Cu_çc n%çi d_éy c%ua dén t_çc Téy Nguy"n

%! mi)en trung Vi_"t Nam vâo thùang 2 n&m

2001
Ts. Nguy¨"n V&n Huy
(F_ai H_oc Paris VIIà

Chèa bao gi^!, sau 1975, m_çt s_è ki_"n v^èa x%ay ra t_ai Vi_"t Nam fä
fè_!c cùac häng thçng t°an ngo_ai qu°oc loan tin nhanh vâ géy xùuc f_çng
trong dè lu_én qu°oc t°e f°en nhè v_éy.
F)au thùang 2-2001, ngay khi cu_çc xu°ong fè^!ng c%ua kho%ang 500
ngè^!i Téy Nguy"n t_ai tr_u s%! huy_"n Chu Prong ngây 31-1-2001, fôi
tr%a t_è do cho hai tÈn f)o Tin Lânh bº cçng an bù&t giam, dè lu_én qu°oc t°e
vâ c_çng f)ong ngè^!i Vi_"t h%ai ngo_ai fä fè_!c thçng tin kºp th^!i vâ f)ay
f%u. F_ai di_"n cùac chÈnh ph%u dén ch%u phè!ng Téy cùo m_&t t_ai Hâ N_çi
cüng fä y"u c)au chÈnh quy)en Vi_"t Nam gi%ai thÈch s_è vi_"c vâ c%anh bùao
khçng n"n dûng b_ao l_èc f%" fân ùap nh¨èng ngè^!i thi%"u s°o.
V)e phÈa Vi_"t Nam, chÈnh quy)en c_çng s%an fä khçng coi nh_e t)am
quan tr_ong nh¨èng cu_çc xu°ong fè^!ng nây, ph%an ùèng c%ua h_o fä r°at khçn
ngoan vâ li)en tùèc th^!i. M_çt m_&t, chÈnh quy)en fºa phè!ng xoa dºu s_è
c&m tùèc c%ua dén t_çc Téy Nguy"n b^&ng cùach tr%a t_è do cho hai tÈn f)o
Tin Lânh v^èa nùoi, k%y lu_ét n&m cùan b_ç f_&c trùach chÈnh sùach ngè^!i sù&c
t_çc thi%"u s°o vâo ngây 29-3-2001 vâ c%è cùan b_ç f°en gi%ai thÈch chÈnh
sùach c%ua nhâ nèù!c f%" d_ép tù&t m)am ch°ong f°oi ngay t^è trùèng nèù!c. M_&t
khùac, Hâ N_çi loan t%ai nhanh chùong nh¨èng tin tùèc li"n quan f°en cùac
cu_çc xu°ong fè^!ng c%ua dén t_çc Téy Nguy"n, f%" minh oan trèù!c dè
lu_én qu°oc t°e. H_o gùan cho nh¨èng ngè^!i länh f_ao g°oc Téy Nguy"n f%u
thùè t_çi danh, nâo lâ «phùa ho_ai chÈnh sùach foân k°et dén t_çc», «géy r°oi,
164 Nguy"n V&n Huy

b_ao f_çng», «tùai l_ép nhâ nèù!c F" Ga1 t_è trº»... Chèa h°et, Hâ N_çi côn
huy f_çng b_ç chÏ huy quén khu 5 fèa m_çt l_èc lè_!ng quén s_è quan
tr_ong, cùo c%a tr_èc th&ng, f_ai phùao vâ xe t&ng, l"n Téy Nguy"n ng&n
ch_&n phong trâo fôi f°at fai c%ua dén t_çc Téy Nguy"n léy lang sang
nh¨èng tÏnh khùac. C_çng f)ong ngè^!i g°oc Téy Nguy"n t_ai cùac tÏnh
Kontum, Bînh Fºnh, Phùu Y"n vâ Khùanh Hôa fä bº giù!i h_an fi l_ai, cùac
tuy°en giao thçng l"n cao nguy"n (qu°oc l_ç 14, 19à bº ch_&n xùet gù&t gao,
fi_"n tho_ai c%ua ngè^!i g°oc Téy Nguy"n bº cù&t. Tuy v_éy nh¨èng gî th_èc s_è
fä x%ay ra v¨én l_ot ra ngoâi : nhi)eu cu_çc va ch_am gi¨èa l_èc lè_!ng an ninh
vâ ngè^!i g°oc Téy Nguy"n fä fè_!c bi°et f°en.
Theo tu)an bùao An Ninh Th°e Giù!i xuùét b%an t_ai Vi"t Nam2 t^è
ngây 7-3-2001 fù"n 14-3-2001, f)ong th^!i cüng lâ nh¨èng thçng tin do
Thçng t°an xä Vi_"t Nam phùat hânh vâ fè_!c f&ng tr"n cùac bùao Lao
F_çng, Nhén Dén, Quén F_çi Nhén Dén... ra cûng th^!i fi%"m, cu_çc b_ao
lo_an fä di¨"n ra nhè sau:
«Ngây 29-1-2001, f)on {cçng an} bi"n phông 729 bù&t qu%a tang R! Lan
Bon vâ R! Lan Duianh, ngè^!i Gia Rai, trùu t_ai buçn Ia Pla vâ Ia M!,
xä Ia Pia, huy_"n Cè Prçng mang nhi)eu tâi li_"u c%ua Ksor K!k3 cùo n_çi
dung kÈch f_çng, chia rë tînh foân k°et dén t_çc. Ngay sau fùo, t^è Mÿ,
K!k li"n l_ac vù!i cùac t%ç chùèc qu°oc t°e, chÏ f_ao tay chén %! trong nèù!c
géy sùèc ùep th%a hai t"n nây...».
«Trong cu_çc géy r°oi ngây 2-2 [-2001] t_ai Pleiku, Buçn Ma
Thu_çt, cùac f°oi tè_!ng quùa khÈch fä cùo nh¨èng vi ph_am phùap lu_ét nghi"m
tr_ong... T_ai m_çt s°o huy_"n %! Fù&c Lù&c, m_çt s°o t"n c)am f)au quùa khÈch fä
tîm cùan b_ç ngè^!i dén t_çc f%" tr%a thû vî h_o khçng v_én f_çng bâ con
khçng theo chùung... B_on c)am f)au côn bù&t t°at c%a nh¨èng thanh ni"n
''h&ng hùai'' f°en ng%u t_ép trung f%" d¨" huy f_çng l_èc lè_!ng khi c)an. Nhèng
t^è ngây 5-2 -2001, khi cùac f_çi cçng tùac v_én f_çng, gi%ai thÈch bâ con f%"
h_o g_oi con cùai v)e, v_ach ra nh¨èng vi_"c lâm ph_am phùap lu_ét thî nhi)eu
ngè^!i th°ay mînh bº l^èa fä quay l_ai tr%a thû b_on c)am f)au. Cùo n!i bâ con

1 F" Ga, fùung ra ph%ai viù"t Dùega, ngçn ng¨è Rhadùe cùo nghïa lâ «dén t_çc mi^"n nùui,
ngè^!i cao nguy"n».
2 «S_è th_ét v)e cu_çc géy r°oi mang mâu sù&c chÈnh trº %! Téy Nguy"n», ra ngây 7/3/2001
vâ 14/3/2001.
3 Ksor K!k lâ c_èu thânh vi"n +ulro, hi_"n cè trùu t_ai Hoa K^y.
 Cu_çc n%çi d_éy 165
t_è bù&t vâ gi%ai chùung l"n chÈnh quy)en. Anh em cçng an l_ai ph%ai v_én
f_çng f%" m_oi ngè^!i khçng tr%a thû, b%ao v_" tâi s%an cho b_on chùung. T^è
ngây 7-2 -2001, h)au h°et nh¨èng t"n c)am f)au fä ra t_è thùu, xin l¨çi chÈnh
quy)en...».

S_è th_ét nhè th°e nâo khi f_oc cùac bùao chùi nèù!c ngoâi viù"t v^" biù"n
cùç nây t^è ngây 31-1-2001 fù"n 28-9-2001?
M_çt s°o bùao chÈ cho r^&ng, ngây 31-1-2001, kho%ang 500 ngè^!i
Jarai kùeo tù!i tr_u s%! huy_"n Chu Prong ph%an f°oi vi_"c bù&t giam vâ fôi tr%a
t_è do cho hai tÈn f)o Tin Lânh lâ hai çng Rahlan Pon vâ Rahlan Djan,
bº l_èc lè_!ng cçng an bi"n phông bù&t hai ngây trèù!c fùo (29-1-2001à.
Ngây 2-2-2001, kho%ang 6.000 tÈn h¨èu Jarai t^è khù&p n!i trong
tÏnh Gia Lai kùeo f°en tr_u s%! tÏnh %uy vâ %uy ban nhén dén thânh ph°o
Pleiku y"u c)au th%a hai tÈn f)o Tin Lânh v^èa k%". Cu_çc bi%"u tînh sau fùo
bi°en thânh phong trâo fôi t_è do tçn giùao vâ tr%a l_ai f°at fai cho dén t_çc
Téy Nguy"n. Ngây 4-2-2001 foân bi%"u tînh cùo lùuc fä l"n tù!i 20.000
ngè^!i, trong fùo cùo c%a ngè^!i Bahnar, m_çt sù&c t_çc theo f_ao Cçng Giùao %!
phÈa Bù&c tÏnh Gia Lai, fôi chÈnh quy)en tr%a l_ai f°at fai c%ua nh¨èng buçn
lâng fä bº ngè^!i Kinh chi°em fo_at trèù!c fùo.
T_ai Fù&c Lù&c, trong cùac ngây t^è 3 f°en 11-2-2001, hâng ngân
ngè^!i Rhadùe vâ Mnong t^è cùac huy_"n Ea Sùup, Ea H'Leo, Buçn Fçn,
Krong N&ng, Krçng Buk fä cûng nhau kùeo v)e tr_u s%! tÏnh %uy Fù&c Lù&c
bi%"u tînh %ung h_ç nh¨èng fôi h%oi c%ua ngè^!i Jarai vâ y"u c)au nhâ nèù!c
tr%a l_ai nh¨èng ph)an f°at fai c%ua buçn lâng fä bº f_ai di_"n cùac c! quan
cçng quy)en tèù!c fo_at.
Lo s_! phong trâo fôi f°at fai ngây câng lan r_çng, cùac chÈnh
quy)en c_çng s%an fºa phè!ng fä t%o ra khçng nhén nhè_!ng trèù!c nh¨èng
fôi h%oi chÈnh fùang nây. Nhi)eu toùan cçng an ch°ong bi%"u tînh fä fè_!c
g%!i tù!i f%" gi%ai tùan cùac foân bi%"u tînh. Xç xùat li)en x%ay ra. cçng an dûng
dûi cui vâ roi fi_"n fùanh vâo foân ngè^!i bi%"u tînh f%" gi%ai tùan ; nh¨èng
ngè^!i bi%"u tînh dûng fùa vâ g_éy g_çc f%" ch°ong l_ai. T%çng k°et sau nhi)eu
ngây xç xùat, h!n 600 ngè^!i g°oc Téy Nguy"n bº fùanh f_ép, 200 ngè^!i
khùac vâ 20 cçng an bº thè!ng, nhi)eu c! quan cçng quy)en bº f_ép phùa,
hâng tr&m ngè^!i g°oc Téy Nguy"n bº bù&t giam vâ hâng ngân ngè^!i
khùac ch_ay sang Campuchia lùanh n_an.
Ngây 26-9-2001, tôa ùan tÏnh Fù&c Lù&c fä tuy"n nh¨èng ùan tû r°at
166 Nguy"n V&n Huy

n_&ng, t^è 6 f°en 11 n&m tû, cho 7 ngè^!i bº k°et t_çi «phùa r°oi an ninh» vâ
«tâng tr¨è vü khÈ quén d_ung». Ngây 28-9-2001, tôa ùan tÏnh Gia Lai
cüng fä tuy"n nh¨èng ùan tû n_&ng cho 7 ngè^!i c)am f)au, n_&ng nh°at lâ 12
n&m tû vâ 5 n&m qu%an ch°e. Trong n&m 2002, hâng ch_uc ngè^!i khùac
cüng fä bº tuy"n nh¨èng ùan ph_at n_&ng n)e t^è 2 f°en 8 n&m tû.
K%" t^è sau bi°en c°o v^èa nùoi, toân b_ç länh th%ç Téy Nguy"n bº f_&t
dèù!i quy)en qu%an trº tri_"t f%" c%ua quén f_çi. Sè foân Téy Nguy"n cûng
nh¨èng f_ai f_çi t%çng h_!p 15 vâ 16 f%am trùach vi_"c gi¨è gîn an ninh vâ dén
v_én trong nh¨èng vûng sù&c t_çc g°oc Téy Nguy"n cè ng_u. M_oi ngö ra vâo
Téy Nguy"n f)eu bº ki%"m soùat gù&t gao.
Hi_"n nay tînh hînh tr"n cao nguy"n tuy t_am lù&ng y"n nhèng v°an
f)e ngè^!i g°oc Téy Nguy"n v¨én côn nguy"n v_en, ch¨ç fùèng c%ua nh¨èng
ngè^!i g°oc Téy Nguy"n trong lông dén t_çc Vi_"t Nam chèa cùo fùap s°o.

M_çt s_è ki_"n quan tr_ong c)an fè_!c nh°an m_anh lâ nh¨èng cu_çc
xu°ong fè^!ng ph%an f°oi c%ua dén t_çc Téy Nguy"n khçng mang tÈnh t_è
phùat mâ cùo s_è v_én f_çng qui mç tr"n khù&p cao nguy"n gi¨èa ba sù&c t_çc
lù!n, fùo lâ Jarai, Rhadùe vâ Bahnar. Khçng kên, khçng tr°ong, khçng phç
trè!ng, khçng cùo ngè^!i fùèng f)au, t^èng foân ngè^!i câng ngây câng
fçng fi v)e phÈa trung tém thânh ph°o bi%"u tînh. H_o f°en t^è cùac buçn
lâng lù!n chung quanh, t^è cùac n!i lâm vi_"c fä ûn ûn tù!i trèù!c cùac tr_u s%!
cçng quy)en ph%an f°oi, tuy b°at b_ao f_çng nhèng khçng s_! s_"t. M_uc fÈch
c%ua nh¨èng cu_çc xu°ong fè^!ng nây lâ f%" fùanh f_çng dè lu_én qu°oc t°e v)e
s_è tuy_"t v_ong c%ua c_çng f)ong ngè^!i g°oc Téy Nguy"n trong m_çt xä h_çi
mâ h_o vâ con chùau h_o khçng cùo ch¨ç fùèng. S_è quy°et tém vâ can f%am
c%ua dén t_çc Téy Nguy"n câng fùang fè_!c lèu ùy.
Féy lâ nh¨èng cu_çc xu°ong fè^!ng lù!n nh°at xu°at phùat t^è qu)an
chùung t_ai mi)en Nam, fùung h!n lâ tr"n cao nguy"n mi)en Trung, t^è
ngây toân b_ç mi)en Nam bº f_&t dèù!i quy)en qu%an trº c%ua ch°e f_ç c_çng
s%an mi)en Bù&c. Khùac vù!i ngè^!i Kinh, c%a %! trong l¨én ngoâi nèù!c, c_çng
f)ong dén t_çc Téy Nguy"n fä bi%"u dè!ng quy°et tém vâ l_èc lè_!ng m_çt
cùach hi_"u qu%a, tr_èc di_"n vù!i chùinh quy^"n Hâ N_çi nhèng khçng phç
trè!ng vâ géy )on âo.
Cüng nhè sau 1975, toân b_ç quén l_èc mi)en Nam Vi_"t Nam hûng
 Cu_çc n%çi d_éy 167
m_anh nh°at Fçng Nam ‰A fä rä hâng, khçng côn m_çt ai nghï tù!i chuy_"n
tùai l_ép m_çt l_èc lè_!ng quén s_è f%u kh%a n&ng ch°ong l_ai quén c_çng s%an.
C_çng f)ong dén t_çc Téy Nguy"n thî trùai l_ai, vù!i m_çt nhùom ngè^!i Èt %oi
nhèng f)ay quy°et tém, h_o fä thu nh_&t nh¨èng lo_ai vü khÈ mâ quén f_çi
Vi_"t Nam C_çng Hôa b%o r!i tr"n fè^!ng thùao ch_ay t^è cao nguy"n xu°ong
f)ong b^&ng thùang 3-1975 vâ fä fùanh tr%a l_ai quén f_çi c_çng s%an trong
su°ot 7 n&m tr^!i, khçng cùo s_è ti°ep t°e hay ti°ep sùèc nâo c%ua ngo_ai bang.
ChÈnh vî èù!c mu°on fè_!c s°ong trong danh d_è, nhén ph%ém khçng bº châ
f_ap mâ c_çng f)ong dén t_çc Téy Nguy"n fä vûng d_éy, h_o chÏ mu°on
fè_!c sinh s°ong bînh thè^!ng vâ fè_!c f°oi x%è bînh f%&ng nhè m_oi cçng
dén Vi_"t Nam g°oc Kinh khùac.

Cùo Èt nh°at ba nguy"n nhén d¨én f°en s_è ph%an f°oi r)am r_ç c%ua dén
t_çc Téy Nguy"n, nguy"n nhén nây k°et n°oi vù!i nguy"n nhén kia t_ao
thânh m_çt kh°oi nhu)an th%".

Gi_ot nèù!c fä lâm trân ly lâ vi_"c bù&t bù!, giam c)am vâ fùanh f_ép
hai tÈn f)o Tin Lânh ngè^!i Jarai, fùo lâ hai çng Rahlan Pon vâ Rahlan
Djan, ngè^!i huy_"n Chè Prong. Hai ngè^!i nây bº k°et t_çi «kÈch f_çng
géy chia rë kh°oi f_ai foân k°et dén t_çc» vî fä truy)en bùa giùao lùy f_ao Tin
Lânh b^&ng th%ç ng¨è qua fâi Chén Tr^!i Mù!i phùat thanh t^è Philippines,
m_çt fâi mâ chÈnh quy)en c_çng s%an tîm cùach phùa sùong mâ khçng fè_!c.
Uy tÈn c%ua hai vº nây r°at cao trong sù&c t_çc Jarai vâ fè_!c fçng f%ao
ngè^!i g°oc Téy Nguy"n fºa phè!ng ngè¨!ng m_ç.
Vi_"c bù&t bù! vâ c°am foùan nh¨èng ngè^!i truy)en bùa f_ao Tin Lânh
tr"n cao nguy"n mi)en Trung khçng ph%ai chÏ mù!i féy, nùo fä bù&t f)au t^è
ngây Buçn Ma Thu_çt l_ot vâo tay phe c_çng s%an, ngây 19-3-1975. F_ao
Tin Lânh trong giù!i ngè^!i g°oc Téy Nguy"n g)an nhè bº c°am ho_at f_çng,
87 nhâ th^! bº ni"m phong, r°at nhi)eu m_uc sè vâ tÈn f)o f_ao Tin Lânh
ngè^!i g°oc Téy Nguy"n, fa s°o lâ ngè^!i Rhadùe, Jarai, Churu vâ Kaho,
fä bº bù&t vâ giam gi¨è trong cùac tr_ai h_oc t_ép c%ai t_ao ; nhi)eu ngè^!i fä
thi_"t m_ang vî b_"nh t_ét vâ thi°eu fùoi, m_çt s°o khùac v¨én côn bº giam gi¨è
cho tù!i ngây nay.
ChÏ t^è f)au n&m 1999, sau khi bº Li"n Hi_"p Qu°oc vâ Hoa K^y
lâm ùap l_èc, Hâ N_çi mù!i ch°ap nh_én f%" cho f_ao Tin Lânh tr"n cao
nguy"n fè_!c ho_at f_çng tr%! l_ai, t^è fùo s°o tÈn f)o ngè^!i g°oc Téy Nguy"n
168 Nguy"n V&n Huy

t&ng l"n r°at nhanh. Hi_"n nay cùo h!n 200.000 ngè^!i g°oc Téy Nguy"n
chÈnh thùèc theo f_ao Tin Lânh, 12Ù t%çng s°o ngè^!i g°oc Téy Nguy"n
tr"n cao nguy"n, con s°o nây së côn cao h!n n¨èa trong nh¨èng ngây
thùang sù&p tù!i. Nhèng fa s°o nh¨èng tÈn f)o Tin Lânh g°oc Téy Nguy"n
v¨én sinh ho_at f_ao dèù!i hînh thùèc “h_çi thùanh tè gia”, nghïa lâ khçng
tr_èc ti°ep f°en nhâ th^!, vî chÏ cùo m_çt vâi nhâ th^! Tin Lânh trong cùac
thânh ph°o vâ thº xä lù!n mù!i fè_!c c%è hânh l¨" ngây ch%u nh_ét, t_ai nh¨èng
fºa phè!ng khùac cùac n!i th^! phè_!ng v¨én côn bº ni"m phong. H!n n¨èa,
nh¨èng tÈn f)o Tin Lânh g°oc Téy Nguy"n f)eu lâ f°oi tè_!ng c)an theo döi
b%!i cùac chÈnh quy)en fºa phè!ng, m_oi hînh thùèc h_çi h_op f)eu bº c°am
foùan.
T_ai sao dén t_çc Téy Nguy"n theo f_ao Tin Lânh? Cùo hai lùy do.
Lùy do séu xa lâ tîm fè_!c trong f_ao nây s_è an %ui trong tém h)on trèù!c
cu_çc s°ong v_ét ch°at f)ay khùo kh&n vâ thi°eu th°on, h!n n¨èa giùao lùy c%ua
f_ao Tin Lânh cüng r°at gi%an dº, chÏ c)an kÈnh Chùua y"u ngè^!i lâ f%u. Lùy
do th_èc ti¨"n lâ mu°on fè_!c néng cao mùèc s°ong, nghïa lâ fè_!c giùup f¨!
v)e v_ét ch°at nhè nh¨èng m_uc sè Tin Lânh ngè^!i Mÿ trèù!c 1975 fä t^èng
lâm, vî khi theo f_ao nây s°o ph_én c%ua h_o khçng bº läng qu"n.
Tr"n nguy"n tù&c giùao lùy c%ua f_ao Tin Lânh khçng ch°ong l_ai ch%u
nghïa c_çng s%an nhèng chÈnh quy)en c_çng s%an r°at e ng_ai th°e l_èc c%ua f_ao
Tin Lânh, m_çt tçn giùao mâ h_o chèa kh°ong ch°e fè_!c. ChÏ mù!i g)an féy,
ngây 8-2-2001, chÈnh quy)en c_çng s%an mù!i ch%u f_çng t%ç chùèc m_çt f_ai
h_çi f)ong t%çng li"n h_çi H_çi thùanh Tin Lânh t_ai mi)en Nam Vi_"t Nam
nh^&m lo_ai tr^è nh¨èng h_" phùai f_çc l_ép mâ h_o khçng th%" ki%"m soùat fè_!c
nhè cùac “h_çi thùanh tè gia” c%ua ngè^!i g°oc Téy Nguy"n.
Tin Lânh lâ m_çt tçn giùao cùo t%ç chùèc vâ cùo h_éu thu¨én qu°oc t°e
cao, nh°at lâ h_éu thu¨én c%ua dè lu_én Hoa K^y vâ cùac ch°e f_ç dén ch%u
phè!ng Téy, kh°ong ch°e fè_!c thânh ph)an länh f_ao tçn giùao nây chÈnh
quy)en c_çng s%an Vi_"t Nam së bù!t lo ng_ai nh¨èng ch°ong f°oi b°at ng^! cùo
th%" x%ay ra. M_çt v°an f)e f_&t ra f°oi vù!i chÈnh quy)en c_çng s%an lâ f_ao Tin
Lânh cùo r°at nhi)eu h_çi thùanh, vâ h_çi thùanh nây f_çc l_ép vù!i h_çi thùanh
kia, do fùo r°at khùo qu%an trº m_&c dû tr"n hînh thùèc fä cùo s_è th°ong nh°at.
Trong th_èc t°e chÈnh quy)en c_çng s%an chÏ nù&m fè_!c h_çi thùanh Tin Lânh
c%ua ngè^!i Kinh trong cùac thânh ph°o lù!n, t_ai nh¨èng n!i xa trung tém
thânh ph°o nh¨èng tÈn f)o Tin Lânh g°oc Kinh cüng v¨én bº phén bi_"t f°oi
x%è vâ fân ùap nhè ngè^!i g°oc Téy Nguy"n.
 Cu_çc n%çi d_éy 169
F°oi vù!i c_çng f)ong dén t_çc Téy Nguy"n, nh¨èng vº m_uc sè vâ
ngè^!i ph_ung s_è f_ao Tin Lânh lâ nh¨èng länh t_u mù!i. T^è sau 1975 giai
c°ap länh f_ao c_çng f)ong ngè^!i g°oc Téy Nguy"n fä g)an nhè bº chÈnh
quy)en c_çng s%an lâm tan rä. Nh¨èng ngè^!i länh f_ao phong trâo +ulro
(M_&t tr_én th°ong nh°at gi%ai phùong cùac dén t_çc bº ùap bùècà thî m_çt s°o fä
ch°et, m_çt s°o v¨én côn ng)oi tû vâ m_çt s°o khùac fä tr°on sang nèù!c ngoâi.
Nh¨èng länh t_u mù!i do f%ang c_çng s%an d_èng l"n khçng fè_!c ngè^!i g°oc
Téy Nguy"n kÈnh tr_ong vâ s°ong tùach r^!i vù!i f)ong hè!ng, tr"n th_èc t°e
h_o chÏ lâ nh¨èng bùong ma, cùo hè vº chùè khçng cùo th_èc quy)en, vî t°at c%a
nh¨èng quy°et fºnh quan tr_ong f)eu do cùan b_ç c_çng s%an g°oc Kinh, th_èc
ra lâ F%ang C_çng S%an Vi_"t Nam, fºnh fo_at. ChÈnh vî th°e nh¨èng cùan b_ç
c_çng s%an g°oc Téy Nguy"n, f%u m_oi c°ap, fä khçng nh¨èng khçng dùam
b"nh v_èc quy)en l_!i c%ua ngè^!i Téy Nguy"n trèù!c s_è l°an ùap c%ua thânh
ph)an di cè g°oc Kinh mâ côn thay m_&t chÈnh quy)en hâ hi°ep f)ong hè!ng
c%ua h_o. Ph)an lù!n nh¨èng cùan b_ç lo_ai nây an ph_én vù!i nh¨èng quy)en l_!i
v_ét ch°at nh%o nhoi mâ ch°e f_ç ban cho, uy tÈn c%ua h_o r°at th°ap, fçi khi
côn lâ f°oi tè_!ng bº khinh mi_"t f°oi vù!i ngè^!i g°oc Téy Nguy"n.
Vai trô c%ua länh t_u trong c_çng f)ong dén t_çc Téy Nguy"n r°at
quan tr_ong. Nh¨èng ngè^!i nây ph%ai lâ nh¨èng ngè^!i cùo f_ao fùèc, cùo kinh
nghi_"m s°ong vâ ki°en thùèc f%" hèù!ng d¨én vâ b%ao v_" c_çng f)ong. Fùo lâ
nh¨èng t_çc trè%!ng, ch%u lâng trèù!c kia ; nh¨èng trÈ thùèc fè_!c fâo t_ao theo
Téy h_oc dèù!i th^!i Phùap thu_çc ; nh¨èng nhén sï, sï quan dèù!i ch°e f_ç
Vi_"t Nam C_çng Hôa sau 1954 vâ lâ nh¨èng tu sï Cçng Giùao vâ Tin
Lânh sau 1975. Tuy v_éy, cùo uy tÈn song song vù!i nh¨èng nhén sï nây lâ
nh¨èng vº bç läo trong m¨çi gia fînh vâ dông t_çc. Nùoi chung, fùo lâ
nh¨èng ngè^!i fè_!c c_çng f)ong ngè^!i g°oc Téy Nguy"n kÈnh tr_ong nhè
nh¨èng th)an tè_!ng c%ua h_o.
Bù&t giam vâ fùanh f_ép hai çng Rahlan Pon vâ Rahlan Djan
ch%&ng khùac nâo fùanh f_ép vâ xùuc ph_am th)an tè_!ng c%ua ngè^!i Djarai.
Cüng n"n bi°et Rahlan (hay R'Lan, R! Lanà lâ m_çt trong mè^!i h_o lù!n
nh°at c%ua b_ç t_çc Jarai, fùo lâ cùac h_o Rchom, Ksor, Siu, R'ç, Rahlan,
Rmah, Nay, Hieu, Kpa, Pui. Trèù!c kia nhi)eu länh t_u thu_çc cùac h_o lù!n
c%ua sù&c t_çc Rhadùe nhè Niùe, Mlç hay Emùe, Jdrong, Eban, Lo, Eman...
bº bù&t giam cüng fä géy ph¨én u°at trong lông ngè^!i Rhadùe vâ d¨én f°en
ch°ong f°oi chÈnh quy)en. KÈnh tr_ong nh¨èng ngè^!i länh f_ao c_çng f)ong
ngè^!i g°oc Téy Nguy"n lâ fi)eu t°oi thi%"u mâ cùac quan chùèc länh f_ao vâ
170 Nguy"n V&n Huy

dén chùung g°oc Kinh fºa phè!ng chèa h)e ùy thùèc.

Vi_"c xu°ong fè^!ng ph%an f°oi vi_"c bù&t giam hai tÈn f)o Tin Lânh
ngè^!i Djarai chÏ lâ lùy cù!, nguy"n do c_u th%" lâ f^!i s°ong c%ua ngè^!i g°oc
Téy Nguy"n ngây câng xu°ong c°ap, n°eu khçng mu°on nùoi fang tr"n b^!
tuy_"t v_ong. Mùèc s°ong c%ua ngè^!i g°oc Téy Nguy"n hi_"n nay quùa th°ap so
vù!i ngè^!i Kinh, m_&c d)au cüng fä r°at th°ap so vù!i th°e giù!i. L_!i tùèc bînh
quén f)au ngè^!i c%ua m_çt ngè^!i g°oc Téy Nguy"n hi_"n nay chèa tù!i 50
USD/n&m (toân qu°oc kho%ang 400 USD/n&mà.
Hâng n&m, sau m¨çi c!n bäo hay h_an hùan, t%y l_" ngè^!i g°oc Téy
Nguy"n thi°eu fùoi t&ng cao so vù!i toân qu°oc, nhi)eu dén lâng ngè^!i g°oc
Téy Nguy"n ph%ai vâo r^èng fâo c%u r^èng, bù&t cçn trûng &n cho f¨! fùoi.
Nh¨èng nhùom ngè^!i g°oc Téy Nguy"n %! d_oc däy Trè^!ng S!n phÈa Téy
cùac tÏnh Qu%ang Bînh, Qu%ang Trº vâ Th^èa Thi"n (ngè^!i Pacç, Ktu, Bru,
Dj%e Tri"ng, R'm&mà s°ong trong b_"nh t_ét vâ thi°eu fùoi tri)en mi"n ; n!i
cè trùu c%ua h_o quùa séu vâ quùa xa n"n Èt ai bi°et f°en, ph%ém v_ét cùèu tr_!
nh_én fè_!c g)an nhè khçng cùo. Bùao chÈ trong nèù!c fä nhi)eu l)an l"n
ti°eng k"u cùèu giûm h_o nhèng khçng fè_!c fùon nghe.
Tr"n cao nguy"n, t^è sau 1975 vâ nh°at lâ t^è 1986 tr%! fi, khi
chÈnh quy)en c_çng s%an Vi_"t Nam thi hânh k°e ho_ach s%an xu°at câ ph"
xu°at kh%éu, nhi)eu cçng ty qu°oc doanh chi°em nhi)eu vûng f°at t°ot f%" l_ép
f)on fi)en. Ngè^!i Kinh t^è f)ong b^&ng sçng H)ong vâ ngè^!i sù&c t_çc
thè_!ng du mi)en Bù&c cüng fè_!c )o _at fèa vâo Téy Nguy"n phùa r^èng,
kh%én hoang f%" tr)ong céy câ ph". F°at fai c%ç truy)en quanh nh¨èng buçn
lâng sù&c t_çc Téy Nguy"n teo h_ep l_ai theo s°o di dén l"n cao nguy"n
mi)en Trung l_ép nghi_"p ngây câng fçng. Nh¨èng vûng f°at d_oc cùac tr_uc
l_ç giao thçng, trong thung lüng hay c_anh sçng ngôi l)an lè_!t l_ot vâo tay
nh¨èng ngè^!i mù!i f°en, nhi)eu buçn lâng m°at h°et f°at canh tùac ph%ai d^!i
vâo nh¨èng ch°on r^èng séu f%" tùai fºnh cè.
Lu_ét f°at fai ban hânh n&m 1993 phùa v¨! n°ep s°ong c%ç truy)en vâ
b)an cûng hùoa ngè^!i g°oc Téy Nguy"n vî m¨çi h_ç (nhâà b°at k%" s°o nhén
kh%éu chÏ fè_!c canh tùac t°oi fa ba m¨éu (3 hectaà vâ vù!i l°oi canh tùac kùem
n&ng su°at hi_"n nay (lâm r¨éyà m¨çi gia fînh khçng th%" canh tùac f%u &n.
ChÏ m_çt s°o Èt gia fînh g°oc Téy Nguy"n sinh s°ong c_anh nh¨èng thânh
ph°o lù!n, lâ cùan b_ç hay cçng nhén cùac f)on fi)en câ ph", cùo mùèc s°ong
cao h!n f)ong hè!ng %! nh¨èng n!i xa xçi (lè!ng trung bînh kho%ang
 Cu_çc n%çi d_éy 171
400.000 f)ong/thùangà, nhèng v¨én côn r°at th°ap so vù!i ngè^!i Kinh trong
vûng.
Sau mè^!i n&m tri_"t f%" canh tùac câ ph" (1986-1996à, Vi_"t Nam
tr%! thânh qu°oc gia s%an xu°at câ ph" Robusta (canephoraà hâng f)au tr"n
th°e giù!i vù!i tr"n 210.000 t°an/n&m (hay 3,5 tri_"u baoà vâ xu°at kh%éu câ
ph" Robusta fùèng hâng thùè hai tr"n th°e giù!i, sau Indonesia, vù!i
190.000 t°an/n&m (g°ap ba l)an n&m 1990à. Cüng n"n bi°et câ ph"
Robusta chi°em 25Ù thº trè^!ng câ ph" qu°oc t°e sau câ ph" Arabica.
L_!i tùèc do ngh)e tr)ong câ ph" nây mang l_ai trong th_ép ni"n 1990
khùa cao, khçng nh¨èng f%u bû fù&p cho vi_"c khçng tr)ong céy lè!ng th_èc
mâ côn fem l_ai m_çt cu_çc s°ong sung tùuc cho ngè^!i canh tùac. Nhèng k%"
t^è 1997 tr%! fi, thº trè^!ng câ ph" qu°oc t°e kh_èng l_ai, giùa câ ph" gi%am
li"n t_uc cho tù!i ngây nay, l_!i tùèc c%ua ngh)e khai thùac câ ph" cüng gi%am
theo (giùa m_çt kÈ câ ph" h_çt t^è 20.000 f)ong xu°ong côn 4.000 f)ongà.
F%" bû fù&p s_è thi°eu h_ut nây, nh¨èng ngè^!i canh tùac câ ph" g°oc
Kinh tîm th"m f°at mù!i f%" tr)ong céy lè!ng th_èc. M_çt phong trâo khai
hoang man d_ai fä di¨"n ra li"n t_uc t^è 1997 f°en nay v¨én chèa ch°am dùèt
mâ n_an nhén lâ nh¨èng dén lâng g°oc Téy Nguy"n ch°at phùac, bº lè^!ng
g_at hay bº ùep bu_çc nhè^!ng nh¨èng vûng f°at t°ot cho nh¨èng ngè^!i khçn
lanh h!n. H_éu qu%a hi%"n nhi"n c%ua nh¨èng hânh f_çng nây lâ nhi)eu buçn
lâng ph%ai d^!i n!i cè trùu c%ç truy)en vâo nh¨èng vûng f°at kùem mâu m¨!
tr"n cùac tri)en nùui vâ ch°on r^èng séu f%" sinh s°ong. Fùo lâ chèa k%" cùach
thi hânh nh¨èng bi_"n phùap hânh chùanh c%ua chÈnh quy)en fºa phè!ng
trong vi_"c xéy d_èng vâ m%! r_çng fè^!ng sùa, f°at fai c%ua nh¨èng buçn
lâng g°oc Téy Nguy"n n^&m d_oc nh¨èng fo_an fè^!ng fè_!c qui ho_ach
ngang qua bº trèng thu m_çt cùach tûy ti_"n vâ khçng fè_!c b)oi hoân xùèng
fùang. Hi_"n tè_!ng nây giùan ti°ep khuy°en khÈch phong trâo di dén f°en
l_ép nghi_"p quanh cùac tr_uc l_ç giao thçng mù!i, f%éy c_çng f)ong ngè^!i g°oc
Téy Nguy"n fºa phè!ng lûi séu v)e phÈa r^èng xanh. Trong ch°on r^èng
séu h_o cüng khçng fè_!c y"n thén, nh¨èng cçng ty khai thùac g¨ç ngây
f"m ra vâo ch%! céy r^èng fi bùan, b°at ch°ap s_è b%ao t)on hay b%ao qu%an
thi"n nhi"n vâ mçi trè^!ng.
Nh¨èng s°o ti)en kh%çng l)o mâ chÈnh quy)en c_çng s%an qu%ang cùao fä
f%ç ra tr"n cao nguy"n khçng nh^&m néng cao mùèc s°ong ngè^!i g°oc Téy
Nguy"n mâ f%" c%ung c°o s_è ki%"m soùat c%ua nhâ nèù!c vâ t&ng cè^!ng vai
trô kh°ong ch°e c%ua nh¨èng cçng ty câ ph" qu°oc doanh tr"n toân cao
172 Nguy"n V&n Huy

nguy"n. ChÏ m_çt vâi nhùom ngè^!i g°oc Téy Nguy"n lù!n nhè Jarai,
Rhadùe vâ Bahnar mù!i f%u m_anh f%" chºu f_èng sùèc ùep nây, nh¨èng nhùom
nh%o h!n, s°ong r%ai rùac tr"n khù&p vûng f)oi nùui cao nguy"n, chÏ bi°et cùui
f)au ch°ap nh_én s°o ph_én fen t°oi vâ tân l_ui d)an theo th^!i gian.
Trèù!c s_è thua thi_"t nây, c_çng f)ong ngè^!i g°oc Téy Nguy"n chÏ
côn trçng f_!i s_è cùèu t°e c%ua cùac t%ç chùèc thi_"n nguy_"n nhén f_ao vâ tçn
giùao qu°oc t°e f%" t)on t_ai, nhèng t°at fä f)eu bº chÈnh quy)en c_çng s%an Vi_"t
Nam c%an ng&n n"n s_è giùup f¨! r°at lâ nh%o gi_ot, fçi khi khçng f°en tay
ngè^!i c)an giùup f¨! mâ l_ot vâo tùui cùac quan chùèc fºa phè!ng. T_ai nhi)eu
n!i, chÏ vî mu°on giùup ri"ng c_çng f)ong ngè^!i g°oc Téy Nguy"n mâ
nhi)eu t%ç chùèc thi_"n nguy_"n qu°oc t°e bº fînh chÏ ho_at f_çng, cùac c! s%! fä
xéy d_èng f)eu bº trèng thu, chÏ nh¨èng ngè^!i g°oc Téy Nguy"n bº thua
thi_"t. G)an nhè t°at c%a cùac chÈnh quy)en fºa phè!ng khçng quan tém f°en
s_è s°ong côn c%ua c_çng f)ong ngè^!i g°oc Téy Nguy"n, h_o chÏ bi°et ch&m
nom f^!i s°ong c%ua chÈnh cùa nhén vâ gia fînh h_o.
Sùèc chºu f_èng c%ua ngè^!i g°oc Téy Nguy"n fä f_at tù!i h_an t°oi fa.
Ngây 8-8-2000 h!n 150 ngè^!i Rhadùe t_ai Fù&c Lù&c bº cè¨!ng bùach di trùu
sang m_çt lâng mù!i fä tr%! v)e t°an cçng di dén g°oc Kinh fang cè ng_u
trong lâng cü (Buçn Xerà c%ua h_o. Nh¨èng cu_çc xu°ong fè^!ng ph%an f°oi
h)oi f)au thùang 2-2001 v^èa qua chÏ lâ kh%!i fi%"m c%ua phong trâo b°at män
fôi cçng lùy, do chÈnh quy)en khçng fèa ra m_çt gi%ai phùap c_u th%" f%" gi%ai
quy°et s_è thua thi_"t c%ua ngè^!i g°oc Téy Nguy"n trèù!c sùèc ùep c%ua nh¨èng
di dén mù!i.
Hai bi_"n phùap c_u th%" cùo th%" th_èc hi_"n fè_!c lâ f%" cho cùac h_çi
thi_"n nguy_"n qu°oc t°e f°en giùup f¨! vâ tr%a l_ai nh¨èng vûng canh tùac c%ç
truy)en quanh cùac buçn lâng g°oc Téy Nguy"n. Nhèng cho dû chÈnh
quy)en c_çng s%an cùo nhè_!ng b_ç tr"n hai fi%"m v^èa nùoi, v°an f)e ngè^!i g°oc
Téy Nguy"n së cüng khçng fè_!c gi%ai quy°et n°eu khçng cùo m_çt chÈnh
sùach h_çi nh_ép fùèng fù&n, tçn tr_ong ti°eng nùoi vâ ch¨ç fùèng c%ua h_o trong
lông dén t_çc Vi_"t Nam.
Hai nguy"n nhén v^èa k%" chÏ lâ ph)an n%çi c%ua m_çt b&ng f%ao fang
c!n ph¨én n_ç, th_èc ch°at c%ua v°an f)e lâ danh d_è c%ua ngè^!i g°oc Téy
Nguy"n fä vâ fang bº châ f_ap n_&ng n)e. Trong g)an 50 n&m c_çng cè vù!i
ngè^!i Kinh, t^è 1954 f°en nay, chèa m_çt chÈnh quy)en Vi_"t Nam nâo
th_èc s_è tçn tr_ong s_è hi_"n h¨èu vâ thânh tém néng cao mùèc s°ong c%ua
ngè^!i g°oc Téy Nguy"n. C_çng f)ong ngè^!i g°oc Téy Nguy"n luçn bº coi
 Cu_çc n%çi d_éy 173
lâ nh¨èng thùè dén h_ang hai, bº khinh khi vâ l_!i d_ung vî khçng cûng v&n
hùoa vâ huy°et th°ong vù!i ngè^!i Kinh.
F%" ti°eng nùoi vâ ch¨ç fùèng c%ua mînh fè_!c tçn tr_ong, ngè^!i g°oc
Téy Nguy"n fä s%è d_ung f%u m_oi bi_"n phùap cùo th%" s%è d_ung fè_!c, t^è f°au
tranh quén s_è b_ao f_çng f°en f°au tranh chÈnh trº çn hôa, t^è can f%am
fè!ng f)au f°en an ph_én cùui f)au, h_o chÏ länh nh_én nh¨èng h_éu qu%a tai
h_ai c%ua m_çt quy°et tém fân ùap m_anh h!n c%ua b°at cùè chÈnh quy)en nâo
c%ua ngè^!i Kinh.
ChÈnh vî khçng mu°on bº di_"t vong, t^è 1956 ngè^!i g°oc Téy
Nguy"n tîm h_éu thu%én %! cùac th°e l_èc phè!ng Téy (Phùap vâ Mÿà f%"
fè_!c t)on t_ai, vâ dèù!i ùap l_èc c%ua cùac cè^!ng qu°oc nây c_çng f)ong ngè^!i
g°oc Téy Nguy"n mù!i cùo m_çt ch¨ç fùèng vinh d_è h!n, nhèng th^!i vâng
son nây fä khçng kùeo dâi léu, chÏ fè_!c mè^!i n&m thî ch°am dùèt (t^è
1964 f°en 1975à.
Dèù!i ch°e f_ç c_çng s%an, fa s°o nh¨èng länh t_u g°oc Téy Nguy"n
thu_çc chÈnh quy)en mi)en Nam cü f)eu bº bù&t giam ho_&c bº gi°et, nh¨èng
ngè^!i côn l_ai ph%ai tr°on ra nèù!c ngoâi hay s°ong im l_&ng trong ch°on
r^èng séu. Nh¨èng länh t_u g°oc Téy Nguy"n theo phe c_çng s%an, cùac çng
Y Bih Aleo (phùo ch%u tºch M_&t Tr_én Gi%ai Phùong mi)en Namà, Y Blok
”ban (c_èu ch%u tºch %uy ban quan qu%an Buçn Ma Thu_çt vâo thùang 3-
1975à, Y Ni" Thu_çt (thè_!ng tùa thè^!ng v_u tÏnh %uy, chÏ huy trè%!ng b_ç
chÏ huy quén s_è Fù&c Lù&cà, Ksor Phèù!c (bÈ thè tÏnh %uy Gia Lai, b_ç
trè%!ng tâi nguy"n vâ mçi trè^!ng, ch%u nhi_"m %uy ban dén t_çc qu°oc h_çià,
Y V"nh (ch%u tºch %uy ban nhén dén tÏnh Kontumà... b°at l_èc trèù!c s_è b_ac
fäi c%ua cùan b_ç ngè^!i Kinh, chÏ bi°et im l_&ng vâ s°ong trong bùong t°oi.
H!n n¨èa m¨çi khi x%ay ra l¨çi l)am nâo do cùan b_ç g°oc Kinh géy ra, thay vî
k%y lu_ét nh¨èng cùan b_ç géy ra l¨çi l)am fùo f^&ng nây chÈnh nh¨èng cùan b_ç
g°oc Téy Nguy"n fang cçng tùac trong länh v_èc fùo bº ch°e tâi nhè trè^!ng
h_!p Ksor Phèù!c cu°oi n&m 2003 v^èa qua.
S_è b°at män c%ua ngè^!i g°oc Téy Nguy"n trèù!c phong trâo chi°em
f°at c%ua ngè^!i Kinh, cùo lùy do chÈnh fùang. H_o lâ nh¨èng cè dén f)au ti"n
tr"n cao nguy"n mi)en Trung, quy)en lâm ch%u t_è nhi"n vûng f°at nây fä
cùo t^è léu, nhèng ngây nay ngè^!i g°oc Téy Nguy"n tr%! thânh thi%"u s°o vâ
khçng cùo ti°eng nùoi ngay tr"n chÈnh qu" hè!ng c%ua h_o. Trèù!c 1940,
ngè^!i Kinh chÏ chi°em 1Ù dén s°o tr"n cao nguy"n, n&m 1945: 5Ù, n&m
1954: 15Ù, n&m 1975: 32Ù. N&m 2000 ngè^!i Kinh tr%! thânh fa s°o
174 Nguy"n V&n Huy

vù!i h!n b°on tri_"u dén, chi°em 72Ù dén s°o tr"n t%çng s°o 5,8 tri_"u dén
tr"n toân cao nguy"n mi)en Trung, toân b_ç c_çng f)ong ngè^!i g°oc Téy
Nguy"n chÏ côn tè_!ng trèng 28Ù dén s°o.
S_è ùap f%ao v)e dén s°o vâ s°o lè_!ng cüng côn cùo th%" ch°ap nh_én
fè_!c vî h_o tr%! thânh thi%"u s°o, nhèng fi)eu mâ ngè^!i g°oc Téy Nguy"n
khçng chºu f_èng fè_!c lâ s_è khinh mi_"t c%ua ngè^!i Kinh. ChÏ c)an r%ao
mù&t nhîn quanh, ngè^!i ta d¨" dâng phùat hi_"n s_è coi thè^!ng ngè^!i g°oc
Téy Nguy"n trong nh¨èng quan h_" thè^!ng ngây. Trèù!c cùac tr_am b_"nh
xùa, khçng bao gi^! ngè^!i Kinh chºu x°ep hâng chung vù!i ngè^!i g°oc Téy
Nguy"n; trong cùac trè^!ng h_oc, tr%e em g°oc Kinh khçng ch!i vù!i tr%e em
g°oc Téy Nguy"n ; trong ch_!, thè!ng gia g°oc Kinh khçng chºu ng)oi n!i
nâo cùo ngè^!i g°oc Téy Nguy"n fùèng bùan. Khi vâo c! quan xin c°ap gi°ay
t^! hay bº xùet h%oi ngoâi fè^!ng, s_è khinh mi_"t c%ua nh¨èng vi"n chùèc nhâ
nèù!c khçng c)an che gi°au, h_o cè^!i c_!t vâ ch°e gi¨"u cçng khai trèù!c s_è
ngéy ngç c%ua cè dén g°oc Téy Nguy"n.
S°o ngè^!i Kinh th_èc s_è quan tém f°en s_è sinh t)on c%ua ngè^!i g°oc
Téy Nguy"n r°at Èt, fa s°o lâ nh¨èng tu sï Cçng Giùao, Tin Lânh vâ Ph_ét
Giùao, s°o côn l_ai lâ nh¨èng chuy"n gia sù&c t_çc, giùao vi"n vâ y sï tr%e. H!n
n¨èa, mu°on giùup f¨! ngè^!i g°oc Téy Nguy"n cüng khçng d¨" dâng, nh¨èng
ngè^!i thi_"n tém bº ùèc ch°e f%u fi)eu. T_ai nhi)eu n!i, cùac foân thi_"n
nguy_"n ph%ai t%ç chùèc cùèu tr_! “chui”, lùen lùut ch%! f)o cùèu tr_! ban f"m f%"
trùanh s_è ng&n ch_&n c%ua cùac toùan cçng an fºa phè!ng vâ bi"n phông, cùo
nhè th°e ph%ém v_ét cùèu tr_! mù!i tù!i tay ngè^!i c)an. Khi bº phùat hi_"n,
nh¨èng ngè^!i cùèu tr_! bº trùoi, b°at k%" lâ tu sï hay dén thè^!ng, d¨én v)e f)on
f%" tra kh%ao vâ fùanh f_ép.

Ngè^!i Kinh khçng fè_!c thçng tin vâ giùao d_uc v)e s_è hi_"n h¨èu
c%ua cùac c_çng f)ong sù&c t_çc thi%"u s°o m_çt cùach lè!ng thi_"n. Ngè^!i g°oc
Téy Nguy"n v¨én côn bº g_oi lâ «man», lâ «m_oi», hai ngçn t^è c)an ph%ai
xùoa b%o trong kùy ùèc t_ép th%" c%ua ngè^!i Vi_"t Nam. Hai ngân n&m trèù!c
dén t_çc Vi_"t Nam fä tranh f°au vù!i Trung Qu°oc f%" xùoa b%o danh xèng
f)ay mi_"t thº nây, thî ngây nay ngè^!i Kinh khçng n"n g_oi cùac dén t_çc
khçng cûng v&n hùoa b^&ng nh¨èng danh xèng fùo. Hi_"n nay chÈnh quy)en
c_çng s%an dûng danh xèng «ngè^!i dén t_çc» f%" chÏ ngè^!i g°oc Téy
Nguy"n, nhèng trong nh¨èng quan h_" thè^!ng ngây h_o v¨én lâ nh¨èng sù&c
dén «man, m_oi» thè^!ng bº f°oi x%è l¨ç mäng vâ b°at kÈnh.
 Cu_çc n%çi d_éy 175
S_è khinh mi_"t ngè^!i g°oc Téy Nguy"n câng kùeo dâi chÏ cùo h_ai
vî ph%an ùèng c%ua ngè^!i g°oc Téy Nguy"n r°at khùo lè^!ng trèù!c. Ti"u c_èc
thî h_o rùut vâo r^èng séu s°ong bi_"t l_ép vù!i ngè^!i Kinh f%" r)oi tuy_"t tÈch ;
tÈch c_èc h_o së dûng b_ao l_èc f%" ti°eng nùoi vâ ch¨ç fùèng fè_!c tçn tr_ong.
N°eu ph%an ùèng thùè hai nây fè_!c s%è d_ung, c_um t^è «f_ai foân k°et dén
t_çc» hay «dén t_çc Vi_"t Nam» m°at h°et n_çi dung, vâ h_éu qu%a bi°et trèù!c
lâ m_çt c_çng f)ong dén t_çc y°eu kùem h!n së bº ti"u di_"t, v)e v&n hùoa l¨én
th%" ch°at.
V°an f)e ngè^!i g°oc Téy Nguy"n hi_"n nay c)an ph%ai fôi h%oi m_çt
gi%ai phùap toân b_ç chùè khçng th%" b^&ng nh¨èng gi%ai phùap c_uc b_ç.