà lâ cçng cùan vi"n c%ua V&n Phông Thè^!ng Tr_èc
+ulro (Dùelùegation Spùeciale et o==icielle, DSO-+ulroà %! Buçn M"
Thu_çt.
Fi)eu mâ chùung tçi mu°on nh°an m_anh %! féy, fùo lâ nh_ét kùy li"n
quan f°en cùac nhâ länh f_ao +ulro g°oc Ch&m f&ng trong tùac ph%ém c%ua
Ngçn Vïnh, hoân toân do Thu_én Thº Tr_u k%" l_ai. F_oc qua nh_ét kùy nây,
f_çc gi%a cùo c%am giùac r^&ng Thu_én Thº Tr_u lâ ngè^!i «quay lèng vù!i t%ç
qu°oc» thî fùung h!n. Vî trong tùac ph%ém nây, Thu_én Thº Tr_u chÏ dân
d_èng bao céu chuy_"n f%" bçi nh_o vâ t%éy chay +ulro h!n lâ nh¨èng l^!i
tè^!ng thu_ét th_ét s_è v)e t%ç chùèc nây. Nhén v_ét f)au ti"n mâ bâ ta nùoi f°en
lâ thi°eu tèù!ng Les Kosem, m_çt nhén v_ét ch%u ch°ot c%ua +ulro. Theo
Thu_én Thº Tr_u, thi°eu tèù!ng Les Kosem chÏ lâ k%e hùao danh tham v_ong
mu°on lâm länh t_u vè!ng qu°oc Champa (tr. 5-11à, m_çt nhâ chÈnh trº f"
ti_"n vç lè!ng tém, dùam hi°en c%a v_! mînh cho Qu°oc Trè%!ng Sihanouk
mua vui f%" f%çi chùat quy)en l_èc (tr. 7à, m_çt nhén v_ét tham nhüng kinh
tâi +ulro f%" lâm giâu cho v_! con mînh (tr. 47à.
H°et k°et t_çi thi°eu tèù!ng Les Kosem, Thu_én Thº Tr_u l_ai cung c°ap
cho Ngçn Vïnh bao céu chuy_"n l^&ng nh^&ng v)e tînh y"u gi¨èa bâ ta vù!i
Hu^ynh Ng_oc Sù&n, th"u d_"t cho nhùom Ngçn Vïnh nghe bao cu_çc tînh
ùeo le gi¨èa bâ ta vù!i Yang Neh (tr. 12-16à. Bâ ta khçng ng)an ng_ai vu
kh°ong cho linh m_uc G. Moussay, lâ m_çt çng Cha fam m" tînh d_uc v^èa
 Bùong hînh +ulro 143
thè!ng bâ ta v^èa y"u ngè^!i fân bâ khùac (tr. 203à, m_çt çng cha chÏ
mè_!n danh Chùua f%" che f_éy hânh f_çng ç u°e b"n trong (tr. 145à. Bâ ta
t_è n"u t"n Nara Vija (Ng_u_y V&n Nhu_én, Ch&m Phan Rangà, m_çt thânh
vi"n +ulro r°at trung tr_èc, f%" lâm nhén chùèng cho v°an f)e t_è t%è c%ua
ch)ong mînh lâ Fâng N&ng Giùao, vî quùa ghen vù!i Cha G. Moussay (tr.
145à, v.v.
F_oc qua l^!i tè^!ng thu_ét v^èa f_çc fùao, v^èa ç u°e nây, f_çc gi%a cùo
c%am giùac r^&ng Thu_én Thº Tr_u c°o tînh dân d_èng céu chuy_"n hoân toân
hè %ao, f%" bçi nh_o vâ t%éy chay m_&t tr_én +ulro mâ chÈnh bâ ta lâ m_çt cùan
b_ç. Vùén f^" mâ f_çc gi%a t_è f_&t céu h%oi %! féy, cùo ch&ng s_è ra f^!i tùac
ph%ém c%ua Ngçn Vïnh cùo th%" tr%! thânh m_çt bÈch chè!ng nh^&m kÈch
f_çng ngè^!i Ch&m ch°ong l_ai chÈnh sùach c%ua F%ang vâ Nhâ Nèù!c h!n lâ
fèa ngè^!i Ch&m v^" g^én g%ui vù!i F%ang vâ Nhâ Nèù!c f%" chùçng l_ai t_ép
foân +ulro. Vî tùac ph%ém c%ua Ngçn Vïnh fè_!c F%ang vâ Nhâ Nèù!c cho
phùep xuùét b%an, nhèng n_çi dung c%ua tùac ph%ém nây chÏ lâ m_çt v&n
chè!ng chÈnh trº f%" bçi nh_on hay ch_up mü nh¨èng ngè^!i Ch&m hoân
toân vç b^&ng chùèng.
Ri"ng v)e nh_ét kùy c%ua Ya Duck, çng ta chÏ thu_ét l_ai nh¨èng cçng
tùac +ulro, mâ çng ta fä f%am nhi_"m vù!i tè cùach lâ cçng cùan c%ua V&n
Phông Thè^!ng Tr_èc +ulro (DSO-+ulroà %! Buçn M" Thu_çt. Trong tùac
ph%ém nây, çng ta khçng ng)an ng_ai fùèng ra t°o cùao hâng lo_at cùac nhén
v_ét länh f_ao +ulro %! Téy Nguy"n nhè Paul Nèr, Nay Luett, Y Blieng,
v.v., vù!i m_uc fÈch duy nh°at lâ xin tr%! l_ai h_!p tùac vù!i chÈnh quy)en Hâ
N_çi.

+ulro dèù!i c_&p mù&t c%ua tînh bùao quén f_çi Mÿ

Cüng vâo n&m 1982, Gerald C. Hickey, nhén vi"n c%ua Rand
Corporation (c! quan tînh bùao quén f_çi Mÿà xu°at b%an m_çt tùac ph%ém
cüng li"n quan f°en +ulro vù!i nhan f)e «T_è do trong nùui r^èng. Lºch s%è
c%ua sù&c dén %! Cao Nguy"n Vi_"t Nam, 1954-1976» (+ree in the +orest.
Ethnohistory o= the Vietnamese Central Highlands 1954-1976à.
Ch%u y°eu c%ua tùac ph%ém fùo lâ tùac gi%a fi tîm nh¨èng nguy"n nhén
s_è vûng d_éy c%ua +ulro vâo n&m 1964. Féy lâ m_çt tùac ph%ém khoa h_oc
f)au ti"n vi°et v)e +ulro. Trong tùac ph%ém nây, G. C. Hickey chÏ d_èa tr"n
tâi li_"u do chÈnh ph%u Sâi Gôn vâ CIA Mÿ cung c°ap, f%" phùat h_oa b°oi
c%anh lºch s%è f°au tranh c%ua +ulro th^!i fùo. ChÈnh vî th°e, n_çi dung c%ua
144 Dominique Nguyen

tùac ph%ém chÏ nùoi l"n nh¨èng quan fi%"m c%ua chÈnh ph%u Sâi Gôn vâ nh_én
fºnh c%ua Mÿ v)e v°an f)e +ulro thî fùung h!n. ChÈnh vî quùa tin vâo tè li_"u
c%ua Sâi Gôn vâ CIA Mÿ, tùac gi%a fèa ra m_çt s°o nh_én fºnh sai l)am v)e t%ç
chùèc +urlo. Theo tùac gi%a, +ulro lâ m_çt phong trâo f°au tranh c%ua ngè^!i
Thè_!ng, f_&t dèù!i s_è länh f_ao c%ua Y Bham Enoul. Ti°ec r^&ng +ulro
khçng ph%ai lâ phong trâo c%ua ngè^!i Thè_!ng, nhèng lâ m_çt t%ç chùèc li"n
hi_"p g^çm ba m_&t tr_én:
- M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Kampuchia Krom._
- M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Kampuchia Bù&c.
- M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Champa, sau nây thânh M_&t Tr_én Gi%ai
Phùong Cao Nguy"n Champa.
Y Bham Enuçl lâ ch%u tºch M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Cao Nguy"n
Champa, ki"m phùo ch%u tºch +ulro, chùè khçng ph%ai lâ ch%u tºch +ulro.
Th"m vâo fùo, quy)en l_èc c%ua +ulro hoân toân n^&m trong tay c%ua thi°eu
tèù!ng Les Kosem, chùè khçng ph%ai n^&m trong tay c%ua Y Bham Enoul
nhè G. C. Hickey fä n"u ra.

Bi°en c°o n&m 1983

+ulro lâ cçng c_u c%ua CIA

N°oi gùot nhùom Ngçn Vïnh, phùong vi"n nhâ bùao Thânh TÈn phùat
hânh t_ai Vi_"t Nam vâo thùang 4-1983 m_çt tâi li_"u khùac li"n quan f°en
«Bùong hînh +ulro», dèù!i nhan f)e F_ép nùat cçng c_u h_éu chi°en CIA:
+ULRO do Nhâ Xu°at B%an Thânh Ph°o H)o ChÈ Minh phùat hânh. N_çi
dung c%ua tùac ph%ém chÏ nh^&m qu%ang cùao nh¨èng thù&ng l_!i c%ua l_èc lè_!ng
cçng an, c%anh sùat Hâ N_çi fä cùo cçng d_ep tù&c phong trâo +ulro %! Téy
Nguy"n, mâ phùong vi"n Thânh TÈn cho r^&ng lâ cçng c_u c%ua CIA Mÿ.

Bi°en c°o n&m 1992

+ulro-Dega ti°ep t_uc ho_at f_çng %! bi"n giù!i Thùai-Mi"n

Sau n&m 1983, khçng côn ai nhù&c f°en «Bùong hînh +ulro» n¨èa.
Mäi f°en n&m 1992, v°an f)e +ulro l_ai xu°at hi_"n %! khu v_èc bi"n giù!i
Thùai-Mi"n. Theo phùong vi"n Nate Tahyer, l_èc lè_!ng mang t"n lâ
+ulro-Dega lâ m_çt t%ç chùèc vü trang f_&t dèù!i quy)en länh f_ao c%ua F_ai
 Bùong hînh +ulro 145
Tùa Y Peng Ayun, v¨én ti°ep t_uc li"n hi_"p vù!i Khmer F%o f%" ch°ong l_ai
quén xém l&ng Hâ N_çi. Sau 17 n&m ch°ong c_çng, l_èc lè_!ng c%ua F_ai Tùa
Y Peng Ayun chÏ côn l_ai kho%ang 2.000 ngè^!i. T^è bi"n giù!i Thùai -
Mi"n, F_ai Tùa Y Peng Ayun tuy"n b°o r^&ng, l_èc lè_!ng +ulro-Dega së
ti°ep t_uc f°au tranh cho tù!i khi nâo C_çng S%an trao tr%a l_ai t_è do cho dén
t_çc Téy Nguy"n14.

Bi°en c°o n&m 1994

+ulro-Dega sang Mÿ fºnh cè

N&m 1994, C_çng S%an Vi_"t Nam rùut quén ra kh%oi Cao Mi"n vâ
Khmer F%o cüng ch°am dùèt m_oi ho_at f_çng %! vè!ng qu°oc nây. M_çt
chÈnh ph%u li"n hi_"p bù&t f)au hînh thânh %! Cao Mi"n, dèù!i s_è b%ao tr_!
c%ua Li"n Hi_"p Qu°oc. Ri"ng v)e +ulro-Dega %! bi"n giù!i Thùai-Mi"n, F_ai
Tùa Y Peng Ayun, länh f_ao phong trâo nây tuy"n b°o r^&ng l_èc lè_!ng c%ua
çng ta s¨&n sâng ch°am dùèt m_oi f°au tranh vü trang, n°eu Li"n Hi_"p Qu°oc
fùèng ra b%ao tr_! f%" cho nh¨èng thânh vi"n +ulro-Dega sang fºnh cè %!
Hoa K^y. N&m 1994, Li"n Hi_"p Qu°oc vâ Hoa k^y ch°ap nh_én y"u sùach
c%ua Y Peng Ayun, fèa toân b_ç tân quén +ulro-Dega sang fºnh cè %!
Mÿ15.

Bi°en c°o n&m 1996

1996 lâ n&m fùanh d°au cho s_è ra f^!i c%ua «th°e l_èc v&n hùoa»
ch°ong l_ai «Bùong hînh +ulro». M_uc ti"u c%ua th°e l_èc mù!i nây, lâ nh^&m
t%éy chay nh¨èng nhén v_ét cùo li"n h_" tr_èc ti°ep hay giùan ti°ep vù!i +ulro,
fang nghi"n cùèu v)e v&n hùoa vâ lºch s%è Champa %! nèù!c ngoâi. Bi%"u
tè_!ng cho «th°e l_èc v&n hùoa» nây lâ Inrasara.
N&m 1994, çng ta ra mù&t m_çt tùac ph%ém mang t_èa f)e V&n H_oc
Ch&m16. Qua s_è giù!i thi_"u c%ua Ts. Po Dharma, c_èu thânh vi"n +ulro,
nhèng cüng lâ nhâ nghi"n cùèu v)e lºch s%è vâ n)en v&n minh Champa t_ai

14 Nate Tahyer, 1992.

15 Nate Tahyer, 1992.
16 Inrasara V&n H_oc Ch&m, Xu°at B%an V&n Hùoa Dén T_çc, 1994.
146 Dominique Nguyen

Phùap, tùac ph%ém V&n H_oc Ch&m c%ua Inrasara fè_!c b^&ng khen ng_!i c%ua
Trung Tém Lºch S%è vâ N)en V&n Minh Bùan F%ao Fçng Dè!ng
(CHCPIà thu_çc f_ai h_oc Sorbonne, Paris. Féy lâ ph)an thè%!ng dânh cho
nh¨èng ai khçng xu°at thén t^è vi_"n nghi"n cùèu, cùo cçng trînh lù!n lao
vi°et v)e lºch s%è vâ n)en v&n minh Champa. M_çt khi fä nh_én b^&ng khen
ng_!i, Inrasra cçng b°o tin tùèc nây tr"n bùao chÈ %! Vi_"t Nam17.
Hai n&m sau, tùèc lâ n&m 1996, Inrasara ra mù&t cu°on V&n H_oc
Ch&m II. Tr"n bîa sau c%ua tùac ph%ém, tùac gi%a cho r^&ng sùach V&n H_oc
Ch&m c%ua çng ta fè_!c gi%ai thè%!ng c%ua Vi_"n Vi¨"n Fçng Phùap (E+EOà,
chùè khçng ph%ai c%ua f_ai h_oc Sorbonne. Féy lâ cçng trînh do Gs. Bûi
Khùanh Th°e (ngè^!i Kinhà sang Phùap f%" qu%ang cùao tùac ph%ém nây.
F_ai h_oc Sorbonne cùo y"u c)au Inrasara fÈnh chÈnh l_ai s_è sai l)am
nây, vî Vi_"n Vi¨"n Fçng Phùap khçng bao gi^! cùép ph^én thè%!ng v&n h_oc
cho ai c%a. Ti°ec r^&ng Inrasara chÏ tr%a l^!i r^&ng fùo lâ s_è sai l)am c%ua nh^a
xu°at b%an. Féy lâ lùçi lùy lu_én khçi hâi vâ phi khoa h_oc. L^am sao nh^a
xu°at b%an hay bùao chÈ Vi_"t Nam bi°et danh xèng c%ua E+EO, n°eu
Inrasara khçng cung c°ap t"n E+EO cho h_o18.
Nhîn qua phè!ng cùach xùoa b%o danh xèng m_çt c_èu cùan b_ç +ulro
tr"n m_&t bùao chÈ Vi_"t Nam, f_çc gi%a t_è f_&t l_ai v°an f)e cùo ch&ng féy chÏ
lâ bèù!c kh%!i f)au c%ua chi°en dºch dûng «th°e l_èc v&n hùoa» %! trong nèù!c,
nh^&m ph%an chi°en ch°ong l_ai m_çt sùç nhén v_ét mâ Inrasara t_è cho fùo lâ
thânh ph^én ph%an f_çng c%ua «Bùong hînh +ulro» fang lâm v&n hùoa %!
nèù!c ngoâi?19.

Bi°en c°o n&m 1999

Thù°e l_èc v&n hùoa ch°ong bùong hînh +ulro

Bèù!c vâo n&m 1999, «Bùong hînh +ulro» l_ai chuy%"n hèù!ng sang
m_çt hi_"n tè_!ng mù!i fùo lâ s_è ra f^!i cûng m_çt lùuc g)om 3 tùac ph%ém nùoi

17 Ph_u N¨è, 28-6-1995; Tu%çi Tr%e Ch%u Nh_ét, 4-7-1995.

18 Xem Chamapaka s°o 2, n&m 2002, tr. 162-163.
19 Xem th"m ph)an bînh lu_én li"n quan f°en thay f%çi danh xèng nây trong Champaka
s°o 2, 2002, tr. 162
 Bùong hînh +ulro 147
v)e Champa. Fùo lâ t_ép san Champaka20; n_çi f_&c san Vijaya do H_çi B%ao
T)on V&n Hùoa Champa %! Hoa K^y xuùét b%an. Cüng vâo n&m 1999 nây,
Hâ N_çi l_ai cho phùep Inrasara xuùét b%an m_çt tùac ph%ém mang t_èa f)e V&n
Hùoa-Xä H_çi Ch&m21.
M_&c dû Champaka chÏ lâ m_çt t_ép san khoa h_oc, chuy"n nghi"n
cùèu v)e lºch s%è vâ n^"n v&n minh Champa vâ Vijaya chÏ lâ m_çt n_çi san
c%ua m_çt h_çi foân ngè^!i Ch&m %! h%ai ngo_ai, chÈnh quy)en Hâ N_çi v¨én
xem fùo lâ m_çt hi_"n tè_!ng v&n hùoa thû fºch n^&m trong «Bùong hînh
+ulro», khçng fè_!c ph%ç bi°en trong c_çng f^çng ngè^!i Ch&m %! Vi_"t
Nam.
S_è ra f^!i cûng m_çt lùuc hai t_ép san v&n hùoa xu°at b%an %! nèù!c
ngoâi, vâ m_çt s%an ph%ém v&n hùoa in trong nèù!c cùo th%" do s_è tînh c^!
tr^ung h_!p hoân toân ng¨éu nghi"n, nhèng cüng cùo th%" do s_è nhùung tay
c%ua th°e l_ècv&n hùoa nâo fùo ?
Nhîn qua n_çi dungV&n Hùoa-Xä H_çi Ch&m c%ua Inrasara, f_çc gi%a
cùo c%am giùac r^&ng féy lâ m_çt cuùçn kùy s_è nh^&m ph%an chi°en ch°ong l_ai
m_çt sùç yù"u tùç v&n hùoa Ch&m khçng phû h_!p vù!i ch%u trè!ng c%ua Nhâ
Nèù!c Vi_"t Nam hay d_ep b%o m_çt sùç trùi thùèc Ch&m cùo «f_ia vº con con,
m_çt m%anh b^&ng tâm t_am»22 nhè tiù"n s%i hay phùo tiù"n sï khçng cûng

20 Champaka lâ m_çt t_ép san khoa h_oc chuy"n v^" lºch s%è vâ n^"n v&n minh Champa,
mâ tr_u s%! f_&t t_ai Phùap. Fa sùç thânh vi"n khoa h_oc c%ua Champaka lâ nh¨èng chuy"n
vi"n nghi"n cùèu c%ua Trung Tém Lºch S%è vâ N^"n V&n Minh Bùan F%ao Fçng Dè!ng
(CHCPIà, Paris.
Champaka khçng ph%ai lâ n_çi san c%ua h_çi IOC-Champa %! Hoa K^y nhè m_çt sùç f_çc
g%ia hi%"u l^ém, nhèng lâ m_çt t_ép san hoân toân f_çc l_ép tr"n phè!ng di_"n khoa h_oc
l%én c! cùéu t%ç chùèc.
Champaka cùo cùo hai m_uc ti"u duy nhùét fùo lâ t_ép trung cùac nhâ khoa h_oc tr"n thù"
giù!i hèù!ng v^" chè!ng trînh nghi"n cùèu Champa; ph" bînh vâ phén tùich nh¨èng bâi
viù"t hay quan fi%"m sai l^ém li"n quan fù"n lºch s%è vâ n^"n v&n minh Champa, dû tùac
g%ia fùo lâ ngè^!i Ch&m hay nèù!c ngoâi.
Champaka ùén hânh b^&ng tiù"ng Vi_"t ch%i lâ m_çt phè!ng ti_"n nh^ém giùup f%! m_çt sùç
f_çc g%ia vâ nhâ nghi"n cùèu khçng f_oc fè_!c tiù"ng Phùap, nh^ém tiù"p thu nhanh chùong
h!n nh¨èng tin tùèc khoa h_oc li"n quan fù"n Champa.
21 Sùach nây fè_!c tùai b%an l^)an thùè 2 vâo n&m 2003 do Nhâ Xu°at Ban V&n H_oc °an hânh.
Chùung tçi dûng tùac ph%ém tùai b%an vâo n&m 2003 f%" nghi"n cùùèu trong bâi nây.
22 Inrasara, «Ch&m Panduranga t_ai thânh phùç H^ç Chùi Minh» Tagalau sùo 4, 2004, tr.
46.
148 Dominique Nguyen

trè^!ng phùai vâ quan fi%"m vù!i tùac gi%a thî fùung h!n. Vî tùac ph%ém khçng
mang n_çi dung khoa h_oc f%" phén tÈch nh¨èng gî li"n quan f°en v&n hùoa
vâ xä h_çi Ch&m. V&n Hùoa-Xä H_çi Ch&m chÏ t_ép trung m_çt s°o ch%u f)e
quùa tùap nham mâ tùac gi%a mu°on fèa ra nh^&m tçn vinh n&ng khi°eu vâ
cçng trînh v&n hùoa cùa nhén mînh fçi lùuc quùa h%! hang. Tùac gi%a cho
mînh lâ b_éc si"u nhén fä «thu_çc n^&m lông Ariya Glang Anak {dâi vâo
kho%ang 125 céu th!} ngay th^!i mù!i 5-6 tu%çi, khi côn chèa cù&p sùach
f°en trè^!ng» (tr. 11à, trong khi fùo cùac tr%e em tr"n th°e giù!i, dû thçng
minh, vù!i lùèa 5-6 tu%çi chÏ bi°et t_ép tânh nùoi ti°eng m_e f%e. Tùac gi%a phç
trè!ng cu_çc f^!i lâm v&n h_oc vâ ngh)e lâm th! c%ua mînh. Tùac gi%a qu%ang
cùao fi qu%ang cùao l_ai bao gi%ai thè%!ng v&n h_oc c%ua mînh. T_è f_&t ra cùac
céu h%oi r)oi t_è vi°et ra céu tr%a l^!i, tùac gi%a cho fùo lâ bâi ph%ong v°an c%ua
phùong vi"n bùao chÈ Vi_"t Nam vi°et v)e mînh23. Tùac gi%a t_è dân d_èng m_uc
f°oi tho_ai vù!i ngè^!i %ao tè%!ng nh^&m h_a b_" m_çt s°o quan fi%"m ngè^!i
Ch&m khçng phû h_!p vù!i ch%u trè!ng c%ua mînh. Tùac gi%a khçng ng)an
ng_ai fèa ra danh sùach ngè^!i Ch&m l_ép gia fînh vù!i ngè^!i Kinh trong
lâng Mÿ Nghi_"p, f%" r)oi phén tÈch c_&p v_! ch)ong nâo h_anh phùuc hay
khçng h_anh phùuc, nhèng tùac gi%a l_ai qu"n fi féy lâ chuy_"n f^!i tè c%ua
ngè^!i khùac mâ khçng ai cùo quy)en xùuc ph_am f°en.
Ngoâi ph)an v&n chè!ng vi°et lùach fùo, tùac ph%ém V&n Hùoa-Xä H_çi
Ch&m côn chùèa f_èng m_çt tr_ong tém khùac fùo lâ tùac gi%a d_èa vâo «thù"
l_èc v&n hùoa» f%" f_ép tan m_çt s°o y°eu t°o v&n hùoa Ch&m khçng phû h_!p
vù!i ch%u trè!ng c%ua c%ua Fäng vâ Nhâ Nèù!c, t%éy chay m_çt s°o nhén v_ét
lâm v&n hùoa %! nèù!c ngoâi cùo li"n h_" tr_èc ti°ep hay giùan ti°ep vù!i +ulro
hay chém biù"m m_çt sùç nhâ nghi"n cùèu Ch&m (tiù"n sï Po Dharma %!
Phùap, tiù"n sï Thânh Ph^én, Phùu V&n H%&n vâ Bùa Trung Ph_u %! Sâi Gônà
khçng cûng ch%u trè!ng vâ quan fi%"m vù!i tùac gi%a.
Fi)eu fùang chùu ùy nh°at trong tùac ph%ém nây, fùo lâ tùac gi%a d_èa vâo
m_çt s°o thÈ d_u thi%"n c_én, quùa s! sâi vâ khçng c! s%! khoa h_oc, f%" k°et t_çi
vâ ch" bai m_çt cùach tûy ti_"n dén t_çc Ch&m chÏ lâ nh¨èng k%e «c_uc b_ç,
tÈnh khÈ ti"u c_èc, thi°eu khoa h_oc, lùanh f^!i vâ tr°on xä h_çi, sï häo, khçng

23 Ngay trong t_ép san Tagalau sùo 4 («Th!-Viù"t vâ Lu_én», 2004, tr. 70-82à tùac gi%a
cüng dâng d_èng cho b^&ng fè_!c bâi ph%ong vùén c%ua phùong vi"n bùao chÈ Vi_"t Nam.
Cùac nhâ trùi thùèc th_ét s_è %! Vi_"t Nam hay tr"n thù" giù!i khçng bao gi^! dûng ngôi bùut
f%" qu%ang cùao v^" minh.
 Bùong hînh +ulro 149
bi°et giùup nhau, nhùat gan, khçng trung dung, tÈnh f%ç th^èa, khçng b)en
chÈ» (tr. 111-116). Ai cüng bi°et, c_çng f)ong dén t_çc Ch&m h!n 100.000
ngè^!i %! Vi_"t Nam, vâ 200.000 ngè^!i %! Cao Mi"n24 g)om f%u thânh ph)an
t^è b_éc tu sï f°en trÈ thùèc vâ nçng dén, chèa k%" thânh ph)an fang f°au
tranh %! nèù!c ngoâi nh^&m b%ao t)on s_è s°ong côn c%ua dén t_çc Ch&m trong
th°e k%y 21 nây. Cùo ch&ng c%a 300.000 ngè^!i Ch&m f)eu lâ nh¨èng k%e cùo
10 khuy°et t_ét x°au nhè Inrasara fä tuy"n b°o?
Ngè^!i Ch&m lâ dén t_çc vong qu°oc. Nhèng khçng ph%ai vî th°e mâ
cùac nhâ vi°et lùach nhè Inrasara l_ai gùan cho dén t_çc Ch&m nây bao cùa
tÈnh x°au xa vâ vç cûng t)oi b_ai. Nhîn qua n_çi dung c%ua bâi nây, f_çc gi%a
cùo c%am tè%!ng r^&ng tùac gi%a mu°on sÏ nh_uc dén t_çc Ch&m h!n lâ phén
tÈch m_çt cùach khoa h_oc li"n quan f°en cùa tÈnh c%ua ngè^!i Ch&m.
Tùac gi%a than phi)en v)e ngè^!i Ch&m lâ nh¨èng k%e b_çi b_ac vî
«Inrasara fè_!c Gi%ai Thè%!ng c%ua H_çi Nhâ v&n Vi_"t Nam, Èt anh em
Ch&m bi°et mâ chùuc m^èng» (tr. 30à. Cüng trong tùac ph%ém nây, tùac gi%a
dûng ngôi bùut c%ua mînh f%" t%éy chay m_çt cùach tûy ti_"n nh¨èng th°e l_èc
thû fºch %! h%ai ngo_ai fang lâm v&n hùoa hay vi°et v)e v&n hùoa Champa,
trong fùo cùo Po Dharma, G. Moussay, v.v. Tùac gi%a cho r^&ng nh¨èng
nhén v_ét nây lâ nh¨èng k%e «h_an ch°e v)e ki°en thùèc, nh°at lâ khçng hi%"u
b%an ch°at v&n h_oc ...U%çng!» (tr. 22), chÈnh vî th°e, çng ta ph%ai «cè^!i ra
nèù!c mù&t» (tr. 245à khi f_oc bâi vi°et c%ua quÈ vº nây. Áng ta cüng «fä
cè^!i mùeo mi_"ng» (tr. 19) khi nghe f°en quan fi%"m khoa h_oc c%ua Po
Dharma, m_çt vº ti°en sï ngè^!i Ch&m khçng bi°et f_oc ti°eng Ch&m: «300
l¨çi lù!n nh%o trong 25 trang sùach» (tr. 152) trong tùac ph%ém Dewa Mano,
nhèng tùac gi%a khçng fèa ra danh sùach 300 l¨çi nây. Tùac gi%a tîm cùach
ch" bai Thânh Ph^én lâ «vº tiù"n sï f^éu ti"n c%ua Ch&m nây cüng chèa cùo
cçng trînh nâo trînh lâng c_çng f^çng Ch&m» (tr. 35à. Féy lâ m_çt thùai
f_ç quùa ng_ao ngh¨". Fùèng tr"n phè!ng di_"n phùap lùy, Inrasra khçng tè
cùach gî f%" l"n ùan Thânh Ph^én lâ k%e cùo khuyù"t t_ét lè^!i biù"ng, vî çng ta
lâ gi%ang vi"n %! F_ai H_oc tr_èc thu_çc B_ç Giùao D_uc Vi_"t Nam chùè khçng
tr_èc thu_çc c! quan hay lâ cçng ty c%ua tùac gi%a.

24 J. Migiozzi (Cambodge +aits et problêmes de population, Paris 1973, tr. 41-41à; J.

Delvert (le paysan Cambodgien, Paris 1961, tr. 305à; J. Pouvatchy (Les
Vietnamiens au Cambodge, lu_én ùan ti°en sï 1975, tr. 78à.
150 Dominique Nguyen

Fùèng tr"n phè!ng di_"n khoa h_oc mâ nùoi, V&n Hùoa-Xä H_çi
Ch&m c%ua Inrasara chÏ lâ m_çt v&n chè!ng c%ua «th°e l_èc v&n h_oc» cûng
trè^!ng phùai vù!i v&n chè!ng c%ua «th°e l_èc cçng an» do nhùom Ngçn
Vïnh sùang tùac, nh^&m tçn vinh ai mâ tùac gi%a èa thÈch hay t%éy chay ai mâ
tùac gi%a c)an t%éy chay, chùè khçng ph%ai l°oi hânh v&n c%ua m_çt ngè^!i lâm
v&n hùoa hay m_çt nhâ nghi"n cùèu th_ét s_è. Cùo ch&ng phong trâo t%éy
chay «Bùong hînh +ulro», chém biù"m m_çt sùç tiù"n sï ngè^!i Ch&m trong
nèù!c vâ ngoâi nèù!c cüng nhè hânh f_çng sÏ nh_uc dén t_çc Ch&m c%ua
Inrasra cùo s_è chÏ thº c%ua F%ang vâ Nhâ Nèù!c ? N°eu khçng, t_ai sao tùac
ph%ém nây fè_!c F%ang vâ Nhâ Nèù!c cho phùep xu°at b%an?

Châo c^! Vi_"t Nam C_çng Hôa

Cüng trong n&m 1999, «bùong hînh +ulro» l_ai xu°at hi_"n %! Hoa
K^y. Vâo ngây 4 thùang 12 n&m 1999, V&n Phông Qu°oc T°e Champa
(IOCà t%ç chùèc m_çt bu%çi l¨" ra mù&t t_ép san Champaka s°o 1, t_ai
Westminter, ti%"u bang Cali=ornia. Giùao sè Ph_am Cao Dè!ng thu_çc f_ai
h_oc Los Angeles lâ ngè^!i fùèng ra giù!i thi_"u t_ép san nây, vù!i s_è tham
d_è nhi)eu giù!i trÈ thùèc Vi_"t Nam vâ m_çt s°o thânh vi"n cü c%ua +ulro.
Theo chè!ng trînh, çng Dohamide, m_çt nhâ trùi thùèc Ch&m, lâ
ngè^!i fùèng ra lâm xèù!ng ngçn vi"n c%ua bu%çi l¨". Ti°ec r^&ng, çng ta fèa
ra fi)eu ki_"n lâ bu%çi l¨" ra mù&t t_ép san Champaka ph%ai châo c^! Vi_"t
Nam C_çng Hôa. N°eu khçng, çng ta khçng tham d_è bu%çi l¨", vî ngè^!i
Vi_"t Nam %! Hoa K^y së dûng vü l_èc f%" t%éy chay ngây ra mù&t
Champaka25.
Ban t%ç chùèc bu%çi l¨" Champaka fùèng l"n ph%an f°oi kºch li_"t thùai
f_ç c%ua Dohamide. Trong dºp nây, m_çt sùç thânh vi"n c%u c%ua +ulro cüng
l"n tiù"ng r^&ng h_o s%&n sâng «châo c^! Champa c^on h!n ch°ap nh_én châo
c^! Vi_"t Nam C_çng Hôa %! nèù!c Mÿ t_è do vâ dén ch%u». Fùçi vù!i h_o, thùai
f_ç bu_çc ngè^!i Ch&m ph%ai châo c^! Vi_"t Nam C_çng Hôa t_ai Mÿ lâ m_çt
hânh f_çng sÏ nh_uc danh d_è dén t_çc Champa26.

Bi°en c°o n&m 2001

25 Tè li_"u Champaka 12-99.

26
Tè li_"u Champaka 12-99.
 Bùong hînh +ulro 151

Bùong hînh +ulro tr%! l_ai Cao Nguy"n

Ngây 1 thùang 2 n&m 2001 fùanh d°au cho s_è vûng d_éy c%ua hâng
ngân dén t_çc Cao Nguy"n %! Fù&c Lù&c, Kontum vâ Pleiku y"u c)au chÈnh
quy)en Hâ N_çi ph%ai gi%ai quy°et m_çt sùç y"u sùach sau, fùo lâ chùinh ph%u
Vi_"t Nam ph%ai trao tr%a f°at fai c%ua dén t_çc Téy Nguy"n bº tºch thu sau
ngây gi%ai phùong; tçn tr_ong nhén quy^"n vâ t_è do tùin ngè¨!ng c%ua dén t_çc
Téy Nguy"n.
Thay vî tîm m_çt gi%ai phùap f°oi tho_ai, chÈnh quy)en Hâ N_çi l_ai gùan
cho h_o lâ nh¨èng ph)an t%è +ulro, ra l_"nh cho quén f_çi vâ cçng an dûng
m_oi quy)en l_èc f%" ti"u di_"t nhùom nây27.
Ngây 10 thùang 2 n&m 2001, tînh hînh an ninh %! Cao Nguy"n
v¨én côn trong tînh tr_ang nghi"m tr_ong. Cu_çc vûng d_éy fôi f°at fai nây
fä tr%! thânh m_çt cu_çc xung f_çt b_ao f_çng. Dén t_çc Cao Nguy"n khçng
ng)an ng_ai ch_&t tay m_çt s°o cùan b_ç an ninh cù%ua C_çng S%an vâ fùanh t%çn
thè!ng nhi)eu cùan b_ç C_çng S%an khùac. M_çt s°o n¨èa bº bù&t giam f¬e lâm
con tin cho cu_çc thè!ng thuy°et gi¨èa anh em Téy Nguy"n vâ chÈnh
quy)en Hâ N_çi28.
Sau cu_çc n%çi lo_an n^ay, b_ç trè%!ng b_ç qu°oc phông, vâ m_çt s°o
tèù!ng länh Vi_"t Nam bº nhâ nèù!c khi%"n trùach vî thi°eu nghi"m tùuc
trong cçng vi_"c phông th%u an ninh %! Téy Nguy"n. Ngây 27 thùang 3
n&m 2001, T%çng BÈ F%ang C_çng S%an Vi_"t Nam cüng l"n ùan çng Hoâng
Fùèc Nghº, Ch%u Tºch ·Uy Ban f_&c trùach dén t_çc Èt ngè^!i vâ mi)en
thè_!ng du, vî çng ta khçng lâm trôn nghïa v_u do nhâ nèù!c giao phùo29.
Ngây 24 thùang 3 n&m 2001, chÈnh quy)en Hâ N_çi l"n ti°eng y"u
c)au Hoa K^y khçng n"n nhùung tay vâo cu_çc vûng d_éy c%ua dén t_çc Téy
Nguy"n vâo f)au thùang hai n&m 2001. Theo Hâ N_çi, s_è vûng d_éy nây
lâ chuy_"n n_çi b_ç c%ua Vi_"t Nam30.
Hai ngây sau, tùèc lâ ngây 26 thùang 3 n&m 2001, hai mè!i b°on
ngè^!i Téy Nguy"n fä thânh cçng ch_ay sang Cao Mi"n lùanh n_an,

27
New Straits Times, 2-2-2001; +rùedùerique Martin, 9-2-2001.
28
New Straits Times, 10-2-2001.
29
New Straits Times, 27-3-2001.
30
New Straits Times, 23-3-2001.
152 Dominique Nguyen

nhèng bº l_èc lè_!ng bi"n phông Cao Mi"n tr°an gi¨è l_ai. Theo ngu)on tin
chÈnh thùèc, 24 ngè^!i nây lâ cùan b_ç chÏ huy cao c°ap trong cu_çc n%çi lo_an
%! Téy Nguy"n vâo f)au thùang 2 n&m 2001. ChÈnh ph%u Hâ N_çi y"u c)au
th%u tèù!ng Hun Sen ph%ai trao tr%a cho Vi_"t Nam nh¨èng t_çi ph_am nây.
Hoa K^y can thi_"p vù!i Hun Sen f%" fèa 24 thânh vi"n nây sang f_inh cè
%! Mÿ. Ti°ep theo 24 thânh vi"n nây, Cao ·Uy Li"n Hi_"p Qu°oc côn cho
bi°et r^&ng cùo h!n 1.000 ngè^!i Téy Nguy"n n¨èa ch_ay sang lùanh n_an %!
tÏnh Mondulkiri, Cao Mi"n. Theo Cao ·Uy Li"n Hi_"p Qu°oc, m_&c dû
Hoa K^y fä hùèa së giùup f¨! h_o, nhèng ph%ai ch^! s_è quy°et f_inh c%ua chÈnh
ph%u Cao Mi"n f%" h_!p thùèc hùoa gi°ay t^! c)an thi°et31.

Ngè^!i Ch&m lâ dén t_çc ph%an f_çng

N&m 2001, Nhâ Xu°at B%an ChÈnh Trº Qu°oc Gia ra f^!i m__çt tùac
ph%ém vù!i nhan f)e «M°ay v°an f)e lùy lu_én vâ th_èc ti%"n c°ap bùach li"n quan
f°en m°oi quan h_" dén t_çc hi_"n nay» do giùao sè Phan H¨èu D_ét lâm ch%u
bi"n. Féy lâ m_çt cçng trînh t_ép th%" g^çm 23 vº giùao sè-ti°en sï g°oc ngè^!i
Kinh th_èc hi_"n. Trong ph)an Vûng dén t_çc Châm (trang 200-223à cùac
vº ti°en sï nây fèa ra bao quan fi%"m f%" chùèng minh r^&ng dén t_çc Ch&m
cùo tè tè%!ng c_èc foan, k^y thº dén t_çc Kinh, lâ m_çt trong b°on dén t_çc
ph%an f_çng cùo s_è li"n h_" m_ét thi°et vù!i cùac «th°e l_èc thû fºch» b"n ngoâi,
fùo lâ +ulro nh^&m ch°ong f%ang vâ nhâ nèù!c vâ tîm cùach l_ét f%ç chÈnh
quy)en Vi_"t Nam.
N&m 2001 fùanh d°au m_çt khùuc quanh trong v&n chè!ng tuy"n
truy)en %! Vi_"t Nam. F%" f°oi phùo vù!i «Bùong hînh +ulro», chÈnh quy)en
Hâ N_çi t_ép trung m_çt l_èc lè_!ng nghi"n cùèu ngè^!i Kinh, v_én d_ung t°oi
fa v&n chè!ng khoa h_oc f%" fèa ra quan fi%"m, nh_én fºnh, fùanh giùa hay
v_ach m_&t chÏ t"n nh¨èng thânh ph)an ngè^!i Ch&m %! trong vâ ngoâi
nèù!c, mâ tùac gi%a g_oi lâ nh¨èng «t_çi ph_am +ulro» hay li"n h_" vù!i +ulro
f%" ph_uc qu°oc Champa.
D_èa tr"n «th°e l_èc khoa h_oc», 23 vº ti°en sï nây khçng ng)an ng_ai
s%è d_ung bao c_um t^è vç cûng khù&t khe f%" ùam chÏ tém tÈnh ngè^!i Ch&m,
tri%"n khai phè!ng cùach lùy lu_én v^èa thùach f°o v^èa khinh bÏ dén t_çc nây,
dûng l°oi hânh v&n vç cûng thç b_ao f%" ph%an %anh quy)en l_èc c%ua dén t_çc

31
New Straits Times, 26-3-2001; 27-3-2001.
 Bùong hînh +ulro 153
Kinh fa s°o32.

Bi°en c°o n&m 2002

Nhùom Téy Nguy"n sang Mÿ

Ngây 1 thùang 4 N&m 2002, h!n 1000 ngè^!i tº n_an Téy Nguy"n
tham gia trong cu_çc bi%"u tînh vâo thùang 2-2001 %! Buçn M" Thu_çt
fè_!c chÈnh ph%u Cao Mi"n cho phùep sang Mÿ. Fa s°o dén t_çc Téy
Nguy"n xin tº n_an lâ nh¨èng c_èu chi°en binh c%ua Hoa K^y trong chi°en
tranh %! Vi_"t Nam trèù!c n&m 1975 vâ cüng lâ nh¨èng thânh vi"n cü c%ua
+ulro33.

Linh m_uc Moussay bº tr_uc xu°at

Trong tùac ph%ém M°ay v°an f)e lùy lu_én vâ th_èc ti%"n c°ap bùach li"n
quan f°en m°oi quan h_" dén t_çc hi_"n nay, do 23 vº ti°en sï g°oc Kinh th_èc
hi_"n vâ do Nhâ Xu°at B%an ChÈnh Trº Qu°oc Gia °an hânh vâo n&m 2001,
Linh m_uc G. Moussay bº 23 vº ti°en sï k°et t_çi lâ thânh ph)an bù&t tay vù!i
m_&t tr_én +ulro, bi°en Trung Tém V&n Hùoa Châm Phan Rang vâo nh¨èng
n&m 1969-1974 thânh m_çt c! s%! fâo t_ao cùan b_ç +ulro.

M_çt n&m sau, tùèc ngây 6 thùang 8 n&m 2002, linh m_uc G.
Moussay fè_!c Hâ N_çi cho phùep sang vi°eng th&m Vi_"t Nam qua fè^!ng
du lºch. Khi f°en sén bay Tén S!n Nh°at %! Sâi Gôn, G. Moussay bº cçng
an bù&t giam gi¨è t_ai phi trè^!ng vâ f°oi fäi vù!i çng ta nhè m_çt t_çi ph_am,
sau fùo cçng an Hâ N_çi fèa çng ta l"n mùay bay tr%! v)e Phùap cûng ngây,
nhèng khçng cho bi°et lùy do chÈnh fùang.
Ngây 20 thùang 9 n&m 2002, linh m_uc G. Moussay ph%an f°oi kºch
li_"t cùach cè x%è c%ua chÈnh quy)en Hâ N_çi trong m_çt bùèc thè mâ çng ta
fä g%!i cho nhi)eu nhén v_ét chÈnh quy)en vâ nhén quy)en tr"n th°e giù!i,
trong fùo cùo T%çng bÈ thè F%ang C_çng S%an Vi_"t Nam ; Ch%u tºch nèù!c ;
Th%u tèù!ng ; Ch%u tºch qu°oc h_çi ; B_ç trè%!ng ngo_ai giao ; B_ç trè%!ng cçng

32
Xem th"m ph)an bînh lu_én tùac ph%ém c%ua Po Dharma %! ph)an cu°oi.
33
New Straits Times, 28-3-2002; 1-4-2002.
154 Dominique Nguyen

an ; B_ç trè%!ng du lºch nèù!c C_çng hôa xä h_çi ch%u nghïa Vi_et Nam. B_ç
trè%!ng ngo_ai giao nèù!c C_çng Hôa Phùap ; Áng f_ai sùè C_çng Hôa Phùap
t_ai Vi_"t Nam ; Áng t%çng länh s_è nèù!c C_çng Hôa Phùap t_ai thânh ph°o
H)o ChÈ Minh34.
Cüng c)an nh°an m_anh %! féy, G. Moussay lâ linh m_uc thu_çc c!
quan truy)en giùao c%ua Missions Etrangêres de Paris, fä thânh l_ép Trung
Tém V&n Hùoa Châm t_ai Phan Rang vâo n&m 1968, vâ cüng lâ ngè^!i
thè^!ng quen bi°et trung tùa Les Kosem, m_çt nhén v_ét chÈnh trong t%ç
chùèc +ulro.

Bi°en c°o n&m 2004

Dén ca Champa c%ua Ch°e Linh bº c°am

S_è tr_uc xu°at linh m_uc G. Moussay chÏ lâ bèù!c f)au c%ua chÈnh
sùach Hâ N_çi ch°ong l_ai m_çt s°o nhén v_ét cùo li"n h_" vù!i «Bùong hînh
+ulro». Ngây 24 thùang 1 n&m 2004, B_ç V&n Hùoa vâ Thçng Tin c%ua Hâ
N_çi ra l_"nh c°am ngè^!i Ch&m nghe CD «Dén Ca Champa» do Ch°e
Linh th_èc hi_"n t_ai h%ai ngo_ai35.
Theo B_ç V&n Hùoa, t_ai nhi)eu tÏnh thânh trong nèù!c Vi_"t Nam
v¨én côn lèu hânh dïa l_éu CD «Dén Ca Champa» c%ua Ch°e Linh. Vî
trong CD nây, Ch°e Linh hùat m_çt s°o bâi khçng phû h_!p vù!i chÈnh sùach
tçn giùao vâ f_ai foân k°et dén t_çc c%ua F%ang vâ Nhâ Nèù!c fèa ra. ChÈnh
vî th°e, b_ç v&n hùoa fä g%!i cçng v&n cho cùac c! quan trong nèù!c y"u c)au
thu h)oi CD nây.
Fi)eu fùang ng_ac nhi"n %! féy lâ «Dén Ca Champa» t_ép trung m_çt
sùç bâi hùat dén gian mâ n_çi dung ch%i bi%"u tè_!ng cho giùa trº v&n hùoa vâ
truy)en th°ong c%ua ngè^!i Ch&m mâ thçi. Trong CD, Ch°e Linh khçng fùa
f_çng gî f°en chÈnh trº c%ua F%ang vâ Nhâ Nèù!c vâ cüng khçng cùo fo_an
hùat nâo géy tai h_ai cho chÈnh sùach f_ai foân k°et dén t_çc %! Vi_"t Nam.
Cùo ch&ng s_è quy°et fºnh c%ua Hâ N_çi c°am ngè^!i Ch&m nghe CD nây, vî

34
Thçng Lu_én s°ç 163, thùang 10-2002, tr. 28-29.
35
Web. Vi_"t Nam cho r^&ng B_ç V&n Hùoa vâ Thçng Tin 24-1-2004.
 Bùong hînh +ulro 155
Ch°e Linh hùat dén ca Champa b^&ng ti°eng Ch&m mâ Hâ N_çi cho fùo
cüng lâ m_çt bi%"u tè_!ng c%ua «Bùong hînh +ulro»?

Nhùom Dega %! Hoa K^y bº ch_up mü

Sau ngây c°am lèu hânh CD «Dén Ca Champa» c%ua Ch°e Linh,
Hâ N_çi fèa ra chi°en dºch t%éy chay nhùom Cao Nguy"n fºnh cè %! Hoa
K^y. Ngây 11 thùang 2 n&m 2004, sùè quùan Vi_"t Nam t_ai Hoa K^y fèa l"n
m_ang web m_çt bâi nh_én fºnh v)e ngu)on g°oc Quÿ Dén T_çc Cao Nguy"n
(Montagnard +oundationà t_ai Hoa K^y, m_çt t%ç chùèc phi chÈnh ph%u do
Ksor K!k länh f_ao.
Trèù!c khi vâo f)e, sùè quùan Vi_"t Nam tùom lè_!c s! qua lºch s%è
+ulro, k°et t_çi phong trâo nây lâ m_çt t%ç chùèc ph%an f_çng cùo s_è y%"m tr_!
c%ua nèù!c ngoâi nh^&m géy h_én thû, ch°ong F%ang vâ Nhâ nèù!c Vi_"t
Nam. Sùè quùan Vi_"t Nam t_ai Hoa K^y cho r^&ng, Quÿ Dén T_çc Cao
Nguy"n lâ m_çt t%ç chùèc cùo li"n h_" vù!i +ulro, vî ngè^!i länh f_ao c%ua quÿ
nây lâ çng Ksor K!k (g°oc Jaraià, cüng lâ m_çt thânh vi"n +ulro lèu
vong b"n Kampuchia t^è n&m 1969. ChÈnh vî th°e, s_è ra f^!i c%ua Quÿ
Dén T_çc Cao Nguy"n do Ksor K!k länh f_ao, khçng ph%ai lâ t%ç chùèc
phi chÈnh ph%u nh^&m phùat tri%"n v°an f)e xä h_çi c%ua dén t_çc Cao Nguy"n,
nhèng lâ m_çt t%ç chùèc phi phùap nh^&m thânh l_ép m_çt qu°oc gia f_çc l_ép
mang t"n lâ C_çng Hôa Dega t_ai mi)en Trung Vi_"t Nam.
Cüng theo m_ang web nây, nhùom Ksor K!k l_!i dung danh nghïa
f_ao Tin Lânh f%" tuy"n truy)en cho chÈnh sùach C_çng Hôa Dega F_çc
L_ép, géy ngén quÿ f%" y%"m tr_! cho dén t_çc Téy Nguy"n trong nèù!c
nh^&m vûng d_éy ch°ong l_ai chÈnh ph%u Vi_"t Nam.
Fi)eu cüng c)an nh°an m_anh %! féy, cùo hâng ngân h_çi foân Vi_"t
ki)eu t_ai Mÿ xu°ong fè^!ng hâng n&m, f%" hç hâo qu)an chùung vûng d_éy
gi%ai phùong Vi_"t Nam ra kh%oi ùach nç l_" c%ua C_çng S%an, nhèng sùè quùan
Vi_"t Nam khçng h)e l"n ti°eng tr"n m_ang Web c%ua mînh. T_ai sao c!
quan nây chÏ ch_up mü h_çi foân phi chÈnh ph%u c%ua nhùom Ksor K!k?
Cùo ch&ng Hâ N_çi t_è ti_"n x°ep h_o vâo thânh ph)an «Bùong hînh +ulro»?

S_è vûng d_éy %! Cao Nguy"n l)an thùè hai

156 Dominique Nguyen

Ba n&m sau, «Bùong hînh +ulro» l_ai xu°at hi_"n tr"n Cao Nguy"n
l)an thùè hai. M_çt s°o bùao chÈ nèù!c ngoâi36 thçng tin r^&ng, trong dºp l¨"
Ph_uc Sinh t^è ngây 10 f°en 11-4-2004, hâng ch_uc ngân ngè^!i sù&c t_çc
Tin Lânh g°oc Téy Nguy"n bi%"u tînh trèù!c ·Uy Ban Nhén Dén tÏnh Fù&c
Lù&c, c&ng bi%"u ng¨è fôi t_è do tÈn ngè¨!ng vâ f°at fai cüa h_o fä bº tru°at
h¨èu. ChÈnh quy)en Hâ N_çi li)en s%è d_ung b_ao l_èc, ra l_"nh cho l_èc lè_!ng
cçng an vâ quén f_çi fä dûng vôi r)ong xºt nèù!c, l_èu f_an cay, dûi cui vâ
roi fi_"n t°an cçng foân ngè^!i bi%"u tînh. Theo m_çt s°o bùao chÈ nèù!c
ngoâi, cùo Èt nh°at 17 tÈn f)o Tin Lânh Téy Nguy"n bº bù&n ch°et, tr"n 150
bº thè!ng, kho%ang 300 ngè^!i bº bù&t vâ g)an 100 ngè^!i khùac ch_ay qua
Kampuchia lùanh n_an. Th%u tèù!ng Hun Sen hém d_oa lûng bù&t nh¨èng
ngè^!i t_y n_an nây trao tr%a l_ai cho Vi_"t Nam. Sau ngây vûng d_éy, Hâ
N_çi c°am h%&n nh¨èng ngè^!i nèù!c ngoâi dû h_o lâ phùai foân b_ç ngo_ai
giao hay bùao chÈ l"n khu v_èc Téy Nguy"n.
Ngây 10 thùang 4 n&m 2004, Human Rights Watch (c! quan
nhén quy)en cùo tr_u s%! f_&t t_ai Mÿà l"n ti°eng ph%an f°oi kºch li_"t s_è fân ùap
c%ua Hâ N_çi ch°ong l_ai dén t_çc Téy Nguy"n. Ngây 14 thùang 4 n&m
2004, qu°oc vè!ng Cao Mi"n Norodom Sihanouk37 l"n ti°eng qua m_ang
Web cho r^&ng çng ta lâ ngè^!i fä t^èng fùèng ra trong quùa khùè b"nh v_èc
cho dén t_çc Téy Nguy"n, m_çt khi dén t_çc nây bº fân ùap. Hçm nay,
çng ta v¨én ti°ep t_uc b"nh v_èc dén t_çc nây. Cûng trong Web nây,
Norodom Sihanouk hùèa lâ së can thi_"p vù!i chÈnh ph%u Hun Sen f%" fùon
nh_én nh¨èng ngè^!i g°oc Téy Nguy"n ch_ay sang Cao Mi"n lùanh n_an sau
v_u vûng d_éy c%ua h_o vâo ngây 9 thùang 4 n&m 2004.

Vùén f^" dén t_çc Ch&m l_ai tùai di¨"n

N&m 2004, v°an f)e dén t_çc Ch&m l_ai tùai di¨"n trong bâi vi°et c%ua
Nguy¨"n V&n T%y f&ng trong t_ép san Tagalau s°o 4, 2004, trang 118-
16538.

36
Thçng Lu_én s°o 181, thùang 5-2004, tr. 4; Human Rights Watch (Web.à; Tu)an bùao
L'Express s°o 2768, thùang 7-2004, tr. 33; Tu)an bùao Le Point s°o 1649, thùang 4-
2004, tr. 54.
37
Norodom Sihanouk, Web. ngây 14-4-2004.
38 Nguy¨"n V&n T%y, «Th_èc tr_ang xä h_çi Ch&m - M_çt sùç gi%ai phùap chùinh», in Tagalau
sùç 4, 2004, trang 118-165.
 Bùong hînh +ulro 157
Ch%u f)e f)au ti"n fùo lâ truy)en th°ong ngè^!i Ch&m mâ tùac gi%a cho
r^&ng fùo chÏ lâ «nh¨èng phong t_uc rè^!m râ l_ai th"m nhi)eu phùat sinh (...à,
nh¨èng t_ép quùan côn l_ac h_éu (...à, nh¨èng ki)em h%am vç lùy (...à thi°eu %çn
fºnh vâ nh°at quùan» (tr. 124-139). Cùo th_ét s_è ch&ng phong t_uc t_ép quùan
Ch&m v¨én côn l_ac h_éu trong th°e k%y thùè XXI nây ?
Theo chùung tçi, cùo hai nguy"n nhén chÈnh fä fèa tùac gi%a f°en
k°et lu_én nây. Ho_&c lâ tùac gi%a quùa tin vâo giùa trº truy)en th°ong c%ua dén
t_çc lù!n, nhè dén t_çc Vi_"t ch%&ng h_an, f%" fºnh nghïa truy)en th°ong dén
t_çc Ch&m, ho_&c lâ tùac gi%a cùo quan ni_"m r^&ng phong t_uc ngè^!i Ch&m
chÏ lâ m_çt l¨" h_çi mua vui mâ m¨çi nhâ t%ç chùèc cùo quy)en th"m bù!t f%"
lâm hâi lông nh¨èng ngè^!i khùach f°en tham d_è.

Fùèng tr"n phè!ng di_"n khoa h_oc mâ nùoi, truy)en th°ong Ch&m lâ
m_çt di s%an tinh th)an c%ua m_çt t_ép th%" dén t_çc Ch&m, fè_!c truy)en l_ai t^è
th°e h_" nây qua th°e h_" khùac trong khçng gian vâ th^!i gian dâi hâng th°e
k%y. V&n hoùa, phong t_uc t_ép quùan lâ ngu)on g°oc con ngè^!i, chÈnh vî fùo
tr%ai qua nh¨èng th&ng tr)am c%ua lºch s%è nhèng h_o v¨én duy trî truy)en
th°ong lâ fi)eu fùang trén tr_ong.
Hi°en chè!ng c%ua UNESCO-Li"n Hi_"p Qu°oc cüng fä quy fºnh
r^&ng m_oi truy)en th°ong c%ua b°at cùè dén t_çc nâo tr"n th°e giù!i f)eu cùo m_çt
giùa trº ngang nhau. Khçng cùo phong t_uc t_ép quùan c%ua dén t_çc nâo fè_!c
xem nhè lâ v&n minh h!n, khoa h_oc h!n. Vî t°at c%a t_ép quùan fùo f)eu l^a
di s%an c%ua n)en v&n minh c%ua nhén lo_ai.
N°eu tùac gi%a cho r^&ng phong t_uc t_ép quùan ngè^!i Ch&m hçm nay
lâ m_çt di s%an tinh th)an vç cûng quÈ giùa, lâ m_çt tÈn ngè¨!ng thi"ng li"ng
c%ua dén t_çc nây, cùo m_çt giùa trº ngang hâng vù!i t°at c%a phong t_uc c%ua
cùac dén t_çc khùac tr"n th°e giù!i, th°e thî féu cùo chuy_"n c)an ph%ai thay f%çi
phong t_uc ngè^!i Ch&m nhè tùac gi%a fä y"u c)au, ngè_!c l_ai tùac gi%ai ph%ai
cùo nghïa v_u fùèng ra f%" b%ao t)on vâ nuçi du¨!ng nùo thî fùung h!n.
Ngoâi s_è l)am l¨én v)e vi_"c fùanh giùa phong t_uc fùo, tùac gi%a côn
c%anh cùao quùa khù&t khe m_çt s°o hi_"n tè_!ng trong xä h_çi, nhè lâ hi_"n
tè_!ng thanh ni"n lâm vi_"c thî ti"u c_èc mâ &n ch!i l_ai tÈch c_èc (tr. 134à,
hi_"n tè_!ng sinh ho_at xä h_çi Ch&m chÏ l°ay rè_!u lâm tçn chÏ (tr. 136à,
v.v. Féy lâ m_çt k°et lu_én quùa v_çi vâng vâ ch%u quan, cùo th%" xùuc ph_am
f°en quy)en t_è do c%ua con ngè^!i. Cùo ch&ng t°at cùac thanh ni"n Ch&m
hçm nay chÏ lâ m_çt nhùom ngè^!i vç trùach nhi_"m ? Cùo ch&ng t°at c%a
ngè^!i Ch&m hçm nay chÏ lâ nh¨èng k%e chÏ bi°et f°en rè_!u ch^e mâ thçi ?
158 Dominique Nguyen

Ph)an thùè hai c%ua bâi nây li"n quan f°en b%an ch°at c%ua dén t_çc
Ch&m. F%" bi_"n minh cho quan fi%"m c%ua mînh, tùac gi%a fèa ra m_çt s°o lùy
lu_én r°at lâ f!n s! f%" r)oi k°et lu_én r^&ng dén t_çc Ch&m cùo th"m 6 khuy°et
t_ét thç thi%"n n¨èa (vî n&m 1999, Inrasara fä v_ach ra 10 khuy°et t_ét c%ua
Ch&m mâ chùung tçi fä n"u ra %! ph)an tr"nà, fùo lâ «b%an ch°at tº hi)em
nhau ; b%an ch°at d°oc phùach ; b%an ch°at thi°eu khi"m t°on ; b%an ch°at hùao
danh ; b%an ch°at thi°eu tÈnh nhén ùai ; b%an chùét thi°eu tÈnh sông ph%&ng ;
b%an ch°at khçng dùam nùoi trèù!c m_&t nhau» (tr. 130-134à vâ 4 hi_"n
tè_!ng ti"u c_èc : «thùè nh°at lâ hi_"n tè_!ng c%ua thanh ni"n Ch&m lâm vi_"c
thî ti"u c_èc mâ &n ch!i l_ai tÈch c_èc. Thùè hai lâ k^y thº nh¨èng ngè^!i
ngoâi lâng l°ay v_! %! lâng ta. Thùè ba lâ s_è b°at hôa thè^!ng tr_èc trong
thçn xùom. Thùè tè lâ rè_!u chi ph°oi quùa lù!n f°oi vù!i xä h_çi Ch&m» (tr.
134-136à.
N°eu tùac gi%a cho r^&ng cùo m_çt s°o ngè^!i Ch&m nâo fùo cùo 6 b%an
ch°at thç thi%"n, thî fùo lâ v°an f)e t_è nhi"n trong xä h_çi. Nhèng khçng th%"
d_èa vâo cùa tÈnh x°au xa c%ua m_çt s°o ngè^!i Ch&m f%" r)oi k°et lu_én r^&ng c%a
t_ép th%" dén t_çc Ch&m cùo nh¨èng khuy°et t_ét nây. Cùo ch&ng c_um t^è
“ngè^!i Ch&m” mâ tùac gi%a l_&p fi l_&p l_ai trong bâi nây, hoân toân ùam chÏ
cho m__çt s°o ngè^!i Ch&m nâo fùo chùè khçng ph%ai tùac gi%a mu°on k°et t_çi c%a
m_çt t_ép th%" dén t_çc Ch&m cùo khuy°et t_ét x°au xa fùo ? ChÏ cùo tùac gi%a lâ
ngè^!i cùo th%" tr%a l^!i cho céu h%oi nây. N°eu khçng, bâi kh%ao lu_én c%ua tùac
gi%a tr%! thânh m_çt v&n chè!ng vi°et lùach nh^&m bçi nh_o dén t_çc Ch&m
h!n lâ m_çt bâi phén tÈch séu f_ém v)e c! c°au xä h_çi c%ua ngè^!i Ch&m.

Vî fä nh_én di_"n cùo th%" cùo s_è sai l)am trong quan fi%"m c%ua mînh,
n"n tùac gi%a fä y"u c)au f_çc gi%a (tr. 119à vî l_!i Èch c%ua dén t_çc, chùung ta
cûng nhau tranh lu_én nh¨èng v°an f)e mâ tùac gi%a fä fèa ra. ChÈnh vî th°e,
nh¨èng gî mâ Nguy¨"n V&n T%y f)e ra trong bâi nh_én fºnh nây khçng cùo
m_uc ti"u nh^&m k°et t_çi phong t_uc vâ dén t_çc Ch&m, nhèng chÏ lâ m_çt ùy
ki°en s! kh%!i c%ua m_çt ngè^!i Ch&m fang nhîn xä h_çi Ch&m, dû t)am
nhîn fùo cùo fi ngè_!c hoân toân vù!i th_èc t°e.

Sau thùang 4 n&m 1975, +ulro khçng côn lâ t%ç chùèc c%ua m_çt
«m_&t tr_én gi%ai phùong» n¨èa, nhèng lâ m_çt phong trâo f°au tranh c%ua dén
 Bùong hînh +ulro 159
t_çc Téy Nguy"n vâ Ch&m, nh^&m y"u c)au chÈnh quy)en Hâ N_çi ph%ai
trao tr%a l_ai cho dén t_çc nây quy)en fè_!c s°ong tr"n länh th%ç mâ t%ç ti"n
c%ua h_o fä f%" l_ai, trong khuçn kh%ç truy)en th°ong v&n hùoa vâ tÈn ngè¨!ng
c%ua h_o.
S_è hi_"n h¨èu c%ua phong trâo nây cùo ch&ng chÏ lâ s_è k°e th^èa c%ua
bao phong trâo f°au tranh khùac fä x%ay ra t^è ngây Champa bº xùoa b%o
tr"n b%an f^ç Fçng Dè!ng vâo n&m 1832.

Tè Li_"u TrÈch D¨én

Butter=ield, +oc,
«Vietnam Re=ugees Say Attacks on Communists Continue in
Highlands», trong New York Time, 1 June 1976.
B_ç V&n Hùoa vâ Thçng Tin,
Web. ngây 24-1-2004.
Chandra, Nayan,
«Ieng Sary: Unite =or our Contry», trong +ar East Economic
Review 104, sùç. 25, 1979.
Delvert, J.,
Le paysan Cambodgien, Paris, 1961.
Hickey, Gerald C.,
+ree in the Forest. Ethnohistory o= the Vietnamese Central
Highlands 1954-1976, New Haven and London, Yale
University Press, 1982.
Human Rights Watch
Web. 10 thùang 4 n&m 2004.
Inrasara,
- V&n H_oc Ch&m, Xu°at B%an V&n Hùoa Dén T_çc, 1994.
- «Ch&m Panduranga t_ai thânh phùç H^ç Chùi Minh», trong Tagalau
sùo 4, 2004, tr. 42-48.
- «Th!-Viù"t vâ Lu_én», trong Tagalau sùo 4, 2004, tr. 70-82.
160 Dominique Nguyen

Martin, +rùedùerique,
«Les paysans des “minorités ethniques'' revendiquent leurs
terres ancestrales. Hanôi =ace â la rùevolte des Montangards»,
trong +igaro, 9-2-2001.
Migiozzi, J.,
Cambodge +aits et problêmes de population, Paris 1973.
Nate Tahyer,
«Trails o= Tears: Lost Montagnard Army Vows to =ight On»,
trong +ar Eastern Review, 10 september 1992.
New Straits Times,
2-2-2001 ; 10-2-2001 ; 23-3-2001 ; 26-3-2001 ; 27-3-2001 ; 28-
3-2002 ; 1-4-2002.

Ngçn Vïnh,
+ULRO, Nhâ Xuùét B%an V&n H_oc, 3e ùedition, 1995.
Nguy¨"n V&n T%y,
«Th__èc tr_ang xä h_çi Ch&m. M_çt sùç gi%ai phùap chùinh», trong
Tagalau sùç 4, 2004, tr. 118-165.
Norodom Sihanaouk,
«Statement», Courrier ùelectronique, Pyongyang, 14 avril 2004.
Ph_u N¨è,
ra ngây 28-6-1995.
Ponchaud, +.,
Cambodia Year Zero, Holt, Rinehart and Winston, New York,
1977.
Po Dharma, Abdul. Karim, Danny Wong Tze-Ken,
Champa tr"n lân sùong bùao chùi quùçc tù" t^è n&m 1975, Champaka
sùç 2, Toronto, San Jose, Slagelse, Dormagen, 2000.
Pouvatchy, J.,
Les Vietnamiens au Cambodge, lu_én ùan ti°en sï, Paris, 1975.
Tè li_"u Champaka 12-99.
Thçng Lu_én
S°ç 163, thùang 10-2002 ; s°o 181, thùang 5-2004.
Tu%çi Tr%e Ch%u Nh_ét,
ra ngây 4-7-1995.
U.N.,
«Study Urges Heavy Vietnam Aid», trong Washington Post, 2 June
 Bùong hînh +ulro 161
1976.