Filozofia umysłu

2022/2023

Wykład 13

Dr hab. prof. UP Marzenna Jakubczak

Instytut Filozofii i Socjologii
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN
Ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków
E-mail: filozofia.podmiotu@gmail.com
https://ledson.academia.edu/MarzennaJakubczak
 Qualia
• „Własności prywatne”. Doświadczasz ich na swój
własny, swoisty sposób, dlatego nie sposób ich w
pełni wyrazić czy zobiektywizować.
• Quale jest tym, w „jaki sposób coś jest d l a n a s ”;
nasze świadome doświadczenie składa się z
qualiów.
• Rodzi się więc pytanie: „W jaki sposób qualia
odnoszą się do fizycznego świata?”, czy też… „jak
obiektywny fizyczny mózg może wytwarzać
subiektywne qualia?”
 Czym są qualia w kontekście różnych teorii umysłu?

DUALIŚCI sądzą, że
qualia są częścią świata
IDEALIŚCI wierzą, że mentalnego, odrębnego
wszystkie treści mentalne tak względem świata
naprawdę są qualiami fizycznego

EPIFENOMENALIŚCI
uznają, że qualia
istnieją, ale nie
wywierają realnych
skutków na zdarzenia
fizyczne
 W ŁASNO ŚC I QUALIÓW
Daniel Dennett
• Niewyrażalne (ineffable) krytycznie rozważa
pytanie:
– Nieopisywalne
Czy bez qualiów
• Wewnętrze (intrinsic) warto żyć?
– Nie poddające się analizie
• Prywatne (private)
– Nie dające się porównać
interpersonalnie
• Bezpośrednio dane (directly
apprehended)
– Niezapośredniczone
 Problematyczność qualiów…
➢ Nie dają się sprowadzić do mierzalnych własności
fizycznych (quale ≠ quality)
➢ Nie ma jasności, czy są czymś zupełnie różnym od
aktywności mózgowej
➢ Do czego potrzebny nam ten termin? Czy można by się
bez niego obejść?
➢ Czy quale zawiera informację, która wykracza poza to,
co niesie informacja neuronalna, z którą jest
skorelowane?
Część tych problemów pomaga rozwiązać „argument z wiedzy
Mary” Franka C. Jacksona……
 Frank Cameron JACKSON
(ur. 1943, Australia) łagodna wersja epifenomentalizmu…
• Argumentacja Jacksona przeciw fizykalizmowi
odwołuje się do eksperymentu myślowego z
neurolożką Mary…

• What Mary Didn't Know?

Mary żyje z odległej przyszłości, kiedy

wiadomo już wszystko na temat fizycznych
procesów zachodzących w mózgu i skutków,
jakie wywierają one na nasze zachowanie.
Mary wie wszystko o percepcji kolorów,
optyce, własnościach kolorowych
przedmiotów, przetwarzaniu kolorów w
procesie widzenia itd.
 Mary – badaczka kolorów
• Wiedząc to wszystko, wybitna
neurolożka Mary wychowywała się i
żyła wyłącznie w czarno-białych
pomieszczeniach, gdzie obserwowała
świat przez czarno-biały monitor TV…
• Nigdy w życiu nie widziała żadnego
innego koloru! (poza czarnym i
białym)
• Nagle pozwolono jej opuścić pokój i
wyjść na świat, w którym roi się od
wszelkich barw….
VIDEO: The Knowledge Argument - Mary's Room (+ 4 kontrargumenty fizykalistów)
 Co przytrafi się Mary?

Zdumiona wykrzyknie:
„Wow! Nigdy nie
zdawałam sobie
sprawy, że czerwony
wygląda”.

Wzruszy tylko ramionami,

stwierdzając:
„To jest czerwone, a tamto
Eksperyment „neurolożka Mary”
zielone. Nie widzę nic przedstawiony został przez Jacksona w
artykułach "Epiphenomenal qualia" (1982)
nadzwyczajnego ani nowego.” oraz "What Mary didn't know" (1986).
Wyniki eksperymentu myślowego Jacksona
MARY JEST ZDUMIONA:
❖Jackson: Kiedy Mary zobaczy kolory, oczywiście dowie się / dozna
czegoś fundamentalnie nowego, a mianowicie „jak to jest widzieć
kolor czerwony”. Pozna wtedy qualia, a nie tylko fizyczne fakty na
temat postrzegania kolorów
❖Chalmers: Żadne informacje nie mogły przygotować jej na
bezpośrednie „surowe odczucie” widzenia kolorów
❖Nagel: Nie mogła wiedzieć tego wcześniej, tak jak nie wiemy, jak to
jest być nietoperzem
❖Jackson: Należy zatem przyjąć, że świadomość, subiektywne
doświadczenie (qualia) wnoszą coś zupełnie nowego do naszej
wiedzy o świecie fizycznym ►fizykalizm jest teorią błędną

❖P.S. w 2003 r. Jackson wycofuje się ze swojej argumentacji pod

wpływem argumentów neurobiologicznych…
Wyniki eksperymentu myślowego Jacksona
MARY NIE JEST ZDZIWIONA:
❖Dennett kwestionuje „the knowledge argument” Jacksona: jej
zdumienie świadczyłoby, iż tak naprawdę Mary nie wiedziała
wszystkiego o kolorach. Powinna była przecież wiedzieć, jaki rodzaj
odczuć wywołuje postrzeganie kolorów (np. pobudzenie, wyciszenie
itd.).
❖ Różnica w wiedzy zawarta w dwóch różnych deskrypcjach pewnego
fenomenu nie świadczy o różnicy w przedmiotach obu deskrypcji
❖Znajomość wszystkich fizycznych faktów na temat widzenia kolorów
oznacza zatem również wiedzę o tym „jak to jest doświadczać
kolorów” ►fizykalizm jest dobrą teorią
❖ KRYTYKA SEARLE’A: rozumowanie materialistów jest niepoprawne, bo Mary nie brakuje
żadnej wiedzy; wiedza o fenomenach, jako że jest obiektywna (tj. trzecioosobowa), po
prostu nie może objąć fenomenów świadomości (czyli tego, co subiektywne,
pierwszoosobowe). „Mary zwraca więc uwagę na kwestie ontologiczne, w mniejszym zaś
stopniu na epistemologiczne. W szczególności zauważa, że fenomeny mentalne mają
ontologię pierwszoosobową, tak więc nie może udać się ich redukcja do fenomenów o
ontologii trzecioosobowej.”
David Chalmers
(ur. 1966) Świadomy umysł (1996):
naturalistyczny dualizm / neutralny monizm / panpsychizm?
Świadomość to Świadomość to
łatwy problem! trudny problem!
NA CZYM POLEGA?
▪ W jaki sposób człowiek może odróżniać bodźce zmysłowe i
odpowiednio na nie reagować?
▪ W jaki sposób mózg integruje informacje pochodzące z wielu
różnych źródeł i wykorzystuje je do kontrolowania zachowania?
▪ Jak to się dzieje, że możemy werbalizować swoje stany
wewnętrzne?

JAK GO ROZWIĄZAĆ?
➢ przez wyjaśnianie natury świadomości w oparciu o naturę mózgu
➢ zrozumienie funkcji mózgu pozwala nam wyjaśnić przyczyny i
przebieg aktywności umysłu

Chociaż wszystkie te pytania są związane ze świadomością, dotyczą

obiektywnych mechanizmów systemu poznawczego. W związku z
tym mamy wszelkie powody, by oczekiwać, że dalsze badania
psychologii poznawczej i neuronauk przyniosą na nie odpowiedzi.
NA CZYM POLEGA?
▪ W jaki sposób procesy fizyczne w mózgu powodują subiektywne
doświadczenie
▪ Jak powstaje wewnętrzny aspekt myśli i percepcji: sposób, w jaki „czuje
się daną rzecz”. Np. gdy widzę intensywny odcień błękitu albo gdy słyszę
z dala dźwięk oboju bądź doznaję nieznośnego bólu, nagłej iskierki
szczęścia lub gdy pogrążam się w zamyśleniu... Wszystkie te zjawiska
nazywam świadomością. To właśnie one stanowią prawdziwą zagadkę
umysłu.
JAK GO ROZWIĄZAĆ?
➢ wymaga wyjaśnienia jakościowych aspektów świadomych
przeżyć, tj. qualiów, czyli „mojości przeżyć”
Tymczasem qualia nie dają się sprowadzić do przetwarzania
obiektywnych informacji. A subiektywny aspekt wrażeń nie podlega
funkcjonalnej redukcji. Być może w pewnym zakresie (lub w całości)
nie posiada żadnej funkcji? ►
Trudny problem świadomości jest nierozwiązywalny

• Problem subiektywności jest

beznadziejnie trudny (Thomas
Nagel)
• Nasza ludzka inteligencja jest
nie dość zaawansowana, aby
zrozumieć zagadkę świadomości
(ang. mystery, Colin McGinn)
►MISTERIANIZM
• Nasza własna świadomość jest
największą udręką, ponieważ
zawsze pozostanie poza
zasięgiem własnej
konceptualizacji (niczym oko
niewidzące samego siebie,
Steven Pinker)
 Dlaczego właściwie nie możemy go rozwiązać?

• Kwestie sporne w filozofii

ratunkiem jest
umysłu nie mają
funkcjonalizm
charakteru faktualnego,
lecz konwencjonalny, a
może nawet arbitralny.
• Ich rozwiązanie nie
polega na odkryciu, jak
się rzeczy mają, lecz na
postanowieniu, by
traktować je w taki lub
inny sposób. Hilary Putnam (1926-2016)
 materializm eliminacyjny
ELIMINATYWIZM

Patricia Churchland (ur. 1943) & Paul Churchland (ur. 1942)

 eliminatywizm = materializm eliminacyjny
Paul Churchland, The Engine of Reason, The Seat of the Soul: A Philosophical Journey into the Brain, The MIT Press, 1995.

• Radykalny materializm: umysł = mózg

• Na co dzień operujemy błędną psychologią zdroworozsądkową /
potoczną (folk psychology).
• Zgodnie z nią poznanie opiera się na strukturach linearnych podobnych
do zdań, co może skłaniać niektórych do wyraźnego oddzielania od siebie
mózgu i treści naszych świadomości.

Ewa jest szczęśliwa

• Tymczasem lepszymi modelami funkcjonowania umysłu, są modele

sieciowe.
• W ich ramach procesy poznawcze wyłaniają się z aktywności sieci
neuronowych i nie ma potrzeby powoływania się na niezależnie od nich
istniejące „przekonania” czy „sądy”.
 Struktura sieciowa

struktura matematyczna i jej

programowy lub sprzętowy model, realizujący obliczenia lub przetwarzający
sygnały poprzez rzędy elementów przetwarzających, zwanych sztucznymi
neuronami, które wykonują pewną podstawową operację na swoim wejściu.
❖ Cechą wspólną wszystkich sieci neuronowych jest to, że na ich strukturę składają się
neurony połączone ze sobą synapsami. Z synapsami związane są wagi, czyli wartości
liczbowe, których interpretacja zależy od modelu.

❖ Oryginalną inspiracją takiej struktury stanowi budowa naturalnych neuronów, łączących je

synaps, oraz układów nerwowych, w szczególności mózgu.
 Eliminacja psychologii potocznej
• Eliminacja psychologii zdroworozsądkowej nie znaczy, że wszystkie
terminy potoczne muszą być wyeliminowane i zastąpione innymi.
• Churchlandowie często przywołują los innych błędnych teorii i
ontologii, które powstały na przestrzeni dziejów, np. astronomia
ptolemejska przez wieki służyła tłumaczeniu i przewidywaniu ruchów
planet, ale w końcu ten model układu słonecznego został odrzucony na
rzecz modelu kopernikańskiego.
• Podobny los czeka model umysłu jako „przeżuwacza zdań”, w
ramach którego myśl i zachowanie są skutkiem manipulowania stanów
zdaniopodobnych znanych tradycyjnie jako postawy propozycjonalne.
• Eliminatywnizm postuluje wyodrębnienie trzech klas pojęć:
1. te, które trzeba wyeliminować
2. te, które zostaną przekształcone
3. te, które pozostaną (np. celowość)
• Występuje przeciw oksfordzkiej filozofii języka (Austin, Ryle, Strawson).
• Sprzeciwia się wobec funkcjonalizmu.
• Proponuje filozofię zaangażowaną empirycznie.
 eliminatywizm
a humanizm
• Normatywność jest stopniowo eliminowana z nauki – kiedyś pojęcie
zdrowia też było normatywne (stare metafizyczne koncepcje siły życiowej –
np. witalizm i élan vital)

• Rozróżnienie na fakt / wartość jest bardzo abstrakcyjne i nie ma na nie

miejsca na niższych szczeblach mechanizmu poznawczego

• Prawidła ewolucji i odkrywane fakty na jej temat pozwalają uchwycić

naturalne wartości.

• W przekonaniu zwolenników e l i m i n a t y w i z m j e s t h u m a n i z m e m
– poznanie mechanizmów przyrody prowadzi do wyzwolenia się z ignorancji
i związanych z nią lęków, stwarza też większe możliwości pomocy istotom
potrzebującym, cierpiącym (podobnie twierdził Epikur!)
 Zdolność do moralnego zachowania
jest zakorzeniona w neurobiologii uspołecznienia

U ssaków zależy od działania OKSYTOCYNY I WAZOPRESYNY

(tzw. p e p t y d y m i ł o ś c i i s t r a c h u – pełnią kluczową rolę w kontroli porodu i
karmienia piersią oraz regulacji ciśnienia krwi; są również zaangażowane w takie procesy,
jak zachowania seksualne, rozpoznanie społeczne i reakcja na stres)

na rozwinięte struktury korowe, które łączą się ze starszymi

strukturami pośredniczącymi w kształtowaniu mechanizmu motywacji,
nagrody i emocji.
Mechanizmy nerwowe wspierające zachowania społeczne są
dostrajane epigenetycznie (ekspresja genów) poprzez:
▪ interakcje społeczne i poznawanie praktyk społecznych grupy
▪ orientowanie się, jak najlepiej radzić sobie z nowymi problemami
społecznymi.
Zorganizowane religie, które pojawiły się po nastaniu rolnictwa i na skutek rozwoju
dużych grup, oparły się na istniejących wcześniej praktykach społecznych, być może
rozszerzając je w odpowiedni sposób dla nowych wymagań społecznych.
Chociaż wiadomo, że oksytocyna i wazopresyna mają kluczowe znaczenie w
zachowaniach społecznych, niektóre kwestie dotyczące ich roli i interakcji z innymi
obwodami pozostają nadal nie w pełni rozpoznane.
(Churchland, The neurobiological platform for moral values, Behaviour 151 (2014), 295).