Nguy"n nhén s_è vûng d_éy

c%ua +ulro %! Buçn Sarpa 20-9-1964

Dominique Nguyen
(Chè!ng trînh th°e giù!i Mä Lai-Fçng Dè!ngà

Vâo nh¨èng n&m 1964-1975, m_çt l_èc lè_!ng vü trang fä t^èng gi¨è
m_çt vai trô tr_ong y°eu tr"n bân c^! chÈnh trº Fçng Dè!ng fùo lâ +ulro1,
ch¨è vi°et tù&t c%ua +ront Uni=iùe de Lutte des Race Opprimùees (M_&t Tr_én
Th°ong Nh°at F°au Tranh Cùac Dén T_çc Bº ‰Ap Bùècà. Sau 30-04-1975,
cüng lâ n&m fùanh d°au cho s_è s_up f%ç ch°e f_ç chÈnh trº %! mi)en Nam Vi_"t
Nam, +ulro l_ai tr%! thânh m_çt c°ot truy_"n ly k^y mâ bùao chÈ trong nèù!c
vâ ngoâi nèù!c thè^!ng nhù&c f°en.
+ulro cùo m_çt ngu)on g°oc séu xa, phùat xu°at t^è s_è vûng d_éy c%ua
dén t_çc Champa %! mi)en Trung Vi_"t Nam. Khu v_èc f)ong b^&ng cùo dén
t_çc Ch&m vâ vûng Cao Nguy"n g)om cùo nhi)eu sù&c dén: Jarai, Radùe,
Bahnar, Sùedang, Chru, Raglai, Kaho, Stieng, M_a, v.v.2.
H!n 10 n&m tranh f°au, +ulro fä f%" l_ai m_çt di s%an lºch s%è hi_"n
f_ai fä t^èng lâm f%ao l_çn bân c^! chÈnh trº %! Fçng Dè!ng th^!i fùo. N&m

1 Con=ùerence des peuples indochinois, +ULRO. Historique. Phnom-Penh, 25 +ùevrier

1965; N.C. Labrie, +ulro, The history o= political tention in the South Vietnamese
Highlands. (Ph.Dà 1971; Y Chon Mlo Duon Du, "«Quan ni_"m v)e n°ep s°ong c%ua
f)ong bâo Thè_!ng vâ anh em +ULRO». Nguy_"t San Thè_!ng V_u, s°o 3, 1966;
Hickey, G.C. +ree in the +orest. Ethnohistory o= the Vietnamese Central
Highlands 1945-1976. Yale University Press, 1982 est l'ouvrage de plus
documentùe.
2 Gay, B. Vue nouvelle sur la composition ethnique du Campa. Actes du séminaire
sur le Campa, CHCPI, Paris, 1988, tr. 49-58; Po Dharma, Le Panduranga (Campa
Ses rapports avec le Vietnam (1802-1835. Publication de l'EFEO (deux volumesà,
1987.
102 Dominique Nguyen

2004 cüng lâ n&m k%y ni_"m 40 n&m c%ua s_è vûng d_éy t_ai Buçn Sarpa.
Féy lâ m_çt bi°en c°o quan tr_ong mâ chùung tçi mu°on trînh bây %! féy.

Hai ngu)on tè li_"u mâ chùung tçi khai thùac f%" vi°et bâi ti%"u lu_én
nây fùo lâ tè li_"u c%ua m_&t tr_én +ulro vâ nh¨èng tè li_"u fä xu°at b%an.
Ri"ng v)e tè li_"u c%ua m_&t tr_én +ulro, chùung tçi chÏ d_èa vâo bâi vi°et
mang t_èa f)e «Lºch s%è Bajaraka-+ulro» c%ua Po Dharma sù&p f&ng trong
Champaka s°o 5 vâ së ra m_çt ngây g)an féy.
Nhén dºp nây, chùung tçi xin tri én çng Po Dharma fä fùèng ra
hèù!ng d¨én chùung tçi v)e phè!ng thùèc nghi"n cùèu khoa h_oc, cung c°ap
hâng lo_at tè li_"u v)e +ulro, nh°at lâ gùop ùy ki°en vâ b%ç xung nh¨èng gî côn
thi°eu sùot trong bâi ti%"u lu_én c%ua chùung tçi. Khçng cùo s_è h¨ç tr_! tinh
th)an cüng nhè khoa h_oc c%ua Po Dharma, chùung tçi tin r^&ng bâi ti%"u
lu_én nây v¨én côn lâ m_çt d_è ùan khçng bao gi^! fè_!c xu°at b%an.

Lºch s%è mi)en Trung Vi_"t Nam trèù!c n&m 1954

Nh¨èng v&n ki_"n lºch s%è fä chùèng minh r^&ng, k%" t^è th°e k%y thùè 2
fä cùo s_è hi_"n di_"n %! mi)en Trung Vi_"t Nam m_çt vè!ng qu°oc hûng
m_anh fè_!c mang t"n lâ Champa.
Länh th%ç Champa bao g)om c%a vûng f)ong b^&ng vâ khu v_èc Cao
Nguy"n, ch_ay dâi t^è Qu%ang Bînh fù"n bi"n giù!i Sâi Gôn. Champa lâ
m_çt vè!ng qu°oc fa ch%ung g)om nhi)eu sù&c t_çc chia lâm hai h_" ngçn
ng¨è. H_" ngçn ng¨è Austronesian g)om cùo cùac sù&c dén Jarai, Rad",
Churu, Raglai, Hroi, Ch&m. H_" ngçn ng¨è Austroasiatique g)om cùo cùac
sù&c dén Bahnar, Sùedang, Stieng, M_a, v.v.3.
Hçm nay, vè!ng qu°oc Champa khçng côn n¨èa, nhèng dén t_çc
Champa v¨én côn fùo. H!n 800.000 ngè^!i s°ong tr"n Cao Nguy"n vâ
100.000 ngè^!i Ch&m %! vûng f)ong b^&ng Phan Rang, Phan RÈ, chèa
tÈnh h!n 400.000 ngè^!i Ch&m lèu l_ac %! Cao Mi"n, khu v_èc Chéu F°oc
vâ Téy Ninh4.

33 Gay, 1988: 49-58.

4 Hickey, 1967; Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a:11.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 103
G)an n¨èa thù" k%y sau ngây m°at nèù!c vâo n&m 1832, d_èa tr"n Hi_"p
»ù!c Harmand mâ chÈnh ph%u toân quy)en Phùap t_ai Fçng Dè!ng fè_!c
kùy k°et vù!i tri)eu fînh Hu°e vâo ngây 25 thùang 8 n&m 1883, cùac dén t_çc
thi%"u s°o thu_çc tÏnh Bînh Thu_én vâ khu v_èc F)ong Nai (Ch&m, Churu,
Raglai Kaho, Stieng, M_a, v.v.à, khçng côn lâ cçng dén Vi_"t Nam n¨èa,
ngè_!c l_ai h_o tr_èc thu_çc vâo chÈnh ph%u Phùap %! Nam K^y (Basse
Cochinchineà vâ fè_!c hè%!ng m_çt ch°e f_ç f_&c bi_"t g_oi lâ quy ch°e
Harmand5. M_oi thu°e mùa, lu_ét l_" vâ hânh chùanh ùap d_ung vi°et b^&ng ti°eng
Ch&m vâ Phùap thay vî ti°eng Hùan. Quy ch°e nây v¨én côn duy trî dèù!i
th^!i Dè!ng Tùén Phùat côn lâm huy_"n trè%!ng cho fù"n n&m 19546. T^è
ngây vè!ng qu°oc Champa bº ti"u di_"t vâo n&m 1832, Cao Nguy"n
(Gia Lai, Kontum, Fù&c Lù&c vâ Lém F)ongà %! mi)en Trung Vi_"t Nam tr%!
thânh m_çt länh th%ç “no man's land”, tùèc lâ khu v_èc khçng f_&t dèù!i
quy)en cai trº c%ua b°at cùè chÈnh quy)en nâo. Dén t_çc Cao Nguy"n th^!i fùo
s°ong hoân toân f_çc l_ép trong truy)en th°ong v&n hùoa vâ tÈn ngè¨!ng c%ua
h_o, khçng va ch_am vù!i b°at cùè ai vâ cüng khçng h)e th°ay bùong dùang b°at
cùè ngè^!i ngo_ai qu°oc nâo k%" c%a ngè^!i Kinh tr"n länh th%ç c%ua mînh.
N&m 1891 fùanh d°au bèù!c chén f)au ti"n c%ua Phùap l"n Cao
Nguy"n. M_çt khi fä nh_én di_"n r^&ng féy khçng ph%ai lâ f°at fai c%ua tri)eu
fînh Hu°e, chÈnh quy)en Phùap %! Fçng Dè!ng sùat nh_ép Cao Nguy"n vâo
länh th%ç hânh chùanh c%ua mînh vâ phùat tri%"n khu v_èc Cao Nguy"n theo
truy)en th°ong c%ua nùo. Sau f_" nhº th°e chi°en 1945, Cao Nguy"n tr%! thânh
m_çt khu v_èc chi°en lè_!c quén s_è gi¨èa quén f_çi Phùap vâ Vi_"t Minh.
Nh^&m b%ao f%am an ninh vâ phùat tri%"n khu v_èc nây, chÈnh quy)en Phùap
kùy m_çt nghº fºnh vâo ngây 27 thùang 5 n&m 1946 bi°en Cao Nguy"n
thânh m_çt länh th%ç t_è trº mang t"n lâ “Pays Montagnard du Sud
Indochinois” vi°et tù&c lâ PMSI (Xùè Thè_!ng Mi)en Nam Fçng Dè!ngà
f_&t dèù!i quy)en cai trº tr_èc ti°ep c%ua chÈnh ph%u toân quy)en Phùap %! Fçng
Dè!ng7.
Khu v_èc Pays Montagnard du Sud-PMS (Xùè Thè_!ng Mi)en
Nam Fçng Dè!ngà cùo m_çt quy ch°e hânh chùanh, tôa ùan phong t_uc vâ
n)en giùao d_uc ri"ng dânh cho sù&c t_çc Cao Nguy"n. Nh^&m néng cao giù!i
trÈ thùèc f%" v)e sau h_o t_è f%am fè!ng khu v_èc t_è trº c%ua h_o, Phùap bù&t f)au

5 Aymonier, 1885:139.
6 Taboulet, 1955: 807; Aymonier, 1885: 58; Hickey, 1982b: 204.
7 Vïnh L__çc,1965: 82; Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a:14.
104 Dominique Nguyen

fèa hâng lo_at con em g°oc Cao Nguy"n vâ Ch&m vç trè^!ng trung h_oc
c°ap 2 Sabatier %! Buçn M" Thu_çt vâ trè^!ng trung h_oc c°ap 3 Yersin %!
Fâ L_at. Xu°at thén t^è hai trè^!ng Sabatier vâ Yersin, cùac h_oc sinh nây
t_ép trung thânh m_çt l_èc lè_!ng trÈ thùèc thi%"u s°o cùo m_çt ùy thùèc h_" chÈnh
trº vç cûng rö r_"t v)e ngu)on g°oc dén t_çc, v)e ch%u quy)en f°at fai c%ua h_o.
M_çt khi fä nh_én di_"n rö râng v)e ngu)on g°oc lºch s%è c%ua dén t_çc mînh,
cùac giù!i trÈ thùèc thi%"u s°o nây bù&t f)au phùat huy phong trâo ùai qu°oc
nh^&m b%ao v_" cho s_è s°ong côn c%ua dén t_çc h_o mâ ngè^!i Kinh thè^!ng
g_oi lâ “h^!i, m_oi” hay “mùan, mè^!ng”, hai c_um t^è mang ùy nghïa khinh
mi_"t vâ ch" bai8.
Ngoâi chè!ng trînh giùao d_uc, chÈnh quy)en Phùap cüng f)au tè
hâng lo_at vâo d_è ùan kinh t°e vâ giao thçng %! Cao Nguy"n. ChÏ trong
vông m°ay n&m, Pays Montagnard du Sud-PMS (Xùè Thè_!ng Mi)en
Nam Fçng Dè!ngà tr%! thânh m_çt khu v_èc trû phùu vâ an bînh. Vî s_!
mai sau Phùap sùat nh_ép Cao Nguy"n vâo länh th%ç c%ua mînh %! Nam K^y
(Basse Cochinchineà, Hoâng F°e B%ao F_ai y"u c)au Phùap ph%ai th^èa nh_én
quy)en s%! h¨èu f°at fai nây thu_çc v)e tri)eu fînh Hu°e. Vî khçng côn cùach
nâo f%" t^è ch°oi, chÈnh quy)en Phùap %! Fçng Dè!ng ch°ap nh_én kùy m_çt
hi_"p èù!c ngây 21 thùang 5 n&m 1951 cçng nh_én Pays Montagnard du
Sud-PMS (Xùè Thè_!ng Mi)en Nam Fçng Dè!ngà lâ Domaine de la
Couronne (tùèc lâ Hoâng Tri)eu Cè!ng Th%çà. Féy lâ m_çt qui ch°e f_&c
bi_"t cçng nh_én khu v_èc Cao Nguy"n lâ f°at fai c%ua tri)eu fînh Hu°e, cùo
nghïa lâ khçng ai cùo quy)en bùan nhè_!ng cho m_çt qu°oc gia khùac mâ
khçng cùo s_è f)ong ùy c%ua Hoâng F°e B%ao F_ai. Ngè_!c l_ai, Phùap cùo quy)en
cai qu%an khu v_èc nây theo quy ch°e hânh chùanh hi_"n hânh c%ua chÈnh
ph%u Phùap %! Fçng Dè!ng, hay nùoi m_çt cùach khùac, Cao Nguy"n lâ khu
v_èc t_è trº n^&m trong c! ch°e hânh chùanh c%ua Phùap.
Nh^&m b%ao v_" cùac sù&c t_çc thi%"u s°o fè_!c phùat tri%"n b)en v¨èng
trong truy)en th°ong c%ç truy)en c%ua nùo, chÈnh quy)en Phùap c°am h%&n s_è di
dén ngè^!i Kinh vâo khu v_èc nây. M_çt b^&ng chùèng c_u th%" vâo n&m
1953, chÏ cùo kho%ang 35.000 ngè^!i Kinh s°ong tr"n Cao Nguy"n ch_ay
dâi t^è khu v_èc Gia Lai, Kontum, Fù&c Lù&c f°en Lém F)ong, fa s°o ngè^!i
Kinh nây lâ nhén vi"n cçng chùèc lâm vi_"c trong hânh chùanh c%ua
Phùap9.

8 Hickey, 1982b.
9 Minh Tùuy, 1962: 28-29; U.S. Army, 1967: 322.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 105

Sau ngây ra f^!i c%ua hi_"p fºnh Genêve 1954

H!n 18 th°e k%y n^&m trong quy ch°e chÈnh trº c%ua vè!ng qu°oc
Champa vâ h!n 60 n&m dèù!i ch°e f_ç Phùap thu_çc, dén t_çc Cao Nguy"n
s°ong hoân toân bi_"t l_ép trong bi"n giù!i ri"ng tè vâ theo phong t_uc t_ép
quùan truy)en th°ong c%ua mînh. H_o chèa t^èng th°ay ngè^!i Kinh lâ ai vâ
chèa t^èng nghe ngè^!i Kinh nùoi ti°eng gî, m_çt dén t_çc mâ h_o chÏ g_oi lâ
ngè^!i “Yuon”, hay Yavana c%ua Ph_an ng¨è, cùo nghïa lâ dén ngo_ai qu°oc,
khçng cûng v&n hùoa vù!i mînh.
Ngây 21 thùang 7 n&m 1954, hi_"p fºnh Genêve ra f^!i chia Vi_"t
Nam thânh hai mi)en ri"ng bi_"t. Mi)en Bù&c theo Vi_"t Nam Dén Ch%u
C_çng Hôa, mi)en Nam tr%! thânh Vi_"t Nam C_çng Hôa f_&t dèù!i quy)en
länh f_ao c%ua Ngç Fînh Di_"m.

ChÈnh sùach dén t_çc thi%"u s°o c%ua Ngç Fînh Di_"m

M_çt khi l"n nù&m chÈnh quy)en, Ngç Fînh Di_"m, khçng c)an tham
kh%ao b°at cùè ai, quy°et fºnh xùoa b%o ch°e f_ç “Hoâng Tri)eu Cè!ng Th%ç”
dânh cho dén t_çc Cao Nguy"n vâ “Quy Chù" Harmand” dânh cho dén
t_çc Ch&m %! f)ong b^&ng Phan Rang, Phan RÈ. Sau fùo, Ngç Fînh Di_"m
sùat nh_ép hai khu v_èc nây vâo länh th%ç Vi_"t Nam C_çng Hôa, bi°en danh
xèng dén t_çc Cao Nguy"n thânh m_çt t"n g_oi mù!i lâ ngè^!i “Thè_!ng”.
F)ong bâo “Thè_!ng” nây nh_ép chung vù!i ngè^!i Hoa, Cao Mi"n vâ
Ch&m thânh m_çt c_çng f)ong ri"ng g_oi lâ «dén t_çc thi%"u s°o»10.
Sau ngây hi_"p f_inh Genêve 1954, h!n 900.000 ngè^!i Kinh
mi)en Bù&c sang lùanh n_an %! mi)en Nam. Ngç Fînh Di_"m fèa hâng tr&m
ngân ngè^!i Vi_"t di cè nây sang l_ép nghi_"p %! Cao Nguy"n vâ khu v_èc
Phan Rang, Phan RÈ. S_è hi_"n di_"n quùa fçng f%ao c%ua ngè^!i Kinh trong
hai khu v_èc nây fä lâm f%ao l_çn hoân toân f_ia bân dén cè, c! c°au v&n

10 Hickey, 1982b: XIV.

106 Dominique Nguyen

hùoa vâ xä h_çi c%ua dén t_çc Cao Nguy"n vâ Ch&m %! Phan Rang, Phan
RÈ11.
Cüng sau hi_"p fºnh Genêve, dén t_çc thi%"u s°o Cao Nguy"n vâ
Ch&m khçng côn lâm ch%u f°at fai vâ truy)en th°ong v&n hùoa c%ua h_o n¨èa.
Fºnh m_"nh tè!ng lai c%ua h_o hoân toân n^&m trong tay c%ua chÈnh quy)en
Sâi Gôn, m_çt ch°e f_ç chÏ xem dén t_çc thi%"u s°o lâ m_çt c_çng f)ong man
r_!, «mâ f^!i s°ong tinh th)an l¨én v_ét ch°at côn quùa th°ap kùem»12, hay h_o
chÏ lâ nh¨èng «cçng nhén ngo_ai l_"» c%ua Vi_"t Nam, vî h_o khçng ph%ai lâ
ngè^!i Kinh13.
Theo Nguy¨"n Ng_oc Th!, phùo t%çng th°ong Vi_"t Nam th^!i fùo,
«Ngç Fînh Di_"m tîm f%u m_oi cùach f%" tùach r^!i dén t_çc Cao Nguy"n vâ
Ch&m ra kh%oi %anh hè%!ng c%ua Phùap. Ngç Fînh Di_"m cüng thè^!ng nh°an
m_anh r^&ng dén t_çc Cao Nguy"n r°at thçng minh, cùo th%" bi°en h_o thânh
ngè^!i Vi_"t d¨" dâng h!n n°eu chÈnh ph%u Sâi Gôn fèa ra m_çt chÈnh sùach
f)ong hoùa tri_"t f%" dén t_çc nây. Nhèng ph%ai coi ch^èng dén t_çc Rhadùe, vî
h_o cùo mùau Ch&m, vâ cùo th%" vûng d_éy b°at cùè lùuc nâo f%" fôi quy^"n
l_!i»14.

Cüng vâo n&m 1954 Phùap t^è gi%a Fçng Dè!ng, Ngç Fînh Di_"m
tr%! v^" lâm ch%u mi)en Nam. M_çt khi l"n nù&m chÈnh quy)en, Ngç Fînh
Di_"m ùap d_ung m_çt chÈnh sùach mù!i f°oi vù!i dén t_çc thi%"u s°o hoân toân
fi ngè_!c l_ai vù!i ch%u trè!ng c%ua Phùap vâ nguy_"n v_ong c%ua dén t_çc
thi%"u s°o !% mi)en Trung Vi_"t Nam. Cùo ch&ng féy lâ khùuc quanh c%ua lºch
s%è t_ao ra cùac bi°en c°o li"n quan f°en cu_çc vûng d_éy dén t_çc Cao Nguy"n
vâ Ch&m, vù!i m_uc fÈch f%" b%ao v_" quy)en s°ong, quy)en lâm ch%u fùét fai,
quy^"n phùat tri%"n tiù"ng nùoi vâ phong t_uc t_ép quùan c%ua h_o.

Kh%!i f)au f°au tranh c%ua dén t_çc Cao Nguy"n

N&m 1955 lâ n&m fùanh d°au ti°eng chuçng bùao hi_"u s_è vûng d_éy
c%ua dén t_çc thi%"u s°o %! mi)en Trung Vi_"t Nam. Vî bº tèù!c b%o m_oi quy)en
l^am ch%u f°at fai, c! c°au t%ç chùèc kinh t°e, xä h_çi vâ tÈn ngè¨!ng c%ua mînh,

11 Minh Tùuy, 1962: 28-29; U.S. Army, 967: 322.

12 Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a: 11.
13Buttinger, 2, 1967: 900; Hickey, 1982: 17.
14 Hickey, 1982: 7.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 107
cùac giù!i trÈ thùèc Cao Nguy"n mâ fa s°o xu°at thén t^è trè^!ng Phùap, bù&t
f)au nhùom h_op f%" th%ao lu_én v)e s_è s°ong côn c%ua h_o dèù!i ch°e f_ç Ngç
Fînh Di_"m. F)au n&m 1955, giù!i trÈ thùèc nây quy°et fºnh thânh l_ép m_çt
t%ç chùèc vù!i t"n g_oi «M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Dén T_çc Cao Nguy"n». Y
Mot Nie Kdam fè_!c b)au lâm ch%u tºch m_&t tr_én, Y Thih Eban lâm t%çng
thè kùy15. Sau ngây hînh thânh, Y Thih Eban vi°et m_çt v&n thè f)au ti"n
g%!i cho Ngç Fînh Di_"m vâo thùang 3 n&m 1955, nh^&m trînh bây
nguy_"n v_ong c%ua dén t_çc Cao Nguy"n g)om 3 y"u sùach sau féy:
1. Tçn tr_ong phong t_uc t_ép quùan vâ truy)en th°ong tÈn ngè¨!ng c%ua
dén t_çc thi%"u s°o.
2. ‰Ap d_ung chÈnh sùach cçng b^&ng gi¨èa dén t_çc thi%"u s°o vâ ngè^!i
Kinh.
3. Trao tr%a t°at c%a f°at fai c%ua dén t_çc thi%"u s°o do ngè^!i Kinh hay
chÈnh ph%u Sâi Gôn trèng d_ung16.
Ch%&ng nh¨èng khçng tr%a l^!i cho nh¨èng y"u sùach c%ua dén t_çc Cao
Nguy"n, Ngç Fînh Di_"m sau khi fù&c c%è t%çng th°ong c%ua F_" Nh°at C_çng
Hôa Vi_"t Nam vâo ngây 23 thùang 10 n&m 1955, quy°et fºnh ùap d_ung
nh¨èng bi_"n phùap f_çc foùan f°oi vù!i dén t_çc thi%"u s°o:
1. Ph%u nh_én quy)en f°at fai c%ua h_o.
2. Bäi b%o tôa ùan phong t_uc t_ép quùan.
3. C°am vi_"c d_ay ti°eng dén t_çc thi%"u s°o.
4. Fèa hâng tr&m ngân ngè^!i Kinh l"n Cao Nguy"n chi°em f°at
fai sinh s°ong17.

V_u ùam sùat Ngç Fînh Di_"m

Khçng côn gi%ai phùap, dén t_çc Cao Nguy"n chÏ bi°et fi tîm con
fè^!ng b_ao f_çng f%" trînh bây nguy_"n v_ong c%ua mînh. Nhén dºp cùo s_è
hi_"n di_"n c%ua Ngç Fînh Di_"m trong bu%çi l¨" %! Buçn M" Thu_çt vâo
ngây 22 thùang 2 n&m 1957, m_çt cùan b_ç c%ua “M_&t tr_én gi%ai phùong dén
t_çc Cao Nguy"n” fùèng ra chÏa sùung ùam sùat Ngç Fînh Di_"m trèù!c m_&t
hâng tr&m quan khùach, nhèng vi"n f_an l_ai trùung çng B_ç Trè%!ng Canh
Nçng c%ua chÈnh ph%u Sâi Gôn. V_u ùam sùat nây fä fèa chÈnh ph%u Sâi

15 Hickey, 1982b: 50.

16 Hickey, 1982b: 51.
17 Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a: 13; Hickey, 1982b: 10.
108 Dominique Nguyen

Gôn ùap d_ung m_çt bi_"n phùap khù&c khe f%" truy nä vâ d_ép tù&t phong trâo
nây. Th°e lâ hâng ngân thânh vi"n c%ua “M_&t tr_én gi%ai phùong dén t_çc
Cao Nguy"n” lui v)e bùong t°oi f%" cüng c°o n_çi b_ç c%ua mînh18.
F)au n&m 1958, “M_&t tr_én gi%ai phùong dén t_çc Cao Nguy"n”
quy°et fºnh thânh l_ép m_çt %uy ban fi)eu hânh mù!i. Y Bham Enoul fè_!c
b%ç nhi_"m l^am ch%u tºch. Trong giai fo_an f)au, “M_&t tr_én gi%ai phùong dén
t_çc Cao Nguy"n” chÏ f_&t tr_ong tém vâo chè!ng trînh nghi"n cùèu vâ
fºnh hèù!ng m_çt chi°en lè_!c mù!i nh^&m fèa toân di_"n dén t_çc Cao
Nguy"n vâo m_çt t%ç chùèc chung, m_çt chÈnh sùach f°au tranh chung phû
h_!p vù!i nguy_"n v_ong chung19.

S_è ra f^!i c%ua Bajaraka

Ngây 1 thùang 5 n&m 1958, ban ch°ap hânh c%ua “M_&t Tr_én Gi%ai
Phùong Dén T_çc Cao Nguy"n” quy°et fºnh thay f%çi danh xèng c%ua t%ç
chùèc thânh m_çt phong trâo mù!i mang t"n lâ Bajaraka (ch¨è vi°et tù&t c%ua
Bahnar + Jarai + Radùe + Kahoà, tùèc lâ m_çt l_èc lè_!ng chÈnh trº f°au
tranh b°at b_ao f_çng cùo m_uc ti"u chÈnh y°eu fùo lâ y"u c)au Ngç Fînh
Di_"m tùai l_ép quy chù" “Hoâng Tri^"u Cè!ng Th%ç” vâ ch°am dùèt m_oi
chÈnh sùach b°at cçng f°oi vù!i dén t_çc thi%"u s°o20. Hai thùang sau, tùèc
lâ ngây 25 thùang 7 n&m 1958, Y Bham Enoul cûng 16 ch¨è kùy c%ua
thânh vi"n Bajaraka g%!i m_çt v&n thè cho t%çng thè kùy Li_"n Hi_"p Qu°oc,
F_ai Sùè Mÿ, Phùap, Anh, v.v. %! Sâi Gôn y"u c)au can thi_"p vù!i Ngç Fînh
Di_"m nh^&m tùai l_ép quy ch°e t_è trº %! Cao Nguy"n21. M_çt thùang sau, tùèc
lâ ngây 8 thùang 9 n&m 1958, Y Bham Enoul, vù!i tè cùach lâ ch%u t_ich
phong trâo Bajaraka, g%!i m_çt v&n thè chÈnh thùèc cho t%çng th°ong Ngç
Fînh Di_"m, y"u c)au chÈnh quy)en Sâi Gôn ph%ai cùo m_çt chÈnh sùach mù!i
f°oi vù!i dén t_çc thi%"u s°o. Y Dh!n Adrong vâ Y Mot Nie lâ ngè^!i trùach
nhi_"m fem thè nây f°en Sâi Gôn22. Sau khi nh_én fè_!c v&n thè, Ngç
Fînh Di_"m ra l_"nh truy nä vâ fèa cùac thânh vi"n c%ua Bajaraka lâ çng
Paul Nèr, Y Thih Eban, Y Bham Enoul, Y Ju Eban vâ Nay Luett vâo

18 Hickey, 1982b: 21.

19 Hickey, 1982b: 54.
20 Extraits de l'histoire...1956: 7-10; Hickey, 1982, 54; Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a: 14.
21 Vïnh L__çc, 1965: 37-38; Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a: 15; Hickey, 1982b: 57.
22 Vïnh L_çc, 1965: 43-44.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 109
ng_uc giam. ChÏ cùo Y Bih Aleo, bº bù&t nhèng fè_!c tr%a t_è do sù!m h!n,
vî çng ta khçng ph%ai lâ thânh vi"n tÈch c_èc c%ua phong trâo nây23.
Ngây 26 thùang 11 n&m 1958, hâng lo_at tin f^çn cho r^&ng dén t_çc
Cao Nguy"n së vûng d_éy t°an cçng ng_uc giam f%" gi%ai phùong cùac thânh
vi"n Bajaraka bº bù&t. Ngç Fînh Di_"m quy°et fºnh fèa çng Y Bham
Enoul v)e tr_ai giam %! Hu°e vâ m_çt s°o thânh vi"n Bajaraka khùac v)e tr_ai
giam %! Sâi Gôn, chuy%"n cùac cçng chùèc dén s_è vâ quén s_è g°oc thi%"u s°o
tînh nghi cùo li"n h_" vù!i phong trâo Bajaraka ra kh%oi khu v_èc Cao
Nguy"n f%" lâm vi_"c %! cùac tÏnh khùac24.

S_è ra f^!i c%ua hai m_&t tr_én gi%ai phùong %! Cao Mi"n

Cûng trong m_çt th^!i gian, l_!i d_ung tînh hînh chÈnh trº b°at %çn
fºnh %! Vi_"t Nam, cùac giù!i trÈ thùèc ngè^!i Khmer g°oc Kampuchia Krom
vâ ngè^!i Ch&m %! Kampuchia cüng vûng d_éy fôi f°at fai c%ua h_o bº Vi_"t
Nam chi°em fùong trong nh¨èng f_!t Nam Ti°en. Phong trâo aù i qu°oc nây
lâ kh%!i fi%"m c%ua s_è ra f^!i 2 m_&t tr_én cûng m_çt lùuc, fùo lâ:
- «M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Kampuchia Krom» (länh th%ç Cao Mi"n
t^è Sâi Gôn f°en Câ Mauà.
- «M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Champa» do trung tùa Les Kosem länh
f_ao25.
N°oi gùot nhùom ùai qu°oc Khmer vâ Ch&m %! Cao Mi"n, M_&t Tr_én
Dén T_çc Gi%ai Phùong Mi)en Nam cüng t%ç chùèc m_çt f_ai h_çi vâo ngây 19
thùang 5 n&m 1961, t_ép trung 23 länh t_u Cao Nguy"n f%" thânh l_ép m_çt
·Uy Ban Dén T_çc Téy Nguy"n T_è Trº. Y Bih Aleo, c_èu thânh vi"n
Bajaraka g°oc Radùe fè_!c b%ç nhi_"m lâm ch%u tºch %uy ban nây26.
S_è ra f^!i c%ua Phong Trâo Téy Nguy"n T_è Trº f_&t dèù!i quy^"n
b%ao tr_! c%ua chÈnh quy)en Hâ N_çi fä fèa M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Champa
vâo m_çt khùuc quanh mù!i. Khçng th%" f%" khu v_èc Cao Nguy"n bº lçi
kùeo vâo %anh hè%!ng c%ua Phong Trâo Téy Nguy"n T_è Trº do Hâ N_çi ch%u
trè!ng, trung tùa Les Kosem bù&t f^éu tîm m_oi cùach f%" chinh ph_uc dén
t_çc Cao Nguy"n tham gia vâo t%ç chùèc Champa c%ua mînh, nh°at lâ lâm

23 Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a: 15; Hickey, 1982b: 58.

24 Hickey, 1982b: 58.
25 Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969b: 19-20; Hickey, 1982b: 62.
26 Vïnh L__çc, 1965: 45; Ngçn Vïnh, +ulro: 17.
110 Dominique Nguyen

th°e nâo Y Bham Enoul fè_!c ra kh%oi ng_uc giam f%" r)oi fèa çng ta sang
Kampuchia lùanh n_an. Ngây 16 thùang 2 n&m 1962, nhén dºp m%! mâng
cho f_ai h_çi khùoa 1 c%ua M_&t Tr_én Dén T_çc Gi%ai Phùong Mi)en Nam, Les
Kosem li"n l_ac vù!i Y Bih Aleo f%" bi°et tin tùèc v)e Y Bham Enuol27.
Ngây 1 thùang 5 n&m 1962, Y Thih Eban t^è trong ng_uc giam vi°et
m_çt bùèc thè cho f_ai sùè Hoa K^y %! Sâi Gôn y"u c)au çng ta can thi_"p vù!i
Ngç Fînh Di_"m trao tr%a t_è do cho t°at c%a thânh vi"n Bajaraka hi_"n fang
giam gi¨è. K°et qu%a lâ ngây 18 thùang 8 n&m 1962, Ngç Fînh Di_"m
quy°et fºnh trao tr%a t_è do cho 5 thânh vi"n Bajaraka fùo lâ Y Thih Eban,
Nay Luett, Toneh Yoh, Siu Sipp, Y Ju Eban. Ngè_!c l_ai Ngç Fînh
Di_"m khçng ch°ap nh_én gi%ai quy°et h)o s! c%ua Y Bham Enoul vâ Paul
Nèr28.
Thùang 6 n&m 1963, Y Thih Eban nh_ém chùèc %! Buçn Sarpa, m_çt
c&n cùè quén s_è c%ua l_èc lè_!ng f_&c bi_"t Mÿ g)an bi"n giù!i Kampuchia
mâ fa s°o lâ thânh vi"n c%ua Bajaraka. T_ai Buçn Sarpa, Y Thih Eban t_ép
h_!p cùan b_ç Bajaraka vâ giao cho thi°eu ùuy Y Nam Eban trùach nhi_"m
länh f_ao quén s_è vâ Y Klong Nie (g°oc Mnong-Lâoà li"n l_ac vi"n vù!i
c°ap länh f_ao Kampuchia, nh°at lâ trung tùa Les Kosem h)au tîm gi%ai
phùap fèa Y Bham Enoul ra kh%oi ng_uc giam. Sau ngây g_&p g¨! vù!i Y
Klong Nie %! th%u fç Nam Vang, Les Kosem hùèa lâ së dânh cho Y
Bham Enoul vâ thânh vi"n Bajaraka m_çt s_è fùon ti°ep n)ong h_éu n°eu Y
Bham sang Kampuchia29.
Cüng trong thùang 6 n&m 1963, trung tèù!ng Nguy¨"n Khùanh, t%çng
tè l_"nh vûng II chi°en thu_ét g%!i çng Y Sen Nie Kdam (g°oc Radùeà, nhén
vi"n an ninh, sang Cao Mi"n g_&p trung tùa Les Kosem h)au bi°et tin tùèc
v)e f_ai tùa Nguy¨"n Chùanh Thi, phi cçng oanh t_ac dinh f_çc l_ép vâo n&m
1960 hi_"n fang lèu vong %! Kampuchia dèù!i s_è b%ao tr_! c%ua Les
Kosem30. Nhén dºp nây, Les Kosem f)e nghº n°eu trung tèù!ng Nguy¨"n
Khùanh trao tr%a t_è do cho Y Bham Enoul thî çng ta së b%ao v_" tùanh
m_ang cho f_ai tùa Nguy¨"n Chùanh Thi trong th^!i gian çng ta lèu vong %!
vè!ng qu°oc Cao Mi"n31.

27 Tè li_"u +ulro: 2-62.

28 Hickey, 1982b: 83.
29 Hickey, 1982b: 86.
30 Hickey, 1982b: 88 vâ 91.
31 Tè li_"u +ulro: 6-63.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 111
Hai thùang sau, qu°oc trè%!ng Cao Mi"n, Norodom Sihanouk
quy°et fºnh vâo ngây 27 thùang 8 n&m 1963 ch°am dùèt m_oi li"n h_" ngo_ai
giao vù!i chÈnh quy)en Sâi Gôn mâ Cao Mi"n li_"t k" vâo «t_çi ph_am ti"u
di_"t dén t_çc Kampuchia Krom»32. Sau fùo, Norodom Sihanouk b%ç
nhi_"m trung tùa Les Kosem f_&c trùach %uy ban phùat tri%"n l_èc lè_!ng f°au
tranh %! Vi_"t Nam ch°ong l_ai ch°e f_ç Sâi Gôn. K%" t^è fùo, Les Kosem cùo
nhi)eu quy)en l_èc trong tay f%" f%éy m_anh cùac phong trâo f°au tranh, nh°at
lâ M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Champa mâ Sihanouk lâ ngè^!i f¨! f)au33.
Ngây 1 thùang 11 n&m 1963, n&m tèù!ng länh Vi_"t Nam C_çng
Hôa, Dè!ng V&n Minh, Tr)an V&n Fçn, L" V&n Kim, Tr)an Thi_"n
Khi"m vâ Tçn Th°at FÈnh, cüng lâ ngè^!i t^èng quen bi°et trung tùa Les
Kosem trong nh¨èng khùoa quén s_è %! Phùap, fùèng ra l_ét f%ç ch°e f_ç Ngç
Fînh Di_"m.
V_u f%ao chùanh Ngç Fînh Di_"m fä fèa th°e c^! chÈnh trº Vi_"t Nam
vâo m_çt khùuc quanh mù!i. L_!i d_ung c! h_çi nây, m_çt s°o sï quan hoâng
gia Cao Mi"n g°oc Kampuchia Krom vâ Ch&m t_ép trung cùac thânh vi"n
ùai qu°oc f%" thânh l_ép m_çt m_&t tr_én g_oi lâ “+ront Uni=iùe de Lutte des
Races Opprimùees”, vi°et tù&t lâ +ulro (M_&t Tr_én Th°ong Nh°at F°au Tranh
Cùac Dén T_çc Bº ‰Ap Bùècà. +ulro lâ m_çt t%ç chùèc li"n hi_"p g)om ba m_&t
tr_én :
- “M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Kampuchia Krom”, tùèc lâ länh th%ç
trèù!c kia c%ua vè!ng qu°oc Cao Mi"n, ch_ay dâi t^è Sâi Gôn f°en müi Câ
Mau.
- “M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Kampuchia Bù&c”, tùèc lâ khu v_èc
Champasak %! nèù!c Lâo, trèù!c kia cüng lâ länh th%ç c%ua Champa vâ
Kampuchia.
- “M_&t tr_én gi%ai phùong Champa”34.
Sau cu_çc f%ao chùanh ngây 1 thùang 11 n&m 1963, f_ai tèù!ng
Dè!ng V&n Minh quy°et fºnh trao tr%a tû binh chÈnh trº dèù!i ch°e f_ç Ngç
Fînh Di_"m, trong fùo cùo Paul Nèr, thânh vi"n Bajaraka. F)ong th^!i çng
ta s¨&n sâng trao tr%a t_è do cho Y Bham Enuol vù!i fi)eu ki_"n lâ Les
Kosem ch°ap nh_én fèa f_ai tùa Nguy¨"n Chùanh Thi v)e Sâi Gôn. Th°e lâ Y
Bham Enoul hi_"n trong ng_uc giam %! Vi_"t Nam tr%! thânh con tin mâ

32 Mayer, 971: 263.

33 Tè li_"u +ulro: 8-63.
34 Hickey, 1982b: 90; Mayer, 1971: 269-271.
112 Dominique Nguyen

Les Kosem mu°on trao f%çi vù!i f_ai tùa Nguy¨"n Chùanh Thi hi_"n fang lèu
vong %! Cao Mi"n35.
F)au thùang 1 n&m 1964, Y Sen Nie Kdam (g°oc Radùeà, nhén vi"n
an ninh c%ua trung tèù!ng Nguy¨"n Khùanh sang Nam Vang l)an thùè 2 g_&p
trung tùa Les Kosem f%" bân vi_"c f_ai tùa Nguy¨"n Chùanh Thi tr%! v)e Vi_"t
Nam36. Gi¨èa thùang 1 n&m 1964, Les Kosem ch°ap nh_én trao tr%a t_è do
cho f_ai tùa Nguy¨"n Chùanh Thi, vî trung tèù!ng Nguy¨"n Khùanh hùèa së
fèa Y Bham Enoul ra kh%oi t^u giam37.
V^èa f°en Vi_"t Nam chèa f)ay hai tu)an l¨", f_ai tùa Nguy¨"n Chùanh
Thi h_!p l_èc vù!i tèù!ng Tr)an Thi_"n Khi"m vâ Nguy¨"n Khùanh l_ét f%ç
chÈnh quy)en Dè!ng V&n Minh vâo ngây 29 thùang 1 n&m 1964. Trong
chÈnh ph%u mù!i, Nguy¨"n Khùanh tr%! thânh th%u tèù!ng Vi_"t Nam C_çng
Hôa38.
Thùang 2 n&m 1964, sau ngây chÏnh lùy %! Sâi Gôn, trung tùa Les
Kosem y"u c)au Nguy¨"n Khùanh ph%ai cùèu xùet h)o s! Y Bham Enoul hi_"n
côn trong tû giam, vî f_ai tùa Nguy¨"n Chùanh Thi fä tr%! v)e Sâi Gôn.
trung tèù!ng Nguy¨"n Khùanh, vî tçn tr_ong l^!i hùèa c%ua mînh, ra l_"nh trao
tr%a t_è do cho Y Bham Enoul ngây 1 thùang 2 n&m 196439. Vâo thùang 3
n&m 1964, Les Kosem, qua trung gian c%ua m_çt s°o thânh vi"n Bajaraka
fä t^èng g_&p çng ta %! th%u fç Nam Vang, tîm cùach thuy°et ph_uc Y Bham
Enoul sang Cao Mi"n f%" ti°ep t_uc f°au tranh cho chÈnh nghïa c%ua Cao
Nguy"n40.
Vâo thè_!ng tu)an thùang 3 n&m 1964, Y Bham Enoul g%!i çng Y
Klong Nie sang g_&p trung tùa Les Kosem t_ai b^! sçng Dam %! bi"n giù!i
Vi_"t-Mi"n. Trong cu_çc g_&p g¨! nây, Y Klong Nie y"u c)au trung tùa Les
Kosem ph%ai lâm th°e nâo f%" b%ao v_" tùanh m_ang cho cùac nhâ länh f_ao
c%ua phong trâo Bajaraka n°eu h_o bº c%anh sùat Vi_"t Nam lûng bù&t vâ truy
nä m_çt l)an n¨èa.
Sau cu_çc g_&p m_&t, trung tùa Les Kosem cùo nh^! Y Klong Nie
mang m_çt bùèc thè tr%a l^!i c%ua çng ta f%" giao t_én tay Y Bham Enoul.

35 Tè li_"u +ulro: 11-63; Duncanson, 1966: 342-354; Hickey, 1982: 91.

36 Hickey, 1982b: 92.
37 Tè li_"u +ulro: 1-64.
38 Tè li_"u +ulro: 1-64; Hickey, 2002: 109; Pike, 1966: 347-348.
39 Tè li_"u +ulro: 2-64; Hickey, 1982b: 94; Hickey, 2002:110.
40 Tè li_"u +ulro: 3-64.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 113
Trong bùèc thè nây, trung tùa Les Kosem bây t%o lông ngè¨!ng m_ç c%ua
çng ta f°oi vù!i s_è hy sinh cao c%a c%ua çng Y Bham Enoul cho lùy tè%!ng
dén t_çc, m_çt ngè^!i mâ Les Kosem luçn luçn xem nhè lâ b_éc fân anh
Champa (grand =rêre du Champaà. Sau cûng, Les Kosem cùo hùèa lâ së
tîm b°at cùè gi%ai phùap nâo f%" giùup f¨! thânh vi"n Bajaraka vâ Y Bham
Enoul sang Cao Mi"n, n°eu tînh hînh chÈnh trº %! Vi_"t Nam fèa h_o vâo
con fè^!ng b°e tù&t41.
Vâo thùang 6 n&m 1964, ba nhén v_ét quan tr_ong c%ua Bajaraka
hi_"n fang t_ai chùèc trong tr_ai l_èc lè_!ng f_&c bi_"t %! Buçn Sarpa lâ Y
Dh!n Adrong, Y Nhuin Hmok vâ thi°eu ùuy Y Nham Eban sang Cao
Mi"n g_&p trung tùa Les Kosem vâ f_ai tùa Um Savuth t_ai c&n cùè quén s_è
Camp le Rolland thu_çc tÏnh Mondulkiri, g)an bi"n giù!i Vi_"t-Mi"n. F_ai
tùa Um Savuth, g°oc ngè^!i Kampuchia Krom lâ m_çt nhén v_ét chÈnh y°eu
trong gu)ong mùay chÈnh trº c%ua +ulro. M_oi quy°et fºnh chÈnh trº vâ quén
s_è li"n quan f°en m_&t tr_én Kampuchia Krom f)eu n^&m %! trong tay çng
ta42. Trong cu_çc g_&p m_&t nây, trung tùa Les Kosem gi%ai thÈch r^&ng,
mu°on ti°en f°en m_uc ti"u nhanh chùong f%" gi%ai phùong Cao Nguy"n ra
kh%oi gong cûm c%ua ch°e f_ç Sâi Gôn, thî cu_çc f°au tranh c%ua anh em
Cao Nguy"n ph%ai d_èa tr"n m_çt y°eu t°o lºch s%è v¨èng chù&c, cùo th°e cùac
qu°oc gia tr"n th°e giù!i mù!i dùam ra m_&t f%" y%"m tr_! cho mînh. N°eu m_uc
ti"u c%ua Bajaraka chÏ y"u c)au chÈnh ph%u Vi_"t Nam gi%ai quy°et nh¨èng
y"u sùach chÏ li"n qua f°en ngè^!i Thè_!ng, thî khçng cùo qu°oc gia thùè ba
nâo dùam fùèng ra lâm h_éu thu¨én, vî m_çt s°o qu°oc gia tr"n th°e giù!i cüng
cùo dén t_çc Thè_!ng. Theo trung tùa Les Kosem, t°at c%a anh em Cao
Nguy"n f)eu lâ th)an dén c%ua vè!ng qu°oc Champa th^!i trèù!c, t_ai sao
chùung ta khçng t_ép trung l_èc lè_!ng f%" thânh l_ép m_çt m_&t tr_én chung
fùo lâ “M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Champa”, m_çt thânh vi"n c%ua m_&t tr_én
+ulro43.
Trong cu_çc g_&p m_&t nây, Y Dh!n Adrong, Y Nhuin Hmok vâ Y
Nham Eban ch°ap nh_én fèa cùac thânh vi"n Bajaraka gia nh_ép vâo m_çt
t%ç chùèc chung fùo lâ M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Champa-+ulro44. F%" chùèng
minh cho s_è li"n minh chÈnh trº nây, phùai foân Bajaraka, trung tùa Les

41 Tè li_"u +ulro: 3-64; Hickey, 1982b: 94.

42 Hickey, 1982b: 98.
43 Tè li_"u +ulro: 6-64; Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969b: 22.
44 Tè li_"u +ulro: 6-64.
114 Dominique Nguyen

Kosem vâ trung tùa Um Savuth bù&t f^éu phùat h_oa lùa c^! c%ua +ulro f)au
ti"n g)om cùo ba s_oc mâu xanh bi%"n, mâu f%o vâ xanh lùa céy. Tr"n s_oc
mâu f%o cùo 3 ngçi sao mâu trù&ng. Ba s_oc c%ua lùa c^! tè_!ng trèng cho ba
m_&t tr_én c%ua +ulro, fùo lâ “M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Kampuchia Krom”,
“M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Kampuchia Bù&c” vâ “M_&t Tr_én Gi%ai Phùong
Champa”. Ba ngçi sao n^&m tr"n s_oc f%o tè_!ng trèng cho s_è foân k°et
c%ua ba dén t__çc: dén t__çc Kampuchia, dén t__çc Cao Nguy"n vâ dén t_çc
Ch&m45.
F%" fùanh d°au cho s_è ra f^!i c%ua m_&t tr_én nây, phùai foân Bajaraka
c%ua Y Dh!n Adrong, Y Nhuin Hmok, Y Nham Eban cûng vù!i trung tùa
Um Savuth vâ Les Kosem quy°et fºnh ch_on ngây 20 thùang 9 n&m 1964
lâ ngây vûng d_éy c%ua m_&t tr_én +ulro %! Buçn Sarpa, sau fùo ti°en quén
t°an cçng khu v_èc Cao Nguy"n f%" fèa Y Bham Enuol sang Cao
Mi"n46.

+ulro vûng d_éy %! Buçn Sarpa 20-9-1964

T^è h_éu cùè %! Camp le Rolland n^&m %! bi"n giù!i Vi_"t-Mi"n, trung
tùa Les Kosem vâ Um Savuth vù!i s_è c_çng tùac c%ua çng Y Dh!n Adrong
(g°oc Radùeà vâ Y Nhuin (g°oc Radùeà ra l_"nh cho l_èc lè_!ng +ulro ph°at c^!
vûng d_éy. Theo C. Meyer47, s_è vûng d_éy nây fä chu%én bº t^è léu f_&t
dèù!i quy)en c°o v°an c%ua f_ai tèù!ng Lon Nol, f_" nh°at phùo th%u tèù!ng
hoâng gia Cao Mi"n th^!i fùo.
T_ai cùè fi%"m quén s_è Buçn Sarpa, lùuc 10 gi^! f"m ngây 19 thùang
9 n&m 1964, Les Kosem ra l_"nh cho m_çt f_ai di_"n +ulro f°en g_&p çng
f_ai ùuy Mÿ lâ Charles Darnell, tè l_"nh c%ua c&n cùè nây, f%" thçng bùao vù!i
çng ta r^&ng t°oi nay cùo bi°en c°o quén s_è vç cûng quan tr_ong, nhèng bi°en
c°o nây khçng li"n h_" gî vù!i quén f_çi Mÿ %! trong tr_ai nây48.
Fùung 1 gi^! sùang ngây 20 thùang 9 n&m 1964, vâo kho%ang 3.000
quén +ulro n%ç sùung f)au ti"n f%" bùao hi_"u cho chi°en dºch t%çng t°an cçng
Cao Nguy"n. ChÏ vâi gi^! sau, l_èc lè_!ng +ulro ti"u di_"t toân di_"n quén
fºch, lâm ch%u tînh hînh cùè fi%"m quén s_è Buçn Sarpa. Sùau lÈnh Mÿ,

45 Tè li_"u +ulro: 6-64; Hickey, 1982b: 97.

46 Tè li_"u +ulro: 6-64; Tè li_"u +ulro: 8-64; Hickey, 1982b: 97.
47 C. Meyer, 1971: 269.
48 Tè li_"u +ulro: 9-64; Hickey, 1982b: 99; Vïnh L_çc, 1965: 34.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 115
trong fùo cùo f_ai ùuy Charles Darnell bº bù&t l^am tû binh. Y Dh!n Adrong
ph°at c^! +ulro f%" châo m^èng s_è chi°en thù&ng vâ f_oc b%an tuy"n ngçn
trèù!c tû binh ngè^!i Kinh vâ Mÿ nh^&m nhùén m_anh r^&ng +ulro lâ m_çt
m_&t tr_én f°au tranh f_at m_uc ti"u duy nhùét fùo lâ gi%ai phùong länh th%ç Cao
Nguy"n Champa vâ Kampuchia Krom bº Vi_"t Nam chi°em fùong. B%an
tuy"n ngçn fè_!c kùy t"n b%!i ba länh t_u t°oi cao c%ua t%ç chùèc fùo lâ Chéu
Dara nhén danh dén t_çc Kampuchia Krom, Y Bham Enoul dén t_çc
Cao Nguy"n vâ Po Nagar (bi_"t danh c%ua Les Kosemà dén t_çc Ch&m49.
Cûng m_çt lùuc vù!i s_è vûng d_éy %! c&n cùè Buçn Sarpa, l_èc lè_!ng
+ulro t°an cçng cùac c&n cùè quén s_è khùac %! Bu Prang, Ban Don, Buçn
Mi Ga, Buçn Brieng, v.v.50.

Y Bham Enuol sang Cao Mi"n

Sau khi fä d_ep xong l_èc lè_!ng f°oi phè!ng %! c&n cùè Buçn Sarpa,
+ulro ti°en quén v)e thº xä Fù&c Lù&c. Vâo lùuc 7 gi^! sùang cûng ngây 20
thùang 9 n&m 1964, l_èc lè_!ng +ulro t°an cçng Buçn M" Thu_çt vâ sau fùo
chi°em fâi phùat thanh c%ua thânh ph°o nây. M_çt nhùom khùac di chuy%"n
b^&ng xe jeep ch_ay th%&ng v^" tè dinh c%ua çng Y Bham Enoul f%" fèa çng
ta v^" c&n cùè quén s_è Buçn Sarpa, sau fùo dûng fè^!ng b_ç f%" vè_!t bi"n
giù!i sang g_&p trung tùa Les Kosem hi_"n cùo m_&t %! c&n cùè chÏ huy +ulro
n^&m g)an bi"n giù!i Vi_"t-Mi"n51.
Theo chu%én tèù!ng Vïnh L__çc, tè l_"nh quén foân II vâ Nguy¨"n
Trù&c Dï, nhùom +ulro gi°et toân b_ç l_èc lè_!ng f_&c bi_"t ngè^!i Kinh %! c&n
cùè Sarpa, sau fùo ti°en quén f°en Buçn M" Thu_çt bù&t cùoc Y Bham Enoul
fem v)e Cao Mi"n52. L_ép lu_én c%ua Vïnh L__çc vâ Nguy¨"n Trù&c Dï cho
r^&ng Y Bham Enuol bº ùep bu_çc sang Cao Mi"n, fùo lâ l°oi hânh v&n f%"
tuy"n truy)en c%ua chÈnh ph%u Sâi Gôn thî fùung h!n. Áng Y Bham Enuol
fä t^èng li"n l_ac vù!i trung tùa Les Kosem f%" bây t%o quan fi%"m lâ çng ta
së sang Cao Mi"n f%" tham gia m_&t tr_én +ulro trèù!c khi bi°en c°o %! Buçn
Sarpa x%ay ra.

49 Tè li_"u +ulro: 9-64; Hickey, 1982b: 99-100; Hickey, 2002:153.

50 Sochurek, 1965: 38-65; Vïnh L__çc, 1965: 54.
51 Tè li_"u +ulro: 9-64; Hickey, 1982b: 101-102.
52 Vïnh L__çc,1965: 53-54; Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a: 20.
116 Dominique Nguyen

Fâi phùat thanh Buçn M" Thu_çt loan tin y"u sùach +ulro

Sau khi chi°em fâi phùat thanh, l_èc lè_!ng +ulro r%ai truy)en f!n
khù&p thânh ph°o Buçn M" Thu_çt. Truy)en f!n mang ch¨è kùy c%ua 3 länh
t_u : Y Bham Enoul, Les Kosem vâ Chéu Dara vù!i n_çi dung y"u c)au
chÈnh ph%u Sâi Gôn ph%ai gi%ai quy°et c°ap th^!i nh¨èng y"u sùach sau féy :
1. C)an cùo f_ai di_"n dén t_çc thi%"u s°o trong chÈnh ph%u.
2. Ch°ong vi_"c fèa binh sï thi%"u s°o fi ph_uc v_u n!i khùac.
3. Th_èc hi_"n chÈnh sùach foân k°et vâ bînh f%&ng trong t%ç chùèc
quén f_çi.
4. Trao tr%a l_ai f°at fai c%ua dén t_çc thi%"u s°o mâ ngè^!i Kinh fä
chi°em cùè b°at h_!p phùap53.

Vai trô c%ua Mÿ trong bi°en c°o Buçn Sarpa

Nghe tin +ulro vûng d_éy %! Cao Nguy"n, bu%çi chi)eu ngây 20
thùang 9 n&m 1964, çng George Tanham c%ua Rand Corporation (c!
quan tînh bùao quén f_çi Mÿà g_&p ngay çng f_ai sùè Hoa K^y lâ Maxwell
Taylor %! Sâi Gôn vâ cùo s_è hi_"n di_"n c%ua f_ai tèù!ng William
Westmoreland, t%çng tè l_"nh quén f_çi Mÿ %! Vi_"t Nam, f%" bân v)e
nguy"n nhén c%ua s_è vûng d_éy nây vâ nh°at lâ tè!ng lai c%ua tû binh Mÿ
%! Buçn Sarpa54.
Sùang hçm sau, ngây 21 thùang 9 n&m 1964, tÏnh l_y Buçn M"
Thu_çt tr%! thânh m_çt nghïa trang vù&ng bùong ngè^!i, khçng ai dùam ra
ngoâi fè^!ng. C_çng f)ong ngè^!i Kinh xçn xao vâ s_! häi trèù!c bi°en c°o
quén s_è nây.
Cüng trong ngây 21 nây, trung tùa Mÿ lâ John +reund, c°o v°an
quén s_è cho tè l_"nh vûng II chi°en thu_ét nh_én l_"nh sang c&n cùè Buçn
Sarpa f%" tîm con fè^!ng hôa gi%ai vù!i l_èc lè_!ng +ulro. V^èa f°en tr_ai
Sarpa, trung tùa John +reund b_i nhùom +ulro giam gi¨è f%" lâm con tin.
T^è h_éu cùè Camp le Rolland %! bi"n giù!i Vi_"t-Mi"n, Les Kosem li"n h_"
vù!i trung tùa John +reund f%" fèa ra m_çt fi)eu ki_"n duy nh°at fùo lâ +ulro
s¨&n sâng rùut quén vù!i fi)eu ki_"n lâ t°at c%a ngè^!i Kinh ph%ai d^!i kh%oi khu

53 Tè li_"u +ulro: 9-64; Hickey, 1982b: 102; Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a: 21; Vïnh L__çc,
1965: 58.
54 Hickey, 1982b: 102.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 117
v_èc Cao Nguy"n, n°eu khçng +ulro ti°ep t_uc giam gi¨è t°at c%a tû binh Mÿ
%! Sarpa cho f°en khi chÈnh ph%u Mÿ gi%ai fùap th%oa fùang nguy_"n v_ong
+ulro. Trung tùa John +reund cho r^&ng féy lâ m_çt y"u sùach vç cûng
khùo kh&n mâ çng khçng cùo th%ém quy)en f%" gi%ai quy°et55.
T_ai Sâi Gôn, cùac c°ap länh f_ao c%ua chÈnh ph%u Vi_"t Nam vç cûng
ph¨én n_ç khi nghe tin qu°oc k^y +ulro tung bay khù&p tr"n länh th%ç Cao
Nguy"n. Th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh lâ ngè^!i f)au ti"n fùèng l"n k°et t_çi
quén f_çi Mÿ nhùung tay vâo cu_çc vûng d_éy nây vâ h&m d_oa r^&ng, n°eu
+ulro khçng rùut quén ra kh%oi Cao Nguy"n, chÈnh ph%u Sâi Gôn ra l_"nh
cho l_èc lè_!ng khçng quén oanh t_ac cùac cùè fi%"m mâ +ulro chi°em
fùong56.
T^è h_éu cùè, trung tùa Les Kosem y"u c)au l_èc lè_!ng +ulro ph%ai
ki"n trî. N°eu quén f_çi Sâi Gôn t°an cçng cùè fi%"m, thî +ulro cùo quy)en
dûng sùung f_an f%" thanh toùan tû binh Mÿ bº bù&t lâm con tin57. Nghe tin
nây, f_ai tèù!ng William Westmoreland, t%çng tè l_"nh quén f_çi Mÿ %!
Vi_"t Nam, ra l_"nh cho trung tèù!ng Ben Sternberg fùap mùay bay sang
Cao Nguy"n y"u c)au trung tèù!ng Nguy¨"n H¨èu Cùo khçng n"n dûng
gi%ai phùap quén s_è f%" fân ùap cu_çc vûng d_éy c%ua +ulro. Trung tèù!ng
Ben Sternberg cho r^&ng m_oi chi°en lè_!c quén s_è nh^&m t°an cçng +ulro
cùo th%" géy ra h_éu qu%a vç cûng nguy hi%"m cho tùanh m_ang c%ua tû binh
Mÿ bº bù&t %! Buçn Sarpa58.
Vâo ngây 22 thùang 9 n&m 1964, m_çt phi"n h_op f_&c bi_"t t_ai sùè
quùan Hoa K^y %! Sâi Gôn gi¨èa çng f_ai sùè Maxwell Taylor vâ f_ai tèù!ng
William Westmoreland, vù!i nhi)eu nhén vi"n cao c°ap khùac c%ua Mÿ f%"
nghi"n cùèu y"u sùach +ulro. Sau phi"n h_op, Mÿ cho r^&ng nh¨èng fi)eu
ki_"n c%ua +ulro fèa ra cùo th%" gi%ai quy°et qua con fè^!ng thè!ng thuy°et59.
Trong khi fùo, cùac tèù!ng länh Vi_"t Nam %! vûng II chi°en thu_ét, nh°at lâ
trung tèù!ng Nguy¨"n H¨èu Cùo, l"n ti°eng chÈnh thùèc k°et t_çi quén f_çi Mÿ
fä nhùung tay vâo cu_çc vûng d_éy c%ua +ulro. Theo trung tèù!ng Nguy¨"n
H¨èu Cùo, «quén f_çi Mÿ lâ ngè^!i fùèng ra fâo t_ao l_èc lè_!ng vü trang
thi%"u s°o f%" r^çi h_o tr%! thânh cùan b_ç +ulro. ChÈnh vî th°e, quén f_çi Mÿ

55 Tè li_"u +ulro: 9-64; Hickey, 1982b: 103,105; Hickey, 2002: 157.

56 Hickey, 1964: 103.
57 Tè li_"u +ulro: 64-9.
58 Hickey, 1982b: 103.
59 Hickey, 1982b: 103.
118 Dominique Nguyen

khçng dùam t°an cçng +ulro. Quén f_çi Mÿ cüng nhè th_èc dén Phùap, lâ
dén da trù&ng luçn luçn xem ngè^!i Thè_!ng lâ nh¨èng nhén v_ét th)an
tè_!ng. Ngè_!c l_ai, ngè^!i Vi_"t khçng bao gi^! cùo c%am giùac nây»60.
Trong su°ot ngây 22 thùang 9 n&m 1964, l_èc lè_!ng +ulro v¨én côn
lâm ch%u tînh hînh trong m_çt s°o khu v_èc %! Buçn M" Thu_çt. Dén chùung
ngè^!i Kinh ho%ang s_! khçng dùam ra fè^!ng. Ri"ng v)e trung tèù!ng
Nguy¨"n H¨èu Cùo, çng ta ra l_"nh cho l_èc lè_!ng khçng quén %! vûng II
chi°en thu_ét %! trong tînh tr_ang bùao f_çng vâ s¨&n sâng t°an cçng +ulro61.

‰Ap l_èc c%ua trung tùa Les Kosem

Cüng vâo ngây 22 thùang 9 n&m 1964, trung tùa Les Kosem, t^è
h_éu cùè Camp de Rolland f)e nghº vù!i th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh r^&ng
chÏ cùo trung tèù!ng L" V&n Kim vâ trung tèù!ng Tçn Th°at FÈnh lâ hai
ngè^!i mâ Les Kosem t^èng quen bi°et vâ tin tè%!ng nh°at f%" f_ai di_"n cho
chÈnh ph%u Sâi Gôn nh^&m gi%ai quy°et bi°en c°o Buçn Sarpa trong gi%ai
phùap çn hôa. Ti°ec r^&ng hai tèù!ng länh nây l_ai bº qu%an thùuc trong tè
th°at t_ai Fâ L_at sau ngây chÏnh lùy 29 thùang 01 n&m 196462.
Ngây 23 thùang 9 n&m 1964, trung tèù!ng Mÿ lâ Richard Deputy,
tè l_"nh chÏ huy chi°en dºch “Operation Swichback” %! Cao Nguy"n sang
Buçn M" Thu_çt f%" nghi"n cùèu bi°en c°o vûng d_éy c%ua +ulro. Theo
tèù!ng Richard Deputy, tînh hînh khçng gî nguy ng_ép cho lù&m vî çng
Y Bham Enoul hi_"n fang %! h_éu cùè vù!i Les Kosem s¨&n sâng thè!ng
thuy°et vù!i chÈnh ph%u Sâi Gôn. Tuy nhi"n, gi%ai phùap thè!ng thuy°et nây
cùo th%" x%ay ra vù!i fi)eu ki_"n lâ:
1. +ulro ph%ai cho phùep trung tùa +reund bº bù&t gi¨è lâm con tin cùo
quy)en li"n l_ac qua mùay truy)en tin vù!i tè l_"nh quén f_çi Mÿ %! Buçn M"
Thu_çt.
2. +ulro ch°ap nh_én th%a m_çt tû binh Mÿ nâo fùo vâ tû bînh nây së
f°en Buçn M" Thu_çt b^&ng tr_èc th&ng f%" bùao tin lâ trung tùa +reund côn

60 Hickey, 1982b: 104.

61 Kickey, 1982: 104.
62 Tè li_"u +ulro: 9-64.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 119
s°ong hay khçng63.
Ngây 24 thùang 9 n&m 1964, th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh fùap mùay
bay sang Buçn M" Thu_çt f%" quan sùat tînh hînh tr_èc ti°ep vù!i c°ap länh
f_ao quén s_è %! vûng II chi°en thu_ét. Nguy¨"n Khùanh cho r^&ng s_è hi_"n
di_"n c%ua çng ta %! Cao Nguy"n hçm nay nh^&m f%" chùèng minh thùai f_ç
ki"n nh¨én cu°oi cûng c%ua çng f°oi vù!i s_è vûng d_éy c%ua +ulro. Th%" theo
l^!i y"u c)au c%ua Les Kosem vâo ngây 22 thùang 9 n&m 1964, Nguy¨"n
Khùanh quy°et fºnh së tr%a t_è do cho trung tèù!ng L" V&n Kim vâ Tçn
Th°at FÈnh f%" f_ai di_"n cho çng ta f°en Buçn M" Thu_çt tham d_è cu_çc
thè!ng thuy°et vù!i +ulro64.
Chi)eu ngây 24 thùang 9 n&m 1964, trung tèù!ng Mÿ lâ Richard
Deputy g_&p m_&t vù!i trung tèù!ng L" V&n Kim vâ Tçn Th°at FÈnh t^è Fâ
L_at v^èa sang. Sau phi"n h_op, ba nhén v_ét cüng k°et lu_én r^&ng chÈnh ph%u
Sâi Gôn ph%ai t%ç chùèc m_çt h_çi nghº t_ai Pleiku t_ép h_!p t°at c%a f_ai di_"n
dén t_çc thi%"u s°o mi)en Trung Vi_"t Nam vâ phùai foân +ulro f%" th%ao lu_én
chung nh^&m tîm gi%ai phùap çn hôa cho bi°en c°o nây. N°eu gi%ai phùap nây
khçng thânh cçng, lùuc fùo chÈnh ph%u Sâi Gôn cùo quy)en dûng quén l_èc
f%" f%éy lui l_èc lè_!ng +ulro. Sau phi"n h_op, trung tèù!ng L" V&n Kim
g_oi fi_"n tho_ai cho th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh hi_"n cùo m_&t %! Fâ L_at f%"
tè^!ng trînh d_è ùan nây65.
Ngây 26 thùang 9 n&m 1964, Y Bham Enoul, t^è h_éu cùè %! Cao
Mi"n g%!i m_çt v&n thè b^&ng ti°eng Phùap cho chÈnh ph%u Sâi Gôn vù!i n_çi
dung lâ chÈnh quy)en Sâi Gôn chèa tr%a l^!i rö râng nh¨èng y"u sùach mâ
+ulro fä fèa ra vâo ngây 20 thùang 9 n&m 1964 t_ai Buçn Sarpa. Th"m
vâo fùo, chÈnh quy)en Sâi Gôn f)e nghº +ulro tham d_è h_çi fâm %! Pleiku
nhèng ngây thùang chèa cùo quy°et fºnh rö. Y Bham Enoul n"u rö trong
bùèc thè lâ +ulro së cùo m_&t trong f_ai h_çi %! Pleiku vù!i fi)eu ki_"n lâ t°at c%a
dén t_çc Kinh ph%ai r^!i kh%oi khu v_èc Buçn M" Thu_çt66.

Nguy¨"n Khùanh h&m d_oa t°an cçng +ulro

Cüng trong ngây 26 thùang 9 n&m 1964, khçng bi°et vî lùy do gî,

63 Hickey, 1982b: 105.

64 Tè li_"u +ulro: 9-64; Hickey, 1982b: 105.
65 Hickey, 1982b: 105.
66 Tè li_"u +ulro: 9-64; Hickey, 1982b: 105.
120 Dominique Nguyen

trung tèù!ng L" V&n Kim cùo l_"nh ph%ai v)e Fâ L_at g°ap. Sau fùo, th%u
tèù!ng Nguy¨"n Khùanh bay sang Buçn M" Thu_çt l)an thùè 2 f%" bân
chuy_"n vù!i thi°eu tèù!ng Tçn Th°at FÈnh. Hoân toân g_at b%o quan fi%"m
c%ua Mÿ, th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh tuy"n b°o r^&ng chÈnh ph%u Sâi Gôn së
dûng sùèc m_anh quén s_è f%" tr_uc xu°at l_èc lè_!ng +ulro ra kh%oi Cao
Nguy"n. Khçng bao gi^! cùo f_ai h_çi dén t_çc %! Pleiku nhè Mÿ y"u c)au
vâ cüng khçng bao gi^! cùo s_è nhè_!ng b_ç trèù!c s_è fôi h%oi c%ua +ulro,
n°eu nhùom n%çi lo_an nây khçng rùut v)e h_éu cùè vâ khçng trao tr%a t_è do
cho tû binh ngè^!i Kinh bº +ulro bù&t gi¨è vâo ngây 20 thùang 9 n&m
196467. M_çt khi nh_én tin lâ Nguy¨"n Khùanh h&m d_oa ra l_"nh t°an cçng
+ulro, trung tùa Les Kosem t^è h_éu cùè li"n l_ac qua fè^!ng déy truy)en tin
vù!i trung tùa John +reund bº +ulro giam gi¨è t_ai c&n cùè Buçn Sarpa. Sau
fùo, Les Kosem cho phùep trung tùa John +reund fi_"n tho_ai cho trung
tèù!ng Richard Deputy, tè l_"nh chÏ huy chi°en dºch “Operation
Swichback” cho bi°et lâ çng ta v¨én bînh an vâ bùao tin r^&ng th%u tèù!ng
Nguy¨"n Khùanh fä quy°et fºnh dûng quén l_èc f%" t°an cçng Buçn Sarpa
vâo lùuc 9 gi^! sùang ngây 27 thùang 9 n&m 1964. Trong cu_çc fâm tho_ai
nây, trung tùa John +reund nh°an m_anh r^&ng trung tùa Les Kosem fä
kh%&ng fºnh lâ khçng ai cùo th%" fo lè^!ng fè_!c hânh f_çng +ulro fùçi vù!i
tû binh Mÿ n°eu chÈnh ph%u Sâi Gôn t°an cçng c&n cùè Sarpa68.

Thè!ng thuy°et gi¨èa tèù!ng Richard Deputy vâ Les Kosem

Fè_!c tin tùèc t^è trung tùa John +reund, trung tèù!ng Richard
Deputy tri_"u t_ép phi"n h_op f_&c bi_"t cüng vâo ngây 26 thùang 9 n&m
1964 vù!i b_ç chÏ huy c%ua çng ta. Trong phi"n h_op, çng ta bây t%o lông
ph¨én n_ç c%ua mînh f°oi vù!i chÈnh quy)en Sâi Gôn khçng trung thânh vù!i
l^!i hùèa lâ khçng bao gi^! dûng sùèc m_anh quén s_è f%" gi%ai quy°et v°an f)e
+ulro. Theo çng ta, t°an cçng c&n cùè Buçn Sarpa së tai h_ai vç cûng
quan tr_ong f°en tùanh m_ang c%ua tû binh Mÿ vâ hâng tr&m tû binh Sâi
Gôn mâ +ulro fang giam gi¨è trong khu v_èc nây. Vî Les Kosem fä cho
bi°et m_oi chi°en lè_!c quén s_è c%ua Sâi Gôn nh^&m ch°ong l_ai l_èc lè_!ng
+ulro chÏ lâ m_çt gi%ai phùap bi°en khu v_èc Cao Nguy"n thânh chi°en
trè^!ng f%ç mùau. Trung tèù!ng Richard Deputy t_è f_&t céu h%oi cùo ch&ng

67 Hickey, 1982b: 105.

68 Tè li_"u +ulro: 9-64; Hickey, 1982b: 106-107.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 121
s_è h&m d_oa c%ua th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh chÏ lâ m_çt chi°en lè_!c nh^&m
fèa quén f_çi Mÿ f°en ch¨ç quy°et fºnh ch°am dùèt m_oi s_è y%"m tr_! c%ua Mÿ
cho +ulro69.
F%" tranh th%u th^!i gian, vî Nguy¨"n Khùanh fä quy°et fºnh t°an cçng
Buçn Sarpa vâo ngây 27 thùang 9 n&m 1964, trung tèù!ng Richard
Deputy quy°et fºnh chÈnh çng ta lâ ngè^!i së f°en Buçn Sarpa f%" gi%ai
quy°et v°an f)e tû binh Mÿ trèù!c 9 gi^! sùang ngây 27 thùang 9 n&m 1964.
Sau fùo çng ta fi_"n tho_ai cho th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh vâ çng Nguy¨"n
Khùanh ch°ap nh_én gi%ai phùap nây.
Ri"ng v)e Les Kosem, çng ta cho bi°et lâ khçng tr%! ng_ai gî n°eu
trung tèù!ng Richard Deputy fÈch thén f°en Sarpa f%" gi%ai quy°et v°an f)e.
Lùuc 7 gi^! 46 bu%çi sùang ngây 27 thùang 9 n&m 1965, trung tèù!ng
Richard Deputy vâ thi°eu tùa Touprong Ya Ba (g°oc Churuà f°en Buçn
Sarpa dûng chÈnh sùach thè!ng thuy°et f%" gi%ai t%oa cùac tû binh Mÿ.
Trong cu_çc thè!ng thuy°et nây, trung tèù!ng Richard Deputy hùèa lâ
quén f_çi Mÿ së dûng m_oi ùap l_èc c%ua mînh f%" fèa chÈnh ph%u Sâi Gôn
gi%ai quy°et y"u sùach c%ua +ulro. Sau ngây 27 thùang 9 n&m 1964, Les
Kosem ch°ap nh_én trao tr%a tû binh Mÿ vâ ra l_"nh cho l_èc lè_!ng +ulro,
kho%ang 2000 ngè^!i dèù!i quy)en chÏ huy c%ua Y Dh!n Adrong r^!i kh%oi
Buçn Sarpa v)e h_éu cùè %! tÏnh Mondulkiri c%ua Cao Mi"n70.

Quan fi%"m c%ua Nguy¨"n Khùanh f°oi vù!i +ulro

Ngây 2 thùang 10 n&m 1964, th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh ch%u t_oa
phi"n h_op dânh ri"ng cho cùac c°ap länh f_ao t°oi cao c%ua nhâ nèù!c %!
Dinh F_çc L_ép. Trong phi"n h_op nây, Nguy¨"n Khùanh fèa ra ba k°et
lu_én:
1. S_è vûng d_éy c%ua +ulro ph%ai cùo s_è y%"m tr_! c%ua Mÿ. CIA lâ c!
quan fùèng ra fâo t_ao l_èc lè_!ng f_&c bi_"t g)an 20.000 sï quan vâ quén
lÈnh t^è n&m 1963 mâ fa s°o lâ sù&c dén Cao Nguy"n. ChÈnh l_èc lè_!ng
f_&c bi_"t nây fä nhùung tay vâo cu_çc vûng d_éy +ulro vâo ngây 20 thùang
9 n&m 1964.
2. M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Champa-+ulro mâ Les Kosem vâ Y

69 Tè li_"u +ulro: 9-64; Hickey, 1982b: 106-107.

70 Tè li_"u +ulro: 9-64; Hickey, 1982b: 106-107; Jaspan, 1970: 170-176; Berchett,
1970: 132-134.
122 Dominique Nguyen

Bham Enoul fùèng ra hç hâo ph%ai cùo s_è h_ç tr_! c%ua nèù!c ngoâi, nh°at lâ
chÈnh ph%u hoâng gia Norodom Sihanouk, trong fùo f)ong th^!i cüng cùo
s_è nhùung tay c%ua Hâ N_çi, t^è khi quén f_çi c_çng s%an cùo m_&t %! Cao
Mi"n.
3. S_è hînh thânh M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Champa-+ulro do Y
Bham Enoul lâm ch%u tºch fä chùèng minh m_çt cùach c_u th%" +ulro khçng
ph%ai lâ v°an f)e c%ua ngè^!i Thè_!ng %! Cao Nguy"n n¨èa, fùo lâ m_çt t%ç chùèc
chÈnh trº do m_çt s°o ngè^!i Ch&m ch%u trè!ng nh^&m lçi kùeo cùac dén t_çc
Cao Nguy"n giùup f¨! ngè^!i Ch&m trong d_è ùan gi%ai phùong vè!ng qu°oc
Champa c%ua h_o. Féy lâ m_çt hi_"n tè_!ng chÈnh trº vç cûng quan tr_ong
cùo th%" chinh ph_uc l_èc lè_!ng th°e giù!i b"n ngoâi nh^&m k°et t_çi ngè^!i Vi_"t
lâ k%e xém lè_!c, chi°em f°at fai Champa, t^è Qu%ang Bînh f°en Sâi Gôn.
Trèù!c d¨è ki_"n lºch s%è nây, Nguy¨"n Khùanh y"u c)au chÈnh quy)en
Sâi Gôn ph%ai tîm m_oi bi_"n phùap nh^&m tùach r^!i dén t_çc Cao Nguy"n ra
kh%oi ùy thùèc h_" lºch s%è Champa b^&ng gi%ai phùap luçn luçn tuy"n truy)en
r^&ng, v°an f)e Champa lâ c%ua ngè^!i Ch&m khçng cùo li"n h_" gî vù!i dén
t_çc Cao Nguy"n. M_oi v&n thè chÈnh thùèc c%ua Y Bham Enoul vù!i tè
cùach lâ ch%u tºch c%ua M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Champa-+ulro g%!i f°en Vi_"t
Nam f)eu s%èa f%çi thânh ch%u tºch m_&t tr_én +ulro, m_&c dû ai cüng bi°et Y
Bham Enoul khçng ph%ai lâ ch%u tºch c%ua m_&t tr_én nây, çng ta lâ f_" nh°at
phùo ch%u tºch mâ thçi. Hay nùoi m_çt cùach khùac, cùac c! quan tuy"n
truy)en vâ bùao chÈ trong nèù!c khçng n"n nhù&c f°en t"n Champa, vî danh
t^è nây së géy bao hoang mang trong qu)an chùung. Sau cûng, Nguy¨"n
Khùanh k°et lu_én r^&ng m_oi thânh cçng trong chi°en dºch ch°ong l_ai M_&t
Tr_én Gi%ai Phùong Champa-+ulro lâ chÈnh ph%u Sâi Gôn khçng cçng
nh_én M_&t Tr_én Champa nây, nhèng chÏ cçng nh_én +ulro lâ phong trâo
c%ua sù&c dén Thè_!ng fôi t_è trº %! Cao Nguy"n mâ thçi, chùè khçng ph%ai
lâ phong trâo fôi t_è trº %! Cao Nguy"n Champa. Th"m vâo fùo, chÈnh
ph%u Sâi Gôn côn tîm m_oi gi%ai phùap nh^&m tùach r^!i cùac länh t_u Cao
Nguy"n ra kh%oi M_&t Tr_én Champa, b^&ng cùach tung tin tùèc hâng lo_at
cho r^&ng çng Y Bham Enoul chÏ lâ con c^! c%ua trung tùa Les Kosem g°oc
ngè^!i Ch&m Cao Mi"n, trong chi°en lè_!c gi%ai phùong vè!ng qu°oc
Champa c%ua çng ta. Vî cùac dén t_çc Cao Nguy"n khçng cùo li"n h_" gî
vù!i danh xèng lºch s%è Champa nây71.

71 Tè li_"u +ulro: 10-64; Hickey, 1982b: 110.

 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 123

ChÈnh ph%u Mÿ bù&t f)au quan tém f°en +ulro

Ngây 5 thùang 10 n&m 1964, George W. Ball, phùo b_ç trè%!ng

ngo_ai giao Hoa K^y cùo vi°et m_çt v&n thè m_ét f_" trînh cho cùac çng Dean
Rusk (b_ç trè%!ng Ngo_ai Giaoà, Robert MacNamara (b_ç trè%!ng Qu°oc
Phôngà, MacGeorge Bundy (c°o v°an an ninh c%ua t%çng th°ong Johnsonà
f%" trînh bây quan fi%"m c%ua çng ta v)e tînh hînh chÈnh trº %! Vi_"t Nam
fang fi vâo m_çt khùuc quanh mù!i t^è ngây ra f^!i c%ua M_&t Tr_én Gi%ai
Phùong Cao Nguy"n Champa-+ulro72.

+ulro y"u c)au Mÿ ph%ai th_èc hi_"n l^!i hùèa

Sau ngây trao tr%a tû binh Mÿ %! Buçn Sarpa vâo 27 thùang 9 n&m
1964, M_&t Tr_én Gi%ai Phùong Cao Nguy"n Champa-+ulro do Y Bham
Enuol länh f_ao y"u c)au trung tèù!ng Richard Deputy ph%ai th_èc hi_"n l^!i
hùèa lâ can thi_"p vù!i chÈnh quy)en Sâi Gôn ph%ai gi%ai quy°et y"u sùach c%ua
+ulro. Vî sùèc ùep c%ua Mÿ, chÈnh ph%u Sâi Gôn ch°ap nh_én t%ç chùèc m_çt
f_ai h_çi dén t_çc %! Pleiku ngây 15 thùang 10 n&m 1964, vù!i s_è tham d_è
c%ua phùai foân +ulro vâ 80 ngè^!i f_ai di_"n cho cùac sù&c t_çc thi%"u s°o %!
mi)en Trung Vi_"t Nam dèù!i s_è ch%u t_oa c%ua trung tèù!ng Nguy¨"n H¨èu
Cùo. Trong f_ai h_çi nây, cùo s_è hi_"n di_"n m_çt s°o thânh vi"n phong trâo
Bajaraka nhè Paul Nèr, Nay Luett, Touprong Hiou, Touprong Ya Ba,
Touneh Hân Th_o, v.v. Nhén dºp f_ai h_çi nây, chÈnh quy)en Sâi Gôn ra
l_"nh treo hâng lo_at bÈch chè!ng trong thânh ph°o Pleiku vù!i kh%éu hi_"u:
«Kinh Thè_!ng foân k°et ch°ong l_ai chÈnh sùach trung l_ép, ch°ong c_çng
s%an vâ ch°ong s_è nhùung tay c%ua nèù!c ngoâi vâo n_çi b_ç Vi_"t Nam».
BÈch chè!ng cùo %én ùy nh^&m ùam chÏ chÈnh ph%u hoâng gia Norodom
Sihanouk vâ quan fi%"m trung l_ép hùoa Fçng Dè!ng do Phùap f)e nghº73.
F%" k°et thùuc f_ai h_çi nây, +ulro fèa ra y"u sùach g)om 8 fi%"m sau
féy:
1. Tùai l_ép l_ai quy ch°e “Hoâng Tri)eu Cè!ng Th%ç”.
2. Tçn tr_ong tuy_"t f°oi phong t_uc t_ép quùan dén t_çc thi%"u s°o.
3. T&ng cè^!ng t%çng s°o cçng chùèc g°oc thi%"u s°o trong cùac c! quan

72 Ball, 1972: 36-50.

73 Hickey, 1964: 111; Vïnh L__çc, 1965: 60.
124 Dominique Nguyen

hânh chùanh Vi_"t Nam.

4. Ch°ap nh_én quy)en s%! h¨èu f°at fai vâ tôa ùan phong t_uc c%ua dén
t_çc thi%"u s°o.
5. Phùat tri%"n chè!ng trînh giùao d_uc ngçn ng¨è thi%"u s°o trong cùac
trè^!ng h_oc.
6. Dânh èu fäi cho cùac sinh vi"n vâ h_oc sinh thi%"u s°o vâo cùac
trè^!ng ph%ç thçng vâ chuy"n ngânh c%ua chÈnh ph%u.
7. Dén t_çc thi%"u s°o cùo quy)en nh_én vi_"n tr_! t^è nèù!c ngoâi.
8. Thânh l_ép l_èc lè_!ng quén s_è ri"ng cho dén t_çc thi%"u s°o.

Sâi Gôn ch°ap nh_én 6 fi%"m trong y"u sùach +ulro

Chi)eu ngây 16 thùang 10 n&m 1964, th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh

f°en Pleiku f%" lâm l¨" b°e m_ac f_ai h_çi. Nhén dºp nây, çng ta hùèa r^&ng lâ
chÈnh ph%u Sâi Gôn së c°o gù&ng th_èc hi_"n nh¨èng y"u sùach mâ +ulro fä
f)e ra, ngo_ai tr^è fi%"m s°o 7 vâ 8. Th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh cüng quy°et
fºnh Nha F_&c Trùach Thè_!ng V_u khçng thu_çc B_ç Qu°oc Phông n¨èa,
nhèng f_&t dèù!i quy)en chÏ f_ao tr_èc ti°ep c%ua v&n phông ph%u Th%u Tèù!ng.
Trung tùa Touprong Ya Ba lâ giùam f°oc c%ua Nha F_&c Trùach Thè_!ng V_u
nây. Cüng trong dºp nây, Nguy¨"n Khùanh ch°ap nh_én thânh l_ép trung
tém hu°an luy_"n cùan b_ç Thè_!ng, trè^!ng thi°eu sinh quén cho dén t_çc
thi%"u s°o, dânh èu ti"n cho sinh vi"n h_oc sinh thi%"u s°o fè_!c vâo m_çt s°o
trè^!ng ph%ç thçng vâ chuy"n mçn c%ua chÈnh ph%u, nhè qu°oc gia hânh
chùanh, trè^!ng sï quan Fâ L_at vâ Th%u Fùèc, v.v.74.

Sau ngây vûng d_éy %! Buçn Sarpa vâo n&m 1964, M_&t Tr_én Gi%ai
Phùong Cao Nguy"n Champa-+ulro fèa hâng lo_at y"u sùach, trong fùo cùo
9 y"u sùach quan tr_ong mâ chùung tçi xin tùom tù&t sau féy:
1. Tùai l_ép l_ai quy ch°e Hoâng Tri)eu Cè!ng Th%ç.
2. Thânh l_ép Ph%u T%çng ·Uy Sù&c T_çc t_ai Buçn M" Thu_çt (ph%u
nây cùo qui ch°e t_è trº d_èa tr"n nguy"n tù&c t%ç chùèc c%ua hânh chùanh c%ua
Phùap dânh ri"ng cho qu°oc gia thu_çc fºaà.
3. Thânh l_ép l_èc lè_!ng quén s_è ri"ng c%ua +ulro.
4. +ulro tr_èc ti°ep nh_én vi_"n tr_! nèù!c ngoâi.

74 Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a: 21; Vïnh L__çc, 1965: 60; Hickey, 1982b: 112.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 125
5. Ch°ap nh_én +ulro cùo qu°oc k^y ri"ng.
6. Fînh chÏ theo gi%oi, bù&t bù! cùan b_ç vâ c%am tînh vi"n +ulro. Tr%a
t_è do cho cùac tû binh chÈnh trº hay c%am tînh vi"n +ulro fang côn bº
giam c)am.
7. +ulro cùo quy)en tham gia ùy ki°en vâo cùac quy°et fºnh c%ua chÈnh
ph%u Sâi Gôn li"n quan f°en v°an f)e dén t_çc thi%"u s°o.
8. Tçn tr_ong tuy_"t f°oi phong t_uc t_ép quùan dén t_çc thi%"u s°o vâ
ch°ap nh_én quy)en s%! h¨èu f°at fai vâ tôa ùan phong t_uc c%ua dén t_çc thi%"u
s°o.
9. Phùat tri%"n chè!ng trînh giùao d_uc ngçn ng¨è thi%"u s°o trong cùac
trè^!ng h_oc; dânh èu fäi cho cùac sinh vi"n vâ h_oc sinh thi%"u s°o vâo cùac
trè^!ng ph%ç thçng vâ chuy"n ngânh c%ua chÈnh ph%u75.

Trong su°ot10 n&m f°au tranh b^&ng vü l_èc mâ hâng tr&m chi°en sï
ph%ai hy sinh xè!ng mùau c%ua h_o tr"n bäi chi°en trè^!ng, tuy m_&t tr_én
+ulro khçng f_at fè_!c m_uc ti"u cu°oi cûng fùo lâ Cao Nguy"n Champa
t_è trº, nhèng m_&t tr_én nây cüng f%" l_ai m__çt s°o thânh t_èu fùang k%" mâ
chùung tçi xin tùom tù&t dèù!i féy:

Dèù!i th^!i th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh

Ngây 16 thùang 10 n&m 1964, th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh ch°ap

nh_én gi%ai quy°et m_çt s°o y"u sùach c%ua +ulro, fùo lâ quy°et fºnh Nha F_&c
Trùach Thè_!ng V_u khçng thu_çc B_ç Qu°oc Phông n¨èa, nhèng f_&t dèù!i
quy)en chÏ f_ao tr_èc ti°ep c%ua v&n phông ph%u th%u tèù!ng; thânh l_ép trung
tém hu°an luy_"n cùan b_ç Thè_!ng; trè^!ng thi°eu sinh quén cho dén t_çc
thi%"u s°o; dânh èu ti"n cho sinh vi"n h_oc sinh thi%"u s°o fè_!c vâo m_çt s°o
trè^!ng ph%ç thçng vâ chuy"n mçn c%ua chÈnh ph%u76.

Dèù!i th^!i F_" Nhº C_çng Hôa

1. Nhè_!ng b_ç f)au ti"n c%ua Sâi Gôn

Sau ngây l_ét f%ç th%u tèù!ng Nguy¨"n Khùanh 15 thùang 2 n&m 1965,
Nguy¨"n V&n Thi_"u (Ch%u Tºch ·Uy Ban Länh F_ao Qu°oc Giaà Nguy¨"n

75 Vïnh L__çc, 1965: 60; Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969: 51.

76 Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a: 21; Vïnh L__çc, 1965: 60; Hickey, 1982b: 112.
126 Dominique Nguyen

Cao K^y (Ch%u Tºch ·Uy Ban Hânh Phùap Trung »!ngà77, ch°ap nh_én lâ
+ulro cùo quy)en thânh l_ép m_çt v&n phông thè^!ng tr_èc g_oi lâ
«Dùelùegation Spùeciale et O==icielle» (DSO-+ulroà %! Buçn Ale A, Buçn
M" Thu_çt78, vâ ch°ap nh_én th_èc hi_"n th"m nh¨èng y"u sùach c%ua +ulro
sau féy:
1. ‰Ap d_ung chÈnh sùach èu fäi dânh cho sinh vi"n vâ h_oc sinh
dén t_çc thi%"u s°o fè_!c vç cùac trè^!ng ph%ç thçng vâ chuy"n ngh)e.
2. Thânh l_ép trè^!ng thi°eu sinh quén dânh cho con em dén t_çc
thi%"u s°o %! Pleiku.
3. Bäi b%o nghº fºnh 1958 c%ua Ngç Fînh Di_"m li"n quan f°en
quy)en chi°em fo_at f°at fai c%ua dén t_çc thi%"u s°o.
4. M_çt nghº fºnh mù!i kùy vâo ngây 22 thùang 7 n&m 1965 nh^&m
tùai l_ép l_ai tôa ùan phong t_uc c%ua dén t_çc thi%"u s°o mâ çng Ngç Fînh
Di_"m fä c°am foùan t^è n&m 1955.
5. Thânh l_ép trè^!ng sè ph_am dânh cho dén t_çc thi%"u s°o së cùo
m_çt trung tém mù!i %! Buçn M" Thu_çt do Mÿ fâi th_o ngén sùach.
6. Ch°ap thu_én xéy d_èng m_çt trè^!ng k%y thu_ét mang t"n lâ trè^!ng
Y ‰Ut t_ai Buçn M" Thu_çt dânh cho h_oc sinh dén t_çc thi%"u s°o.
7. Dânh èu fäi cho trÈ thùèc dén t_çc thi%"u s°o vâo cùac khùoa qu°oc
gia hânh chùanh vâ tham s_è hânh chùanh.
8. Ch°ap nh_én thânh l_ép cùac trè^!ng trung h_oc dânh cho con em
dén t_çc thi%"u s°o %! cao nguy"n vâ f)ong b^&ng79.

2. Bäi b%o ch°e f_ç quén dºch

Sau v_u vûng d_éy %! Cao Nguy"n vâo ngây 17 thùang 12 n&m
1965 mâ fa s°o thânh vi"n +ulro lâ nh¨èng ngè^!i dén t_çc thi%"u s°o fi
quén dºch fâo ngü, chÈnh ph%u Sâi Gôn quy°et fºnh bäi b%o quy ch°e quén
dºch cho dén t_çc thi%"u s°o. N°eu khçng, chÈnh ph%u Vi_"t Nam vç tînh b%o
cçng fâo t_ao cùan b_ç quén s_è f%" r)oi h_o tr%! v)e ph_uc v_u cho +ulro80

3. S_è ra f^!i Ph%u F_&c ·Uy Thè_!ng V_u

Ngây 21 thùang 2 n&m 1966, Sâi Gôn c%ai bi°en Nha F_&c Trùach

77 Duncanson 1966: 349-351.

78 Hickey, 1965: 135.
79 Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a Hickey, 1982b: 135.
80 Tè li_"u +ulro: 12-65; Hickey, 1982b: 141.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 127
Thè_!ng V_u thânh Ph%u F_&c ·Uy Thè_!ng V_u. Ph%u nây tr_èc ti°ep lâm vi_"c
vù!i h_çi f)ong chÈnh ph%u f%" fèa ra nh¨èng f)e nghº thi°et th_èc li"n quan
f°en v°an f)e dén t_çc thi%"u s°o %! mi)en Nam Vi_"t Nam81.

4. Sù&c lu_ét 28/66

Ngây 22 thùang 7 n&m 1966, thi°eu tèù!ng Nguy¨"n Cao K^y kùy sù&c
lu_ét s°o 028/66 li"n quan f°en s_è thânh hînh Qu°oc H_çi L_ép Hi°en, cùo vai
trô bi"n so_an hi°en phùap c%ua F_" Nhº C_çng Hôa. Trong sù&c lu_ét nây,
+ulro cùo m_çt s°o gh°e trong Qu°oc H_çi L_ép Hi°en82.

5. Thânh l_ép v&n phông thè^!ng tr_èc +ulro

Ngây 8 thùang 8 n&m 1966, thi°eu tèù!ng Nguy¨"n Cao K^y kùy nghº
fºnh thânh l_ép V&n Phông Thè^!ng Tr_èc +ulro t_ai Buçn ALe A, Buçn
M" Thu_çt, g_oi lâ Dùelùegation Spùeciale et O==icielle (DSO-+ulroà. L)an
f)au ti"n, +ulro cùo m_çt nhâ f_ai bi%"u tr"n länh th%ç Vi_"t Nam83.

6. S_è ra f^!i c%ua H_çi F)ong Sù&c T_çc

Ngây 1 thùang 4 n&m 1967, chÈnh ph%u Sâi Gôn cçng b°o chÈnh
thùèc n_çi dung hi°en phùap mù!i c%ua F_" Nhº C_çng Hôa. Fi)eu 66 c%ua hi°en
phùap nây quy fºnh r^&ng, phùo t%çng th°ong ki"m ch%u tºch H_çi F)ong Sù&c
T_çc. H_çi F)ong Sù&c T_çc chÏ lâ c! quan c°o v°an cho chÈnh quy)en Sâi
Gôn84.

7. S_è ra f^!i quy ch°e f_&c bi_"t 33/67

Ngây 28 thùang 8 n&m 1967 trung tèù!ng Nguy¨"n V&n Thi_"u
(ch%u tºch ·Uy Ban Länh F_ao Qu°oc Giaà vâ thi°eu tèù!ng Nguy¨"n Cao K^y
(ch%u tºch ·Uy Ban Hânh Phùap Trung »!ngà kùy m_çt sù&c lu_ét s°o 0033/67
ban hânh «quy ch°e ri"ng bi_"t» cho f)ong bâo thi%"u s°o mâ +ulro thè^!ng
fôi h%oi vâ sù&c lu_ét s°o 0034/67 cçng nh_én quy)en s%! h¨èu f°at fai c%ua
f)ong bâo thi%"u s°o mâ y"u sùach +ulro thè^!ng nhù&c f°en85.

81 Hickey, 1982b: 144-145.

Tè li_"u +ulro: 7-66; Hickey, 1982b: 154; Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969a: 39.
83 Tè li_"u +ulro: 8-66; Hickey, 1982b: 154.
84Hickey, 1982b: 160.
85 Hickey, 1982b: 16; Ngçn Vïnh, 1995: 84.
128 Dominique Nguyen

8. Hai Thè_!ng Nghº Sï +ulro

Ngây 3 thùang 9 n&m 1967, Ksor Rot (Jaraià vâ Tçn ‰Ai Li"ng
(Ch&m Chéu F°ocà fù&c c%è Thè_!ng Nghº Vi_"n vùù!i danh nghïa +ulro86.

9. M_çt dén bi%"u +ulro

Ngây 22 thùang 10 n&m 1967, Y Wik Buon Ya fè_!c fù&c c%è dén
bi%"u qu°oc h_çi vù!i danh nghïa +ulro87.

10. S_è ra f^!i c%ua B_ç Phùat Tri%"n Sù&c T_çc

D_èa tr"n y"u sùach c%ua +ulro f^oi thânh l_ép Ph%u T%çng ·Uy Thi%"u
S°o (tùèc lâ quy ch°e t_è trº %! Cao Nguy"nà, t%çng th°ong Nguy¨"n V&n
Thi_"u ch°ap nh_én thânh l_ép B_ç Phùat Tri%"n Sù&c T_çc vâo ngây 16 thùang
12 n&m 1967 f%" thay th°e cho Ph%u F_&c ·Uy Thè_!ng V_u88.

Tè Li_"u TrÈch D¨én

Ambassade du Vietnam aux USA,

Web ngây11-2-2004.
B%an tin Champaka,
Sùç 2, thùang 4-2004.
Ball, George W.,
«Top Secret: The Prophecy the President Rejected», trong
Atlantic Monthly 230, sùç 1, 1972.
Boulbet, J.,
«Le Miir, culture itinùerante sur brûlis avec jachêre =orestiêre en
pays Maa», trong BE+EO, LIII., =asc. 1, 1966, trang 77-98.
Burchett, Wil=red, –
– The +urtive War: The United Sates trong Vietnam and Laos,
New York, 1963.
– Vietnam Will Win, 2e ed., A Guardian Book, New York, 1970.
Butter=ield, +oc,
«Vietnam Re=ugees Say Attacks on Communists Continue

86 Hickey, 1982b: 164.

87 Tè li_"u +ulro: 10-67; Hickey, 1982b: 164.
88 Tè li_"u +ulro: 12-67; Hickey, 1082: 164.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 129
trong Highlands», trong New York Time, 1 June 1976.
Buttinger, Joseph,
Vietnam: A Dragon Embattled, +rederick A. Praeger, New
York, 2 vol., 1967.
B_ç Kinh-T°e Qu°oc-Gia,
Vi_"t-Nam Ni"n-Giùam Th°ong-K", Saigon, 1953,
Nguy¨"n Trù&c Dï,
Tîm hi%"u phong trao tranh fùéu +ULRO, 1958-1969, B_ç Phùat-
Tri%"n Sù&c-T_çc, Saigon 1969.
Chandra, Nayan,
«Ieng Sary: Unite =or our Contry», trong +ar East Economic Review,
sùç 25, 1979.
Comitùe Administrati= de l'Amicale des Peuples Austriens,
Agence Khmêre de Presse, 19 Novembre 1965.
Department o= State,
A Threat to the Peace: Nord Viet-Nam's e==ort to Conquer
South Viet-Nam, Department o= State, Washington, 1981.
Diloutremer et Hawas,
Annuaire des Etats-Associùes: Cambodge, Laos, Vietnam, Paris,
1953.
Duncanson, Dennis J.,
Gouvernment and revolution, +rederick A. Praeger, New York,
1966.
+all, Bernard,
– The Two Vietnam: A Policital and Military Analysis, +rederick
A. Praeger, New York, 1963.
– Viet-Nam Witness, 1953-1966, +rederick A. Praeger, New
York, 1966.
+oreign Operation Administration,
Project Proposal and Approval Summary, TRANGM.S. Land
Developpment, Saigon, 1967.
+rançois Tourane,
«Vietnam, la jacquerie religieuse», trong Le Point, 22-4-2004,
trang 54.
+ront de libùeration des Hauts Plataux du Champa, Historique, Phnom-
Penh, 1965.
Extraits de l'histoire des hauts-plateaux du Centre Viet-Nam
130 Dominique Nguyen

Pays Montagnard du Sud-Indochinois, zone d'organisation,

1956.
Hickey, Gerald C.,
– The Highland People o= South Vietnam : Social and
Economique Development, The Rand Corporation, Santa
Monica Cali=ornia, september 1967.
– Son o= the Mountains. Ethnohistory o= the Vietnamese Central
Highlands to 1954, Yale University, 1982a.
– +ree trong the +orest. Ethnohistory o= the Vietnamese Central
Highlands 1954-1976, New Haven and London, Yale
University Press, 1982b
– Window on a war, an anthopologist trong the Vietnam con=lict,
Texas Tech University Press, 2002.
Inrasara,
V&n Hùoa-Xä H_çi Ch&m. Nghi"n cùèu vâ f°oi tho_ai, Nhâ Xu°at B%an
V&n H_oc, 2003. L)an f)au xu°at b%an 1999, Nhâ Xu°at B%an V&n
Hùoa Dén T_çc, Hâ N_çi.
Jackson, Larry,
«The Vietnamese Revolution and the Montagnards», trong
Asian Survey 9, sùç 5, 1969.
Jaspan, M. A.,
«Recent developments among the Chams o= Indochina. The
revival o= Champa», trong Asian A==airs 57-2 (1970à, trang
170-176.
Jata Aneh,
«Xin Häy Chùém Dùèt», trong Uù!c V_ong sùç 1, 1968.
Johnson, Alexis U.,
Communique o= the United States Government, Saigon, 2-8-
1965.
Kuno Knoebl, Victor Chrlei,
The =ace o= war trong Viet-Nam, +rederick A. Praeger, New
York, 1967.
La Brie, Norman C.,
+ULRO: The History o= Political Tension trong the South
Vietnamese Highlands, Lu_én ùan Cao H_oc, Univerity o=
Massachusettes, 1971.
La=ont, P-B.,
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 131
«L'Agriculture sur brûlis chez les Proto-indochinois des hauts-
plateaux du centre Vietnam», trong Les Cahiers d'Outre-Mer,
tome XX, 1967, trang 37-50.
Lartùeguy, Jean,
L'Adieu Saigon, Presses de la Citùe, Paris, 1975.
Lartùeguy, Jean,
Un million de dollars le Viet, Raoul Solar, 1965.
Le Haut-Comitùe du +ront Uni=iùe de Lutte de la Race Oprimùee,
Gouvernement Provisoire des Hauts Plateaux du Champa, Zone
libre, 17 octobre 1964.
L_ç Trung Cén,
«Xin Häy Ch°am Dùèt: Quan fi%"m v)e cu_çc tranh c%è dén bi%"u
ngè^!i Ch&m 1967», trong Champaka sùç 1, 1999.
Markham, James M.,
«Montagnard Uprising Poses a Threat to Saigon Drive», trong
New York Time, 2 novembre 1974.
Martin, +rùedrùerique,
«Les paysans des “minoritùes ethniques” revendiquent leurs
terres ancestrales. Hanôi =ace â la revolte des Montangards»,
trong +igaro, 9-2-2001.
Meyer, Charles,
ù Derriêre le sourire khmer, Plon, Paris,1971.
Michigan State University Vietnam Advisory Group, Preliminary
Research Report on the PMS, Saigon 1957.
Migozzi, J.,
Cambodge : =aits et problêmes de population, Paris, Ed. du
CNRS, 1973.
Mohr, Charles,
«Vietnamese +ear a Tribal Uprising», trong New York Times,
13 april 1966.
Montagnard +ondation, Web du 11 avril 2004.
National Institute o= Administration,
Viet Nam Government Organisation Manual, Saigon, 1957-
1958.
New Straits Times,
– «Hill People Stage Protest trong Vietnam», 2-2-2001.
– «Tension Remains High trong Vietnam», 10-2-2001.
132 Dominique Nguyen

– «Don't Inter=ere, US Warned», 24-3-2001.

– «Cambodia Mulls =ate o= =leeing Viet Minorities», 26-3-2001.
– «Vietnam Military Comes Under =ire», 27-3-2001.
– «Hun Sen mulls US asylum o==er», 28-3-2002.
– «US to give asylum to 1.000 Vietnamese», 27-3-2002.
– «Hun Sen allows Vietnamse re=ugees to go to US», 1-4-2002.
Ngçn Vïnh,
+ULRO, Nhâ Xu°at B%an V&n H_oc, tùai b%an l)an thùè ba, 1995.
Nghi"m Dang,
«The National Institute o= Administration», trong Vietnam: the
+irst +ive Years, Michigan State Univesity Press, 1959.
Nguy¨"n Trù&c Dï,
– Tîm hi%"u phong trao tranh f°au +ULRO, 1958-1969, B_ç Phùat-
Tri%"n Sù&c-T_çc, Saigon 1969a.
– «Nh_ét-kùy cùac phong-trâo tranh f°au c%ua f)ong bâo Thè_!ng»,
trong Thè_!ng V_u, s°o 17, 1969b.
– H_çi-f)ong –cùac sù&c-t_çc. M_çt tén f_inh-ch°e dén-ch%u c%ua f_" II c_çng-
hôa Vi_"t-Nam, B_ç Phùat-Tri%"n Sù&c-T_çc, 1970.
Norodom Sihanaouk,
«Statement», Courrier ùelectronique, Pyongyang, 14 avril
2004
Olivier, G.,
Anthropologie des Cambodgiens, Paris, 1968.
P. A.,
«Le +ulro ou Les =ils des Montagnes», trong Le Mekong, No. 5,
1994.
Phan H¨èu D_ét (Ch%u bi"nà,
M°ay v°an f)e lùy lu_én vâ th_èc ti%"n c°ap bùach li"n quan f°en m°oi
quan h_" dén t_çc hi_"n nay, Nhâ Xu°at B%an ChÈnh Trº Qu°oc Gia,
Hâ N_çi, 2001.
Pike, Douglas,
Vi"t Cçng: The Organization and Techniques o= the National
Liberation +ront o= South Vietnam, Mass. M.I.T. Press,
Cambridge,1966.
Ponchaud, +.,
Cambodia Year Zero, Holt, Rinehart and Winston, New York,
1977.
 Nguy"n nhén s_è vûng d_éy 133
Rùealitùes cambodgiennes,
«Gazette du Pays Khmer», sùç 636, 21-2-1969.
Shaplen, Robert,
«Nine Years a=ter a +ate=ul Assassination: The Cult o= Diem»,
trong New York Times Magazine, 14 May 1972.
Sochurek, Howard,
«American Special +orces trong Action trong Vietnam», trong
National Geographic 127, sùç 1, 1965.
Son Chhay,
«Courrier ùelectronique au Prince Norodome Sihanouk», Re=.
SCO4/010, National Assembly, 11 avril 2004.
South Vietnam National +ront =or Liberation,
Political Programme o= the South Viet Nam, Giai Phong
Publishing House, 1967.
Tahyer, Nate,
«Trails o= Tears: Lost Montagnard Army Vows to +ight On»,
trong +ar Eastern Review, 10 september 1992.
U.S.,
Study Urges Heavy Vietnam Aid, Washington Post, 2 June
1976.
U.S. Army,
Area Handbook =or Vietnam, DA Pamphlet, Sùç 550-55, The
American University, Governement Printing O==ice, 1967.
Vïnh L__çc,
Cùai g_oi lâ “phong trâo fôi t_è trº“ +ULRO, Pleiku-Banm"thu_çt,
9-1965.
VNA,
Web, 22-4-2004.
Y Bham Enoul,
– Le Prùesident du +ront de Libùeration Dega-Cham â Son
Excellence, Monsieur le Prùesident des Etats-Unis d'Amùerique,
Zone libertùee, le 8 novembre 1965. -
– Relevùe des +autes três graves et des crimes commis par Y
Kdrutrong Mlo selon les renseignements recueillis, +ULRO, 26
Janvier 1968.
– Discours de S. E. Y Bham Enuçl, che= de dùelùegation du+ULRO,
Agence Khmer de Presse, Phnom-Penh, sùç 5, 15 mars 1965.
  
 
 
 
 

Từ trái sang phải : Y Bham Enoul, Yang Neh (tư liệu Fulro 1967)

Quân đội Fulro gốc Tây Nguyên (tư liệu Fulro 1965)
 
 
 
  
 
 
 
 

 
Đại tá Les Kosem (tư liệu Fulro 1970)
 
 
  
 
 
 

 
Jaya Mrang (hàng đầu, đeo gương bên phải)
và thành viên Fulro Chăm Phan Rang-Phan Ri

 
Hàng đứng (từ trái sang phải) : Amin Thành, Đặng No, Đại Úy Souleiman,
Po Dharma, Tạ Lành, Lưu Văn Biến,
Hành ngồi (từ trái sang phải) : Đổng Tập, Đàng Năng Nghịch
(Chiến khu II, Mondulkiri. Tư liệu Fulro 1969)