Lời nói đầu

Tư tưởng ở m ột con người là vấn đề rất quan trọng m à cũng rất phức
tạp.

Do vậy k hông phải ai cũng hiểu và làm chủ tư tưởng của m ình.

- Tư tưởng là gì?
- Làm thế nào để giúp tư tưởng đúng?

Đây là những vấn đề cốt lõi m à nội dung cuốn T HUẬT T Ư T ƯỞ NG

s ẽ làm rõ hơn, giúp người đọc lĩnh hội được nhiều vấn đề bổ ích.

Được s ự đồng ý của người đại diện tác giả, chúng tôi in cuốn s ách trên
có s ửa chữa đôi chỗ để bạn đọc dễ tiếp thu.

Tư tưởng là m ột vấn đề lớn vừa có tính k hoa học vừa có tính nghệ
thuật, do vậy đây cũng chỉ là tài liệu để bạn đọc tham k hảo là chính và
cũng k hó tránh k hỏi những k hiếm k huyết, rất m ong bạn đọc lượng thứ và
đóng góp trao đổi thêm .

Nh à X u ất Bản T h a n h Niên
 Tựa (trích)

Pa sca l n ói: “ Con người là m ột cọng s ậy yếu đuối hơn hết trong m ọi
tạo vật. nhưng là m ột cọng s ậy có tư tưởng. Có cần gì tất cả hoàn vũ hợp
s ức lại để tiêu diệt nó: Một hơi k hí, m ột giọt nước cũng đủ giết chết nó rồi.
Nhưng, nếu hoàn vũ nghiền nát nó đi, con người vẫn cao trọng hơn k ẻ giết
nó, bởi nó biết nó chết, còn thế lực của hoàn vũ đàn áp nó, hoàn vũ k hông
biết gì hết… Tất cả phẩm giá của ta là nơi tư tưởng… Và nhất là tư tưởng cho
đúng” .

T h ật qu ả n h ư t h ế. Con n g ười sở dĩ k h á c v ạn v ật là n h ờ n ơi t ư t ưởn g .

Đừn g n ói ch i đến ch ỗ ph â n biệt g iữa n g ười v à v ật là m g ì, n g a y g iữa
n g ười v à n g ười, k ẻ v ă n m in h bản k h a i, k ẻ t r í t h ức n g ười ch ậm h iểu
cũ n g do n ơi t ư t ưởn g m à ph â n ca o t h ấp.

T ập t ư t ưởn g ch o đú n g , là điều cần t h iết h ơn n ữa , là m ột ph ận sự

k h ẩn cấp của t ất cả n h ữn g n g ười h ữu t â m đến da n h dự là m n g ười của
m ìn h , đến t r á ch n h iệm của m ìn h t r on g g ia đìn h , t r on g qu ê h ươn g ,
t r on g n h â n loại. Là m ch a m ẹ m à t ư t ưởn g sa i, là h ại ch o cả m ột g ia
đìn h . Là m t h ầy m à t ư t ưởn g sa i, là h ại ch o ch ả n h óm h ọc sin h . Là m
ch ủ m ột n ước m à t ư t ưởn g sa i, là h ại ch o cả m ột n ước ấy .

Kẻ t h iếu qu a n n ă n g của t ư t ưởn g là k ẻ sốn g dưới qu y ền ch ỉ h u y của

dục v ọn g , của t h ói qu en … sốn g n h ư m ột con v ật . Ch o n ên , đối v ới m ìn h ,
t ư t ưởn g là ph ươn g ph á p du y n h ất để t ự g iải t h oá t v ậy .
 Ng ười t a t h ườn g bảo: Ch â n lý ph ải có m ột g iá t r ị cụ t h ể v à t h ực
dụn g . Đà n h t h ế, n h ưn g sự t h ực dụn g của n ó cũ n g k h ôn g n ên là m m ục
đích du y n h ất đến t h u h ú t t ất cả t â m t ư t ìn h cảm của t a v à o đó. T h ườn g
n h ữn g t h ứ ch â n lý k h ôn g có t ín h cá ch t h ực dụn g lại cà n g t h ực dụn g g ấp
đôi: k h i n g ười t a t ìm n ó v ới m ột t ấm lòn g t h ản n h iên v ô t ư lợi t h ì ch â n
lý lại h iện r a m ột cá ch r õ r à n g đú n g đắn h ơn . Con n g ười t h ườn g bị t ìn h
cảm qu y ến r ũ , lôi cu ốn n ên h a y lẫn lộn sự t h ật v ới sự t h ật t h eo ý t a
m u ốn . Sự a o ước t h ấy “ chân lý của m ình” được t h ực t iễn h óa , t h ườn g
h a y k h iến ch o n ó bị t h iên lệch đi. Một n h à t ư t ưởn g có n ói: “ cần thiết là
thấy được s ự vật y như nó đã xảy ra, chớ k hông nên thấy nó theo như ý ta
m uốn cho nó phải xảy ra như thế nào” . T ìn h cảm m à để ch en v à o óc
ph á n đoá n , t h ì n h ất địn h n ó là m ch o sự ph á n đoá n của t a ph ải sa i đi.
T ìn h , n ó có n h ữn g lý lẽ r iên g của n ó m à lý k h ôn g t h ể n à o h iểu được. Bởi
v ậy , ch â n lý m à m u ốn ch o n ó được ch â n g ần lý [1] , cần ph ải được n h iều
n g ười ch ứn g n h ận để ch o n ó ph a bớt cá i “ m ùi” ch ủ qu a n đi. T u y n h iên ,
đâ y cũ n g k h ôn g ph ải là m ột n g u y ên t ắc t u y ệt đối, v ì n ếu ph ần đôn g
su y n g h ĩ ph á n đoá n t h eo dục v ọn g t h ì dẫu là của cả t h iên h ạ đều t á n
dươn g ph ụ h ọa v ẫn là sa i lầm . T r á i lại, m ột ch â n lý m à cả t h iên h ạ đều
k h in h k h i, ch ế n h ạo v ẫn là ch â n lý . Dầu sa o, sự dò h ỏi ý k iến k ẻ k h á c,
n h ất là n h ữn g ý k iến của n h ữn g k ẻ đối lập của t a , g iú p ch o t a r ất n h iều
t r on g k h i t ìm ch â n lý . T ư t ưởn g m à đi có m ột ch iều , t h ật là n g u y
h iểm …

Học t ư t ưởn g h ầu n h ư bâ y g iờ k h ôn g biết ph ải t ìm k iếm n ơi đâ u .

T ìm n ơi sá ch v ở bá o ch í ch ă n g ? Hiện t h ời t ôi ch ưa t h ấy có sá ch n à o n ói
đến m ột cá ch r õ r à n g ch u đá o. Ph ần n h iều là n h ữn g sá ch g iải t r í h oặc
n h ữn g sá ch g iú p t a v ề t à i liệu để r ộn g t h ấy x a n g h e, biết được n h iều
ch u y ện x ưa t ích cũ , h oặc n g h iên cứu t ư t ưởn g của ôn g h iền n à y , ôn g
t h á n h n ọ… T u y ệt n h iên , ch ưa t h ấy có qu y ển n à o bà n đến cá i n ền t ản g
t in h t h ần ấy ch o v ỡ v ạc. Gốc có v ữn g , sa u n à y t h a h ồ m u ốn h ọc g ì t h ì
h ọc, n h ư g ấm t h êu h oa , h ọc lực của m ìn h m ới có t h ể t iến bộ m ột cá ch
k h ả qu a n v à ch ắc ch ắn được. T h iếu n ó là m ột t h iếu sót r ất lớn v ậy .
 Sá ch n à y v iết r a là để bồi bổ v à o ch ỗ k h u y ết ấy . Ch ủ ý của t á c g iả
là g iú p ch o t h a n h n iên h iếu h ọc m ột cơ sở ch o t in h t h ần để ch o cá c bạn
còn đi x a h ơn n ữa . T á c g iả k h ôn g h ề ba o g iờ có ca o v ọn g là đã “ nói được
tiếng cuối cùng” của t h u ật t ư t ưởn g . là m ột n g h ệ t h u ật , m à đã là n g h ệ
t h u ật , t h ì k h ôn g t h ể t r u y ền . Nh ữn g điều có t h ể t r u y ền được ch ỉ là m ột
v à i ph ươn g ph á p đơn g iản , n ó ch ỉ là cá i “ cặn bã của cổ nhân” m à t h ôi,
k h ôn g ph ải t ư t ưởn g để t ìm Ch â n lý , cá i Ch â n lý t u y ệt đối của n h à t r iết
h ọc.

Đọc x on g qu y ển n à y , cá c bạn sẽ t h ấy r ằn g , t ư t ưởn g m à đú n g đắn

đâ u ph ải ch ỉ là m ột v ấn đề T r í dục m à t h ôi đâ u ; t h ật r a , là cả m ột v ấn
đề T h ế dục v à Đức dục n ữa . Kẻ đa u y ếu , t ật bện h ít k h i có được m ột ph á n
đoá n v ữn g v à n g ; n g ười m à t ín h t ìn h bôn ch ôn , v ụt ch ạc v à đầy dục
v ọn g là m g ì su y n g h ĩ ch o côn g m in h .

T h ế dục, T r í dục v à Đức dục là ba cá i ch â n v ạc của n g ười. “ Một thân

thể k hông đau, m ột tinh thần k hông loạn, đó là chân hạnh phúc của con
người” . Được bấy n h iêu t h ôi, t h ì được g ì n ữa cũ n g là t h ừa . Mà t h iếu m ột
t r on g h a i điều ấy , t h ì có được cá i g ì n ữa cũ n g v ẫn còn t h iếu m ã i.

Thu Giang NGUY ỄN DUY CẦN

Phần thứ nhất
 Chương I
KHÁI NIỆM VỀ TƯ TƯỞNG

“Thông m inh là biết nhận thấy s ự liên quan giữa s ự vật” .

A. Tư tưởng là gì?

Hu ệ T ử n ói v iệc g ì cũ n g h a y t h í dụ. Có n g ười bảo v ới v u a n ước

Lươn g : “ Nếu nhà vua k hông cho thí dụ, thì Huệ Tử k hông nói gì được nữa” .

Hôm sa u v u a đến t h ă m Hu ệ T ử: “ Xin tiên s inh nói việc gì cứ nói

thẳng, đừng thí dụ nữa” .

Hu ệ T ử n ói: “ Nay có m ột người ở đây k hông biết nỏ là cái gì, m ới hỏi

hình trạng cái nỏ thế nào. Nếu tôi đáp rằng: Hình trạng cái nỏ như cái nỏ,
thì người ấy có hiểu k hông?” .

V u a n ói: “ Hiểu làm s ao được?” .

 Hu ệ T ử n ói: “ Thế nếu tôi bảo người ấy: Hình trạng cái nỏ giống như
cái cung có cán, có lãy, thì người ấy có biết được k hông?”

V u a n ói: “ Biết được” .

Hu ệ T ử n ói: “ Khi nói với ai, là đem cái người ta đã biết làm thí dụ với
cái người ta chưa biết, để k hiến người ta biết. Nay nhà vua bảo tôi đừng thí
dụ nữa thì k hông được” .

Một đứa t r ẻ đi v à o v ờn bá ch t h ú , t h ấy cọp beo, v oi, g ấu … Nó sẽ

đem n h ữn g loà i t h ú r ừn g ấy sắp v à o h ạn g loại r ất h ạn địn h n h ư ch ó,
m èo, h eo, n g ựa … m à n ó đã biết t r ước t h ôi. Bởi v ậy , g ặp con cọp n ó n ói:
Con ch ó lớn . Còn g ặp con g ì ca o m à ch â n dà i, n ó đều g ọi là con n g ựa
cả…

T r á i lại, n h à độn g v ật h ọc đem n h ữn g loà i t h ú r ừn g ấy sắp v à o

h ạn g loại cực k ỳ t in h t ế h ơn .

Dầu sa o, cá ch ph á n đoá n của h a i đà n g , cũ n g cù n g m ột cá ch t h ức

n h ư sa u : Đem vật m ình chưa biết s ắp vào hạng loại m ình đã biết. V ì t h ế,
n g ười h ọc h ỏi sâ u r ộn g , t h ườn g có được n h ữn g h á n đoá n t in h v i đú n g
đắn h ơn k ẻ h ọc n ôn g t h ấy h ẹp.
 Nh ư t a đã t h ấy , t r on g qu y ển Óc s áng s uốt[2] , sở dĩ t a biết được m ột
điều g ì, là n h ờ so sá n h v ới n h ữn g điều cù n g m ột loại v ới n ó m à t a đã có
t h ấy , có h iểu t r ước.

Bởi v ậy , k h i t a n ói: Trái đất tròn, là t ại t a t h ấy t r á i đá t có h ìn h

g iốn g n h ư v iên đạn m à t a đã biết t r ước. t a đem trái đất sắp v à o m ột
h ạn g loại v ới viên đạn, v à bởi v iên đạn h ìn h t r òn m à t r á i đất lại h ìn h
v iên đạn , t a m ới qu y ết đoá n : T r á i đất t r òn .

Bất k ì là ở v à o lú c n à o, m ỗi m ột n g ười của ch ú n g t a đều có sẵn

t r on g đầu m ột m ớ ít n h iều k h á i n iệm n h ư t h ế, n g h ĩa là m ột m ớ h ạn g
loại (ca t ég or y ) đã biết t r ước. Nếu có m ột sự v ật n à o h iện r a t r ước m ắt ,
t a liền t ìm cá ch đem n ó sắp v à o h ạn g loại t a đã biết qu a m ột lần … Hễ
là m được là t a t ư t ưởn g đấy , t a h iểu biết đấy . Bằn g k h ôn g , t a ch ỉ có cảm
qu a t h ôi, ch ớ k h ôn g t ư t ưởn g g ì cả.

T ư t ưởn g là ph á n đoá n , m à phán đoán là nhận thức và quyết định

được s ự liên lạc giữa hai tư tưởng, hai s ự vật. Ph á n đoá n là m ột sự sắp
đặt [3] .
 Ph á n đoá n được đầy đủ r ồi t h ì lẽ cố n h iên t a t in n ó đú n g v ới sự
t h ật . Kh i t a bảo: Ôn g X … v ô t ội, t a tin v à quả quyết r ằn g ôn g ấy có t h ật
n h ư t h ế.

Sư ph á n đoá n , ba o g iờ cũ n g đi t ới cá i m ức cu ối cù n g ấy , là quả
quyết v à tin tưởng. T u y n h iên , cũ n g có k h i sự ph á n đoá n k h ôn g được
đầy đủ, bu ộc ph ải dừn g lại n ửa ch ừn g t h ôi. Nh ư k h i t a n g h ĩ: “ Trên các
hành tinh có lẽ cũng có s inh vật” , t a ch ỉ qu a n n iệm được sự liên lạc g iữa
cá c h à n h t in h v à t r á i đất t a đa n g ở đâ y m à n g h ĩ qu a n h ư t h ế t h ôi, ch ớ
t a ch ưa dá m qu ả qu y ết v à t in t ưởn g v iệc

Ph á n đoá n m à qu ả qu y ết là m ột v iệc là m của Ý ch í, v ì qu ả qu y ết là

t ự bu ộc m ột t r á ch n h iệm . Kh i t ôi bảo “ Ông X. vô tội” t ôi t ự h ẹn t h ầm ba
điều :

1 . T r ước h ết , tôi tự hẹn k hông bao giờ nói trái lại điều tôi vừa nói đó.
Nh ữn g n g ười v ô h ọc t h ườn g h a y t h a y đổi ý k iến của m ìn h , h oặc
bởi h ọ bị ph ản đối, h oặc v ì h ọ k h ôn g có ch ủ địn h g ì cả, n ên h ọ m â u
t h u ẫn v ới h ọ lu ôn lu ôn .
2 . Kế đó, tôi tự hẹn phải hành động theo s ự phán đoán của tôi. Qu ả
 qu y ết r ằn g : “ Ông Xoài vô tội” , đó là t ôi n h ất địn h x em ôn g ấy là
n g ười v ô t ội, k h ôn g k h in h bỉ, k h ôn g n g ờ v ực n ữa .
3 . Sa u r ốt , t ôi tự hẹn, s ẽ ráng làm cho k ẻ k hác công nhận phán đoán
của tôi. T h ật v ậy , qu ả qu y ết cũ n g là m ột cá ch sa i k h iến n ữa m à là
sa i k h iến m ột cá ch ph on g n h ã , k ín đá o… Mỗi k h i t a qu ả qu y ết m ột
ý k iến h a y m ột điều t in t ưởn g n à o, cố n h iên là t a m u ốn ch o k ẻ
k h á c cũ n g t á n đồn g . Bởi v ậy , t á n h cố chấp t u y là m ột t ật x ấu r ất
t o, n h ưn g n ó là m ột h iện t ượn g r ất t ự n h iên của t â m lý . Ph ải có
m ột h iểu biết t h ật r ộn g , t ư cá ch t h ật ca o m ới có t h ể h iểu v à du n g
được n h ữn g t ư t ưởn g t r á i n g h ịch của k ẻ k h á c, n g h ĩa là có t h ể h iểu
được k ẻ k h á c, m à k h ôn g m ột lòn g n à o bực dọc cả. Nh ưn g m à t in
t ưởn g t h á i qu á , lại t h à n h r a Tín ngưỡng.

B. Phán đoán và tín ngưỡng

“ Bất k ỳ m ột ý tưởng nào m à k hông gặp ý tưởng k hác phản đối thì
được quả quyết là có thật” .

Đó là địn h lệ của sự t ín n g ưỡn g .

Nh ữn g dâ n t ộc bá n k h a i, cù n g là t r ẻ con h a y đà n bà n h ẹ t ín h , bất
k ì a i qu ả qu y ết cá i g ì h ọ cũ n g t in t h eo, đó là t ại h ọ k h ôn g biết có n h ữn g
t ư t ưởn g đối đích , n g h ĩa là t r á i n g h ịch lại. Ch ỉ có k h i n à o sự t in t ưởn g
của t a bị ph ản đối – ph ản đối m à t a k h ôn g còn lý lẽ n à o bên h v ực được
n ữa – m ới có t h ể là m ch o t a k h ôn g t in cá i điều t a đã qu ả qu y ết t r ước k ia
n ữa m à t h ôi.

Đó là cá i lẽ n ó ph ải v ậy . Nh ưn g sự t h ật ở đời, ph ần đôn g đã m ột k h i
t in t ưởn g cá i g ì r ồi, t h ì dẫu g ặp ph ải n h ữn g t ư t ưởn g đối đích , h ọ cũ n g
bỏ qu a , v à cứ g iữ đức t in h ọ v ữn g v à n g k iên cố m ã i. Là t ại n h iều du y ên
cớ, n h ư sa u đâ y :

1. Thị dục:[4]

T a ch ỉ t h ừa n h ận n h ữn g ý k iến n à o t h u ận v ới sự t a t h èm t h u ồn g
a o ước m à t h ôi, k h ôn g k ể g ì n ó có đú n g v ới sự t h ật h a y k h ôn g . Ở đâ y ,
cũ n g k h ôn g có lý lẽ n à o v ô đá n h đổ đức t in của t a ch o được.

Ng ười m ẹ qu á y êu con k h ôn g ba o g iờ ch ịu t in r ằn g con m ìn h là

m ột n g ười dở da n g h èn h ạ, m ặc dầu sự t h ật đã đem đến ch o bà n h iều
bằn g cứ x á c đá n g . Bà a o ước con bà là m ột n g ười t ốt , ch o n ên , ch ỉ có
n h ữn g a i k h en con bà , t h ì bà t h ích v à n h ận là t h ật m à t h ôi. Ng oà i r a ,
n h ữn g t in g ì có t h ể h ại đến da n h g iá con bà , t h ì bà loại r a m ột bên ,
k h ôn g ba o g iờ a i đá n h đổ được đức t in của bả cả. Hoặc bà sẽ có n h ữn g lý
lu ận của bà để bên h v ực, để g ột r ửa sự n g ờ v ực k h ôn g t ốt của bà .
 Nh ữn g n g ười h a m đi coi bói, t h ườn g t h ích n h ữn g ôn g t h ầy bói n ói
h ọ sẽ là m g ià u , là m qu a n , ch ỉ có n h iều ph ước đẹp du y ên là n h … Ba o
n h iêu lời n ói v ừa v ới lòn g a o ước của h ọ, là h ọ g h i n h ớ, h ọ t h ừa n h ận
đú n g cả, m ặc dầu h ọ k h ôn g biết sẽ có t h ật n h ư t h ế k h ôn g . T r á i lại,
n h ữn g lời đoá n sa i v ới lòn g a o ước của h ọ, là h ọ k h ôn g ch ịu t in , h oặc
n ửa n g ờ, có k h i lại đem lòn g oá n h ận là k h á c.

Nếu sự a o ước k ia lại t h à n h m ột t h ị dục (u n e pa ssion ) m ã n h liệt , n ó

sẽ x ô đẩy n g ười t a v à o sự cu ồn g t ín (fa n a t ism e) n h ư ch ơi. T ỉ n h ư lòn g á i
qu ốc t ă n g đến cực điểm , có t h ể là m ch o n g ười si m ê. Óc bè ph á i, óc t ôn
g iá o có lẽ cũ n g n h ư t h ế.

Ng ười t a k h ôn g dù n g đến lý t r í n ữa , m à ch ỉ t in n h ữn g cá i g ì t h u ận
v ới lòn g m ìn h a o ước t h ôi, v à t ìm n h ữn g lý lẽ để bên h v ực n ó.

2. Ảnh hưởng của xã hội

Một ý t ưởn g n à o m à được x ã h ội đồn g t h a n h qu ả qu y ết v à t in

t ưởn g , t h ì k h ó lòn g m à t a k h ôn g cù n g ch ia sẻ được. Bởi v ậy , ph on g t ục,
t ập qu á n là n h ữn g t in t ưởn g m à t a n h ắm m ắt là m t h eo k h ôn g su y n g h ĩ
g ì cả. Ng ười t a t h ườn g t h ấy t r on g x ã h ội có n h ữn g ph on g t r à o t ư t ưởn g
là t h ế.

Nói h ẹp lại t h ời ản h h ưởn g g ia đìn h cũ n g k h ôn g ph ải n h ỏ. Hễ ôn g

bà ch a m ẹ là n g ười t h eo đạo Gia T ô, t h ì con ch á u cũ n g t h eo đạo Gia T ô.
Họ t in t h eo, là v ì cả g ia đìn h h a y dòn g h ọ t in n h ư t h ế. Họ đâ u có su y
n g h ĩ ch i n ữa m à là m g ì. Ch u n g qu a n h h ọ, đều đồn g t h a n h qu ả qu y ết
v à t in t ưởn g m ột cá ch t r iệt để, lại k h ôn g ba o g iờ g ặp h oặc n g h e có sự
ph ản đối, t h ảo n à o h ọ k h ôn g t in t h eo. Một ý t ưởn g m à được đại đa số t ín
n g ưỡn g là m ột sức m ạn h ph i t h ườn g , k h ôn g có m ột lý lẽ n à o đá n h đổ
n ổi.

Ản h h ưởn g của x ã h ội đối v ới t ư t ưởn g v à h à n h v i của ch ú n g t a

t h ật là m ã n h liệt v ô cù n g . Nó là m ch o t a k h ôn g còn biết su y n g h ĩ là g ì
n ữa . Nh ữn g điều m à t a g ọi là su y n g h ĩ, t oà n t h ị là v ô t â m t h eo m ột cá i
ch iều n à o m à t a k h ôn g là m ch ủ được. Nó á m ản h đầu óc t a , n ó sa i sự ch ỉ
h u y t a n h ư m ột bộ m á y . Sá ch v ở, bá o ch í, n h ữn g cu ộc bà n cã i, n h ữn g
t ìn h t h ế h ưn g v on g x ảy r a t r on g t h ời bu ổi… t ạo t h à n h m ột lu ồn g són g
đưa đẩy t a v à o m ột k h u y n h h ướn g n à o… n h ữn g lu ồn g són g ấy có k h i là
k ết t in h của m ột t in h t h ần sá n g su ốt , t h a n h ca o; lắm k h i lại là cặn bã
của m ột dục v ọn g , â m u h èn t h ấp cũ n g k h ôn g ch ừn g . Nh ưn g ch ắc ch ắn
là n ó sẽ đưa qu ần ch ú n g đi v à o m ột con đườn g v in h h iển h a y bại v on g .

Nh ữn g ý t ưởn g do h oà n cản h x ã h ội v u n đú c t h ật là m ạn h m ẽ m ột
cá ch r õ r à n g , a i a i cũ n g có t h ể n h ận t h ấy được. Mạn h m ẽ đến , h ễ m ột
cá n h â n n à o bỏ h oà n cản h x ã h ội của m ìn h đi v à o m ột h oà n cản h x ã
h ội k h á c, là t h ấy đã t h a y đổi cả t ư t ưởn g ch í h ướn g của m ìn h liền .

Một n h à h oà n t oà n t h u ộc v ề x ã h ội cá ch m ạn g , m à đến k h i lên

n ắm ch ín h qu y ền , liền t h ấy m ìn h dễ dà n g t r ở n ên m ột n h à r ất t r u n g
t h à n h v ới ph e bảo t h ủ. Lịch sử ch ỉ ch o t a t h ấy r õ Na poléon k h i lên n g ôi,
đem n h ữn g t a y t h ù n g h ịch của ch ín h t h ể qu â n ch ủ m à ôn g ch ưa k ịp
đưa r a ph á p t r ườn g , ph on g h ầu cả t h ảy m ột cá ch h ết sức dễ dà n g , v à
n h ữn g n g ười ấy liền t r ở n ên “ quân chủ hơn đấng quân chủ” n ữa [5] .
 Hoà n cản h x ã h ội ản h h ưởn g t a , t u y m ã n h liệt n h ư t h ế, n h ưn g
k h ôn g ản h h ưởn g sâ u n ặn g bằn g cá i x ã h ội của m ìn h đa n g sốn g . Ng ười
t a ph ần đôn g su y n g h ĩ ph á n đoá n t oà n t h eo g ia i cấp, ph e ph á i, t ôn
g iá o h a y n g h iệp đoà n của m ìn h . Nh ữn g điều h ọ ch o là ph ải h a y qu ấy
đều là n h ữn g điều m à n h óm x ã h ội của h ọ ch o n h ư t h ế. Họ k h ôn g cã i
lại, h oặc k h ôn g dá m cã i lại. Họ t in t ưởn g n ó n h ư m ột t ín điều t h iên g
liên g bất k h ả x â m ph ạm . T h ật v ậy , n ếu n g ười n à o k h ôn g n h ận n h ữn g ý
t ưởn g của n h óm m ìn h , t h ì k h ôn g t h ể sốn g ở t r on g n h óm đó được n ữa .

Một t h ị dục m à được ph ần đôn g côn g ch ú n g h oa n n g h ên h t h ừa

n h ận , sẽ là m ột t ín h n g ưỡn g có m ột lực lượn g ph i t h ườn g . Đối v ới t ín
n g ưỡn g của qu ần ch ú n g – dầu là t ín n g ưỡn g v ề ch ín h t r ị h a y t ôn g iá o
cũ n g v ậy , – t h ời k h ôn g t h ể dù n g đến lý lu ận đá n h đổ được n ữa . Bởi
v ậy , t ín n g ưỡn g ấy là h iện t h â n của m ột Dục v ọn g k h ôn g bờ bến , n h ư
m ột cu ồn g ph on g v ô cù n g m ã n h liệt . Ản h h ưởn g của n ó r ất t o t á t , v ậy
t r ước t ìn h t h ế n à y , t a ph ải biết n h ẫn n ại m à ch iều t h eo. Pa sca l n ói: “ Tại
s ao ta lại phải chiều theo phần đông? Đâu phải vì họ có lý hơn ta, m à chỉ vì
họ m ạnh hơn ta đó thôi” .

Ch iều t h eo h ọ, là để m à sửa đổi h ọ, k h ôn g ph ải để a du a , n ếu m ìn h

là m ột bậc t h ức g iả.

3. Dốt nát và Hoài nghi

Dốt nát, cũ n g là m ột n g u y ên n h â n là m ch o t a t in t ưởn g m ột cá ch

mê mu

T h ật v ậy , đã dốt n á t t h ì là m g ì t ìm t h ấy được n h ữn g t ư t ưởn g đối

đích đá n h đổ sự qu ả qu y ết v à t in t ưởn g của t a . Lẽ cố n h iên là t a t ín
n g ưỡn g m ột cá ch êm đềm k h ôn g ph ải có m ột cá i ch i đến lu n g lạc đức
t in của t a cả. Một n g ười dốt n á t là m g ì biết đến n h ữn g h iện t ượn g của
điện k h í là g ì. Bởi v ậy , h ọ t in “ trời đánh” (sét đá n h ) là có lôi côn g cầm
bú a đi t ìm n g ười g ia n n g ụy để g iết ch ết . Đức t in ấy của h ọ, có là m g ì g ặp
được n h ữn g bằn g cứ đối đích của k h oa h ọc ph ản đối. Ch o n ên h ọ v ẫn y ên
t â m m ã i t r on g sự m ê t ín của h ọ. Sự lầm lạc của t a , m ột ph ần r ất lớn đều
do n ơi sự n g u dốt của t a m à g â y n ên cả.

Mu ốn ph á n h ữn g t ập qu á n , t h à n h k iến đã ă n sâ u v à o t r í n ã o con
n g ười, k h ôn g có ph ươn g ph á p n à o h a y h ơn là g ợi sự n g ờ v ực n g h i n a n
t r on g lòn g n g ười. Cá i đó, A n dr é Gide g ọi là sự “ ngờ vực phá hoại” (le
dou t e dest r u ct eu r ). Léon Pier r e Qu in t t r on g qu y ển A n dr é Gide có câ u :
“ Không m ột tiếng k êu gọi lớn lao, k hông m ột chút bạo động nào cả. Gide
chỉ dùng phương pháp “ ngờ vực phá hoại” để lung lạc đức tin con người đối
với cổ tục, tập quán… Phản đối m ột cách đột ngột, hùng hồn, k hông bằng
k hêu gợi m ối hoài nghi trong lòng người. Những quyển s ách có k ết luận
đàng hoàng, thời hỏng m ất. Gide cho rằng, những tiểu thuyết có luận đề
(rom an à thes e) vì m uốn chứng giải m à thành ra m ất cả s ức m ạnh của nó
đi. Một quyển s ách cần phải để lại nơi lòng người m ột m ối nghi ngờ k hông
giải quyết, m ột câu hỏi k hông có tiếng trả lời. Điều m à con người k hông thể
chịu nổi là đối với điều m ình tôn s ùng ngưỡng m ộ m à phải có s ự ngờ vực
nghi nan. Làm cho con người k hông s ống đặng êm đềm trong s ự tin tưởng
của họ nữa, thời m ới m ong cải cách được việc gì” . [6]

Socr a t e, v ới cá i t à i h ù n g biện r iên g của ôn g , ch ỉ h ạch h ỏi m à t h ôi,

g ợi ch o cá c đệ t ử m ột m ối n g h i n g ờ… để ph á cá i lòn g m ê t ín của h ọ. [7]
 Ph ật , t r on g k in h Thủ Lăng Nghiêm cũ n g dù n g m ột ph ươn g ph á p
ấy để cản h t ỉn h đệ t ử r u ột của m ìn h là A Na n .

Ph á n đoá n t h ì t ất n h iên ph ải qu ả qu y ết .

Qu ả qu y ết t h ì cố n h iên là t in t ưởn g , m à h ễ t in t ưởn g n h iều r ồi t h ì

lại biến t h à n h T ín n g ưỡn g . Đó là con đườn g t ự n h iên , a i a i cũ n g ph ải
t r ải qu a .

T u y n h iên , t ín n g ưỡn g cũ n g có n h iều t h ứ: Có t h ứ t ín n g ưỡn g m à

m ê m u ội, có t h ứ t ín n g ưỡn g m à sá n g su ốt .

Nếu biết đen óc ph ê bìn h m à k iểm t r a n h ữn g qu y ết đoá n của t a ,

t h ì sự t in t ưởn g h a y t ín n g ưỡn g của t a k ia , được g ọi là ch á n h t ín
(Cr oy a n ce r èflech ie). Nh ược bằn g để ch o t h ị dục, x ã h ội v à sự n g u dốt
điều k h iển t ư t ưởn g t a , t h ì t ín n g ưỡn g của t a g ọi là m ê tín.

Nh ữn g t ín n g ưỡn g đem r a x em x ét ch u đá o, dù n g lý t r í điểm t r a

lại, lấy sự t h ực để đối ch ứn g ; đó là n h ữn g qu y ết đoá n có k h oa h ọc, n g h ĩa
là có ph ươn g ph á p v à được k iểm soá t m ột cá ch v ô t ư. Để t ự n h iên , t h ời
n g ười t a a i a i cũ n g t in t ưởn g t h eo lòn g a o ước, t h eo t h ị dục, h oặc t h eo x ã
h ội ch u n g qu a n h á m t h ị.

Nếu có óc ph ê bìn h , n g ười t a sẽ k h ôn g còn bị lôi cu ốn t h eo n h ữn g

lối t in t ưởn g v u v ơ n h ư t h ế n ữa ; n g ười t a sẽ t in k h i n à o đã lựa ch ọn ,
k iểm điểm k ĩ lưỡn g r ồi, n g h ĩa là sa u k h i t ìm được n h ữn g t ư t ưởn g ph ản
n g h ịch m à cũ n g v ẫn t h ấy n ó có đủ lẽ đứn g v ữn g được n ữa .

Goblot n ói: “ Một tin tưởng m à m ình ao ước hay ưa thích, đó là nguồn
gốc của s ự lạc lầm ” . [8] Mu ốn n g ừa sự lạc lầm t r on g k h i t a t ư t ưởn g h a y
ph á n đoá n , điều k iện đầu h ết là ph ải biết h oà i n g h i. Hoà i n g h i để k h ỏi
ph ải sa v à o cá i bẫy của T ìn h cảm v à Ý ch í. [9]

Ở đời ph ải có m ột lý t ưởn g để là m ph ươn g ch â m ch o h à n h độn g

h à n g n g à y của m ìn h . A i a i cũ n g có qu y ền có t ín n g ưỡn g cả. Nh ưn g
k h ôn g n ên đem n h ữn g t ín n g ưỡn g của m ìn h m à ch o n ó là n h ữn g ch â n
lý k h á ch qu a n . Ng ười m à được g ọi là có m ột cơ sở t r iết h ọc v à g iá o dục
h oà n t oà n , là n g ười biết dù n g m ột cá ch đú n g đắn , k h ôn g lầm lẫn v ới
n h a u n h ữn g câ u n ói n à y :
 Tôi biết;
Tôi tưởng rằng tôi biết; và
Tôi tin. [10]

Kẻ t h iếu óc ph ê bìn h , t h iếu h ọc t h ức, là k ẻ k h ôn g đủ sức ph â n biệt

được cá ch dù n g n h ữn g t iến g n ói t r ên đâ y . Điều m ìn h t ưởn g là biết ch ưa
ph ải là điều m ìn h biết , m à điều m ìn h t in ch ưa ắt là điều m ìn h biết . Biết
đâ u m ìn h t in là v ì n ó t h u ận v ới lòn g a o ước h a y t h ị dục của m ìn h , h oặc
v ì m ìn h bị ản h h ưởn g g ia đìn h , x ã h ội ch ứ k h ôn g ph ải v ì đã dò x ét r õ
r à n g r ồi m à t in , t in n h ư n h à k h oa h ọc.

Cổ n h â n có n ói: “ Biết, thì biết là m ình biết; k hông biết, thì biết là m ình
k hông biết, m ới thật là biết vậy” (T r i ch i v i t r i ch i; bất t r i v i bất t r i, t h ị
t r i dã ). [11]
 Chương II
LÝ LUẬN LÀ GÌ?

A. Định nghĩa

Nh â n m ột ph á n đoá n n à y m à t ìm r a m ột ph á n đoá n k h á c, đó là
lý lu ận .

Có k ẻ địn h n g h ĩa n h ư v ầy : Lý lu ận , là t ừ ch ỗ đã biết để k ết lu ận đến

ch ỗ chưa biết. Cá ch địn h n g h ĩa n à y k h ôn g đú n g v ới sự t h ật , v ì n ếu
n h ận n ó là đú n g , t h ời lý lu ận là ph ươn g ph á p để t ìm ch â n lý , h a y ph á t
m in h sá n g t ạo sa o?

Ph á t m in h , là côn g v iệc của t r í t ưởn g t ượn g h ơn là của lý t r í. Lý

lu ận ch ỉ dù n g để m à ch ứn g g iải điều m ìn h đã t ìm k iếm r a k ia m à t h ôi.
Bởi v ậy , t a k h ôn g t h ể lầm lẫn cá i t r á ch n h iệm của sự ph á t m in h v à
ch ứn g g iải.

Lý lu ận m à được đầy đủ h oà n t oà n , là m ột sự “ phán đoán tổng

quát” v à t ổ ch ức cá ch n à o ch o n h ữn g ph á n đoá n đi sa u ph ải t ù n g
n h ữn g ph á n đoá n đi t r ước m ột cá ch ch ặt ch ẽ k h ít k h a o. Nh ữn g ph á n
đoá n t r ước h ệt g ọi là n g u y ên lý ; ph á n đoá n sa u ch ót g ọi là “ k ết luận” .

Ng ười ph ải có lú c ch ết . Ôn g cả Ha i là n g ười, n h â n đó t a k ết lu ận :
Ôn g cả Ha i ph ải có lú c ch ết n h ư m ọi n g ười.

Qu ả đất , có n ước v à k h ôn g k h í, ch o n ên có cá c loại độn g v ật ở. Sa o

Hỏa có n ước v à k h ôn g k h í. T a bèn n h â n đó k ết lu ận : Sa o Hỏa có lẽ cũ n g
có độn g v ật ở.

Nh à lý lu ận , cần ph ải h iểu biết n h iều để địn h n g u y ên lý , v à t in h

t h ần h oạt bá t để k h éo k ết lu ận .

B. Phân loại

Lý lu ận , có ba loại:

Loại s uy
Diễn dịch
Quy nạp
 Loại su y là lối lu ận đơn sơ h ơn h ết , v ậy lẽ t h ì ph ải bà n đến n ó t r ước
h ết , n ếu m ìn h m u ốn t h eo con đườn g t ự n h iên của sự ph á t t r iển của t r í
t u ệ. Nh ưn g v ì ph ươn g t iện , t a h ã y đem h a i loại sa u là Diễn dịch v à o
Qu i n ạp m à bà n t r ước:

1. Diễn dịch

Diễn dịch là g ì? Là do m ột sự lý r ộn g m à su y cập đến cá c sự lý k h á c

hẹp hơn để t ìm m ột k ết lu ận .

T ỷ n h ư k h i t a n ói: n g ười t h ời ph ải có k h i lầm lẫn . Bởi v ậy , cá c ôn g

qu a n t òa cũ n g ph ải có k h i lầm lẫn .

Nh ư t a đã t h ấy ở ch ươn g t r ên , ph á n đoá n là đem m ột v iệc h a y

m ột t ư t ưởn g m ới sắp đặt v à o m ột k h á i n iệm đã có biết t r ước. Đoá n
r ằn g : “ Không k hí nặng” , là đem k h ôn g k h í m à sắp v à o loại đồ n ặn g m à
t a biết t r ước. Ph ép lu ận t h eo diễn dịch cá ch t h ức n ó cũ n g t h ế.

Diễn dịch là đem m ột t r ườn g h ợp r iên g m à loại v à o m ột lu ật

ch u n g . Đó là lối sắp cá i h ẹp v à o t r on g cá i r ộn g h ơn .
 Nh ư t r ên đâ y , n ói r ằn g : “ Hễ là con người thì phải có k hi lầm lẫn” , đó
là m ìn h x em n ó n h ư m ột lu ật ch u n g ch o t ất cả loà i n g ười. Còn n ói đến
“ các quan tòa” đó ch ỉ là m ột t r ườn g h ợp r iên g t r on g cá i lu ật ch u n g ấy
t h ôi.

Lối lu ận n à y , n ếu đem n ó r a sắp đặt lại ch o r a v ẻ của n ó, t h ì ph ải ph â n

r a là m ba ch ặn g n h ư sa u đâ y :

1 . Hễ là con người, thời phải có k hi lầm lẫn;

2 . Mà các quan tòa, là con người;
3 . Bởi vậy, các ông ấy cũng phải có k hi lầm lẫn.

Nh à lu ận lý h ọc g ọi cá ch dà n x ếp n à y là “ tam đoạn luận” . Cá i lý

của câ u số h a i v à số ba đã n ằm sẵn t r on g câ u số m ột . Câ u số m ột g ọi là
n g u y ên lý , câ u số ba g ọi là k ết lu ận .

Ph à m câ u n g u y ên lý m à đú n g v ới sự t h ật , t h ì câ u k ết lu ận cũ n g đú n g
v ới sự t h ật . Nếu đó m à địn h sa i, t h ì câ u k ết cũ n g t r ật lu ôn . T ỷ n h ư, n ếu
t a địn h cá i n g u y ên lý sa i n h ư v ầy :

1 . Hễ là con người, thời k hông bao giờ chết;

2 . Ông Xoài là người;
3 . Bởi vậy, ông Xoài k hông bao giờ chết. [12]

Câ u số m ột đã sa i v ới sự t h ật r ồi, t h ì câ u k ết cũ n g n h â n đó m à sa i
m ất .

T h eo “ tam đoạn luận” của ph ép diễn dịch , n g ười t a k h ôn g ph ải đi

k iếm cá i lý , v ì lý đã có sẵn . Ng ười t a ch ỉ “ tháo” cá i lý đó r a , bà y n ó r a
ch o r õ r à n g m à t h ôi. Ă n t h u a cá i n g u y ên lý của m ìn h địn h k ia t r ú n g
h a y k h ôn g m à t h ôi, ch ớ câ u k ết lu ận ba o g iờ cũ n g ph ải n ằm ở t r on g
n g u y ên lý đó, k h ôn g t h ể t h oá t r a k h ỏi n ó m à t h a y đổi bản ch ất được.

T h eo ph ép của “ tam đoạn luận” , t h ì n ếu đã n h ận đại t iền đề, t ất

n h iên cũ n g ph ải n h ận k ết lu ận , n g h ĩa là k h ôn g được m â u t h u ẫn . Đã
n h ận cá i lý n à y : “ Hễ là con người đều phải có k hi lầm lẫn” , t h ì k h ôn g
được ph ép k h ôn g n h ận câ u k ết lu ận , “ phải có k hi lầm lẫn” . V ì câ u k ết
lu ận ph ải n ằm t r on g câ u đại t iền đề. Mu ốn lu ận ch o đú n g t h eo ph ép
“ tam đoạn luận” t h ì ph ải ch o “ nhất k hí quán hạ” m ới được. Ch o n ên có
sa i, là t ại n g u y ên lý của n ó đã địn h sa i, ch ớ k h ôn g ph ải lu ận sa i. Bởi
v ậy , m u ốn t r á n h sự lạc lầm , ph ải x em x ét lại ch o k ỹ cá i m ối đầu của n ó
(đại t iền đề).

Diễn dịch dù n g để m à ch ứn g m in h , h oặc để m à cắt n g h ĩa m ột v iệc

g ì.

a ) T ỉ n h ư m ột ôn g t h ầy k iện m u ốn ch ứn g t ỏ r a r ằn g t h â n ch ủ của
m ìn h v ô t ội t r on g v ụ sá t n h â n . Ôn g v in v à o cá i n g u y ên lý n à y m à
lu ật ph á p côn g n h ận là đụn g : Giết n g ười v ì t ự v ệ là v ô t ội. Đặt r a m ột đại
t iền đề n h ư t h ế m à a i a i cũ n g ph ải n h ận là ph ải. Bấy g iờ ôn g ch ỉ còn t ìm
n h ữn g bằn g cớ để t ỏ r ằn g t h â n ch ủ của ôn g ch ỉ v ì t ự v ệ m à g iết n g ười
ch ớ k h ôn g ph ải là cố sá t , để là m t iểu t iền đề. T h ế là x on g : Ôn g cứ u n g
du n g m à k ết lu ận : “ Thân chủ tôi vô tội” t h ì k h ôn g còn a i bắt bẻ được ôn g
n ữa .

b) Cắt n g h ĩa m ột v iệc g ì t h ì t r ước t ìm m ột cá i lu ật ch u n g m à a i a i

cũ n g n h ận là đú n g , r ồi ch ỉ ch o t h ấy v iệc ấy ở t ỏn g cá i lu ật đó. T ỷ n h ư,
m u ốn cắt n g h ĩa t ại sa o n g ười k ia u ốn g t h u ốc độc ch ết , ôn g t h ầy t h u ốc
t ìm r a m ột cá i lu ật ch u n g , v à lu ận n h ư t h ế n à y :

Dầu nóng là m ột chất độc, uống vào thì chết ngay;

Mà người này, uống phải dầu nóng;
Thế nên, người ấy phải chết.

T r on g đời sốn g h à n g n g à y t r on g k h i bà n cã i h a y bú t ch iến , n g ười

t a h a y dù n g n h ữn g ph ép diễn dịch là m k h í g iới để ch iến đấu r ất đắc lực.
Miễn là m ìn h là m sa o ch o n g ười t a n h ận cá i “ đại tiền đề” (n g u y ên lý )
của m ìn h t r ước đi, t h ì n g ười ấy đã ở t r on g t a y m ìn h r ồi v ậy . T h ườn g
n h ữn g n g u y ên lý m ìn h đưa r a đó, t oà n là n h ữn g ch â n lý t h ôn g
t h ườn g , a i a i cũ n g dễ n h ận . Đã là n h ận r ồi, t h ì h ọ k h ôn g t h oá t k h ỏi k ết
lu ận m ìn h , v ì h ọ ph ải n h ận lu ôn n ó n ữa , k h ôn g t h ế t h ì h ọ t ự m â u
t h u ẫn v ới h ọ còn g ì!

Mạn h T ử dườn g n h ư r ất sà n h cá i lối lu ận n à y lắm . T r on g ch ươn g

Lươn g Hu ệ V ươn g sá ch Mạn h T ử có t h u ật câ u ch u y ện câ u ch u y ện n h ư
sa u n à y :

Mạn h T ử h ỏi T ề T u y ên V ươn g : “ Giả s ử có người bầy tôi của nhà vua

đem y phục của vợ con k ý thác cho người bạn thân, nhờ trông nom giúp,
để s ang chơi nước Sở có việc, m à k ịp đến k hi về m ới biết bạn m ình để cho
vợ con đói rách, thì người ấy nên xử với bạn thế nào?” .

V u a n ói: “ Phải tuyệt giao

Mạn h T ử lại h ỏi: “ Giả s ử có người làm quan s ĩ s ư k hông hay trông
nom được thuộc viên, để cho hình ngục s ai lầm , công việc phế k hoáng, thì
nhà vua nên xử như thế nào với viên quan ấy?” .

V u a n ói: “ Nên cách chức” .

 Mạn h T ử n ói: “ Thế thời, làm vua m ột nước m à k hông lo s ửa s ang việc
chính trị, giáo dục, để đến nỗi trong nước k hông được bình trị, thì trách
nhiệm tại ai và nên xử trí như thế nào?”

V u a n g h e n ói, n g ản h bên t ả, bên h ữu , n ói lã n g sa n g ch u y ện k h á c.

T ề T u y ên V ươn g đã v ô t ìn h t h ừa n h ận cá i đại t iền đề của Mạn h T ử

đưa r a r ồi, t h ì k h ôn g t h ể n à o t h oá t k h ỏi k ết lu ận của ôn g . Bởi v ậy , T ề
T u y ên V ươn g ph ải bị “ câm ” m iện g , k h ôn g m ột lời biện bá c g ì n ữa được.

Socr a t e, v ới cá i t à i h ù n g biện của ôn g , r ất ưa dù n g lối lu ận n à y để

bà i bá c n h ữn g n g ụy lu ận của k ẻ k h á c v à là m ch o h ọ ph ải “ cụt lối” .

T h ườn g t h ườn g , ôn g là m n h ư v ô t ìn h đưa r a n h ữn g đại t iền đề m à

địch t h ủ ph ải n h ận v ới m ột n ụ cười k h in h t h ị, v ì n ó r ất t ầm t h ườn g , h ết
sức t ầm t h ườn g . Nh ưn g m à ph ải coi ch ừn g . Đã m ột k h i n h ận n ó r ồi, t h ì
số ph ận m ất còn ở t r on g t a y của ôn g r ồi v ậy .
 Ng à y k ia A n t iph on , bắt bẻ Socr a t e, g ọi ôn g là n g ười k h ù n g v ì ôn g
k h ôn g ch ịu n h ận t iền dạy h ọc của cá c đệ t ử. A n t iph on bảo: “ Trí huệ
k hông thể lấy tiền bạc m à trả được. Đành như vậy. Nhưng theo tôi, tôi buộc
các đệ tử tôi phải trả tiền công cho tôi. Và nếu họ công bình biết rằng tiền
bạc k hông đủ trả được công tôi, thì họ phải hoài niệm ân tôi hằng buổi nơi
lòng m ới phải. Ông là người có danh là Công Bình cớ s ao ông lại để có s ự
bất công như thế?” Socr a t e k h ôn g t r ả lòi. Ôn g ch ỉ đem m ột đại đề r ất đơn
g iản v à dễ n h ận , để n h ử A n t iph on v à o r ọ.

Ôn g h ỏi: “ Nếu có m ột người đàn bà k ia, đem tình âu yếm m ình m à

bán cho k ẻ k hác, bắt người phải trả tiền. Người đàn bà ấy, Antiphon gọi là
người gì?”

A n t iph on : “ Người ấy gọi là người gái đĩ, chớ còn gọi là người gì nữa.
Nhưng m à ăn thua gì đến câu hỏi này với vấn đề k ia tôi đã hỏi ông?” .

Socr a t e n ói: “ Có chứ! Có chứ! Này ông Antiphon, tình yêu và trí huệ
là những bảo vật vô giá. Tôi nghĩ rằng, cái điều m à cô gái đĩ k ia bán được,
e k hông phải là tình yêu thật, m à là cái tình yêu giả. Một tay biện luận m à
đem bán lời nói của m ình được, tôi cũng e lời nói ấy là lời dối trá, k hông
phải là trí huệ chân thật, k ẻ thi thố ra cũng được s ung s ướng như người thụ
hưởng có k hi còn gấp bội phần là k hác nữa” .

A n t iph on g iận đỏ m ặt , n ói: “ Socrate, ông lại m ắng tôi s ao? Tôi đi
đây, là vì tôi phải giữ m ình cao thượng hơn ông, k hông thì tôi m ắng ông lại
m ới đã giận của tôi cho” .
 Lối dù n g t a m đoạn lu ận n h ư t h ế, t h ật là k h ôn k h éo. Kẻ n à o v ô ý bơ
t h ờ, h a y sa v à o cá i bẫy của k ẻ n g h ịch , k h ôn g ph ươn g g ì r a k h ỏi.

Ng ười t a n h â n cá i lu ận n à y , m à t ạo r a m ột t h ể lu ận k h á c t h a y v ì
đem r a m ột , h ọ đưa h a i đại t iền đề đối địch để n h ử địch v à o ch ỗ k h ôn g
t h ể t r ốn t r á n h được n ữa . Nh à lu ận lý h ọc g ọi là Song Quan Luận.

Pr ot a g or a s, n h à su y lu ận đại da n h ở A bder e có dạy m ột a n h h ọc

t r ò v ề k h oa k h ẩu biện v ới m ột số bạc n h ất địn h là ba o n h iêu đó, n h ưn g
h ẹn r ằn g ph â n n ửa số bạc t r ả t r ước, còn ph â n n ửa k ia t h ì sẽ t r ả sa u k h i
a n h h ọc t r ò t h ắn g được v ụ k iện đầu t iên .

A n h đệ t ử sa u k h i h ọc t h à n h t à i, k h ôn g g ặp cơ h ội n à o để bà o ch ữa
cả, n ên k h ôn g ch ịu t r ả t iền ch o t h ầy . Pr ot a g or a s, t ức m ìn h đưa a n h t a
r a cửa côn g , v à đòi ph â n n ửa số t iền còn t h iếu ấy . Ôn g v iện lẽ n h ư v ầy :
“ Hoặc tòa xử tôi thắng hoặc tòa xử tôi thất trong vụ k iện này. Nhưng thế
nào, tên học trò của tôi cũng phải trả s ố bạc nó còn thiếu. Nếu nó được
k iện, thì theo lời giao ước, nó thắng vụ k iện đầu tiên, nó cũng phải trả cho
tôi. Còn nếu nó thất, thì chiếu theo luật, tôi được k iện, nó cũng phải trả cho
tôi” .

A n h đệ t ử, cũ n g k h ôn g v ừa g ì, cã i lại: “ Nếu quan tòa xử tôi đặng, thì

theo luật tòa, tôi k hông trả cho thầy đồng nào. Trái lại nếu tòa xử tôi thất,
thì theo điều giao ước của chúng ta, tôi cũng k hông phải trả cho thầy đồng
nào nữa” .

Dườn g n h ư cá c qu a n t òa k h ôn g biết ph ải x ử lý cá ch n à o n ên đìn h

lại cá i á n ấy m ột t r ă m n ă m sa u sẽ x ử. [13]

Câ u ch u y ện t r ên đâ y là cá i m ẫu của lối Son g Qu a n Lu ận .

Có m ột t ên lín h k ia , g á c đồn , để bin h g iặc v à o cướp t h à n h m à

k h ôn g ch o bin h lín h t r on g t h à n h h a y , bị k h ép v à o t ội x ử t ử.

Qu a n t oà n lu ận á n n h ư t h ế n à y :
 Hoặc anh có m ặt tại cửa thành;
Hoặc anh k hông có m ặt tại cửa thành.
Nếu anh có m ặt tại cửa thành, s ao quân giặc vào thành m à k hông
cho hay? Đó là làm phản. Anh phải bị xử tử.
Nhược bằng trong lúc đó anh k hông có m ặt tại cửa thành, đó là
anh bỏ phận s ự tối trọng người ta đã giao phó cho anh. Anh cũng
phải bị xử tử.

Ha i cá i đại t iền đề đưa r a đâ y , đều là để k ết á n a n h lín h . A n h

k h ôn g t h ể t h oá t t ội x ử t ử.

Lắm k h i lối lu ận n à y , n g ười t a k h ôn g đem r a để bắt k ẻ n g h ịch , m à

lại đưa r a để t ự bắt m ìn h .

Một n h à h iền t r iết k h u y ên t a : “ Khi nghe tiếng đồn xấu k ẻ k hác, ta

nên tự hỏi như vầy: Ta k hông nên nghe những lời đồn đãi xấu xa của k ẻ
k hác. Vì hai lẽ: Hoặc người bị nói xấu đây là ưng, hoặc người ấy bị oan. Nếu
ưng, thì với s ự phê bình của m ình đây là thêm cho họ m ột s ự đau đớn nữa,
đó là ta thiếu lòng nhân. Nếu người ấy bị oan, thì lời phê bình của ta đây là
lời phê bình bất công và phạm vào tội gièm pha. Bởi vậy, nghe lời nói xấu
k ẻ k hác m à nghe theo và phê bình, thế nào ta cũng phạm m ột điều: Bất
nhân hoặc bất công. Bất nhược ta đừng phê bình tới là xong” .
 Đại t iền đề của ph ép lu ận son g qu a n , có h a i đối đích để ch ận địch
t h ủ k h ôn g ch o t h á t r a , cũ n g n h ư n h à có cử t r ước cửa sa u ; h ễ ch ận h a i
cử ấy , t h ì địch t h ủ ph ải ch ịu bó t a y . Nh ưn g , cá i n g u y của son g qu a n
lu ận , là v ì ch ỉ lo ch ận lại h a i đầu , m à qu ên ch ỗ k ẻ g iữa . Ch o n ên lối lu ận
n à y ít k h i k h ả cứ được.

Ph ép diễn dịch t h eo “ tam đoạn luận” có n h iều h ìn h t h ức k h á c

n h a u , n h ưn g t ựu ch u n g cù n g t r ở v ề m ột m ối là “ tam đoạn luận” . Đại
k h á i n h ư:

1. Nhị đoạn luận, là m ột lối t a m đoạn lu ận m à t h iếu m ột t r on g

h a i cá i t iền đề.

T ỉ n h ư: “ Trời đất chí công, cho nên thưởng k ẻ lành, hành k ẻ dữ” . Ở
đâ y , đại t iền đề t h iếu . Nếu m u ốn lu ận đầy đủ, t h ì ph ải lập n h ư v ầy :
 a ) Côn g bìn h , là t h ưởn g k ẻ là n h ph ạt k ẻ dữ.
b) Mà T r ời đất ch í côn g .
c) Ch o n ên , T r ời đất t h ưởn g k ẻ là n h , h à n h k ẻ dữ.

Hoặc n ói: Hễ là lễ ph ép t h ì dễ t h ươn g ;

Bởi v ậy , ôn g Ổi r ất dễ t h ươn g ;

Ở đâ y , “ tiểu tiền đề” t h iếu . Nếu ph ải lập lại ch o đầy đủ t h ì ph ải n h ư

v ầy :

a ) Hễ là lễ ph ép t h ì dễ t h ươn g ;
b) Mà ôn g Ổi r ất lễ ph ép;
c) Ch o n ên ôn g Ổi r ất dễ t h ươn g .

Cũ n g n h ư câ u lu ận : “ Đã là người, thì phải có k hi lầm lẫn, bởi vậy,

các quan tòa cũng phải có k hi lầm lẫn” . Ở đâ y câ u t iểu t iền đề “ Mà các
quan tòa là người” k h ôn g cần n h ắc t ới, v ì a i a i cũ n g có t h ể h iểu n g ầm
được m ột cá ch r ất dễ dà n g .
 Bởi v ậy , lối lu ận n à y r ất t h ôn g dụn g t r on g k h i lu ận h ằn g n g à y , v ì
n g ười t a k ết lu ận m a u lẹ, k h ôn g ph ải “ cù cưa” ch o lâ u lắc.

2. Phụ chứng tam đoạn luận: Là lối t a m đoạn lu ận m à m ỗi t iền

đề đều có ch ứn g cứ của n ó cả.

Bà i Cicér on biện h ộ ch o Milon sa u đâ y là m ột k iểu m ẫu v ề lối “ phụ

chứng tam đoạn luận” . [14]

Đại tiền đề: Ng ười t a có qu y ền g iết ch ết k ẻ n à o lừa m ìn h v à o cạm

bẫy m à k h ôn g ph ải t ội.
(Bằn g cứ: T h eo lu ật của t h iên n h iên , t h eo lu ật của con n g ười; v à
t ỷ dụ ph ụ v à o để là m ch ứn g ch o câ u đại t iền đề n à y .) [15]

Tiểu tiền đề: Mà Clou diu s lừa Milon v à o cạm bẫy để g iết đi.
(Bằn g cứ: Cicér on đem h ết n h ữn g ch ứn g cứ ch ỉ bằn g Clodiu s lừa
Milon v à o cạm bẫy để g iết đi).

Kết luận: Bởi v ậy , Milon có qu y ền g iết Clodiu s, m à k h ôn g ph ải t ội

g ì cả.
 Lối lu ận n à y , cá c t r ạn g sư dù n g để biện h ộ ch o t h â n ch ủ m ìn h . Đại
t iền đề của h ọ t h ườn g là m ột đạo lu ật có t h ể đưa bị cá o r a k h ỏi v òn g
ph á p lu ật . T iểu t iền đề, là n h ữn g bằn g cứ t ỏ r a n g ười bị cá o là n g ười có
t h ể h ưởn g được n h ữn g đạo lu ật ấy .

3. Liên châu luận: Là m ột lối lu ận có r ất n h iều m ện h đề t iếp t ục

n h a u m ã i.

Cá i cu ối của m ện h đề t h ứ n h ất , là cá i đầu của m ện h đề t h ứ h a i; cá i

cu ối của m ện h đề t h ứ h a i, là cá i đầu của m ện h đề t h ứ ba , v à lu ôn lu ôn
n h ư t h ế m ã i… Cá i sa u r ốt , t r ở n ối lại v ới đoạn đầu … n h ư cá c h ột ch â u
t r on g m ột x â u ch u ỗi v ậy , n ên g ọi là “ liên châu luận” .

Plu t a r qu e n ói, con ch ồn t r ước k h i đi n g a n g qu a g iá h a y lón g t a i

n g h e coi ph ía dưới có n ước ch ảy k h ôn g . Nếu k h ôn g n g h e t iến g n ước t h ì
n ó đi qu a , bằn g có t iến g n ước t h ì n ó k h ôn g đi. Dườn g n h ư n ó su y n g h ĩ
n h ư v ầy :

Dưới m iến g g iá n à y , n g h e có t iến g ;

Cá i g ì có t iến g , t h ì độn g ;
Cá i g ì độn g , t h ì ch ưa lạn h đặc;
Cá i g ì ch ưa lạn h đặc;
Cá i g ì lỏn g t h ì bở v à sẽ bể t a n r a ,
V ậy , m iến g g iá n à y k h ôn g t h ể ch ịu được sức n ặn g v ì n ó bở v à sẽ
bể t a n r a .

Đó là ph ép lu ận liên châu.

4. T iền trí tam đoạn luận: Là lối lu ận có h a i h oặc có n h iều

m ện h đề, m à câ u k ết của m ện h đề n à y , là câ u t iền đề của câ u
k ế… t iếp t ục n h a u m ã i.

T ỉ n h ư câ u n à y t r on g Đại h ọc:

“ Vật cách nhi hậu tri chí;

Tri chí nhi hậu ý thành;
Ý thành nhi hậu tâm chánh;
Tâm chánh nhi hậu thân tu;
Thân tu nhi hậu gia tề;
Gia tề nhi hậu quốc trị;
Quốc trị nhi hậu thiên hạ bình” .
(Cá i lý của v ật t h ấu r ồi t h ì sự h iểu biết m ới đến n ơi;
Sự h iểu biết đến n ơi r ồi t h ì ý m ới t h à n h ;
Ý t h à n h r ồi, t h ì t â m m ới ch á n h ;
T â m ch á n h r ồi, t h â n m ới t u ;
T h â n t u r ồi, t h ì n h à m ới t ề;
Nh à t ề r ồi, t h ì n ước m ới t r ị;
Nước t r ị r ồi, t h ì t h iên h ạ m ới t h á i bìn h ).
 2. Qui nạp

Ph ép lu ận n à y bằn g cứ n ơi sự t h ật ở n h iều n ơi n h iều lú c m à g om

g óp lại, lập t h à n h m ột cá i lu ật ch u n g . Ng ười qu a n sá t t h ấy h ễ đốt lửa
lên , t h ì có k h ói. Một lần , h a i lần , ba lần , n ă m lần , m ười lần … m à lần n à o
n h ư lần n ấy , n g ười t a liền qu i n ạp t h à n h cá i lu ật ch u n g là : Hễ có k h ói
t ất có lửa .

Dù n g ph ép qu i n ạp là n h ận r ằn g v ạn v ật t r on g đời đều bị sốn g dưới

qu y ền ch ỉ h u y của m ột số ít n h iều địn h lu ật bất di bất dịch . Ng u y ên t ắc
của qu i n ạp là : “ Những nguyên nhân giống nhau đều s anh ra luôn luôn
những k ết quả giống nhau” . Nó là biến t h ể của cá i lu ận “ Nhân Quả” . Hễ
n h â n n à o sa n h qu ả n ấy . Nh ư t h ấy có k h ói, là biết có lửa . Lửa là n h â n ,
k h ói là qu ả, đi đôi n h a u lu ôn n h ư bón g v ới h ìn h .

Lối lu ận n à y t r ước k h i t h à n h m ột lối lu ận k h oa h ọc là m ột lối lu ận

đơn g iản , lối lu ận bằn g loại su y r ất đơn sơ t ự n h iên . Con t r ẻ, su ốt n g à y ,
lu ận bằn g lối qu i n ạp. Bất k ì là cá i g ì n ó g ặp m ột v à i lần là n ó qu i n ạp
t h à n h lu ật ch u n g : ôn g n ội n à o cũ n g có r â u (n h ư ôn g n ội n ó); con m èo
n à o cũ n g đen (n h ư con m èo của n ó)… v .v … Ch ơi t h a n lửa bị ph ỏn g t a y
n h iều lần , sa u h ễ t h ấy t h a n lửa là sợ ph ỏn g t a y . Cũ n g n h ư t a , h ễ t h ấy
có m â y đen , là n g h ĩ đến m ưa . Lối lu ận n à y k h ôn g ph ải là lối qu i n ạp,
t h eo k h oa h ọc, m à là cá i t h a i của n ó.
 Qu i n ạp là lối lu ận r ất t h iết y ếu của cá c k h oa h ọc v ề t h ực n g h iệm .
Ng ười t h ườn g h ễ t h ấy m ột v iệc x ảy r a n h iều lần đều có m ột k ết qu ả n h ư
n h a u , liền qu i n ạp t h à n h m ột cá i lu ật ch u n g . T ỉ n h ư t h ấy có cầu v ồn g
là có m ưa . Nh iều lần n h ư v ậy , h ọ bèn lập t h à n h m ột t h u y ết ch u n g là :
cầu v ồn g h iện r a là có m ưa . Đó là lối qu i n ạp t h ôn g t h ườn g .

Qu i n ạp t h eo k h oa h ọc t h ì có h ơi k h á c. Là v ì ở đâ y n g ười t a k h ôn g
qu i n ạp “ bướng” n h ư t r ên , n g h ĩa là t h a y v ì x em qu i n ạp ấy là m ột qu i
lu ật , n h à k h oa h ọc ch ỉ coi n ó n h ư m ột ức t h u y ết n g h ĩa là m ột cá i
t h u y ết t ạm để qu a n sá t v à t h í n g h iệm lại. Ch ừn g n à o ức t h u y ết ấy có
được n h iều lần t h í n g h iệm , có n h iều ch ứn g cứ đà n g h oà n g k h ôn g sa i
ch ạy , bấy g iờ m ới được x em là qu i lu ật . Bằn g k h ôn g , t h ì ức t h u y ết ấy
ph ải bỏ đi.

Địa v ị của ức t h u y ết t r on g k h oa h ọc t h ực n g h iệm t h ật là t o t á t .

Kh ôn g có m ột cu ộc t h í n g h iệm n à o v ề k h oa h ọc m à k h ôn g có m ột
ức t h u y ết để là m ch â n đứn g , để là m h ướn g đạo. T h eo k h oa h ọc t h ời qu i
n ạp v à ức t h u y ết có cá i n g h ĩa t ươn g t ự n h a u , n h ưn g sự t h ật t h ời qu i n ạp
t ức là ức t h u y ết m à đã được t h í n g h iệm r ồi, còn ức t h u y ết là qu i n ạp
m à ch ưa t h í n g h iệm , h oặc t h í n g h iệm ch ưa được đầy đủ.
Một ức t h u y ết m à m u ốn được g ọi là k h oa h ọc, ph ải có đủ n h ữn g điều
k iện sa u n à y :

1 . Nó ph ải că n cứ v à o sự t h ật
2 . Nó k h ôn g bị ph ản đối v ị m ột sự t h ật n à o cả, n g h ĩa là t r on g k h i t h í
n g h iệm , k h ôn g bị ph ải m ột t h í n g h iệm n à o ph ản đối n ó cả.
3 . Nó ph ải là m ột n g u y ên lý dồi dà o ph on g ph ú , n g h ĩa là g ợi r a được
n h iều cu ộc t ìm k iếm m ới m ẻ, g â y r a được n h iều cu ộc t h í n g h iệm .
4 . Nó ph ải đơn g iản . Ch ín h v ì lý t h u y ết của Pt olem e r ất ph iền ph ức
n ên Coper n ic m ới n g h ĩ r a m ột ức t h u y ết k h á c đơn g iản h ơn . Đơn
g iản là điều k iện cốt y ếu của m ột ức t h u y ết h a y .

Ức t h u y ết , m à n g ười t h ườn g h a y x em là m ột lý t h u y ết , cần ph ải

t h í n g h iệm lại m ới được x em là m ột lý t h u y ết , đối v ới n h à k h oa h ọc.
Nh à t h ôn g t h á i n h ất , là n g ười t ìm r a được n h iều ức t h u y ết k iểm ch ứn g
được. T h iên t à i biểu lộ, ch ín h n ơi đó. Edison , là n g ười r ất g ià u ức
t h u y ết . Ch o n ên ôn g là n g ười ph á t m in h sá n g t ạo r ất n h iều m ón t h ần
t ìn h .

T u y n h iên , n h à t h ôn g t h á i cần ph ải biết ph â n biệt ức t h u y ết v à

qu y n ạp, n h ư t r ên k ia đã có n ói. Ng h ĩa là , h ọ ph ải biết h oà i n g h i n h ữn g
ức t h u y ết của m ìn h . Họ ph ải đợi m ột t h ời g ia n để t h í n g h iệm t ìm
ch ứn g cứ, ch o t h ật x á c đá n g m ới ch ịu qu i n ạp t h à n h qu i lu ật . Cá c n h à
t r in h t h á m cũ n g t h ườn g dù n g ph ép qu i n ạp để t ìm t h ủ ph ạm . [16]
T óm lại, ph ươn g ph á p của n h à k h oa h ọc ba o g iờ cũ n g ph ải t r ải qu a ba
g ia i đoạn n à y :

1 . Qu a n sá t ch o t h ật t in h t ế
2 . Nh â n n h ữn g điều m ìn h qu a n sá t ấy , t ìm cá ch qu i n ạp, n g h ĩa là
t ưởn g t ượn g m ột n g u y ên n h â n ch u n g ch o t ất cả cá c sự k iện r ời r ạc
k ia , là m t h à n h m ột ức t h u y ết . Ức t h u y ết ấy ph ải cắt n g h ĩa được
t ất cả n h ữn g h iện t ượn g m ìn h đã qu a n sá t k ia , m à k h ôn g ph ải bị
m ột sự t h ật n à o ph ản bội ph ản đối được, ch ừn g ấy m ới được x em là
đú n g đắn t h ôi. Bằn g k h ôn g , ph ải bỏ đi, v à t ìm m ột ức t h u y ết k h á c
đủ lý h ơn v à ă n k h ớp v ới sự t h ật h ơn .
3 . Nh à k h oa h ọc, bấy g iờ, t ìm cá ch k iểm t r a , t h í n g h iệm ức t h u y ết
ấy lại.

Qu i n ạp t h eo n h à k h oa h ọc, là t ư t ưởn g m à biết h oã n lại sự ph á n

đoá n của m ìn h , k h ôn g k ết lu ận “ bướng” , k h ôn g h ấp t ấp, v ội v à n g . Hoà i
n g h i của n h à k h oa h ọc, là h oà i n g h i để m à ch iêm n g h iệm , k h ôn g ph ải
lối h oà i n g h i của n g ười t h eo ch ủ n g h ĩa h oà i n g h i t r iệt để đâ u . Mu ốn t ập
t ư t ưởn g ch o đú n g đắn ít bị lầm lạc, cần ph ải t h eo ph ươn g ph á p là m v iệc
v à su y n g h iệm của n h à k h oa h ọc v ề t h ực n g h iệm , v ì ph ươn g ph á p ấy t ự
bu ộc ph ải g iữ lu ôn lu ôn sự liêm k h iết đối v ới m ìn h . Ng ười t a t h ườn g
h a y có bụn g t h iên v ị, ch o n ên ch ỉ n h ớ n h ữn g điều g ì t h u ận v ới lòn g
m ìn h a o ước t h ôi. Nh à k h oa h ọc, dầu sa o cũ n g t r ước h ết là n g ười n h ư
m ọi n g ười, lẽ cố n h iên cũ n g có n h ữn g sự t h iên k iến đối v ới lý t h u y ết
của m ìn h . Bởi v ậy , n h ữn g bằn g ch ứn g , n h ữn g lý lẽ n g h ịch v ới lý
t h u y ết m ìn h , h ọ t h ườn g h a y bỏ qu a k h ôn g để ý đến . Da r w in cũ n g v ì lẽ
ấy , t ập t ín h h a y biên r a liền , v à biên m ột cá ch t h à n h t h ật n h ữn g ý
k iến , n h ữn g bằn g cứ n g h ịch v ới lý t h u y ết của ôn g , v ì t h eo ôn g , n h ữn g
ý k iến ấy dễ qu ên lắm . Đó ôn g g ọi là đức “ liêm k hiết k hoa học” .
 T ôi t h ườn g t h ườn g t h ích cá i h ọc của Lã o T r a n g . Nh ưn g đọc sá ch ,
lại r ất ưa đọc n h ữn g sá ch bà i bá c Lã o T r a n g . Nh ữn g lý lẽ n g ười t a đã
v iện r a để k ích bá c cá i h ọc ấy , t ôi h a y biên r a để ch o dễ n h ớ. Là v ì t ôi
m u ốn đi sâ u v à o h ọc t h u y ết ấy m à k h ỏi ph ải bị m ột t h iên k iến g ì cả.
Kh i m ìn h đã có ưa t h ích m ột điều g ì, m ìn h ph ải biết lo n g ừa có sự t h iên
lệch v ề điều ấy . Bất k ì là h ọc cá i ch i, t ôi n h ớ đến ph ươn g ph á p n à y lu ôn ,
đến n ó đã t h à n h m ột t h ói qu en r ồi v ậy .

Cá i đức đầu t iên , m à ph ươn g ph á p k h oa h ọc t h ực n g h iệm đem lại

ch o con n g ười, là đức k hiêm tốn. Nó g iú p t a bỏ bớt cá i lòn g t ự đắc k iêu
că n g đi. Qu i n ạp m à ch o đú n g ph ép, n g h ĩa là h oà n t oà n t h eo k h oa h ọc
t h ực n g h iệm , g iú p ch o t ư t ưởn g m ìn h được sá n g su ốt v à đú n g đắn , dẫu
k h ôn g ph ải là ch â n lý cũ n g k h ôn g x a ch â n lý m ấy . Qu i n ạp t h eo t h ói
t h ườn g h a y biến t h à n h n g ụy lu ận , sẽ bà n ở m ột n ơi k h á c t r on g qu y ển
này .

3. Loại suy

Loại su y , là lối lu ận đơn sơ h ơn h ết .

Nh â n h a i v ật , v ừa g iốn g n h a u m à cũ n g v ừa k h á c n h a u ; n h ưn g
ph ần g iốn g n h iều h ơn , t a k ết lu ận ch o cá i n à y g iốn g v ới cá i k ia .

Đó là ph ép loại su y .
 T ỷ n h ư: T r á i đất , là m ột h à n h t in h có n g ười ở; t a bèn n g h ĩ n g a y
đến h à n h t in h Sa o Hỏa có lẽ cũ n g có n g ười t a ở.

Kim loại đốt n ón g g iã n r a ; t a bèn k ết lu ận : ch ất đồn g m à đốt n ón g

cũ n g g iã n r a .

a ) Bản ch ất :

Loại su y , bản ch ất n ó n h ư t h ế n à o? T a h ã y so sá n h n ó v ới ph ép
diễn dịch v à qu i n ạp sẽ t h ấy dễ dà n g h ơn .

Diễn dịch và loại s uy, m ới t h ấy sơ qu a t h ì t ươn g t ự v ới n h a u ,

n h ưn g n ếu đem cá i k ết lu ận của h a i ph ươn g ph á p ấy m à qu a n
sá t lại k ỹ, t a sẽ t h ấy n ó k h á c n h a u x a .

V í n h ư, cù n g m ột câ u k ết lu ận : “ Chất đồng, hễ đốt nóng thì giãn

ra” , m à dù n g ph ép diễn dịch để t ìm r a , t h ì ph ải dù n g đến m ột t iền đề
r ộn g r ã i v à g ồm n ắm cá i k ết lu ận ấy ở t r on g . Ph ải lập lu ận n h ư v ầy :
 Ph à m k im k h í h ễ đốt n ón g , t h ì g iã n r a ;
Mà ch ất đồn g là k im k h í;
Bởi v ậy , ch ất đồn g h ễ đốt n ón g cũ n g g iã n r a .

T r á i lại, n ếu dù n g ph ép loại su y t h ì ch ỉ dù n g đến m ột t iền đề

t h ườn g , n g h ĩa là k h ôn g r ộn g h ơn v à k h ôn g g ồm n ắm cá i k ết lu ận ở
t r on g . Ch ỉ lu ận sơ sà i n h ư v ầy :

Ch ất sắt , đốt n ón g t h ì g iã n r a ;
Ch ất đồn g , đốt n ón g cũ n g sẽ g iã n r a .

Câ u k ết v à câ u t iền đề v ẫn n h ư n h a u , n g h ĩa là t iền đề k h ôn g r ộn g
h ơn , k h ôn g h à m ch ứa k ết lu ận ở t r on g .

Qui nạp và Loại s uy cũ n g k h ôn g g iốn g n h a u . T h ử đem h a i lối

lu ận n à y m à so sá n h n h ư t r ên , t a sẽ t h ấy ch ỗ k h ởi điểm của h a i
lối lu ận n à y t u y đồn g n h a u , m à t ới ch ỗ k ết lại k h ôn g g iốn g
nhau.

T ỉ n h ư, cũ n g m ột ch ỗ k h ởi điểm là “ Chất s ắt đốt nóng giãn ra” m à

dù n g ph ép qu i n ạp t h ì ph ải k ết lu ận n h ư v ầy :
 Ch ất sắt , đốt n ón g g iã n r a ;
Bởi v ậy , bất k ỳ là n h ữn g cá i g ì t h u ộc v ề loại sắt , đốt n ón g cũ n g
g iã n r a .

T r á i lại, n ếu dù n g ph ép loại su y t h ì ph ải k ết lu ận n h ư v ầy :

Chất s ắt đốt n ón g g iã n r a ;
Bởi v ậy , chất đồng đốt n ón g cũ n g sẽ g iã n r a .

Qu i n ạp t h ì n h â n ch ỗ đồn g n h ất m à k ết qu a ch ỗ đồn g n h ất , n g h ĩa
là t ừ ch ất sắt k ết qu a ch ất sắt n h ưn g r ộn g h ơn ; còn loại su y , t h ì n h â n
ch ỗ t ươn g t ợ m à k ết qu a ch ỗ t ươn g t ợ, n g h ĩa là t ừ ch ất sắt k ết qu a ch ất
đồn g , h a i ch ất t u y cù n g loại là k im k h í n h ưn g k h á c n h a u .

T h ế t h ì, loại su y r ất k h á c x a diễn dịch v à qu i n ạp. V ậy , t h ì n ó là

g ì?
 Dườn g n h ư lối lu ận của loại su y là lối lu ận v ượt bậc, lu ận t ừ ch ất sắt
v ượt qu a ch ất đồn g m à k h ôn g cần m ột t r u n g g ia n n à o cả. Nh ưn g t h ật
sự t h ời k h ôn g ph ải v ậy . T r on g lối lu ận loại su y có h a i g ia i đoạn :

- Giai đoạn thứ nhất: Nh â n t h ấy ch ất sắt n ón g , g iã n r a , t a bèn n g h ĩ

n g ược lại m ột đại t iền đề r ộn g h ơn : ph à m là k im k h í, h ễ n ón g t h ì g ã n
ra.

- Giai đoạn thứ hai: Bắt đầu đại t iền đề ấy , t a cứ lu ận t h eo ph ép diễn

dịch : ph à m là k im k h í h ễ n ón g t h ì g iã n r a ; m à ch ất đồn g là k im k h í;
ch o n ên , ch ất đồn g h ễ n ón g cũ n g g iã n r a .

Nếu x ét ch o k ỹ, t a t h ấy giai đoạn thứ hai n à y là m ột lối lu ận t h eo

ph ép diễn dịch t h ườn g r ất dễ h iểu . Ch ỉ có g ia i đoạn t h ứ n h ất , là có h ơi
k h ó g iải t h ích m ột ch ú t . T h ật v ậy , m ới x em qu a , dườn g n h ư n ó là m ột
lối qu i n ạp:

Chất s ắt, n ón g t h ì g iã n r a ;
Bởi v ậy , loại k im k hí n à o n ón g cũ n g g iã n r a .

Nh ưn g n h ư t h ế t h ì lý lu ận k h ôn g m ấy được ch ín h x á c, v ì n ếu t h ật
t h eo ph ép qu i n ạp, ph ải lu ận n h ư v ầy m ới đú n g :
 Sắt , n ón g t h ì g iã n r a ;
Bởi v ậy , bất k ỳ là ở đâ u v à ba o g iờ, sắt h ễ n ón g t h ì g iã n r a .

T h eo ph ép qu i n ạp, t a k h ôn g có qu y ền k ết lu ận t ừ ch ất n à y qu a
ch ất k ia , n g h ĩa là t ừ ch ất sắt qu a ch ất đồn g m à ch ỉ được ph ép k ết t ừ bâ y
g iờ đến sa u n à y v à m ã i m ã i t ừ m ột t h ời g ia n n g ắn đến m ột t h ời g ia n
dà i h ơn . T a ph ải lu ận n h ư v ầy : Giờ đâ y , m iến g sắt n à y , đốt n ón g t h ì
g iã n r a .

V ậy , bất k ì là ở v à o bu ổi n à o, n ếu đem ch ất sắt m à đốt , t h ì n ó cũ n g

sẽ g iã n r a n h ư bâ y g iờ. Đâ y m ới là lu ận t h eo ph ép qu i n ạp. Còn lu ận
n h ư t r ên : bắt t ừ ch ất sắt m à k ết lu ận đến t ất cả k im k h í, đâ u còn g ọi
được là qu i n ạp n ữa , m à là m ột lối v ừa qu i n ạp v ừa loại su y m à t r ộn lộn
lại t h ôi.

Ch o n ên , g ia i đoạn t h ứ n h ất n à y cũ n g ch ưa g iải qu y ết . T a qu ả
qu y ết n ó k h ôn g ph ải cù n g m ột loại v ới qu i n ạp. V ậy , n ó là loại g ì?

Nó t h ật r a cù n g m ột loại v ới diễn dịch , n h ưn g diễn dịch n g h ịch

h à n h n g h ĩa là diễn dịch n h â n k ết lu ận m à t r ở n g ược v ề đại t iền đề. Nh ư
t a đã t h ấy ở t r ên : n h â n t h ấy m iến g sắt n ón g g iã n r a , t a bèn n g h ĩ đến
m ột đại t iền đề r ộn g h ơn : ph à m là k im k h í, h ễ n ón g t h ì g iã n r a .
 Đến k h i t ìm được đại t iền đề của n ó r ồi, bấy g iờ t a cứ t h eo con đườn g
diễn dịch t h u ận h à n h m à đi n h ư t h ườn g :

Ph à m là k im k h í, h ễ đốt n ón g t h ì g iã n r a ;
Mà ch ất đồn g là k im k h í;
V ậy , ch ất đồn g đốt n ón g cũ n g g iã n r a .

T óm lại, lu ận t h eo loại su y có h a i g ia i đoạn : diễn dịch nghịch hành,

v à t iếp t h eo đó diễn dịch thuận hành n g h ĩa là t h eo con đườn g t ự n h iên
của ph ép diễn dịch . Ha y , n ói m ột cá ch k h á c, lu ận t h eo ph ép loại su y
k h ôn g có v ượt bậc, n g h ĩa là , n h ảy t ừ “ ca” t h ứ n h ất qu a “ ca” t h ứ h a i,
v ừa ch ất sắt , n h ảy qu a ch ất đồn g , m à là lu ận t h eo m ột lối diễn dịch
n g ược lên để t ìm đại t iền đề, r ồi diễn dịch lu ận x u ốn g để k ết lu ận .

b) Gi á t r ị:

Mu ốn địn h g iá t r ị của ph ép lu ận n à y , n g h ĩa là m u ốn biết n ó đá n g

t in n h iều ít n h ư t h ế n à o, t h ì ph ải că n cứ v à o đâ u ?

Cố n h iên là ph ải că n cứ n ơi ch ỗ sa i biệt cảu h a i “ ca” m à t a m u ốn

du n g h iệp đó. Nếu ch ỗ sa i biệt n h iều h ơn ch ỗ g iốn g n h a u t h ì k ết lu ận
của t a đá n g h oà i n g h i. Nh ược bằn g , ch ỗ g iốn g n h a u lấn h ơn ch ỗ sa i biệt
t h ì k ết lu ận của t a đá n g t in h ơn là n g ờ v ực. Nh ưn g t in m ột cá ch qu ả
qu y ết t u y ệt đối t h ì k h ôn g n ên , v ì lối lu ận n à y ba o g iờ cũ n g đá n g n g ờ,
bởi h a i v ật đều g iốn g n h a u đếu đâ u , ba o g iờ cũ n g có ch ỗ k h á c n h a u .
T r on g v ạn v ật k h ôn g ba o g iờ có h a i v ật g iốn g n h a u n h ư m ột đặn g .

T ỉ n h ư: T a n h â n con n g ười có t r í h u ệ, có t ìn h cảm m à k ết lu ận

r ằn g con t h ú cũ n g có t r í h u ệ v à t ìn h cảm . Lẽ cố n h iên là cá i k ết lu ận
n à y đá n g n g ờ lắm . T ại sa o? V ì g iữa con n g ười v à con t h ú , biết ba o
n h iêu là điều k h á c n h a u .

T u y n h iên , k h ôn g ph ải ch ỉ đếm ch o được n h iều sự sa i biệt là đủ, t a

còn ph ải biết câ n n h ắc n ó n ữa . Một ch ỗ sa i biệt t h ôi, lắm k h i cũ n g đủ
là m ch o t a n g ờ v ực v à k h ôn g dù n g đến loại su y được. V í dụ n h ư loại su y
t r ên t r á i đất m à t a qu ả qu y ết r ằn g t r ên m ặt t r ă n g cũ n g có n g ười ở n h ư
ở đâ y , t a đâ u có cần ph ải t h ấy được n h iều ch ỗ sa i biệt để ph á h oại câ u
k ết lu ận . Ch ỉ cần biết r ằn g t r ên đó k h ôn g có k h ôn g k h í n h ư ở đâ y , là đủ
ch o câ u k ết k ia t ự h ủy . Ch o n ên , m ột điểm sa i biệt t h ôi, n ếu n ó t h ật
qu a n t r ọn g cũ n g đủ t h ủ t iêu k ết lu ận của t a liền . Cá i ph ẩm t h ườn g
t r ọn g h ơn cá i lượn g .

Lại còn m ột n g u y ên n h â n n ữa là m ch o lối lu ận n à y đá n g n g ờ, là

ch ỗ m ù m ờ t a ch ưa k h á m ph á được h ết sự sa i biệt g iữa h a i v ật m à t a
m u ốn du n g h ợp k ia . Nh ư g iữa t h ần t r í con n g ười v à t h ần t r í con v ật
còn có n h iều ch ỗ sa i biệt v ô t ìn h m à t a ch ưa k h á m ph á được h ết , là m
ch o sự so sá n h của t a r ất k h ó lòn g m à qu y ết đoá n được. Lu ận bằn g loại
su y t h ật là m ột lối lu ận m on g m a n h h ết sức.
 c) Côn g dụn g:

T r on g cá c lối lu ận , ch ỉ có loại su y là t h ườn g dù n g h ơn h ết . T r on g

n g ôn n g ữ h à n g n g à y , t r on g đời sốn g của t a h ằn g bu ổi đâ y , dườn g n h ư
lu ôn lu ôn t a ch ỉ có lý lu ận bằn g loại su y t h ôi: t a t h ấy n g ười k ia có cặp
m ắt h a y g iọn g n ói g iốn g em t a , t a liền t ưởn g ch o h ọ cũ n g có m ột t á n h
t ìn h n h ư em t a v ậy . T a t h ườn g t ưởn g ch o a i cũ n g có m ột t á n h t ìn h n h ư
t a : Nếu t a là n g ười ch â n ch ất t h ật t h à , t a t ưởn g ch o a i cũ n g ch â n ch ất
t h ật t h à . Nếu t a là n g ười ưa dối t r á x ảo n g ụy , t h ì lại t ưởn g ch o a i cũ n g
dối t r á x ảo n g ụy n h ư m ìn h . Lu ôn lu ôn t a lý lu ận n h ư t h ế, t h ật là lầm
lạc dễ dà n g qu á . Ở đời, ba o g iờ có h a i cục đá g iốn g n h a u , h oặc h a i cọn g
là g iốn g n h a u . Ở n ơi con n g ười, t h ì sự sa i biệt lại còn r õ r ệt h ơn n ữa .

V ề lịch sử, n g ười t a cũ n g h a y dù n g ph ươn g ph á p loại su y lắm , v ì ở

đâ y , n ếu k h ôn g dù n g loại su y t h ì k h ôn g t h ể n à o là m g ì m à r õ biết được
t h ời x ưa sa o cả. Ở đâ y , n g ười t a k h ôn g t h ể dù n g ph ươn g ph á p t h í
n g h iệm được, n ên ph ải bu ộc lòn g dù n g ph ép loại su y . Nh â n n a y v à x ét
x ưa , t h ật là m ơ h ồ k h ôn g dá m t r ọn t in n h ư t a t in ở cá c n g à n h k h oa h ọc
k h á c. Bởi v ậy , n g ười t a do dự k h ôn g ch ịu đem lịch sử m à g ọi là k h oa
h ọc. Nh ữn g qu a n n iệm v ề siêu h ìn h , n h ất là cá i h ọc v ề h u y ền bí t h ời lại
ph ải dù n g t oà n ph ươn g ph á p loại su y . [17] Ở đâ y cũ n g n h ư ở lịch sử,
n g ười t a n h â n đời sốn g k iếp n à y m à n g h ĩ đến đời sốn g k iếp sa u , t óm lại
n h â n cá i ch ỗ t h ấy được để độ ch ỗ k h ôn g t h ấy được, v ì t h ế m à n h ữn g cá i
h ọc n à y k h ôn g đủ ch o n g ười t a t in cậy .
 Dù n g đến loại su y , t h ườn g là để tiên liệu h oặc lý giải m ột điều g ì.

Nh â n t h ấy “ gió heo m ay m à chuồn chuồn bay” t h ì địn h là sẽ có bã o

t ố. Là v ì t a n h ớ m ột k h i k ia đã có x ảy r a m ột v ụ n h ư v ậy . Lối dự liệu
n h ư t h ế t h ì k h ôn g m ấy được ch ắc ch ắn , bởi còn n h iều điều k iện k h á c
m à t a bỏ qu a h a y t h iếu sót . Nh ưn g m à lối dữ liệu n à y n g ười t a lại ưa
dù n g n h ất t r on g k h i t ên đoá n n h ữn g sự sẽ x ảy r a t r on g lịch sử.

T h eo k h oa h ọc t h ực n g h iệm , loại su y ch ỉ dù n g để t ạo ức thuyết m à

t h ôi, v ì n ó k h ôn g ph ải là m ột lối lu ận ch ặt ch ẽ k h ít k h a o n h ư qu y n ạp.
Nó là m ột sự ước địn h , v à ch ỉ là m ột sự ước địn h m à t h ôi.

Nh à k h oa h ọc, cũ n g dù n g n ó để dự đoá n . V ì đã có n h iều lần ch ứn g

k iến , h ễ ch o t h u ốc x ổ là sẽ đi sôn g . Ch o n ên , k h i ôn g t h ầy t h u ốc ch o
bện h n h â n u ốn g t h u ốc x ổ, ôn g t in r ằn g , n g ười ấy sẽ đi sôn g n h ư cá c
bện h n h â n k h á c m à ôn g đã m ục k ích . Ch o n ên n g ười bện h u ốn g m ột
m ón t h u ốc n à o, là ôn g ch ỉ n h ờ n g ười ấy bá o t in ch o ôn g biết n ó sẽ n h ư
lòn g ôn g đã t iên liệu . Nh à t h í n g h iệm , m ỗi k h i đem h a i ch ất m à ph ối
h ợp v ới n h a u t r on g n ồi, là đã dự đoá n n ó sẽ ch u y ển n h ư t h ế n à o, v ì
dưới m ắt ôn g đã t h ấy n h iều lần sự h oá n ch u y ển n h ư t h ế. Ch o n ên loại
su y là để dự đoá n .

Loại su y cũ n g dù n g để cắt nghĩa. Đem m ột lý g iải v ề m ột v iệc đã

qu a m à đã biết r õ, để cắt n g h ĩa m ột “ ca” m ới g iốn g n h ư “ ca” t r ước.
Nh iều ch ứn g bện h cấp t ín h n g ười t a đã t ìm t h ấy n g u y ên n h â n n ơi cá i
độc của v i t r ù n g . Na y t h ấy m ột ch ứn g bện h cấp t ín h m ới k h á c n g ười t a
cũ n g v ịn t h eo cá i t h u y ết v i t r ù n g m à cắt n g h ĩa . Cũ n g n h ư n g ười t a t h ể
t h eo điển h ọc m à cắt n g h ĩa n h ữn g h iện t ượn g của t h iên t h ời n h ư: Gió,
m ưa , sấm , ch ớp.

T u y n h iên , t a n ên để ý k ĩ điều n à y : T iên liệu t h eo k h oa h ọc k h ôn g

g iốn g v ới cá ch t iên liệu của t h ườn g t ìn h , t iên liệu n h ư n h à t iên t r i. Lối
t iên đoá n n à y k h ôn g có cắt n g h ĩa g ì được cả. Nh à t iên t r i ch ỉ t h ấy t r ước
v à côn g bố v ậy t h ôi, ch ớ k h ôn g cần ph ải cắt n g h ĩa v ì sa o sự t ìn h ấy ph ải
x ảy r a . Nh à k h oa h ọc t h ì k h á c: V ừa t iên đoá n m à cũ n g v ừa cắt n g h ĩa .
Nh à t h iên v ă n t iên đoá n sẽ có n h ật t h ực, k h ôn g ph ải t iên đoá n t h eo lối
n h à t iên t r i. T r á i lại h ọ cắt n g h ĩa v ì sa o n h ật t h ực ph ải có ở t ại ch ỗ ấy ,
n g à y ấy v à g iờ ấy . Ch o n ên m u ốn loại su y m à k h ỏi ph ải bị sa i lầm
n h iều , n ên bắt ch ước t h eo ph ép loại su y của n h à k h oa h ọc.

Ph ép loại su y cũ n g có k h i g ọi là tỉ luận. T ỉ lu ận , t u y cũ n g g ọi là
“ annalogie” n à y k h á c v ới “ annalogie” n g h ĩa loại su y .

T ỉ n h ư câ u :
 “ Trời k hông lường trưa, s ớm , n, m ưa.
Người đâu biết hôm , m ai, họa, phước.”

Đó là lấy v iệc t r ời đất , m à “ ví” v ới v iệc n g ười.

Lại n h ư câ u :

“ Vừng trăng k hi k huyết k hi tròn;

Người đời lúc thịnh e còn lúc s uy” .

Đâ y là n ói, đời n g ười lú c t h ịn h lú c su y , g iốn g n h ư cá i cá ch v ừn g

t r ă n g k h i t r òn k h i k h u y ết . Ấy là ch ỉ cá i “ cách” g iốn g , ch ứ k h ôn g ph ải
cá i “ thế” g iốn g .

Nh à v iết v ă n t h ườn g h a y dù n g lối n à y là m u ốn g iú p để su y n g h ĩ,

ch ớ k h ôn g ph ải m u ốn ch ứn g g iải m ột điều g ì. Kh i đọc sá ch , ph ải coi
ch ừn g lối t ỉ lu ận , bởi có n h iều n h à v ă n h a y lợi dụn g ph ép n à y để ch ứn g
g iải n h ữn g lý t h u y ết lờ m ờ của m ìn h .

Có k ẻ lại dù n g ph ép t ỉ lu ận đem v ật có h ìn h để v í v ới sự v ô h ìn h .
Nh ư n ói:

“ Cá k h ôn g ă n m u ối cá ươn ,
Con k h ôn g n g h e ch a m ẹ, t r ă m đườn g con h ư” .

Cá i đó ch ưa ắt , v ì còn t ù y … Còn ph ải coi cách cá ươn có t r ă m ph ần

t r ă m g iốn g cá i cách con h ư h a y k h ôn g ; còn ph ải coi h iệu qu ả của lời ch a
m ẹ đối v ới con , có được h iệu qu ả n h ư m u ối đối v ới cá h a y k h ôn g .
 Chương III
SAI LẦM VÌ LÝ LUN

Mu ốn lý lu ận ch o đú n g đắn , cần ph ải để ý t h êm v ề n h ữn g
nguyên nhân s ai lầm sa u n ầy t r on g n h ữn g ph ép lu ận k ể t r ước
đâ y .

I. Sai lầm của phép diễn dịch

1. Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận

T r on g “ tam đoạn luận” có ba ph ần : Đại t iền đề, t iểu t iền đề v à k ết

lu ận . Nếu dù n g m ột ch ữ, m à ở đại t iền đề t a dù n g m ột n g h ĩa , t iểu t iền
đề lại dù n g v ới m ột n g h ĩa k h á c, t h ời sự su y diễn của t a t ất ph ải sa i lầm .
Một t iến g n à o bất k ỳ , đều có n h iều n g h ĩa . Nh ưn g , n ếu t a địn h n g h ĩa
dù n g n ó r iên g v ề m ột n g h ĩa n à o ở đại t iền đề, t h ời ph ải t h ể t h eo n ó lu ôn
lu ôn ch o t ới cù n g , k h ôn g đặn g qu y ền t h a y đổi n g h ĩa ấy . T ỉ n h ư t r on g
câ u lu ận n à y :
 Bất k ỳ là ai được tự do thời phải có trách nhiệm
Mà con chim được tự do;
Cho nên, con chim cũng phải có trách nhiệm .

Ở đâ y , ch ữ tự do dù n g đại t iền đề là n ói v ề t ự do t in h t h ần (liber t é

m or a le), còn t ự do ở t iểu t iền đề lại ch ỉ v ề t ự do t h ể ch ất (liber t é
ph y siqu e). Lu ận n h ư t h ế, là lu ận sa i. Lu ận ch o đú n g t h ời ch ữ t ụ do ở đại
t iền đề n ếu m u ốn dù n g ch ỉ v ề loại t ự do t in h t h ần , t h ời ở t iểu t iền đề
ph ải dù n g ch ữ t ự do cù n g n g h ĩa n h ư t r ên m ới đặn g .

Lại cũ n g n h ư t r on g câ u n à y :

Người ta là loài có m áu nóng;

Mà anh A. thấy đồng loại bị nhục m à bỏ qua nghĩa là người k hông
có m áu nóng;
Ấy nên anh A… k hông phải là con người.

Ch ữ “ m áu nóng” dù n g ở đại t iền đề, cù n g v ới ch ữ “ m áu nóng”

dù n g ở câ u t iểu t iền đề có 2 n g h ĩa k h á c n h a u . Dù n g lẫn lộn h à m h ồ
n h ư t h ế, là n g ụy lu ận v ậy .
 Lại cũ n g có m ột lối lu ận k ỳ k h ôi n à y , là đổ dồn n h iều câ u h ỏi. Nh ư
h ỏi: T ại sa o con cá ch ết lại n ặn g h ơn con cá sốn g ?

Câ u h ỏi n à y lẽ r a ph ải ph â n r a là m h a i câ u h ỏi r iên g n h a u m ới đú n g ,
là :

1 . Con cá ch ết t h ì n ặn g h ơn con cá sốn g , có t h ật v ậy k h ôn g ?

2 . Nếu qu ả có t h ật v ậy , t h ì t ại là m sa o n h ư t h ế?

Ng ười h ỏi câ u n h ư t h ế là h ỏi h à m h ồ, m à n g ười lo t r ả lời câ u h ỏi ấy

n ếu k h ôn g biết ph â n biệt n ó r a là m h a i v ấn đề, để t h eo t r ật t ự t r ước sa u
m à g iải qu y ết , lại lo loa y h oa y t ìm cá ch t r ả lời, t h ật đá n g t h ươn g h ại
k h ôn g biết là ch ừn g n à o.

2. Nguyên tắc sai

Nếu ở t iền đề m ìn h đặt m ột n g u y ên t ắc sa i, t h ời k h i diễn dịch cũ n g

sa i m ất , v ì t h eo ph ép lu ận n à y “ hễ tiền đề s ai thì k ết luận s ai” .

Nh ư t r on g câ u t h ôn g t h ườn g n à y của lu ận lý h ọc:

 Người ta đều k hông bao giờ chết:
Mà ông Xoài là người;
Cho nên ông Xoài k hông bao giờ chết.

Cá ch lu ận ở đâ y t h ời ph ải ph ép, n h ưn g câ u k ết lu ận t h ì sa i là v ì
câ u đại t iền đề dù n g là m n g u y ên t ắc đã sa i v ới sự t h ật r ồi.

Lối lu ận n à y là lối lu ận n g u y h iểm lắm , cần ph ải x em x ét ch o k ỹ,

coi n g u y ên t ắc ấy có đú n g v ới sự t h ật k h ôn g , n h iên h ậu sẽ n h ận câ u k ết
lu ận cũ n g k h ôn g m u ộn .

Đâ y là lối t iên t h iên m à cá c n h à t ôn g iá o ch ín h t r ị ưa dù n g n h ất :

đại t iền đề của h ọ là m ột câ sá ch t h á n h h oặc m ột câ u k h ẩu h iệu của bè
ph á i m à h ọ đã n h ận su ôn g n h ư m ột n g u y ên t ắc t u y ệt đối. Nh ữn g câ u
n g u y ên t ắc ấy , là n h ữn g qu ả qu y ết su ôn g , n h ữn g ức t h u y ết còn đợi sự
t h í n g h iệm . T a cần ph ải t h ận t r ọn g ch o lắm , k h ôn g k h éo lại sa v à o cạm
bẫy của h ọ n h ư ch ơi. T ỉ n h ư câ y n à y :

Kẻ nào k hông đọc s ách thì bị họa:

Anh X. k hông chịu đọc s ách
Bởi vậy anh m ới bị họa.
 Lại n h ư câ u :

Chỉ có những ai theo chủ thuyết X m ới thật phụng s ự cho Tiến bộ

thôi;
Anh k hông theo chủ thuyết ấy;
Anh k hông phụng s ự cho s ự Tiến bộ.

Hoặc n ói:

Nhà văn s ĩ yêu nước, phải ca tụng chính s ách Y …

Anh Ổi k hông chịu ca tụng chính s ách Y .
Anh Ổi k hông phải là văn s ĩ yêu nước.

T r ên đâ y là n h ữn g t ỉ dụ g iản dị để ch o t a t h ấy được ch ỗ v ô ý t h ức
của lối lu ận n à y . Ph ần n h iều n h ữn g n g u y ên t ắc t iên t h iên của n h à
ch ín h t r ị h a y t ôi g iá o đưa r a k h ôn g ph ải đều đơn g iản n h ư t r ên đâ y , h ọ
k h éo t r ìn h bà y n ó t r on g m ột lớp sơn r ất lộn g lẫy , r ất t h ỏa m ã n lòn g t ự
á i ch o m ỗi n g ười, ch o n ên n h ữn g k ẻ v ô t â m k h ó lòn g m à n h ận t h ấy
được dễ dà n g .
 3. Đi lạc đề

Lu ận t h eo t a m đoạn lu ận m à ch o đú n g ph ép, t h ời câ u k ết lu ận
ph ải n ằm t r on g t iền đề, k h ôn g được ph ép r a k h ỏi đó.

T r á i lại, n h iều k ẻ k h ôn g ch ịu ôm sá t h eo t iền đề, t ất n h iên k h i k ết

lu ận , đi lạc v à o ch ỗ k h á c.

T ỉ n h ư câ u :

Ở thành thị thì k hông k hí k hông tốt;

Mà Sài gòn là m ột thành thị;
Bởi vậy, ở Sài gòn k hó thể làm ăn.

Câ u k ết lu ận k h ôn g “ nằm trong” t iền đề, lại đi lạc v à o m ột v ấn đề

k h á c, là v ấn đề là m ă n , k h ôn g ă n ch ịu g ì đến v ấn đề k h ôn g k h í cả.

Câ u t ỉ dụ t h ô sơ, dễ bu ồn cười, n h ưn g ở đời n g ười t a cũ n g h iếm t h ấy

k ẻ h a y lu ận “ bướng” n h ư t h ế lắm .

4. Luận chứng ngoài vấn đề

Đâ y là lối y lu ận , t r on g đó n h ữn g lu ận ch ứn g của t a đều k h ôn g ă n

v à o đề.

Có 3 cá ch r a n g oà i v ấn đề:

1 . Ch ứn g lu ận qu á đề;
2 . Ch ứn g lu ận t h iếu sót ;
3 . Ch ứn g lu ận lạc đề.

T ỉ n h ư, t r on g m ột cu ộc h ội n g h ị, n g ười t a bà n cã i coi ph ải n ên
đá n h h a y k h ôn g n ên đá n h g iặc. Có 2 n g ười lại bà n : “ Chiến tranh là bất
công” . Đó là chứng luận quá đề, v ì ở đâ y n g ười t a k h ôn g h ợp v ới n h a u để
bà n ch u n g v ề v ấn đề ch iến t r a n h m à là để bà n v ề m ột cu ộc ch iến
t r a n h r iên g biệt n à o.
 Có k ẻ lại bảo: “ Cuộc chiến tranh này s ẽ có lợi cho chúng ta, nếu chúng
ta thắng trận” . Đó là chứng luận thiếu s ót, v ì ch iến t r a n h ch ẳn g ph ải v ì
lợi m à t h ôi, là đủ để k h a i ch iến , t a ph ải coi n ó có được côn g bìn h k h ôn g
đã , v à n h ất là x em x ét coi m ìn h có đủ sức ch iến t h ắn g t ới cù n g k h ôn g ?

Cũ n g có k ẻ v iện lẽ: “ Mình phải lo làm cho quốc gia được cường m ạnh
thêm lên” . Đó là chứng luận ra ngoài vấn đề (pr ou v er à côt é de qu est ion )
v ì cũ n g có biết ba o ph ươn g t h ế k h á c có t h ể m ưu ch o qu ốc g ia được
cườn g t h ịn h g ấp bội, lựa ph ải dù n g đến ch iến t r a n h . V ấn đề đa n g bà n
cã i đâ y là : Nên đá n h h a y k h ôn g n ên đá n h . Nh ữn g ch ứn g lu ận ở t r ên ,
đều là ch ứn g lu ận n g oà i v ấn đề cả.

Cũ n g n h ư n h à ch ín h t r ị k ia , m u ốn t h a y m ột v à i đạo lu ật t r on g
n ước lại đi cắt n g h ĩa v à ch ứn g g iải sự cần t h iết của lu ật ph á p ch o dâ n
ch ú n g n g h e. V ấn đề “ cần thiết của luật pháp” có ă n ch ịu g ì v ới v ấn đề
sửa đổi m ột v à i đạo lu ật đâ u !

5. Tuần hoàn luật pháp

Cắt n g h ĩa câ u n à y bằn g câ u k ia : Nh ữn g câ u k ia ch ín h n ó cũ n g
còn cần ph ải cắt n g h ĩa n ữa m ới đặn g . Ha y n ói m ột cá ch k h á c: Điều
m ìn h đem r a để ch ứn g dẫn , t ự n ó cũ n g cần ph ải ch ứn g g iải m ới đặn g .

Cũ n g n h ư câ u : “ Á phiện làm cho ta ngủ tại nó có tính chất làm cho

ta ngủ” . Nói n h ư t h ế t h ì t a cũ n g k h ôn g cắt n g h ĩa được v ì sa o á ph iện
là m ch o t a n g ủ. Nói r ằn g “ tại nó có tính chất làm cho ta ngủ” t h ời t a
cũ n g k h ôn g biết được t ại sa o n ó có cá i t ín h ch ất ấy . Đó là ph ép lu ận t u ần
h oà n .

Lại n h ư câ u lu ận n à y t ìm r a ch ín h t r on g sá ch của A r ist ot e, có t h ể

dù n g là m k h u ôn m ẫu ch o lối n g ụy lu ận n à y :

“ Bản tính của các vật nặng là hút vào trung tâm trời đất (centre du
m onde).
Kinh nghiệm chỉ cho ta thấy rằng các vật nặng đều hút và trung
tâm quả đất (centre de la terre).
Ấy vậy, trung tâm quả đất là trung tâm của trời đất” .

Cá i n g u y ên t ắc ở đại t iền đề t r ên đâ y là m ột n g u y ên t ắc ph ải
ch ứn g g iải t r ước k h i đem n ó dù n g là m n g u y ên t ắc. T r on g sá ch
“ Logique de Port Royal” bảo: “ Chúng ta thấy rõ, phàm hễ vật nặng thì hút
vào trung tâm trời đất, Aris tote vịn vào đâu m à nói thế, nếu chẳng phải vì
ông ấy đã nhận trước rằng, trung tâm quả đất cũng là trung tâm của trời
đất nữa” .
 6. Cái vòng luẩn quẩn

Lấy cá i n à y g iải cá i k ia , r ối lấy cá i k ia g iải lại cá i n à y . Lấy B g iải A ,

r ồi n ếu có bu ộc ph ải g iải B, t h ời lại t r ở lấy A m à g iải lại B.

Nh ư câ u n à y của Desca r t es: “ Trời là có thật, vì cái lý của ta k hông

thể s ai lầm được. Mà lý của ta s ở dĩ k hông s ai lầm được, là bởi do Trời m à
ra vậy” . Đâ y là lối lu ận t h eo cá i v òn g lu ẩn qu ẩn .

T a t h ườn g t h ấy t r on g cá c t ự điển cẩu t h ả, h a y dù n g lối n g ụy g iải

n à y . T ỉ n h ư ch ữ “ Thiện” , g iải là “ k hông Ác” , đến ch ữ “ Ác” t h ì g iải là
“ k hông Thiện” … T ừ ch ữ T h iện qu a ch ữ Á c, t a cứ lẩn qu ẩn qu a lại m à
cũ n g k h ôn g ba o g iờ h iểu được ch ữ T h iện là cá i t h ứ g ì, lu ôn cả ch ữ Á c
cũ n g v ậy . Câ u ch u y ện con g à m á i v ới h ột g à là m ột t ỉ dụ r ất n g ộ
n g h ĩn h của lối lu ận n à y : Cá i g ì sin h r a con g à m á i? Hột g à ! Cá i g ì sin h
r a h ột g à ? Con g à m á i! V à cứ t h ế m à đi, đi lu ẩn qu ẩn m ã i t r on g cá i
v òn g bất t ận .

Mu ốn t r á n h n h ữn g cá i lối t r ên đâ y , cần n h ất là ph ải ôm sá t đề.

Một v ấn đề m à đặt t r ú n g cá ch v à r õ r à n g , là có t h ể x em n h ư đã được
g iải qu y ết r ồi v ậy . Mu ốn đặt m ột v â n đề ch o t r ú n g cá ch , t r ước h ết ph ải
t h ể t h eo sự t h ật , v à để ý ph â n biệt ch o k ĩ cá i n à o là cá i ch ín h , cá i n à o
là cá i ph ụ, v à n h ất địn h n ắm lấy cá i cốt của n ó, lượt bỏ t ất cả n h ữn g ch i
t iết k h ôn g ă n ch ịu h oặc ch ỉ qu a n h ệ m ột cá ch x a x ôi v ới n ó. Nh ữn g điều
k iện t h iết y ếu k h ôn g t h ể t h iếu sót h a y bỏ qu a . T h ế r ồi, n h ận ch o k ĩ
n g h ĩa lý của n g ôn n g ữ v ă n t ự của m ìn h dù n g . Được v ậy , là t r á n h được
n h iều lỗi sa i lầm r ồi v ậy .
 II. Sai lầm của phép qui nạp

Ph ép lu ận qu i n ạp că n cứ v à o n g u y ên t ắc n à y : T ạo v ật đều t u â n
t h eo n h ữn g qu i lu ật t ự n h iên bất di bất dịch , n g h ĩa là ph à m n h ữn g sự
k iện g iốn g n h a u , ba o g iờ n h ữn g k ết qu ả cũ n g sẽ g iốn g n h a u .

Lối lu ận n à y t h ườn g h a y sa n h r a n h ữn g sa i lầm n h ư sa u

1. Luật ngẫu nhiên

Nh ận t h ấy m ột v à i ôn g t h ầy t h u ốc Na m h ọc v ấn lôi t h ôi, t r ị bện h

cẩu t h ả v ới n ă m ba t oa t h u ốc g ia t r u y ền , liền qu i n ạp “ bướng” r ằn g :
T h ầy t h u ốc Na m k h ôn g đá n g t in cậy ; h oặc, t h u ốc Na m dở.

Có n h iều k ẻ t ưởn g r ằn g ở m iền Na m t h ì lu ôn lu ôn n ón g n ực m à ở

m iền Bắc t h ì lu ôn lu ôn lạn h lẽo. Cá i đầu óc đơn sơ ch ất ph á c ấy là m ch o
ph ần đôn g con n g ười h a y lấy m ột v à i v iệc r iên g m à k ết lu ận ch u n g ,
h oặc lấy m ột v à i lu ật ch u n g m à ch o n h ữn g v iệc r iên g đều ph ải n h ư t h ế
cả. Nếu h ọ t h ấy m ột v à i ôn g t h ầy t u lườn g g ạt t ín đồ của h ọ, t ức k h ắc h ọ
k ết á n t ất cả cá c ôn g t h ầy t u đều là ph ườn g dối t r á . Hoặc h ọ g ặp m ột v à i
n g ười n à o đó v ô liêm sỉ, h ọ cũ n g k ết á n ch u n g r ằn g : n g ười cả dâ n t ộc đó
v ô liêm sỉ.

Cá i t ín h h a y ba o qu á t n h ư t h ế để lu ận , m à t a t h ườn g g ọi là “ vơ
đũa cả nắm ” , là m ch o n h à v ă n sĩ k ia k h i đến m ột x ứ n ọ, lú c t à u đậu
bến , t h ấy v à i n g ười đà n bà đến đó, t óc h oe h oe, liền v iết bà i du k í r ằn g :
x ứ ấy đà n bà đều t óc h oe cả. Nh â n đó m à lý lu ận m ới đặt ch o lối n g ụy
lu ận ấy cá i t ên “ ngụy luận người đàn bà tóc hoe” (soph ism e de la fem m e
r ou se).

T r on g Á n T ử X u â n T h u cũ n g có m ột câ u ch u y ện n g ộ n g h ĩn h v ề
lối n g ụy lu ận t r ên đâ y : V u a Sở t h ấy lín h dẫn m ột n g ười t ù , g iả là m
n g ười n ước T ề đi n g a n g qu a . Liền h ỏi: Tội gì thế? Lín h t r ả lời: Tội ăn
trộm . V u a Sở h ỏi Á n T ử: “ Người nước Tề ăn trộm cả hay s ao?” Đó là lối
lu ận “ vơ đũa cả nắm ” .

Dạo n à o, bá o ch í x ứ t a dẫy đầy cá i n ạn lý lu ận ấy : Nh à bá o n ọ t h u ật

m ột câ u ch u y ện ch ủ đá n h đà y t ớ, r ồi k ết lu ận : Bọn g ià u là bọn dã m a n .
Cũ n g n h ư có n h iều k ẻ bảo bướn g r ằn g : Con g á i ch o h ọc g iỏi t h ì h ư. Là v ì
h ọ t h ấy t r on g x óm h ọ có m ột cô g á i h ọc g iỏi m à h ư h ỏn g m ất n ết …

Có k ẻ lại n ói: Ôn g t h ầy t h u ốc n à y đại t à i, k h ôn g bện h n à o m à ôn g

k h ôn g cứu n ổi. Là v ì h ọ t h ấy h ôm n à o ôn g ấy có cứu được m ột n g ười
t r on g x óm bị t r ú n g t h ực g ần ch ết . Lu ận n h ư t h ế là sa i, v ì có k h i ôn g ấy
ch ỉ ch u y ên m ôn bện h n à y m à k h ôn g ch u y ên m ôn bện h k h á c, h oặc
biết đâ u n g ờ m à ôn g cứu được bện h ấy . Ng ẫu n h iên m à cứu được, ch ưa
ắt là lu ôn lu ôn v à bất k ỳ là bện h n à o ôn g cũ n g được cá i m a y m ắn ấy
n ữa . Cá i lối lu ận n à y đã g iết n g ười k h ôn g biết ba o n h iêu r ồi: Có k ẻ cảm
m ạo t h ươn g h à n , m u a t h u ốc h oà n t á n u ốn g h ết , liền ch o n ó là t h ần
dược t r ị bện h t h ươn g h à n của a i cũ n g đặn g cả, liền ch ỉ ch o n g ười bạn
m u a u ốn g : “ Hôm ấy tôi đâu như anh, thế nhờ thuốc này m à k hỏi” . A n h
bèn n g h e lời, u ốn g v à o, bị “ phát tán vong dương” , ch ết liền t r on g n h á y
m ắt . Bện h t h ươn g h à n có n h iều cá ch , m à n g ười đa u t h ươn g h à n cũ n g
có n h iều cá ch … V ì t h u ốc t r được n g ười n à y ch ưa ắt cũ n g t r ị được n g ười
k ia . T ôi t h ấy h iếm bậc t r í t h ức m à cũ n g có cá i t ật g iới t h iệu t h u ốc u ốn g
m ột cá ch cẩu t h ả n h ư t h ế. Ch o h a y m ột ph á n đoá n m à sa i lầm có h ại
ch o m ìn h v à ch o n g ười đâ u ph ải n h ỏ.

A n dr é Gide có n ói: “ Giá trị của người này trong m ột giới này, k hông
đủ đảm bảo giá trị của họ trong m ột giới k hác” (La v a leu r d’u n h om e dá n
u n dom a in e n e con st it u e pa s u n e g a r a t ie de sa v a leu r da n s u n a u t r e
dom a in e). Ng h ĩa là , n g ười t à i g iỏi ở bên m ôn n à y , k h ôn g đủ đảm bảo
r ằn g h ọ cũ n g t à i g iỏi lu ôn v ề m ôn k h á c. Nh à bá c sĩ đại da n h là n g ười
t à i g iỏi bên y g iới t h ôi, ch ưa ắt v ì lẽ ấy , v ì t ên t u ổi h ọ m à ch o h ọ cũ n g
t à i g iỏi lu ôn bên ch ín h t r ị h a y v ă n ch ươn g , n ếu t a ch ưa t h ấy đủ bằn g
cớ. Nh iều n g ười t h ườn g n ói: “ Ông này ăn học giỏi lẽ nào thất nghiệp” .
Hoặc: “ Ông này học rộng tài cao, nếu ra buôn bán chắc k hông ai theo
k ịp” . Là v ì h ọ t h ấy ph ần đôn g k ẻ bu ôn bá n ít t h ấy có n g ười ă n h ọc g iỏi.
Cá i đó ch ưa ắt . Có n h iều bậc bá c h ọc, n ếu t h eo qu a n g h ề bu ôn , lại có k h i
v ụn g v ề h ơn m ột k ẻ qu ê m ù a dốt n á t .

Có n h iều k ẻ đi x em t r ò ảo t h u ật của m ấy a n h bá n t h u ốc dạo, r ồi

m u a n g a y t h u ốc h ọ bá n m à dù n g . Ch ỉ v ì a n h ấy “ thuật tài quá” . Óc
đơn g iản t h ật t h à của n g ười t a đến t h ế! T ôi còn n h ớ k h i x ưa , cù n g bú t
ch iến v ới m ột v ị t ú c h ọc ở Bắc h à v ề m ột v ấn đề v ă n t ự. Ôn g ấy bảo v ới
t ôi: “ Viết văn m à còn chữ bọt chữ thừa thì học lực tư tưởng có bao nhiêu m à
dám cầm viết viết báo” . Kh ôn g cần ph ải n ói, a i a i cũ n g t h ấy r õ lối n g ụy
lu ận của ôn g : ôn g lầm lột n h à t ư t ưởn g v ới n h à là m v ă n , m à “ vơ đũa cả
nắm ” . Ch ưa ắt n h à là m v ă n sà n h sỏi là n h à t ư t ưởn g ca o siêu , m à n h à
t ư t ưởn g ca o siêu cũ n g ch ưa ph ải là n h à v ă n sà n h sỏi. Ca da o t ục n g ữ có
câ u : “ Thương ai thương hết cả nhà, ghét ai ghét hết cả bà cả con” . Ôn g Le
Sen n e, t r on g qu y ển “ Le Mens onge et le Caractère” có n êu r a r ất n h iều
v ụ qu a n sá t của ôn g v ề lối lu ận đặc biệt n à y , n h ư sa u đâ y :

“ A n h Ja cqu es S… có n h iều lối lu ận n h ư v ầy : a ) T r on g m ột v iệc n à o

đó, a n h bất bìn h v ới m ột a n h h ọc sin h t r ườn g Bá ch n g h ệ, a n h liền n g h ĩ
n g a y r ằn g “ bọn học s inh trường Bách nghệ đều k hông đáng đồng xu” ; b)
Được m ột n g ười k ia t iếp đã i â n cần n iềm n ở, a n h liền để ý ch o n g ười ấy
là n g ười có đủ t à i đức h ơn n g ười, v à t á n t ụn g k h ôn g h ết lời; c) Bất bìn h
m ột a n h Do T h á i, a n h bèn để ý g h ét cả dâ n Do T h á i r ất lâ u , đến m ột
k h i k ia a n h g ặp m ột n g ười Do T h á i k h á c là m ch o a n h cảm độn g , a n h
liền t r ở lại y êu n g ười Do T h á i… t r ước sa u ch ỉ t oà n v ì m ột du y ên cớ
k h ôn g đá n g k ể. Đâ y cũ n g là lối lý lu ận của t r ẻ con . Hễ a i là m v ừa lòn g
n ó t h ì n ó t h ươn g v à ch o là n g ười t ốt . T r á i lại, n ó g h ét v à ch o là n g ười
x ấu . Ng ười lớn h iếm a i lý lu ận v à ph á n đoá n liều lĩn h n h ư t h ế. Kén dâ u
ch ọn r ể h ọ cũ n g k én ch ọn t h eo cá i óc g iản lược đó. T h ấy đứa r ể k h éo
ch iều ch u ộn g bưn g bợ, t h ì ch o “ thằng ấy dễ thương tử tế” . T h ấy con dâ u
ă n n ói n g ọt n g à o t h ì ch o đứa ấy k h ôn n g o h iền h ậu ” .

Óc g iản lược (spir it sim plist e) lại cũ n g là m ch o t a lắm k h i bỏ qu a

k h ôn g ch ịu để ý đến v ấn đề “ thời gian k hác nhau” . T ỉ n h ư có k ẻ so sá n h
cu ộc cá ch m ạn g n ước Ph á p 1 7 8 9 v ới cu ộc cá ch m ạn g của Ng a sa u n à y
v à ch o n ó đồn g m ột n g u y ên n h â n , m ột n g u y ên t ắc v ới n h a u . Cũ n g là
cá ch m ạn g , m à t h ời bu ổi k h á c n h a u , k h ôn g t h ể lẫn lộn v ới n h a u m à
lu ận liền n h ư t h ế được. T h ườn g n g à y , t a cũ n g h a y cẩu t h ả, bỏ qu a v ấn
đề t h ời bu ổi k h á c n h a u ấy . Lú c n g h ỉ h è t h ì n ếu g ặp ph ải t r ời m ưa , t a cứ
t ự t iện ở n h à , k h i k h á c đi ch ơi cũ n g ch ẳn g m u ộn . T r á i lại, t r on g k h i đi
là m v iệc ở côn g sở, m à cũ n g lu ận n h ư t h ế t h ì “ nguy” m ất , v ì t h ế n à o
cũ n g bị qu ở t r á ch .
 Ph ần đôn g n h ữn g n h à lu ận lý , n h ữn g n h à ch ín h t r ị h a y lập r a
n h ữn g lý t h u y ết v ề “ con người m ẫu” (h om m e t y pe). Họ n g h iên cứu
ch u n g v ề con n g ười, v à ch o r ằn g a i a i cũ n g n h ư t h ế. Họ đem t ất cả con
n g ười t r on g t h iên h ạ m à “ đổ chung vào m ột bao” , k h ôn g h a y r ằn g :
n g ười t a có n h iều loại, t ù y dâ n t ộc, t ù y v ă n h óa , sự k h á c biệt g iữa con
n g ười n g à y cà n g h iện r a r õ r ệt .

Nh ưn g m à “ thái quá vu bất cập” . Qu á g iản lược có h ại m à qu á

ph iền ph ức cũ n g k h ôn g h a y g ì. Có k ẻ v ì qu á sợ sự g iản lược, h oặc v ì óc
qu á t ỉ m ỉ, qu á ph â n t ích n ên t h ườn g h a y có cá i t h ói “ bới lông tìm vết” .
Ng ười t a t ử t ế v ới m ìn h t h ì t ưởn g n g ười t a m u ốn lợi dụn g m ìn h g ì đâ y .
T r on g t ừn g cử ch ỉ lời n ói r ất t h ật t h à của n g ười t a , m ìn h lại t ìm đủ t h ế
để h iểu r ằn g đó là n h ữn g lối dối g iả để dụ g ạt . Bị ch ủ qu ở r ầy , lại k h ôn g
h iểu cá i n g h ĩa của sự bị r ầy ấy do n ơi đâ u , cứ đi t ìm m ã i đâ u đâ u m à
n g h ĩ r ằn g t h ế n à o r ồi đâ y cũ n g sẽ bị m ất sở. Sự t h ật lại k h á c: Ch ủ r ầy là
để ch o m ìn h đừn g là m sa i n h ư t h ế n ữa . Ch ỉ có t h ế t h ôi.

T h ườn g t r on g k h i t ìm h iểu m ột điều g ì, t a cần ph ải t ạo r a m ột ức

t h u y ết để dìu dắt sự qu a n sá t của t a ch o có t r ật t ự. Cá i đó r ất có lợi, n h ư
t a đã t h ấy ở Óc Sá n g Su ốt [18] . T u y n h iên n ếu dn g n ó m à qu á lạm dụn g
n ó, qu á t in n ó… t r á i lại, n ó là m ột n g u y ên n h â n t h ườn g k h iến t a h a y
sa v à o ch ỗ sa i lầm . V ì óc qu á g iản lược, m ìn h t h ích t h ấy cá i ức t h u y ết
m ìn h là đú n g , để k h ỏi ph ải qu a n sá t đi, qu a n sá t lại, su y n g h ĩ t ới, su y
n g h ĩ lu i ch o m ệt . Bởi v ậy , bất k ì n h ữn g sự k iện n à o k h ôn g ă n ch ịu v ới
ức t h u y ết t a , t a loại n ó r a n g a y , k h ôn g ch ú t n g ần n g ại g ì cả. Nh ữn g k ẻ
t h eo t h u y ết t iến h óa ph ần đôn g k h ôn g ch ịu n h ìn n h ận n h ữn g sự k iện
n à o có t h ể t r á i cá i t h u y ết của h ọ đa n g t h ờ. Họ t h ườn g cưỡn g ép n h ữn g
sự k iện k h á c v ới lý t h u y ết của h ọ, ph ải ch iều t h eo đườn g lối đã v ạch sẵn
của lý t h u y ết h ọ.

Lạm dụn g ức t h u y ết n h ư cá i t r ườn g h ợp của bồi t h ẩm k ia , đin h

n in h qu ả qu y ết t ên bị cá o n ọ là t h ủ ph ạm . Ch o n ên bất k ì n g ười ấy k h a i
điều g ì, là m v iệc g ì ôn g ấy để ý t h ấy r õ r à n g là cử ch ỉ của m ột đứa sá t
n h â n . Nh ữn g lời n ói n à o k h ôn g t h u ận v ới ức t h u y ết của ôn g đều bị ôn g
loại r a , k h ôn g ch ịu để ý đến . Hoặc cũ n g lời n ói ấy , m ột n g ười k h á c sẽ
t h ấy n g ười ấy v ô t ội, m à v ới t h iên k iến ôn g , ôn g t h ấy r õ là có t ội. V ấn
đề n à y , đã n ói r õ ở t r ước r ồi, n a y k h ỏi bà n lại là m ch i.

Nh ữn g k ẻ bị t h iên v ề ch ức v ụ t h ườn g có cá i óc g iản lược ấy . Nếu là

bá c sĩ t h eo T h á i t â y , t h ì bện h g ì cũ n g n g h i là bị v i t r ù n g . Ng h e h o, là
n g h i bị v i t r ù n g Koch . Bất k ì là t h ấy m ột t r ạn g t h á i n à o lạ, t h ì n g h i
m ắc bện h t h ần k in h . Dưới con m ắt bá c sĩ, t h iên t à i cũ n g ch ỉ là m ột
ch ứn g bện h . Ng ười Ph á p n ói: “ Cứ nghe ông Jos e nói, ta biết ông là người
thợ bạc. (À écouter M. Jos e, on le reconnait orfèvre)” . Óc t h iên v ề ch ức
v ụ, r ất đá n g sợ n h ất , là “ óc thiên” của cá c ôn g bồi t h ẩm đã “ chai lòng” :
biết ba o k ẻ bị t h á c oa n h a y bị t ội oa n ch ỉ v ì v ô t ìn h đưa r a m ột v à i bằn g
cớ ă n k h ớp v ới n h ữn g ức t h u y ết n h ất địn h của cá c ôn g . Nếu cá c ôn g ấy
n g h i m ìn h là t ội ph ạm r ồi t h ì v ới m ột cá i n h á y m ắt , m ột t iến g n ói v ô
t ìn h của m ìn h cũ n g đủ là m ch o m ìn h bị k ết á n , k h ôn g t h ể n à o ch ạy
k h ỏi.

T ại sa o n g ười t a ph ần đôn g h a y sa v à o cá i lối lu ận g iản lược n à y ?

 Là v ì bản t ín h của con n g ười r ất ưa sự g iản dị, r ất g h ét sự ph iền
ph ức. Mà t h ực sự ở đời lại r ất ph ức t ạp, k h ôn g có cá i g ì là đơn g iản cả.
Nếu m ỗi m ỗi đều ph ải để ý đến t ừn g sự liên qu a n m ật t h iết cá c sự v ật ,
t h ì n h ọc t r í là dườn g n à o. Ch o n ên n g ười t a ba o g iờ cũ n g t ìm cá ch để
g iản lược bất k ỳ v ấn đề n à o, đặn g v ừa t h ỏa được lòn g h a m m u ốn đòi h ỏi
ý n g h ĩa sự v ật , v ừa t h ỏa được cá i óc đơn g iản n g h ĩa là cá i óc biến g n h á c
của m ìn h . Sở dĩ cá c t h u y ết g iá o m à được bà n h t r ướn g dễ dà n g là n h ờ
n ó g iản lược được t ất cả v ấn đề ph iền r ộn của n h â n sin h . Ba o n h iêu sự g ì
r ắc r ối k h ôn g t h ể h iểu được h a y g iải qu y ết được t h ì m ìn h cứ đổ t r ú t v à o
“ Ông Trời” là x on g ch u y ện . Nếu m ìn h k h ôn g t in có “ Ông Trời” t h ì k iếm
lấy m ột cá i g ì k h á c bất cứ là “ chế độ tư bản hay k inh tế tư bản” h a y m ột
cá i g ì… k h ôn g cần ch o lắm , m iễn dù n g được n ó, để g iải n g h ĩa được t ất cả
m ọi sự là h a y .

Nh ữn g k ẻ có cá i t ật su y n g h ĩ g iản lược n h ư t h ế k h ôn g ba o g iờ t r ở
n ên n h à k h oa h ọc ch â n ch ín h được. T r ước k ia , óc g iản lược x u i n g ười cứ
đổ dồn v ề m ột “ Ông Trời” , bất k ì điều g ì k h ó n g h ĩ. Na y t h ì có k h á c. Bà n
cã i v ề X ã h ội, h oặc v ề cá c v ấn đề qu a n t r ọn g g ì v ề con n g ười… t a k h ôn g
còn có cá i lối “ đổ thừa” ch o “ Ông Trời” n ữa , n h ưn g óc g iản lược v ẫn x u i
t a qu i cả m ọi v iệc v à o m ột v à i lu ật k in h t ế. Giản lược t h ật là t h á i qu á !
Nh ưn g m à ở đâ y , sự sa i lầm của t a ch ưa t h ấy liền sự t a i h ọa . Hìn h ph ạt
của t a , ch ín h do sự k h ôn g g iải qu y ết được v ấn đề h òa bìn h v à h ạn h
ph ú c, v à cũ n g k h ôn g t h ể r a k h ỏi được cá i “ ao tù xã hội” (m a r e socia le)
m à t a đa n g lội ch ập ch ữn g đó. T a k h ôn g ba o g iờ có t h ể g iải qu y ết được
n h ữn g v ấn đề n h â n sin h n ếu t a k h ôn g t h eo g ươn g cá c n h à k h oa h ọc
t h ực n g h iệm m à x óa bỏ “ cái óc giản lược” t h á i qu á của t a đi… v à ph ải
“ thể” t h eo sự v ật ch ớ k h ôn g ba o g iờ n ên t h eo m ột ức t h u y ết r ất đơn g iản
n à o của t a m à bỏ qu a n h ữn g t h ực sự k h ôn g ă n ch ịu v ới ức t h u y ết của t a .
Ch ừn g ấy , t a m ới m on g t h ấy được đủ ph ươn g diện sự v ật , v à g iải qu y ết
n ó m ột cá ch đầy đủ h oà n t oà n k h ôn g t h iên lệch .
 2. Nhận lầm nguyên nhân

Ch o là n g u y ên n h â n m ột h iện t ượn g k h ôn g ph ải là n g u y ên n h â n ,
m à ch ỉ là m ột h iện t ượn g có t r ước t h ôi. Lối lu ận n à y ch o r ằn g h ễ A đứn g
t r ước B, t h ì A là n g u y ên n h â n của B. T ôi u ốn g t h ứ t h u ốc n à y m à là n h
bện h , v ậy t h ời t h u ốc n à y là n g u y ên n h â n của sự là n h bện h của t ôi.
Lu ận n h ư t h ế, ch ưa ắt đú n g v ới sự t h ật , v ì biết đâ u , điều m à t a ch o là
n g u y ên n h â n ch ỉ là m ột h iện t ượn g có t r ước h iện t ượn g t a đa n g t h ấy
đâ y ch ớ k h ôn g ph ải là n g u y ên n h â n của n ó.

T a cần ph ải để ý điều n à y : T a ch ỉ được qu y ền g ọi A là n g u y ên

n h â n của B, k h i n à o t a bỏ A r a n g oà i t h ì B k h ôn g t h ể có được n ữa . Cũ n g
n h ư t a ch ỉ có qu y ền n ói r ằn g : T h u ốc n à y là n g u y ên n h â n của sự là n h
bện h của t a k h i n à o k h ôn g u ốn g t h u ốc ấy , bện h của t a k h ôn g t h ể là n h
được. Lại n h ư k h i t a bảo: V i t r ù n g n à y là n g u y ên n h â n của ch ứn g bện h
n à y : t h ì t a ph ải có đủ bằn g cớ r ằn g , k h i n à o t iêm v i t r ù n g ấy v à o là t a
bị v ươn g bện h ấy ; v à n ếu t a t r ừ được v i t r ù n g ấy , t h ì bện h ấy liền k h ỏi.

Một ph ần cá c t h ứ m ê t ín của qu ần ch ú n g đều do lối lu ận n h ư t r ên :

h ọ t h ấy n h ật t h ực, n g u y ệt t h ực h oặc sa o ch ổi… r ồi liền k ế đó t h ấy có bậc
v ĩ n h â n ch ết , h ọ liền r á p h a i v iệc ấy lại v à ch o cá i có t r ước k ia là
n g u y ên n h â n của cá i có sa u , n g h ĩa là h ọ ch o cá i ch ết của bậc v ĩ n h â n
k ia do n ơi n h ật t h ực, n g u y ệt t h ực h a y sa o ch ổi m ọc. Cũ n g n h ư có n h iều
n g ười t in r ằn g : h ễ ch im ụt k êu là có t a i n ạn . Là v ì m ột k h i k ia , t r on g
n h à có n g ười đa u , ba n đêm lại n g h e ch im ụt k êu . Sá n g r a n g ười ấy
ch ết . Họ liền ch o ch im ụt k êu là n g u y ên n h â n sự ch ết của n g ười bện h
n ọ. Ha i h iện t ượn g k h á c n h a u , x ảy r a t r on g t h ời g ia n g ần n h a u , h ọ
liền r á p “ bướng” lại, ch o cá i h iện r a t r ước là n g u y ên n h â n của cá i h iện
r a sa u . Lu ận n h ư t h ế là lu ận “ ngang” t h á i qu á . Họ sa o k h ôn g n g h ĩ lại
n h ư v ầy : n ếu ụt k h ôn g k êu n g ười bện h ấy ch ắc k h ôn g ch ết được k h ôn g ,
t r on g k h i m ạch lạc h ọ đã m ất h ết r ồi? V à n h ữn g n g ười bện h đã ch ết
t r on g lú c ấy có lẽ cũ n g k h ôn g ph ải có n g h e ụt k êu t r ước m ới đặn g sa o?
V ả t r on g lú c ấy , t r on g t h iên h ạ ch ẳn g lẽ ch ỉ có m ột n g ười ấy ch ết m à
t h ôi. Còn n h ư đợi có n h ật t h ực, n g u y ệt t h ực h a y sa o ch ổi m ọc m ới có
bậc v ĩ n h â n ch ết , t h ời cá c bậc v ĩ n h â n t r on g t h iên h ạ đều ch ết t r on g
m ột lú c v ới n h a u cả h a y sa o? Hoặc m ỗi ôn g ph ải đợi có sa o ch ổi m ọc
m ới ch ết đặn g sa o? Lại cũ n g có k ẻ n h ận t h ấy n g ười k ia có t a n g đến n h à
n g ười n ọ, sa u đó t r on g n h à n g ười n ọ bị t a i n ạn . Họ liền “ ráp” h a i v iệc
đã x ảy r a ấy là m m ột , v à ch o v iệc x ảy r a t r ước là n g u y ên n h â n của
v iệc x ảy r a sa u . Nh â n đó m ới có câ u m ê t ín n à y : “ Người có tang đến
nhà ai, nhà ấy bị xui s uốt năm ” .

St u a r t Mill t r on g qu y ển Lu ận Lý của ôn g có cử r a m ột t ỉ dụ đặc sắc

n à y : “ Nhân thấy nước Anh vừa bị nợ công trái thì nước Anh lại được trở nên
phồn thịnh. Người ta bèn k ết luận: Nợ công trái là nguyên nhân của s ự
phồn vinh của xứ Anh” . [19]

3. Liệt cử thiếu sót

Ng ười t a t h ườn g t ưởn g lầm r ằn g ch ỉ liệt cử được 5 , 1 0 bằn g cớ thuận

v ới ức t h u y ết của m ìn h là đã có đủ điều k iện để ch ứn g n h ận r ằn g ức
t h u y ết của m ìn h là đú n g .
 T a n ên biết r ằn g : “ Những bằng cứ thuận, dầu nhiều đến bậc nào,
cũng k hông chứng nhận gì được cả” . [20]

Nh ữn g n h à bá n t h u ốc ca o đơn h oà n t á n của t a h a y dù n g đến cá i

lối lu ận n à y lắm : Họ đưa r a m ột m ớ ch ứn g t h ư của m ột số bện h n h â n đã
dù n g t h u ốc h ọ có côn g h iểu để t ỏ r ằn g : t h u ốc ấy là t h á n h dược. Họ
qu ên h oặc k h ôn g ch ịu đưa r a ch o t a n h ữn g bằn g cứ “ nghịch” lại, r ằn g
t h u ốc ấy đã k h ôn g cứu được h oặc đã lỡ g iết ba o n h iêu n g ười r ồi. Có k h i
h ọ ch ỉ đưa m ột bằn g cứ t h ôi, do m ột n g ười có t ên t u ổi để “ thôi m iên”
lòn g t ín n h iệm k ẻ k h á c. Nh ữn g n h à bu ôn t h ườn g dù n g lối lu ận n à y để
qu ản g cá o m ối h à n g của h ọ.

Cá c ôn g t h ầy t h u ốc, t h ầy t ướn g … g ặp t a t h ườn g ch ỉ k ể n h ữn g

ch ứn g bện h h oặc n h ữn g điều cá c ôn g ấy đã cứu được h oặc đã đoá n t r ú n g
m à t h ôi. V ô t ìn h h a y h ữu ý , h ọ bỏ qu a cả n h ữn g bện h n h â n m à h ọ đã
cứu k h ôn g đặn g , h oặc n h ữn g t h â n ch ủ m à h ọ đã t iên đoá n sa i. Đó là h ọ
sa v à o lối n g ụy lu ận m à n h à lu ận lý g ọi là “ liệt cử thiếu s ót” . Đâ y cũ n g
là m ột lối “ qui nạp k hông đúng phép” . Nói r ằn g : m ón t h u ốc n à y đã t r ị
2 0 0 bện h n h â n , cũ n g k h ôn g đủ ch ứn g n h ận r ằn g n ó là t h u ốc t h á n h .
T a cần ph ải h ỏi lại: T h u ốc n à y đã cứu được 2 0 0 bện h n h â n , m à là 2 0 0
ph ần t r ă m (2 0 0 /1 0 0 ) h a y là 2 0 0 ph ần n g à n (2 0 0 /1 0 0 0 ) h a y là 2 0 0
ph ần m ười n g à n (2 0 0 /1 0 .0 0 0 )? Ng h ĩa là t r on g số 2 0 0 ấy ch ỉ là số 2 0 0
n g ười là n h bện h t r on g số 1 0 0 0 h a y 1 0 .0 0 0 n g ười u ốn g t h u ốc ấy ?
Qu a n h ệ n h ất là ch ỗ đó. Kẻ n à o ch ỉ k ể ch o m ìn h v ỏn v ẹn con số t r ên m à
bỏ qu a con số dưới, k ẻ ấy h ọ x em t h ườn g ẻ con v ậy . Đà n h r ằn g k h ôn g có
m ôn t h u ốc n à o t r ị bện h đều là n h cả t r ă m ph ần t r ă m , n h ưn g cần ph ải
ch o n g ười t a biết cá i số ph ần t r ă m k ia được ba o n h iêu , để n g ười ph ỏn g
địn h được cá i sức h a y n ó t ới đâ u . Nếu ch ỉ ch o t a biết n ó đã t r ị được 1 0 0 0
bện h đi n ữa , m à k h ôn g ch o biết cá i số ph ần t r ă m của n ó, t h ì cũ n g
k h ôn g có n g h ĩa lý g ì cả. T h ế m à ph ần đôn g k ẻ t h iếu óc ph á n đoá n h a y
t in lối lu ận n à y lắm : Nh ữn g qu ản g cá o ch ỉ in ch o h ọ ch ừn g v à i t r ă m
ch ứn g t h ư k h en h a y là đủ ch o h ọ t in r ồi. Họ k h ôn g đòi h ỏi g ì n ữa .
 Nh ữn g k ẻ m ê t ín cũ n g t h ườn g dù n g lối lu ận n à y : Họ r ất t in n h ữn g
sá ch “ đoán điềm giải m ộng” v à qu ả qu y ết r ằn g ch iêm ba o r ất lin h , h oặc
h ễ t ắc k è k êu là t r on g n h à có n g ười đa u . Họ k h ôn g ph ải ch ỉ t in su ôn g
m à k h ôn g m a i cử bằn g cứ ch o m ìn h đa u . Họ t h u ật ch o m ìn h n g h e cả
m ột m ớ bằn g cứ, ch ứn g r ằn g t h u y ết h ọ t in là đú n g . T h ật v ậy : h ọ đã để
ý n h ư t h ế n h iều lần , lần n à o cũ n g lin h n g h iệm . Nh ưn g h ọ qu ên là m
m ột bản t h ốn g k ê có cả bên có v à bên k h ôn g . Nếu h ọ ch ịu k h ó r a côn g
là m m ột bản t h ốn g k ê có cả bên Có bên Kh ôn g , v à m ỗi k h i h ọ ch iêm
ba o m à k h ôn g có t h ật h iện t h ì biên bên “ k hông” . Ch ừn g ấy so sá n h , t a
sẽ t h ấy t r on g 1 0 0 lần ch iêm ba o ch ỉ có m ột v à i lần ứn g n g h iệm t h ôi.
Ng ười t a t h ườn g có óc t h iên lệch : h ễ t r on g n g à n lần m à ch ỉ có m ột lần
t h ấy ch iêm ba o ứn g n g h iệm t h ì liền că n cứ v à o đó để g iải qu y ết sự t in
t ưởn g của m ìn h , bỏ qu a cả 9 9 9 lần k h ôn g ứn g n g h iệm k ia đi. Là v ì n ó
h ạp v ới sự t in t ưởn g của m ìn h .

Nh ữn g n g ười của m ột ph e ph á i h a y m ột lý t h u y ết n à o cũ n g
t h ườn g có cá i óc t h iên lệch ấy : Bất k ì sự g ì v ật g ì x ảy r a m à t r á i v ới
t h u y ết của m ìn h đa n g t h ờ, m ìn h k h ôn g m ấy k h i để ý đến , h oặc có để ý
đến r ồi cũ n g m a u qu ên , ch ỉ n h ớ r ất k ĩ n h ữn g điều g ì x ảy r a h ạp v ới lý
t h u y ết m ìn h t h ôi. Nếu cần ph ải đưa bằn g cứ r a để ch ứn g n h ận t h u y ết
m ìn h , t h ì m ìn h lại qu ên m ất n h ữn g v iệc đã x ảy r a k h ôn g “ ăn” v ới
t h u y ết m ìn h , v à ch ỉ n h ớ n h ữn g v iệc n à o “ thuận” v ới t h u y ết m ìn h
t h ôi. Bởi v ậy , m ìn h m ới bị lầm lạc m ột cá ch h ết sức v ô t ìn h . Nh ưn g
cũ n g có n h ữn g k ẻ h ữu ý g ạt bỏ n h ữn g bằn g cớ “ bất lợi” ch o lý t h u y ết h ọ
để lườn g g ạt dụ dỗ n g ười k h á c. Đó là h ạn g n g ười “ cố tâm ” v à t h ích sốn g
t r on g sa i lầm , k h ôn g cần bà n đến t r on g qu y ển sá ch n à y .
 T r on g k h i n g h iên cứu m ột v ấn đề n à o, cần n h ất là ph ải liệt cử r a đủ
m ọi ph ươn g diện v à n g h iên cứu t ừn g ch i t iết , đừn g bỏ sót m ột m ặt n à o
cả.

Ng h iên cứu v ề v ấn đề h ạn h ph ú c của con n g ười, t h ời k h ôn g t h ể ch ỉ

liệt cử n h ữn g ph ươn g diện v ật ch ất m à bỏ qu a n h ữn g ph ươn g diện t in h
t h ần . Ng h iên cứu v ề v ấn đề g iá o dục, t h ời cũ n g k h ôn g t h ể liệt cử n h ữn g
ph ươn g diện t r í dục m à bỏ qu a n h ữn g ph ươn g diện đức dục v à t h ể dục

T r on g n h ữn g lối lu ận “ s ong quan” m à t a đã t h ấy t r ước đâ y , t a

t h ườn g ch ỉ liệt cử có h a i ph ươn g diện đối đích m à qu ên n h ữn g ph ươn g
diện k ẽ g iữa của v ấn đề. Lối lu ận n à y lắm k h i k h ôn g đú n g v ới sự t h ật , là
v ì m ìn h là m n h ư k ẻ ch ận bắt k ẻ g ia n t r on g n h à m à ch ỉ ch ận n g h ẹt của
t r ước v à cửa sa u t h ôi. Kh ôn g t h ấy t ă m dạn g g ì của t ên bợm cả, t a bèn
k ết lu ận r ằn g , t ên g ia n ấy k h ôn g có t r on g n h à , k h ôn g dè t ên ấy k h ôn g
r a h a i cửa đó, lại t r ổ cửa sổ đi m ất m à m ìn h k h ôn g h a y . V í n h ư t r on g
câ u lu ận n à y của m ột ôn g qu a n t oà n đưa r a để k ết á n m ột a n h lín h có
t ội để qu â n g iặc v à o t h à n h : “ Có hai lẽ: hoặc anh có m ặt tại cửa thành,
hoặc anh k hông có m ặt tại đó. Nếu anh có m ặt tại đó, m à quân địch vô
thành anh k hông cho hay, đó là anh thông đồng với binh giặc. Tội anh
đáng chết. Hoặc anh k hông có m ặt tại đó. Thế thì anh lại phạm vào tội đào
nhiệm . Tội anh cũng đáng chết!” . Lu ận t h ế m ới t h ấy dườn g n h ư k h ôn g
còn g ì ch ối cã i được n ữa . Ôn g qu a n t òa lu ận t h ế, là lấy t h eo ph á p lu ật
m à n ói. Ph à m t h eo ph á p lu ật , t h ì k h ôn g có lu ật “ xen k ẽ” , bởi v ậy m ới
có bà y r a “ tình trạng giảm k hinh” là v ì sợ có sự sa i lầm t r on g k h i lu ận
h a i đầu m à qu ên “ chặng giữa” . Nh ư t ên lín h đâ y , n ếu lu ận n h ư t r ên ,
t h ì có k h i k h ôn g đú n g v ới sự t h ật . Là v ì, m ặc dầu a n h đã để ch o qu â n
g iặc lọt v à o t h à n h , a n h k h ôn g ph ải ph ạm t ội đồn g lõa v ới qu â n g iặc,
m à cũ n g k h ôn g ph ải a n h ph ạm v à o t ội đà o n h iệm n ữa . T r on g k h i bin h
g iặc v à o t h à n h m à sở dĩ a n h k h ôn g h a y là v ì a n h bị bên địch á m h ại
t r ọn g t h ươn g , n ên lú c ấy “ bất tỉnh nhân s ự” k h ôn g k ịp r a dấu h iệu ch o
qu â n m ìn h . Lu ận h a i đầu m à qu ên “ chặng giữa” là cũ n g ph ạm v à o cá i
lỗi “ liệt k ê thiếu s ót” .

T óm lại, lối lu ận n à y , ch ẳn g ph ải v ì “ liệt k ê thiếu s ót” m à t h ôi, m à

ph ần n h iều là t ại ch ỉ liệt cử n h ữn g bằn g cứ t ích cực m à bỏ qu a n h ữn g
bằn g cứ t iêu cực. Hoặc ch ỉ đem r a n h ữn g ph ươn g diện cực đoa n m à qu ên
n h ữn g ph ươn g diện “ k ẻ giữa” của h a i lẽ cực đoa n ấy .

III. Sai lầm của phép loại suy

Ở đâ y t a cần ph ải để ý điều n à y : Ph ần đôn g n g ười t a h a y lầm lẫn

ph ép loại su y là ph ép t ỉ lu ận . Cả h a i đều có ch ỗ g iốn g n h a u , n h ưn g k ì
t h ật là k h á c n h a u r ất x a v ậy .
 Ph ép t ỉ lu ận dù n g để dẫn dụ, k h ôn g n h ư ph ép loại su y dù n g để dẫn
ch ứn g .

Nh ư t r on g câ u ch u y ện Á n T ử đối đá p v ới v u n ước Sở v ề v ụ n g ười

n ước T ề ă n t r ộm .

Á n T ử n ói: “ Tôi thường nghe quít Giang Nam ngọt m à đem trồng nơi
Giang Bắc thì chua. Là tại nơi thổ nghi. Nay người nước Tề ở Tề thì k hông ăn
trộm m à s ang Sở lại ăn trộm . Cũng là tại thổ nghi vậy” .

Đó là ôn g dù n g ph ép t ỉ lu ận , đem qu ít m à so sá n h v ới n g ười để dẫn

dụ. Dù n g ph ép loại su y m à lu ận t h ì k h ôn g t h ể lu ận n h ư v ậy đặn g n ữa .
T ỉ n h ư câ u lu ận n à y : “ Trái đất là hành tinh có người ở, là vì có k hông k hí.
Mà Sao Hỏa cũng là m ột hành tinh, cho nên cũng có người ở” . Lu ận t h ế là
lu ận sót điều k iện . T r á i đất là m ột h à n h t in h có k hông k hí. Rồi t ại sa o,
k h i bắt qu a h à n h t in h Sa o Hoả lại bỏ qu a điều k iện k hông k hí đi, để k ết
lu ận n h ư t r ên , là sa i. Nh ư t r ên đâ y , n ếu đứn g v ề ph ươn g diện ph ép loại
su y m à n ói, t h ì Á n T ử đã lu ận t h iếu điều k iện . Ph à m m u ốn so sá n h , t h ì
ph ải là v ật đồn g t ín h v ới n h a u . Hà n h t in h sá n h v ới h à n h t in h , k im
k h í sá n h v ới k im k h í, n g ười sá n h v ới n g ười, k h ôn g được sá n h v ới loà i
cỏ câ y , n h ữn g loại v ô t r i v ô g iá c. Cá ch con n g ười ph ản độn g v ới h oà n
cản h k h ôn g g iốn g v ới cá ch câ y cỏ ph ản độn g v ới t h ủy t h ổ. Nh ư t r on g
t r ườn g h ợp h à n h t in h Sa o Hỏa v à T r á i Đất , t a t h ấy r ằn g : đã cù n g m ột
loại h à n h t in h m à lu ận t h iếu điều k iện k hông k hí cũ n g đủ ch o t a bá c
n g a y , h u ốn g h ồ người v à cây cỏ là h a i v ật k h ôn g cù n g loại.
 T r on g k h i su y n g h ĩ cần ph ải t r á n h x a lối lu ận n à y . Ng ười có óc
“ giản lược” h a y su y n g h ĩ bằn g ph ép “ loại s uy thiếu điều k iện” n h ư t r ên .
Họ t h ườn g lấy m ìn h m à độ k ẻ k h á c, h oặc lấy ph ươn g diện con n g ười m à
độ t ất cả h à n h v i v ạn v ật . Na poléon sở dĩ t h ắn g được địch t h ủ ôn g m ột
cá ch dễ dà n g là n h ờ ôn g k h ôn g ba o g iờ lấy m ìn h m à độ n g ười. T r á i lại
ôn g n ói: “ Đứng trước m ột tình thế nguy cấp m ỗi người có m ỗi cách phản
ứng riêng tùy tính k hí của m ình” . Cá i t à i “ bá chiến bá thắng” của ôn g ,
m ột ph ần lớn do n ơi cá i t à i đặc biệt biết n g ười của ôn g v ậy .

Lối su y n g h ĩ g iản lược bằn g cá ch loại su y n à y ch ẳn g n h ữn g dễ

k h iến t a sa v à o ch ỗ sa i lầm , m à lắm k h i r ất n g u y h iểm ch o cả v ận
m ạn g m ột qu ốc g ia h a y m ột t h ế h ệ. T ỉ n h ư, t a t h ườn g n g h e n h iều ph á i
g iản g r ằn g : “ Người ta chỉ nên và rất có thể tự diệt cá tính đi, và chỉ biết có
cái óc xã hội, cái tinh thần đoàn thể thôi, bởi có nhiều loài thú vật như loài
ong, k iến đã làm xong s ứ m ạng ấy” . Ng ười t a qu ên r ằn g , loà i on g , k iến
đâ u cần ph ải diệt cá t ín h của n ó, t r on g k h i n ó ch ưa ba o g iờ có. V ấn đề t ự
diệt cá t ín h để x ã h ội h óa của loà i on g , k iến k h ôn g t h ể t h à n h v ấn đề
n h ư ở x ã h ội loà i n g ười.

Đó là n g ười lu ận g iản lược t h á i qu á , đến đem n h ữn g lu ật t â m lý

cầm t h ú m à so sá n h v ới n h ữn g lu ật t â m lý của loà i n g ười. V ề g iới k h oa
h ọc, t r iết h ọc, k h ôn g biết ba o n h iêu k ẻ t h ích dù n g lối lu ận g iản lược để
dẫn dụ độc g iả.

Bởi t h ế, k h i n à o t a n g h e a i bảo v ới t a n h ư v ầy : “ Thử lấy s o s ánh

này” , t a ph ải coi ch ừn g k ẻo bị h ọ lừa t a v à o cá i bẫy n g ụy lu ận của h ọ.
Nói t h ế, k h ôn g ph ải bảo đừn g ba o g iờ dù n g đến lu ận . Một k h i m à cá i
t h u y ết của m ìn h đã t ự n ó v ữn g ch ắc r ồi, t h ì dù n g đến k ĩ x ảo k h éo léo để
ch o t ư t ưởn g ấy được sá n g sủa , r õ r à n g h ơn , t h ật k h ôn g g ì h a y bằn g .
Nh ưn g n ên biết r ằn g , t ỉ dụ ấy ch ỉ dù n g để k h êu g ợi sự h iểu biết , ch ớ
đừn g lầm t ưởn g n ó là ch ứn g cứ. Có câ u n g ạn n g ữ n à y , n ên n h ớ m ã i
t r on g k h i lý lu ận h a y n g h e n g ười k h á c lý lu ận : So sá n h k h ôn g ph ải là
lu ận cứ. [21]

V ậy m u ốn t r á n h cá i sa i lầm k h i su y n g h ĩ h a y lý lu ận bằn g loại

su y , t a cần để ý đến sự đồn g t ín h của h a i h iện t ượn g , n g h ĩa là , v ật
m ìn h đem r a để so sá n h cần ph ải đồng tính v ới v ật m ìn h đa n g m u ốn
g iã i bà y . V ật ch ất ản h h ưởn g t in h t h ần , n h ư sự ản h h ưởn g v ật ch ất đối
v ới t in h t h ần của loà i n g ười lẽ cố n h iên k h ôn g t h ể đem so sá n h v ới ựu
ản h h ưởn g v ật ch ất đối v ới t in h t h ần của loà i v ật .

T óm lại, t r on g k h i m ìn h su y n g h ĩ ph á n đoá n n ên x em x ét lại coi

t ư t ưởn g m ìn h có sa v à o n h ữn g sa i lầm đã k ể t r ên k h ôn g . Được v ậy ,
m ìn h có t h ể y ên t r í r ằn g m ìn h k h ôn g đến sa i lầm n ặn g n ề n h ư k h i
m ìn h sốn g v ô t â m h a y cẩu t h ả t r ước k ia n ữa .
 Chương IV
CHỦ QUAN VÀ KHÁCH QUAN

A. Phán đoán về giá trị: chủ quan

T r on g k h i ph á n đoá n , cần ph ải biết ph â n biệt t h ế n à o là ph á n

đoá n v ề g iá t r ị v à t h ế n à o là ph á n đoá n v ề sự t h ật .

Mỗi t h ứ ph á n đoá n đều có cá i g iá r iên g của n ó, n h ưn g n ếu k h ôn g

biết ph â n biệt ch o r à n h , t h ì t ư t ưởn g t a sẽ h ỗn độ h oa n g m a n g t h ật
k h ôn g ph ải là k h ôn g có h ại v ậy .

T r on g câ u ch u y ện h ằn g n g à y n g h e lẫn lộn h a i ph á n đoá n n à y .

Ng ười n ói r a , đến n g ười n g h e n ó, cũ n g k h ôn g m ấy a i để ý ph â n biệt .
 Nh ưn g k h i t a n ói: “ Cái bàn này tròn” … “ Người thợ m ộc đóng ra cái
bàn m ột ngày” … “ Sắt đốt nóng thì giãn ra” , đó là n h ữn g ph á n đoá n v ề sự
t h ật , n h ữn g ph á n đoá n ch ỉ v ề t ín h ch ất của sự v ật , k h ôn g có m ột dục
v ọn g , m ột m ảy y êu g h ét g ì của m ìn h ch en v à o cả. Nh ữn g ph á n đoá n
ấy , n h à t r iết h ọc g ọi là ph á n đoá n k h á ch qu a n .

T r á i lại, k h i t a n ói: “ Cái bàn này rất đẹp, và tiện lắm ” … “ người này
dễ thương và đẹp trai quá” … “ vàng quý hơn s ắt” , t a k h ôn g còn ph á n
đoá n k h á ch qu a n n ữa , m à đã ch en t ìn h ý t a v à o đó. T a k h ôn g qu y ết
địn h sự v ật t h eo cá i g iá t r ị r iên g của n ó đối v ới n ó, m à là g iá t r ị của n ó
đối v ới sự ưa g h ét , t r ọn g k h in h của m ìn h . Đó là ph á n đoá n v ề g iá t r ị,
n h ữn g ph á n đoá n ch ủ qu a n .

Ph á n đoá n v ề g iá t r ị, là lối ph á n đoá n của n h ữn g n h à lu â n lí, t ôn

g iá o, m ỹ t h u ật , ch ín h t r ị, k in h t ế. Giá t r ị đâ y t ức là g iá t r ị đối v ới lòn g
a o ước của n g ười. T h ật v ậy , m ột sự, m ột v ật m à t a k h ôn g a o ước g ì cả t h ì
còn g ọi là g iá t r ị g ì n ữa . Cố n h iên là n h ữn g cá i ch í t a a o ước t h èm
m u ốn n h iều , t a ba n ch o n ó m ột g iá t r ị ca o. Mu ốn m à cà n g t h ấy k h ó
đạt được m ục đích ch ừn g n à o, t h ì v ật ấy lại cà n g t h êm đắt g iá . T ỉ n h ư,
n g ười v ợ ch ưa cưới ba o g iờ cũ n g ca o g iá h ơn n g ười v ợ đã cưới lâ u n g à y .
Nếu n g ười ấy lại là n g ười n h iều k ẻ g ấm g h é n h ư m ìn h , t h ì cá i g iá của h ọ
đối v ới t a lại cà n g g ấp bội. Lấy m ột t ỉ dụ k h á c v ề sự v ật t h ườn g n h ư cá i
n ón , đôi g ià y cũ n g t h ế. V ề k in h t ế, t a t h ấy h ễ n h ữn g m ón đồ m à n h iều
n g ười ưa t h ích t h ì được bá n g iá ca o. Món n à o t a t a o ước t h ì ba o n h iêu
cũ n g m u a ch o được, n h ưn g đến k h ôn g còn t h èm m u ốn n ữa , t h ì có m ất
đi, cũ n g k h ôn g biết t iếc. Bởi v ậy , g iá t r ị của sự v ật ca o t h ấp t h ế n à o, ch ỉ
do n ơi lòn g h a m m u ốn của t a n h iều h a y ít m à t h ôi v ậy .
 Giá t r ị sự v ật đều t ù y sự ưa g h ét của t a m à t ă n g g iảm , t h ế t h ì, n ó
k h ôn g ph ải là t u y ệt đối, n g h ĩa là ch u n g ch o t ất cả con n g ười bất k ì là ở
v à o t h ời bu ổi n à o. Giá t r ị sự v ật ch ỉ ở v à o m ột t h ời g ia n , m ột k h u v ực,
m ột dâ n t ộc h a y m ột ph e ph á i, m ột t ôn g iá o. T a đừn g lầm lẫn n ó v ới
ph á n đoá n sự t h ật .

Ph á n đoá n v ề sự t h ật , ở v à o t h ời bu ổi n à o, ở v à o h oà n cản h n à o
cũ n g đều k h ôn g biến t h iên g iá t r ị của n ó. Dầu t a là n g ười V iệt Na m h a y
n g ười T à u , n g ười Nh ật h a y n g ười Ph á p,ba o g iờ v à ở đâ u , cũ n g ph ải
côn g n h ận sự t h ật n à y : “ Lửa thì nóng” .

Nếu t a n ói: “ Nhà thi s ĩ đáng yêu” , t h ì sẽ có k ẻ cã i: “ Nhà thi s ĩ đáng

ghét” . T r á i lại, n ếu m ìn h n ói: “ Nhà thi s ĩ làm thơ” t h ì ắt k h ôn g còn a i
cã i v ới t a n ữa cả, dầu n g ười ấy ở v à o t h ời bu ổi n à o h a y ở v a o x ứ sở n à o.

T u y n h iên , có k ẻ sẽ v ặn r ằn g : Ở đời k h ôn g có m ột ph á n đoá n n à o

là k h á ch qu a n cả. V ì đã g ọi là ph á n đoá n là đối v ới m ột ch ủ qu a n r ồi.
Á n h sá n g của m ặt t r ời là g ì n ếu k h ôn g có cặp m ắt t h ấy n ó? Lu ật h ấp dẫn
có là m g ì n ếu k h ôn g có m ột t ư t ưởn g để h iểu n ó? Bởi v ậy dầu sa o, đã có
ph á n đoá n là có ch ủ qu a n r ồi v ậy .

Đú n g n h ư v ậy ở đâ y , k h ôn g cần t a ph ải m ở r a cu ộc bà n cã i cũ k ĩ
n à y lại là m ch i n ữa . T h eo n h à du y t â m , t a cũ n g n h ận ch o r ằn g : Ph á n
đoá n v ề sự t h ực là m ột ph á n đoá n ch ủ qu a n n h ưn g ch ỉ là m ột t h ứ ph á n
đoá n m à ph ần ch ủ qu a n ch ỉ là m ột “ đơn s ố” t h ôi, còn ph á n đoá n v ề g iá
t r ị, là t h ứ ph á n đoá n m à ph ần ch ủ qu a n t ă n g lên đến “ bội s ố” , v ì ch ẳn g
n h ữn g n ó biểu lộ bản t ín h t a m à lại đượm t h u ần t h êm ý h ướn g của t ìn h
cảm t a n ữa . T h ật v ậy , n ếu ở đâ y , t a lược bỏ cá i t ìn h cảm đi, t h ì n h ữn g
g iá t r ị t r on g đời cũ n g liền t h eo đó m à t iêu m a t ất cả.

T óm lại, ph á n đoá n v ề g iá t r ị, v à ph á n đoá n v ề sự t h ực sở dĩ k h á c

n h a u x a là n ơi m ột đà n g để T ìn h Cảm x en v à o, m ột đà n g k h ôn g ch ịu
để ch o T ìn h Cảm lẫn lộn n ơi t r on g .

Ph á n đoá n v ề g iá t r ị, n h ư t a đã t h ấy , là lối ph á n đoá n t h eo T ìn h

Cảm của t a . T h ế t h ì, n ó k h ôn g ph ải là m ột v ật có t h ật n g oà i r a , m à ch ỉ
là m ột sá n g t ạo của t a sa o? V ậy , v ới lối ph á n đoá n ấy , t a t h a h ồ m u ốn
t h a y đổi t h ế n à o cũ n g đặn g , t ù y sự ưa g h ét của t a , có được k h ôn g ?

Được, m à k h ôn g .

Được, là ba o g iờ n ó ch ỉ là m ột t h ẩm địn h của t a t h ôi, ch ưa ph ải là

m ột t h ẩm địn h ch u n g của ph ần đôn g .
 Kh ôn g , là k h i n à o t h ẩm địn h ấy là t h ẩm địn h của m ột số đôn g
n g ười, đã t h à n h m ột g iá t r ị x ã h ội r ồi. Ch ừn g đó, n h ữn g g iá t r ị ấy t r ở
lại cưỡn g ép t a , dầu t a m u ốn h a y k h ôn g m u ốn n h ận cũ n g k h ôn g được.
Ch ín h n h ư n h ữn g g iá t r ị của ph on g t ục, t ập qu á n , lu â n lý , t ôn g iá o…
m à ph ần đôn g ch ú n g t a ph ải cú i đầu n h ận lấy . Cá i m à x ã h ội ch u n g
qu a n h h iện t ại đã n h ìn n h ận v à ch o là g iá t r ị, t a k h ôn g qu y ền k h in h
r ẻ. T óm lại, g iá t r ị sở dĩ t h à n h m ện h lện h là v ì n ó có t ín h cá ch x ã h ội ở
t r on g . Bởi v ậy , ph ải coi ch ừn g , đừn g có ch ạm đến lòn g t ín n g ưỡn g của
x ã h ội ch u n g qu a n h m ột cá ch v ô ích .

X ã h ội n à o cũ n g có m ột bản g iá t r ị r iên g . Nh ưn g lú c t h á i bìn h t h ì

k h á c m à lú c loại ly t h ì k h á c. Bởi v ậy , sa u k h i g iặc g iã , n g ười t a h a y
k êu g à o: Hã y sửa đổi v à địn h lại n h ữn g g iá t r ị của x ã h ội. Nh ữn g g iá t r ị
của m ột x ã h ội dâ n ch ủ k h á c v ới n h ữn g g iá t r ị của m ột x ã h ội đế qu y ền .
Qu a n n iệm v ề sa n g , h èn , v in h , n h ục của h a i bên đều k h á c. Nói v ề lu â n
lý , t ôn g iá o cũ n g v ậy . X ã h ội Á đôn g k h ôn g qu í đà n bà bằn g x ã h ội  u
t â y . Một n g ười qu â n t ử t h eo qu a n n iệm  u t â y k h ôn g g iốn g v ới n g ười
qu â n t ử t h eo qu a n n iệm Á đôn g . X ã h ội n ước Ph á p t r ước v à sa u đại
ch iến 1 9 1 4 -1 9 1 8 có n h ữn g g iá t r ị k h á c n h a u .

T r on g m ột x ã h ội, cù n g m ột t h ời, lại cũ n g ph â n r a n h iều t h ứ g iá

t r ị k h á c n h a u . Là v ì n h â n cá i lu ật ph â n côn g t r on g côn g v iệc là m của
x ã h ội m à sin h r a . Kin h t ế h a y m ỹ t h u ật , t ôn g iá o h a y lu â n lý , m ỗi
m ột t h ứ g iá t r ị lại là m t h à n h m ột k h u v ực r iên g , k h ôn g ă n ch ịu g ì đến
cá c k h u v ực k h á c. Hễ m ìn h đứn g v à o g iới n à o, t h ì ph ải n h ận n h ữn g g iá
t r ị r iên g của g iới ấy . Nếu t a đứn g v ề ph ươn g diện m ỹ t h u ật m à ph ê
bìn h , t h ì ph ải v ịn v à o n h ữn g g iá t r ị r iên g của g iới m ỹ t h u ật , k h ôn g t h ể
dù n g n h ữn g g iá t r ị r iên g của g iới lu â n lý h a y t ôn g iá o được. V ới lu â n
lý , t h ời sự t r ần t r u ồn g là bất n h ã k h ả ố, m à đối v ới m ỹ t h u ật t h ì k h á c,
n g ười t a lại lấy đó là m m ột n g u ồn h ứn g r ất h a y v ẹp. Dưới con m ắt của
n h à k h oa h ọc t h ì sự dâ m dục là m ột v iệc t h ườn g k h ôn g lấy g ì là m g a i
m ắt , n h ưn g dưới con m ắt n h à lu â n lý , t h ì t r á i lại, là m ột v iệc k h ả bỉ.
Mỗi g iới có m ột bản g iá t r ị r iên g , t h ế t h ì, con n g ười ở t r on g x ã h ội, có
ph ải v ì đó m à bị ch ia ph â n n h a u r a , n g h ĩa là , n g ười ở t r on g g iới n à y ,
k h ôn g t h ể bắt t a y v ới n g ười ở t r on g g iới k h á c ch ă n g ? Kh ôn g . T iếc r ằn g
n h iều ph e ph á i t r on g m ột x ã h ội, v ì qu á n h iệt t â m bảo h ộ bản g iá t r ị
của ph e m ìn h , h ọ lập t h à n h m ột “ quốc gia” t r on g m ột qu ốc g ia t h à n h
t h ử con n g ười t r on g m ột n ước n h ư v ậy bị ch ia r ẽ n h a u , k ìn h ch ốn g
n h a u , t r a n h đấu n h a u n h ư k ẻ t h ù .

Kh ôn g , đâ y là do con n g ười k h ôn g ph â n biệt được t h ực sự v à g iá

t r ị. C. Bou g le n ói: “ Ta hãy thử xem cái tâm trí của người cổ lỗ với tâm trí
của m ột k ẻ văn m inh m à s o s ánh thì rõ: Không lẫn lộn loại này với loại k ia,
biết đứng trên nhiều phương diện k hác nhau để xem xét s ự vật, biết trọng
k ính và k hông lầm lẫn với nhau những qui luật của các ngành hoạt động
của m ình đang làm , đó là cái biểu hiện rằng m ình là người có giáo dục
cao… Kẻ nào k hông biết phân biệt và đảo lộn tất cả những tiêu chuẩn, tức là
đứng ở phương diện chính trị m à phê bình m ột công cuộc k inh tế, hoặc
đứng theo phương diện luân lý m à phê bình m ột công trình m ỹ thuật, người
đó thật là m ột người k hông k ịp thời rất đáng chán… Biết theo chỗ phân biệt
giữa các giá trị của m ọi vật để phê bình, đó là tiêu biểu của m ột lối tự do
s iêu đẳng” . [22]

T h ật v ậy , t ôi t h ườn g t h ấy có n h iều n h à ph ê bìn h đứn g t r ên n ền

t ản g lu â n lý m à ph ê bìn h m ột t á c ph ẩm v ề v ă n ch ươn g n h ư T r u y ện
Kiều , t h ật là sa i lầm lắm v ậy .
 T in h t h ần con n g ười, t r ước sa u ch ỉ có Một , n h ưn g n ếu ph ải v ừa
n h ận bản g iá t r ị n à y , v ừa n h ận bản g iá t r ị k ia t h ì là m sa o t r á n h ch o
k h ỏi sự ph â n v â n ly t á n t r on g đà u óc. Kh ôn g đâ u . Ch ín h n ơi đâ y là
ch ỗ ph â n biệt t in h t h ần của n g ười bá n k h a i v ới k ẻ v ă n m in h .

Đời sốn g cà n g n g à y cà n g ph ức t ạp: Ng à n h h oạt độn g t r on g x ã h ội

ph ải ph â n ch ia r a , để ch o m ỗi ph ần được ph á t t r iển đến cực điểm .
Nh ưn g đã là con n g ười t h ời k h ôn g t h ể n à o h ờ h ữn g v ới n h ữn g điều có
dín h líu đến con n g ười ch o được. Nh à k h oa h ọc, cũ n g k h ôn g t h ể ch ỉ biết
đến k h oa h ọc t h ôi, m à k h ôn g t h iếu g ì đến t r iết h ọc h a y m ỹ t h u ật .
Mu ốn ch o t ư t ưởn g m ìn h sá n g su ốt , ph á n đoá n m ìn h đú n g đắn k h ôn g
t h iên t ư… t h ời ph ải “ thông bác để giúp ích cho s ự chuyên m ôn của m ình” .
T h ử t ưởn g t ượn g m ột bá c sĩ, ch ỉ x em x ét m ọi sự v ật t h eo k h u ôn k h ổ của
n g à n h ch u y ên m ôn của m ìn h t h ôi, ch ỉ biết v ịn t h eo m ột bản g iá t r ị của
n g h ề n g h iệp m ìn h m à ph á n đoá n t ất cả m ọi sự v ật ở đời t a sẽ n g h ĩ ch o
sự ph á n đoá n của n g ười ấy n h ư t h ế n à o? Hoặc m ột n h à đạo đức, ch ỉ biết
v ịn t h eo m ột bản g iá t r ị r ất cũ k ỹ của lu â n lý V iệt Na m m à ph ê bìn h t ất
cả lu â n lý cá c n ước, lu ôn cả n g h ệ t h u ật v ă n ch ươn g của v ạn qu ốc, t h ì
n g ười ấy n h ư t h ế n à o?

“ Biết phân biệt các loại giá trị, là m ột s ản phẩm m à cũng vừa là m ột
điều k iện của đời s ống văn m inh” . (C. Bou g lé). T h ật đú n g n h ư t h ế: T a
h ã y x em n g a y t in h t h ần của n g ười bá n k h a i t h ì r õ. Mìn h đừn g t ưởn g
lầm r ằn g t in h t h ần h ọ ph ó m ặc ch o dục v ọn g ch i ph ối. Họ cũ n g có lý
lu ận , t ư t ưởn g h ọ cấu t ạo cũ n g ph ức t ạp lắm . T a cứ x em n g a y địa v ị của
t h ần t h oại v à n g h i lễ t r on g x ã h ội của h ọ k ia , đủ r õ t in h t h ần h ọ k h ôn g
ph ải đơn sơ n h ư con t r ẻ m à x ưa n a y t a lầm t ưởn g . Nh ưn g , cá i ch ỗ m à
t in h t h ần h ọ k h ôn g t h ể đạt đến là “ biết phân biệt giá trị của các loại, và
biết lý luận theo từng k hu vực, k hông để cho s ự hội ý tha hồ k ết cấu” . (C.
Bou g lé). T h eo h ọ, bất cứ cá i g ì cũ n g ca n dự lẫn n h a u . V ới h ọ, ch ỗ ph â n
biệt g iữa m ọi sự v ật r ất lờ m ờ. Họ lẫn cá i n ọ v ới cá i k ia , h ữu h ìn h v ới v ô
h ìn h , m ộn g t ưởn g v ới t h ực t ế, sốn g v ới ch ết , ph ần t ử v ới t oà n t h ể… Họ
đa cảm đến đỗi h ọ x á o t r ộn cả t ư t ưởn g v ới dục v ọn g lại là m m ột . V ới h ọ,
lu â n lý t oà n là lối lý lu ận t h eo t ìn h cảm , lấy T ìn h là m Lý , lấy Lý là m
T ìn h , h ỗn độn m ơ m à n g , k h ôn g biết đâ u là r a n h h ạn . Lại n ữa , h ọ
k h ôn g ba o g iờ biết su y n g h ĩ m ột m ìn h t r on g t ĩn h m ịch . T h ườn g h ọ ch ỉ
biết su y n g h ĩ t h eo qu ần đoà n , t r on g n h ữn g lú c bị ph ấn k ích m ã n h liệt
m à t h ôi. Bởi v ậy , t ư t ưởn g h ọ lại cà n g dễ m ù m ờ ph a t ạp v ới dục t ìn h
của h ọ.

T óm lại, t ư t ưởn g con n g ười lú c ba n đầu ch ưa biết ph â n biệt được

đâ u là ph á n đoá n v ề t h ực sự, đâ u là ph á n đoá n v ề g iá t r ị, n g h ĩa là k h ó
h ạn h địn h được t ín h ch ất của sự v ật m à k h ôn g để ch o t ìn h cảm ch en
v à o.

T in h t h ần của n g ười v ă n m in h t h ì k h á c. V ới h ọ, Lý là Lý m à T ìn h
là T ìn h . Lý lu ận của h ọ k h ôn g ba o g iờ lộn x ộn n h ư n g ười bá n k h a i. V ă n
Min h m à t ôi m u ốn n ói đâ y là t in h t h ần t h ật v ă n m in h , ch ớ k h ôn g ph ải
ch ỉ ch u n g n h ữn g n g ười sốn g t r on g x ã h ội v ă n m in h n g à y n a y m à v ẫn
còn g iữ đầu óc của dâ n t ộc bá n k h a i đâ u . V ì ch ưa ch ắc n h ữn g n g ười sốn g
t r on g t h ời đại bâ y g iờ m à n g ười t a g ọi là V ă n Min h , t h ật là v ă n m in h
cả đâ u . Sốn g cù n g v ới dâ n t ộc bá n k h a i n h ưn g t in h t h ần t iến h óa r ất
ca o, là n g ười v ă n m in h . Sốn g cù n g v ới dâ n t ộc v ă n m in h m à đầu óc
t h ô sơ, t in h t h ần k ém cỏi là n g ười bá n k h a i. Ng ười t a v ì có sự ph â n côn g
t r on g v iệc là m , v ì ch ia ph e ch ia n h óm , ch ia n g h iệp đoà n , ch ia t ôn g
ph á i, ch ia dâ n t ộc… r ồi t h ì h a y ph ê bìn h k ẻ k h á c k h iến ch o x ã h ội k ìn h
ch ốn g r ối r en n h ư t ơ n u ồi… đó đâ u ph ải là v ă n m in h . Bấy g iờ, h ọ t ập
lấy cá i đức k h oa n du n g để ch o t h iên h ạ được h òa bìn h t ạm lại. Nh ưn g
m à đâ u có dễ g ì. V ì con n g ười dục v ọn g còn n h iều , có k h i còn h ơn n g ười
bá n k h a i n ữa , ch o n ên sự cố ch ấp la n t r à n t r on g x ã h ội.
 C. Bou g le n ói: “ Con người trong xã hội dã m an dường như ít có đủ tư
cách đứng trên nhiều phương diện k hác nhau như nghệ thuật, luân lý tôn
giáo hay k inh tế để phê bình s ự vật. Tư cách ấy, lần lần tăng lên theo trình
độ văn m inh tiến bộ của họ” .

Nh ữn g qu a n n iệm v ề t h ị ph i, t h iện á c là n h ữn g ph á n đoá n t h eo

g iá t r ị. Nó t ù y dâ n t ộc, t ù y t h ời g ia n , t ù y t ôn g iá o, t ù y lu â n lý m à
biến đổi. Ch o n ên , n ó k h ôn g ph ải là t u y ệt đối m à ph ải biết t ù y n g h i sửa
đổi ch o h ạp t h ời t h u ận cản h . Lu â n lý Kh ổn g Mạn h có n h ữn g bản g iá t r ị
k h á c v ới lu â n lý Lã o T r a n g . Ch ỗ t r ọn g k h in h của h a i bên đối v ới sự v ật
t r on g đời t h ật là k h á c h ẳn n h ư t r ời v ực.

Giá t r ị của m ọi sự v ật đều là t ươn g qu a n cả. Nh ữn g g iá t r ị sa i lầm

của m ột x ã h ội t h ườn g h a y lôi k éo x ã h ội ấy v à o con đườn g t r ụy lạc h a y
bại v on g . V ậy ph ải có ca n đảm ph á h oại n ó đi, đừn g có đu i m ù m à t ôn
t h ần t h á n h n ó. Nh ữn g bậc đại n h â n x ã h ội n h ư Gia T ô, T h ích Ca ,
Kh ổn g T ử… r a đời đều có m a n g t h eo m ột bản g iá t r ị r iên g để sửa đổi cá i
t ệ bại của t h ời đại. Giá t r ị của m ỗi h ọc t h u y ết đều có cá i g iá r iên g của n ó
đối v ới t h ời đại bấy g iờ. Kh i ph á n đoá n h a y ph ê bìn h ph ải biết để ý đến
sự t ươn g qu a n v à t ạm t h ời của m ỗi loại g iá t r ị.

Đừn g bắt ch ước V olt a ir e m à k êu á n g ắt g a o n à o là v ô lu â n t à n bạo

h a y t à dâ m n h ữn g n g h i t iết k ì k h ôi v ề cá c t ín n g ưỡn g của dâ n t ộc t h ời
cổ, n h ư: g iết n g ười để cú n g t h ần , n h ảy m ú a lõa lồ t r ước bà n t h ần v .v …
Ph ải coi ch ừn g , v ề v ấn đề lu â n lý đừn g có ph ê bìn h h ết t h ảy n g ười t a
t h eo cá i t ầm lu â n lý của m ìn h . Cá i ch ỗ m ìn h ch o là v ô lu â n , ch ưa ắt
đối v ới n g ười x ưa đó cũ n g là v ô lu â n .

T r on g n h ữn g bà i diễn t h u y ết v ề T ôn Giá o, Kh oa Học v à Lu â n Lý ,

F. Bu ison k ể lại câ u ch u y ện t h ươn g t â m n h ư v ầy : “ Theo nhiều bộ lạc
người da đỏ, có m ột điều cấm k ị này, là người đàn bà gần s inh phải đi ra
k hỏi làng m ình m à s inh. Khi k ia có m ột người đàn bà gần s inh, nhưng trời
lạnh lắm . Người chồng liền buộc lòng phải đào ngoài xa m ột lỗ lớn trong
tuyết và bồng người vợ đem bỏ vào lỗ ấy. Trong k hi ấy người chồng k hóc
thảm thiết, vì biết chắc vợ m ình thế nào rồi cũng phải chết” . F. Bu isson lại
n ói: “ Giá người chồng có đủ cam đảm phá cái điều cấm k ị ấy, k hông biết
s ợ oai tế các bậc trưởng lão trong làng, k hông s ợ lời dị nghị chê bai của
chung quanh và s ự hăm he của thầy phù thủy, chỉ biết nghe lòng nhân ái
của m ình thôi để chống lại với tập quán xã hội, đó là m ột lối luân lý tự do
của cá nhân đã lẻn vào được trong bộ lạc ấy rồi” .

Côn g v iệc của n g ười ch ồn g ấy đã là m có t h ể là m ột v iệc ph i lý , ch ớ

k h ôn g ph ải là v ô lu â n , v ì lu â n lý của n g ười t a n h ận ch o đó là “ phải” , v à
a i là m t r á i lại là “ quấy” .
 B. Phán đoán theo sự thực: Khách

Nh ư ch ú n g t a đã t h ấy ở t r ên : Ph á n đoá n v ề g iá t r ị ch ẳn g ph ải để
bà y t ỏ t ín h ch ất t ự n h iên của sự v ật m à ch ỉ là để biểu m in h n h ữn g sự a o
ước t h èm m u ốn của con n g ười t r on g x ã h ội m à t h ôi.

Nh ữn g ph á n đoá n t h eo sự t h ực, t r á i lại, t oà n là n h ữn g sự t h ật ,

n h ữn g sự m à t a đã có t h ể t h í n g h iệm , h oặc dù n g lý lu ận m à ch ứn g
m in h được.

T h ẩm địn h m ột sự v ật , ch o n ó là đá n g ưa h a y đá n g g h ét , có ích
h a y có h ại, đẹp đẽ h a y x ấu x a là m ột v iệc; m à qu ả qu y ết n ó là có, ph â n
loại n ó t h eo bản ch ất h a y t ín h ch ất n ó, t ìm n h ữn g địn h lệ của n ó, v à đặt
r a n h ữn g qu a n h ệ g iữa cá c địn h lệ ấy lại là m ột v iệc k h á c n ữa . Mu ốn
ch o n ó được h ết sức k h á ch qu a n , t h ì ph ải biết là m ch o im bặt cả sự t h ẩm
địn h ch ủ qu a n đi dà u r ằn g x ã h ội bó bu ộc t a ph ải là m t r á i lại.

Nh ữn g qu y t ắc của ph ươn g ph á p Desca r t es: “ Đừng cho cái gì là đã

xong nghĩa là k hông còn phải s ửa đổi nữa; đừng để cho cái gì nhồi s ọ” , đó
là n h ữn g câ u k h u y ên t a g iải t h oá t – g iải t h oá t lấy qu y ền t h ế của n g ười
t r ước. Đó là t in h t h ần k h oa h ọc v ậy . Br u n sch w icg , bà n g iải t r iết h ọc
Desca r t es có câ u : “ Trước Des cartes , m ỗi k hi các dân tộc tự hỏi: “ Phải biết
cái chi? Phải tin cái gì? Phải làm s ao đây?, họ liền ngó lại đàng s au họ,
nghĩa là họ đi tìm những câu trả lời s ẵn từ trong s ách vở, thuộc về s ách
thánh hay s ách phàm . Từ Des cartes s ắp xuống đến ta, trái lại, chúng ta
ngó đàng trước ta. Đành rằng, k hông phải tìm lại hết, nhưng phải biết đem
tất cả những điều cựu lệ m à xét lại, xem nó bằng cặp m ắt của ta, phê phán
nó bằng đầu óc của ta” .

Hơn n ữa , t a n ên để ý r ằn g , bất k ì là m ột v iệc ph á t m in h n à o,

k h ôn g ba o g iờ do m ột số đôn g n g ười h ợp lại m à t ìm r a . Lập r a h ội n à y
h ội k ia là để cổ lệ, ch ớ ph á t m in h sá n g t ạo là côn g v iệc r iên g của t ừn g
n g ười, của t ừn g cá n h â n t r ầm t ư m ặc t ưởn g t r on g y ên lặn g v à t ịch
m ịch .

Giải t h oá t lấy qu y ền t h ế của n g ười x ưa , của x ã h ội ch u n g qu a n h , là

để ch o t in h t h ần m ìn h được sá n g su ốt v ô t ư m à x ét đoá n sự v ật .

Nh ữn g g iá t r ị của x ã h ội bà y r a , g ìn g iữ… v à bu ộc t a g ìn g iữ, ít k h i

là g iá t r ị t h u ần v ề Lý , m à ph ần n h iều là g iá t r ị t h u ần v ề T ìn h . Đó là
n h ữn g g iá t r ị biểu h iện cả lòn g dục v ọn g ích k ỉ của con n g ười. Đặt r a lu ật
ph á p, để bu ộc h ết t h ảy n g ười dâ n t r on g n ước ph ải t u â n t h eo, là để g ìn
g iữ cá i qu y ền lợi ch o t ừn g n g ười. T r ộm cướp là “ quấy” , là “ ác” v ì n ó h ại
ch o lòn g lo t ư r iên g của m ỗi n g ười. Nh ữn g qu a n n iệm v ề T r u n g , Liêm ,
Hiếu , Để… r ất cần t h iết ch o sự sin h t ồn của x ã h ội

Giá t r ị của x ã h ội đặt r a , t h u ần là t h iên v ề T ìn h , v ề Dục V ọn g h ơn

là t h iên v ề Lý . Đó là m ột lẽ cố n h iên : Con n g ười ph ải n g h ĩ đến sự sốn g
v ề v ật ch ất của m ìn h t r ước h ết . Ă n , m ặc, ở… t h ích v u i sướn g , g h ét đa u
k h ổ… đó là n h ữn g n g u y ện v ọn g đầu t iên của con n g ười. Đó là n g u y ên
n h â n của cá c g iá g iá t r ị v ề lu â n lí m à a i a i cũ n g ph ải t u â n t h eo m ột
cá ch ch u đá o m ới đặn g . V ì n h u cầu cần t h iết ấy , x ã h ội ba o g iờ cũ n g
ph ải lấy qu y ền t h ế m à bó bu ộc cá n h â n t u â n t h eo.

T u y n h iên , ản h h ưởn g x ã h ội đà n á p r ất có lợi ch o cá n h â n v ề

ph ần v ật ch ất … n h ưn g v ề ph ần t in h t h ần t h ì t ất n h iên là ph ải có h ại. Lý
lu ận ch ú n g t a , t h ườn g t h iên v ề x ã h ội h ơn v ề cá n h â n , t h iên v ề T ìn h
h ơn là Lý . V à ch ín h đâ y là ch ỗ n g u y ên n h â n của T ín n g ưỡn g , sẽ bà n
n ơi ch ươn g Lu ận lý của T ìn h cảm sa u đâ y .

Lý t r í m u ốn g iải t h oá t được r a k h ỏi cá i v òn g của T ìn h Cảm , t h ật là

m ột v ấn đề t o t á t , đâ u ph ải là m ột v iệc dễ dà n g . Mỗi k h i t a lý lu ận , n ếu
để ý ch o k ĩ m à qu a n sá t , sẽ t h ấy t oà n là t ìm sự t h ỏa m ã n , y ên ủi h ơn là
t ìm ch â n lý . Miễn là t h ỏa m ã n dục v ọn g của bản n g ã m ìn h là đủ, v ả lại
t ìm đủ cá ch để lý lu ận , để ch ứn g m in h sự t ín n g ưỡn g ấy .

Lý T r í v ừa m ới n ẩy sin h là đã bị qu y ền t h ế t r on g x ã h ội k h u ôn
k h ổ, điều k h iển . Nh ưn g r ồi ch o đến m ột lú c, n ó ch ốn g lại v ới t ập qu á n ,
v ới t ất cả cá c qu y ền t h ế của x ã h ội.

T ư t ưởn g lấy m ìn h ch ẳn g n h ữn g đó là cá i qu y ền của m ìn h , m à là

m ột ph ận sự t ối ca o t ối t r ọn g v à k h ẩn cấp h ơn h ết của n h ữn g cá n h â n
biết x em sự t ự do của t r í h u ệ là điều k iện t ối y ếu của n h â n ph ẩm con
n g ười.
 T ư t ưởn g k h á ch qu a n là là m ch o Lý T r í được g iải ph ón g , được ph ục
sin h lại v ậy . Ph ươn g ph á p k h oa h ọc, là ph ươn g ph á p g iải ph ón g t in h
t h ần con n g ười r a k h ỏi sự n ô lệ của t ôn g iá o n g h ĩa là của dục v ọn g , của
t h iên t ín h .

Ph á n đoá n t h eo g iá t r ị v à ph á n đoá n t h eo sự t h ực là h a i lối ph á n

đoá n k h ôn g n ên lầm lẫn v ới n h a u t r on g t ư t ưởn g h a y ph ê bìn h .

Ph á n đoá n t h eo sự t h ực, là ph á n đoá n cận v ới sự t h ật . Một n h à

t r iết h ọc có n ói: “ Những tín ngưỡng của phần đông là m ặt nước ao tù; còn
những chân lý thênh thang của k hoa học là m ặt biển rộng lớn m ênh m ông
k ia” . Ph á n đoá n t h eo g iá t r ị, n g ười t a ch ỉ ph á n đoá n t h eo t ừn g k h u v ực,
t h eo t ừn g qu ốc g ia , t h eo t ừn g đoà n t h ể. Còn ph á n đoá n t h eo sự t h ực,
n g ười t a ph á n đoá n r a n g oà i cươn g g iới của g ia đìn h , của qu ốc g ia , của
dâ n t ộc. “ Khoa học k hông có quê hương” . Kh oa h ọc m à ch ỉ biết ph ụn g sự
ch o qu ốc g ia t h ôi, k h ôn g còn ph ải là k h oa h ọc n ữa . T ư t ưởn g t h eo k h oa
h ọc, ph á n đoá n à ph á n đoá n m à biết đứn g ở n g oà i v òn g của Bản Ng ã .
 Chương V
TÍN NGƯỠNG VÀ TRÍ THỨC

Hiểu biết v à t in t ưởn g là h a i điều k h á c n h a u x a ; cá i n g u y ên t ắc

của n ó k h ôn g g iốn g n h a u . T h ế m à x ưa n a y n g ười t a h a y lầm lẫn h a i
v ấn đề n à y v ới n h a u lắm .

T r ước k ia , t ôi có n ói qu a v ấn đề T ín Ng ưỡn g . Na y bà n lại ch o r õ

r à n g v à dễ h iểu h ơn . T r on g t h u ật t ư t ưởn g , v ấn đề t ín n g ưỡn g v à t r i
t h ức t h ật là h ết sức qu a n h ệ, k h ôn g t h ể bỏ qu a m à k h ôn g biết ch o được.

T ín Ng ưỡn g là bất k ì m ột ý t ưởn g , m ột g iá o lý n à o m à t a ch ỉ t in

su ôn g t h ôi, k h ôn g cần qu a n sá t v à t h í n g h iệm lại. T r á i lại, m ột đức t in
m à qu a n sá t v à t h í n g h iệm t h ấy đú n g v ới sự t h ật , t h ì k h ôn g còn g ọi là
t ín n g ưỡn g n ữa , m à ph ải g ọi đó là t r í t h ức n g h ĩa là h iểu biết .

Đối v ới T ín Ng ưỡn g , t h ì Lý k h ôn g còn ă n t h u a g ì n ữa cả. Nó có

ch en v à o ch ă n g là ch ỉ để m à biện h ộ cá i điều m ìn h đã t in t ưởn g k ia
t h ôi.

T ín Ng ưỡn g v à T r i T h ức, là h a i lối t á c độn g của t in h t h ần k h á c

biệt n h a u x a .

T ín Ng ưỡn g là m ột lối t r ực g iá c v ô t â m do n h iều n g u y ên n h â n ở

n g oà i ý ch í của m ìn h . Còn T r i T h ức là sự t h u t h ập h ữu t â m t h eo
ph ươn g ph á p k h oa h ọc, n g h ĩa là đã qu a n sá t v à t h ử n g h iệm qu a r ồi.

Nh â n loại t r ước đâ y sở dĩ ch ìm đắm t r on g v òn g T ín Ng ưỡn g là v ì

k h oa h ọc ch ưa được v ạn n ă n g m à lòn g k h a o k h á t sự h iểu biết của con
n g ười t h ì v ô h ạn . Nh ữn g sự t h ật n h a n n h ản của k h oa h ọc đã t ìm r a
cũ n g v ẫn còn ba o bọc t r on g m ột t ấm m à n h u y ền bí. Kh oa h ọc ch ỉ g iải
được “ cái cách hoạt động” của sự v ật . Cá i k h oản g m ên h m ôn g v ô sở t r i
của t ạo v ật , m à ch ín h k h ôn g m ột t r iết h ọc n à o h iển m in h r a được, là
t h u ộc v ề cá i t h ế g iới n h iệm m ầu của k h ôn g t ưởn g : Nó ch ứa ch a n biết
ba o là h i v ọn g của n g ười, ch o n ên k h ôn g có m ột cá i Lý n à o ph á n ó ch o
n ổi. Bởi v ậy , T ín Ng ưỡn g bất k ì là t h u ộc v ề loại n à o; t ín n g ưỡn g của t ôn
g iá o h a y ch ín h t r ị… đều là n h ữn g lực lượn g lớn la o đá n g sợ. Đã tín
ngưỡng là v ì Hi vọng, m à đã Hi v ọn g t h ì đừn g có m on g m ỏi đem Lý
Lu ận ph á đi lòn g a o ước t h iết t h a của n g ười t a là m ch i ch o ph í côn g t ổn
sức.

Sự t h ật ở đời, k h ôn g ba o g iờ là m t h ỏa được lòn g t h a m m u ốn của

con n g ười, ch o n ên có số n g ười k h ôn g h i v ọn g được ở h iện t ại n ữa . Ng ười
t a h i v ọn g n ơi t ươn g la i… n ơi m ột t ươn g la i m à h ọ t ưởn g t ượn g ch o là sẽ
được t h ỏa m ã n , su n g sướn g k h ôn g còn có m ột t r ở n g ại n à o n ữa cả. Nh à
du y t â m t h ời m on g m ỏi n ơi m ột t h ế g iới bồn g la i đầy h oa lệ n g oà i cõi
đời t h ực t ế n à y ; n h à du y v ật n g m ỏi m ột t h ế g iới đại đồn g , n ơi m à t ất cả
con n g ười a i a i cũ n g được v u i sướn g h ả h ê… Đó t oà n là cản h t r on g m ộn g
ước. Họ m on g ước n ên h ọ t ín n g ưỡn g , h ọ x em n h ữn g k ẻ n à o h ứa h ẹn đưa
h ọc đến cản h a o ước của h ọ đó là n h ữn g bậc đại â n n h â n của h ọ. A i cả
g a n đem lý lu ận m à ph á h oại cá i đức t in của h ọ k ia , cá i m ộn g đầy h ứa
h ẹn n g ọt n g à o, h ọ sẽ ch o k ẻ ấy là k ẻ t h ù , là bọn n g ười ph ản t iến h óa ,
ph ản cá ch m ạn g v .v … Đâ y là t â m lý t h ôn g t h ườn g dễ h iểu .

Bởi v ậy , n h à t h ôn g t h á i n h ất có k h i cũ n g ph ải m ất cả óc ph á n
đoá n ph ê bìn h của m ìn h , m ột k h i sa n g qu a g iới t ín n g ưỡn g . Nh ư
Pa st eu r là m ột v ậy : Bên g iới T r í T h ức, ôn g là n h à t h ôn g t h á i n h ất .
Bước qu a g iới T ín Ng ưỡn g , ôn g đọc k in h x em lễ, t ín n g ưỡn g Ch ú a T r ời
n g oa n n g oã n n h ư m ột n g ười đà n bà h a y con t r ẻ.

X ưa k ia , n g u y ên n h â n của T ín Ng ưỡn g là n g u y ên n h â n t h ần lin h .

Ng ười t a n h ận n ó m ột cá ch sợ sệt , k h ôn g dá m cã i. Ng à y n a y , t u y
ch ú n g t a biết r õ n g u y ên n h â n n ó ở n ơi t a , ở n ơi lòn g “ s ợ đau k hổ, ham
s ung s ướng” của t a , n h ưn g n ó cũ n g v ẫn cưỡn g t a ph ải n h ận n ó n h ư t h u ở
x ưa k ia . Lý lu ận đối v ới n ó k h ôn g h iệu qu ả g ì cả, cũ n g n h ư đối v ới sự đói
k h á t v ậy . Ng ười t a m ột k h i đã bị sốn g dưới qu y ền của sự đói k h á t dà y
v ò, t h ì đừn g có đem lý lu ận v à o là m ch i n ữa . Ng ười t a ch ỉ m on g có m ột
điều là đỡ k h á t đỡ đói đi đã . Bất k ì cá i g ì có t h ể t h ỏa m ã n điều m on g
m ỏi ấy là đủ. Lý lu ận k h i ấy đều ph ải v ứt v à o m ột x ó cả. Cá i g ì t h ỏa
m ã n đặn g lòn g m on g ước k ia là đủ. Lý lu ận có ch en v à o là m t r ở n g ại
ch o lòn g t in t ưởn g , là ph ải v ứt n ó n g a y qu a m ột bên . Ch o n ên v ô ý m à
độn g đến lòn g T ín Ng ưỡn g , dẫu là của n g ười y êu của m ìn h , là m ột điều
v ụn g dại n h ất .
 Nh ữn g cu ộc cá ch m ạn g ch â n ch ín h t r on g x ã h ội là n h ữn g cu ộc
cá ch m ạn g t h a y đổi n h ữn g t ín n g ưỡn g n ền m ón g của m ột dâ n t ộc, t u y
n h ữn g cu ộc cá ch m ạn g n h ư t h ế r ất ít có lắm . V ì t h ườn g t h ườn g , có t h a y
đổi ch ă n g là t h a y đổi cá i v ật n g ười t ín n g ưỡn g đó, ch ớ lòn g t ín n g ưỡn g
k h ôn g dễ g ì t h a y đổi được.

Lòn g t ín n g ưỡn g k h ó m à ch ết đặn g . Nó là m ột n h u cầu cũ n g n h ư

n h ữn g n h u cầu của con n g ười v ề v ấn đề sướn g k h ổ v ậy . Lòn g n g ười
t h ích y ên ổn v à r ất g h ét sự ph â n v â n n g ờ v ực. Lắm k h i t â m t r í cũ n g
ph ải bị t r ải qu a n h iều lú c h oà i n g h i, n h ưn g r ồi cũ n g k h ôn g t h ể sốn g
t r on g cản h ấy lâ u được. Ng ười t a cần ph ải có m ột t ín điều h a y lu â n lý
dìu dắt để k h ỏi ph ải có sự su y n g h ĩ, đỡ ph â n v â n lưỡn g lự. Bởi v ậy , h ễ có
ph á h oại g iá o lý n à y là để t h a y v à o g iá o lý k h á c. Đó là n h ữn g n h u y ếu
k h ôn g t h ể t iêu diệt được. Lý T r í k h ôn g còn ch ỗ n à o lọt v à o t r on g ch o
được n ữa . Nó m à có ch en v à o ch ă n g , là ch ỉ để dù n g là m t ôi m ọi ch o
T ìn h Cảm , ch o Dục V ọn g , dù n g để là m “ ông trạng s ư” biện h ộ ch o điều
m ìn h đã sở v ọn g k ia ch o có v ẻ lý lu ận , n g h ĩa là ch o lòn g m ìn h được
y ên ổn , k h ỏi ph ải có sự á y n g h i n g ờ n ữa .

Nếu x ét k ĩ lịch sử t ư t ưởn g của loà i n g ười t a t h ấy m ột cá ch đá n g

t h ươn g r ằn g : T r í Hu ệ con n g ười t h ì t iến r ất m a u , còn T ìn h cảm t h ì g ần
n h ư bất di bất dịch .

Đà n h r ằn g , lòn g t in t ưởn g của con n g ười v ề m ột g iá o lý n à o bất k ì,

dù ch ỉ là m ột ảo t ưởn g t h ôi, t a cũ n g k h ôn g n ên k h in h t h ườn g n h ữn g ảo
t ưởn g ấy . Cũ n g v ì n h ờ cá c lực lượn g m a t h u ật của n ó, m à điều h ư ảo ấy
lại t r ở n ên m ã n h liệt h ơn sự t h ực t h ập bội. Một t ín n g ưỡn g m à được cả
dâ n t r on g n ước t h u n h ận , có t h ể là m ch o dâ n n ước ấy có được m ột t in h
t h ần t h ốn g n h ất v à m ạn h m ẽ v ô cù n g , có t h ể x oa y cả dục diện x ã h ội
t r on g n h á y m ắt . V ấn đề T ín Ng ưỡn g là v ấn đề qu a n h ệ r ất lớn đến sự
T ồn V on g của m ột n ước, cả m ột dâ n t ộc.

Đừn g n ói ch i n h ữn g t ín n g ưỡn g lớn la o că n bản của m ột dâ n t ộc

là m g ì. Nh ữn g ý k iến , n h ữn g dư lu ận h ằn g n g à y t h ôn g dụn g t r on g dâ n
g ia n , sức m ạn h n ó cũ n g lớn la o h ết sức. Một k h i con n g ười v ô t â m để
ch o n ó ch i ph ối, t h ời đã m ất cả t ư cá ch t ư t ưởn g v à ph á n đoá n v ô t ư r ồi.
Cá n h â n bấy g iờ ch ỉ còn là cá i h ồn của qu ần đoà n , t ư t ưởn g t h eo qu ần
đoà n , h à n h độn g t h eo qu ần đoà n , n g h ĩa là t h eo dục v ọn g của qu ần
đoà n .

A. Bàn về những nguyên động lực của hành vi con

người

1. Sướng và khổ
 Cơ t h ể v à cu ộc sốn g con n g ười có n h iều t h ứ n h u cầu , n ếu t h ỏa
m ã n được, g ọi là sướn g . T r á i lại là k h ổ. Đói m à k h ôn g ă n t h ì t h ấy đa u
k h ổ; ă n được n o đủ liền t h ấy su n g sướn g n g a y . Nếu k h ôn g có sự sướn g
k h ổ ấy t h ì con n g ười đến qu ên ă n m à ph ải ch ết m ất .

T r on g cá c t h ư n h u cầu ch ỉ có đói k h á t là t h ứ đa u k h ổi đá n g sợ
n h ất . Nh à t h i sĩ Sch iller n ói: “ Ái tình và Đói k hát, nếu k hông có thì cái
guồng m áy to tát của nhân loại phải bị ngưng đi ngay” .

Cũ n g có n h iều t h ứ sướn g k h ổ k h á c, n h ưn g lực lượn g n ó k h ôn g

m ạn h bằn g h a i t h ứ n ói t r ên đâ y .

Sướn g k h ổ, bản t ín h n ó là chóng tàn – Một điều g ì g ọi là sướn g m à

h iện diện m ã i cũ n g h ết sướn g , m à m ột sự k h ổ liên m iên r ồi cũ n g t h ấy
đỡ k h ổ r ất m a u , k h ôn g còn t h ấy k h ổ n ữa . V ì k h ổ m à t h ấy g iảm bớt đi,
lại t h ấy sướn g sá n h v ới cá i k h ổ h ồi t r ước.

V u i sướn g m à t h ật là v u i sướn g , là k h i n à o n ó bị g iá n đoạn m ã i.

Ch o n ên , ch ỉ có cá i v u i sướn g n à o m à t a ch ưa đạt được, m ới có t h ể lâ u
dà i được m à t h ôi. Hễ t h ỏa m ã n được r ồi t h ì h ứn g t h ú t h ấy h a y liền đó.
 Ng ười t a sở dĩ có sướn g là n h ờ so sá n h v ới cá i k h ổ. Nói đến m ột sự
su n g sướn g t h iên n iên , là n ói m ột điều v ô n g h ĩa . Mạn h k h ỏe m ã i, là m
sa o biết được cá i sướn g của m ạn h k h ỏe. Ch ỉ v ì có đa u , m ới biết được cá i
g iá của sức k h ỏe m à t h ôi.

Sch open h a u er n ói: “ Ta đi giày hẹp đau chân. Cởi ra đi chân k hông,
thấy s ung s ướng vô cùng. Cho nên đau k hổ là điều k iện của s ung s ướng
vậy” .

Pla t on n ói: “ Các vị thần thánh trên đời k hông bao giờ k hổ cả, cho
nên chắc chắn là các ông k hông bao giờ biết s ung s ướng là gì…” . Một cá i
h ạn h ph ú c t h ần t iên m à cá c n h à t ín n g ưỡn g m ơ ước đó, r iết r ồi đối v ới
h ọ sẽ k h ôn g còn sức g ì dẫn dụ ch o h ọ sa y m ê được n ữa cả.

V u i sướn g là m ột v ấn đề t ươn g qu a n lu ôn lu ôn t ù y h oà n cản h …

Cá i k h ổ n g à y n a y có t h ể là sướn g đối v ới n g à y m a i. Cá i sướn g n g à y
n g a y biết đâ u r ồi sẽ k h ổ đối v ới n g à y m a i. Đối v ới n g ười ă n đã n o óc
á ch r ồi m à bắt đầu ă n t h êm cơm n g u ội, là m ột sự k h ổ. Nh ưn g , cũ n g v ới
n g ười ấy , bỏ ba , bốn n g à y k h ôn g ch o ă n , m à g ặp cơm n g u ội, t h ì còn
su n g sướn g n à o bằn g . Cá i sướn g của n g ười n à y ch ưa ắt là cá i sướn g đối
v ới n g ười k ia , n g h ĩa là cá i sướn g của n g ười n g u , n g ười t r í lấy là m bực
m ìn h , m à cá i sướn g của n g ười t r í, k ẻ n g u cũ n g lấy là m bực m ìn h v ậy .
A n h sa y r ượu t r on g qu á n có cá i sướn g của a n h , n ó k h ôn g g iốn g v ới cá i
sướn g của n h à v ă n sĩ v iết x on g m ột bà i v ă n h a y .

2. Lòng ham muốn

Có sướn g k h ổ m ới có sin h lòn g h a m m u ốn . Ha m m u ốn sự v u i

sướn g , t r ốn t r á n h sự đa u k h ổ.

Ha m m u ốn là cá i n g u y ên độn g lực của ý ch í v à h à n h v i ch ú n g

t a . T h iếu lòn g h a m m u ốn t h ì v ạn v ật t r on g đời k h ôn g m ột v ật n à o
ch ịu h oạt độn g cả.

Ý Ch í m à k h ôn g ỷ lại v à o n ó t h ì k h ôn g t h ể n à o đứn g v ữn g n ổi.

Lòn g h a m m u ốn cà n g m ạn h m ẽ ch ừn g n à o cà n g g iú p ch o Ý Ch í đặn g
bền bỉ ch ừn g n ấy . Lòn g h a m m u ốn m à y ếu đi t h ì Ý Ch í cũ n g v ì n ó m à
g iảm t h eo.

Nh ưn g t a ch ớ lầm lộn Ý Ch í v ới Ha m m u ốn : Ý Ch í là ch ỉ v ề sự có
t h ể là m được, còn Ha m m u ốn t h ì t h a h ồ, k h ôn g h ạn địn h . Điều t a
m u ốn , cố n h iên là điều t a a o ước, n h ưn g n h ữn g điều t a a o ước có k h i lại
là n h ữn g v iệc m à t a biết k h ôn g t h ể m u ốn m à được.

Ý Ch í là ch ỉ v ề n h ữn g điều t a qu y ết địn h t h ực h à n h . Ha m m u ốn là
n h ữn g điều t a có t h ể ch ỉ n g h ĩ su ôn g m à t h ôi…

Nh ư t a đã t h ấy ở ch ươn g t r ước: h ữn g bản g iá t r ị của ch ú n g t a đã

t ạo bà y đều do lòn g h a m m u ốn ch ủ t r ươn g cả. Nh ữn g bản g iá t r ị ấy đều
t ù y t h ời g ia n , t ù y dâ n t ộc m à t h a y đổi m ã i. Lý t ưởn g của m ột dâ n t ộc
là biểu h iện lòn g h a m m u ốn của dâ n t ộc ấy .

Một h a m m u ốn n à o m à lấn được cả n ă n g t r í t a r ồi t h ời n ó t h a y đổi

cả qu a n n iệm của t a đối v ới m ọi sự m ọi v ạt t r on g đời. Cả ý h ướn g , cả t ín
n g ưỡn g của t a cũ n g t h eo đó m à biến đổi cả. Spin osa n ói r ất ch í lý : “ Ta
định cho m ột vật này tốt, là phải, k hông phải vì ta xét đoán nó như thế, m à
vì tại lòng ta ao ước nó phải theo như thế” . Ch ín h đâ y là n g u y ên n h â n v ì
sa o loại “ luận theo tình” là loại lu ận m à ph ần đôn g n g ười t a t h ích dù n g
n h ất k h i su y n g h ĩ.

T ự n ó, sự v ật k h ôn g có g iá t r ị g ì cả. Nó sở dĩ có g iá t r ị là do lòn g
h a m m u ốn con n g ười m à có, v à cũ n g t ù y sức m ạn h y ếu của lòn g h a m
m u ốn m à t ă n g g iảm t h ôi. Nh ư sự đá n h g iá g iá t r ị của con n g ười v ề
n h ữn g m ón đồ m ĩ t h u ật là m ột bằn g cớ h iển n h iên r ằn g g iá t r ị ca o t h ấp
của sự v ật do n ơi lòn g ưa t h ích ít n h iều của con n g ười m à r a cả. Cũ n g
m ột m ón đồ, m à có k ẻ dá m đổ bạc n g à n r a m u a , còn n g ười t h ì ch ỉ n g ó
qu a m à k h ôn g t h èm để ý đến .

Lòn g h a m m u ốn là ch ú a t ể của loà i n g ười. Bởi v ậy , T h ích Ca

m u ốn cứu n h â n loại r a k h ỏi v òn g đa u k h ổ, ch ỉ t h ấy có m ột ph ươn g
ph á p du y n h ất n à y t h ôi là diệt lòn g h a m m u ốn . Nh ưn g m à , cả m ấy
n g à n n ă m n a y , loà i n g ười cũ n g v ẫn đắm ch ìm t r on g bể t h a m dục…[23]
 3. Hi vọng

Hi v ọn g k h ôn g ph ải là h a m m u ốn , t u y n ó do lòn g h a m m u ốn m à
r a . Mìn h có t h ể h a m m u ốn m ột điều m à t h ật r a k h ôn g ba o g iờ dá m h i
v ọn g đến .

Ph à m n ếu h i v ọn g đến là k h i n à o m ìn h t h ấy điều m ìn h h a m
m u ốn đó có t h ể t h ực h à n h được. A i a i cũ n g h a m m u ốn là m g ià u ,
n h ưn g r ất ít n g ười có được h i v ọn g là m g ià u . Bởi h a m m u ốn t h ì k h ôn g
cần ph ải có điều k iện g ì cả; còn h i v ọn g , t r á i lại, m ìn h ph ải có ít n h iều
điều k iện m ới dá m n g h ĩ đến . Nh à k h oa h ọc h ọ a o ước t ìm ch o r a cá i
n g u y ên lý của v ạn v ật ; n h ưn g h ọ k h ôn g ba o g iờ có h i v ọn g sẽ t ìm r a
được là v ì k h oa h ọc k h ôn g đủ điều k iện để t ìm r a n g u y ên lý sự v ật .

T u y n h iên , cũ n g lắm k h i lòn g h a m m u ốn v à h i v ọn g lại đi đôi v ới

n h a u . Nh ư n ơi sòn g bạc, t a t u y h a m m u ốn n h ưn g cũ n g h i v ọn g ă n
được. Là v ì ở đâ y , t a m on g ở sự m a y r ủi.

Hi v ọn g là m ột lối su n g sướn g t r on g cản h ch ờ đợi, có lẽ su n g sướn g

h ơn cá i su n g sướn g của sự t h ỏa m ã n . Bởi v ậy cá c n h à cải cá ch h ọ ch ỉ
đem h i v ọn g n à y t h a y v à o m ột h i v ọn g k ia , ch ớ k h ôn g ba o g iờ dá
đá n h đổ h oặc là m ch o h i v ọn g dâ n ch ú n g được t h ỏa m ã n … Kh ôn g k h á c
n à o n g ười t a cột bó lú a t r ước m ồm con lừa là để g ạt ch o n ó đi t ới m ã i. Hi
v ọn g là n g u y ên độn g lực lớn n h ất của h à n h v i con n g ười.
 4. Thói quen

T h ói qu en , là m ch o sự sướn g k h ổ điều ch ỉn h lại. Sướn g m à qu en r ồi

cũ n g bớt sướn g , k h ổ m à qu en r ồi cũ n g bớt k h ổ. Bởi v ậy , có n h iều k ẻ k h ổ
n h ọc su ốt đời, n h ưn g lại sợ đến k ì h ưu t r í, k h ôn g còn v iệc g iữa m à là m .

T h ói qu en là m ch o n g ười t a bớt k h ổ, h oặc k h ôn g t h ấy k h ổ n ữa , v à

h ễ ph á m ất t h ói qu en đó, n g ười t a lại t h ấy k h ổ n h ư t r ước. Đi là m v iệc
h à n g n g à y cực n h ọc, được n g h ỉ m ột v à i n g à y là t h ấy su n g sướn g ,
n h ưn g n ếu ch o h ọ n g h ỉ lâ u , h ọ sẽ đâ m r a ch á n n ản v à n h ớ lại cá i đời
sốn g v ất v ả ở côn g sở.

Hễ t in t ưởn g m ột điều g ì, n g ười t a m ột k h i đã qu en v ới điều ấy r ồi

t h ì k h ó lòn g m à sửa đổi lại được m ột cá ch dễ dà n g . Ph à m m ột v iệc g ì đã
qu en r ồi m à bắt n g ười t a ph ải h ủy ph á đi để t h eo m ột lệ m ới k h á c là
là m độn g đến đời sốn g y ên ổn của h ọ. Cố n h iên là k h ôn g ph ải dễ g ì h ọ
n g h e t h eo. Ng ười t a r ất sợ cá i g ì có t h ể là m m ất sự y ên ổn . Họ k h ôn g
m u ốn su n g sướn g qu á , m à cũ n g r ất sợ sự k h ổ qu á . Bởi v ậy , h ọ ch ịu cá i
g ì điều ch ỉn h lại sự sướn g k h ổ của h ọ, t h à sốn g m ột đời sốn g ph ẳn g lì
n h ư m ặt n ước a o t ù còn h ơn . Đó ch ín h là n g u y ên n h â n của óc t h ủ cựu .
 T óm lại, bất k ì dâ n t ộc n à o, bất k ì là ở v à o t h ời bu ổi n à o, cá i t ôn
ch ỉ k h ôn g t h a y đổi của t ất cả h à n h v i con n g ười là tìm hạnh phúc n g h ĩa
là t h eo đu ổi sự v u i sướn g v à t r ốn t r á n h sự đa u k h ổ.

Đứn g v ề ph ươn g diện ấy t h ì con n g ười, a i a i cũ n g đồn g m ột ý cả,

n h ưn g có k h á c n h a u ch ă n g là k h á c v ề cá i ý n g h ĩa của h ạn h ph ú c n h ư
t h ế n à o, v à ph ươn g t h ế dù n g để đạt cá i h ạn h ph ú c ấy . Kẻ t h ì ch o có
n h iều t iền của , da n h v ọn g là h ạn h ph ú c còn k ẻ lại ch o ít lòn g h a m
m u ốn là h ạn h ph ú c. T ù y t â m t ín h , t ù y t r ìn h độ… m ỗi n g ười có qu a n
n iệm r iên g v ề h ạn h ph ú c.

T h a y đổi qu a n n iệm v ề h ạn h ph ú c của m ột cá n h â n h a y m ột dâ n

t ộc, là t h a y đổi t ất cả qu a n n iệm v ề sự đời v à lu ôn cả m ạn g v ận của cá
n h â n h a y dâ n t ộc ấy .

Nh u cầu của con n g ười đại để có 3 loại, t u ần t ự h iện r a t r on g đời n g ười

nh ư th ế này :

1 . Nhu cầu s inh lí (n h ư ă n , u ốn g , t h ở, h ít …)

2 . Nhu cầu cảm giác (t ìn h cảm , dục v ọn g )
3 . Nhu cầu tinh thần (su y n g h ĩ, lí lu ận …v .v .)

T r on g ba loại n h u cầu n à y , n h u cầu t in h t h ần h iện r a t r on g lịch sử

loà i n g ười r ất m u ộn .
 T h eo lịch t r ìn h t iến h óa của loà i n g ười. T ìn h dục h iện r a t r ước Lý
T r í. Ng à y n à o t in h t h ần g iải t h oá t r a được k h ỏi cá i v òn g m ờ á m của dục
v ọn g Lý T r í m ới h iện lộ r a được m à t h ôi. Bởi v ậy , lu ận t h eo Lý T r í là lối
lu ận của n g ười ch ữn g ch ạc, của k ẻ sá n g su ốt , còn lu ận t h eo T ìn h Cảm là
lối lu ận m à ph ần đôn g t h ích dù n g h ơn h ết , v ì n ó t h ỏa m ã n được lòn g
dục v ọn g của m ìn h . Óc su y lu ận con n g ười v ì đó t h ườn g h a y t h iên lệch ,
ch ỉ biết t ìm t h ỏa m ã n , t ìm y ên ổn n ên r ất k h ó lòn g t h ấy được Ch â n Lý .

B. Cái ta tình cảm và cái ta lý trí[24]

Sự ph â n biệt g iữa T ìn h Cảm v à Lý T r í h iện r a t r on g lịch sử loà i

n g ười t h ật là m u ộn m à n g . T ổ t iên t a k h i x ưa , cảm g iá c n h iều , h à n h
độn g lẹ, n h ưn g lý luận rất ít.

Đến k h i t r ìn h độ t iến h óa con n g ười lên ca o lên r ồi, ch ừn g ấy t a

m ới bắt đầu t r iết lu ận . Bấy g iờ sự ph â n g iữa T ìn h Cảm v à Lý T r í m ới
t h ấy được r õ r ệt .

Kh ôn g biết ph â n biệt h a i lối lu ận ấy là m ột t r on g n h iều n g u y ên

n h â n sa i lầm t h ườn g x ảy r a k h i t a x ét đoá n .

Nh iều n h à t r iết h ọc cũ n g bị lầm lẫn h a i lối lu ận n à y , n h ư Ka n t là

m ột v ậy . Ôn g n à y t in r ằn g m ìn h t ạo n ên được m ột n ền lu â n lý că n cứ
t r ên Lý T r í. T h ế m à t h ật r a , t r on g cá c n g u y ên t ắc của n ền lu â n lý ấy ,
t a k h ôn g t h ấy cá i n à o t h u ộc v ề Lý T r í cả.

Nh ữn g h iện t ượn g v ề T ìn h Cảm lu ôn lu ôn h iện r a t r ước n h ữn g

h iện t ượn g v ề Lý T r í. Con t h ú có t h ể có n h iều cảm t ìn h k h ôn g t h u a g ì
con n g ười, n h ưn g ch ắc ch ắn là t r í h u ệ của n ó t h ấp h ơn t a r ất n h iều . V à
ch ín h n ơi sự ph á t t r iển v ề T r í h u ệ m à con n g ười sở dĩ k h á c biệt được v ới
con t h ú .

Cá i “ Ta Tình Cảm ” v à cá i “ Ta Lý Trí” t u y ản h h ưởn g lẫn n h a u

n h ưn g m ỗi bên v ẫn có đời sốn g độc lập. Cá i “ Ta Tình Cảm ” h oạt độn g
k h ôn g cầm đếm x ỉa g ì đến t a cả, lắm k h i n g h ịch lại v ới t a là đằn g k h á c.
Nh â n đấy , m à đời sốn g của t a , là m ột đời sốn g đầy r ẫy m â u t h u ẫn .
Mìn h có t h ể k iềm ch ế dục v ọn g m ìn h lại được, n h ưn g là m ch o n ó t iêu
diệt đi, t h ật là m ột v iệc là m k h ôn g t h ể đặn g .

Nh ữn g k ẻ n à o t in r ằn g v ới T r í Hu ệ có t h ể t h a y đổi được T ìn h Cảm ,

là lầm . T h eodu le Ribot bảo: “ Đem cái “ Ta Lý Trí” để phê bình hành vi của
cái T ìn h Cảm ” là m ột việc làm k hông thể được.” [25]

Đời sốn g v ề T ìn h Cảm v à đời sốn g v ề Lý T r í k h á c n h a u x a , k h ôn g

t h ể lấy cá i n à y m à h óa cá i k ia được. T h ế n h ưn g n g ười t a k h ôn g k ể g ì
đến ch ỗ ph â n biệt ấy , cứ m ột m ực t in r ằn g , h ễ điêu lu y ện T r í Hu ệ t h ì
T ìn h Cảm n g ười t a n h ờ đó m à ca o t h eo. T h ật là m ột t h à n h k iến r ất t a i
h ại của g iá o dục n g à y n a y . T h eo g iá o dục n g à y n a y , n g ười t a t in r ằn g :
n g ười t a sẽ có được n h ữn g t ư cá ch siêu đẳn g , n g h ĩa là , n g ười có cá i h ọc
ca o ba o g iờ h ạn h k iểm cũ n g ca o. V ì v ậy , ở n h à t r ườn g , n g ười t a n ặn g v ề
T r í Dục h ơn Đức Dục.

Cá i “ Ta Tình Cảm ” v à cá i “ Ta Lý Trí” r ất k h á c n h a u , ch o n ên t a

cũ n g k h ôn g n ên lấy là m lạ v ì sa o có m ột n g ười v ừa t h ôn g m in h t u y ệt
ch ú n g v ừa là m ột n g ười có t ư cá ch r ất đê h èn .

T r on g lịch sử Đôn g T â y , t a t h iếu g ì g ươn g ấy . Đặc biệt n h ất là

Ba con , n h à đại t r iết h ọc v à lu ận lý h ọc t r ứ da n h n ước A n h ở t h ế k ỷ t h ứ
1 6 . Đời bấy g iờ ch ưa ch ắc đã có n g ười t h ôn g m in h bằn g ôn g , n h ưn g
cũ n g ch ưa ắt đã có n g ười có m ột ph ẩm cá ch đê h èn bằn g ôn g . V ì m u ốn
được lòn g Hoà n g Hậu Elisa bet h để x in m ột ch ỗ là m , ôn g đã đem lòn g
ph ản bội â n n h â n m ìn h là bá t ước Essex , là m ch o ôn g n à y ph ải bị ch ết
ch ém . Ôn g lại n h ờ qu ận côn g Bu ck in g h a m t iến dẫn Ja cqu es ler là m
qu a n đến t ể t ướn g , t h ế r ồi ph ản bội â n n h â n của m ìn h n ữa . Là m qu a n
đến t r ật ph ẩm m à x u n ịn h h èn h ạ v à g ia n x ảo v ô cù n g . Đến sa u k h i bị
bắt n h ốt v à o n g ục, ôn g lại đi v iết t h ư t h ú t ội để cầu k h ẩn cá c qu a n t òa
t h ươn g t ìn h m à t h a t h ứ ch o. Nh ưn g r ồi cũ n g k h ôn g a i ch ịu t h a t h ứ ch o
ôn g cả: Ôn g bị cá ch ch ức v à ch u n g t h â n cấm cố.

Ng ô Kh ởi đời Đôn g Ch u , sá t t h ê cầu t ướn g , cũ n g là bậc t h ôn g m in h

t u y ệt t h ế, n h ưn g ph ẩm cá ch h èn h ạ k h ôn g bằn g k ẻ t h ất ph u .
 T h ôn g m in h v à h ọc r ộn g là m ột lợi t h ế r ất n g u y h iểm ch o n h ữn g
t â m địa t iểu n h ận .

Bởi v ậy , k ẻ t à i ca o h ọc r ộn g n ếu k h ôn g ph ải là m ột bậc đại h iền sẽ

là m ột n g ười đại á c. T h ật v ậy , n g ười h ạn h ca o m à t h êm được m ột cá i
h ọc u y ên t h â m là m ột đại qu â n t ử. T r á i lại, n g ười ph ẩm h ạn h h èn h ạ,
g ia n t h a m t h ì dầu có được ba o n h iêu cấp bằn g cũ n g v ẫn là n g ười h èn h ạ
g ia n á c, n h ưn g lại là m ột k ẻ đại g ia n đại á c, v ì cá i h ọc của h ọ ch ỉ g iú p
ch o h ọ t h êm t r ụy lạc, t h êm đê h èn m à t h ôi.

Kh ôn g h iểu được sự ph â n biệt t r ên đâ y , t h ì sự x ét đoá n của t a sẽ bị

r ất n h iều sự sa i lầm n g u y h iểm . Có n h iều cô g á i n g â y t h ơ, t h ườn g lấy
cá i t à i h ọc v à t h ôn g m in h là m bảo đảm ch o t ư cá ch v ị h ôn ph u của
m ìn h m à ph ải lầm t a y bọn t iểu n h â n v ô liêm sỉ, t ự là m h ư h ỏn g cả m ột
đời n g ười. Nh iều b ch a m ẹ, cũ n g v ì lầm h ễ ch o con ă n h ọc t h à n h t à i, có
n h iều bằn g cấp là đủ, k h ôn g t h èm lo n g h ĩ g ì đến đức dục m à n h à t r ườn g
bỏ qu a n ên v ề sa u ph ải bị n h iều n ỗi t h ất v ọn g r ất đa u đớn . Ch ín h đâ y
là cá i lầm của g iá o dục n g à y n a y , h ọ ch ỉ có biết dạy ch o con em t r ở n ên
n g ười h ọc n h iều , n h ớ n h iều m à t h ôi.

C. Những yếu tố tạo ra tín ngưỡng

T ín Ng ưỡn g , t h u ộc v ề g iới h ạn của cá i “ Ta Tình Cảm ” , – là m ột

t r on g n h ữn g n g u y ên n h â n là m ch o t a su y n g h ĩ, ph á n đoá n sa i lầm .
[26]
 Biết được n h ữn g y ếu t ố t ạo r a n ó, ch ín h là để n g ừa ch o m ìn h k h ỏi
v ô t â m bị n ó ch i ph ối t r on g t ư t ưởn g .

V ề n h ữn g y ếu t ố của n ó, t a có t h ể ch ia r a là m 2 loại: Y ếu tố bên

trong v à Y ếu tố bên ngoài.

a. Yếu tố bên trong

Biết được n h ữn g y ếu t ố t ạo t h à n h m ột dư lu ận , m ột t ín n g ưỡn g , là

có t h ể biết được cá i bí qu y ết là m ch o n g ười t a n g h e t h eo m ìn h , n h ận
n h ữn g điều m ìn h m u ốn t r u y ền bá , dẫn dụ. Mà cũ n g là m ột bí qu y ết để
t r á n h ch o m ìn h k h ỏi ph ải bị v ươn g v à o cá i bẫy của n h ữn g k ẻ m u ốn
n h ồi sọ m ìn h .

Một t ờ bá o A n h t ên là Com m en t a t or v iết v ề v ấn đề “ Chính Trị Tâm

Lý” có câ u : “ Có lẽ m ột ngày tới đây, s ẽ có m ột cuốn s ách về thuật k huyến
dụ người ra đời. Khoa Tâm Lý Học s ẽ đi rất s âu vào tâm k hảm con người,
bấy giờ s ẽ biến thành m ột k hoa học hoàn toàn. Rồi người ta s ẽ biết được với
m ột nghị luận nào phải dùng để ảnh hưởng, huyền hoặc, s ai s ử được tâm lý
k ẻ k hác m ột cách chắc chắn như hiện giờ người ta định trước được m ột
nguyệt thực hay nhật thực vậy. Khoa tâm lý m à phát triển đến bậc ấy, s ẽ
tìm ra được những qui luật để biến cải lòng người theo m ột ý k iến nào của
m ình m uốn như chơi. Trí não con người bấy giờ s ẽ giống như m ột cái m áy
đánh chữ, chỉ nhận đến nút nào là hiện liền cái chữ của m ình m uốn” .

Lời dự đoá n ấy có t h ể n h ận là có được [27] . Cá i k h oa h ọc t ươn g la i ấy ,

n g à y n a y n h ữn g n h à ch ín h t r ị cù n g n h ữn g bọn n g ười dẫn đạo t r ứ da n h
đã có biết được m ột bà i bí qu y ết . Nh ưn g , lập t h à n h m ột k h oa h ọc h oà n
t h oà n t h ì t h ật k h ôn g ph ải ch ú n g t a n g à y n a y đâ y là là m được. Ph ải là
m ột n h â n loại ca o đẳn g h ơn ch ú n g t a bội ph ần m ới n g h ĩ n ổi. Là v ì, ch ỉ
có n h ữn g k ẻ m à m ìn h biết được h ọ là n g ười t h a m la m , t ự đắc là m ìn h
có t h ể ch ỗ y ếu của h ọ m à k h u y ến dụ, sa i sử h ọ. T r á i lại, n h ữn g n g ười
t â m t ín h h iền h òa , ít dục v ọn g t h ì t h ật k h ó m à dìu dắt , k h u y ến dụ h ọ
t h eo t a ch o đặn g . Bởi v ậy , n h ữn g y ếu t ố k ể dưới đâ y , k h ôn g ph ải lu ôn
lu ôn dù n g v ới bất k ì a i cũ n g dẫn dụ được: Có cá i đối v ới n g ười n à y t h ì
dù n g có k ết qu ả m à đối v ới n g ười k h á c k h ôn g ă n t h u a g ì cả.

1. Tính khí

Địa v ị của t ín h t r on g cu ộc g â y t ạo dư lu ận v à t ín n g ưỡn g t h ật là

qu a n h ệ t o t á t v ô cù n g . Nh à t r iết h ọc k h ôn n g oa n n h ất , cũ n g k h ôn g
t h oá t được k h ỏi ản h h ưởn g của n ó. Nh ữn g n h à t r iết h ọc Á Đôn g ba o g iờ
cũ n g có n h ữn g qu a n n iệm a n ch ịu v ới t ín h k h í dâ n t ộc Á Đôn g , k h ôn g
g iốn g v ới n h ữn g n h à t r iết h ọc  u T â y .
 Nói v ề t ín h k h í cá n h â n cũ n g v ậy , t ù y t ín h k h í, t r iết h ọc của m ỗi
n g ười t ạo r a m ỗi k h á c. T ín h n g ười lạc qu a n t h ì t r iết h ọc của h ọ n h u ộm
m à u lạc qu a n . T ín h n g ười bi qu a n t h ì t r iết h ọc của h ọ n h u ộm m à u bi
qu a n . Nh ữn g k ẻ t h ích y ên t ĩn h t h ì t ạo h oặc ưa n h ữn g lý t h u y ết n à o có
t h ể đem lại ch o h ọ sự y ên t ĩn h . Nh ữn g k ẻ t h ích n á o n h iệt t h ì h ọc t ạo r a
h oặc ưa n h ữn g lý t h u y ết h oạt độn g . Bởi v ậy , Ph ật Giá o h a y Lã o Giá o
ba o g iờ cũ n g được n h ữn g n g ười có t ín h k h í t r ầm t ĩn h ưa t h ích – Nh ữn g
k ẻ cố lấy lý lu ận của Kh ổn g Mạn h m à biếm n h ẽ, ch ê ba i Ph ật Giá o h a y
Lã o Giá o, cố là m ch o n g ười t a bỏ n ó để t h eo m ìn h , là n h ữn g n g ười m ê
m u ội n h ất . Ch ẳn g n h ữn g lý lu ận của h ọ là n h ữn g lý lu ận sa i ph ép v à
sa i lầm , h ọ lại còn sa v à o cá i v ụn g v ề của t â m lý n ữa . Mỗi n g ười đều t ìm
lấy m ột lý t h u y ết h ạp v ới t ín h k h í của m ìn h để sốn g t h eo m ìn h . Bởi
v ậy , m u ốn k h u y ến dụ n g ười t a t h eo m ột h ọc t h u y ết n à o, ph ải biết t ín h
k h í h ọ n h ư t h ế n à o, v à đem cá i g ì h ạp v ới h ọ m à n ói, t h ì m ới m on g
được h ọ n g h e t h eo m ìn h t h ôi.

W . Ja m es qu ả qu y ết r ất có lý r ằn g : “ Lịch s ử triết học, phần nhiều là

lịch s ử của s ự tranh đấu giữa các tính k hí con người. Cho đến trong những
giới văn chương, nghệ thuật, chính trị cũng thế” .

2. Lý tưởng

Lý t ưởn g của m ột qu ốc g ia là ch ỗ t ổn g h ợp t ất cả n h ữn g n g u y ện
v ọn g , n h ữn g n h u cầu v à n h ữn g h a m m u ốn ch u n g của qu ốc g ia ấy .

Ch ín h lý t ưởn g ấy t ạo r a n h ữn g dư lu ận , n h ữn g lu ồn g t ín n g ưỡn g
để là m ph ươn g ch â m ch o t ất cả h à n h độn g của dâ n t r on g n ước.

Đối v ới cá n h â n cũ n g t h ế. Nh ữn g k ẻ sở dĩ h a y ph â n v â n lưỡn g lự
t r on g n h ữn g ý k iến h a y t ín n g ưỡn g của m ìn h m à k h ôn g biết ph ươn g
h ướn g n à o đi cả, ch ỉ t h eo n h ữn g k ích t h ích n h ất t h ời r ất t r á i n g h ịch
n h a u m ã i… là t ại h ọ k h ôn g có lý t ưởn g n à o ở t r on g đời c h oặc có ch ă n g ,
ch ỉ là m ột lý t ưởn g r ất m ơ m à n g y ếu ớt m ặc dầu có k h i h ọ là m ột n g ười
t h ôn g m in h v à h ọc g iỏi. Ng ười sốn g k h ôn g lý t ưởn g k h ôn g k h á c con
t h u y ền k h ôn g lá i, m ặc t ìn h ch o són g dập g ió dồi, bấp bên h đến đâ u h a y
đến đó.

Cá i sức m ạn h của bọn cu ồn g t ín là n h ờ h ọ ch ỉ biết ph ụn g sự m ột

cá ch n h iệt t h à n h cá i lý t ưởn g của h ọ t h ôi. Họ t ín n g ưỡn g n h ư m ột t ín
đồ r ất n h iệt t h à n h m ột t ôn g iá o n à o. V à ch ín h ch ỗ đó là m ch o h ọ t r ở
n ên n g u y h iểm n h ất : Họ ch ỉ biết có cá i lý t ưởn g của h ọ t h ôi. Bất k ì là m
v iệc g ì h ọ cứ x em x ét t h eo qu a n điểm của h ọ, n g oà i lý t ưởn g của h ọ, h ọ
k h ôn g t h ể du n g t ú n g m ột cá i g ì k h á c được n ữa .

Nh ữn g t ín n g ưỡn g v ề t ôn g iá o, lu â n lý h a y ch ín h t r ị n ếu h u n đú c
lại t h à n h m ột lý t ưởn g m à cả t h ần dâ n t r on g m ột n ước (h a y t r on g m ột
dâ n t ộc) đều côn g n h ận , ch ừn g ấy n ó m ới có t h ế lực r õ r ệt . Lý t ưởn g ấy
n ếu t h ích ứn g được v ới n h ữn g n h u cầu v à n h ữn g k h ả n ă n g của t h ời
bu ổi n ó sẽ là m ch o m ột qu ốc g ia được cườn g ph ú v in h qu a n g . T r á i lại,
n ếu có đi n g ược v ới con đườn g t ự n h iên sự v ật , n ó sẽ là m k h u y n h đảo
qu ốc g ia h a y dâ n t ộc ấy .

3. Nhu cầu
 Con n g ười sở dĩ h oạt độn g là do h a i n g u y ên n h â n đầu t iên n à y : Ưa
s ung s ướng, s ợ đau k hổ.

Nh u cầu v ật ch ất của con n g ười n ếu được t h ỏa m ã n là sướn g , k h ôn g

t h ỏa được là k h ổ.

V ă n m in h cà n g t iến bộ lại cà n g t ạo t h êm n h iều t h ứ n h u cầu m ới

m ẻ. T ạo t h êm n h u cầu m ới, r ồi t ìm cá ch t h ỏa m ã n được n ó, n g ười t a
g ọi n ó là v ă n m in h t iến bộ.

T ạo t h êm n h ữn g n h u cầu m ới ch o qu ần ch ú n g , đó là cá ch t ạo r a
t h êm m ối dư lu ận m ới. Nh ữn g n h à cầm qu y ền đại t à i k h éo dâ y t ạo
ph on g t r à o bằn g cá ch t ạo t h êm n h u cầu có ích v à cần t h iết ch o dâ n
ch ú n g .

Sự t iến bộ r ất m a u lẹ v ề k ĩ n g h ệ t ạo r a ch o con n g ười n h iều lối n h u

cầu m ới n h ư x e h ơi, x e lửa v à điện t h oại v .v … Mấy t h ứ ấy r ồi lại t h à n h
n h ữn g t h ứ cần t h iết k h ôn g t h ể bỏ qu a được n ữa . Nh ưn g n g u y t h a y ,
n h ữn g n h u cầu ấy t ă n g t r ưởn g r ất m a u lẹ, m a u lẹ qu á cá i sức ch ế t ạo,
ch o n ên k h ôn g có đủ m à cu n g cấp ch o đồn g đều k ịp. T h ế m ới có sự bất
m ã n ở n h ữn g k ẻ k h ôn g được h ưởn g . V à cũ n g v ì đó m ới sin h r a n h iều
ch ủ t h iết n h ư n g à y n a y . Dầu ch o con n g ười n g à y n a y ch ỉ loa y h oa y
m ã i ch u n g qu a n h n h ữn g v ấn đề g ià n h g iật t h ị t r ườn g t h ỏa m ã n n h ữn g
n h u cầu của k ĩ n g h ệ t ạo bà y r a .
4. Tư Lợi và Thị Dục

T ư lợi v à T h ị dục là h a i m ối t ạo r a dư lu ận m ã n h liệt n h ất : T ư lợi v à

t h ị dục có cá i t h ế lc t h a y đổi n h ữn g điều t a t in t h à n h r a ch â n lý . Nó
v ẫn m ạn h h ơn Lý , m ặc dầu ở v à o n h ữn g v ấn đề t h u ộc v ề địa ph ận của
Lý . T a t in m ột v iệc g ì là bởi n ó có ă n ch ịu v ới t ư lợi h a y t h ị dục của t a ,
h ơn là bởi n ó đú n g lý .

Nh ữn g sự t h a y đổi ý k iến , t h ườn g là do n h ữn g cu ộc t h a y đổi qu y ền

lợi m à r a . T ỉ n h ư n h ữn g n h à lã n h đạo m à g ià u được r ồi t h ườn g lại dễ t r ở
n ên n h ữn g n h à t h ủ cựu . Còn n h ữn g n g ười bất m ã n , k h ôn g được h ưởn g
n h ữn g su n g sướn g n h ư t r ưởn g g iả, t h ì lại dễ t r ở n ên n h ữn g n h à ch ín h
k h á ch .

Dục v ọn g là y ếu t ố g â y t ạo dư lu ận m ột cá ch k h ôn g t h ể lượn g n ổi
sức m ạn h của n ó. T ừ x ưa t ới n a y t r on g lịch sử loà i n g ười, ch ín h n ó x ú i
g iục cá c dâ n t ộc x ô x á t lẫn n h a u k h ôn g n g ớt v ậy .

Dục v ọn g có t h ể là cá i n g u y ên độn g lực của t ất cả h à n h v i n h ưn g

n ó là m ch o ý k iến của t a sa i lệch đi, k h ôn g t h ấy được cá i ch â n t ướn g của
sự v ật . T h ườn g t a ch ỉ m on g ch o sự v ật x ảy r a n h ư ý m u ốn n ó ph ải x ảy
r a n h ư t h ế n à o, h ơn là ch ịu x em x ét n ó t h eo y n h ư n ó đã x ảy r a . Sở dĩ
n h ữn g qu y ển sá ch v ề lịch sử có n h ữn g sa i lầm là t ại ph ần n h iều n h à
là m sử bị ph ải dục v ọn g sa i sử. T h ật k h ó m à t ìm r a được m ột n h à là m sử
k h ôn g dục v ọn g n g h ĩa là k h ôn g t h iên v ị m ột cá ch t u y ệt đối.
 b. Yếu tố bên ngoài

1. Ám thị

Ph ần n h iều ý k iến v à t ín n g ưỡn g của t a v ề ch ín h t r ị, t ôn g iá o v à

x ã h ội là do “ ám thị” m à g â y n ên .

Á m t h ị là là m ch o n g ười t a ph ải n g h e t h eo. Còn lý lu ận , t h ì ch ỉ có

t h ể là m ch o n g ười t a t in m ìn h , n h ưn g k h ôn g ép a i ph ải t h eo m ìn h , Á m
t h ị là là m m ê h oặc n g ười t a , còn lý lu ận v à dẫn ch ứn g , t r á i lại, là là m
ch o n g ười t a sá n g r a m à ch ịu n g ã lẽ t h ôi.

Có n h iều cá ch á m t h ị: Sá ch , bá o, diễn t h u y ết , qu ản g cá o v .v … Mà
dù n g lời n ói h iệu qu ả n h ất .

Nói r a , là đã á m t h ị r ồi; n h ưn g qu ả qu y ết là á m t h ị t h êm n ữa .
Nh ắc đi n h ắc lại m ã i lời đã qu ả qu y ết k ia là đem sự á m t h ị đến ch ỗ t ột
cù n g t h ế lực của n ó. T h u ật qu ản g cá o là t h u ật á m t h ị bằn g qu ả qu y ết v à
n h ắc đi n h ắc lại m ã i ch o n g ười t a t in m ìn h .
 T ừ sự á m t h ị của a n h bá n h à n g t ìm cá ch k h u y ến dụ m ìn h m u a đồ,
ch o t ới sự á m t h ị của n h à t h ôi m iên bắt m ìn h cảm t u â n t h eo m ạn g lện h
h ọ n h ư cá i m á y … đều h à m có m ột ý n g h ĩa t h ôi: là m ch o k ẻ k h á c m ất
óc ph á n đoá n đi, để dễ bề sa i k h iến . Ản h h ưởn g của h ọ t h ật là t o t á t .

Nh ữn g k ẻ dễ bị á m t h ị n h ất là n h ữn g k ẻ đa n g bị dục v ọn g n g ự t r ị
n ơi lòn g . T h ươn g , g h ét là m ch o t ấm lòn g bị t h u h ẹp lại, t h ật r ất dễ bị
á m t h ị, v à dễ ch o n g ười t a t h a y đổi ý k iến m ìn h lắm . Dầu m ìn h là m ột
n g ười t h ôn g m in h t à i t r í bậc n à o, n ếu bị dục v ọn g lôi cu ốn , cũ n g k h ó
lòn g m à t h oá t k h ỏi sự á m t h ị. Đối v ới n g ười m ìn h y êu qu ý , t h ì h ọ n ói
g ì là m g ì, m ìn h cũ n g t h ấy là ph ải cả. Dầu điều g ì h ọ n ói h a y là m k ia có
sa i v ới lẽ đươn g n h iên bậc n à o, m ìn h cũ n g t ìm đủ m ọi cá ch bên h v ực,
t h a t h ứ. T r á i lại, n ếu m ìn h g h ét , t h ì dầu h ọ có ph ải bậc n à o, m ìn h cũ n g
t ìm cá ch ch ê ba i biếm n h ẽ[28] .

T r ước k h i m u ốn á m t h ị a i, cần ph ải g â y t h iện cảm v ới n g ười ấy .

Nếu h g h ét m ìn h , t h ì k h ôn g còn ph ươn g t h ế n à o m on g n ói ch o h ọ n g h e
t h eo m ìn h n ữa đặn g .

2. Mối cảm lúc ban sơ

T r ước m ột sự v ật n à o, n ếu để ch ờ su y n g h ĩ ph á n đoá n ch o k ĩ lưỡn g ,

t h ì ch ậm v à n h ọc lắm . Ng ười t a t h ườn g ch ỉ că n cứ t h eo cá i m ối cảm lú c
ba n đầu t h ôi, để ph ê ph á n . T h oá n g qu a , h ọ có n h ữn g cảm t ưởn g g ì, h ọ
bèn lấy đó là m n ền t ản g ch o sự ph á n đoá n sa u n à y .

Đừn g t ưởn g ch ỉ có đà n bà , con n ít cù n g n h ữn g n g ười bá n k h a i là

t in n ơi m ối cảm lú c ba n đầu của h ọ m à t h ôi đâ u . Nh ữn g k ẻ t h ật v ă n
m in h , t r í t h ức, h ọ cũ n g h a y ức đoá n n h ư t h ế. Ch ỉ v ì h ọ lười biến g su y
nghĩ m à ra.

Bởi v ậy , n h ữn g k ẻ m u ốn á m t h ị, t h ườn g h a y t ìm cá ch g â y ch o
n g ười t a m ối t h iện cảm lú c ba n đầu . T u y m ối cảm ấy có k h i bị ph á h oại
v ì n h ữn g m ối cảm n g h ịch lại n ó, n h ư k h i m ới t h ấy m ặt t h ì đã g h ét , m à
v ề sa u cử ch ỉ k h ôn k h éo m ìn h có t h ể là m ch o h ọ m ất cá i á c cảm lú c ba n
đầu , n h ưn g n h iều k h i cá i m ối cảm lú c ba n đầu m ã n h liệt qu á , r ất k h ó
lòn g m à ph ôi ph a t iên t a n liền ch o được.

Gâ y m ối t h iện cảm lú c ba n đầu là cả m ột n g h ệ t h u ật của bất k ì a i

m u ốn á m t h ị n g ười t a , m u ốn g â y dư lu ận t ốt ch o m ìn h .

Bất k ỳ t r on g g iới n à o: T h ươn g m ã i, v ă n ch ươn g , n g h ệ t h u ật ,

ch ín h t r ị… n ếu v ô t â m g â y á c cảm v ới côn g ch ú n g lú c ba n đầu là n g u y
h iểm . Có n h iều k ẻ g a n h g h ét , t h ườn g t r on g bá o ch í h a y dù n g t h ủ đoạn
“ gây ác cảm ” để h ại n h ữn g n h â n v ật h ọ k h ôn g ưa . Họ t ìm cá ch n ói x ấu
qu y ển sá ch h oặc côn g v iệc là m của m ột n g ười n à o, t r ước k h i qu y ển sá ch
h a y côn g v iệc là m của n g ười ấy được côn g ch ú n g x em t ới. Nh ằm để ch o
côn g ch ú n g có á c cảm t r ước đối v ới n g ười ấy . Lú c t r ước, t ôi có ch o r a
m ột qu y ển sá ch v ề t r iết h ọc. Sá ch còn đa n g in , t h ế m à có n h à v ă n n ọ
đem đề sá ch r a m à m ạt sá t , n g u y ền r ủa , ch ế n h ạo… để g â y m ột lu ồn g
dư lu ận k h ôn g t ốt ch o t ôi. Bấy g iờ côn g ch ú n g v ẫn t in t ưởn g r ằn g t ôi là
m ột n g ười qu á i g ở, lú lẫn n h ư lời “ giới thiệu” của n h à v ă n ấy . Đến k h i
sá ch t ôi r a đời m ột ít lâ u , có r ất n h iều độc g iả g ởi t h ư v ề t ỏ v ẻ h ối h ận v ì
đã lầm t in t h eo n h à v ă n k ia m à k h in h r ẻ t ôi t r on g m ột t h ời g ia n r ất
lâ u m ặc dầu h ọ đã có n g h e t ôi t r ả lời m ột đôi bà i đín h ch ín h t r ên m ặt
bá o.

Nh ữn g m ối cảm lú c ba n đầu cần ph ải x em n ó là n h ữn g m ối cảm

k h ôn g đá n g t in cậy , lu ôn lu ôn cần ph ải k iểm t r a lại. T in cà n t in t h eo
n ó m à k h ôn g ch ịu x em x ét ch o cẩn t h ận lại, n h ư t a t h ườn g là m , là t ự
dấn m ìn h t r on g sự lầm lạc su ốt đời. Nó ch ỉ bằn g cứ n ơi sự t h ươn g g h ét
n h ất t h ời của t a m à t h ôi, ch ớ k h ôn g t h eo m ột lẽ ph ải n à o cả. T h ế m à
n h ữn g qu a n n iệm của t a v ề sự ph ải, qu ấy , t h ật , g iả… lại t oà n că n cứ t r ên
n h ữn g n ền t ản g m on g m a n h ấy . Mỗi k h i n g h e a i k h en a i, h oặc ch ê a i,
ph ải coi ch ừn g : Họ k h en là v ì h ọ t h ươn g , h ọ ch ê là v ì h ọ g h ét . Ph ải
k iểm t r a lại, đừn g để m ìn h bị lôi cu ốn t h eo sự t h ươn g g h ét k h ôn g că n cứ
ấy .

3. Ưa giải nghĩa

Ưa g iải n g h ĩa là m ột sự cần đối v ới con n g ười bất k ì ở v à o t h ời bu ổi

n à o.

V ì t h ích g iải n g h ĩa , con n g ười m ới có t ạo r a lý t h u y ết để g iải

n h ữn g n g u y ên n h â n m à k h oa h ọc ch ưa t h ể t r ả lời được. Ng ười t a t in
n ó, là v ì n ó t h ỏa m ã n được cá i lòn g t h a m g iải t h ích của h ọ. Ng ười t a
t ưởn g n h ư k h ôn g t h ể sốn g t r on g sự ph â n v â n , n g h i n g ờ được. Ph ải n ói
ch o r a lý , cắt n g h ĩa ch o có lẽ, để y ên t r on g lòn g m à sốn g , m ặc dầu
n h ữn g lý lẽ ấy sa i n h ữn g lý lẽ r ất t h ô t h iển v ụn g v ề.

Ch o n ên , bị sét đá n h , n g ười t a t h à cắt n g h ĩa “ bướng” r ằn g đó là bị

lôi côn g đá n h bằn g lưỡi t ầm sét h ơn là ch ịu dốt m à là m t h in h . Rủi bị t a i
n ạn , n g ười t a cũ n g t ìm cá ch cắt n g h ĩa là t ại m ìn h ở k h ôn g có đức, h a y
là T r ời, Ph ật t h ử lòn g m ìn h … Đứn g t r ước m ột v iệc g ì x ảy r a , n g ười t a
h a y la o n h a o t ự h ỏi: T ại sa o t h ế? Rồi t h ì t h a h ồ, m ỗi n g ười m ỗi t ìm
cá ch g iải cá i lý của v iệc ấy . Họ k h ôn g ch ịu ch ỉ n h ận su ôn g sự ấy đâ u .
Họ cần m u ốn biết t ại sa o có v iệc ấy . Óc t ò m ò, h a m lý lu ận ấy là m ch o
con n g ười k h a o k h á t sự g iải n g h ĩa , đến n ỗi dẫu biết là n h ữn g câ u t r ả lời
h ết sức n g â y n g ô t h ô t h iển của h ọ cũ n g t h â u n h ận m ột cá ch h ết sức dễ
dà n g . Sự dễ dã i ấy là n g u y ên n h â n sa n h r a v ô số t ín n g ưỡn g . T in t h ần
t h á n h , t in t h iên đà n g , địa n g ục, t ín h lu â n h ồi, qu ả bá o… t oà n là v ì t ấm
lòn g k h a o k h á t sự g iải lý cá c v ật sự v ật t r on g đời m à k h oa h ọc còn ph ải
ch ịu qu i h à n g ch ưa g iải n ổi.

T h a y v ì t h ú n h ận sự dốt n á t của m ìn h v ề n h ữn g v ấn đề m ìn h ch ưa có
t h ể g iải n ổi, lắm k h i ch ín h k h oa h ọc cũ n g r ất dễ dã i v ới n h ữn g lối g iải
lý m iễn cưỡn g n h ư t h ế

4. Tiếng nói và hình ảnh

T iến g n ói có m ột sức cá m dỗ r ất m ạn h . Sức m ạn h của n ó do sức

k h êu g ợi t ìn h cảm của n ó. Kh éo dù n g n ó t h ời k h u y ến dụ, lôi k éo qu n
ch ú n g n h ư ch ơi. Nh ữn g t iến g n ói n à o k h ó địn h n g h ĩa n h ất là n h ữn g
t iến g dù n g có h iệu qu ả n h iều h ơn h ết . T ỷ n h ư n h ữn g “ dân quyền” , “ lao
động” , “ tư bản” , “ bình đằng” , “ tự do” , “ tiến hóa” v .v … là n h ữn g t iến g có
cá i n g h ĩa r ất m ơ m à n g cần ph ải g iải ít r a cả v à i ba t r ă m t r a n g g iấy
cũ n g ch ưa h ết ý . T h ế m à , cá i m a lực của n ó ch ín h ở ch ỗ đó. T r on g cá i
t ên v ắn t ắt của n ó, dườn g n h ư n ó đã có ch ứa sẵn sự g iải qu y ết t ất cả cá c
v ấn đề của con n g ười. Nh ữn g cá i k h ẩu h iệu t o t á t ấy , qu ần ch ú n g x em
n ó n h ư m ột v ị t ôn t h ần , h u y ền bí v à có đủ n ă n g lực g iải t h oá t h ọ r a
k h ỏi cản h k h ổ h iện t ại. Nếu là n h ữn g ch ữ n g ười t a h iểu r õ r à n g n g h ĩa
lý t h ời đâ u còn cá i sức h u y ền bí của n ó n ữa . Ng ười t a m on g m ỏi n ó là v ì
n g ười t a k h ôn g r õ qu y ền lực n ó t ới đâ u .

Lý lu ận k h ôn g là m g ì ch ốn g n ổi v ới n ó. Ng ười t a n ói cá i t ên n ó r a ,
n h ư n g ười t a g ọi t ên Ph ật A Di Đà v ậy . T r ước qu ần ch ú n g , n g ười t a g ọi
n ó lên m ột cá ch t h à n h k ín h t ĩn h t â m ; qu ần ch ú n g n g h e n ói đến t ên
n ó, là t ỏ n g a y cá i v ẻ bá i n g ưỡn g t ôn sù n g . Bởi n ó là n h ữn g t iến g k h êu
g ợi được n ơi lòn g của côn g ch ú n g n h ữn g h ìn h ản h đầy m ộn g đẹp, đầy
h ứa h ẹn n g ọt n g à o n h ư h ìn h ản h m ột đấn g Cứu T h ế v ậy .

T iến g n ói r ất t h a y đổi t ù y dâ n t ộc, t ù y t h ời đại. Có n h iều t iến g

t r ước k ia đối v ới qu ần ch ú n g có n h iều k h êu g ợi r ất m ã n h liệt m à n a y
ch ỉ còn là m ột t iến g t r ốn g r ỗn g k h ôn g ản h h ưởn g g ì n ữa . Một n g ười
Nh ật n g h e n ói đến t ên qu ốc g ia có m ột m ối k h êu g ợi k h á c m ột n g ười Ý
h a y n g ười Hoa Kỳ . Bởi v ậy , dù n g ch ữ, ph ải coi ch ừn g đến cá i n g h ĩa của
n ó đối v ới dâ n t ộc, đối v ới lú c m ìn h đa n g dù n g n ó n h ư t h ế n à o.

T iến g n ói cũ n g có cá i sốn g của n ó, n h ư t ư t ưởn g của t a v ậy . Hễ ch ế

độ đổi, t ín n g ưỡn g đổi, t h ì r ồi cá i n g h ĩa của t iến g n ói cũ n g đổi t h eo.
Qu ần ch ú n g t r ước k ia t ôn sù n g t iến g n à o, n a y t r á i lại, đối v ới t iến g ấy ,
h ọ k h in h bỉ đá o để cũ n g k h ôn g ch ừn g . T ỉ n h ư h ồi x ã h ội ph on g k iến ,
sốn g m ột cá ch đà i cá c t r ưởn g g iả là sa n g t r ọn g , v in h diệu . Nh ưn g n a y
t h eo ph on g t r à o bìn h dâ n , h ọ g h ét cá ch sốn g đà i cá c t r ưởn g g iả ấy , v ì
h ọ ch o đó có cá i n g h ĩa v ô n h â n đạo, bóc lột , h èn h ạ v .v … m ặc dầu , sự
t h ật , m ỗi bìn h dâ n đều có m ột ôn g t r ưởn g g iả t r on g lòn g . Nếu v ô t ìn h
t a n ói đến t ừ “ trưởng giả” là độn g đến điều h ọ t h ù g h ét : cá i t iến g ấy sẽ
g ợi ch o h ọ cá i đời sốn g x a h oa của n h ữn g k ẻ bóc lột h ọ. Bởi v ậy , n h à
ch ín h t r ị k h ôn k h éo, ph ận sự của h ọ là biết t h eo t h ời g ia n m à t h a y đổi
cá i t iến g g ọi ấy , n g h ĩa là ph ải t r á n h x a cá i t iến g g ọi m à qu ần ch ú n g
đa n g t h ù g h ét . T oequ ev ille n ói: “ Công việc của chính phủ chấp chính và
Đệ Nhất Đế Quốc chỉ m ột công việc đem chữ m ới m à thay vào những chữ
của chế độ cũ đã dùng, như “ thâu thuế” thì gọi k hác lại là “ thuế đất” , “ bổ
trợ thuế” thì gọi k hác lại là “ gián tiếp thuế” , “ diêm thuế” thì thay vì gọi
“ gabelle” hay gọi k hác lại là “ im pôts du s el” v.v… Chỉ có tên gọi là thay
đổi thôi, bản chất vẫn giữ y nguyên.”

V ới n h ữn g k h ẩu h iệu k êu t o m à t r ốn g , n g h ĩa n h ư T ự Do, Bìn h

Đẳn g , bọn dẫn đạo t h ôi m iên được qu ần ch ú n g v à o lôi k éo h ọ lật đổ cả
m ột n ền ch ín h t r ị n ước Ph á p h ồi đời qu â n ch ủ. Cá i bí t h u ật của n h à cầm
qu y ền , cũ n g n h ư của cá c ôn g t r ạn g sư ở n ơi cá i t h u ật k h éo dù n g n h ữn g
ch ữ k h êu g ợi. T h ật là m ột cá i t h u ật k h ó k h ă n v ì cũ n g t h ời m ột ch ữ m à
đối v ới n h iều h ạn g n g ười lại có n h iều n g h ĩa k h á c n h a u . Hơn n ữa ,
n h ữn g ch ữ dù n g cù n g t r on g m ột t h ời đại m à dâ n t ộc n à y dù n g k h ôn g
g iốn g dâ n t ộc k ia , t u y h a i dâ n t ộc cù n g sốn g t r on g m ột v ă n m in h .
Nh ư ch ữ “ dân chủ” là k h ẩu h iệu n g ười t a t h ườn g dù n g n h ất đời bâ y g iờ.
T h ế m à dâ n “ anglos axon” v à dâ n “ Latin” , đối v ới n h ữn g ch ữ ấy h ọ có
n h ữn g ý t ưởn g , n h ữn g k h êu g ợi k h á c n h a u x a . Đối v ới dâ n “ Latin” t h ì
ch ữ “ dân chủ” có ý n g h ĩa là ý ch í v à sá n g k iến của cá n h â n ph ải
n h ượn g bộ t r ước ý k iến của ch ín h t h ể. Ch ín h ph ủ có qu y ền ch ỉ h u y , t ập
t r u n g , g iữ độc qu y ền v à ch ế t ạo. T r á i lại, đối v ới qu ần dâ n “ anglo-
s axon” n h ất là dâ n Hoa Kỳ , t h ì cũ n g t h ời m ột ch ữ “ dân chủ” ấy , lại có
cá i n g h ĩa k h á c. Dâ n ch ủ ở đâ y ch ỉ sự n h ượn g bộ của ch ín h ph ủ t r ước ý
ch í của cá n h â n . Ng oà i Cản h Sá t , Bin h bị v à Ng oại g ia o, n g ười t a k h ôn g
để ch o ch ín h ph ủ ch ỉ h u y cá i g ì cả, ch o đến g iá o dục cũ n g v ậy . Cũ n g
t h ời m ột ch ữ dù n g m à cá i n g h ĩa n ó đối h a y dâ n t ộc t h ật k h á c x a n h ư
t r ời v ực.

T iến g n ói, sức k h êu g ợi n h ư t h ế, n h ưn g còn ph ải t h u a x a sức k h êu

g ợi của t r a n h ản h . Nh ữn g t h ươn g g ia k ỹ n g h ệ cù n g n h ữn g n h à x u ất bản
t h ườn g dù n g lối qu ản g cá o bằn g t r a n h ản h để dễ n h ồi sọ k h á ch h à n g v à
bạn đọc. V ới n h ữn g h ìn h v ẽ r ất đẹp, cá m dỗ n g ười t a dẫn dụ r ất dễ dà n g
t h eo ý m u ốn . Nh ất là n h à bu ôn , h ọ r ất sà n h t h u ật n à y . Một h ìn h v ẽ
h a y k h êu g ợi h ơn m ột bà i diễn v ă n dà i… là bởi t r a n h ản h k h êu g ợi
t ìn h cảm h ơn lý t r í. V ề ph ần n à y , t ôi đã n ói r õ r ệt n h iều ở m ột n ơi
k h á c [29] n a y k h ôn g ph ải lập lại là m ch i n ữa .

5. Ảo vọng

T ừ k h i m ới sin h đến k h i ch ết , ch ú n g t a ph ần n h iều sốn g ba o bọc

t r on g ảo v ọn g . Nh ờ n ó m à t a sốn g , v à t a ch ỉ biết đeo đu ổi m ã i t h eo n ó
t h ôi. Ảo v ọn g của t n h y êu , của da n h v ọn g , của sự n g h iệp… là n h ữn g t h ứ
h ạn h ph ú c m à a i a i cũ n g m ã i a o ước, m ã i t h èm t h u ồn g . V ì n ó t a m ới
ch ịu h oạt độn g , là m v iệc, v à h a m

V ề lý t r í t h ì ảo v ọn g r ất ít còn v ề t ìn h cảm t h ì ảo v ọn g có h ằn g g iờ.

Ảo v ọn g v ề t ìn h cảm là m ch o t a t in n ơi sự bất di bất dịch của t ìn h cảm ,
m à t h ật sự n ó ph ải t h a y đổi m ã i v ới sự biến dịch của cá i n g ười của t a .

“ T r ải qu a n h ữn g cu ộc bể dâ u ,
Nh ữn g điều t r ôn g t h ấy m à đa u đớn lòn g ” .

Ng u y ễn Du v ới lươn g t r i biết r ằn g : Hễ có sin h t h ì có diệt , cồn h óa

v ực, v ực n ên cồn là m ột lẽ dĩ n h iên ph ải v ậy . T h ế m à v ới t ìn h cảm của
ôn g , ôn g k h ôn g m u ốn có sự t h a y đổi ấy , bởi v ậy m ới có câ u : “ Những
điều trông thấy m à đau đớn lòng” . Đa u đớn là bởi v ật đổi sa o dời k h ôn g
được t r ườn g cửu n h ư lòn g m ìn h ước n g u y ện .

Nh à t h i sĩ t h ườn g m on g ước sốn g được t r on g m ột cản h á i t ìn h

t r ườn g cửu : Đó là ảo v ọn g của t ìn h cảm . Nó là m ch o n g ười t a h a m sốn g ,
sốn g t r on g h i v ọn g . Niet zsch e n ói: “ Ảo vọng giúp con người được s ống
hạnh phúc hơn chân lý” . Điều đó có t h ể ch ưa đú n g n h ưn g ch o t a t h ấy
v a i t r ò của ảo v ọn g t r on g cu ộc sốn g .

T r ước k ia là n h ữn g ảo v ọn g của t ôn g iá o, n g à y n a y là n h ữn g ảo
v ọn g của t r iết h ọc v à x ã h ội…

Có t h ể n ói, v ới dâ n ch ú n g , h ọ cần ph ải có n h ữn g ảo v ọn g m ới sốn g

được. Ch o n ên , y ếu t ố lớn la o n h ất của cu ộc t iến h óa cá c dâ n t ộc k h ôn g
ph ải h oà n t oà n là ch â n lý m à có cả ảo v ọn g .

T h iên Đà n g , T iên Cản h , Qu ả bá o, Lu â n h ồi ph ải ch ă n g là n h ữn g ảo

v ọn g , t h ế m à k h ôn g có n ó k h ó m à k h u y ến k h ích t h iên h ạ là m là n h
t r á n h dữ.

T óm lại, v ới qu ần ch ú n g , sốn g cần ph ải có ảo v ọn g . T h iếu n ó t h ời

cá c h oạt độn g n g ưn g đi. V ậy , ph á t ất cả ảo v ọn g của con n g ười, n h à dẫn
đạo k h ôn k h éo ph ải biết đem m ột ảo v ọn g m ới t h ế v à o, t h ì dâ n ch ú n g
m ới ch ịu .
 Ảo v ọn g , ph ải ch ă n g là y ếu t ố qu a n h ệ n h ất để t ạo dư lu ận v à t ín
n g ưỡn g .

T u y n h iên , qu ần ch ú n g t r ước sa u r ồi cũ n g có n g à y bị t h ất v ọn g ,
v ì sự t h ật t h ế n à o r ồi cũ n g sẽ đến là m ch o h ọ t ỉn h n g ộ lại. Kin h n g h iệm
là bà i h ọc du y n h ất để ch o dâ n ch ú n g biết t ôn t h ờ sự t h ật v à g iú p h ọ
ph á n h ữn g ảo v ọn g n g u y h iểm ấy đi. T a cứ g iở n g a y lịch sử r a t h ì r õ.
Nh ữn g k ẻ bị n h iều t h ất v ọn g là n h ữn g k ẻ sà n h đời h ơn n g ười. Nh ữn g
n ước bại v on g t h ườn g là n h ữn g n ước t ỉn h n g ộ sớm h ơn h ết .

6. Quả quy ết và sự lặp đi lặp lại

Mu ốn ch o n g ười t in m ìn h , ph ải biết qu ả qu y ết . Qu ả qu y ết m ột lần

k h ôn g đủ, ph ải biết lặp đi lặp lại m ã i điều m ìn h qu ả qu y ết ấy m i đặn g .
Đó là t ất cả cá i t h u ật “ nhồi s ọ” .

“ Ôn g T ă n g Sâ m ở đất Ph í. Ở đấy , có k ẻ t r ù n g da n h v ới ôn g g iết

ch ết n g ười. Một n g ười h ớt h ải ch ạy đến bảo m ẹ T ă n g Sâ m r ằn g : “ Tăng
Sâm giết người” . Bà m ẹ n ói: “ Chẳng k hi nào con ta lại giết người” . Rồi bà
cứ điềm n h iên n g ồi dệt cửi.

Một lú c, lại có n g ười đến bảo: “ Tăng Sâm giết người” . Bà m ẹ k h ôn g

n ói g ì, cứ điềm n h iên n g ồi dệt cửi.
 Một lú c n ữa , lại có n g ười đến bảo: “ Tăng Sâm giết người” . Bà m ẹ sợ
cu ốn g , qu ă n g t h oi, t r èo qu a t ườn g ch ạy t r ốn .”

Nh ữn g n h à dẫn đạo dù n g lối n à y để t ạo dư lu ận v à t ín n g ưỡn g .

Câ u n ói qu ả qu y ết cà n g được v ắn t ắt , k h êu g ợi v à r ắn r ỏi ch ừn g
n à o t h ì ản h h ưởn g lại cà n g m ạn h m ẽ ch ừn g n ấy . Đối v ới qu ần ch ú n g ,
n h ữn g bà i lu ận dà i dòn g k h ôn g h iệu qu ả g ì cả.

Nh ữn g k in h t h á n h x ưa đều dù n g lối qu ả qu y ết “ s uông” t h ôi. Ng ười

t a g ọi đó là “ lời nói của thánh thần” n g h ĩa là n ói m ột cá ch qu ả qu y ết
k h ôn g cần lý lu ận , k h ôn g cần bằn g cứ. Nh à ch ín h t r ị v à n h à bu ôn bá n
t h ườn g dù n g lối v ă n “ s uông” n h ư t h ế lắm .

Một qu ả qu y ết m à lại n h á i đi n h á i lại m ã i, sẽ t ạo t h à n h m ột ý k iến

ă n sâ u v à o đầu óc qu ần ch ú n g , lâ u n g à y n g ười t a sẽ t in r ằn g n ó là m ột
ch â n lý có đủ bằn g cứ, k h ôn g cần n g h i n g ờ g ì n ữa cả.

Đem m ột t iến g n à o, m ột ý t ưởn g n à o, m ột k h ẩu h iệu n à o m à lặp đi

lặp lại m ã i t h ì r ốt cu ộc n ó sẽ biến t h à n h m ột t ín n g ưỡn g . T ừ n g ười bu ôn
bá n cá c m ón h à n g v ặt ở g iữa ch ợ, đến ôn g g iá o ch ủ m ột t ôn g iá o, đều
dù n g cá i lợi k h í n à y để t h iết lập t h â n ch ủ v à t ín đồ m ìn h . Na poléon là
n g ười r à n h cá i t h u ật n à y lắm . Dầu là m ột bậc t h ức g iả cũ n g k h ó t r á n h
k h ỏi ản h h ưởn g của sự n h á i đi n h á i lại m ột ý t ưởn g . Hễ v ô t â m t h ì n ó lôi
k éo m ìn h n h ư ch ơi. Bởi v ậy , t h u ật qu ản g cá o n g à y n a y là t h u ật g ì, n ếu
k h ôn g ph ải là t h u ật n h ồi sọ bằn g sự lặp đi lặp lại m ột m ón h à n g ? Hằn g
n g à y đọc bá o t h ấy n ói: “ Không thuốc xổ nào bằng thuốc xổ hiệu X…” , r iết
r ồi, t a cũ n g t in là n ó h a y n h ư lời qu ản g cá o ấy . Hoặc đọc bá o t h ấy n ói
m ã i r ằn g “ Ông A là m ột người gian tham xảo quyệt, còn ông B… là m ột
người ngay thẳng quân tử” ; r iết r ồi t a cũ n g t in bằn g lời, t r ừ r a k h i n à o
t a đọc n ơi t ờ bá o k h á c t h ấy n g ười t a đín h ch ín h lại sẽ h a y .

7. Uy danh

Nh ữn g lu ận lý h ọc, bà n v ề n h ữn g y ếu t ố t ạo t h à n h m ột ph á n
đoá n , dườn g n h ư bỏ qu a y ếu t ố qu a n t r ọn g n à y : Uy da n h .

Một ý k iến m à được m ột n h à h ọc g iả có u y da n h bên h v ực t r u y ền

bá , t h ời ba o g iờ cũ n g được ph ần đôn g n g h e t h eo.

V ề n h ữn g v ấn đề t h u ộc v ề n g h ề n g h iệp của t a , h a y t h u ộc v ề ch ỗ sở
t r ườn g của t a t h ì t a có t h ể t in cậy n ơi sự ph á n đoá n của t a t h ôi. Ng oà i
r a , t a k h ôn g cần cố côn g m à su y n g h ĩ h a y lý lu ận là m g ì ch o n h ọc.
T h à n h ắm m ắt t in t h eo n h óm n g ười ch u y ên m ôn v à có u y da n h h ọ
t h a y t a ph ê ph á n là đủ. Qu y ền t h ế của ôn g t h ầy đời n à o đến g iờ cũ n g
v ẫn x em n h ư m ột điều t h iên g liên g k h ôn g t h ể x â m ph ạm .

Một n g ười ch ưa có u y da n h g ì cả, m à n ói r a m ột điều đú n g v ới

ch â n lý ba o n h iêu , n g ười t a ít ch ịu để ý đến . T r á i lại, lắm k h i m ột a n h
đần n h ất lại được t h iên h ạ n g h e t h eo. Là v ì, k h ôn g dè m ìn h là đần , h ọ
dá m qu ả qu y ết m ột cá ch độc đoá n . Nh ờ sự qu ả qu y ết v à lại k h éo lặp đi
lặp lại m ã i t h à n h r a h ọ có u y t h ế. Một a n h bá n t h u ốc dá n ở n g oà i ch ợ
qu ả qu y ết m ột cá ch ch ắc ch ắn r ằn g t h u ốc m ìn h là côn g h iệu h ơn h ết ,
t h ế r ồi cũ n g có đủ u y t h ế để ảo h oặc t ư t ưởn g của đá m đôn g qu â y qu ần
ch u n g qu a n h h ọ.

Uy da n h là m ột sức m ạn h t h u ộc v ề t in h t h ần , ca o h ơn sức m ạn h
v ề v ật ch ất g ấp bội. Nh iều x ã h ội sở dĩ t h à n h lập cũ n g v ì n h ờ n ó, h ơn là
n h ờ n ơi sức m ạn h . Na poléon , k h i v ượt cù la o Elbe v ề n ước, ch ỉ n h ờ n ơi
u y da n h m à k h ôn g m ấy n g à y t h â u đoạt lại cả n ước Ph á p v ề t a y m ìn h .
T r ước cá i h à o qu a n g sá n g r ực của t ên t u ổi ôn g , sú n g t h ần côn g của n h à
v u a đều câ m m iện g cả, cá c đạo bin h của n h à v u a đều t iêu t a n cả. Ng ười
t a lú c bấy g iờ x em ôn g n h ư m ột v ị t h ần t h á n h .

T h ườn g t r on g g iới v ă n ch ươn g , n h ữn g n h à v ă n ch ưa có u y da n h

g ì cả đu a n h a u t ìm n h ữn g n h à v ă n đã có u y da n h đỡ đầu , g iới t h iệu
h oặc là m bà i t ựa là h ọ m u ốn côn g ch ú n g v ì u y t h ế của n h à v ă n có
t iến g để ý đến n h ữn g điều h ọ bà y t ỏ. Ng ười đọc sá ch cần ph ải để ý coi
ch ừn g , đừn g để ch o cá i “ uy danh” của n g ười đề t ựa t h ôi m iên óc ph á n
đoá n của m ìn h đi. Đọc sá ch n h ữn g n h à v ă n có t iến g cũ n g ph ải để ý đến
u y da n h h ọ, v à đừn g để ch o h ọ lôi cu ốn ảo h oặc m ìn h .

Nô lệ lấy u y t h ế của cổ n h â n , t h ật là m ột t a i n ạn ch o sự g iải ph ón g

t in h t h ần con n g ười. Cá i t in h t h ần “ Tử Viết” ấy , n g à y n a y v ẫn còn
m ạn h lắm . Kh ôn g ph ải n ói n h ư t h ế là bảo ph ải r u ồn g bỏ cổ n h â n h oặc
n h ữn g n h à đại v ă n h à o có t iến g lớn h ơn t r on g t h ế g iới t a cần ph ải g iữ
g ìn óc ph á n đoá n của t a được t ự do, đừn g v ì u y t h ế h ọ m à là m m ờ óc
ph ê bìn h của m ìn h đi. V à ch ỉ có t h ế t h ôi.
 Uy da n h của m ột n g ười h a y của m ột ph e ph á i n à o, đều do n ơi sự
t h à n h bại m à t ă n g

Ng ười được đắc t h ắn g t r on g m ột côn g v iệc g ì t h ời u y da n h của

n g ười ấy n h ờ đó m à t h êm lừn g lẫy . T r á i lại, n ếu n g ười ấy t h ất bại, u y
da n h liền đó t iêu m a . Ng ười a n h h ù n g m à được qu ần ch ú n g h oa n
n g h ên h h ôm n a y , sẽ bị qu ần ch ú n g x em t h ườn g n g à y m a i n ếu h ọ bị
t h ất bại.

Uy da n h , n ếu m u ốn g iữ g ìn n ó m ã i t h ì điều k iện đầu t iên là ph ải

lu ôn đắc t h ắn g , lu ôn lu ôn t h à n h côn g .

Fer din a n d de Lesseps, n g ười đà o k in h Su ez, lú c đa n g t h ời, n g ười t a

x em n h ư t h ần n h ư t h á n h . Kh i ôn g đi n g a n g Sou t h a m pt on , ch u ôn g
n h à t h ờ đổ m ừn g , t h iên h ạ ch en ch â n k h ôn g lọt ở n h ữn g con đườn g ôn g
đi qu a . Nh ưn g đến k h i ôn g m u ốn đà o lu ôn k in h Pa n a m a , ôn g t h ất bại.
Uy da n h liền đó đổ n á t t r on g n h á y m ắt . Sa u k h i n g ười t a đem ôn g t ôn
n g a n g h à n g v ới cá c n h â n da n h t r on g lịch sử, n g ười t a lại m ạt sá t ôn g ,
dà y đạp da n h dự ôn g , ch o ôn g là m ột t ên bợm h èn h ạ k h ôn g đá n g k ể.
Đá m t a n g của ôn g , k h ôn g m ột a i t h èm n g ó đến , đối v ới qu ần ch ú n g ,
ch ỉ là đá m t a n g của m ột a n h dâ n qu ê t h ườn g n à o đó m à t h ôi. Đời ôn g ,
là bà i h ọc ch o t a t h ấy , n h ờ đâ u m à được v à v ì đâ u m à m ất cả t h a n h
da n h .
 Uy t h ế ch ẳn g n h ữn g ản h h ưởn g qu ần ch ú n g cù n g n h ữn g đầu óc
n on n ớt m à t h ôi, n ó còn ản h h ưởn g được cả n h ữn g đầu óc k h oa h ọc.

Câ u ch u y ện ph á t m in h lu ồn g són g N là m ột t r on g n h iều câ u
ch u y ện t r on g là n g k h oa h ọc, do ản h h ưởn g t a i h ại của u y da n h g â y
n ên .

T r ên v à i m ươi n ă m n a y , Blon dlot , g ia o sư k h oa v ật lý h ọc t r ứ

da n h v à là t ín v iên của k h oa h ọc v iện có côn g bố n h ữn g t h í n g h iệm của
ôn g v ề là n són g N m à ôn g qu ả qu y ết là đã t ìm r a được. Ôn g là n g ười có
u y da n h lớn t r on g là n g k h oa h ọc. Có n h iều n h à t h ôn g t h á i đem n h ữn g
t h í n g h iệm ôn g r a x em x ét lại v à qu ả qu y ết là t h ật là đú n g n h ư lời ôn g
t u y ên bố. Ng ười t a lại còn bà n t á n n h iều t ín h ch ất lạ lù n g của n h ữn g
là n són g điển ấy n ữa .

V ì sự ph á t m in h lớn la o ấy V iện k h oa h ọc địn h ch o m ột ph ần

t h ưởn g , m ới ph á i n h iều h ội v iên đến t ận n h à x em x ét . T r on g đá m h ội
v iên lại có n h à v ật lý h ọc t r ứ da n h Ma sca r t n ữa . Cá c h ội v iên đều h ết
sức v ừa lòn g . T h ế là n h à ph á t m in h Blon dlot được lã n h g iải t h ưởn g
5 0 .0 0 0 qu a n .

T r on g lú c ấy , cá c n h à t h ôn g t h á i n g oại qu ốc k h ôn g bị ảo h oặc v ì
cá i u y da n h t o t á t của Blon dlot , cặm cụi t h í n g h iệm đi, t h í n g h iệm lại
m ã i n h ưn g k h ôn g có k ết qu ả g ì. Họ m ới đi t ìm n h à ph á t m in h t in cậy
cắt n g h ĩa v à t h í n g h iệm lại. Bấy g iờ h ọ m ới k h á m ph á r a được r ằn g
lu ồn g són g điển N ch ỉ là m ột ảo g iá c do m iến g t a m lă n g k ín h m à r a .
Bá o Rev u e Scien t ifiqu e bèn cậy cá c n h à t h ôn g t h á i t r on g t h ế g iới m ở
cu ộc điều t r a . T é r a , là n sá n g điển N t h ật là m ột ảo g iá c.

Cá c n h à v ật lý h ọc Ph á p t r ước k ia đã t á n t ụn g sự ph á t m in h n à y
(v à có n h iều ôn g lại t u y ên bố ch ín h m ìn h có là n són g điển ấy n ữa ) bấy
g iờ t ỉn h n g ộ, đem t h í n g h iệm lại, t h ì k h ôn g t h ấy g ì cả.

T é r a , su ốt h a i n ă m t r ườn g , cá c n h à v ật lý h ọc ch u y ên m ôn h ọ bị
u y da n h á m t h ị, là m ch o h ọ t in t ưởn g m ột v iệc do t ưởn g t ượn g g â y r a
n h ư m ột ch â n lý .

8. Báo, Sách, và Quảng cáo

Mu ốn t ạo dư lu ận g â y T in T ưởn g , n g ười t a cũ n g t h ườn g dù n g đến

Sá ch v à Bá o.
 Nh ưn g sá ch t h ì ít ản h h ưởn g h ơn bá o, v ì qu ần ch ú n g ít đọc sá ch
h ơn đọc bá o, có k h i k h ôn g t h èm đọc t ới là k h á c. T u y v ậy , cũ n g có
n h iều qu y ển sá ch t h ế lực t o lớn k h ôn g t h u a g ì bá o ch í, n h ư sá ch
J.J.Rou ssea u g â y được ph on g t r à o cá ch m ạn g Ph á p qu ốc, qu y ển “ Túp
lều của chú Tom ” x u i n ên t r ận g iặc Na m Bắc ph â n t r a n h bên Mỹ.

Hiện t h ời ản h h ưởn g của bá o ch í ă n đứt sá ch v ở. T h iên h ạ n g à y

n a y , ph ần đôn g ý k iến của h ọ là ý k iến của bá o ch í cù n g m ột ph e ph á i
v ới h ọ.

Ản h h ưởn g của bá o ch í đối v ới t h ời cu ộc t h ật lớn la o v ô cù n g .

Ng à y n a y địa v ị của bá o ch í là m ột địa v ị ca o n h ất . Ng ười t a t in r ằn g ,
n ếu m ột ch ủ n g â n h à n g n à o đủ sức m u a được t ất cả cá c t ờ bá o t r on g
h oà n cầu , t h ì n g ười ấy là ch ú a t ể của t h ế g iới, t a h ồ m u ốn là m g ì t ù y ý .

Kh ôn g có m ột ch ín h ph ủ n à o m à k h ôn g biết đến cá i t h ế lực á m t h ị

của bá o ch í. Bởi v ậy m ỗi n h à ch ín h t r ị đều có cá i m ộn g cầm t r on g t a y
m ột cơ qu a n n g ôn lu ận .

Mu ốn biết ản h h ưởn g của bá o ch í đối v ới độc g iả n h ư t h ế n à o h ã y

x em n g a y k ết qu ả của n h ữn g qu ản g cá o đă n g t r ên bá o t h ì r õ. Bất k ỳ là
m ột qu ản g cá o n à o m à h ứa h ẹn n h iều điều cũ n g có m ột đá m n g ười t in
t h eo cả. T r ước đâ y m ột ít lâ u n g ười t a bắt được m ột t ên bợm , t r on g
qu ản g cá o h ứa ch o m ượn t iền k h ôn g cần bảo đảm . Sự t h ật , a i lại k h ôn g
h iểu , n ếu g iữ được lời h ứa ấy , h ì dầu g ia sản đến đâ u cũ n g ph ải t iêu t a n
t r on g n h á y m ắt . T h ế m à n g ười t a v ẫn t in được. A n h bợm n à y ch ỉ n h ận
ch ú t ít t iền v ề v iệc điều t r a m à a n h bu ộc m ỗi n g ười m u ốn v a y ph ải
ch ịu t h ôi. Ch ỉ có t h ế m à t r on g v òn g có m ấy t h á n g , a n h t h u được t r ên
5 0 .0 0 0 qu a n v à a n h cũ n g ch ưa h ề ch o a i v a y được m ột qu a n n à o cả.
Một điều đá n g để ý n h ất , t r on g v ụ lườn g g ạt n à y , r ất có n h iều n h à t a i
m ắt v à có h ọc bị sa v à o cạm bẫy .

Ng ười t a t h ấy t r on g số n h ữn g n g ười bị g ạt , có cả n h ữn g ôn g qu a n
t òa , cá c ôn g t h ầy ện , cá c v iên v õ t ướn g . Kh ôn g còn bằn g cứ n à o h ơn
n h ữn g bằn g cứ n à y để ch ứn g n h ận r ằn g : Sức á m t h ị của bá o ch í r ất
m ã n h liệt v ô cù n g . Ở x ứ t a , cá c n h à t h u ốc ca o đơn h oà n t á n , v à cá c
t h ầy đại bịp h ọ là m g ià u cũ n g n h ờ n ơi qu ản g cá o t r on g cá c bá o.

T h ậm ch í v ă n ch ươn g , sứ m ạn g của n ó là g iải ph ón g t in h t h ần con

n g ười, t h ế m à cũ n g lại ch ạy t h eo ph on g t r à o t h ươn g m ã i, là m qu ản g
cá o lu n g t u n g để n h ồi sọ độc g iả. St efa n Zw eig n ói: “ Phận s ự các nhà
văn có lương tâm là phải chống lại m ột cách hẳn hoi với phong trào quảng
cáo trong văn chương. Văn chương m à quảng cáo là m ột điều s ỉ nhục văn
hóa” . Geor g es Du h a m el cũ n g cực lực ph ản đối: “ Văn chương và quảng
cáo là m ột cái m âu thuẫn to tát của thời đại bây giờ. Văn chương là giải
phóng, còn quảng cáo là nhồi s ọ. Đôi vợ chồng ấy m à đi đôi với nhau m ãi,
s ẽ là m ối lo rất lớn của Văn hóa ngày nay vậy” .

T h u ật qu ản g cá o n g à y n a y đã đến m ột g ia i đoạn t ối ca o r ồi. Bên

Mỹ, t ờ bá o bá n ch ạy n h ất , n g ười t a đã t ín h ch o n ó t r on g m ột n ă m ,
t h â u v ô v ề t iền qu ản g cá o k h ôn g m à t h ôi, có t ới t r ên 1 5 t r iệu dolla r s.
T ất cả cá c t ờ bá o bên Mỹ, t iền qu ản g cá o t h â u v ô t r ên 5 0 0 t r iệu dolla r s
t r on g m ột n ă m . A r r en , t á c g iả m ột qu y ển sá ch v ề t h u ật qu ản g cá o, ch o
biết r ằn g m ột n h à bá n v iết m á y t h ườn g k ia , ph ải t ốn v ề qu ản g cá o
t r on g m ột n ă m có t r ên 5 0 0 .0 0 0 qu a n . Còn m ột n h à bá n “ s avon” ph ải
bỏ r a t r on g 4 0 n ă m số bạc là 6 0 t r iệu v ề t iền qu ản g cá o.

Bấy n h iêu sự h a o t ổn ấy cố để h ấp dẫn n g ười m u a , n h ồi sọ h ọ. T a đủ

t h ấy sức á m t h ị của qu ản g cá o là bậc n à o, k h ôn g t h ế t h ì a i lại dại g ì đổ
bạc t r iệu r a v ì n ó. Nh ữn g m á n h k h óe t r on g n g h ệ t h u ật qu ản g cá o, m ỗi
n g ười của ch ú n g t a cần ph ải biết qu a , – ch ẳn g ph ải để n h ồi sọ n g ười
k h á c m à là để t r á n h ch o m ìn h đừn g bị n h ồi sọ. T r on g qu y ển “ Cá i Dũ n g
của T h á n h Nh â n ” t ôi đã ch ỉ r a cá ch ph òn g n g ừa cá i n ạn qu ản g cá o để
g ìn g iữ t ự do ch o t in h t h ần , n ên đâ y k h ôn g cần bà n đến .

T óm lại, biết ph â n biệt được t h ế n à o là t ín n g ưỡn g , t h ế n à o là t r í

t h ức, t h ời t ư t ưởn g m ới được sá n g su ốt r õ r à n g . Nh ất là m u ốn su y n
g h ĩa ch ín h đá n g , ph á n đoá n v ô t ư, cần ph ải lá n h x a Dư Lu ận v à T ín
Ng ưỡn g . Biết được cá ch t ạo dư lu ận v à t ín n g ưỡn g là biết được cá ch
t h oá t k h ỏi ản h h ưởn g t a i h ại của n ó: “ Dùng đến uy danh để ám thị, là cố
làm cho ta k hông thấy được chân tướng của m ọi s ự vật và làm cho tê liệt
óc phê phán của ta đi” . [30]

Mu ốn g iữ được sự độc lập của t in h t h ần , ph ải biết sốn g m ột m ìn h ,

su y n g h ĩ m ột m ìn h , đem n h ữn g dư lu ận đươn g t h ời m à ph ê bìn h g ắt
g a o; đừn g để ch o ph on g t r à o lôi cu ốn m ột cá ch v ô t â m ; đứn g n g oà i cá c
lu ồn g t ư t ưởn g h a y t ìn h cảm m à m ìn h x em là bạo độn g h a y ch ưa đủ lý ,
v à ch ỉ biết h à n h độn g t h eo sở k iến của m ìn h m à k h ôn g qu a n t â m g ì
đến ý k iến , dư lu ận của k ẻ k h á c.

Nói t ắt là ph ải biết g iải t h oá t r a k h ỏi n h ữn g ản h h ưởn g của x u n g

qu a n h .

T a có t h ể qu ả qu y ết m ột cá ch t u y ệt đối r ằn g : Dù n g lý lu ận k h ôn g
ản h h ưởn g g ì được qu ần ch ú n g cả. V ới qu ần ch ú n g ch ỉ dù n g đến T ìn h
Cảm m ới ản h h ưởn g được h ọ m à t h ôi. Con n g ười k h i ở m ột m ìn h n g h ĩ
k h á c, m à k h i ở t r on g qu ần đoà n t h ì lại n g h ĩ k h á c.

Gu st a v e Le Bon n ói: “ Cá nhân m à ở trong quần đoàn thì chẳng qua

là m ột hột cát trong các hột cát, bị lôi cuốn như chơi trong m ột cơn gió
lốc” . Ôn g lại n ói: “ Một nhà thông thái m à đứng chung với quần đoàn,
cũng k hông k hác nào m ột anh dốt. Cả hai đều m ất cả k hiếu quan s át và
phê bình” . [31]

Đứn g v ề ph ươn g diện lu ận lý , t h ì lý lu ận của qu ần ch ú n g là m ột lối

lý lu ận t h ô sơ đơn g iản n h ất .

Lý lu ận của qu ần ch ú n g là lối lu ận bằn g liên t ưởn g , liên t ưởn g m ột

cá ch r ất đơn g iản . Đấy là lối lu ận bằn g loại su y t h ật t h à của a n h dâ n
Esqu im a u k h i t h ấy n ước đá h ễ để v ô m iện g t h ì t a n r a n ước cũ n g t ưởn g
ch o t ất cả n h ữn g v ật t r on g t r ẻo n h ư t ấm k iến , cũ n g sẽ t a n r a n ước n ếu
n g ậm t r on g m iện g . Ấy là lối lu ận của a n h t h ợ, bị ch ủ lườn g côn g n ên
k ết lu ận r ằn g t ất cả cá c ôn g ch ủ đều lườn g của t h ợ. Họ t in t h ật n h ư v ậy ,
v ì n h ật t r ìn h ph ải t ả t h ườn g lu ận v ới h ọ n h ư t h ế.

Lú c ph on g t r à o cá ch m ạn g đa n g la n r ộn g t r on g x ứ n à y , t ôi n h ớ
r ất n h iều t ờ bá o t h u ật lại m ột v iệc ch ủ h à n h h ạ t h ợ, r ồi k ết lu ận : “ Đó,
bọn tư bản tàn nhẫn vô nhân đạo, bóc lột v.v…” T oà n là ch iều t h eo
n h ữn g lối lu ận của qu ần ch ú n g m à dụ dỗ h ọ t h ù g h ét g ia i cấp ph ú h à o.

Dù n g lối liên t ưởn g cẩu t h ả, n h â n ch ỗ t ươn g t ợ g iữa sự v ật để k ết

lu ận là m ột loại n h ư n h a u ; n h â n m ột v à i v iệc v ụn v ặt , qu i n ạp liều lĩn h
t h à n h n h ữn g lu ật ch u n g để k ết lu ận , k ết á n … đó là n h ữn g y ếu điểm của
lối lu ận của qu ần ch ú n g .

V ới qu ần ch ú n g k h ôn g cần ph ải lý lu ận g ì cả, m iễn là biết k h êu g ợi

dục v ọn g h ọ là dẫn dụ h ọ được n g a y . Ch o n ên , n h ữn g ý k iến h ọ n h ận là
n h ữn g ý k iến qu ả qu y ết su ôn g , bắt bu ộc h ọ ph ải n g h e ch ớ k h ôn g ph ải
n h ữn g lý lu ận ch ặt ch ẽ cốt g iú p ch o h ọ su y n g h ĩ đú n g đắn đâ u . Họ
k h ôn g cần n h ữn g lý lu ận cầu k ỳ , r ắn r ỏi; m ột câ u t h ôi, n ếu câ u ấy k h éo
du bợ, v ừa ý đẹp lòn g , t h ỏa m ã n k h á t v ọn g h ọ, là đủ ch o h ọ h oa n
n g h ên h n g a y .

Mu ốn ch o su y n g h ĩ c đú n g đắn , cần ph ải su y n g h ĩ lấy m ột m ìn h

t r on g y ên lặn g , để k h ỏi ph ải bị ản h h ưởn g k ích t h ích bên n g oà i của x ã
h ội, của qu ần ch ú n g .
 Nh à đại v ă n h à o Gu g lir lm o Fer r er o, t r on g qu y ển Discou r s a u x
Sou r ds k h u y ên t a : “ Chúng ta có biết chúng ta m uốn cái gì k hông? Đó là
vấn đề quan trọng nhất. Mỗi người và m ỗi thời đại cần phải tự vấn m ãi bằng
câu hỏi này, k hông k hác nào ngày đêm ta cần giữ m ãi m ột ngọn đèn
trong bóng tối. Không thế thì trong ý m uốn của ta thảy đều là m ơ hồ hỗn
độn cả” .

T h ật v ậy , ch ú n g t a sốn g bị T ìn h Cảm sa i sử n h iều h ơn Lý t r í. Mà

T ìn h Cảm t h ì k h ôn g k ể g ì đến m â u t h u ẫn cả, m iễn là t h ỏa m ã n được
lòn g a o ước của m ìn h t h ôi, n h ư t a sẽ t h ấy t r on g ch ươn g sa u đâ y .

Bởi t h ế, v ừa m u ốn cá i lợi cá i h ại, cá i ph ải, cá i qu ấy , cá i n ên , cá i

h ư… n g h ĩa là n h ữn g cá i m â u t h u ẫn v ới n h a u . V ừa m u ốn g iải ph ón g
t in h t h ần n h â n loại bằn g v ă n ch ươn g , v ừa m u ốn n h ồi sọ côn g ch ú n g
bằn g qu ản g cá o.

Dư lu ận v à T ín n g ưỡn g n h ư t a đã t h ấy ở t r ên đều t h u ộc v ề g iới

T ìn h Cảm . Nếu t a v ô t â m bu ôn g t r ôi t in h t h ần m ìn h t h eo n ó, là bị són g
lôi cu ốn t r on g m â u t h u ẫn m à k h ôn g h a y v ậy .
 Chương VI
LÝ LUẬN CỦA TÌNH CẢM VÀ THỊ DỤC

Nh ư t a đã t h ấy t r ước đâ y , đời sốn g t ìn h cảm có t r ước đời sốn g lý

t r í. Ng ười t a ch ịu ản h h ưởn g t ìn h cảm t r ước h ết . Ng à y n à o m ìn h sốn g
dưới qu y ền của Lý T r í… đó là n g à y m à m ìn h t iến lên k h ỏi cá i m ực của
đời sốn g t h eo t h iên t ín h của loà i v ật .

Nh ữn g k ẻ còn sốn g dưới qu y ền của t h ị dục… n ếu h ọ sớm dù n g đến

lý lu ận … t h ườn g là để t h ỏa m ã n t h ị dục của h ọ h ơn là để t ìm ch â n lý .

Sốn g t h eo t h ị dục đà n h là m ột v iệc m à bất k ỳ là a i cũ n g đều bị ản h

h ưởn g ít n h iều … n h ưn g n ếu ch ỉ biết sốn g t h eo t h ị dục m à t h ôi, t h ì n g ười
t a ắt k h ôn g ba o g iờ t h ấy k h ổ.

Kh á i n iệm “ k hổ” là do sự t r a n h ch ấp g iữa T ìn h v à Lý n ơi lòn g t a

m à t h ôi. Con t h ú ch ỉ biết sốn g t h ỏa m ã n t h ị dục n ó, r ồi t h ôi. Con n g ười
t r á i lại, còn có Lươn g T â m biết ph â n biệt ph ải qu ấy … n ó g ià y v ò, x éo x ắt
k h ôn g để ch o t a y ên m à a n h ưởn g cá i t h ú v u i của x á c t h ịt . T h ế là con
n g ười ph ải t ìm n g a y m ột ph ươn g t h ế để g ạt g ẫm lươn g t â m m ìn h . Họ
đem Lý Lu ận để ph ụn g sự ch o T h ị Dục, h a y n ói t h eo n h à lu â n lý h ọc,
h ọc “ hợp lý hóa tình dục” .
 Cá i lối lu ận của Lý T r í v à cá i lối lu ận của T h ị Dục k h á c n h a u r ất
x a . T a cần ph ải biết ph â n biệt ch o t h ật r õ r à n g ch ỗ dị đồn g của n ó m ới
m on g n h ận được t r on g k h i t a su y n g h ĩ… lú c n à o là lú c t a su y n g h ĩ
t h eo Lý v à lú c n à o là lú c t a su y n g h ĩ t h eo T ìn h . T u y cá i lối lu ận t h eo
t h ị dục là lối lu ận đầu t iên của loà i n g ười, n g ười t a ch ỉ n g h iên cứu v à
bà n bạc đến n ó m ới t r on g v òn g m ấy m ươi n ă m g ần đâ y t h ôi.

A. Chỗ phân biệt giữa hai lối luận

Lý và T ình:

W . Ja m es t r on g qu y ển “ La Volonté de Croine” ch ỉ cá i lối lu ận của

n g ười t ín n g ưỡn g [32] n h ư v ầy :

“ Việc phải xảy ra như thế này m ới được. Tôi m uốn cho nó phải xảy
ra như vậy. Thế thì nó phải như vầy… như vy…”
 T a h ã y t h ử lấy m ột v í dụ:

Nh ư t h ời qu â n Đồn g Min h v à qu â n T r ục đa n g đá n h v ới n h a u .
Nh ữn g k ẻ k h ôn g v ì qu y ền lợi, cũ n g k h ôn g v ì cảm t ìn h m u ốn ph e n à o
t h ắn g h a y ph e n à o bại, sẽ dù n g lý lu ận n h ư t h ế n à y : Có n h iều t in t ức
cá c n ơi đưa đến , n ói r ằn g Đồn g Min h t h ắn g , h ọ bèn n h â n đó m à k ết
lu ận Đồn g Min h sẽ t h ắn g được. Đó là h ọ dù n g ph ép qu i n ạp của k h oa h ọc
để lý lu ận . Lối lu ận n à y là lối lu ận của Lý T r í: Kết lu ận đi t h eo sa u
n h ữn g t à i liệu lượm lặt đó đâ y . T r á i lại, n h ữn g k ẻ v ì qu y ền lợi h oặc v ì
t h iện cảm v ới Đồn g Min h , m u ốn ch o ph e Đồn g Min h t h ắn g sẽ lu ận cá ch
k h á c: T r on g m ớ t in t ức, h ọ t ìm cá i n à o h ạp v ới lòn g a o ước của h ọ t h ì h ọ
t in liền , k h ôn g cần đòi h ỏi bằn g cứ g ì cả. T r á i lại, n h ữn g t in t ức n à o
k h ôn g h ạp v ới ý n g u y ện của h ọ là h ọ g á c qu a m ột bên , h oặc k h ôn g để ý
đến , h oặc t ìm đủ lý để n g ờ v ực n ó. Ch ọn lựa x on g r ồi, h ọ g iữ lại t oà n
n h ữn g t in n à o có t h ể k ết lu ận r ằn g Đồn g Min h t h ắn g m à t h ôi. Đó là lối
lu ận của T ìn h Cảm : Kết lu ận đã đặt sẵn , t r ước k h i đi să n t ìm bằn g cứ.

Ha i lối lu ận t r ên đâ y cá ch lu ận đều g iốn g n h a u : Cả h a i đều v ịn

t h eo n h ữn g bằn g cớ là t in t ức cá c n ơi đưa đến để qu i n ạp sự t h ắn g t r ận
của Đồn g Min h . Nh ưn g sở dĩ n ó k h ôn g g iốn g n h a u là v ì lối lu ận của Lý
T r í t h ì v ô t ư: Ng ười lu ận k h ôn g có sẵn t r ước cá i lòn g a o ước ch o bên n à o
t h ắn g bên n à o bại cả. Họ ch ỉ bìn h t â m qu a n sá t v à k iếm t à i liệu , để t ìm
m ột k ết lu ận đú n g đắn côn g bìn h . Ch o n ên t r on g k h i h ọ t ìm t à i liệu t in
t ức, h ọ chưa biết k ết luận s ẽ như thế nào. T ù y t h eo t in t ức, n ếu đòn câ n
t h ắn g lợi n g ả v ề bên n à o, t h ì h ọ sẽ k ết lu ận ch o bên đó sẽ t h ắn g .

T r á i lại, lối k ết lu ận của T ìn h Cảm t h ì hữu ý thiên vị: Ng ười lu ận

t r ước k h i đi t ìm t à i liệu t in t ức, t r ước cá i lòn g a o ước ch o bên ph e m ìn h
t h ắn g . Bởi v ậy h ọ k h ôn g đủ ca n đảm n h ìn n h ận n h ữn g t in t ức n à o có
t h ể là m h ại cá i lòn g a o ước ấy của h ọ. T u y cũ n g đi t ìm t à i liệu , n h ưn g
h ọ ch ỉ đi t ìm n h ữn g t à i liệu n à o có t h ể ch ứn g m in h cá i lòn g a o ước của
h ọ k ia là đú n g v ới sự t h ật m à t h ôi.

Ha y n ói m ột cá ch k h á c: “ Luận theo Lý Trí là luận để tìm s ự thật; còn

luận theo Tình Cảm là luận để chứng m inh cái điều m ình ao ước hay tín
ngưỡng, k hông đếm xỉa gì đến s ự thật nữa cả.”

Ôn g t h ầy t h u ốc k h i x em bện h dù n g lối lu ận của Lý T r í để t ìm

n g u y ên n h â n của ch ứn g bện h . Nh â n n h ữn g ch ứn g h iện r a , ôn g t ìm coi
bện h ấy có t h ể sắp v à o loại n à o v à ch iếu t h eo n g u y ên lý ấy , ôn g t ìm
n h ữn g k ết qu ả của n ó sẽ ph ải đến đâ y , m ột cá ch t h ản n h iên v ô t ư. T r á i
lại, bà m ẹ bên g iườn g bện h của đứa con y êu qu ý , t h u ần dù n g lối lu ận
của T ìn h Cảm . Bà t ưởn g t ượn g con bà m ạn h h a y k h ôn g t h ể m ạn h được,
m à k h ôn g cần n g h ĩ g ì đến t h ực sự cả. Mỗi m ột cá i ch ứn g g ì h iện r a là
m ột t r iệu ch ứn g bện h t ử h a y bện h n g u y … A i n ói con bà sẽ m ạn h , bà
m ừn g r ỡ v à cá m ơn ; a i bảo con bà sắp n g u y , bà bu ồn bã v à oá n g h ét .
Nh ữn g y sĩ có da n h cứu n g ười r ất t à i, đến k h i ch ữa bện h ch o n g ười t h â n
t h ì lại lú n g t ú n g v ụn g v ề, cũ n g v ì lẽ ấy : Bện h t ìn h cảm là m m ờ óc ph á n
đoá n .

Felicien Ch a y lla y e đại k h á i bảo: “ Người đang bị Dục Vọng chi phối
tâm hồn, k hông bao giờ chịu lý luận gì cả. Nếu họ lý luận là để tìm m ột k ết
luận thỏa ý vừa lòng họ thôi; k ết luận ấy họ đã có s ẵn trước k hi họ lý
luận” [33] . Nếu h ọ n h ận t h ấy cá i lu ận của h ọ k h ôn g v ữn g v à n g , h ọ bèn
đổi cá ch lu ận đi, ch ớ k h ôn g ch ịu đổi ý địn h , v í n h ư n g ười lu ận là a n h
t h ích r ượu . A n h sẽ lu ận :

Ở đời, ph ải m ạn h m ẽ, (đại t iền đề).

Mà r ượu , là m ch o t a m ạn h (t iểu t iền đề).
Vậy, ta phải uống rượu. (k ết lu ận )

Có k ẻ cắt n g h ĩa sự lầm lạc của câ u t iểu t iền đề, t h ì a n h lại bèn đổi
n ó đi, v à lu ận lại cá ch k h á c:

Ở đời, cốt y ếu là ph ải v u i v ẻ;
Vậy, ta phải uống rượu. (k ết lu ận )

Ở đâ y , k ết lu ận v ẫn k h ôn g t h a y đổi, v ì đó là ch ỗ a o ước ưa t h ích

của a n h . A n h đổi n g u y ên t ắc, n h ưn g k ết lu ận ấy , a n h cố g iữ k h ôn g ch o
t h a y đổi.

T ôi còn n h ớ m ột t h i sĩ k ia , m u ốn biện h ộ ch o sự t h ích r ượu của

m ìn h , là m bà i t h ơ sa y , v ô đầu có câ u :
 Nh ã n k h á m n h ơn t ận t ú y
Hà n h ẫn độc v i t ín h
(n g h ĩa là : Mắt t h ấy t h iên h ạ đều sa y cả. Một m ìn h t a n ỡ n à o lại
t ỉn h ).

Cá i k ết lu ận t iên t h iên n à y , có k h i k h ôn g ph ải là m ột dục v ọn g ,

m à là m ột t h à n h k iến .

Liệt T ử có bà i n g ụ n g ôn : “ Có người k ia làm m ất cái búa, nghi cho đứa

con người bên xóm lấy. Bấy giờ anh trông dáng điệu đứa nhỏ rõ ràng là
đứa ăn trộm búa, nhìn từ vẻ m ặt, từ hành động m ỗi m ỗi cũng rõ là đứa ăn
trộm búa. Được vài hôm , người ấy tìm thấy cái búa bỏ lộn trong k hạp cây…
Bấy giờ anh ta trông đứa bé từ vẻ m ặt, dáng điệu, cử chỉ k hông còn thấy
m ột tí nào là giống đứa ăn trộm búa nữa” .

Có sẵn t r ước m ột t h à n h k iến cũ n g n h ư có sẵn t r ước m ột t ìn h cảm ,

m ột dục v ọn g h a y m ột qu y ền lợi n à o t h ì sự qu a n sá t su y n g h ĩ của t a sẽ
ph ải bị t h iên đi. Ch ín h v ì cá ch lu ận sa i lầm n à y m à k h ôn g biết ba o
n h iêu k ẻ bị oa n u ổn g v ì m ột k h i đã bị n h à ch ức t r á ch t ìn h n g h i, t h ì
sớm m u ộn g ì cũ n g bị k ết á n . [34]
 Ở ph á p đìn h , câ u ch u y ện sa i lầm n à y t h ườn g x ảy r a lắm , n h ất là
t r on g n h ữn g cu ộc điều t r a của qu a n Bồi T h ẩm .

Cá ch dù n g ức t h u y ết để t ìm ch â n lý t r on g k h i qu a n sá t r ất có lợi,
n h ưn g cũ n g r ất có h ại. Lợi là k h i n à o t a v ô t ư: n ếu t h ấy sự t h ực k h ôn g
đủ bằn g cứ để ch ứn g m in h ức t h u y ết của m ìn h t h ì ph ải bỏ n ó n g a y đi để
lập m ột ức t h u y ết k h á c. T r á i lại, n ếu v ì t h ươn g g h ét h oặc v ì qu y ền lợi,
v ì t h à n h k iến m ới đặt r a ức t h u y ết t h ì t h ật là n g u y h iểm .

B. Đặc tính của lối luận tình cảm

1. Chấp mâu thuẫn

Giờ t a h ã y t ìm coi t ại sa o lối lu ận t h eo T ìn h Cảm k h ôn g ba o g iờ

ch ịu để ý đến cá i “ nguyên tắc đồng nhất” là n g u y ên t ắc că n bản của lối
lu ận Lý T r í. Ha y n ói m ột cá ch k h á c: T ại sa o lu ận t h eo T ìn h Cảm v ẫn
n h ận được có sự m â u t h u ẫn , điều r ất t ối k ỵ t r on g k h i lu ận t h eo Lý T r í.

T r ước h ết , t a cần ph ải để ý điều n à y để k h ỏi ph ải có sự h iểu lầm :

Mâ u t h u ẫn g iữa điều t a su y v ới điều t a cảm là m ột v iệc; còn m â u t h u ẫn
g iữa h a i sự ph á n đoá n cù n g m ột loại là m ột v iệc k h á c.
 T h ử lấy m ột t h í dụ: T a t h ườn g t h ấy h iếm có k ẻ có k h iếu su y n g h ĩ
t h iết t h ực lắm , đầu óc k h oa h ọc t r ă m ph ần t r ă m , t h ế m à h ọ v ẫn m ê t ín
n h ư đà n bà con n ít . Pa st eu r , m ột n h à k h oa h ọc h oà n t oà n ; t h ế m à t ín
n g ưỡn g Ch ú a T r ời n h ư ba o k ẻ t ín n g ưỡn g k h á c. Đó là cá i t r ạn g t h á i của
m ột t â m t r í ch ia đôi: Su y m ột đà n g , cảm m ột n g ả, – k h ôn g ph ải t h u ộc
v ề v ấn đề t ôi m u ốn bà n n ơi đâ y .

Ở đâ y , t ôi m u ốn n ói đến sự m â u t h u ẫn g iữa h a i ph á n đoá n đồn g

m ột loại v ới n h a u : Biết ba o k ẻ t h eo đạo Ph ật h a y đạo Cơ Đốc… n g h ĩa là
t h eo n h ữn g đạo t h u ần dạy v ề lòn g n h â n đạo, t h ế m à h ọ r ất t à n n h ẫn đối
v ới n h ữn g k ẻ k h ôn g cù n g m ột t ín n g ưỡn g v ới h ọ, cũ n g có h iếm k ẻ t h eo
đạo T h iên Ch ú a , t h ế m à v ẫn đi x in x ă m , coi bói h oặc h ọc bù a , h ọc
g ồn g … t oà n n h ữn g t h ứ m à đạo của h ọ r ất n g ặt .

T ại sa o lại có được n h ữn g điều m â u t h u ẫn n h ư t h ế? Nếu đứn g v ề

ph ươn g diện lu â n lý m à t r ả lời t h ời k h ôn g t h ể h iểu được, v ì lu â n lý
k h ôn g ba o g iờ du n g được có sự m â u t h u ẫn . Nh ưn g , n ếu đứn g v ề ph ươn g
diện t â m lý t h ời t r á i lại t a có t h ể h iểu được m ột cá ch dễ dà n g , v ì lòn g
h a m m u ốn con n g ười đâ u có cần g ì sự đồn g n h ất ; n h ữn g điều g ì có t h ể
t h ỏa m ã n được lòn g a o ước của m ìn h là t a có t h ể n h ận n g a y , dầu n ó có
t r á i n g h ịch v ới n h a u cũ n g m ặc.

T a có t h ể n h ận n h ữn g điều đã t h ấy t r ên đâ y để ph â n biệt h a i lối lu ận

đặc biệt n à y :

1 . Lối lu ận của Lý T r í ch ỉ có m ột m ục đích t h ôi, là t ìm biết cá c sự t h ật

k h á ch qu a n .
Đà n h r ằn g , h ễ g ọi là lý lu ận là đã h à m có ph ần ch ủ qu a n ở t r on g
r ồi, n h ưn g ở đâ y , ph ần ch ủ qu a n r ất ít , – ít đến k h ôn g đá n g k ể là
 có đặn g . Ph ận sự của Lý là h ợp n h ất , n g h ĩa là k h ôn g có sự m â u
t h u ẫn : Hễ đã n h ận m ột v ật n à y n h ư v ầy t h ời k h ôn g t h ể cũ n g v ừa
n h ận n ó là k h ôn g ph ải n h ư t h ế ch o đặn g . T ức n h ư, v iệc n à y n ếu đã
ch o n ó là ph ải, t h ì k h ôn g t h ể cũ n g ch o n ó là qu ấy . Lối lu ận của Lý
T r í, k h ôn g n h ận có sự m â u t h u ẫn [35] .
2 . Lối lu ận t h eo T ìn h Cảm là lối lu ận ch ủ qu a n t r ă m ph ần t r ă m . Ấy
là lối lu ận t h ích ứn g v ới sự ưa , g h ét , v ới lòn g t ín n g ưỡn g của
m ìn h . Sốn g t h eo T ìn h Cảm , đâ u có cần lo n g ại đến sự m â u t h u ẫn ,
v ì bất k ỳ là điều g ì t h ỏa được lòn g ưa t h ích của m ìn h , là có t h ể
n h ận n g a y , m ặc dầu n ó có m â u t h u ẫn v ới n h a u cũ n g k h ôn g sa o.
Ha i ch ủ n g h ĩa , h a i t ín n g ưỡn g h oặc h a i ước v ọn g n g h ịch v ới n h a u
cũ n g có t h ể ở ch u n g n ơi m ột n g ười m à k h ôn g có cá i n à o n g h ịch lại
cá i n à o cả.

Cũ n g n h ư n g ười t a có t h ể v ừa a o ước đến cõi đời h ạn h ph ú c t h iên g

liên g t r ên t iên cản h v ừa a o ước h ưởn g m ọi sự k h oá i lạc v ật ch ất t r ên đời
n à y . Ha i m ục đích ấy t h eo Lý m à su y t h ì t h ật là t r á i n g h ịch v ới n h a u
h ết sức; n h ưn g n ếu đứn g v ề ph ươn g diện dục v ọn g m à x em t h ì n ó k h ôn g
n g h ịch n h a u ch ú t n à o n ữa cả. Lu ận t h eo T ìn h Cảm là lối lu ận để t ìm sự
t h ỏa m ã n , sự đắc t h ắn g t r on g n h ữn g điều m ìn h a o ước, k h ôn g t h èm
đếm x ỉa g ì đến n h ữn g con đườn g m ìn h đi k ia có m â u t h u ẫn v ới n h a u
h a y k h ôn g . Mâ u t h u ẫn là t iến g r iên g của Lý T r í t ạo r a ; T ìn h Cảm
k h ôn g ba o g iờ biết có n ó, lựa là biết đến n ó. Lu ận t h eo T ìn h Cảm là lối
lu ận m à k ết lu ận đã địn h sẵn t r ước r ồi. Kết lu ận ấy có t h ể là m ột t ín
n g ưỡn g , m ột a o ước h a y m ột dục v ọn g . T h eo lối lu ận m à k ết lu ận cũ n g
đã địn h t r ước (k ết lu ận ấy có t h ể là m ột n g u y ên t ắc v ề v ật lý h a y m ột
địn h lý v ề t oá n h ọc m à n g ười đó ch o là đã g iải qu y ết x on g r ồi): Lu ận lý
ch ỉ dù n g để k iểm t r a lại cá i k ết lu ận ấy t h ôi… Nh ưn g ở đâ y , sự k h á c biệt
g iữa h a i t r ườn g h ợp n à y t h ật r õ r à n g h ết sức: Lu ận t h eo Lý t r í t r ên đâ y
là lu ận t h eo k h oa h ọc. Cá i k ết lu ận đã địn h t r ước k ia đã ch ịu n h iều t h ử
t h á ch của k in h n g h iệm v à lý lu ận ch ặt ch ẽ r ồi: n ó có t h ể là m ột ch â n
lý k h ôn g còn h ồ n g h i g ì n ữa cả. T r á i lại, k ết lu ận đã địn h t r ước của lối
lu ận t h eo T ìn h Cảm ch ỉ là m ột sự a o ước, m ột ảo v ọn g cũ n g k h ôn g
ch ừn g , n g h ĩa là ch ưa được k in h n g h iệm , lý lu ận ch ứn g n h ận v à bảo
đảm .
 2. Óc thiên tư

Lu ận t h eo T ìn h Cảm , là lối lu ận t h ườn g dù n g của n h à ch ín h t r ị

h a y n h ữn g k ẻ n h iệt t h à n h v ới ch ủ n g h ĩa h a y ph e ph á i m ìn h đa n g
t h eo. Lối lu ận n à y t h ườn g là lối lu ận v ô t â m , n g ười lu ận lắm k h i k h ôn g
ph ải v ì dối t r á m à lu ận : Họ t h à n h t h ực lắm , n h ưn g h ọ k h ôn g được v ô
t ư.

a ) A n dr é Gide t h u ật lại câ u ch u y ện du lịch của m ìn h ở m ột n ước

n ọ có đoạn n à y r ất t iêu biểu cá i lối lu ận đã n ói t r ên ; lược t h u ật dưới
đâ y : “ Bên đó, dân chúng bị nhồi s ọ thế nào, đến bất k ỳ là m ột đứa trẻ cũng
vậy, họ vẫn tin rằng ngoài cái nước của họ, trên thế gian k hông có m ột
nước thứ hai nào m à cao hơn được, hạnh phúc hơn được. Một đứa trẻ đi
chơi với tôi, gặp bất k ỳ là m ột lâu đài hay k iến trúc nào, nó đều giới thiệu
với tôi bằng m ột giọng tự đắc rất k hó chịu: Ông thấy k hông? Ở đây k hông
có điều gì m à thế giới có thể s o s ánh được. Kìa cái vách thành! Ai lại dám
tin rằng nó chỉ làm xong trong m ười ngày k hông?” Lòn g n h iệt h ứn g của
đứa t r ẻ t ôi n h ận t h ấy k h ôn g ph ải dối t r á ch ú t n à o cả, bởi t h ế t ôi k h ôn g
n ỡ ch ỉ ch o n ó t h ấy r ằn g cá i v á ch t h à n h ấy v ì là m qu á sơ sà i ch o m a u
r ồi, m à ch ưa g ì đã có lằn n ứt n ẻ. Ôi! Nó ch ỉ ch ịu để ý m à x em , h oặc ch ỉ
có t h ể t h ấy được n h ữn g cá i g ì a du a được cá i lòn g t ự đắc của n ó m à t h ôi.
[36]

Kẻ n à o m ột k h i đã bị m ột ý địn h ch iếm m ất t â m h ồn , t h ì h ọ ch ỉ
n h ận lấy , k h ôn g cần ph ê bìn h g ì cả, bất k ì là điều g ì t h u ận t h eo cá i
ch iều của dục v ọn g h ọ, v à h ọ n h ất địn h k h ôn g n h ận n h ữn g điều g ì t r á i
lại ý m u ốn của h ọ.

Lòn g á i qu ốc qu á m ạn h , t h ườn g lôi k éo con n g ười v à o n h ữn g cử ch ỉ

“ trẻ con” n h ư t r ên đâ y . Họ k h ôn g còn t h ấy sự t h ật là g ì n ữa . r on g k h i
y êu m ê h a y oá n g h ét m ột điều g ì h a y m ột n g ười n à o, đừn g ba o g iờ t in
cậy n ơi sự ph á n đoá n h a y lý lu ận của m ìn h cả. Sự t h ươn g , g h ét là m ch o
m ìn h ba o g iờ cũ n g có sẵn t r on g lòn g m ột t h iên k iến : Hễ y êu t h ì ch ỉ
t h ấy t oà n là n h ữn g điều đá n g y êu , còn g h ét t h ì cũ n g ch ỉ t h ấy t oà n là
n h ữn g điều đá n g g h ét , k h ôn g ph ải là t a k h ôn g t h ấy cá i x ấu của n g ười
y êu , n h ưn g t a k h ôn g m u ốn t h ấy , h oặc t h ấy m à bỏ qu a t h a t h ứ, v à t ìm
đủ lý lẽ để biện h ộ, để bên h v ực. T r á i lại, n ếu t a g h ét h ọ, t h ì cũ n g
n h ữn g điều m à x ưa k ia t a g ọi là ph ải, lại t r ở t h à n h n h ữn g điều qu ấy cả.

Câ u ch u y ện Di T ử Hà của Hà n Ph i T ử dưới đâ y là m ột t ỉ dụ: “ Trước

k ia, vua nước Vệ rất yêu Di Tử Hà. Cái phép nước Vệ, ai đi trộm xe của vua
thì phải tội chặt chân. Mẹ Di Tử Hà đau nặng. Đêm k huya, có người đến
gọi, Di Tử Hà vội vàng lấy xe vua ra đi. Vua nghe thấy k hen rằng: Có hiếu
thật! Vì hết lòng với m ẹ m à quên cả tội chặt chân” .

Lại m ột h ôm Di T ử Hà t h eo v u a đi ch ơi ở n g oà i v ườn , đa n g ă n qu ả
đà o t h ấy n g ọt , còn m ột n ửa đưa ch o v u a ă n . V u a n ói: “ Y êu ta thật! Của
đang ngon m iệng m à biết để nhường ta” .

V ề sa u , v u a k h ôn g có lòn g y êu Di T ử Hà n ữa . Một h ôm ph ạm lỗi,

v u a g iận , bắt t ội: “ Di Tử Hà trước dám tùy tiện lấy xe của ta đi. Lại m ột bận
dám cho ta ăn quả đào thừa. Thực m ang tội với ta đã lâu ngày” . Nói
x on g , bắt đem r a t r ị t ội. Ôi, Di T ử Hà ă n ở v ới v u a t r ước sa u cũ n g m ột
n iềm , t h ế m à t r ước v u a k h en , sa u v u a bắt t ội, là ch ỉ t ại k h i y êu k h i
g h ét k h á c n h a u m à t h ôi. [37]

Nh ữn g lý lẽ của v u a v iện r a để k h en h a y bắt t ội Di T ử Hà t oà n là

n h ữn g lý lẽ để biện h ộ cá i bụn g của n h à v u a đã có sẵn t r ước k ia m à t h ôi
v ậy .

Một n h à t r iết h ọc k ia có n ói: “ Người, k hông ai là k hông có m ột ông

thầy k iện (trạng s ư) nơi m ình” . Có n h ư v ậy ! Qu ấy , ph ải g ì cũ n g m ặc. Hễ
m u ốn là m t h ì ba o g iờ h à n h v i của m ìn h cũ n g có lý cả. [38]

Lối lu ận n à y t h ườn g r ất đắc dụn g t r on g t ôn g iá o v à lu â n lý . T h ật

v ậy , n ếu t a x ét k ỹ sẽ t h ấy r õ t r on g cá ch lu ận của cá c n h à “ tín ngưỡng”
t ôn g iá o h a y lu â n lý , ph ần m à h ọ g ọi là ch ứn g g iải cũ n g ch ỉ là m ột lối
biện h ộ k h éo m à t h ôi, biện h ộ ch o cá i đức t in của h ọ.

Ng ười t a m à có lòn g t ín n g ưỡn g đến m ột điều g ì, cố n h iên là bởi

cá i điều ấy có qu a n h ệ đến qu y ền lợi của h ọ. Qu y ền lợi ấy cà n g qu a n h ệ
đến sin h m ạn g của h ọ ch ừn g n à o t h ì đức t in của h ọ lại cà n g t h êm m ù
qu á n g ch ừn g n ấy . T h eodu le Ribot n ói: “ Đ, tức là s ự biểu lộ của m ột phần
“ tính tự vệ” của con người.” Bởi v ậy , n g ười t a m ột k h i t ín n g ưỡn g m ột
điều g ì r ồi, t h ì k h ôn g cá ch g ì là m ch o lòn g t ín n g ưỡn g ấy la y ch u y ển
n ữa đặn g . Bất k ỳ cá i g ì có t h ể đến là m ch o x a o x u y ến đức t in ấy của h ọ,
là h ọ loại n g a y . Nh ưn g dầu ch o đức t in ấy có k iên cố đến bậc n à o, lắm
k h i cũ n g có sự n g h i n g ờ lởn v ởn đến , là m ch o n ó k h ó bề đứn g v ữn g được
n ữa . Nó bèn cầu cứu đến lý lu ận để g ìn g iữ lại qu â n bìn h : đó là n g u y ên
n h â n ph á t sin h r a lối lu ận n à y m à n h à lý lu ận t h ườn g g ọi là “ Biện
Minh Luận” .

Kẻ đã t ín n g ưỡn g n ơi m ột n g ười, h a y m ột ch ín h t h ể n à o r ồi, ch ắc

ch ắn là k h ôn g ba o g iờ lại ch ịu n h ìn n h ận sự bất lực của ch ín h t h ể ấy n ếu
ch ín h t h ể ấy t h ất bại. T r á i lại, h ọ t ìm đủ lý lẽ để bên h v ực. Qu y ền lợi,
lòn g t ự á i bu ộc h ọ k h ôn g t h ể t in được n h ữn g điều g ì có h ại đến lòn g t ín
n g ưỡn g của h ọ. X ưa k ia , đế qu ốc La Mã bị bọn Ma di lật đổ; cá c sử g ia
n g oại đạo t h ì đổ t h ừa là t ại dâ n La Mã bỏ bê sự t h ờ ph ụn g t h ần t h á n h
x ưa , còn cá c sử g ia t h eo đạo t h á n h t r á i lại, ch o đó là h ìn h ph ạt của Ch ú a
T r ời đối v ới n h ữn g k ẻ lạc đạo.

T r on g lu â n lý , lối lu ận n à y cũ n g t h ườn g được đem r a dù n g h ằn g

n g à y . Nh ữn g lý t h u y ết của cá c n h à lu â n lý ph ần n h iều t h ật là k h éo
léo… n h ưn g t ực t r u n g ch ỉ để biện h ộ m ột k h u y n h h ướn g h a y m ột sự ưa
t h ích r iên g đã địn h t r ước t h ôi. Nếu để ý ch o k ĩ, t a sẽ t h ấy t r on g n h ữn g
sự bà n cã i v ề v ấn đề lu â n lý n g ười t a ch ỉ t h a y đổi t iền đề t h ôi, ch ớ k ết
lu ận t h ì lu ôn lu ôn v ẫn k h ôn g t h a y đổi, n h ư t a đã t h ấy t r on g cá ch lu ận
của a n h n g h iện r ượu t r ước đâ y .

T r on g g iới t ôn g iá o, lối lu ận n à y lại được đắc dụn g h ơn h ết . Nh ữn g

k ẻ t ín n g ưỡn g ch â n t h à n h t in m ột cá ch m ù qu á n g r ằn g : Hễ t u t h ì được
ph ước, n g h ĩa là được â n t r ên ch e ch ở. Bởi v ậy , h ễ h ọ được sự g ì m a y
m ắn h ọ liền ch o đó là sự ba n t h ưởn g của “ Thượng Đế” ; – t r á i lại, n ếu h ọ
bị t a i h ọa dập dồn … h ọ liền bảo đó là sự t h ử t h á ch của đấn g t h iên g liên g .
Họ có t h èm đếm x ỉa g ì đến sự m â u t h u ẫn đâ u ! Họ ch o r ằn g “ Ý Trời” t h ật
k h ó lòn g m à su y t r ắc n ổi, n h ưn g r ồi h ọ cũ n g v ẫn t ìm đủ cá ch để cắt
n g h ĩa , g iản g g iải h a y biện h ộ n h ư t h ế n à y , t h ế n ọ, m iễn lòn g t ín
n g ưỡn g đến “ Thượng Đế” của h ọ đừn g la y ch u y ển t h ì t h ôi.
 Một bà k ia có đứa con g ần t ới k ỳ bắt qu â n dịch . Bà t ụn g k in h n iệm
Ph ật h ằn g n g à y v à k h ấn n g u y ện bố t h í lú a g ạo ch o k ẻ n g h èo n ếu con bà
k h ỏi bị điền lín h . Đến n g à y điền , con bà được t h a . Bà m ừn g , bảo v ới m ọi
n g ười: “ Vô lý m à con tôi bị bắt lính, vì tôi tu hành chân thành lắm , nhất là
tôi đã nguyện thí lúa cho dân nghèo” . Đến lượt t h ằn g con k ế của bà cũ n g
sắp bắt đi lín h . Bà n ói t r ước v ới m ọi n g ười: “ Kì này, chắc cũng k hông
s ao. Tôi nguyện thí áo quần nữa, và trọn tháng này, tôi tụng niệm dữ
lắm ” . Rủi, con bà bị bắt lín h . Bà n ói:Coi v ậy , đứa n à o cũ n g có “ cái s ố”
của nó, ai m à cưỡng đặng. Nhưng, m ình tu hành, có lẽ rồi đây nó ra trận
s ẽ có người trên che chở…” Dầu sa o, lòn g t ín n g ưỡn g của bà k h ôn g ba o
g iờ ch ịu n h ượn g bộ.

Ở đâ y là bà n v ề lối lu ận của T ìn h Cảm , ch o n ên t ôi ch ỉ n ói sơ qu a

n h ữn g “ ca” của n h ữn g h ọc g iả t ưởn g lầm m ìn h t h eo ph ươn g ph á p
k h á ch qu a n , t r on g k h i m ìn h bị t h iên v ề m ột t ín n g ưỡn g , m ột t h iên
k iến do t ín h ch ất g iá o dục t ạo n ên . T r on g k h i h ọ lập t h u y ết , t h ì lý lu ận
h ọ ch ặt ch ẽ n h ư lý lu ận của Lý T r í: Họ cũ n g qu a n sá t , diễn dịch , qu i n ạp
ph ải ph ép lắm , n h ưn g sự t h ật , là h ọ ch ỉ là m côn g v iệc m ột a n h t r ạn g sư,
biện h ộ ch o m ột sở t h ích , m ột ước v ọn g â m t h ầm t r on g t â m k h ảm .

Ch ín h đó là lối lu ận của ph ần đôn g cá c t a y lu ận lý ch ín h t r ị ch o

m ột ch ủ n g h ĩa h a y ph e ph á i n à o. Họ lợi dụn g t ất cả lý t h u y ết (h oặc ức
t h u y ết ) của cá c t h ứ k h oa h ọc để ph ụn g sự ch o m ột ch ủ k iến m à h ọ ôm ấp
sắn n ơi lòn g t ừ t r ước [39] .
 b) T a cũ n g cần n ên biết qu a lối lu ận t ươn g t ự v ới lối lu ận n à y m à
n h à lu ận lý t h ườn g g ọi là “ phủ ủy luận” . Ấy là lối lu ận ca k ẻ t ìm ch o
m ìn h m ột a n ủi ch o sự đa u k h ổ.

Ở đời, a i lại là n g ười k h ôn g h a m sướn g , g h ét k h ổ. Gh ét đa u k h ổ,

n ên t ìm đủ lý lẽ để t r á n h n ó. Bởi v ậy , t r ừ r a n h ữn g bậc t u n h â n k h ắc
k ỷ, n h ữn g bậc t r í g iả t h ôn g đạt , ph ần đôn g con n g ười đều t h iên v ề lối
lu ận n à y .

Bất k ỳ t a i n ạn g ì x ảy đến , n h ư t h ất bại, bện h h oạn , sin h lý h a y t ử

biệt … t a cảm t h ấy dườn g n h ư sin h lực của t a đã bị cướp bớt , cá i n g ười của
t a bị t h ươn g t ổn ít n h iều . Cá i “ tính tự vệ” của t a bị ch ạm đến lẽ cố n h iên
là ph ải có sự ph ản ứn g . Ph ủ ủy lu ận ch ỉ là m ột cố g ắn g của “ tính tự vệ” để
h ồi ph ục lại, bằn g n h ữn g cá ch t h ức k h ôn g t ự n h iên , cá i sin h lực đã bị
cướp m ất [40] . Kh ôn g cần ph ải biết n h ữn g lý lẽ ấy là do t a t ìm r a h a y của
k ẻ k h á c m à t a t h ừa n h ận , t a ch ỉ biết có m ột điều n à y t h ôi: Hễ cá i g ì a n
ủi t a được là t a n h ận . Hiện t ại t h ì qu ả là k h ôn g t h ể n h ận được, v ì h iện t ại
đầy đa u k h ổ, đầy t h iếu t h ốn . V ậy , t a h ã y n g ó v ề qu á k h ứ, n h ớ lại
n h ữn g lú c đầy v u i sướn g , n h ữn g cản h t h ần t iên đã t r ải qu a … để qu ên
ph ứt cá i h iện t ại đầy t h ất v ọn g có h ơn k h ôn g ? Hoặc, v ới t r í t ưởn g t ượn g ,
n g h ĩ đến m ột t ươn g la i đầy h ạn h ph ú c để đền bù cá i t h ốn g k h ổ n g à y
n a y có ph ải diệu k ế h ơn là k h ư k h ư n g h ĩ m ã i đến cá i k h ổ của m ìn h
đa n g lă n lóc h a y k h ôn g ? V ì v ậy , n h ữn g lý t h u y ết “ quả báo luân hồi”
cũ n g n h ư “ bồng lên cảnh” là n h ữn g lý t h u y ết n g ười t a t h ích n h ất .
 c) Giờ t a cũ n g n ên biết qu a m ột lối lu ận “ bán tình bán lý” h a y n ói
ch o đú n g h ơn , m ột lối lu ận ch iết t r u n g cận v ới lý n h iều h ơn cá c t h ứ
lu ận k h á c n ói t r ên .

Cá c ph ép lu ận v ề T ìn h Cảm ở t r ên đâ y là lối lu ận v ô t â m , còn lối

lu ận ch iết t r u n g n à y t h ì h ữu t â m , có câ n n h ắc, có su y n g h ĩ. T a n ên
n h ớ k ỹ điều n à y . Nói t r ắn g r a , n ó ch ín h là m ột lối biện t h u y ết h oà n
t oà n . Biện t h u y ết là lối lu ận dù n g để bên h v ực m ột t ư t ưởn g , m ột lý
t h u y ết h a y m ột t ín n g ưỡn g n à o. Ở đâ y , cá i k ết lu ận cố n h iên cũ n g đã
địn h t r ước r ồi. Đưa ch ứn g cứ r a , đối v ới lối lu ận n à y , ch ỉ là m ột v iệc ph ụ
t h u ộc t h ôi. Nó ch ỉ có m ột t ôn ch ỉ là : k h u y ến dụ, lôi k éo… Nó là m ột t h ứ
k h í g iới để ch iến đấu , để dụ h oặc, để ph ấn k h ởi, lôi cu ốn k ẻ k h á c.

Ng ười t a t h ườn g g ặp n ó t r on g cá c cu ộc bà n cã i v ề ch ín h t r ị, t ôn
g iá o, lu â n lý , x ã h ội, m ĩ t h u ật . Nh à dẫn đạo k h u y ến dụ qu ần ch ú n g ,
n h à t h u y ết ph á p dụ dỗ t ín đồ m ìn h t r u n g t h à n h v ới t ôn g iá o, n h à
t r ạn g sư cã i h ộ t h â n ch ủ, n h ữn g diễn g iả bà n v ề n h ữn g v ấn đề lu â n lý ,
v ă n ch ươn g , m ỹ t h u ật h a y k h oa h ọc m à ở t r on g đó có h à m ý qu ản g
cá o… đều dù n g đến lối lu ận n à y .

Ng ười t a t h ườn g g ặp n ó t r on g cá c loại t iểu t h u y ết h a y bản k ịch có

lu ận đề, t r on g n h ữn g cu ộc bú t ch iến t r ên m ặt bá o g iữa n h ữn g n h à
ch iến sĩ của cá c ph á i đản g n g h ịch n h a u v .v …
 T r on g cá ch lu ận n à y n g ười t a n h ận t h ấy cá i “ thể” của n ó qu ả là lối
lu ận ch ặt ch ẽ của lý t r í n h ưn g cá i “ hồn” của n ó ch ín h ở n ơi ch ỗ k h éo
k h êu g ợi, k ích t h ích dục v ọn g để ch o t a dễ bề lôi cu ốn k ẻ k h á c v ề cù n g
m ột ph e v ới m ìn h .

T h ế t h ì, lối lu ận n à y là lối lu ận của h ù n g biện , k h ôn g ph ải lối

h ù n g biện v ă n h oa m à t r ốn g r ỗn g của ph ần đôn g cá c n g h ệ sĩ đâ u , m à
là lối h ù n g biện ch â n ch ín h , đú n g đắn của cá c n h à t ư t ưởn g .

Hù n g biện là g ì? Ph ải ch ă n g là cá i t h u ật đem k ẻ k h á c v à o “ Cái

trạng thái cảm động liên m iên” (Ce’st u n ét a t de’m on t ion con t in u e” .
(Cicér on Or a t or ).) k h ôn g ? Cá c n h à h ù n g biện h ọ dù n g đủ ph ươn g t h ế
để cảm k ích k ẻ k h á c, bất lu ận là bằn g ph ươn g t h ế g ì!

T h u ật h ù n g biện k h ôn g dù n g lý lẽ để dẫn dụ m à ch ỉ dù n g t oà n
cảm t ìn h t h ôi. T a t h ử lật bất k ỳ qu y ển T u T ừ Học n à o t a sẽ t h ấy đại t h ể
đều n h ắc n h ở t a n h ư v ầy : “ Đối với nhà hùng biện, con người là m ột con
vật, chỉ nhờ có dục vọng và trí tưởng tượng m ới chịu hoạt động thôi…” ,
“ Hùng biện chỉ có m ột m ục đích là thành tựu, và nếu ta m uốn được việc,
nghĩa là được k ẻ k hác nghe theo ta, phải biết đánh cho trúng ng vào thị
dục họ…” . “ Hùng biện, k hông phải chủ ý nó là để s oi s áng m à là để dẫn dụ,
lôi cuốn k ẻ k hác vào m ột cái chiều nào, vậy phải làm cho lòng họ chao
động, trí tưởng tượng họ lung lay, ý chí họ k huất phục…” .

T h u ật h ù n g biện , t óm lại là t h u ật điều k h iển n h ồi n ắn t â m lý của

t h ín h g iả, n g h ĩa là điều k h iển t ín h t ìn h , k h u y n h h ướn g , sở t h ích h a y
lòn g h á o ố… ch ớ k h ôn g cần ph ải điều k h iển đến t r í n ã o h ọ.

Nếu bà n qu a ph ần n g ôn n g ữ dù n g để biểu diễn t ư t ưởn g v à t ìn h

cảm t h ì t a t h ấy cá i đặc t ín h của h ù n g biện là á p dụn g lối v ă n t ượn g
t r ưn g , n g h ĩa là lối v ă n của t r í t ưởn g t ượn g v à của lòn g cảm k ích . Lối
v ă n n à y t h ích dù n g n h ữn g ph ươn g ph á p t u t ừ để k h êu g ợi h ơn là
ch ứn g g iải, n h ữn g ph ép t ỉ lu ận , ph ép ẩn dụ, ph ép h oá n dụ, ph ép h ô k h ởi
v .v … Nh ữn g ph ươn g t h ức n à y sở dĩ ản h h ưởn g được n g ười t a , k h ôn g
ph ải n h ờ n ơi n h ữn g bằn g cứ x á c t h ực, m à ch ín h n h ờ n ơi sự dẫn dụ k h éo
léo. T ôn ch ỉ của biện t h u y ết là ch iến đấu . Mà cốt y ếu của ch iến đấu là
ph ải “ thắng” , ch o n ên n g ười t a k h ôn g cứ là cá i g ì, dầu ph ải dù n g đến
n h ữn g t h ủ đoạn dối t r á , g iảo h oạt đến bậc n à o, h ọ cũ n g k h ôn g t ừ, m iễn
là h ọ g iữ được ph ần t h ắn g t h ì t h ôi. X em n g a y t r on g n h ữn g cu ộc cã i v ặt
h ằn g n g à y n h ất là t r on g cá c cu ộc bú t ch iến t r ên bá o, t ừ m ột v ấn đề cỏn
con đến n h ữn g v ấn đề t o t á t cũ n g v ậy : Ng ười t a k h ôn g còn biết đến liêm
sỉ là g ì n ữa , lựa là n ói đến sự t ìm t òi ch â n lý . Là v ì n g u y ên n h â n của
biện t h u y ết là n ơi sự “ phì đại của bản ngã” , n ó t ìm đủ ph ươn g t h ế để
t h ốn g n g ự k ẻ k h á c.

V ì v ậy lối lu ận của n h à h ù n g biện , t a cần ph ải để ý lắm , k ẻo ph ải sa

v à o cá i bẫy của h ọ m à v ô t ìn h để ch o h ọ t h a h ồ lợi dụn g sa i sử n h ư n g ười
bị đưa v à o g iấc n g ủ t h ôi m iên .

Ju les Pa y ot bảo: “ Tu Từ Học là thuật nói k héo; – nói k héo là nói thế
nào cho người ta tin theo m ình… Hùng biện, m ục đích của nó là ru ngủ óc
phê bình. Dùng s ự hùng biện để dẫn dụ m ột người nào, là tỏ ra m ình k hinh
k hi người ấy đến bậc” … “ Các anh đừng bao giờ làm m ột nhà hùng biện,
hay m ột tay viết báo. Các anh hãy xem , họ đã làm ích lợi gì cho nước nhà?
Họ là k ẻ thích dùng s ự hào nhoáng để lòe người. Họ dùng lời văn bóng bẩy,
k hêu gợi, những tiếng gọi k hoe trương, để xúi giục các anh… Chủ ý của họ,
là làm cảm động các anh, làm cho các anh m ất cả quan năng tư tưởng của
m ình” . [41]

Hiền g iả x ưa t h ườn g k h u y ên t a coi ch ừn g n h ữn g k ẻ “ k héo lời già

m iệng” : “ Chân lý phải có m ột lối nói đơn giản m à k hông cần k héo léo” [42] ,
“ lời nói đáng tin, k hông đẹp; lời đẹp k hông đáng tin” [43] v .v … t h ật k h ôn g
ph ải là k h ôn g có lý do v ậy .

Kết luận:

Nh ư t a đã t h ấy , ph á n đoá n m à k h ôn g sa i lầm đâ u ph ải là dễ. Là v ì

n ơi t a ba o g iờ cá i “ ta tình cảm ” cũ n g đứn g t r ên cá i “ ta lý trí” . Lòn g dục
m à còn n h iều , t h ì t â m t r í t ối t ă m , dầu ch o là m ột n h à t h ôn g t h á i bậc
n h ất cũ n g k h ôn g h ơn g ì m ột k ẻ dốt n á t .

Ng ười t a t h ườn g t ưởn g : Hễ là m ột bậc t h ôn g t h á i t h ì k h ôn g t h ể su y

n g h ĩ lầm lẫn được n ữa . T in t ưởn g n h ư t h ế là lầm . Một k ẻ t h ườn g m à ít
dục v ọn g , lươn g t r i của h ọ còn sá n g t ỏ h ơn m ột bậc t h iên t à i m à bên
t r on g đầy h a m m u ốn . Câ u n g ạn n g ữ: “ Chuyện người s áng, chuyện m ình
quáng” , t h ật có đú n g n h ư v ậy .

Kh ôn g n g h iền n g ẫm ch o k ỹ t á c dụn g r ất k h á c biệt của cá i “ ta tình

cảm ” v à cá i “ ta lý trí” , t h ì r ất dẽ bị sa i lầm t r on g k h i t a su y n g h ĩ h a y
ph á n đoá n , dầu ch o t a là n g ười h ọc r ộn g t h ấy x a bậc n à o…
Phần thứ nhì
 Chương I
THUẬT TƯ TƯỞNG

“Luôn luôn lo tránh s ự s ai lầm ,

đó là tất cả tư cách làm việc
theo k hoa học”
(Gus tave Lans on)

Biết được cá c điều ã n ói t r ước đâ y là đã có vừa đủ m ột cá i v ốn h iểu

biết cần t h iết để su y n g h ĩ đú n g đắn .

T ôi n ói: “ Có m ột vài vốn hiểu biết vừa đủ để s uy nghĩ đúng đắn” , ch ớ

k h ôn g ph ải bảo “ các bạn s ẽ s uy nghĩ đúng đắn” . Có m ột cá i v ốn để su y
n g h ĩ là m ột v iệc; m à biết dù n g đến n ó để su y n g h ĩ ch o đú n g đắn lại là
m ột v iệc k h á c.

Biết ba o n g u y ên n h â n là m ch o t a su y n g h ĩ sa i lầm . T h a y v ì lu y ện
t ập t r í n ã o m ìn h để t ìm ch â n lý , cần ph ải t ập ch o n ó biết ph òn g n g ừa
lấy n h ữn g sự sa i lầm t r ước đã . Su y n g h ĩ m à đừn g sa i lầm đã là m ột v iệc
k h ó k h ă n h ết sức r ồi. Mỗi n g ười t h iếu t ư cá ch v ề t in h t h ần n h ư t h iếu
ca n đảm , t h iếu n h ẫn n ại, t h iếu côn g bìn h , t h iếu liêm sỉ… n h ất là t h iếu
ý ch í, t h ì n h ất địn h là k h ôn g ba o g iờ su y n g h ĩ m à k h ỏi sa i lầm . Bởi
v ậy , đâ u ph ải “ s uy nghĩ ít s ai lầm ” là dễ dà n g …
 Ở đâ y t ôi sẽ k h ôn g bà n v ề ph ươn g ph á p đi t ìm ch â n lý , m à ch ỉ
bà n v ề sự sa i lầm v ề n h ữn g n g u y ên n h â n t ạo r a n ó để ph òn g k h i su y
n g h ĩ t h ôi.

T ìm ph ải dù n g đến T r ực Giá c, k h ôn g t h ể dù n g đến Lý T r í được

n ữa . Bởi v ậy , ở đâ y t ôi ch ỉ v ụ lấy sự t h iết t h ực t h ôi, n g h ĩa là t ìm cá ch để
h à n h độn g , ch ớ k h ôn g ph ải t ư t ưởn g để t ìm ch â n lý , cá i ch â n lý của
n h à t r iết h ọc h a y t ôn g iá o.

T ư t ưởn g là g ì?

Mỗi k h i t a t h ấy cần ph ải su y n g h ĩ, qu y ết là v ì đã có m ột v ấn đề g ì
h iện r a t r on g đầu óc, m à m ìn h ph ải t ìm ch o n ó m ột g iải qu y ết r õ r à n g
v à t h iết t h ực. V ậy t ư t ưởn g t ức là để ý đến m ột v ấn đề n à o.

Nh ữn g v ấn đề t h ườn g x ảy đến ch o t a t h ườn g n g à y , t h ật là ph iền

ph ức, t a cũ n g có t h ể ph â n n ó r a là m h a i loại:
 A. Vấn đề thuộc về hành động

a) Ta m uốn làm gì? Ta m uốn điều gì?

b) Muốn đạt đến những m ục đích ấy phải làm cách nào? Phải dùng
đến những phương pháp nào?

Ph ải t ổ ch ức côn g v iệc n h ư t h ế n à o ch o ch u đá o? Đó là n h ữn g v ấn
đề t h u ộc v ề tổ chức.

Ph ải là m cá ch n à o để ch ỉ h u y côn g v iệc h oc có k ết qu ả ch ắc ch ắn
v à m a u lẹ v ới m ớ t à i liệu của t a có sẵn đâ y ? Đó là n h ữn g v ấn đề t h u ộc
v ề phương pháp.

Rồi lại còn ph ải n g h ĩ đến n h ữn g v ấn đề qui pháp n ữa . Là m cá ch

n à o ch o k ẻ dưới t a y h a y n g ười cộn g sự v ới m ìn h biết t h ừa h à n h m ạn g
lện h của m ìn h ? V ì h iếm k ẻ là m ch ủ, ch ẳn g lu ận là m ch ủ h ã n g h a y côn g
sở, h ọ ch ỉ t h ấy có cá i điều cần ph ải là m , ch ớ k h ôn g n g h ĩ đến cá ch ph ải
là m n h ư t h ế n à o, v à cũ n g k h ôn g t h èm n g h ĩ đến ph ải là m sa o ch o k ẻ
k h á c t h i h à n h v iệc ch o đú n g t h eo ý m u ốn của m ìn h . Bấy n h iêu v ấn đề
ấy liên lạc n h a u r ất m ật t h iết . Ph à m m u ốn t h i h à n h m ột ý n g h ĩ n à o,
cần ph ải để ý đến n g ần ấy v ấn đề m ới được: V ấn đề t ổ ch ức, v ấn đề
ph ươn g ph á p, v ấn đề qu y ph á p…
 B. Vấn đề thuộc về tri thức

a ) Để g iải qu y ết n h ữn g v ấn đề ở t r ên , côn g v iệc đầu t iên của ch ú n g

t a là đi t ìm t à i liệu v à t ìm t à i liệu ch u y ên m ôn . T h iếu t à i liệu , n h ất
địn h k h ôn g n ên qu y ết đoá n m ột điều g ì cả.

Ở đâ y t a n ên để ý điều n à y : Học biết r ộn g n h ưn g t h iếu ch u y ên

m ôn , đó là h ọc để t iêu k h iển , k h ôn g t h ể ứn g dụn g được m ột cá ch r õ
r à n g . T r á i lại ch u y ên m ôn m à t h iếu h ọc r ộn g , t h ì sự h iểu biết h ẹp h òi,
ph á n đoá n t h ườn g sa i lầm m à cũ n g k h ôn g t in h t ấn g ì được n ữa . Có v ừa
m ột cá i h ọc r ộn g r ã i v ừa m ột cá ià m ột điều r ất cần t h iết ch o bất k ỳ k ẻ
n à o m u ốn h iểu biết m ột cá ch ch ín h đín h , dầu ở t r on g n g à n h h oạt độn g
n à o.

b) T u y n h iên , h iểu biết k h ôn g ph ải ch ỉ t h u t r ữ được r ất n h iều sự

h iểu biết của k ẻ k h á c, m à ch ín h n h ờ sự qu a n sá t su y n g h ĩ r iên g của
m ìn h . T a cũ n g n ên biết r ằn g , dầu là ở n ơi h ọc đườn g h a y h ơi côn g
x ưởn g k h ôn g ba o g iờ a i dạy m ìn h được t ất cả m ọi v iệc, k h ôn g t h ể dạy
được. Ch ỉ có là m lấy , r ồi t h ì v ừa h ọc v ừa t ìm r a n h ữn g cá i bí qu y ết của
v iệc là m của m ìn h t h ôi. “ Có rèn, m ới trở nên anh thợ rèn” . Có v iết v ă n ,
có là m sá ch t h ời m ới biết được cá ch là m n h à v ă n , n h à t r ước t h u ật .

Bởi v ậy , n g oà i v ấn đề t ìm t à i liệu , t a còn ph ải qu a n t â m đến v ấn đề

t ìm t òi của r iên g m ìn h n ữa . T r a n g T ử có bà i n g ụ n g ôn r ất lý t h ú n à y
“ V u a Hoà n Côn g đọc sá ch t r ên lầu . Có n g ười t h ợ m ộc đa n g đẽo bá n h x e
ở dưới n g h e đọc, bỏ ch à n g , đục, ch ạy lên n ói v u a r ằn g : – Cả dám hỏi nhà
vua học những gì thế? – Hoà n Côn g đá p: Nh ữn g câ u của T h á n h n h â n .

- T h á n h n h â n h iện n a y còn sốn g k h ôn g ?

- Đã ch ết r ồi.
- T h ế n h ữn g câ u n h à v u a h ọc ch ỉ là n h ữn g cặn bã của cổ n h â n
đấy t h ôi.
- T a đa n g đọc sá ch , sa o dá m n g h ị lu ận n h ư t h ế? Hễ n ói có lẽ, t h ì
t a t h a ; k h ôn g có lẽ, t h ì t a bắt t ội.
- T ôi đâ y cứ lấy v iệc là m m à x em . Kh i đẽo cá i bá n h x e, để r ộn g
t h ì m ộn g ch o v à o dễ, n h ưn g k h ôn g ch ắc; để h ẹp t h ì m ộn g ch o
v à o k h ó, n h ưn g k h ôn g ă n . Còn là m k h ôn g r ộn g k h ôn g h ẹp, v ừa
v ặn đú n g đắn , t h ì t r ật t ự t â m t ôi liệu m à n ẩy r a t a y t ôi là m n h ư
đã có cá i ph ép n h ất địn h ch ớ m iện g t ôi k h ôn g có t h ể n ói r a được.
Cá i k h éo ấy t ôi k h ôn g có t h ể dạy được ch o con t ôi, con t ôi cũ n g
k h ôn g t h ể h ọc được t ôi. Bởi t h ế, t ôi n ă m n a y đã 7 0 t u ổi m à v ẫn
g iữ n g h ề đẽo bá n h x e. Ng ười cổ đã ch ết , t h ì cá i h a y n g ười cổ
k h ôn g t h ể t r u y ền lại được, cũ n g đã ch ết cả r ồi. T h ế t h ì n h ữn g
câ u n h à v u a h ọc t h ật ch ỉ là n h ữn g cặn bã của cổ n h â n m à t h ôi”

c) Nếu m u ốn đem sự h iểu biết của n g ười là m sự h iểu biết của m ìn h

t ất ph ải su y n g h ĩ ph ê ph á n n ó để ch o t h ật h iểu n ó m ới có t h ể dù n g đến
n ó được. Mà su y n g h ĩ ph ê ph á n , t ức là so sá n h . V ậy m u ốn ch u y ển cá i
biết của n g ười t h à n h cá i biết của m ìn h ph ải đả độn g đến m ột v ấn đề “ tỉ
giảo” .

Bởi v ậy , h iếm k ẻ v ì lười biến g n ên ph ó m ặc đời sốn g của m ìn h ch o

sự h ên x u i của số m ạn g , sốn g n g à y n à o h a y n g à y n ấy , a i sa o m ìn h v ậy ,
k h ôn g cần su y n g h ĩ là m ch i ch o n h ọc. Nh ư k ẻ đu i m ù , ch ú n g t a ca m
lòn g n h ắm m ắt m à đi, t ới đâ u h a y t ới đó, n h ưn g đến k h i đụn g đầu v ới
m ột t r ở n g ại h a y m ột t h ất bại đa u đớn n à o, bấy g iờ n h ữn g v ấn đề ấy t r ở
lại bu ộc t a ph ải su y n g h ĩ v à g iải qu y ết lại m ột lần n ữa . T iếc r ằn g đến lú c
ấy , v ì t h iếu t ập lu y ện , t r í n ã o k h ôn g đủ điều k iện để g iải qu y ết dễ dà n g
v à đú n g đắn được n h ư ý m u ốn . Sợ k h ó, m à x a o lã n g bỏ qu a ,lo đà o
lu y ện óc ph á n đoá n , r ất có h ại ch o t a sa u n à y . Kh ôn g t h èm để ý đến
n h ữn g v ấn đề qu a n t r ọn g t r on g đời t a h ằn g n g à y , đâ u ph ải là có t h ể
t r ốn t r á n h n ó, v ì n ó sẽ t r ở đi t r ở lại m ã i v à bắt bu ộc m ìn h ph ải g iải
qu y ết n ó m ột lần m ới được.

Ng u y ên n h â n của n h ữn g t ư t ưởn g sa i lầm :

Gu st a v e La n son n ói: “ Óc phê bình, tức là óc k hoa học s áng s uốt

k hông chịu tin cậy nơi các quan năng của m ình để tìm chân lý, trái lại chỉ
lo tìm cách tránh s ự s ai lầm trước hết m à thôi” [44] .

Bởi v ậy , t a cần ph ải biết r õ r à n g n h ữn g n g u y ên n h â n của sự sa i

lầm , v ì có biết r õ n ó m ới có t h ể t r á n h được n ó.

Sa i lầm có n h iều t h ứ: Mỗi v n đề có n h ữn g m ối sa i lầm r iên g của n ó,

n g h ĩa là “ bao nhiêu vấn đề là bấy nhiêu thứ s ai lầm ” .
 Nh ưn g t ựu t r u n g , t a có t h ể ch ia r a là m h a i loại n h ư sa u đâ y :

A – Loại thuộc về phần lý luận.

B – Loại k hông thuộc về phần lý luận.

“ Thuộc về phần lý luận” , là bà n v ề n h ữn g sa i lầm do n ơi lý lu ận

k h ôn g đú n g m à r a [45] .

Dưới đâ y , bà n v ề loại sa i lầm “ k hông thuộc về phần lý luận” .

 Chương II
VÌ ĐÂU MÀ SAI LẦM

A. Không rành việc

Ng ạn n g ữ có câ u : “ Biết thời thốt, k hông biết dựa cột m à nghe” . Nếu

k h ôn g biết m à cứ n ói cà n , n ói bướn g , là n ói sa i, n ói bậy . Lắm k ẻ ph ê
bìn h h ọc t h u y ết n à y , bà i bá c h ọc t h u y ết k ia , cổ v õ h ọc t h u y ết n ọ… m à
ch ín h m ìn h cũ n g ch ưa h iểu r à n h r ọt h ọc t h u y ết ấy . Một n h à t r iết h ọc
có n ói: “ Phàm m uốn phê bình m ột học thuyết nào, điều k iện đầu tiên, là
phải vào trong nó, và điều k iện k ế đó là phải ra cho k hỏi nó” . Điều k iện
đầu t iên , k h u y ên t a n ên t h ật biết r õ h ọc t h u y ết ấy bằn g cá ch n g h iên
cứu t ận t ìn h , còn điều k iện k ế đó k h u y ên t a n ên n g ừa sự t h iên lệch của
t ìn h cảm m ột k h i m ìn h ưa t h ích n ó. Câ u n à y , cần ph ải lấy n ó là m câ u
ch â m n g ôn v à n g n g ọc, g h i sâ u v à o t â m k h ảm .

Biết ba o sự sa i lầm ch ỉ n g u y ên do v ì m ột sự k h ôn g h iểu , h oặc có

h iểu m à k h ôn g h iểu r à n h v ấn đề m ìn h đa n g m u ốn biết ấy . Hiếm k ẻ
n g h e t h u ật sơ qu a m ột v ụ á n m ạn g v ề t ìn h , h a y m ột v ụ t ù t ội, v ội k êu
á n m ột cá ch g ắt g a o t ội ph ạm , t r on g k h i m ìn h ch ưa có đủ t à i liệu h a y
bằn g cứ đích x á c để k êu á n n h ư t h ế. Dầu có n h iều t à i liệu do bá o ch í đưa
đến , n h ưn g còn lắm điều k h u ất k h ú c m à m ìn h ch ưa t h ể r õ được h ết ,
m ìn h cũ n g k h ôn g n ên qu á v ội v à n g m à v õ đoá n . Hiếm v ụ á n m ạn g
m ới n g h e qu a t h ật là h ết sức t à n n h ẫn , t h ế m à k h i t a t h ấy được r õ
n h ữn g t ìn h t iết bên t r on g , t a k h ôn g k h ỏi đem lòn g t r ắc ẩn m à du n g
t h ứ.
 T a ch ỉ có t h ể ph ê ph á n đú n g đắn được n h ữn g v ấn đề t a biết t h ôi.
Bởi v ậy , đứn g t r on g địa h ạt ch u y ên m ôn của m ìn h , a i a i cũ n g t in ch ắc
ph á n đoá n của m ìn h cả. Cá i đó là lẽ cố n h iên . Nh ưn g k h i t a r ời k h ỏi địa
h ạt ch u y ên m ôn của t a để ph ê bìn h n h ữn g v ấn đề k h á c, t h ật là có h ại t o
v ậy . Ng u y h ơn n ữa , là k h i đã r a n g oà i địa h ạt của m ìn h r ồi m à cũ n g
v ẫn còn t in cậy m ã i n ơi sự ph á n đoá n của m ìn h cũ n g n h ư k h i m ìn h
ph á n đoá n t r on g địa h ạt ch u y ên m ôn của m ìn h . T a h á k h ôn g t h ấy
h iếm n h à bá c h ọc, n h ưn g k h i r a ở đời, t h ườn g lại bị lầm lẫn n ặn g n ề n h ư
m ột k ẻ n g u dốt h a y sa o? T a h á k h ôn g t h ấy lắm n h à v ă n sĩ, t ưởn g r ằn g
h ễ có n g ười có h ọc t ất ph ải là m n ên sự n g h iệp h ơn m ấy k ẻ dốt n á t n ên
đâ m r a bu ôn bá n , n h ưn g v ì ch ưa r à n h v ấn đề t h ươn g m ã i m à h ọ ph ải
bị t h ất bại m ột cá ch đa u đớn h a y sa o? Cá c v ị qu a n t òa t h ận t r ọn g , v ì sợ
ph ê ph á n sa i lầm , t h ườn g h a y g ia o n h ữn g v ấn đề g ì n g oà i lu ật ph á p
ch o n h ữn g k ẻ ch u y ên m ôn , h ọ địn h đoạt t h ế ch o.

T r á i lại, ở đời, h iếm k ẻ k h ôn g biết g ì cả, t h ế m à k h ôn g m ột v ấn đề

g ì là k h ôn g có h ọ ph ê bìn h t ới: Họ bà n ch ín h t r ị, k in h t ế, g iá o dục…,
n h ư h ọ bà n đến n h ữn g v ấn đề của n g h ề n g h iệp h ọ. Mìn h n ên t r á n h
n h ữn g n g ười ấy ch o x a là h ơn .

T a cần ph ải có k iến v ă n , h iểu biết n h iều để g iú p ch o t r í t h ức r ộn g

đườn g so sá n h , câ n n h ắc… V ì, n h ư t a đã t h ấy , ph á n đoá n là lấy m ột
điều ch ưa biết m à so sá n h v ới điều đã biết ch o dễ t h ấy sự t h ật h ơn .
T h iếu k in h n g h iệm của n g ười t r ước, t a m ất m ột k h o t à n g qu í bá u của
t r i t h ức, v ì n ếu m ỗi m ỗi đều ph ải cần t h í n g h iệm lại cả t h ì su ốt m ột đời
của m ìn h k h ôn g t h ấm v à o đâ u cả.

Nh ữn g điều h iểu biết của k ẻ k h á c ch ỉ có t h ể x em là n h ữn g t à i liệu

t h ôi. Ph ải coi ch ừn g đừn g ba o g iờ bắt ch ước t h eo k ẻ k h á c m à ph ê ph á n .
Cái đã qua với cái hiện tại giống nhau bất quá giống nhau về cái “ cách” ,
chớ k hông giống nhau về cái “ thế” . T a ph ải cẩn t h ận ch ỗ đó ch o lắm ,
k h ôn g k h éo lại ph ải sa v à o cá i t ệ, là n ô lệ cổ n h â n , h a y n ô lệ t ư t ưởn g
của n h ữn g k ẻ đồn g t h ời m à m ất cả óc ph á n đoá n của m ìn h .

T h iếu t à i liệu , h oặc có n h iều t à i liệu m à k h ôn g biết dù n g , đều có

h ại ch o t ư t ưởn g cả.

T óm lại, điều k iện để có được m ột t ư t ưởn g , m ột ph á n đoá n đú n g

đắn là ph ải biết t ìm k iếm t à i liệu ch o đầy đủ v ề v ấn đề m ìn h đa n g t r u y
cứu ấy .

Một bà i t oá n , n ếu m u ốn g iải qu y ết n ó, t r ước h ết cần ph ải biết h ết

cá c đề của n ó. T h iếu m ột t r on g cá c đề cần t h iết ấy là t a k h ôn g đủ điều
k iện để g iải qu y ết . V ậy t r ước k h i ph á n đoá n h a y qu y ết địn h v ề m ột v ấn
đề n à o, t a cũ n g cần ph ải đòi h ỏi h oặc t ìm k iếm ch o có đủ t ất cả cá c y ếu
t ố cần t h iết v ề v ấn đề ấy . Ph ải t ìm ch o sự ph á n đoá n m ìn h m ột n ền t ản g
ch ắc ch ắn , m ột t à i liệu , m ột điều t r a dồi dà o k h ôn g t h iếu sót m ới đặn g .
V ậy bất k ì g ặp v ấn đề n à o, t a ph ải t ự h ỏi t r ước h ết :

a ) Ở đâ u , là m cá ch n à o v à v ới a i, t a m ới có t h ể có n h ữn g t à i liệu ,
n h ữn g điều t r a cần t h iết v à đích x á c v ề v ấn đề t a đa n g m u ốn biết đó.

b) T a ph ải că n cứ n ơi đâ u để k iểm t r a n h ữn g t à i liệu ấy ? T a n ên
biết r ằn g , có sẵn t à i liệu ch ưa ph ải đủ, cần ph ải biết ph ê bìn h n ó, v ì
n h ữn g t à i liệu ấy ph ần n h iều k h ôn g ph ải t ự m ìn h t a i n g h e m ắt t h ấy ,
m ìn h k h ôn g n ên t r ọn t in n ơi n ó.

T ìm m à t r ả lời n h ữn g câ u h ỏi t r ên đâ y k h ôn g ph ải là m ột côn g
v iệc dễ dà n g . Ở đâ y t a ph ải n h ớ k ĩ n h ữn g điều k h u y ên n ơi ch ươn g bà n
v ề t h u ật qu a n sá t [46] , để t ự m ìn h t ìm lấy n h ữn g t à i liệu đú n g đắn dồi
dà o. Bấy n h iêu côn g v iệc để t ìm t à i liệu n h ư t r ên t h ật là h ết sức k h ó
k h ă n v à n h ọc n h ằn ch o t r í n ã o… V ì v ậy n g ười t a ít a i ch ịu n g h iên cứu
t ìm t ồi ch i ch o k h ổ côn g n h ọc sức, h ọ ph á n đoá n cà n , qu y ết địn h h ướn g
ch o r ồi, có ph ải k h ỏe h ơn k h ôn g ? V ậy ch ớ qu y ết địn h k h ôn g ph ải là để
t h oá t n ợ, để “ bỏ qua cho rồi” v ấn đề m ìn h đa n g su y n g h ĩ đó sa o?

Nh ữn g a i m u ốn t ư t ưởn g ch o đú n g cần ph ải lá n h x a cá i t ật lười

biến g ấy . Phải biết nhất định s uốt đời k hông bao giờ chịu bàn đến m ột vấn
đề nào m à m ình chưa rõ được ngọn nguồn. Một k h i đi t ìm t à i liệu h a y
bằn g cứ, t h ì ph ải đi đến n ơi đến ch ốn . Nếu t h ấy n h ọc m ệt m à sa n h lười
biến g h ã y g á c t ạm n ó qu a m ột bên , sa u k h i n g h ỉ n g ơi ch o t h ật k h ỏe,
bấy g iờ sẽ t iếp t ục côn g v iệc t r u y cứu . Ph ải n h ất qu y ết : Không bao giờ
chịu quyết đoán càn, dầu là trong m ột việc nhỏ m ọn. Đó là m ìn h t ập ch o
m ìn h m ột t h ói qu en r ất t ốt , v à cần t h iết ch o m ột t in h t h ần cườn g k iện
v à ch ín h đín h .

Có được m ột cá i h ọc r ộn g t h ì t à i liệu của m ìn h t ìm t ất sẽ dồi dà o đủ

m ọi ph ươn g diện , sự n h ận x ét sẽ có ph ần đú n g đắn h ơn k ẻ ch ỉ biết t r on g
m ột ph ạm v i ch ật h ẹp của ph ần ch u y ên m ôn của m ìn h m à t h ôi.
 B. Thiếu phương thế

T h iếu bằn g cứ, t h iếu t à i liệu , k h ôn g ph ải ch ỉ v ì “ lười biếng” m à

t h ôi. T h ườn g h iếm k ẻ sẵn lòn g , sẵn ch í n h ưn g v ì k h ôn g đủ ph ươn g t h ế
n ên k h ôn g biết ph ải là m cá ch n à o t ìm k iếm ch o đủ t à i liệu để ph ê ph á n
ch o đú n g đắn . Ph ần đôn g v ì ch ật v ật m ã i v ới v ấn ề sin h n h a i, h oặc v ì
ph ải đảm n h ận lấy n h ữn g côn g v iệc k h ổ cực m à r ồi t h ời g iờ k h ôn g đủ để
đeo đu ổi t h eo sự n g h iên cứu t ìm t òi… n h ữn g k ẻ ấy là m g ì có đủ t à i liệu
để ph ê ph á n . T a t h ử n g h ĩ m ột k ẻ k h ôn g t h ôn g v ă n t ự, t h iếu t h ời g iờ
n h à n r ỗi, t h iếu sá ch đọc, k h ôn g có cơ h ội g ia o t h iệp v ới bậc t r í t h ức… k ẻ
ấy là m g ì có m ột k iến v ă n r ộn g r ã i để ph á n đoá n ch o k h ỏi sa i lầm .
Ng ười t a sở dĩ dốt n á t , n g u m u ội, m ột ph ần v ì h oà n cản h n h ư đã k ể
t r ên , k h ôn g ph ải ít .

T u y n h iên , cũ n g có k ẻ g ià u của , g ià u ph ươn g t iện để có đủ sá ch v ở

đặn g h u ấn lu y ện t in h t h ần t r í n ã o, để t ìm k iếm ch o m ìn h đủ t à i liệu
cần t h iết ch o sự ph á n đoá n của m ìn h , n h ưn g t r á i lại, h ọ bị bó bu ộc
t r on g lu ật ph á p của x ứ h ọ: V ì qu y ền lợi r iên g , n h à cầm qu y ền k h ôn g
m u ốn ch o h ọ được t h ấy x a h iểu r ộn g , v ì n ếu để h ọ sá n g su ốt , t h ì h ọ đâ u
có để ch o a i n h ồ sọ h ọ dễ dà n g . Bởi v ậy , đối v ới k ẻ t h iếu ă n , t h iếu m ặc,
t h iếu sá ch v ở, t h iếu g iờ n h à n r ỗi k ia , h ọ cũ n g k h ôn g h ơn k h ôn g k ém
g ì. Dầu địa v ị h ọ có ph ần ca o qu í h ơn , k iến t h ức h ọ cũ n g v ẫn h ẹp h òi, t r í
n ã o h ọ cũ n g v ẫn bị r à n g bu ộc, k h ôn g h oạt độn g t ự do. T a cứ x em n g a y
cá c n ước độc t à i t h ì r õ: “ Ở đâ y h ọ có t h èm đếm x ỉa g ì đến sự t h ật , cũ n g
đâ u có t h èm đưa bằn g cứ g ì đú n g đắn để ch ứn g m in h điều h ọ bảo v ới
m ìn h đâ u . Ở đâ y , t ất cả m ọi n g ười đều bị bu ộc ph ải n h ìn n h ận m ột t ôn
g iá o của ch ín h t h ể qu ốc g ia ấy , lẽ cố n h iên , là ph ải t h ừa n h ận m ột cá ch
m ù qu á n g n h ữn g ý k iến sẵn có của t ôn g iá o ấy …” . Bất lu ận k ẻ t r í h a y
n g ười n g u , t h ảy đều ph ải t ư t ưởn g t h eo m ột ch iều , k h ôn g t h ế, sẽ bị x em
là bọn n g ười có óc ph ản n g h ịch v à bị t r u y t ố.
 T u y v ậy , t ìn h cản h của k ẻ m à t a đã n ói t r ước đâ y – ch ật v ật v ề v ấn
đề sin h n h a i – còn k h ốn n ạn h ơn t ìn h cản h k ẻ n ói sa u đâ y bội ph ần , là
v ì k ẻ n ói sa u đâ y h ọ còn được t ự do t h eo cù n g k h ôn g t h eo, n h ận cù n g
k h ôn g n h ận … ch ớ n h ữn g k ẻ n ói t r ước đâ y , dầu h ọ có m u ốn cá ch n à o đi
n ữa , h ọ cũ n g k h ôn g sa o m u ốn ch o được.

C. Thiếu ý chí

Lại cũ n g có m ột h ạn g n g ười k h ôn g t h ể t ìm được t à i liệu ch ẳn g ph ải

v ì h ọ k h ôn g có đủ ph ươn g t h ế để t ìm k iếm , t r á i lại, n h ữn g t à i liệu ấy ở
bên m ìn h h ọ, ch ỉ v ì h ọ k hông m uốn dùng đến m à thôi. Là v ì lòn g h ọ qu á
lo sợ n ếu t h ấy r õ sự t h ật t h êm , biết đâ u n h ữn g t à i liệu điều t r a t h êm ấy
sẽ k hông làm cho vừa lòng họ như họ đã ao ước cho nó phải xảy ra như thế
nào. T ôi t h ườn g t h ấy l k ẻ n g ờ v ực n g ười y êu bội bạc, t h ế m à t r ước m ột
bức t h ư có t h ể là m ột bằn g cứ ch ắc ch ắn t h êm v ụ n g ờ v ực ấy , h ọ k h ôn g
đủ ca n đảm đọc bức t h ư ấy . Họ ch ịu t h à k h ôn g biết g ì còn h ơn .

Cũ n g có lắm k ẻ n g h e a i n ói đến điều x ấu x a của con cá i m ìn h , a n h

em h a y bè bạn của m ìn h t h ì lại m ột m ực h oà i n g h i, t ìm đủ lý lẽ để bỏ
qu a , k h ôn g ch ịu k iểm t r a lại đặn g t ìm sự t h ật .

Có k ẻ ở x a t r ôn g t in n h à , m à k h i được m ột bức điện t ín , cầm lấy cả

bu ổi k h ôn g dá m m ở r a đọc: Là v ì h ọ sợ bức điện t ín ấy sẽ đem lại ch o h ọ
m ột cá i t in k h ôn g h a y m à k h ôn g m u ốn có…
 Cũ n g có k ẻ k h ôn g ba o g iờ dá m t ín h lại sổ sá ch h oặc điều t r a côn g
v iệc là m ă n của m ìn h h iện t h ời r a sa o… là v ì h ọ sợ t ìn h t h ế là m ă n của
h ọ có điều k h ôn g được v ữn g v à n g t h ỏa m ã n …

Lắm k ẻ v ì qu á h a m m ê sự v u i ch ơi, cờ bạc r ượu ch è; h oặc v ì biến g

n h á c n ên h ọ r ất g h ét đọc n h ữn g sá ch n g h iêm t r a n g n h ư sá ch h ọc, sá ch
n g h iên cứu … m à ch ỉ t h ích n h ữn g cá i g ì n h ảm n h í để m u a v u i, k h ỏi
su y n g h ĩ. Bởi v ậy , dầu h ọ là bậc t h ôn g m in h , có t iền của , n g h ĩa là có đủ
điều k iện để có được m ột óc ph á n đoá n t in h v i sá n g su ốt bậc n à o, h ọ
cũ n g v ẫn t ối t ă m dốt n á t n h ưn g n h ữn g k ẻ bạc ph ú c n ói t r ên . Lẽ cố
n h iên , là k h i n à o h ọ cần ph ải su y n g h ĩ, h ọ su y n g h ĩ t h eo k ẻ k h á c, t h eo
ph ần đôn g , t h eo t h à n h k iến , t h eo t ập t ục… Họ là k ẻ có n h ữn g t ư t ưởn g
n ô lệ, bạc n h ược.

Nh ữn g k ẻ có đủ t iền bạc, n h à n r ỗi, t h ôn g m in h , t h ế m à lại ca m bó

m ìn h t r on g sự dốt n á t t ối t ă m được, t h ật là m ột điều h ết sức t ủi n h ục
ch o cá i k iếp sốn g con n g ười. Ch ỉ v ì h ọ t h iếu Ý ch í, t h iếu Lý t ưởn g , t h iếu
cả t h ể t h ốn g con n g ười. Nh ữn g k ẻ đu i m ù , t h ế n à o r ồi cũ n g ph ải để ch o
k ẻ sá n g m ắt h ọ dắt dìu . Kẻ n à o t r í n ã o m ờ á m t ối t ă m , ch ắc ch ắn ba o
g iờ cũ n g sẽ là n h ữn g k ẻ là m t ôi m ọi ch o k ẻ k h á c k h ôn g sa i, v ì h ọ là k ẻ
ph ải ỷ lại lu ôn lu ôn v à o k ẻ k h á c để su y n g h ĩ h a y qu y ết đoá n .

D. Sai lầm của nhận thức

T h ườn g cá c n h à lu ận lý g ọi là s ai lầm của giác quan. Nh ưn g , sự

t h ật k h ôn g t h ể g ọi có sự sa i lầm của g iá c qu a n được m à ph ải n ói là sa i
lầm của sự g iải t h ích cá c n h ận t h ức của g iá c qu a n , m ới đú n g – cố n h iên
là ph ải t r ừ r a n h ữn g “ ca” bất t h ườn g do bn h t ật g â y n ên .

Một n g ười k ia , t r on g bón g m ờ t h ấy sợi dâ y đỏi, ch o là con r ắn . Sự

n h ận t h ức của n g ười ấy , đâ u ph ải sa i. Sa i, là t ại sự g iải t h ích của n g ười
đó, t h a y v ì ch o là sợi dâ y , lại tưởng tượng là con r ắn .

T ại sa o lại có sự g iải t h ích sa i lầm n h ư v ậy ? Là t ại t r í n ã o con

n g ườiba o g iờ ch ịu được có sự nghi ngờ. Bởi v ậy , n ếu qu a n sá t m à n h ận
t h ức k h ôn g đầy đủ, t ất n h iên cá i t h iếu sót ấy ph ải có cá i ch i “ bù” v à o
m ới đặn g . Bù v à o sự t h iếu sót của n h ận t h ức ch ỉ có t r í t ưởn g t ượn g t a là
đắc lực m à t h ôi, v ì n ó có qu y ền t ạo được t ất cả cá i g ì m à sự t h ật k h ôn g đủ
sức cu n g cấp. T h ật v ậy , n ếu t a để ý x em sợi dâ y ch o t h ật k ỹ lưỡn g t h ì sự
n h ận t h ức của t a sẽ được đầy đủ, h oà n t oà n , là m g ì có sự lẫn lộn n ó v ới
con r ắn ch o đặn g . T r á i lại t a x em x ét v ội v à n g qu á n ên n h ận t h ức của
t a ph ải t h iếu sót . Nh ữn g ch ỗ t h iếu sót ấy , t r í t ưởn g t ượn g t a m ới ph ải
t ìm cá ch “ bù” v à o ch o đầy đủ: Lẽ cố n h iên là cá i n ó “ bù” v à o đó k h ôn g
t h ể đú n g được v ới sự t h ật . Nó đem m ột h ìn h ản h , h ìn h ản h con r ắn m à
t r ước k ia n ó đã có biết để t h ế v à o. Đó là n g u y ên n h â n của sự sa i lầm m à
t a t h ườn g g ọi là sa i lầm của g iá c qu a n . Sự cộn g t á c ch ặt ch ẽ g iữa sự
n h ận t h ức v à t r í t ưởn g t ượn g là m ột điều t h ườn g x ảy r a h ằn g n g à y
t r on g đời sốn g của t a . X em n g a y sự đọc sá ch h a y n g h e n ói ch u y ện t h ì
đủ r õ. T a đọc m ột câ u sá ch h a y n g h e m ột câ u ch u y ện , n à o ph ải t a đọc
k ỹ lưỡn g t ừn g ch ữ h a y t ừn g t iến g m ột đâ u … T a ch ỉ đọc h oặc n g h e
t h oá n g qu a , là độ ch ừn g biết ch ữ ấy liền k h ôn g cần đá n h v ần t ừn g ch ữ
h a y n g h e n ói r õ r à n g t ừn g t iến g . V ì v ậy k h i v iết , lắm k h i t a v iết sa i
v iết sót m à k h ôn g dè. T r on g k h i qu a n sá t , ph ươn g ph á p du y n h ất để
t r á n h sự sa i lầm của g iá c qu a n là ph ải lo t iêu t r ừ cá i ph ần t r í t ưởn g
t ượn g ấy được ba o n h iêu t ốt bấy n h iêu , v à n ếu có t h ể được t h ì h ã y n ên
t iêu diệt h ẳn n ó đi t r on g sự n h ận t h ức của t a m ới m on g t h oá t k h ỏi sự sa i
lầm t r on g k h i qu a n sá t .
 E. Nguyên tắc sai và thành kiến

T h ườn g có n h iều k ẻ lu ận đú n g ph ép lắm , n h ưn g h ọ lu ận sa i… là t ại

h ọ că n cứ v à o n h ữn g n g u y ên t ắc sa i lầm .

V olt a ir e bà n đến lối n g ụy biện n à y m ột cá ch r ất n g ộ n g h ĩn h , đại

k h á i n h ư v ầy : A n h k h ù n g ở t h à n h A t h en es t in r ằn g n h ữn g ch iếc t à u
bu ôn đậu bến Pir ee đều là của a n h t a t ất cả. Bấy g iờ a n h t a m ới t ín h coi
bấy n h iêu ch iếc ấy ch ở được ba o n h iêu h à n g h óa , v à ba o n h iêu n g à y
đoà n t à u ấy sẽ t ới Pir r e, m ột cá ch h ết sức t à i t ìn h . Biết ba o k ẻ n g u y dại
n h ư a n h k h ù n g n à y , h ọ cũ n g t ín h t oá n , cũ n g lý lu ận t à i t ìn h n h ư t h ế.
Họ đặt cả sự lý lu ận , t ín h t oá n của h ọ t r ên m ột n g u y ên t ắc v ô lý , h ọ lại
n h â n đó m à k ết lu ận v à k ết lu ận … n h ữn g sự k h ôn g đâ u . Một n g ười k ia
có t h ể đi g iỏi lắm , n h ưn g h ọ cũ n g có t h ể đi lạc v ậy . Hễ h ọ cà n g đi g iỏi
ch ừn g n à o, t h ì n ếu h ọ đi lạc, h ọ đi lạc cà n g x a ch ừn g n ấy . Đâ u ph ải t ại
n g ười t a t h iếu lý lu ận , m à ch ín h là t ại n g ười t a t h iếu cá i ch ỗ că n bản
của lu ận lý . A n h có cần g ì ph ải n ói: Sá u ch iếc t à u ấy của t ôi, m ỗi ch iếc
ch ở được 2 0 0 t h ù n g . Một t h ù n g n ặn g được 2 0 0 0 liv r es, v ậy t ôi có được
cả t h ảy 2 .4 0 0 .0 0 0 liv er s h à n g h óa ở t ại bến Pir ee. Cần y ếu n h ất là h ỏi
coi n h ữn g ch iếc t à y ấy có ph ải t h ật là của a n h k h ôn g đã , đó là n g u y ên
t ắc t r ọn g y ếu n h ất , r ồi a n h sẽ t í t oá n sa u , cũ n g ch ẳn g m u ộn ” . [47]

T r on g k h i lu ận , n g ười t a t h ườn g lấy đại t iền đề là m n g u y ên t ắc v à

că n cứ v à o đó m à t ìm k ết lu ận . Nếu n g u y ên t ắc sa i v ới sự t h ật , t h ì cá i
“ giàn” lý lu ận của t a cũ n g “ đổ nát” t h eo.

Đại t iền đề ph ải là m ột n g u y ên t ắc m à t a đã n h ận là ch â n lý , sa u
m ột cu ộc điều t r a ch ín ch ắn , t h í n g h iệm r õ r à n g , n h ận x ét t in h v i,
k h ôn g còn ph ải n g h i n g ờ g ì n ữa . Nh ưn g n ếu n ó ch ỉ là m ột ức t h u y ết ,
m ột t h à n h k iến , m ột t ín n g ưỡn g của m ột h ọc t h u y ết h a y t ôn g iá o t a
đa n g m ê sa y sù n g bá i, t h ời ph ải coi ch ừn g sa v à o n g ụy biện n à y m ột
cá ch dễ dà n g , v ì n g u y ên t ắc n à y là n g u y ên t ắc ch ưa có bảo đảm , còn
cần ph ải có sự k h ảo sá t , t h í n g h iệm lại m ới được. V í dụ n h ư câ u :

Người ta k hông bao giờ chết – (đại t iền đề)

Ông Xoài là người; – (t iểu t iền đề)
Vậy ông Xoài k hông bao giờ chết. – (k ết lu ận )

là sa i, v ì đại t iền đề, t ức là n g u y ên t ắc của cá i “ giàn” lý lu ận n à y t ự

n ó đã là m ột điều sa i h ẳn v ới sự t h ật r ồi. Nếu t a k h ôn g để ý n g h iên cứu
đến cá i n ền t ản g ấy , có k h á c n à o t a x â y m ột cá i đà i lộn g lẫy t r ên m ột
bã i ph ù sa …

Ng ười t a t h ườn g lấy n h ữn g điều m ìn h h iểu biết để là m cá i m ực ch o

n h ữn g h iểu biết sa u n à y . Nh ữn g điều h iểu biết ấy t h ườn g là n h ữn g điều
h iểu biết t iên t h iên m à t a đã n h ờ g iá o dục h a y t ập qu á n h u n đú c, lưu
t r u y ền ch o, v à x em n ó n h ư n h ữn g n g u y ên t ắc bất di bất dịch . Nếu có
m ột điều g ì t a t h ấy h ạp h oặc g iốn g v ới n h ữn g n g u y ên t ắc ấy , t a sẽ ưn g
t h u ận v à ch o đó là đá n g t in h ơn h ết m à t h ôi. T r á i lại, n ếu n ó đi n g ược
v ới t h à n h k iến t a t ức là đi n g ược v ới n h ữn g n g u y ên t ắc ấy , t a sẽ k h ôn g
t h ể n à o t in là có t h ể được.

X ưa k ia n g ười t a t in t h eo Kin h T h á n h ch o r ằn g t r á i đất h ìn h

v u ôn g v à đứn g m ã i m ột ch ỗ v à m ặt t r ời cù n g cá c t in h t ú t h ì x oa y
ch u y ển ch u n g qu a n h . Cá i n g u y ên t ắc sa i lầm ấy , n g ười t a đã lấy n ó
là m m ột n g u y ên t ắc t u y ệt đối (v ì n ó ở t r on g sá ch T h á n h Kin h ) r ồi n ên
k h i có m ột Ga lilée ch ủ t r ươn g t h u y ết “ trái đất hình tròn và lại xoay
chung quanh m ặt trời” , bấy g iờ k h ôn g a i ch ịu ch o đó là có t h ể có được,
bởi n ó đã sa i v ới n g u y ên t ắc m à h ầu h ết đã t in t ưởn g k ia . Ng ười t a đã
ch ẳn g n h ữn g k h ôn g t in m à lại còn đem Ga lilée r a x ử t r ước t òa
In qu isit ion là k h á c.

Lòn g t ôn k ín h của t a đối v ới n h ữn g n g u y ên t ắc ấy lớn la o t h ế n à o,

v à t h ế lực của n ó m ạn h m ẽ t h ế n à o, đến dẫu r ằn g sờ sờ t r ước m ắt có
n h ữn g bằn g cớ t r á i n g ược ba o n h iêu đi n ữa , t a cũ n g v ẫn k h ôn g ch ịu t in
t h eo, h u ốn g h ồ đối v ới n h ữn g bằn g cứ do k ẻ k h á c đ ch o t a . Kẻ đã t in có
m ột “ đấng thượng đế” ch ấp ch ưởn g k iền k h ôn r ồi t h ì đừn g t r ôn g g ì đem
lý lẽ để bà i bá c cá i t ín n g ưỡn g ấy của h ọ được n ữa . Kẻ đã ch o Ph ật là ca o
siêu r ồi, t h ời cũ n g đừn g m on g là m cá ch n à o ch o h ọ n g ờ v ực cá i t ín
n g ưỡn g ấy được n ữa . T r á i lại, n ếu có m ột h ọc t h u y ết n à o m à ph ản g ph ất
v ới cá i h ọc t h u y ết của Ph ật , h ọ m ới sẽ ch ịu ch o h ọc t h u y ết ấy là ca o m à
t h ôi [48] . T â m lý n g ười đời là n h ư t h ế cả.

V ậy , t a ph ải coi ch ừn g ; m ỗi k h i cần ph ải n h ận m ột điều g ì là m

n g u y ên t ắc, t a ph ải biết để cả óc ph ê bìn h m à x em x ét , su y n g h ĩ, câ n
n h ắc, t h í n g h iệm … ch o t ới n ơi t ới ch ốn r ồi sẽ n h ận . V ì n h ư t a đã
t h ấy [49] , m ột k h i t a đã n h ận m ột n g u y ên t ắc sa i lầm r ồi t h ời t ư t ưởn g
của t a ba o g iờ cũ n g bị t h iên v à bị đưa v ề m ột con đườn g sa i lạc ch ưa biết
đâ u m à lượn g t r ước được. V à t a cũ n g k h ó lòn g m à cởi bỏ n ó m ột k h i n ó
đã ă n sâ u v à o t r í n ã o. T h à n h k iến , t ập t ục, lý t h u y ết đươn g t h ời…, là
cá i n g u ồn bất t ận cu n g cấp ch o t r í n ã o t a n h n g n g u y ên t ắc t iên t h iên
v à sa i lầm ấy .
 Lú c còn t h ơ ấu , ch ú n g t a bị t ục lệ, lu â n lý , t ôn g iá o n h ồi n ắn ch o
n h ữn g cá i “ nguyên tắc s ẵn s àng” ấy … lâ u n g à y n ó ă n sâ u t r on g t â m
k h ảm , m ọc n h á n h m ọc r ễ r ồi đến k h i lớn lên t h à n h n g ười, k h ôn g t r ôn g
g ì m à sửa đi m ột cá ch dễ dà n g ch o được n ữa . T a t h ườn g t h ấy m ột đứa
t r ẻ sin h r a t r on g m ột g ia đìn h đạo T h iên Ch ú a , t h ì v ề sa u lớn lên cũ n g
t h eo đạo T h iên Ch ú a . Một đứa k h á c sin h r a t r on g m ột g ia đìn h đạo
Ph ật , lớn lên v ề sa u cũ n g t h eo đạo Ph ật .

Kẻ n à o có n h iều t h à n h k iến là k ẻ ít t h ấy được sự t h ật ở đời h ơn h ết .

Là v ì h ọ ch ỉ hiểu h oặc chịu hiểu n h ữn g điều g ì h ạp v ới n h ữn g t ư t ưởn g
sẵn của h ọ, v ới n h ữn g n g u y ên t ắc t iên t h iên của h ọ m à t h ôi. Họ đã
t h iên v ề m ột ch ủ n g h ĩa n à o r ồi, t r on g đời h ọ ch ỉ n h ìn v ới cặp k iến g
m à u (t ức là t h à n h k iến ) ấy . Họ đã có sẵn m ột m ớ t h à n h k iến v ề lu ận
lý , h ọc t h u y ết , t ôn g iá o… n ên bất lu ận là g ặp m ột ý t ưởn g n à o m ới lạ,
h ọ đều loại r a n g oà i t r í n ã o của h ọ cả, t r ừ r a cá i n à o h ạp v ới n h ữn g
n g u y ên t ắc t iên t h iên của h ọ t h ôi. H. Ber g son có n ói: “ Triết luận k hông
k hó, nếu ta đừng đem thành k iến của ta chen ngăn giữa trí não ta và s ự
vật” . T ôi t h ấy n h iều k ẻ sa y m ê ch ủ n g h ĩa du y v ật biện ch ứn g đến đỗi
bất k ỳ là cá i g ì của h ọ đọc h a y h ọ n g h e, h ọ đều đem so sá n h lại v ới ch ủ
n g h ĩa h ọ: Nếu h ạp, t h ì h ọ ch o là đú n g , còn k h ôn g h ạp, t h ì h ọ bỏ qu a
m ột bên , ch o là sa i lầm ; h ơn n ữa h ọ sẽ ch o đó là t ư t ưởn g của bọn ph ản
độn g , ph ản t iến h óa v .v … T ư cá ch ấy , có k h á c g ì t ư cá ch độc t ôn , h ẹp
h òi của n h ữn g k ẻ t h eo m ột t ôn g iá o. Hễ sá ch n à o n ói v ề n h ữn g điều
g iốn g v ới t ôn g iá o h ọ, t h ì h ọ ch o là ph ải, là ch ín h đạo, n g oà i r a đều là
t à g iá o cả h ọ bị lôi cu ốn v à o t r on g g iới t ín n g ưỡn g m à k h ôn g h a y , n ên
r ất dễ bị sa v à o cu ồn g t ín , k h ó t h ể t r á n h được. Óc t ôn g iá o là t h ù địch
t h ứ n h ất của t in h t h ần k h oa h ọc. Óc t ôn g iá o, t ức là ch ỉ v ề óc t h à n h
k iến , óc n ô lệ, t oà n bắt t ín đồ ph ải n h ìn n h ận m ột cá ch m ù qu á n g m ột
m ớ n g u y ên t ắc t iên t h iên , k h ôn g được đòi h ỏi bằn g cứ h a y lý do g ì cả.
Bởi v ậy , lối n g ụy lu ận n à y là lối n g ụy lu ận của n h ữn g k ẻ bị g ia m m ìn h
bất lu ận t r on g m ột t ôn g iá o n à o, h a y m ột ph e ph á i n à o. Nói t h ế, k h ôn g
ph ải bảo r ằn g n h ữn g n g u y ên t ắc t iên t h iên của cá c t ôn g iá o đều là sa i
lầm t ất cả… m à là để sự t a i h ại của m ột m ớ n g u y ên t ắc t iên t h iên có k h i
sa i lầm m à m ìn h v ẫn đin h n in h là ch â n lý , n ên k h ôn g để ý k iểm t r a
lại, t r ước k h i n h ận n ó. T a n ên t h eo lề lối của Desca r t es m à h oà i n g h i t ất
cả n h ữn g g ì của k ẻ k h á c đưa đến ch o t a m à t a ch ưa đủ bằn g cứ để t in
t h eo.

T u y n h iên , ch o r ằn g lối n g ụy lu ận n à y k h ôn g ph ải do ph ép lu ận
sa i m à là do sự dù n g n g u y ên t ắc sa i, cũ n g k h ôn g t h ật đú n g ch o m ấy .
Là v ì n h ữn g n g u y ên t ắc ấy ph ần n h iều do qu i n ạp h a y diễn dịch sa i lầm
m à r a . T h ì n h ư cá i t ín n g ưỡn g n à y : “ Vàng uống được, là vị thuốc trị được
tất cả các thứ bệnh” . Sở dĩ có cá i t h à n h k iến ấy là t ại v ì n g ười t a su y lu ận
sa i lầm n h ư v ầy : V à n g , g iú p ch o t a t h ật n h iều côn g v iệc có ích r ất lớn
la o, lẽ cố n h iên , côn g v iệc k h ẩn t h iết v à lớn la o h ơn h ết là sức k h ỏe, v ô
lý n ó lại k h ôn g g iú p t a được m ột cá ch đắc lực h a y sa o? Đó là qu i n ạp sa i,
n g h ĩa là lý lu ận sa i.

F. Quyền thế và uy danh

Nh ữn g sa i lầm do qu y ền t h ế g â y n ên t h ật là đá n g sợ, v ì ở đâ y t ìn h
cảm dục v on g ch en v à o m ột ph ần để cấu t h à n h n ó. Mỗi k h i n h ận h a y
k h ôn g n h ận m ột điều g ì, ch ẳn g ph ải là v ì t ự m ìn h su y n g h ĩ ph á n đoá n
lấy m à là v ì n ó do m ột k ẻ t a t in cậy n ói r a h oặc v iết r a . Đó g ọi là t in
t ưởn g , ch ớ k h ôn g ph ải là h iểu biết .

Dườn g n h ư đã là m ột n h à bá c h ọc ch u y ên m ôn , m ột n h à t r iết h ọc
h a y h ọc g iả có đại da n h t h ì k h ôn g ba o g iờ còn sa i lầm được n ữa v ậy . Cổ
n h â n h a y da n h n h â n đối v ới t a , là m ột bảo đảm ch ắc ch ắn . T a k h ỏi
ph ải sợ có sự sa i lầm g ì n ữa cả. Bởi v ậy , t a t in t ưởn g sá ch v ở, x em n ó n h ư
“ k huôn vàng thước ngọc” , n h ất độn g n h ất t ịn h đều ỷ lại v à o qu y ền t h ế
đó, để su y n g h ĩ h oặc bà n cã i v ới a i điều g ì: Nếu t a r õ được n h ữn g
n g u y ên n h â n bí m ật x u i n h ữn g đại da n h n h â n k ia h à n h độn g , t a sẽ
biết ch ắc ch ắn là k h ôn g ph ải h ọ lu ôn lu ôn v ì ch â n lý m à là m … Cũ n g
đừn g có bảo v ì ph ần đôn g côn g n h ận , m à ch o đó là m ột đảm bảo đá n g
t in cậy . V ậy t a k h ôn g biết r ằn g , bất k ỳ là m ột điều lầm n à o, cũ n g có k ẻ
đu i m ù h ọ t in t h eo sa o?

T u y n h iên , đâ u ph ải n ói t h ế là bảo k h ôn g n ên t in cổ n h â n , m à là
bảo ch ớ qu á t in cổ n h â n m à k h ôn g ch ịu su y n g h ĩ ph ê bìn h lại. Nà o đâ u
ph ải T ín n g ưỡn g t ự n ó là sa i lầm . Ng u y ên n h â n sa i lầm , ch ín h là n ơi
cá i qu a n n iệm sa i lầm n à y là lẫn lộn t ín n g ưỡn g v ới t r í t h ức, x em t ín
n g ưỡn g n h ư m ột ch â n lý k h oa h ọc. T h ế n h ưn g , n ếu t a cắc cớ lấy n g a y
lịch sử V iệt Na m của n g ười Ph á p, n g ười T r u n g Hoa , n g ười V iệt Na m , m à
đọc, t a sẽ t h ấy n h ữn g câ u ch u y ện ít k h i ph ù h ợp v ới n h a u . Bấy n h iêu
đủ t h ấy : Lịch sử t h u ộc v ề t ín n g ưỡn g h ơn là t h u ộc v ề k h oa h ọc, m ặc dầu
có n h iều k ẻ t ự x ưn g là v iết sử t h eo ph ươn g ph á p k h oa h ọc.

Mu ốn t r ừ k h ử n h ữn g sa i lầm của qu y ền t h ế, t a cần ph ải ph ê bìn h

g ắt g a o n h ữn g điều h iểu biết của t a , đừn g ch o có sự lầm lẫn g iữa m ột
điều t a tin v ới m ột điều t a biết.

Cá i t in h t h ần n ô lệ cổ n h â n ấy , là m ch o t a m ất cả óc ph á n đoá n v à
ph ê bìn h . Kh ôn g t h oá t k h ỏi cá i t in h t h ần n ô lệ ấy t h ật r ất k h ó lòn g su y
n g h ĩ ch o ch ín h đín h được. V ươn g Dươn g Min h n ói: “ Thiên thánh gia quá
ảnh, lương tri nãi ngô s ư” . [50] Đó là lời k h u y ên t a g iải t h oá t lấy cá i á ch
của cổ n h â n , của sá ch v ở để t ự m ìn h su y n g h ĩ ph ê ph á n . Desca r t es
k h u y ên t a : “ chỉ nên nhận m ột điều gì là thật, k hi nào tự m ình nó hiển
nhiên như thế…” V ới câ u n g u y ên t ắc n à y , Desca r t es g iải t h oá t t in h t h ần
con n g ười r a k h ỏi cá i á ch qu y ền t h ế của cổ n h â n , của sá ch v ở, n g h ĩa là
của t ất cả qu y ền t h ế ở n g oà i, lu ôn cả qu y ền t h ế n ơi t r on g n h ư t ìn h dục,
t r í t ưởn g t ượn g , lòn g t ự á i… t ức là n h ữn g điều x u i t a ph á n đoá n “ hối hả
và thiên lệch” m à t r ước đâ y đã bà n r iên g t r on g m ột ch ươn g [51] .

T a cũ n g n ên để ý đến t h ế lực của m ột k ẻ có đại da n h đối v ới t ự

ph á n đoá n của con n g ười. Kẻ có u y da n h , lới n ói h ọ có qu y ền t h ế t o t á t
k h ôn g biết ch ừn g n à o… Một Jesu s, m ột T h ích Ca , m ột Kh ổn g T ử, h a y
m ột Lã o T ử h a y m ột K. Ma r x … lời n ói của m ấy bậc ấy là m ột qu y ền t h ế
t h iên g liên g bất k h ả x â m ph ạm đối v ới đầu óc của m ột số đôn g n g ười. V ề
t h ế lực n ó n h ư t h ế n à o, đã có bà n qu a t r ước đâ y , k h ôn g cần lặp lại ch i
n ữa .

G. Ngôn ngữ

T ư t ưởn g m à sa i lầm ph ần n h iều cũ n g do n ơi địn h n g h ĩa k h ôn g

r ạch r òi, n h ữn g lời lẽ qu a lại. Ng ười t a n ói m ột đà n g , m ìn h h iểu m ột
n g ả. Hoặc m ìn h m u ốn n ói m ột đà n g , lại v iết h oặc n ói r a m ột n g ả. Là t ại
“ danh từ” dù n g k h ôn g được t h ích đá n g .
 Ng ười t a h iểu m ìn h được, h a y m ìn h h iểu n g ười t a được, n g h ĩa là ,
m ìn h n ói r a m à m u ốn k ẻ k h á c đừn g h iểu lầm , h oặc n g ười t a n ói r a m à
m u ốn ch o m ìn h đừn g h iểu lầm , cũ n g n h ờ n ơi “ danh từ” dù n g đú n g
t h eo cá i n g h ĩa của n ó

Mu ốn t ư t ưởn g ch o đú n g đắn , t r ước h ết cần ph ải biết rõ cái điều

m ình nói và để ý thật k ỹ đến s ự dùng ngôn ngữ cho được thích đáng.
Nh ữn g câ u v ă n h à m h ồ h a y k h ôn g địn h n g h ĩa , là m ột t r on g n h iều
n g u y ên n h â n g â y lắm sự sa i lầm ch o t ư t ưởn g .

Dù n g ch ữ, ph ải coi ch ừn g đừng dùng chữ cũ với m ột nghĩa m ới. T a

t h ườn g t ưởn g lầm r ằn g m ìn h t h a h ồ m u ốn dù n g ch ữ g ì t h ì dù n g , m iễn
m ìn h đừn g qu ên địn h n g h ĩa n ó lại t h eo cá i n g h ĩa r iên g m ìn h m u ốn
dù n g là được. Sự t h ật đâ u có dễ dà n g n h ư t h ế. T a qu ên r ằn g m ột ch ữ m à
đã dù n g qu en lâ u đời, n ó k h ôn g k h á c n à o m ột cá i câ y , g ốc r ễ đã ă n sâ u
v à o t iềm t h ức của con n g ười r ồi, dầu có địn h n g h ĩa n ó lại cẩn t h ận đến
đâ u , cũ n g k h ôn g là m sa o t h a y đổi được sức k h êu g ợi của n ó. Cá c n h à
t r iết h ọc, v ì t h iếu ch ữ, n ên t h ườn g dù n g n h ữn g ch ữ t r ù n g v ới cá i
n g h ĩa của ph ần đôn g đã dù n g để biểu diễn m ột ý t ưởn g sâ u sắc h ơn h oặc
t h iển cận h ơn . Mặc dầu h ọ đã k h ôn g qu ên địn h n g h ĩa lại n h ữn g ch ữ h ọ
dù n g t h eo n g h ĩa m ới của h ọ, h ọ v ẫn là m ch o độc g iả h iểu lầm h ọ m ã i.
V ậy đọc sá ch t r iết h ọc, k ẻ đọc sá ch có ph ươn g ph á p, ba o g iờ cũ n g lo t ìm
h iểu cá i địn h n g h ĩa r iên g biệt v ề da n h t ừ của m ỗi t r iết g ia t r ước h ết .
Nh ữn g k ẻ cẩu t h ả, cứ h iểu t h eo cá i n g h ĩa t h ôn g t h ườn g là h iểu cá i x a
v ới n g u y ên ý của t á c g iả. T ỉ n h ư, cũ n g t h ời ch ữ “ cách vật” m à Ch â u Hi
h iểu k h á c, V ươn g Dươn g Min h h iểu k h á c. Đọc sá ch V ươn g Dươn g Min h
m à k h ôn g để ý t ìm h iểu t r ước cá i địn h n g h ĩa r iên g biệt của n h ữn g ch ữ
t h ườn g dù n g của ôn g , là k h ôn g t h ể h iểu ôn g được, v ì ch ữ ôn g dù n g t u y
t oà n lấy t r on g Đại Học, n h ưn g cá i n g h ĩa của ôn g m u ốn n ói t h ì lại k h á c
v ới cá i địn h n g h ĩa của Đại Học t h eo Ch â u Hi, n g h ĩa là t h eo ph ần đôn g
h ọc g iả t h eo cá i h ọc t r u y ền t h ốn g . Cũ n g n h ư đọc Lã o T ử, m à k h ôn g r õ
được cá i địn h n g h ĩa n h ữn g ch ữ t h ườn g dù n g của Lã o T ử, n h ư V ô v i, T ự
Nh iên , T h iên , Đạo, Đức v .v … t h ì k h ôn g ba o g iờ h iểu được Lã o T ử h oặc có
t ự ch o là h iểu đi n ữa , t h ì ch ắc ch ắn là h iểu sa i r ồi. V ì ch ữ của Lã o T ử
dù n g k h ôn g cũ n g m ột n g h ĩa v ới đồn g t h ời. V à cũ n g v ì lẽ ấy m à Lã o
h ọc là cá i h ọc n g ười t a t h ườn g h iểu lầm h ơn h ết . T ôi t h ấy có lắm h ọc g iả
n ước t a còn lầm t ưởn g Lã o h ọc là cá i h ọc t h ần qu y ền , là v ì h ọ h iểu lầm
ch ữ “ Thiên” của Lã o T ử là ch ỉ v ề đấn g T h ượn g Đế của ph á i t h ần qu y ền .

“ Kh ôn g địn h n g h ĩa , k h ôn g biết địn h n g h ĩa , ba o g iờ cũ n g là m ột

điều bất lợi ch o sự t r u y ền đạt t ư t ưởn g v à cảm t ìn h . Ng ười t a n ói n g ười
v iết ph ải lu ốn g cu ốn g m à k h ôn g là m ch o n g ười n g h e, n g ười đọc h iểu ý ,
n ếu t h iếu sự địn h n g h ĩa v ì m ột lẽ g ì. Nă m x ưa có h a i n g ười t iến g t ă m t o
ở x ứ n à y cã i n h a u m à k h ôn g địn h n g h ĩa da n h t ừ của m ìn h dù n g .
T h à n h t h ử, đờn n a m m à h á t bắc, n h ắm đôn g m à x ôn g t â y , k h ôn g đâ u
v à o đâ u . Rốt cu ộc a i g iữ lẽ n ấy , k h ôn g a i n g ã lẽ được a i; m à có lẽ h a i
bên cũ n g n g h ĩ g iốn g n h a u . Một đà n g t h ì qu y ết r ằn g n g ười đi h ọc bên
Ph á p ph ần n h iều nên, m ột đà n g t h ì qu y ết t r á i r ằn g n g ười đi h ọc bên
Ph á p hư à phần nhiều, “Nên, hư” là n g h ĩa là m sa o, t h ời bên n à o cũ n g
k h ôn g n ói r õ. T ệ đoa n ở ch ỗ đó, sự cã i n h a u biết n g ưn g đậu ở bến bờ
n à o?” [52]

Leibn it z bảo r ất n g ộ n g h ĩn h : “ Tôi thiên về s ự tin rằng hễ người ta

càng s uy cứu cho thấu triệt đến chỗ k huyết điểm của ngôn từ hơn nữa, thời
m ột phần to những s ự cãi cọ s ẽ tự nó tiêu tan đi và con đường trí thức hoặc
nữa có lẽ cả con đường hòa bình cũng s ẽ m ở rộng cho loài người” .

A dr é La n la n de, g iá o sư t r iết h ọc Sor bon n e, ch ín h v ì m u ốn bổ

t h iên cứu t ệ v ấn đề n à y , t r á n h ch o cá ch n h à t r iết h ọc k h ỏi cá i n ạn h iểu
lầm cã i v ã v ới n h a u , m ới r a côn g v iết t h à n h bộ “ Volcabulaire technique
et critique de la philos ophie” , đem ph â n t ích r a t ừn g n g h ĩa cá c ch ữ
t h ườn g dù n g t r on g t r iết h ọc m ột cá ch r õ r à n g t in h t ế. Kẻ h ọc t r iết h ọc
k h ôn g t h ể t h iếu bộ sá ch că n bổn n à y được, n ếu m u ốn t r á n h có sự h iểu
lầm t r on g cá c da n h t ừ t r iết h ọc.

T óm lại, n g ười t a sở dĩ đã bị sa i lầm v ì n g ôn n g ữ, đại k h á i do n h ữn g

du y ên cớ sa u đâ y :

1 . Dù n g n h ữn g ch ữ m à t ự m ìn h ch ưa h iểu t h ật r õ cá i n g h ĩa r ộn g h ẹp
của n ó n h ư t h ế n à o. T ỉ n h ư, n h ữn g ch ữ T ự Do, Bìn h Đẳn g , T iến Bộ,
V ă n Min h v .v … là n h ữn g ch ữ n g ười t a t h ườn g dù n g n h ất , t h ế m à
n ếu t a cắc cớ h ỏi t h ử lại n h ữn g k ẻ dù n g t h ườn g n h ữn g ch ữ ấy , cá i
n g h ĩa t h ật của n ó n h ư t h ế n à o, t a sẽ t h ấy ph ần n h iều n g ơ n g á c
n h ư k ẻ lạc v à o sa m ạc. Đó là t ại h ọ h ọc t h u ộc lòn g ch ữ, t r ước k h i h ọ
t ìm h iểu cá i n g h ĩa của ch ữ ấy .
2 . Dù n g có m ột ch ữ, m à t ự m ìn h k h i t h ì dù n g t h eo n g h ĩa n à y , k h i
t h ì dù n g t h eo n g h ĩa k ia , h à m h ồ lộn x ộn , là m ch o n g ười n g h e
h a y n g ười đọc k h ôn g h iểu m ìn h m u ốn n ói cá i g ì. T r on g k h i bú t
ch iến , h oặc t r on g k h i bà n cã i v ới n h a u t h ườn g n ếu t a để ý ch o k ỹ,
sẽ t h ấy cù n g m ột ch ữ m à k ẻ t h ì dù n g n g a y n g h ĩa n à y , n g ười t h ì
dù n g t h eo n g h ĩa k ia , t h à n h r a a i n ói n ấy n g h e, k h ôn g a i h iểu a i
được. V ậy ch ữ t h ôn g dụn g đươn g t h ời có n h iều n g h ĩa , m ỗi k h i
dù n g n ó t h eo n g h ĩa n à o, t h ì ph ải địn h n g h ĩa r ạch r òi m ới được.
3 . Dù n g ch ữ “ đã xưa rồi” , h a y “ ít dùng đến” , n h ất là dù n g n h ữn g ch ữ
ấy lại dù n g t h eo n g h ĩa m ới m à k h ôn g ch ịu địn h n g h ĩa lại ch o r õ
ràng.
4 . Nh ữn g ch ữ “ m ới” , bất lu ận là ch ữ m ìn h đặt r a h a y của t h iên h ạ đặt
r a , dù n g n ó m à k h ôn g ch ịu địn h n g h ĩa cũ n g là g â y lắm v iệc sa i
lầm t r on g t ưởn g t ượn g .
5 . Dù n g m ột cá ch qu á lạm n h ữn g câ u v ă n bón g bẩy là m ch o k ẻ k h á c
dễ bề lẫn lộn n g h ĩa đen v ới n g h ĩa bón g .
 Nh ưn g địn h n g h ĩa , t h ì ph ải địn h n g h ĩa cá ch n à o?

T r ước h ết , t a cần ph ải để ý t r á n h n h ữn g lối n à y :

1 . Địn h n g h ĩa r ộn g qu á h h ẹp qu á .
2 . Địn h n g h ĩa t h ừa , n g h ĩa là t h êm n h iều ch i t iết k h ôn g cần t h iết .
3 . Lấy v ật n à y m à địn h n g h ĩa ch o v ật k ia , m à k h ôn g có v ật n à o được
cắt n g h ĩa r õ r à n g .
4 . Địn h n g h ĩa bằn g m ột ẩn dụ.
5 . Địn h n g h ĩa bằn g cá ch n ói t r á i lại cá i n g h ĩa của n s, n h ư n ói: “ Thiện
là gì? Là k hông làm việc ác” … “ Tự Do là gì, là k hông nô lệ” v .v …

Biết được n h ữn g lỗi t r ên đâ y , t ức là đã biết được cá i qu i t ắc của sự địn h

n g h ĩa là n h ư t h ế n à o r ồi. Qu i t ắc ấy có t h ể t óm lại t r on g ba điều k iện
này :

1 . Địn h n g h ĩa cần ph ải đầy đủ: Kh ôn g đủ k h ôn g t h iếu , n g h ĩa là ở

t r on g m ột ph ạm v i r õ r ệt .
2 . Nó ph ải v ắn t ắt , v ì n ó ch ỉ dù n g để cắt n g h ĩa t r ước h ết .
3 . Nó ph ải r õ r à n g , v ì n ó ch ỉ dù n g để cắt n g h ĩa t r ước h ết .

H. Đặt vấn đề thiếu điều kiện

 Ph à m m u ốn g iải qu y ết m ột v ấn đề n à o, ph ải t ìm t r ước h ết , đủ
n h ữn g điều k iện của n ó, r ồi sẽ n g h ĩ đến sự g iải qu y ết sa u . Cũ n g n h ư
t r on g số h ọc n ếu ch o r a m ột bà i t oá n m à t h iếu điều k iện h a y là t r á i
điều k iện , t h ời đến k h i g iải qu y ết cũ n g bị “ đụng đầu” v à o n h ữn g điều
k h ôn g t h ể g iải qu y ết được. “ Chỉ có những vấn đề có thể giải quyết được
m ới có thể giải quyết được” . “ Vấn đề đặt ra cho đúng cách, cần phải biết
tùy theo những điều k iện có thật” . Một n h à x ã h ội t ối t r ọn g ở đầu t h ế k ỷ
n à y đã n ói m ườn g t ượn g n h ư v ầy : “ Bảo m ột đứa bé gái bốn tuổi đẻ con,
thì nó đẻ s ao cho được. Nói như thế là nói, là phát vấn đề lầm , tất phải giải
quyết trong m ộng tưởng, chớ làm s ao có được m ột giải quyết xác thực…”

T a lại cũ n g n ên biết r ằn g , có h a i t h ứ v ấn đề. Một t h ứ ph á t r a ch iếu

t h eo điều k iện thực tại. Một t h ứ ph á t r a , ch iếu t h eo điều k iện có thể xảy
ra. Ph á t v ấn đề ch iếu t h eo điều k iện có thể xảy ra, t h ời được g ồm cả v ấn
đề ch iếu t h eo điều k iện thực tại. Mà ph á t v ấn đề ch iếu t h eo điều k iện
t h ực t ại, t h ời k h i g iải qu y ết k h ôn g được x en v à o đó n h ữn g điều k iện có
thể xảy ra. T h ật t ại, n g h ĩa là cá i h iện có r õ r à n g , v ới cá i k hả năng n g h ĩa
là cá i có t h ể x ảy r a , h a i cá ch đó k h á c v ới n h a u v ậy [53] . V ì n ói cá i g ì có
t h ể x ảy r a , t h ời cũ n g h iểu n g ầm được là n ó cũ n g có t h ể k hông xảy ra
được.

Ng ười t a sở dĩ h a y sa v à o cá i lầm lạc n à y ch ỉ v ì qu á ỷ lại v à o t r í

k h ôn , m à k h ôn g t h iết g ì đến t h ực t ế n ữa . T h ật v ậy :… “ T h eo sự t h í
n g h iệm v à điều t r a của cá c n h à g iá o dục k h oa h ọc h iện t h ời, n h ư Pia g et
bên Su isse, t h ời t r ẻ con dưới cá i t u ổi biết n h ận ý ề ch ịu g iải qu y ết n h ữn g
v ấn đề ph á t r a k h ôn g đú n g cá ch . T ỉ n h ư h ỏi t r ẻ con dưới t u ổi ấy (lối
n ă m , sá u t u ổi): Nếu em có cá n h , t h ì em có m u ốn ba y liện g n h ư con én
t r ên t r ời k h ôn g ? Nó sẽ t r ả lời: “ Không được” , là v ì n ó k h ôn g n h ận sự có
cá n h , bởi v ì n ó k h ôn g có cá n h . Nói m ột cá ch k h á c n ữa là đứa bé con
k h ôn g t h ừa n h ận cá i điều g ì k h ôn g ă n đề. Đến n h ư n g ười lớn , đã có t r í
k h ôn r ồi, v ì h a y cậy có cá i t r í k h ôn ấy , m ới bu ôn g lu n g ph ón g k h oá n g
t h ừa n h ận n h ữn g điều có t iến g “ nếu” đằn g đầu , m à r ồi bổn g lổn g t h êu
lêu r ượt đu ổi n h ữn g v ấn đề bôn g lôn g ch ấp ch ới ở t r ên t ận cửu t iên của
lý t ưởn g …” .

Gặp m ột v ấn đề g ì bất k ỳ , đừn g v ội v à n g lo g iải qu y ết . Ph ải t ự h ỏi:

Nó đã có đủ điều k iện r ồi ch ưa , v à n h ữn g điều k iện ấy có ph ải là n h ữn g
điều k iện t h iết t h ực k h ôn g ? Đặt v ấn đề ch o t r ú n g cá ch , đủ điều k iện , t h ì
sự g iải qu y ết đã có sẵn n ơi t r on g r ồi. T a t h ử bà n đến m ột v ấn đề t h iết
t h ực n h ất , là v ấn đề t h à n h bại t r on g côn g v iệc là m h ằn g n g à y : Có k ẻ
là m v iệc đầu t ắt m ặt t ối, t h ế m à r ốt cu ộc côn g ă n v iệc là m lại h ư h ỏn g .
T a biết ch ắc là t ại n g ười ấy đã su y n g h ĩ ph á n đoá n sa i lầm , n g ười ấy đã
g iải qu y ết m ột v ấn đề t h iếu điều k iện , h oặc n g ười ấy ch ưa có đủ điều k iện
để g iải qu y ết v ấn đề ấy .

Nh ữn g côn g v iệc là m h ư h ỏn g , t h ườn g x ảy r a do n ơi m ột t r on g n h ữn g

t r ườn g h ợp sa u n à y :

1 . Hoặc v ì k h ôn g t ôn ch ỉ, k h ôn g lý t ưởn g , k h ôn g có m ột ý t ưởn g g ì

v ề t ươn g la i cả;
2 . Hoặc v ì đối v ới côn g v iệc m ìn h là m , m ìn h k h ôn g t h ấy có cá i lợi g ì
để k ích t h ích lòn g h a m m u ốn của m ìn h t r on g côn g v iệc ấy ;
3 . Hoặc v ì m ìn h t h iếu k iên n h ẫn . Biết ba o k ẻ đã ph á t m in h r a lắm
điều h a y , t h ế m à r ồi n ửa đườn g lại bỏ, v ì t h iếu k iên n h ẫn : Hễ g ặp
có điều g ì k h ó k h ă n là v ội ch á n n ản ;
4 . Hoặc v ì h ọ t h iếu qu y ết địn h ch o lẹ là n g . T a n ên biết : T r on g m ỗi
côn g v iệc là m n à o cũ n g có n h ữn g cơ h ội t ốt qu a r ồi k h ôn g t r ở lại.
Nếu t h iếu qu y ết địn h ch o lẹ là n g , là bỏ h oản g cơ h ội t ốt m à h ỏn g
lu ôn cả v iệc;
5 . Hoặc v ì t h iếu ph ươn g t h ế để t h ực h à n h ý n g h ĩ của m ìn h . Biết ba o
n h à ph á t m in h sá n g t ạo v ì t h iếu t iền bạc, t h iếu t h ế lực, t h iếu cả t ư
cá ch t à i n ă n g để là m ch o k ẻ k h á c t in m ìn h v à ủn g h ộ m ìn h … n ên
k h ôn g sa o t h ực h à n h được côn g v iệc m ìn h đã sá n g k iến ;
6 . Hoặc v ì là m biến g , k h ôn g đủ n g h ị lực để lợi dụn g t ất cả n h ữn g
 ph ươn g t h ế sẵn có của m ìn h .
7 . Hoặc v ì siên g n ă n g , m à lại là m v iệc k h ôn g ph ươn g ph á p, t h iếu
t r ật t ự t r on g côn g v iệc là m , ch o n ên là m n h iều m à k ết qu ả ít , h oặc
k h ôn g có k ết qu ả g ì.
8 . Hoặc v ì t h iếu t ập dượt h a y t ập dượt sơ sà i h ối h ả n ên k h ôn g h iểu
r ạch r òi côn g v iệc của m ìn h là m , n h ất là k h ôn g t ù y t h eo n h ữn g
điều k iện v ật ch ất v à k in h t ế m à là m cà n .

Nh ữn g a i m u ốn t r á n h sự t h ất bại cần ph ải để ý k ĩ n h ữn g y ếu t ố
t r ên . T h iếu h oặc sơ sót m ột t r on g n à y m à có bị t h ất bại t r ên đườn g đời
đừn g có đổ t h ừa ch o sự “ hên xui của s ố m ạng” .

I. Đi lạc đề

Ph ươn g ph á p là m v iệc của t h ốn g soá i Foch ch ỉ qu a n h ệ t r on g câ u :

“ Việc gì đây?” , m à bất k ỳ là đứn g t r ước m ột v ấn đề g ì, ôn g t ự h ỏi liền
t r on g t r í.

Để ch i? Để t ìm cá i ch ín h đề, v à g iải qu y ết liền v ấn đề ấy t r on g

ph ạm v i n ó, k h ôn g h oa n g m a n g ln qu ẩn t h eo n h ữn g v iệc n g oà i đề.
 T r on g k h i đeo đu ổi t h eo m ột v ấn đề g ì, n g ười t a t h ườn g h a y bị x a o
lã n g t h eo n h ữn g điều k h ôn g ă n ch ịu v à o đề, t h à n h r a bị lôi cu ốn v à o
n h ữn g ch u y ện k h ôn g đâ u m à qu ên m ất cá i cốt y ếu của v ấn đề m ìn h
đa n g g iải qu y ết . Câ u ch â m n g ôn của t h ốn g soá i Foch m ới x em t h ật là
g iản dị v à t ầm t h ườn g , n h ưn g n ếu đem n ó r a t h ực h à n h , sẽ t h ấy n ó là
m ột ph ươn g ph á p t u y ệt h a y để t r á n h sự sa i lầm t r on g k h i cần ph ải g iải
qu y ết m ột v ấn đề g ì. [54]

A n dr e La n da n de bà n v ề t h u ật t ư t ưởn g , k h u y ên t a cần ph ải để ý
đến v ấn đề n à y t r ước h ết . Ôn g bảo đại k h á i n h ư v ầy : “ Con dao s ở dĩ cắt
được dễ dàng là nhờ cái lưỡi của nó: Bao nhiêu s ức m ạnh của cái cán, của
cái s ống dao đều qui vào m ột chỗ lưỡi rất m ỏng ấy, nên m ới cắt đưc rất dễ
dàng. Tư tưởng s ở dĩ được đúng đắn, theo tôi nghĩ, – dầu là ở trong phạm
vi triết học hay thực dụng, – là do nơi s ự qui tụ tất cả ý tưởng vào m ột điểm
đặc biệt nào. Tức là cái k hiếu biết phân biệt được cái nào cần thiết, và biết
duy trì nơi chỗ đó m ãi, k hông chịu ra k hỏi đó, nghĩa là phải biết hi s inh, hi
s inh những cái gì k hông cần thiết đến vấn đề m ình đang nghiên cứu…”
T r on g m ột h ội n g h ị k ia n h óm lại để bà n bạc v ề m ột v ấn đề đặc biệt v ề sử
h ọc, có m ột bậc t h ôn g t h á i k ia lại đem n h ữn g ý k iến v ề t ôn g iá o ch en
v à o cu ộc t h ảo lu ận ấy . Bấy g iờ v iên h ội t r ưởn g t h ấy v ấn đề bắt đầu
m u ốn sôi n ổi, liền ch o cá c h ội v iên h a y r ằn g : Nh ữn g điều cá c ôn g đa n g
bà n cã i k h ôn g ă n t h u a g ì đến v ấn đề của cu ộc h ội n g h ị h ôm n a y cả.
Ôn g n ói: “ Chân lý hay chương trình nghị s ự hôm nay? Hiện ta phải theo
cái nào?” .

T ư t ưởn g đú n g là ph ải biết bu ộc m ìn h t u â n t h eo v ấn đề n g h ị sự v à
ph ải biết h y sin h t ất cả n h ữn g v ấn đề k h á c k h ôn g ă n ch ịu v ới n ó, m ặc
dầu là n h ữn g v ấn đề r ất t r ọn g h ệ h ơn , r ất h ứn g t h ú h ơn …
 Nói t h ế, k h ôn g ph ải bảo m ìn h có óc h ẹp h òi, t h iên k iến k h i g iải
qu y ết m ột v ấn đề g ì. Hạn địn h m ột v ấn đề v à o m ột ph ạm v i r õ r ệt , đâ u
ph ải là bảo g iải qu y ết n ó m ột cá ch t h iên lệch h a y t h iếu t h ốn . Có m ột
đầu óc h ẹp h òi m ột v iệc, m à g iải qu y ết m ột v ấn đề t r on g ph ạm v i n h ất
địn h của n ó lại là m ột v iệc k h á c. T a k h ôn g n ên lẫn lộn h a i điều ấy .

Nói r ộn g r a m ột ch ú t n ữa : T h ườn g n g ười t a sa i lầm t r on g k h i bà n

cã i là t ại h ọ t h êm v à o n h ữn g điều k iện m à k h i t r ước lú c h ọ “ đưa ra”
h a y “ đặt” v ấn đề ấy , h ọ ch ưa đề cập đến , “ Vấn đề đã phát ra như thế nào,
giải quyết phải ở trong ranh rấp của vấn đề, k hông được ngoài cái ranh
rấp ấy. Hoặc chuyện có thấy rộng hơn m à vì m ột điều k iệ̣n gì, phải phát
vấn đề chỉ ăn thua với m ột phần nhỏ của chuyện, thời trong k hi như vậy,
tôi cũng buộc m ình, k hông được ra k hỏi ranh rấp của vấn đề đó” – Ha y
n ói m ột cá ch k h á c: “ Đã phát m ột vấn đề có m ấy điều k iện thời k hi giải
quyết k hông được thêm điều k iện k hác” , bởi h ễ “ điều k iện thêm , thời vấn
đề đổi” .

J. Tính khí: Óc sai ngoa

Ng ười t a t h ườn g để ý r ằn g : Có n h iều đầu óc t ự n h iên ch ín h đín h lại

cũ n g có n h iều đầu óc t ự n h iên sa i n g oa . Đó ph ần n h iều là do n ơi t ín h
k h í.
 Desca r t es bảo: “ Người ta ai ai cũng có lương tri, tức là cái k hiếu biết
phân biệt ngay lẽ tà điều chính, lẽ tốt điều xấu” . T h ế t h ì n ếu ph ần đôn g lại
có k ẻ ph á n đoá n sa i lầm là t ại v ô t ìn h h a y h ữu ý h ọ bằn g lòn g sốn g
t r on g sa i lầm , m à k h ôn g đủ ca n đảm ph ản ứn g lại. Bởi v ậy sa i lầm ph ần
n h iều lại là m ột v ấn đề t h u ộc v ề tính k hí.

T h ật v ậy , sở dĩ có m ột đầu óc sa i n g oa là t ại h ọ t h iếu n g h ị lực để

ph ản độn g lại v ới dục v ọn g , v ới t ín h dễ dã i, cẩu t h ả biến g n h á c… Kh ôn g
ph ải h ọc ch o n h iều , n h ớ ch o g iỏi h oặc có n h iều k in h n g h iệm là cần t h iết
ch o sự ph á n đoá n của m ìn h được ch ín h đín h m à qu y ết là n h ờ n ơi sự
h u ấn lu y ện ý ch í, n g h ĩa là n ơi sự ch ín h đín h v ề t in h t h ần t r ước h ết .

Nếu ch ú n g t a ch ỉ ph ê ph á n v ề n h ữn g điều m à t r on g đó ch ú n g t a
k h ôn g có m ột m ảy t ư lợi g ì cả, có lẽ sự ph ê ph á n của ch ú n g t a sẽ k h ôn g
sa i v ới n h a u là m ấy . T u y n h iên , đó ch ỉ là m ột ức t h u y ết t h ôi, ch ớ k ỳ
t h ật , là m sa o lại có được m ột v ấn đề t a để ý su y n g h ĩ đến , m à n ó lại
dửn g dưn g k h ôn g có m ột m ảy m a y lợi h ại n à o đối v ới t a ? Nh à t â m lý
h ọc n ói r ất ch í lý : T a su y n g h ĩ v ới t ất cả t ín h k h í của t a . Nh ưn g k ẻ có
t ín h côn g bìn h , n g a y ch ín h t h ì t ư lợi của h ọ k h ôn g đủ là m ch ủ h ọ được,
n ên sự ph á n đoá n của h ọ được v ô t ư h ơn , đú n g đắn h ơn . T r á i lại, k ẻ có
t ín h dục lợi t h a m da n h , bất côn g bất ch ín h t h ì t ư lợi của h ọ đứn g t r ên
h ết m ọi sự, ph á n đoá n của h ọ t ất n h iên t h iên lệch sa i lầm . Đó cũ n g là
m ột lẽ cố n h iên v ậy .
Nếu t a để ý qu a n sá t k ỹ, s t h ấy óc sa i n g oa có n h ữn g đặc t ín h n h ư sa u
đâ y :

1 . Óc sa i n g oa , ph ê ph á n ba o g iờ cũ n g dựa t h eo m ột lý t h u y ết , lý
t h u y ết ấy có t h ể là m ột lý t h u y ết m à t a t h ờ ph ụn g su ốt đời h a y
ch ỉ sù n g bá i t ạm t r on g m ột lú c t h ôi. Nh â n đó m ới có sin h r a h a i
h ạn g óc sa i n g oa : Hạn g ch ấp n h ất v à h ạn g h iếu k ỳ . Hạn g chấp
nhất, t h ời su ốt đời ch ỉ t h ờ có m ột ch ủ n g h ĩa n à o cả, h ọ t h eo t h ời
t h eo bu ổi, ch ạy t h eo t h ời t h ượn g , k h i n h ận lý t h u y ết n à y , k h i
n h ận lý t h u y ết k ia , t oà n là v ì h iếu da n h , h oặc v ì m u ốn t ỏ r a
m ìn h có óc t â n k ỳ . Nh ưn g n ếu h ọ t h ấy t h ời cu ộc x oa y t r ở, t h ì h ọ
bỏ n g a y lý t h u y ết ấy để ch ạy t h eo m ột lý t h u y ết k h á c “ đương
thời” h ơn . Hoặc h ọ n h ận “ bừa” m ột n g h ịch t h u y ết n à o để lập dị đấy
t h ôi. Nếu h ọ t h ấy côn g ch ú n g k h ôn g a i để ý đến dị t h u y ết của h ọ,
lập t ức h ọ bỏ n ó n g a y , k h ôn g ch ú t g ì n g ượn g n g h ịu cả.
2 . Bất k ỳ v ấn đề g ì, óc sa i n g oa ch ỉ x em x ét có m ột ph ươn g diện t h ôi.
Qu a n sá t t ất cả m ọi ph ươn g diện là m ột côn g ph u k h ôn g ph ải n h ỏ
v à dễ dà n g đâ u . Bởi v ậy , đối v ới m ột v iệc g ì, h a y đối v ới m ột
n h â n v ật n à o m ột qu y ển sá ch n à o… h ọ ch ỉ có m ột qu a n n iệm t h ôi.
Hễ h ọ là n g ười t h ích v ă n ch ươn g t h ời m ột qu y ển sá ch có h a y v ề t ư
t ưởn g bậc n à o, h ọ cũ n g k h ôn g n h ận là h a y n ếu v ă n ch ươn g qu y ển
ấy k h ôn g được n h ư ý h ọ. Họ ch ỉ qu a n sá t t h eo m ột ph ươn g diện
t h ôi. Họ t h ích n h ữn g g ì ch o t h ật đơn g iản , h ọ k h ôn g ch ịu n h ữn g
v iệc ph iền ph ức, cần ph ải đụn g đến óc t in h n h u ệ, ph â n biệt n h ữn g
ch ỗ t in h v i: Nếu h ọ là n g ười t h eo ph á i du y v ật , t h ời bất k ỳ là
n h ữn g t ư t ưởn g g ì k h ôn g g iốn g v ới ch ủ t r ươn g của h ọ đều t h u ộc v ề
du y t â m cả. Đối v ới h ọ, h ễ k h ôn g g iốn g v ới du y v ật là du y t â m ,
k h ôn g t r ắn g là đen , k h ôn g ph ải là qu ấy . Họ r ất g h ét cá i g ì là m
m ệt óc, ch o n ên , t ìm t h ấy đủ m ọi ph ươn g diện của m ột sự v ật n à o,
là m ột điều r ất ph iền r ộn , r ất cực n h ọc, h ọ k h ôn g ba o g iờ bu ồn để
ý đến .
3 . Óc sa i n g oa , h ễ t h eo m ột t ư t ưởn g n à o t h ời lại “ chết” t h eo t ư t ưởn g
đó: Họ r ất g h ét a i ph ải đối h ọ. Bất k ỳ là lý lẽ n à o của bên địch , dẫu
có được v ữn g v à n g đa n h t h ép đến n ước n à o h ọ cũ n g k h ôn g ch ịu
h iểu h oặc t ìm m à h iểu .
 T r á i lại đối v ới lý t h u y ết h ọ đa n g t h ờ, h ọ là m ột ch iến sĩ r ất n h iệt
t h à n h , n h iệt t h à n h h ơn cả ôn g t ổ sư của lý t h u y ết ấy n ữa . Họ k h ôn g
còn biết có sự t h ật n à o n g oà i lý t h u y ết của h ọ: Dẫu là sự t h ật “ m ười
m ươi” đi n ữa , cũ n g k h ôn g sa o la y ch u y ển đức t in của h ọ đặn g . T r á i lại,
cà n g bị ph ản đối ch ừn g n à o h ọ cà n g t r u n g t h à n h v ới lý t h u y ết h ọ
ch ừn g n ấy .

Óc sa i n g oa h a y qu i n ạp m ột cá ch liều lĩn h h ết sức. Nh ận t h ấy m ột

v à i n g ười đi h ọc bên Ph á p v ề m à t ư cá ch k h ôn g t ốt , h ọ bèn k ết á n
ch u n g t ất cả n h ữn g n g ười đi du h ọc bên Ph á p v ề đều là n h ữn g k ẻ t ư
cá ch k h ôn g t ốt . Bị m ột n g ười T à u lườn g g ạt h ọ bèn đâ m r a g h ét cả
n g ười T à u , ch o h ọ là g iốn g n g ười dối t r á cả. Nh â n m ột v à i n h à sư dối
đời h ọ bèn ph ê bìn h Ph ật h ọc là g iả dối k h ôn g đá n g

T h ậm ch í h ạn g t r í t h ức, h ọ lại cũ n g t h ườn g lu ận n h ư t h ế: Một

n g ười bạn t ôi, h iện đa n g là m g iá o sư bảo v ới t ôi: “ Lạ quá! Tại s ao, bọn có
học như chúng ta, m à cũng có k ẻ đeo đuổi theo học k hoa thuốc bắc… như
anh K… của chúng ta. Thật là đáng tiếc” . T ôi đa n g n g ơ n g ẩn ch ưa k ịp t r ả
lời t h ì a n h lại n ói t iếp: “ Chỉ có những người như hạng đàn bà quê dốt họ
m ới tin theo thuốc bắc!” . T ôi bèn h ỏi a n h , v ì sa o a n h lại có câ u ph ê bìn h
n g h iêm k h ắc t h ế ấy đối v ới t h u ốc bắc. A n h bèn t h u ật ch o t ôi n g h e m ột
k h i a n h có đứa con đa u , u ốn g n h ằm ph ải t h u ốc bắc m à ch ết v à a n h đổ
t h ừa lỗi ấy ch o v ợ a n h . Lối lu ận n à y là lối lu ận n g ẫu n h iên m à t ôi đã
dà n h r iên g ch o n ó m ột ch ươn g n ơi t r ước.

Óc sa i n g oa k h ôn g ba o g iờ biết đặt để sự v ật đú n g v à o địa v ị của n ó.

Họ lẫn lộn cá i g ốc v ới cá i n g ọn , cá i cứu cá n h v ới ph ươn g t iện , cá i ch ín h
v ới cá i ph ụ… Họ k h ôn g t h ấy được ch ỗ qu a n h ệ g iữa m ọi sự v ật ch o n ên
sự ph á n đoá n của h ọ ba o g iờ cũ n g sa i lầm .

Bấy n h iêu điều đã n ói t r ên n g u y ên do ch ỉ v ì m ột sự k ém cỏi về tinh

thần m à r a . Tại s ao lại phải dựa vào m ột lý thuyết? Là v ì lý t h u y ết có sẵn
m iễn ch o t a k h ỏi ph ải m ỗi v ấn đề m ỗi ph ải x em x ét su y n g h ĩ lại, cứ t h eo
cá i k h u ôn k h ổ có sẵn m à su y n g h ĩ t h eo có ph ải k h ỏe t r í h ơn k h ôn g ? Tại
s ao lại chỉ s uy nghĩ theo m ột chiều, xem xét theo m ột phương diện m à thôi?
Ở đâ y cũ n g ch ỉ sợ n h ọc t r í. Tại s ao lại có s ự cố chấp, s ự qui nạp liều lĩnh,
s ự lẫn lộn cái chính và cái phụ, cái gốc và cái ngọn như thế? T h ì cũ n g ch ỉ
v ì t ín h t r ì độn của m ìn h m ới có sa n h r a n h ữn g đầu óc sa i n g oa n h ư t h ế.

Nh ưn g n ếu ph ải n ói ch o đú n g h ơn , t h ì sở dĩ có t ín h t r ì độn ch ín h
là do n ơi thể chất của t a v ới n h ữn g sở t r ườn g sở đoản của n ó m à r a . T h ật
v ậy : Kẻ t h u ộc v ề h ạn g “ thần k inh chất” k h ó m à t r á n h k h ỏi sự sa i n g oa
t r on g k h i ph á n đoá n bằn g a n h t h u ộc h ạn g lã n h đạm ch ất , v ì k ẻ t h u ộc
h ạn g “ thần k inh chất” bị n h iều k ích độn g dễ sa v à o sự t h á i qu á h ơn
n g ười t h u ộc v ề h ạn g “ lãnh đạm chất” . Kẻ đa cảm đa t ìn h , cũ n g k h ó m à
t r á n h sự sa i n g oa t r on g t ư t ưởn g k h ôn g t h u a g ì a n h “ thần k inh chất” .
Nh ưn g n ếu a n h đa cảm v à a n h t h ần k in h ch ất m u ốn su y n g h ĩ ph á n
đoá n ch o ch ín h đín h t h ời đâ u ph ải là k h ôn g t h ể đặn g , n ếu h ọ biết t r ầm
t ĩn h v à h a m m ê ch â n lý .

Nếu t a ch ỉ biết t h ờ ch â n lý m à t h ôi t h ì k h ôn g ba o g iờ t a ch ịu bỏ
qu a cơ h ội để t ìm ch o r a sự t h ật , cố n h iên là k h ôn g ba o g iờ ch ịu t r ốn
t r á n h sự cố g ắn g , dẫu có cực t h â n k h ổ t r í bậc n à o cũ n g k h ôn g m à n g .
T r á i lại, k ẻ có đầu óc sa i n g oa n h ất địn h là v ì h ọ k h ôn g có t ín h t h ật
h a m m ê sự t h ật . Bởi t h ế, h ọ cẩu t h ả biến g n h á c… m à lươn g t â m h ọ v ẫn
k h ôn g t h ắc m ắc x ốn x a n g , dẫu h ọ ph ải là m n h ữn g bất côn g bất ch ín h
cũ n g m ặc.Su y n g h ĩ ph á n đoá n ch o đú n g đắn là su y n g h ĩ ph á n đoá n
ch o côn g bìn h . T h ật v ậy , v ì t ư lợi, v ì t ư dục m à ph á n đoá n t h ì t ất n h iên
ph á n đoá n ph ải t h iên lệch v à sa i n g oa . Ch o n ên t ìm sự t h ật lại cũ n g có
n g h ĩa là t ìm sự côn g bìn h .

T ôi có biết m ột v ị qu a n t òa , có t ín h biến g n h á c, n h ưn g ôn g lại có

t ín h r ất côn g bìn h ch ín h t r ực. Một k h i k ia , v ì lười biến g cẩu t h ả, x em
x ét m ột v ụ á n m ạn g k h ôn g ch u đá o n ên đã k êu á n oa n m ột n g ười v ô
t ội. Ôn g lấy là m đa u đớn v ô cù n g , lươn g t â m ôn g dà y v ò ôn g su ốt đêm
n g à y … T ừ đó v ề sa u , ôn g n g u y ện k h ôn g ba o g iờ cẩu t h ả t r on g k h i x ét
đoá n n ữa . Ôn g n h ờ t ấm lòn g t ôn t h ờ côn g lý m à t r ừ được n g a y cá i bện h
cẩu t h ả t r ì độn của ôn g . Ch o h a y , ch ỉ có k ẻ biết h a m ch u ộn g côn g lý v à
ch â n lý là có t h ể su y n g h ĩ ph á n đoá n đú n g đắn m à t h ôi. Ng ười côn g
bìn h r ủi m à ph á n đoá n sa i, n g h i lầm bạn cộn g t á c h a y k ẻ dưới t a y
m ìn h , h ọ t h ấy t r on g lươn g t â m n h ư có điều ch u a x ót t ội lỗi v ậy . T r á i
lại, k ẻ t h ườn g có t ín h bất côn g , h ọ có cần t h ận t r ọn g là m g ì t r on g k h i
ph ê ph á n , dẫu h ọ có n g h i oa n ch o a i cũ n g m ặc… Lươn g t â m h ọ đã bế t ắc
r ồi, cố n h iêu dầu h ọ sa i n g oa ch ỉ v ì h ọ qu en sốn g t r on g sự bất côn g , ch ớ
k h ôn g ph ải h ọ k h ôn g biết cá ch lý lu ận ch o ch ín h đín h . V ậy ch ớ t a
k h ôn g t h ườn g t h ấy , có n h iều bậc t h ôn g t h á i m à k h i ph ê ph á n , đầu óc
h ọ v ẫn sa i n g oa n h ư k ẻ n g u ph u n g u ph ụ k ia sa o? Là bởi h ọ để t ư lợi t ư
dục n ằm t r ên t ấm lòn g y êu sự t h ật của h ọ.

T óm lại, nếu m uốn chính đính tư tưởng của m ình, cần phải chính đính
tâm tính m ình trước đã.
 Chương III
THUẬT PHÊ BÌNH

Mu ốn t ập su y n g h ĩ ph ê ph á n lấy m ột m ìn h , cần ph ải có m ột k h iếu

óc ph ê bìn h sâ u sắc m ới đặn g .

Ph ê bìn h là m ột n g h ệ t h u ật , n ếu t h u ộc v ề lối ph ê bìn h ch ủ qu a n .

Nh ưn g n ó là m ột k h oa h ọc, n ếu t h u ộc v ề lối ph ê bìn h k h á ch qu a n .
Kh ôn g ph ải lối ph ê bìn h ch ủ qu a n là k h ôn g cần t h iết , là k h ôn g t h â m
t h ú y ! Ở đâ y k h ôn g t h ể bà n đến n là v ì ch ỉ có t h ể bà n đến n h ữn g g ì
t h u ộc v ề k h oa h ọc t h ôi. Ph ần n à y r ất qu a n t r ọn g v à n ếu g iã i bà y k h ú c
ch iết t h ời k h ôn g t h ể bà n t r on g v à i t r a n g là được, t ôi đã dà n h r iên g n ó
t r on g m ột qu y ển sá ch sa u n à y [55] . Đâ y ch ỉ n ói ph ớt qu a n h ữn g cá ch
lu y ện t ập óc ph ê bìn h .

A. Phê bình

Mu ốn lu y ện t ập óc ph ê bìn h , t a n ên n h ớ t h ật k ỹ n h ữn g điều sa u n à y :

1 . T r ước h ết , ph ải t ìm ch o có đủ tài liệu v ề v ấn đề m ìn h đa n g n g h iên

cứu để ph ê bìn h ấy . T a k h ôn g t h ể ph ê bìn h n h ữn g điều g ì t a
k h ôn g biết , h oặc biết m ột cá ch t h ô sơ, t h iếu sót … Có n h iều k ẻ có óc
 liêm sỉ, h ọ dụ d k h ôn g ch ịu qu y ết đoá n t r on g m ột cu ộc bà n bạc, là
v ì h ọ t ự t h ấy còn t h iếu t à i liệu để ph ê bìn h .
2. Đọc sá ch của m ột n g ười có t ên t u ổi, đừn g n h ú t n h á t , qu á sợ u y
da n h của h ọ m à k h ôn g dá m ph ê bìn h . Miễn là m ìn h t h à n h t h ật
v à có đủ t à i liệu , bằn g cứ, ch ớ k h ôn g ph ải ph ê bìn h v u v ơ v ô sở cứ
t h ời đà u là “ bậc thánh nhân” cũ n g v ậy , m ìn h cũ n g có qu y ền t ỏ
h ết ý k iến của m ìn h r a . Đừn g sự “ quyền thế” t in h t h ần của a i cả. Có
k h i n ói r a ý k iến của m ìn h lại là m ột ph ận sự n ữa , để g iú p ch o t r í
ph á n đoá n k ẻ k h á c t h ấy t h êm được m ột ph ươn g diện sự t h ật m à v ì
v ô ý n g ười t a bỏ qu a .
3. Đối v ới n h ữn g v ấn đề qu a n t r ọn g , t a cần ph ải t ìm ch o m ìn h m ột
qu a n n iệm r õ r ệt m ới đặn g . Mỗi n g à y dà n h ít ph ú t su y n g h ĩ đến
n h ữn g v ấn đề lớn la o của t h ời sự… Nếu t ự m ìn h t h ấy k h ôn g t h ể
qu y ết đoá n được, t h ời ít r a cũ n g ph ải biết vì lẽ nào m ìn h k h ôn g
t h ể qu y ết đoá n .
Lại n ữa , ph ải t ìm coi t h ườn g t h ườn g t a ph á n đoá n sự v ật dựa t h eo
n g u y ên t ắc n à o? Một qu a n t òa k h ôn g biết m ìn h x ử đoá n t h eo côn g
lý h a y n h â n đạo… t h ử h ỏi m ỗi k h i ôn g ấy cần ph ải qu y ết đoá n ,
ôn g sẽ bối r ối là t h ế n à o? T r on g m ột cu ộc bà n bạc h a y ph ê bìn h
n à o bất k ỳ , t a cần ph ải biết r õ m ìn h đứn g v ề lập t r ườn g n à o để ph ê
bìn h ? Đứn g v ề lập t r ườn g ch ín h t r ị h a y t â m lý , đạo đức h a y n g h ệ
t h u ật ? Có h ữu t â m được ch ỗ đó, t h ời m ới t r on g h ạn địn h v à là m
ch ủ được v ấn đề m ìn h đa n g ph ê bìn h .
4. Ph ê bìn h lại n h ữn g điều m à k in h n g h iệm đã ch ứn g r õ sự t h ất bại
của n ó. T ìm coi t ại sa o n ó bị t h ất bại.
T ỉ n h ư, m ìn h bị t h ất bại v ề m ột v iệc n à o. T ìm lại, coi t r ước k ia
m ìn h n g h ĩ cá ch n à o đến ph ải bị t h ất bại n h ư t h ế, v à t r on g k h i ấy ,
m ìn h ph ải qu y ết đoá n n h ư t h ế n à o, để k h ỏi ph ải bị t h ất bại? T r on g
k h i ph ê bìn h , cần n h ất là k h ôn g cần ch ú ý t r on g n h ữn g ch i t iết
v ụn v ặt m à ph ải để ý qu y ết v à o ch ỗ t r u n g t â m của v ấn đề.
5. Ph ê bìn h t ất cả n h ữn g ý k iến t r on g sá ch bá o m ìn h đọc h ằn g n g à y .
Nh ữn g bà i ph ê bìn h của bá o ch í, đừn g ba o g iờ t in cậy n ó, t ự m ìn h
ph r ph ê bìn h lại. T ìm coi, n g ười ph ê bìn h k ia , có đủ t à i liệu ch ưa ?
Bằn g cứ của h ọ có đú n g đắn k h ôn g ? Lý lu ận của h ọ có ch ặt ch ẽ
k h ôn g ? Họ có ph ải v ì côn g t â m h a y v ì g a n h t ị m à ph ê bìn h ?
Ng ười ph ê bìn h ấy , đứn g v ề lập t r ườn g n à o ph ê bìn h ?
Mìn h cũ n g n ên h ỏi lại ý k iến cá ch bạn m à m ìn h biết là có đầu óc
ph á n đoá n v ữn g v à n g . Dầu n h ữn g n g ười bạn ấy là n g ười t h iên v ề
 m ột ch ủ n g h ĩa n à o cũ n g k h ôn g sa o. Hỏi ý k iến h ọ là để ch o m ìn h
t h ấy r õ sự ph ản ứn g của cá c h ạn g n g ười t h u ộc v ề cá c lý t ưởn g k h á c
n h a u n h ư t h ế n à o, để r ồi, t ự m ìn h ph ê bìn h lại n h ữn g ph ê bìn h
ấy , t ìm ch o m ìn h m ột ph á n đoá n đú n g côn g bìn h h ơn .
6 . Ph ải có óc h oà i n g h i. Hoà i n g h i t h eo Desca r t es n g h ĩa là h oà i n g h i
t ất cả để ph ê bìn h lại, ch ớ k h ôn g ph ải h oà i n g h i để ph ản đối v à bỏ
qu a .
Kh ôn g n ên t in cậy n ơi sự ph á n đoá n của bất k ỳ a i, dầu k ẻ ấy là bậc
t h ực h ọc cũ n g v ậy . “ Một tư tưởng m à gọi là thật k hi nào nó đã chịu
đựng nổi s ự thử thách của hoài nghi và rốt lại được toàn thắng” [56] .
Hoà i n g k h ôn g có h ại g ì đến sự t h ật cả. V ì sự t h ật t h ì k h ôn g ba o g iờ
a i h oà i n g h i n ó được n ữa cả. Nó h iển n h iên n h ư t h ế. T in h t h ần
k h oa h ọc là g ì, ph ải ch ă n g ch ỉ là óc h oà i n g h i, h oà i n g h i đến k h i
n à o sự v ật ấy h iển n h iên m in h bạch m ới ch ịu t h ôi. Mà đã h iển
n h iên r ồi, t h ời còn g ì g ọi là h oà i n g h i n ữa .
7 . Đừn g ba o g iờ ph ê bìn h h a y qu y ết đoá n m ột điều g ì t r on g k h i
t r on g lòn g bị x ú c cảm . Ph ải h ết sức bìn h t ĩn h m ới có t h ể ph á n
đoá n . Bằn g t h ấy k h ôn g t h ể n à o là m ch ủ được lòn g m ìn h , h ã y g á c
n ó qu a m ột bên k h i k h á c sẽ t r ở lại v ấn đề ấy . V ì, n h ư t a đã t h ấy
t r ước đâ y , dục v ọn g là m ch o đầu óc của m ìn h m ờ á m cả.
Pa st eu r , n ă m 2 0 t u ổi, lú c bấy g iờ đa n g còn là sin h v iên t r ườn g Sư
ph ạm , t h í n g h iệm v ề m ột loại a x it t h ấy n ắm được k ết qu ả, m ừn g
qu á đến r u n cả t a y , m ờ cả m ắt . Ôn g bèn bỏ đó, đi r a n g oà i g ọi bạn :
“ Này anh! Có lẽ tôi đã phát m inh được m ột cái gì đây, s ong, tôi cảm
động quá, k hông thể ngó vô cái “ cực quan k ê” được nữa” .
Kẻ có m ột t in h t h ần h u ấn lu y ện t h eo ph ươn g ph á p k h oa h ọc ch ặt
ch ẽ n h ư t h ế m à đến k h i đi g ần t ới k ết qu ả còn cảm x ú c dườn g ấy ,
m ới biết r ằn g : m u ốn được m ột t â m h ồn v ô t ư t r on g k h i x ét đoá n
đâ u ph ải là m ột điều dễ dà n g . Bởi v ậy , m ỗi k h i cần ph ải qu y ết
đoá n , m à t r on g lòn g t h ấy có cảm x ú c, t ốt h ơn g ia m n ó lại m ột k h i
k h á c để ch o qu a cơn x ú c độn g r ồi sẽ ph ê bìn h cũ n g k h ôn g m u ộn :
Nh ư t h ế, lâ u n g à y t h à n h t h ói qu en , – m ột t h ói qu en t ốt – ch o
t h u ật t ư t ưởn g v ậy .

T u y n h iên , ở đời k h ôn g ph ải lu ôn lu ôn t a có được t h ời g iờ để h oã n

lại sự qu y ết đoá n của t a : Có n h iều v ấn đề cấp bá ch bu ộc t a ph ải g iải
qu y ết n g a y k h ôn g được do dự. Bấy g iờ, t a m ới biết r ằn g : T h u ật T ư t ưởn g
ch ẳn g ph ải là m ột v ấn đề t h u ộc v ề t r í dục m à t h ôi, m à t r ước h ết , là m ột
v ấn đề Đức dục. Ch ỉ có n h ữn g k ẻ có t ín h Côn g Bìn h v à n h ất là Điềm
T ĩn h m ới có t h ể dầu v à o ở cản h biến n à o cũ n g lu ôn lu ôn g iữ được sự
t ỉn h m in h ph i t h ườn g của T â m T r í.

Kẻ ph á n đoá n đú n g đắn h ơn h ết , k h ôn g ph ải là k ẻ t h ôn g m in h h ơn
h ết , cươn g qu y ết h a y g ià u t ìn h cảm h ơn h ết , m à ch ín h là k ẻ biết ph ải
t r á i, m ực t h ước h ơn h ết v à bìn h t ĩn h h ơn h ết . Một t â m t r í điều h òa là
điều k iện cần t h iết n h ất để ph á n đoá n được đú n g đắn . Ít lắm cũ n g ph ải
là n g ười h ết sức t h à n h t h ực h a m lẽ Côn g Bìn h t r ên h ết m ọi sự m ới đặn g .
Điềm T ĩn h v à V ô T ư là n h ữn g đức t ín h đầu t iên v à là n ền t ản g của t ất cả
n h ữn g a i m u ốn có m ột ph á n đoá n k h ôn g sa i lầm .

B. Một phương pháp phê bình

Phê bình sử học

T r ước đâ y là n ói ch u n g v ề điều k iện cần ph ải có để đà o t ạo m ột đầu

óc ph ê bìn h .
 Ở đâ y t h ử bà n qu a m ột ph ươn g ph á p ph ê bìn h m à n g ười t a t h ườn g
g ọi là ph ươn g ph á p ph ê bìn h sử h ọc.
 Mu ốn ch o h à n h v i m ìn h k h ỏi ph ải có sự sa i lầm h a y t h ất bại, cần
ph ải t h ấy đặn g sự t h ật t r on g n h ữn g điều x ảy r a ch u n g qu a n h t a h ằn g
ngày .

Nh ưn g ph ải là m t h ế n à o để n h ận t h ấy được sự t h ật ? Có h a i cá ch : T ự
m ìn h t a i n g h e m ắt t h ấy , h oặc n g h e h oặc đọc n h ữn g điều k ẻ k h á c t h u ật
lại.

Dẫu v ới m ắt t h ấy t a i n g h e, cũ n g ch ưa ắt đã n g h e t h ấy được sự t h ật
y n h ư n ó đã x ảy r a . V ì qu y ền lợi, v ì t h à n h k iến , v ì t ư dục… sự n g h e t h ấy
của t a cũ n g v ì đó m à sa i đi, sa i t h eo cá i ch iều của ý m u ốn của t a đã a o
ước ch o n ó ph ải x ảy r a n h ư t h ế n à o.

Hu ốn g ch i, sự t h ấy ấy lại là sự t h ật do k ẻ k h á c t h u ật lại h a y biên

lại, t h ì qu ả qu y ết t a cần ph ải h ết sức h oà i n g h i t r ước k h i t in n ó. Nh ữn g
n g u y ên n h â n x u i g iục n g ười t a m a n g đến ch o m ìn h n h ữn g t in t ức sa i
lầm t h ật r ất n h iều ch ưa t h ể k ể r a đâ y liền được. V ả, cũ n g n h ư t a , a i lại
là n g ười k h ôn g đeo t h eo m ìn h m ột qu y ền lợi, m ột t h à n h k iến h a y m ột
t ư dục… lẽ cố n h iên là sự t h ấy sự n g h e của h ọ, t a k h ôn g t h ể t in liền m à
t r á i lại, cà n g ph ải x em x ét v à ph ê bìn h ch o đú n g đắn ch ặt ch ẽ, t h eo t ôi,
k h ôn g ph ươn g ph á p n à o h a y bằn g ph ươn g ph á p ph ê bìn h sử h ọc.

Ph ươn g ph á p ph ê bìn h sử h ọc, k h ôn g ph ải ch ỉ dù n g v à o v iệc sưu

t ầm t à i liệu để v iết lịch sử m à t h ôi, n ó g iú p ch o t a ph ê bìn h t ất cả
n h ữn g điều t a n g h e h a y đọc… do bá o ch í, sá ch v ở h oặc n h ữn g lời đồn
đại của dư lu ận đem lại ch o t a h ằn g n g à y .
 Óc ph ê bìn h , t ức là t ư cá ch k h ôn g ch ịu “ tín liều” điều k ia điều n ọ,
v ì ch ưn g có k ẻ t h u ật lại n h ư t h ế, h oặc v ì bởi m ìn h a o ước ch o n ó n h ư
t h ế… T r ước m ột câ u ch u y ện n à o bất k ỳ , t a ph ải t ự h ỏi m ột cá ch r ạch
r òi:

- Ai thuật lại chuyện đó?

- Người thuật lại chuyện đó có thuật rõ câu chuyện của họ thuật

chăng?

- Người đó m ình có thể tin cậy được k hông?

- Người đó có phải là người hay quả quyết những chuyện vu vơ, và họ

làm thế là để thích ra m ặt s ành chuyện hơn người k hông?

- Người ấy có quyền lợi gì để dối m ình hay dối người k hông?

T óm lại, óc ph ê bìn h , t ức là “ chiếu biết cân nhắc những bằng cứ và

chứng cứ, để thẩm định giá trị và hiệu quả của nó m ột cách hối hả, k hông
thiên k iến” . [57]
 T ín h t ự n h iên của con n g ười là h a y t in điều k ẻ k h á c t h u ật lại. V ậy
ch ớ t a k h ôn g t h ấy , h ằn g n g à y , bất k ỳ là câ u ch u y ện g ì của a i t h u ật lại,
t a t in t h eo m ột cá ch dễ dà n g k h ôn g đòi h ỏi m ột bằn g cứ g ì cả h a y sa o?
T r ừ k h i n à o t in t ức ấy qu a n h ệ đến qu y ền lợi t a n h iều , t a m ới ch ịu để ý
ph ê bìn h , bằn g k h ôn g , n ếu câ u ch u y ện ấy k h ôn g đến n g ớ n g ẩn h a y ph i
t h ườn g , t h ì t a n h ận n ó n g a y , lại còn đem t h u ật lại ch o k ẻ k h á c n g h e v à
có k h i lại t ô điểm t h êm ch o n ó có du y ên h ơn là đằn g k h á c. Bất k ỳ là
n g ười n à o t h à n h t h ật v ới m ìn h đều ph ải côn g n h ận r ằn g , m ìn h t h ườn g
h a y lười biến g cẩu t h ả n h ư t h ế. Bởi v ậy ph ê bìn h k h ôn g ph ải là t ín h t ự
n h iên của con n g ười. T a cần ph ải t ập lu y ện n ó, lâ u n g à y m ới t h à n h
t h ói qu en được.

Nh ữn g sự v ật t r ên đời m à ch ín h t a i t a n g h e, m ắt t a t h ấy được,
t h ật là ít . Hầu h ết n h ữn g điều t a biết đều do n ơi k ẻ k h á c đem lại ch o t a :
Hoặc n h â n n ói ch u y ện m à biết , h oặc do đọc sá ch , bá o m à biết … Nh ữn g
điều k ẻ k h á c m a n g lại ch o t a , sử g ia g ọi là ch ứn g cứ. Chứng cứ t h ật r ất
qu a n t r ọn g t r on g đời sốn g của t a k h ôn g ph ải là n h ỏ, v ì k h ôn g có n ó, t a
k h ôn g t h ể biết được n h ữn g điều đã qu a . V ị la i t h ời t h ể biết được, cần
ph ải că n cứ n ơi h iện t ại m ới có t h ể độ t r ước được. Nh ưn g h iện t ại, ch ỉ
n h ờ so sá n h v ới n h ữn g điều đã qu a m ới h iểu được, v ậy qu á k h ứ, t ức là
n g u ồn g ốc của sự h iểu biết của con n g ười.
 T u y n h iên , n h ữn g ch ứn g cứ ấy có n ên t in n ó cả k h ôn g ? V à ph ải
là m sa o biết n ó có t h ể t in được? Đó là v ấn đề m à ph ươn g ph á p ph ê bìn h
sử h ọc lo g iải qu y ết ch o t a v ậy .

Ph ần đôn g ch ú n g t a a i a i cũ n g t in r ằn g : Một n g ười k ia , n ếu k h ôn g

có lợi r iên g g ì để g ạt g ẫm t a , ắt h ọ k h ôn g ba o g iờ n ói dối v ới t a là m ch i
cả, n g h ĩa là n h ữn g điều h ọ n ói đều đú n g v ới sự t h ật . Ng h ĩ t h ế là k h ôn g
đú n g . Nếu điều h ọ n ói v ới t a là t h ật đú n g t r ă m ph ần t r ă m , t h ời có lẽ đó
là m ột điều m a y m ắn bất n g ờ v ậy t h ôi. Sự t h ật ở đời, ít ba o g iờ g ặp được
n h ữn g điều m a y m ắn n h ư t h ế. Đó là m ột v iệc m à ch ú n g t a n ên h ết sức
để ý lu ôn lu ôn m ới được. Là v ì, n h ư t a đã t h ườn g t h ấy x ảy r a h ằn g
n g à y , lắm cá i ch ứn g cứ k h ôn g đú n g v ới sự t h ật đã g â y r a biết ba o điều
t a i h ọa . Một ch ứn g cứ sa i đủ là m ch o m ột đời n g ười lươn g t h iện bị h à m
oa n t r on g n g ục t h ất . Nếu ph ải k ể n h ữn g v ụ “ s ai lầm của công lý” t h ì
k h ôn g biết ph ải ba o n h iêu qu y ển sá ch m ới n ói h ết được. Ng a y t r on g đời
sốn g h à n g n g à y của t a đâ y , cả da n h dự v à h ạn h ph ú c t a , có t h ể do m ột
ch ứn g cứ sa i m à t iêu t a n n h ư g iá r ửa . Nh ữn g lời v u bá n g t ồi t ệ n h ất có
t h ể do n h ữn g k ẻ t h à n h t h ực. Họ k h ôn g ph ải v ì á c t â m h ại t a , n h ưn g v ì
h ọ t h ấy sa i h oặc n g h e k ẻ k h á c n ói sa i m à h ọ t in là lặp lại v ới k ẻ k h á c.
Ch ú n g t a cần ph ải biết đến sự m ỏn g m a n h của ch ứn g cứ, m à k h ôn g ba o
g iờ n ên t in n ó liền t r ước k h i đem n ó r a ph ê bìn h m ột cá ch t h ận t r ọn g
g ắt g a o.

T a n ên biết r ằn g , t r í n ã o t a bị lu ật t ư lợi ch i ph ối, ch ỉ t h ấy n g h e v à

n h ớ được n h ữn g điều g ì có ích lợi ch o t a m à t h ôi, n g oà i r a đều để qu a
m ột bên cả, n g h ĩa là k h ôn g t h ấy g ì k h á c h ơn n h ữn g điều t a cần t h ấy .
Giữa m ột sự v ật ở n g oà i v ới cá i t â m n h ận t h ức của t a ở t r on g , có m ột
k h oản g x a cá ch n h a u h oặc n h iều h oặc ít , k h ôn g t h ể n à o k h ôn g có được.
T a t h ử n g h iệm t h ế n à y t h ì r õ: Để t r ên bà n m ột m ớ đồ t h ườn g dù n g
n h ư: m ột câ y v iết m ực, m ột câ y v iết ch ì, m ột ch ìa k h óa , m ột cá i lý ,
v .v … v à t r on g m ớ đồ đó t a để ch en v à o m ột cá i g h ế n h ỏ (đồ ch ơi con
t r ẻ) m à t h iếu m ột ch â n . T a bảo m ột n g ười k h á c x em x ét k ỹ cá c v ật ấy .
T a ch o h ọ m ột t h ời g ia n v ừa n g ó qu a đủ cá c m ón . Rồi bắt h ọ t ả lại cá c
v ật h ọ t h ấy , t a sẽ t h ấy h ọ t ả lộn x ộn cả. Câ y v iết ch ì có k h ía , t h ì có k h i
h ọ g ọi là t r òn . Cá i ly t r òn h ọ lại ch o là có k h ía . Nh iều m ón h ọ lại k ể
t h iếu , t r á i lại cũ n g có cá i t h iếu h ọ lại t h êm v ô. Nếu h ỏi cá i g h ế n h ỏ có
m ấy ch â n , h ọ sẽ n ói bốn cá i, t h a y v ì t h ật ch ỉ có ba t h ôi. Họ k h ôn g qu en
qu a n sá t , n h ất là h ọ k h ôn g biết cá ch qu a n sá t . Đừn g t ìm k iếm ch i x a ,
t a t h ử lấy t ờ g iấy v ẽ lại cá i m ặt đồn g h ồ n h ỏ của t a , v ật m à x em n g ắm
h à n g n g à y , có k h i t r ên h a i, ba ch ục lần h oặc h ơn n ữa cũ n g k h ôn g
ch ừn g . T a h ã y v ẽ lại đi, r ồi sẽ lấy đồn g h ồ của m ìn h m à đọ lại, bấy g iờ
t a sẽ t h ấy t r í n h ớ của t a có n ên t in cậy được n ữa k h ôn g ?

Lại n ữa , t a cần ph ải để ý điều qu a n h ệ n à y : “ Ta chỉ có thể thấy được

những điều gì ta biết thôi” . Một a n h t h ợ k h óa , bước ch â n đầu t iên v à o
n h à t a , đã n h ận t h ấy liền n h ữn g bản lề cá ch cá n h cửa t r on g n h à m ìn h
là t h ứ “ bản lề m óc” h a y “ bản lề liền” m à t a h ằn g n g à y m ở r a m ở v à o có
t r ên m ười n ă m k h ôn g để ý đến . Nh ữn g ôn g t h ầy t h u ốc, qu en v ới cá ch
x em sắc m ặt bện h n h â n , h ễ t h ấy a i, là h ọ đã n h ận t h ấy k ẻ ấy đa u bện h
g ì, m à ch ín h n g ười ấy soi m ặt h ằn g n g à y k h ôn g t h ấy biết g ì cả. Một
n g ười có h ọc k h oa x em t ướn g , m ới g ặp m ìn h lần t h ứ n h ất h ọ n ói t ín h
t ìn h m ìn h m ột cá ch r õ r à n g đến có n h iều cá i m ìn h k h ôn g n g ờ m à để
ý.

Nh ữn g điều g ì m ìn h k h ôn g biết t h ì k h ôn g t h ể t h ấy được. Cũ n g

n h ư n ếu k h ôn g biết cá ch x em bện h bằn g con m ắt , t h ì là m g ì biết được
n g ười đứn g t r ước m ặt m ìn h h ọ có n h ữn g đặc sắc g ì t r on g con n g ười h ọ.
Một k h i, n g ười k ia g ặp m ột n g ười đưa t h ư đến n h à , đứn g n ói ch u y ện , t ôi
để ý đến cặp m ắt n g ười ấy n h ư lõa t r òn g , bên t h ì sậm , bên t h ì lợt lại có
n h iều điểm t h a n , t ôi h ỏi: “ Anh phải đau phổi k hông? Phổi bên trái, phía
trên s ợ bị vi trùng làm hại rồi. Anh nên đi thầy thuốc rọi k iếng” . A n h ấy lấy
là m lạ bảo: “ Tôi đã rọi k iếng, thì thầy thuốc cũng nói như thế. Không rọi
k iếng, làm s ao ông lại biết rõ được như vy?’” . T ôi n ói: “ Có gì lạ. Tôi thấy
cặp m ắt anh k hác thường, nên để ý m ới thấy” . A n h ấy đi lại t ấm k iến g ,
đứn g n h ìn m ột h ồi, da y lại n ói: “ Sao tôi k hông thấy gì cả. Hai con m ắt
cũng như nhau” . T ôi t r ả lời: “ Anh làm gì thấy được những điều anh k hông
biết. Phải có học cách xem bệnh trong con người, chừng ấy anh m ới có thể
thấy được như tôi.”

Do t r ên đâ y m à x ét , t a t h ấy có h a i điều n ên để ý :

a ) Điều thứ nhất: T r ước m ột sự v ật , ch ỗ n g h e t h ấy của t a k h ôn g ba o

g iờ đầy đủ được. Có n h iều điều t a k h ôn g t h ể t h ấy được, m ặc dầu t a cố để
h a i m ắt m à n h ìn , h a i t a i m à n g h e.

b) Điều thứ hai: Sự n g ụy t ạo của t r í n h ớ. T h ườn g t h ườn g t a h a y

t h êm v à o n h ữn g điều g ì t a k h ôn g n h ớ, để bù v à o sự n h ớ của t a ch o được
đầy đủ. T r í n ã o t a sợ “ hư k hông” lắm . Hễ có ch ỗ t r ốn g , t h ì n ó t ìm cá ch
bù v à o bằn g t r í t ưởn g t ượn g . Đâ y là m ột t ỉ dụ t h ườn g x ảy r a h ằn g n g à y .
Lắm k h i t a đứn g t r ên lầu ca o, n h ận t h ấy đà n g x a t r on g đá m đôn g cá i
dạn g của m ột n g ười qu en . Cá i lối n h ận t h ấy đó, t ự n ó t h ật là ph i lý qu á .
T h ật sự, t h ì t r ước h ết , t a t h ấy m ột cá i bón g đen da o độn g t h ôi. T r í
t ưởn g t ượn g t a t iếp v à o, t h ấy g iốn g cá ch h oạt độn g của n g ười m à t a đã
qu en . T a đoá n là ch ín h n g ười đó. Bấy g iờ t a t ìm t h êm n h ữn g y ếu t ố
k h á c để ch ứn g m in h cá i ức t h u y ết của t a là đú n g . T a cũ n g v ẫn dù n g
T r í T ưởn g T ượn g để độ ch ừn g qu ần á o v à g ươn g m ặt n g ười đó, t h à n h r a ,
t oà n là n h ữn g điều do T r í T ưởn g T ượn g t a bù v à o ch o sự t h iếu sót của
cá i t h ấy của t a .

T h ật v ậy , cá i g ì t a k h ôn g t h ấy được r õ r à n g , t h ì lại dù n g T r í
T ưởn g T ượn g m à bù v à o. Đó là cá i t h ói qu en , r ất n g u y h iểm là m ch o
chứng cứ t h ườn g bị sa i n g oa . Ch ín h là cá ch n h ận lầm cá i bón g đen là m
k ẻ t r ộm , sợi dâ y bu ộc là m con r ắn . T h ấy t r on g bón g t ối sợi dâ y bu ộc,
v à bởi k h ôn g t h ấy r õ, t a liền đem t r í t ưởn g t ượn g t h a y v à o, ch o đó là
con r ắn . Ng h ĩa là n g ụy t ạo m ột v ật k h ôn g có, t h a y v à o m ột điều m à t a
k h ôn g t h ấy r õ.

“ Chứng cứ s ai” k h ôn g ph ải lu ôn lu ôn do sự t h iếu t r í n h ớ. T h ườn g lại

do n ơi sự n h ận t h ức sa i lầm . Ch ín h n g a y v à o lú c t a n h ận t h ức, sự v ật đã
bắt đầu có sự t h a y h ìn h đổi dạn g r ồi. Ở đâ y , t a lại đi v à o cá i g iới ba o la
của “ tình cảm ” . T a t h ấy sự v ật , t h ườn g ít k h i n à o y n h ư n ó có t h ật , m à
t h ườn g t h ườn g là t h eo cá i ch iêu của ý m u ốn t a a o ước n ó ph ải x ảy r a
n h ư t h ế n à o. Dục v ọn g , y êu g h ét , óc ph e ph á i, t ư lợi… là m ch o t a g iải
t h ích sa i lầm t ất cả n h ữn g điều t a n g h e t h ấy . Kh ôn g cần ph ải n ói r a , cá i
k ết qu ả t a i h ại của n h ữn g ch u y ện h iểu lầm r ất đá n g t iếc t h ườn g x ảy r a
g iữa n g ười v à n g ười, h oặc g iữa dâ n t ộc n à y v ới dâ n t ộc k h á c r ất n h iều ,
k h ôn g a i k h ôn g t h

T a i h ại h ơn h ết , là n h ữn g k ẻ đem lại n h ữn g ch ứn g cứ sa i n g oa ấy ,
lại là n h ữn g k ẻ h ết sức t h à n h t h ật . Họ k h ôn g có ch ú t lòn g dối t r á g ì cả,
v ì ch ín h h ọ t in t h ật cá i điều h ọ t h u ật lại ch o m ìn h k ia là đú n g cả t r ă m
ph ần t r ă m . Họ t in n h ư t h ế, n ên h ọ m ới qu ả qu y ết n h ư t h ế. Đó m ới t h ật
là n g u y h iểm .

Bởi v ậy , đối v ới n h ữn g điều k ẻ k h á c t ố cá o, t h u ật lại, h a y biên r a ,

t a ph ải h ết sức t h ận t r ọn g dè dặt ch o lắm m ới đặn g . Bất cứ là ch ứn g cứ
n à o, h ã y ph ê bìn h n ó r ồi sẽ t in sa u . Ph ải coi ch ừn g sự dối t r á của n g ười,
n h ất là n h ữn g n g u y ên n h â n sa i lầm v ề t â m lý m à n g ười t h ườn g v ô
t â m sa v à o n h ư t a đã t h ấy ở t r ên .

T a n ên để ý điều n à y : Nh ữn g k ẻ có ch ủ t â m gạt gẫm m ìn h t h ì ít ,

m à n h ữn g k ẻ vô tâm gạt m ìn h t h ì r ất n h iều . V ì v ậy n h ữn g ch ứn g cứ
t h à n h t h ực (sin cèr es) r ất dễ t in h ơn n h ữn g ch ứn g cứ x á c t h ực
(v ér idiqu es).

Giờ h ã y bà n qu a phương pháp phê bình s ử học: Ở đâ y ch ỉ n ói sơ lược

để t a có t h ể biết qu a đại t h ể của n ó t h ôi, để ứn g dụn g v à o n h ữn g v iệc lặt
v ặt h à n g n g à y ch ớ k h ôn g ph ải dà n h r iên g ch o n h à v iết sử h a y n g h iên
cứu sử m à t h ôi.

a. Phê bình ngoại bộ

1 . T r ước h ết n h à là m sử h a y v iết sử ph ải để ý đến sự tìm tài liệu ch o

đầy đủ. T à i liệu m à t h iếu sót t h ì k h ôn g t h ể n à o có cơ sở để ph ê bìn h
được. T ìm t à i liệu là để t ìm r a sự t h ực.

Sự t h ực là g ì? – Là n h ữn g sự có t h ực x ảy r a . Đó là lấy t h eo n g h ĩa
h ẹp v à cụ t h ể của n ó. Còn lấy t h eo n g h ĩa r ộn g v à t r ừu t ượn g của n ó t h ì
“ s ự thực” cũ n g dù n g để ch ỉ m ột ý t ưởn g , m ột t r ạn g t h á i của t â m lý h a y
m ột ý k iến .

Nếu lấy t h eo cá i n g h ĩa h ẹp của n ó, t h ì t a ph ải để ý k ỹ điều n à y : V ới

t à i liệu , ch ưa ắt t a đã n ắm n g a y được sự t h ực. Nh ư t a đã t h ấy , t à i liệu là
n h ữn g h ìn h ản h sa i lầm của sự t h ực. Nh ữn g ch ứn g cứ của k ẻ k h á c đem
lại ch o t a đâ u ph ải là t h ực sự t r ă m ph ần t r ă m . T r á i lại, n ó là n h ữn g
ph á n đoá n h a y ph ỏn g đoá n của k ẻ k h á c t r on g đó đã ph a cá ch ít n h iều
dục v ọn g ưa g h ét r ồi. T h ật v ậy , n h ữn g điều k ẻ k h á c đem lại ch o t a t oà n
là n h ữn g điều m à h ọ m u ốn ch o t a t h ấy n h ư h ọ. Nếu h ọ ưa , t h ì h ọ sẽ
t h êm t h ắt h oặc sới bớt câ u ch u y ện , sắp đặt cá ch n à o ch o câ u ch u y ện ấy
t r ở n ên dễ ưa . T r á i lại, n ếu h ọ g h ét t h ì h ọ cũ n g h oặc t h êm h oặc bớt , sắp
đặt ch o câ u ch u y ện ấy t r ở n ên dễ g h ét . Cũ n g cù n g m ột v iệc đá n h lộn ,
m à n h ữn g n g ười ch ứn g k iến , n g ười t h ì k ể ch u y ện lại n h ư v ầy , k ẻ t h ì k ể
ch u y ện lại n h ư k ia , k h ôn g ba o g iờ g iốn g n h a u , lại còn t r á i n g ược n h a u
l k h á c.

Bởi v ậy , t a ph ải ph â n biệt cẩn t h ận cá i n à o là “ s ự thực” , cá i n à o là

“ phán đoán” h a y “ phỏng đoán” v à cố n h iên là ph ải dù n g n h ữn g cá i
t r ước là m t à i liệu . Nh ữn g cá i sa u , n ếu m u ốn dù n g , ph ải lo “ tẩy s ạch”
cá i “ m àu chủ quan” của n ó đi – để t ìm lại cá i t h ực diện của n ó, n g h ĩa là
ph ải ph ê bìn h n ó m ột cá ch k h ôn g t h iên lệch m ới được. [58]

2 . T ìm được tài liệu r ồi, h ã y ph ê bìn h v ề lai lịch của n ó. Ph ê bìn h v ề

la i lịch của n ó, t h ì h ỏi coi:

a) Nó ở đâu m à đến?
b) Nó xảy ra hồi nào?
c) Và ai thuật nó lại?

Ph ê bìn h v ề la i lịch của sử liệu là cốt để k iểm t r a lại sự chính xác của
n ó, bởi có r ất n h iều t à i liệu h oà n t oà n g iả, do bọn con bu ôn v ô liêm sỉ
“ giả m ạo” bá n ch o n h ữn g n g ười h iếu cổ.

Cũ n g có n h iều câ u ch u y ện n g ười t r ước t a , h ọ t ạo r a , r ồi t r u y ền

t ụn g lại m ột cá ch qu ả qu y ết n h ư ch u y ện có t h ật , n h ư n h ữn g câ u
ch u y ện Cốn g Qu ỳ n h , T h ị Điểm , v .v T a ph ải coi ch ừn g n h ữn g “ ngụy
tạo” ấy .

3 . T a lại cũ n g ph ải biết “ phục hồi” lại n g u y ên v ă n h a y n g u y ên t h ể

của m ón t à i liệu của m ìn h đa n g n g h iên cứu n ữa . Có n h iều t à i liệu t r u y
r a , t h ấy t h ật là m ón t à i liệu ch ín h x á c r ồi, n h ưn g m à t r on g đó có
n h iều ch ỗ h oặc n h iều ch ữ, n h iều câ u h a y n h iều đoạn v ă n bị k ẻ k h á c
t h êm v à o (sá ch x ưa t h ườn g bị sự t h êm t h ắt ấy , v ì n g ười ch ép sá ch h a y
t h êm ý r iên g m ìn h v à o), h oặc v ì k ẻ sa u ch o là n ói k h ôn g h ết ý n ên h ọ
t ự t iện v iết t iếp t h eo, t h à n h r a “ tam s ao thất bổn” – Lại n ữa , cũ n g có
k h i qu y ển sá ch bị ấn côn g sắp lộn là m ch o sa i cả n g u y ên v ă n . V ậy
m ìn h ph ải để ý t ìm cá ch để h ồi ph ục lại n g u y ên v ă n m ới được.
 b. Phê bình nội bộ

Biết được la i lịch v à ph ục h ồi lại được n g u y ên t h ể h a y n g u y ên v ă n

của sử liệu r ồi – đó m ới ch ỉ là côn g v iệc ph ê bìn h ở ngoại bộ t h ôi. Mu ốn
ch o cu ộc ph ê bìn h được đầy đủ, ph ải đi v à o nội bộ của n ó m ới được.

Ph ê bìn h m ột “ s ự thực” n à o bất k ỳ , t h eo cá i n g h ĩa “ rộng” v à “ hẹp” của

n ó, cần ph ải ph â n r a là m h a i g ia i đoạn :

1 . Giải thích nó;

2 . Tìm s ự thành thật và đích xác của nó.

1. Giải thích tài liệu

T r ước h ết , ph ải t ìm h iểu coi t á c giả m uốn nói gì?

 Đâ y là lối ph ê bìn h , để t ìm lại cá i chính nghĩa của m ột bản v ă n , t ừ
cá i t oà n t h ể ch o đến t ừn g ch i t iết của n ó. T h ườn g t h ườn g , n ếu v ă n
ch ươn g của t á c g iả r õ r à n g , t ư t ưởn g t r on g sá n g , t h ì có g ì là k h ó k h ă n .
Nh ưn g sự t h ực t h ì k h ôn g ph ải g ặp được n h ư t h ế m ã i đâ u . Ph ải coi
ch ừn g : Nh iều k h i t á c g iả (t h u ộc v ề t h ế h ệ t r ước) dù n g m ột t h ứ t iến g
n h ư t a , n h ưn g t r á i lại để ch ỉ v ề m ột n g h ĩa k h á c h ơn t a đa n g h iểu v à
đa n g dù n g bâ y g iờ. Đọc cổ v ă n t h ườn g g ặp n h ữn g cá i k h ó k h ă n n à y .
Bởi có n h iều n h à n g h iên cứu h ọ g á n ch o cổ n h â n n h iều t ư t ưởn g t â n
t h ời m à t ự cổ n h â n k h ôn g ba o g iờ n g h ĩ đến .

Có k h i t á c g iả lại v iết t ới m ột lối v ă n t ự r iên g của h ọ, n h ất là

n h ữn g n h à t r iết h ọc t ư t ưởn g . V ậy t a ph ải biết ch o t h ật r õ cá i địn h
n g h ĩa r iên g của v ă n t ự h ọ. T ỉ n h ư đọc sá ch của Mon t a ig n e m à t h iếu bản
t ự v ị v ề n h ữn g da n h t ừ dù n g r iên g của ôn g v à ở t h ế h ệ ôn g , t h ì k h ôn g
t à i n à o h iểu n ổi ôn g . Còn đọc sá ch Á Đôn g , n h ư đọc Lã o T ử, T r a n g T ử
m à cứ h iểu t h eo cá i n g h ĩa v ă n t ự t h ời bâ y g iờ, t h ì h iểu sa i n h iều .

Ch ẳn g n h ữn g v ă n t ự k h á c m à cả đến v ă n ph á p cũ n g k h á c n ữa .
T ìm lại được cá i n g u y ên n g h ĩa của bà i v ă n x ưa , đâ u dễ g ì!

Có k h i t á c g iả lại dù n g m ột lối v ă n “ hài hước” , “ ẩn dụ” h a y “ bóng

dáng” . Nếu v ô t ìn h , t a lại t ưởn g đó là lời n ói t h ật , t h ì lại cà n g bị sa i lầm
biết m ấy .

Sein g obos v à La n g lois n ói: “ Cái k huynh hướng tự nhiên, dầu là

những nhà viết s ử làm việc theo phương pháp cũng vậy, k hi đọc m ột bản
văn nào là cốt tìm ngay tài liệu để tham k hảo chớ k hông chịu tìm hiểu coi
ý tác giả m uốn nói gì trong đó. Cái lối làm việc đó có thể được đối với
những tài liệu thuộc về thế k ỷ 19, do những k ẻ cùng m ột lối tư tưởng, cùng
m ột lối ngôn ngữ như ta… Trái lại, nếu gặp phải những lối văn chương tư
tưởng k hông đồng với ta nữa, hoặc cái nghĩa của bài văn k hông được rõ
ràng và k hông thể dị nghị được nữa thì thật là nguy hiểm . Kẻ nào đọc văn
m à k hông lo tìm hiểu tác giả, cố nhiên là đọc nó theo cảm tưởng của m ình;
trong (bài văn dùng làm tài liệu) k ia, họ chỉ để ý đến những câu hoặc
những chữ nào thích ứng với những quan niệm riêng của họ hoặc hợp với ý
k iến của họ đã có s ẵn trước đối với s ự vật, họ tách làm thành m ột bản văn
riêng theo trí tưởng tượng của họ và đem bản văn ấy thay vào bản chính
văn của tác giả” . [

V ậy , n h à là m sử ph ải t ự lập m ột qu i lu ật n à y : Ph ải t ìm h iểu bà i
v ă n t h eo cá i ch â n n g h ĩa của n ó, t r ước h ết , r ồi sa u sẽ t ự h ỏi: n ó có t h ể
dù n g được ch ỗ n à o để là m t à i liệu ch o lịch sử?

Nh â n đó, t a có t h ể t óm lại t r on g m ột câ u n à y , cá i qu y lu ật t r ọn g
y ếu n h ất của ph ép là m sử: “ Một câu văn, nghĩa nó thay đổi chẳng những
tùy theo thời đại và tùy theo đoạn văn nó đứng m à tùy theo đại ý của toàn
bài m à nó chỉ là m ột phần trong đó; ta chớ nên bao giờ tách ra m ột câu
ngoài cái văn m ạch của nó, nghĩa là ngoài cái bài m à nó chỉ là m ột câu
hay m ột đoạn trích ra; và nếu ta giải thích nó, phải luôn luôn thể theo
những câu văn liên lạc chung quanh nó” .

T r on g m ột bà i v ă n , lu ôn lu ôn t ư t ưởn g n à y v ới t ư t ưởn g k ia liên

qu a n m ật t h iết v ới n h a u , n ếu ch ỉ “ tách” r a có m ột đoạn , t h ì t ư t ưởn g bị
“ tách” r a n g oà i cá i bà i v ă n ấy có k h i k h ôn g có n g h ĩa g ì cả, h oặc có
n h ữn g n g h ĩa t r á i n g h ịch v ới t ư t ưởn g ch u n g của cả t oà n bà i cũ n g
k h ôn g ch ừn g . T h ườn g n h ữn g n h à bú t ch iến h a y ch ặt k h ú c v à t r ích
m ột đoạn v ă n t r on g m ột bà i, m ột câ u v ă n t r on g m ột đoạn , h oặc m ột
ch ữ t r on g m ột câ u , để t h a y đổi cá i ch ín h n g h ĩa của n ó đi v à cố bắt bên
dịch ph ải n ói n h ữn g điều m à k ẻ ấy k h ôn g ba o g iờ có n ói… Cá i t h ủ đoạn
t h ô bỉ v à v ô liêm sỉ ấy r ất được ph ần đôn g côn g ch ú n g v ô h ọc t h ức h oa n
n g h ên h v à t ín n h iệm lắm , n h ưn g r ốt cu ộc, n ó ch ỉ là m ột k h iếp n h ược
m à t h ôi. Nh ưn g , n h à ph ê bìn h cũ n g có t h ể v ô t ìn h sa v à o cá i lầm ấy ,
n ếu h ọ k h ôn g ch ịu để ý đến v ă n m ạch .

T r on g m ột bản n g u y ên v ă n còn k h ôn g n ên t r ích sa i t r ích t h iếu ,

h u ốn g ch i t r ích lại n h ữn g đoạn v ă n m à k ẻ k h á c đã t r ích t h ì n h ất địn h
k h ôn g n ên . Ph ải đọc n g a y n ơi n g u y ên v ă n , n g h ĩa là n ơi n h ữn g sá ch do
t a y đầu t iên v iết r a . Kh ôn g n ên ba o g iờ că n cứ n ơi n h ữn g sá ch do t a y
t h ứ h a i n g h iên cứu v iết lại. Nh ữn g câ u v ă n của h ọ t r ích r a , t a k h ôn g
n ên că n cứ v à o đó dù n g là m t à i liệu : Biết đâ u h ọ k h ôn g t r ích t h iếu h a y
t r ích sa i? V ậy , n ếu m u ốn dù n g n ó, t a h ã y x em lại n g a y bản ch á n h
v ă n để k iểm t r a lại m ới được. Đọc sá ch n g h iên cứu k h ôn g n ên t r ọn t in
n ơi n h ữn g câ u ch ứn g dẫn của h ọ, t r á i lại, ph ải lu ôn lu ôn dò lại ch ín h
v ă n . Bởi v ậy , n h ữn g n h à k h ảo cứu k h i ch ứn g dẫn cần ph ải ch u a x u ất x ứ
m ới đú n g ph ép.

Nếu t a ch ỉ m u ốn biết t ư t ưởn g của t á c g iả m à t h ôi, t h ì côn g v iệc

t ìm h iểu bản ý của h ọ n h ư t h ế là đủ r ồi. Nh ưn g điều k h i ch ủ ý lại m u ốn
t ìm coi cá i v iệc h ọ n ói đó có t h ật k h ôn g ? Ch o n ên , ch ỉ g iải t h ích n ó
k h ôn g m à t h ôi ch ưa đủ, cần ph ải ph ê bìn h t h êm m ột bước n ữa để t ìm sự
t h à n h t h ực của t á c g iả v à sự đích x á c của t à i liệu .
2. Tìm sự thành thực của t">
 T á c g iả có t h à n h t h ực k h ôn g ? Mu ốn t r ả lời câ u h ỏi n à y , t a h ã y x ét
qu a n h ữn g n g u y ên n h â n t â m lý sa u đâ y k h iến ch o t á c g iả n ói sa i v ới
sự t h ật :

a ) T á c g iả có ph ải v ì lợi t ư m à n ói dối k h ôn g ? T r on g k h i h ọ v iết r a

đó, qu y ền lợi h ọ bu ộc h ọ ph ải n ói n h ư t h ế, v ì n ếu n ói k h á c đi sẽ có h ại
ch o h ọ. Hoặc v ì địa vị, h ọ cần ph ải g iữ g ìn m à ph ải n ói sa i sự t h ực đi…
Hoặc v ì lý tưởng, v ì tự k iêu m à h ọ bu ộc lòn g bỏ qu a h a y t h êm bớt sự
t h ực đi để đừn g ch ạm đến t ín n g ưỡn g v à da n h dự r iên g của h ọ?

b) T á c g iả có ph ải v ì h oà n cản h bu ộc lòn g ph ải n ói k h ôn g đú n g v ới
sự t h ật để m ưu sự a n t h â n k h ôn g ? (n h ữn g n h à v ă n n ước t a ở v à o cá c
t r iều đại x ưa , đâ u có dá m n ói “ toạc” sự t h ật , t r á i lại h ọ ph ải qu a n h co ú p
m ở… Nh ữn g n h à v ă n ở cá c n ước độc t à i cũ n g t h ế.)

c) T á c g iả có n h ữn g ưa g h ét r iên g , đối v ới m ột n g ười n à o h a y m ột

n h óm n g ười n à o?

d) T á c g iả có ph ải v ì m u ốn “ m ị dân” , n g h ĩa là ch iều t h eo t h ị dục

của qu ần ch ú n g , h oặc v ì m u ốn t r á n h sự đụn g ch ạm h a y x u n g đột v ới
lòn g t ín n g ưỡn g của qu ần ch ú n g m à n ói sa i sự t h ật k h ôn g ?

e) T á c g iả có ph ải v ì t h iên v ề ch ủ n g h ĩa n à o, t h iên v ề ph e ph á i
ch ín h t r ị h a y t ôn g iá o n à o, t h iên v ề x ứ sở h a y qu ê h ươn g m ìn h , t h iên
v ề g ia i cấp x ã h ội của m ìn h đa n g đứn g … m à n ói sa i sự t h ật k h ôn g ?
 f) Hoặc t á c g iả v ì lợi dụng của m ột h ội đoà n n à o m à t á c g iả là m ột
ph ần t ử qu a n t r ọn g . V ì qu y ền lợi ch u n g của h ội, t á c g iả bu ộc ph ải là m
t h in h h oặc k h ôn g được n ói n g a y sự t h ật n à o có h ại ch o h ội đoà n ?

g ) T á c g iả có ph ải v ì t ín h hiếu danh m à x ướn g x u ất r a n h ữn g điều

k h ôn g đú n g v ới sự t h ật k h ôn g ?

h ) T á c g iả có ph ải v ì ch u ộn g m ĩ t h u ật v ă n ch ươn g h ơn sự t h ật ,
m u ốn ch o câ u ch u y ện được ly k ì đẹp đẽ, lý t h ú … m à t h à n h r a n ói
k h ôn g đú n g v ới sự t h ực k h ôn g ?

Ph ần đôn g con n g ười có t ín h h a y t h u ật lại m ột câ u ch u y ện k h ôn g

ph ải y n h ư n ó đã x ảy r a m à là t h eo cá i ý t ưởn g t ượn g , m u ốn n ó ph ải
x ảy r a n h ư t h ế n à o m ới t h ú v ị ch o, v à h ọ lại ch ịu t in n h ư t h ế h ơn . V ì
t h eo h ọ, có x ảy r a n h ư t h ế ấy , m ới có n g h ĩa lý v à t h i v ị h ơn – Ph ần
n h iều , n h ữn g “ tiếng nói lịch s ử” đều t oà n do t r í t ưởn g t ượn g của n h à v iết
sử m à r a . Họ “ tiểu thuyết hóa” h a y “ thi vị hóa” cả m ọi sự v iệc của h ọ
n g h e t h ấy …

3. Tìm sự đích xác của chứng cứ

 a ) Phê bình tài liệu: Ch ỉ t ìm sự t h à n h t h ực của t á c g iả m à t h ôi,
k h ôn g đủ. V ì n g ười t h à n h t h ực ch ưa đủ bảo đảm r ằn g điều h ọ n ói là
đú n g v ới sự t h ật : Họ v ẫn cũ n g bị sa i lầm n h ư m ọi n g ười.

V ậy , t ìm sự t h à n h t h ực của t á c g iả r ồi, cần ph ải t ìm coi điều của

n g ười n ói có đú n g v ới sự t h ật k h ôn g ? T á c g iả có t h ể là n g ười t h à n h t h ực
lắm , n h ưn g bị ở v à o m ột t r ườn g h ợp k h ôn g t h u ận t iện ch o sự qu a n sá t
n ên sự n g h e t h ấy sa i đi.

Bất k ỳ là a i đều k h ôn g ba o g iờ ch ịu t in n h ữn g lời n ói của n g ười

điên . Cá i đó là h iển n h iên r ồi, là v ì n h ữn g điều h ọ n ói đều do ảo g iá c của
h ọ m à r a n ên k h ôn g t h ể bằn g cứ v à o đó được. Nh ưn g n ếu k h ôn g n ên t in
n ơi ảo g iá c của n g ười điên t h ì m ìn h cũ n g ph ải coi ch ừn g n h ữn g cá i m à
t r iết h ọc t h ườn g g ọi là “ bán ảo giác” t ức là n h ữn g thành k iến v à ảo
tưởng. Ch ú n g t a t h ườn g x em sự v ật ở đời t h eo n h ư lòn g sở n g u y ện của t a
m u ốn ch o n ó ph ải x ảy r a n h ư t h ế n à o, h oặc t h eo n h ư t a qu en t h ấy n ó đã
x ảy r a . Nếu t r á i lại, n ó x ảy r a k h ôn g t h eo ý m u ốn của t a , t h ì t a lại
cưỡn g ép n ó ph ải ch iều t h eo t a , n g h ĩa là t a g iải t h ích n ó t h eo t h à n h
k iến của t a . Hoặc n ếu n ó x ảy r a k h ôn g g iốn g v ới n h ữn g điều t a qu en
t h ấy , t h ì t a cũ n g cố cưỡn g g iải t h ích n ó t h eo n h ữn g điều t a đã qu en
t h ấy , ch ớ k h ôn g ch ịu t h oá t k h ỏi cá i t â m lý eo h ẹp của t a , để độ h iểu
h à n h v i của k ẻ k h á c. Bởi v ậy , n h ữn g câ u ch u y ện của n h ữn g n h à du lịch
k ể lại t h ườn g k h ôn g ba o g iờ đú n g v ới sự t h ật , h oặc v ì h ọ g ặp ph ải t â m lý
cá c dâ n t ộc k h ôn g g iốn g v ới t â m lý h ọ, n ên h ọ k h ôn g t h ể h iểu được.
 T á c g iả sa i lầm v ì t h ấy sa i, n g h e sa i, h oặc n h ớ sa i… v ì qu a n sá t
k h ôn g đú n g , n h ận t h ấy sự v ật t h eo t h à n h k iến của m ìn h , v à t ưởn g
r ằn g m ìn h n h ớ t r on g k h i m ìn h ch ỉ có t ưởn g t ượn g m à t h ôi – T ù y t h eo
v iệc, n ếu n g ười t h u ật lại m ột câ u ch u y ện m à m ìn h biết ch ắc r ằn g n g ười
ấy r ất sà n h ch u y ện đó, lẽ cố n h iên m ìn h có t h ể t in n g ười đó. T ỉ n h ư,
n ếu là m ột ôn g t h ầy t h u ốc m à t h u ật lại v ề v iệc bện h h oạn , t ự n h iên
m ìn h t in h ọ h ơn m ột k ẻ “ tay ngang” n ói v ề câ u ch u y ện ấy . V ì ch ỉ có
n g ười ch u y ên v ề m ột m ôn n à o m ới có t h ể r à n h được n h ữn g ch i t iết
t r on g m ón ch u y ên m ôn của h ọ, ch ớ k ẻ k h ôn g biết g ì cả t r on g đó, dầu có
m ở t r a o t r á o cả đôi m ắt cũ n g k h ôn g là m g ì t h ấy t r on g đó có n h ữn g g ì
ch o đú n g đắn được. Bởi v ậy , sở dĩ t á c g iả t h à n h t h ực m à lời t h u ật k h ôn g
đú n g v ới sự t h ật , là t ại câ u ch u y ện của h ọ t h u ật ở n g oà i của h ọ. Cá c ôn g
t h ầy t h u ốc x em bện h có ba o g iờ ch ịu t in t h eo n h ữn g lời k h a i bện h của
bện h n h â n h a y của n g ười n h à của n g ười bện h . Là h ọ biết n h ữn g n g ười
ấy có h iểu g ì được v ề bện h ch ứn g m à t h ấy r õ được n ó n h ư t h ế n à o.

b) Nh ữn g t à i liệu m à t á c g iả đem lại ch o t a , n ếu k h ôn g ph ải là

n h ữn g m ón t à i liệu “ s ốt dẻo” ch ép lại liền sa u k h i qu a n sá t h a y m ục
k ích , m à là dù n g T r í Nh ớ ch ép lại sa u m ột t h ời g ia n lâ u , t ất n h iên t a
ph ải đề ph òn g . T a dư biết r ằn g : T r í n h ớ của t a k h ôn g t h ể t in cậy được, v ì
n ó biến đổi r ất dễ dà n g v à m a u ch ón g . Bởi v ậy , n h ữn g t h iên bú t k ý
t r on g đó t á c g iả t h u ật lại n h ữn g v iệc là m lú c n h ỏ… k h ôn g t h ể t in t r ọn
được. [60]
 c) T á c g iả v ì ph ận sự của n g h ề n g h iệp bu ộc ph ải biên ch ép n h ữn g
điều k h ôn g qu a n h ệ g ì đến m ìn h cả. Hoặc n h ư t r ả lời ch o m ột bản điều
t r a của n h à ch ức t r á ch : h oặc là m ph ón g v iên ch o n h à bá o, t á c g iả ch ỉ
biên lại n h ữn g lời n ói của k ẻ k h á c, m à t á c g iả n g h e “ lóm ” đó đâ y ch ớ
k h ôn g ph ải t ự m ìn h qu a n sá t . Hoặc t á c g iả k h ôn g ph â n biệt n h ữn g giải
thích của m ìn h v ới n h ữn g thực s ự. Nếu là m ột a n h t h u ộc v iên t h u ật lại
ch o t a n g h e câ u ch u y ện t r on g m ột h ội n g h ị cơ m ật , t h ì a n h ấy là m g ì
t h u ật lại đú n g v ới sự t h ật . Ch ẳn g qu a a n h ấy n g h e lóm m ột v à i m ẩu của
câ u ch u y ện r ồi t h ì, m ấy ch ỗ t h iếu sót , a n h dù n g t r í t ưởn g t ượn g m à bổ
k h u y ết v à o ch o câ u ch u y ện có đầu đu ôi. Đó là a n h n h ận lầm sự giải
thích của a n h là m thực s ự, t h à n h r a t r on g câ u ch u y ện của a n h , t a
k h ôn g biết ch ỗ n à o là thực s ự, ch ỗ n à o là câ u ch u y ện t ưởn g t ượn g .

T a n ên để ý điều n à y : T h ườn g n h ữn g v iệc x ảy r a t r ước m ắt dễ

n h ận t h ấy h ơn là n h ữn g v iệc x ảy r a t r on g t â m g iới. Ch o n ên , m ỗi k h i
có n g ười qu ả qu y ết m ột v iệc t h u ộc v ề t â m lý h a y t ư t ưởn g của k ẻ k h á c,
t a ph ải biết ch o đó là m ột “ phỏng đoán” ch ứ k h ôn g ph ải là m ột “ thực
s ự” . V à , ở v à o t r ườn g h ợp n à y , t a ph ải t ự h ỏi: Ng ười ấy có đủ n h ữn g điều
k iện cần t h iết để ph ỏn g đoá n n h ư t h ế k h ôn g ? Ng ười ấy có biết cá ch
dù n g n h ữn g điều k iện cần t h iết đó để qu y ết đoá n đú n g đắn k h ôn g ?

d) Có n g ười t h u ật lại ch o t a n g h e m ột v iệc m à k h ôn g t ự n g ười ấy

t a i n g h e m ắt t h ấy : Họ do m ột n ơi k h á c k ể lại. T à i liệu của n g ười ấy đem
đến ch o t a đâ y là m ột m ón “ tài liệu của m ột k ẻ thứ hai” h oặc của m ột k ẻ
t h ứ ba h a y t h ứ t ư t h u ật lại cũ n g k h ôn g ch ừn g . V ậy , t ừ “ tài liệu do tay
đầu tiên” t h u ật lại ch o t a h ôm n a y đã t r ải qu a biết ba o n h iêu lần n g h e
đi n ói lại t h ì sự sa i lạc lại cà n g t o t á t biết ch ừn g n à o. Nh ữn g câ u ch u y ện
k h ởi đầu bằn g câ u : “ Xưa k ia có tích rằng…” h oặc “ Có k ẻ nói rằng…” đều
k h ôn g được. Biết đâ u k h ôn g ph ải ch u y ện t oà n bịa đặt . Nh ữn g câ u
ch u y ện do “ thiên hạ đồn” , n h ưn g k h ôn g biết đích x á c là của a i, đều là
n h ữn g câ u ch u y ện k h ôn g n ên t in v ội m ột cá ch dễ dà n g .

Ba o n h iêu cá ch t h ức ở t r ên để g iú p ch o sử h iểu được t â m lý n g ười

x ưa , dầu m ìn h k h ôn g n h ận n h ữn g t ìn h cảm , n h ữn g t ín n g ưỡn g của h ọ.
“ Cái cốt yếu của óc phê bình là biết ra k hỏi cái người của m ình để hiểu và
cảm theo k ẻ k hác” .

4. So sánh tài liệu này với tài liệu khác

Nh ư t a đã t h ấy , n h ữn g n g u y ên n h â n sa i lầm r ất n h iều , bởi v ậy ,

n ếu m ột v iệc x ảy r a m à ch ỉ có m ột n g ười ch ứn g k iến t h ôi, t h ì ch ứn g cứ
của n g ười ấy k h ôn g đá n g k ể. Mu ốn biết sự t h ật , cần ph ải có n h ữn g ch ứn g
cứ của n h iều n g ười để so sá n h m ới có t h ể t in được. Nh ưn g m à , n h ữn g
ch ứn g cứ ấy cần ph ải k h á c n h a u . Nếu n g ười n à y ch ỉ ch ép lại ch u y ện
n g ười k ia n ói, t h ì k h ôn g g ọi đó là h a i ch ứn g cứ. Ph ải k ể là có m ột t h ôi.
Dầu câ u ch u y ện n à y có được t r ă m n g à n n g ười t h u ật lại, cũ n g m ột t h ế.
T ỉ n h ư: có m ười n h à in ch o in m ột bản v ă n n à o. Đến sa u có n h à in t h ứ
1 1 lại ch o in m ột bản k h á c k h ôn g g iốn g v ới m ười bản t r ên . T a có t h ể
n g h ĩ n h ư v ầy : Mười n h à in t r ước, n h à n à y ch ép lại bản của n h à k ia , n ên
t u y có m ười bản m à k ể n h ư có m ột t h ôi. Ch ưa r õ bản n à o là đú n g v ới
ch ín h v ă n , v ì bản n à o cũ n g có t h ể sa i lầm cả, t r ừ r a bản của t ự t a y t á c
g iả ch ép, h a y là bản do n h à in đầu t iên ch o t a là có t h ể t in đú n g v ới
n g u y ên t ắc t h ôi. Nh ưn g , h a i bản ấy , n h ờ có ch ỗ sa i biệt v ới n h a u , t a
m ới có t h ể dù n g là m t à i liệu so sá n h .

Bởi v ậy , t h eo lu ật ch u n g t h ì n ếu h a i ch ứn g cứ m à giống hệt v ới

n h a u , t a m ới có t h ể ch o r ằn g ch ứn g cứ n à y ch ép t h eo ch ứn g cứ k ia , v ì
dầu là h a i n g ười cù n g đứn g t r ước m ột v iệc, k h i t h u ật lại, đại t h ể t u y
g iốn g n h a u , ch ớ ch i t iết ba o g iờ cũ n g có m ột đôi ch ỗ k h ôn g g iốn g
n h a u . T h ử t ưởn g t ượn g t r ước m ặt t òa m à h a i n g ười ch ứn g t h u ật lại câ u
ch u y ện h ệt n h a u , t ừ đầu đu ôi câ u ch u y ện t ới câ u cá n cũ n g r ập n h ư
k h u ôn , t h ì t a ph ải n g h ĩ ch o h ọ n h ư ă n ý v ới n h a u m à t r ả m ột bà i
t h u ộc lòn g v ậy t h ôi.

Nh â n đó, t a có t h ể k ết lu ận m ột cá ch dườn g n h ư m â u t h u ẫn n à y :
Những tài liệu s o s ánh với nhau được nhận là đúng nếu nó giống tương tự
nhau, hơn là nó giống nhau như k huôn.

T a còn ph ải coi ch ừn g : Nh iều k h i t á c g iả t h u ật lại m ột câ u ch u y ện

của k ẻ k h á c n h ưn g t r on g k h i t h u ật lại, h ọ t h a y đổi đi, đem h a i sự qu a n
sá t k h á c n h a u r á p lại, t h à n h m ột ch ứn g cứ có v ẻ đặc biệt , n h ưn g k h éo
léo để ý t a sẽ t h ấy dễ dà n g là m ột ch ứn g cứ ch ép t h oe m ột bản m à t h ôi.
 T u y n h iên , lắm k h i t a cũ n g được n h iều ch ứn g cứ “ đồng thanh” v ề
m ột v iệc. Đó là m ột điều r ất m a y m ắn lạ t h ườn g . Nh ưn g , ở t r ườn g h ợp
n à o t a cũ n g cần ph ải coi ch ừn g . V ì con n g ười m à ch ù m n h u m ch o t h ật
đôn g t h ườn g h a y bị “ ảo giác chung” [61] m à đồn g t h ấy sa i sự t h ật . Ảo
g iá c ấy có t h ể do m ột á m t h ị của m ột n g ười t h ấy sa i đầu t iên r ồi t h ì,
cà n g đôn g n g ười sự t r u y ền n h iễm t ư t ưởn g v à cảm g iá c cà n g m ạn h ,
n g ười t a bị sa i sử t h eo m ột á m t h ị sa i lầm m à k h ôn g dè.

T r á i lại, n ếu n h iều n g ười k h ôn g cù n g m ột ph á i, k h ôn g cù n g m ột

lý t ưởn g … lại đồn g t h a n h ch ứn g n h ận m ột v iệc, t h ì v iệc đó đá n g t in
h ơn h ết , v ì v ô lý m à t h iên h ạ cả m ột t h ế h ệ đều ă n ý v ới n h a u để lừa
g ạt m ìn h .

Mu ốn biết m ột v iệc là có t h ật k h ôn g , n g ười t a h a y lấy n h ữn g sự

h iểu biết h iện t h ời để đối ch iếu . Nếu là m ột v iệc qu ả qu y ết là t h ật n h ưn g
lại t r á i v ới n h ữn g điều k h oa h ọc h iện t h ời đã côn g n h ận t h ì k h ôn g t h ể
t in “ liều” là có được. T ỉ n h ư, có n g ười qu ả qu y ết v ới t a r ằn g h ọ có t h ấy
m ột n g ười sin h ở t h ế k ỷ t h ứ 1 4 m à đến n a y v ẫn còn sốn g , t h ì ch ắc ch ắn
là t a k h ôn g t h ể t in được, v ì n ó k h ôn g đú n g v ới n h ữn g sự t a t h ườn g t h ấy
h ằn g n g à y . Cũ n g n h ư ch u y ện x ưa h a y t h u ật lại n h ữn g v iệc m a qu ỷ
h oặc t h ần t h á n h h iện h ìn h để ph á r ối h oặc bảo h ộ n g ười dâ n … Nh ữn g
câ u ch u y ện ấy , k h ôn g n ên t in , v ì n ó r ất t r á i v ới n h ữn g lu ật t ự n h iên
t h ôn g t h ườn g của k h oa h ọc m à t a t h ấy h à n g n g à y .
 T u y n h iên , n ói t h ế cũ n g ph ải coi ch ừn g điều n à y : Ở đời lắm
ch u y ện có t h ật , n h ưn g r ất v ô lý . T r á i lại, lắm ch u y ện r ất h ợp lý lại
k h ôn g có t h ật . Kh oa h ọc ch ưa ph ải đã đạt đến m ục đích cu ối cù n g của
n ó, n ó còn đa n g t ìm k iếm , bươi m óc n h ữn g bí m ật của t ạo h óa . Ch o n ên ,
biết đâ u t h eo qu a n n iệm h iện t h ời của k h oa h ọc, ch u y ện ấy là v ô lý ,
n h ưn g v à i ba t h ế k ỷ sa u , k h oa h ọc t iến bộ ca o h ơn , lại ch o đó là h ợp lý .
Cá ch v à i t r ă m n ă m t r ước, n ói đến lu ồn g điện g iết n g ười ở n g oà i n g à n
dặm , n g ười t a sẽ ch o là v ô lý . Nh ưn g đến n a y , ch u y ện ấy đâ u còn v ô lý
n ữa .

Lại n ữa , n h à là m sử cũ n g n h ư n h à ph ê bìn h , t h ườn g ch o n h ữn g

điều g ì h ạp v ới lý t h u y ết m ìn h , h ạp v ới điều m ìn h ưa t h ích , là có t h ể có
được m à t h ôi; t r á i lại đều là k h ôn g t h ể có. Ng h ĩ t h ế là sa i.

T óm lại, ph ươn g ph á p ph ê bìn h sử h ọc đã n ói t r ên đâ y k h ôn g ph ải

ch ỉ để dù n g ch o v iệc n g h iên cứu sử m à t h ôi. Qu a n bồi t h ẩm m u ốn t ìm
t h ủ ph ạm cũ n g dù n g ph ươn g ph á p ph ê bìn h sử h ọc. T h ườn g n h ữn g sa i
lầm của côn g lý , là do sự t h iếu óc ph ê bìn h m à r a . T r on g đời sốn g h ằn g
n g à y , bất k ỳ là m ột cá i t in g ì m à k ẻ k h á c đem ch o t a , t a cần ph ải đem
n ó r a m à ph ê bìn h m ột cá ch g ắt g a o m ới được, n h ất là n h ữn g câ u
ch u y ện t h iên h ạ đồn đã i, h oặc n h ữn g t in t ức lợm lặt của bá o ch í đưa đến
ch o t a …
 Chương IV
LUẬN LÝ VÀ SỰ ĐỜI

A. Luận lý và sự đời

Lu ận lý đối v ới sự đời ch ỉ có m ột g iá t r ị t iêu cực t h ôi. Nó ch ỉ dù n g

để n g ă n n g ừa sự sa i lầm ch ớ k h ôn g t h ể g iú p t a t ìm ch â n lý . Nó n h ư m ột
t h ứ đá t h ử v à n g , r ất cần t h iết ch o t a để ph â n biệt sa o là ph ải, sa o là
k h ôn g ph ải… ch ớ k h ôn g t h ể g iú p ch o t a t ư t ưởn g h a y sá n g t ạo g ì cả.

Dầu t ư t ưởn g có được liên lạc ch ặt ch ẽ cá ch m ấy , t ổ ch ức ch ắc ch ắn

t h ế n à o… cũ n g có t h ể k h ôn g ă n t h u a g ì đến ch â n lý cả. Có n h iều lý
t h u y ết đồ sộ, có h ệ t h ốn g đà n g h oà n g lắm , t h ế m à k h ôn g đú n g v ới sự
t h ật ch ú t n à o. T r á i lại, “ cái thật cũng có k hi vô lý” . – V ô lý là k h ôn g
đồn g v ới cá i h iểu biết h iện t h ời của m ìn h . Ch o n ên , lắm v iệc h ết sức v ô
lý n h ưn g m à là sự t h ật m ười m ươi đấy .

T r on g cu ộc sốn g h à n g n g à y , lu ận lý t h ườn g bị sự t h ật đến là m ch o

t a n v ỡ. Là v ì lu ận lý h ìn h t h ức t h ì că n cứ t r ên sự T ịn h , m à cu ộc sốn g
h ằn g n g à y , là m ột sự “ trở nên” liên m iên k h ôn g n g ớt . T r on g k h i su y
n g h ĩ, ph ê ph á n m ột điều g ì, cần ph ải để ý đến điều k iện của t h ời g ia n ,
t ức là điều k iện “ trở nên” của sự v ật . Sốn g , là m ột cu ộc t h a y đổi. Kh ôn g
t h a y đổi, k h ôn g có sốn g . Cá i Ph ải h ôm n a y có k h i sẽ là cá i Qu ấy của
n g à y m a i. Mu ốn h iểu được cá i “ trở nên” của sự v ật , ph ải dù n g đến m ột
lối lu ận lý k h á c, là Biện Ch ứn g Lu ận , sẽ dà n h r iên g m ột n ơi k h á c. Lu ận
t h eo Biện Ch ứn g r ất n g u y h iểm ch o n h ữn g a i có óc g iản lược, n ên cần
ph ải bà y g iã i ch o t ận t ườn g k h ôn g t h ể bà n sơ lược n ơi đâ y . T ôi đã dà n h
r iên g n ó t r on g m ột qu y ển k h á c [62] .

Lý T r í ch ỉ du n g để k iểm t r a lại cá i điều m à T r ực Giá c đã t ìm r a ,

v à ch ỉ có T r ực Giá c m ới có t h ể đạt đến ch â n lý m à t h ôi. Nh ưn g đâ y lại
là m ột v ấn đề m à t ôi đã bà n r ộn g t r on g n h ữn g qu y ển sá ch k h á c [63] ,
k h ôn g cần lặp lại n ơi đâ y .

Kh i m ìn h m u ốn g iải qu y ết m ột v ấn đề n à o, cần ph ải x em x ét k ỹ
cá i đề của n ó có đú n g v ới sự t h ật k h ôn g , v ì n ếu v ô t â m cứ lầm lũ i ch o
g iải qu y ết n h ữn g v ấn đề k h ôn g t h ể g iải qu y ết được, t h ì k h ôn g t h ể ba o
g iờ g iải qu y ết được. Ch ỉ có n h ữn g v ấn đề có t h ể g iải qu y ết được m ới g iải
qu y ết được m à t h ôi. Giá t r ị của lu ận lý h ìn h t h ức, t a cần ph ải biết để n ó
ch o t r ú n g địa v ị của n ó, v à đừn g đòi h ỏi n ó qu á cá i sở n ă n g của n ó.

B. Ý kiến của mọi người

Mỗi n g ười đối v ới m ỗi v ấn đề của n h â n sin h , đều có ý k iến r iên g ,

k h ôn g a i g iốn g a i.

Nói t h ế k h ôn g ph ải m ặc a i n ấy lo, m ặc a i n ấy biết , k h ôn g cần biết

đến ý k iến k ẻ k h á c là m g ì, ch ỉ g iữ t h eo ý k iến m ìn h m à t h ôi. Kh ôn g có
n g ười n à o dá m t ự h à o m ìn h t h ấy được t ất cả m ọi ph ươn g diện của m ột sự
v ật . Mỗi n g ười m ỗi t h ấy được m ột ph ươn g diện h a y v à i ba ph ươn g diện
là cù n g . Nh ữn g ph ươn g diện ấy , t u y m ỗi n g ười m ỗi t h ấy m ột cá ch
k h ôn g được t h ật đú n g đi n ữa , cũ n g v ẫn k h ôn g n ên x em t h ườn g . V ì
k h ôn g n h ữn g ý k iến t ầm t h ườn g , t h iên lệch ch o m ấy cũ n g có ẩn t r on g
v à i ph ần sự t h ật . T a n ên dù n g t ất cả để là m t à i liệu để biết cá ch ph ản
côn g của m ỗi n g ười đối v ới sự v ật h ơn k ém ý k iến m ìn h n h ư t h ế n à o.
Nếu của m ìn h k ém h ơn , t h ì n h ờ của n g ười m à được bổ t ú c t h êm . Bởi
v ậy , m ìn h cần ph ải để ý đến ý k iến của m ọi n g ười ch o lắm m ới được.

T ỷ n h ư đối v ới v ấn đề g iá o dục h iện t h ời m ìn h cần n êu r õ ý k iến

của cá c bậc t h ức g iả t r on g n ước n h ư t h ế n à o, để so sá n h v à bổ k h u y ết ý
k iến của m ìn h . T h ốn g soá i Foch có t ín h h a y h ỏi ý k iến của t ên lín h
n g oà i t r ận , k h ôn g ph ải để bắt ch ước t h eo, m à ch ín h là để dò x ét n h â n
t â m v à cũ n g là để ph òn g n g ừa n h ữn g điều t h iếu sót của m ìn h . V ới m ột
n g ười m u ốn qu a n sá t t ận t ượn g , t h ì dẫu ý k iến của k ẻ n g u cũ n g k h ôn g
n ên bỏ qu a . Pa st eu r k h i n g h iên cứu ch ứn g bện h t r ừu , đi cù n g cá c h ọc
t r ò ôn g v à o n h à qu ê. Ôn g t h ích n ói ch u y ện v ới cá c bá c dâ n qu ê để x em
ý k iến của m ỗi n g ười n h ư t h ế n à o đối v ới ch ứn g bện h ấy . Cá c h ọc t r ò của
ôn g , t h ấy v ậy , cười. Ôn g n g h iêm sắc m ặt bảo: “ Các anh cần phải để ý
nghe họ nói chuyện cho k ỹ, rồi s ẽ quan s át và thí nghiệm lại. Những k inh
nghiệm của họ k hông nên xem thường. Óc k hoa học cấm ta k hông nên có
m ột thành k iến gì trước k hi nghiên cứu m ột vấn đề nào” .

T r on g k h i bà n cã i m ột điều g ì, m ìn h k h ôn g n ên ba o g iờ có t h iên
k iến r ằn g ý k iến m ìn h là ph ải m à của n g ười t a là qu ấy . Nếu m ìn h v ì
ch â n lý m à bà n cã i, t h ì h ã y biết t ìm sự t h ật t r on g n h ữn g lý lẽ bên
n g h ịch để bổ k h u y ết ch o ý k iến của m ìn h . Dầu địch t h ủ của m ìn h có
t h iên k iến đến bậc n à o, côn g k ích m ìn h đến đâ u , h ọ cũ n g g iú p ìn h
t h ấy được ch ỗ y ếu của m ìn h , v ì ch ỉ có k ẻ n g h ịch m ìn h m ới t h ấy r õ ch ỗ
y ếu của m ìn h t h ôi. Bạn t h â n của m ìn h v ì qu á t h ươn g m ìn h , k h ó t h ấy
được ch ỗ dở của m ìn h . Bởi v ậy m ới có câ u n g ạn n g ữ: “ Kẻ nghịch ta, là
Thầy ta” . Bà n cã i v ới n h a u , ba o g iờ cũ n g có lợi ch o h a i đà n g . Nếu h a i
bên đều cố g iữ lấy ph ần g iải ch o m ìn h , v à k h ôn g ch ịu h iểu n h a u , t h ì
bà n cã i v ới n h a u ch ỉ là m ột v iệc r ất v ô ích , cần ph ải t r á n h x a m ới được.

Đừn g ba o g iờ sợ n h ữn g t ư t ưởn g đối ch ọi v ới t ư t ưởn g của m ìn h . Đọc

sá ch , t ôi t h ườn g ưa đọc n h ữn g sá ch ph ản đối n h ữn g t ư t ưởn g t ôi t h ích ,
n g ược v ới ch iều t ư t ưởn g t h ườn g lệ của t ôi. Nh ờ v ậy , t ôi n h ận n h iều
ph ươn g diện bất n g ờ của ch â n lý .

Có bà n cã i m ới có t h êm r a á n h sá n g . Nếu t a cứ cố ch ấp m ã i t r on g
ý k iến của t a m à t h ôi, t ư t ưởn g t a k h ôn g ba o g iờ t iến h óa n ữa được. Một
t ư t ưởn g m à được đứn g v ữn g v à n g t r on g k h i cá c t ư t ưởn g đối ph ươn g
ba o v â y côn g k ích n ó m à k h ôn g đá n h n g ã n ó được, đó là m ột t h ứ t ư
t ưởn g đa n h t h ép, t a có t h ể t in cậy được sự t ồn t ại của n ó, t a có t h ể t in
t ưởn g đặn g . Ng ười su y n g h ĩ để t ầm ch â n lý , k h ôn g ba o g iờ n ên có óc
t ôn g iá o h a y óc bè ph á i. Óc t ôn g iá o h a y óc bè ph á i là n h ữn g bộ óc t ín
n g ưỡn g , sốn g t h eo n h ữn g t ư t ưởn g k h u ôn m ẫu của m ột n g ười h a y m ột
h ọc t h u y ết n à o r ồi. Đó là n h ữn g t in h t h ần g ià cỗi k h ôn g còn biến h óa g ì
n ữa đặn g , ch ỉ sốn g loa y h oa y t r on g m ột cá i v òn g lẩn qu ẩn .

T in h t h ần t r í n ã o của t a cần ph ải lầm ch o n ó được r ộn g đườn g t iếp

x ú c v ới cá c lu ồn g t ư t ưởn g bốn ph ươn g , t h ời m ới có t h ể m a u t iến bộ
được đến cõi ch í t h iện . Nh ưn g , t r on g k h i t iếp x ú c v à bà n cã i v ới n h ữn g
t ư t ưởn g k h ôn g đồn g v ới t ư t ưởn g của m ìn h , đừn g ba o g iờ t ìm cá ch để t ỏ
m ìn h là bá c lã m m à ch ỉ n ên t ìm cá ch để được côn g bìn h v à đú n g đắn
t r on g t ư t ưởn g là cần y ếu n h ất . Nh à bá c h ọc cũ n g có t h ể t ư t ưởn g sa i
lầm , n ếu h ọ để t ư t ưởn g dục sa i sử. Ch o n ên , t ư t ưởn g đú n g đắn , là m ột
v ấn đề t h u ộc v ề n h â n cá ch t r ước h ết .

V ậy , m u ốn t ư t ưởn g m à ít sa i lầm , đừn g ba o g iờ ch ịu là m “ độc giả

của m ột tờ báo” m à t h ôi. Hã y đọc n h iều t ờ bá o k h á c n h a u , n h ất là
n h ữn g t ờ bá o n g h ịch n h a u , để n g h e được n h iều t iến g ch u ôn g . Có được
n h ư t h ế t h ời m ới có t h ể m on g t h ấy đặn g ít n h iều ph ươn g diện của sự
t h ật .

Nh ưn g , n ói t h ế k h ôn g ph ải bảo m ìn h t ìm n g oà i m ìn h n h ữn g “ ý
k iến s ẵn” của k ẻ k h á c để n g h e t h eo. X em ý k iến k ẻ k h á c, là để t ìm m ột ý
k iến r iên g ch o m ìn h . Ý k iến ấy có t h ể k h ôn g h a y g ì h ơn n g ười, n h ưn g
đối v ới t a n ó có cá i g iá t r ị t o t á t lắm , là n h ờ n ó m ìn h ph á t h iện được cả
cá i t in h h oa của cả cá i n g ười của m ìn h .

C. Tinh thần điều hòa

T r on g n h ữn g ý k iến đa dạn g của con n g ười, ph ải qu ấy lộn x ộn t h ật

k h ó m à n h ận t h ấy ý k iến n à o là g ần đú n g v ới sự t h ật h ơn h ết . Nh ư t a
đã t h ấy , sở dĩ t ư t ưởn g sa i n g oa m ột ph ần r ất lớn do n ơi t á n h k h í của
con n g ười. Ch ỉ có k ẻ n à o có m ột t á n h k h í qu â n bìn h , t â m t ín h h iền
h òa , có k in h n g h iệm , có h ọc v ấn v à biết đem cả t â m h ồn m ìn h ph ụn g
sự ch â n lý , t h ì ý k iến của n g ười đó m ới có t h ể x em là cận v ới sự t h ật
được.

T h ật v ậy , lu â n lý t h ì ch ặt ch ẽ v à t r k h ôn g t h ích ứn g k ịp v ới sự t h t
ở đời. Ch ỉ có n h ữn g k ẻ k iêm cả T r í T h ức, T ìn h Cảm v à Ý Ch í m ột cá ch
điều h òa m ới m on t h ích ứn g k ịp v ới sự v ật v à h à n h độn g được t r ú n g
t iết t h ôi.

T h eo T â m Lý h ọc, t in h t h ần con n g ười là sự h ội h ọp của ba qu a n

năng này :

a ) T r í Hu ệ
b) T ìn h Cảm
c) Ý Ch í

Nếu t h iếu m ột t r on g ba qu a n n ă n g n à y , h oặc ba qu a n n ă n g n à y

k h ôn g được qu â n bìn h , t h ì n g ười ấy là m cá ch n à o có được m ột ph á n
đoá n đú n g đắn m à k h ôn g t h iên ?
 a) Ròng tình cảm

T in h t h ần t a sở dĩ k h ôn g t h ích ứn g k ịp v ới sự v ật , n g u y ên n h â n
ch ỉ v ì k h ôn g đủ t ư cá ch h oặc k h ôn g biết cá ch để h iểu m ìn h , h iểu biết
n h ữn g y ếu t ố của Bản Ng ã m ìn h có được đầy đủ điều h òa k h ôn g ?

X em cá i h ìn h sa u đâ y dễ t h ấy h ơn . Cá i v òn g t r òn là ch ỉ v ề cá i Bản
Ng ã của a n h Ổi, t r on g đó có ba ph ần : T ìn h Cảm , T r í Hu ệ v à Ý Ch í. Ph ần
T ìn h Cảm ch iếm h ết h a i ph ần ba , m ột ph ần ba còn lại t h u ộc v ề T r í Hu ệ
v à Ý Ch í.
 Nếu n g ười m à có m ột t in h t h ần n h ư t h ế n à y t h ử h ỏi h ọ ph ải là m
cá ch n à o để có được m ột ph á n đoá n đú n g đắn ? Ng ười n à y , n ếu có đọc
sá ch , t h ì ch ỉ t ìm t iểu t h u y ết , t ìm n h ữn g t h ứ g ì có t h ể t h ỏa t h ích được
dục v ọn g của h ọ m ới ch ịu x em . Nếu h ọ t h iên v ề T ôn Giá o, t h ì ch ắc ch ắn
h ọ lựa n h ữn g t ôn g iá o t h ần bí h ứa h ẹn v ới h ọ sự y ên v u i k h oá i lạc bâ y
g iờ v à sa u k h i ch ết . Hạn g n g ười n à y sợ k h en ch ê của dư lu ận lắm . Bị
ch ê, h ọ ă n n g ủ k h ôn g được, đa u đớn v ô cù n g . Được k h en , h ọ su n g sướn g
“ nở m ũi” đi, h ọ r ất cảm t ìn h v ói n h ữn g a i cù n g m ột ph e đản g v ới h ọ, v ì
ch ỉ có n h ữn g n g ười cù n g ph e ph á i v ới h ọ m ới k h ôn g ba o g iờ côn g k ích
ch ê ba i h ọ. Họ t h ích t ụ h ợp v ới n h ữn g n g ười cù n g đồn g m ột ph e ph á i
h ọ, để k h en t ặn g lẫn n h a u , đu a bợ lẫn n h a u v à lu ôn t iện để ch ỉ t r ích
ch â m biếm k ẻ đối ph ươn g ch o h ả lòn g oá n t ức. Họ là m ột t ín đồ h a y
m ột ch iến sĩ r ất n h iệt t h à n h của m ột lý t ưởn g n à o. T ín n g ưỡn g của h ọ
r ất m ạn h . Họ dá m h i sin h cả đời sốn g h ọ để ph ụn g sự lý t ưởn g h ọ. T ín
n g ưỡn g h ọ r ất m ạn h , m ạn h đến đỗi h ọ dá m t h ủ t iêu bằn g bất k ỳ t h ủ
đoạn n à o n h ữn g a i cả g a n ph ản dối h oặc ch ỉ t r ích h ọ. Họ là n h ữn g n g ười
k h ôn g t h ể ba o g iờ ch ịu ph ục t h iện , ch ịu n g ã lẽ t r ước m ột lý lu ận đa n h
t h ép của bất k ỳ a i. Dù n g lý lu ận để ch o h ọ t h ấy sa i lầm của h ọ là m ột
v iệc v ô ích . T r í Hu ệ của h ọ n ếu được dù n g đến , là để t ìm n h ữn g lý lẽ
t h u ận v ới lòn g a o ước của h ọ, để biện h ộ ch o n h ữn g h à n h v i m â u t h u ẫn
của h ọ. Lý T r í của h ọ, n ếu h ọ có dù n g đến là ph ụn g sự ch o T ìn h Cảm của
h ọ. Lối lu ận của h ọ, là lối lu ận của T ìn h Cảm m à t a đã t h ấy t r ước đâ y .
Đối v ới h ọ: Lý lu ận là n h ữn g ph ươn g ph á p để dụ h oặc k ẻ k h á c v à t ự
m ìn h biện h ộ ch o n h ữn g h à n h độn g của m ìn h . [64]

b) Ròng Trí Huệ

Đâ y là sơ đồ của n g ười r òn g T r í Hu ệ: ph ần T r í Hu ệ lấn cả h a i ph ần

k ia là T ìn h Cảm v à Ý Ch í.
 Ng ười m à có m ột t in h t h ần n h ư t h ế n à y , ch ỉ sốn g r òn g v ới t ư
t ưởn g của h ọ. Ng ồi ă n , h ọ k h ôn g n g h ĩ đến v iệc ă n , ch ỉ lo bà n n h ữn g
sá ch v ở, n h ữn g lý t h u y ết ca x a bể óc… Họ qu ên cả ă n , cả n g ủ, cả sự
k h oá i lạc v ật ch ất . Họ k h ôn g ba o g iờ đọc h ết được m ột qu y ển sá ch
n h ảm , n h ất là t iểu t h u y ết cầu v u i, n h ữn g sá ch v ă n ch ươn g ph ù ph iếm .
Ng ười n à y t h ôn g t h á i lắm , n h ưn g k h ôn g t h ích h ợp v ới đời. “ Người trí,
thì quá chỗ trung” (T r u n g Du n g ). Lắm k h i, t h iếu cả óc t h ực t ế, h ọ k h ôn g
bên h v ực n ổi qu y ền lợi v ật ch ất của h ọ.

T r on g k h i n h ữn g ph á t m in h sá n g t ạo của h ọ, n g ười k h á c lợi dụn g

m à là m g ià u t o, h ọ v ẫn sốn g t r on g cản h n g h èo k h ó. X em n g a y đời
sốn g cá c bậc t h ôn g t h á i, t a sẽ t h ấy đời t h ực t ế k ém sú t , n h ưn g đời t in h
t h ần t ư t ưởn g của h ọ t h ì qu á sức ca o x a . Đó cũ n g là m ất qu ả qu â n bìn h .
V ì qu á t h ấy r õ sự t h ật , n ên k h i h à n h độn g h ọ qu á t h ận t r ọn g m à r a r ụt
r è…
 c) Ròng Ý Chí

Hạn g n g ười n à y ph ần Ý Ch í lấn cả h a i ph ần k ia : Kh ẩu h iệu của h ọ

là “ Hành động!” … “ Tiến tới!” Đối v ới h ọ, n h ữn g h ạn g n g ười t ư t ưởn g ,
n h ữn g k ẻ đa cảm đa t ìn h là n h ữn g h ạn g n g ười đá n g t h ươn g h ại n h ất .
T h eo h ọ, n h ữn g n g ười đó là n h ữn g con bện h của t h ần k in h , n h ữn g
n g ười t h iếu sự sốn g . Họ n g h ĩ được điều g ì t h ì h ối h ả t h ực h à n h n g a y ,
k h ôn g so đo câ n n h ắc lợi h ại g ì ch o lâ u cả. Ch ừn g n à o có “ đụng đầu” sẽ
h a y . Ấy là h ạn g n g ười v ụt ch ạc, n ôn g n ổi… dễ bị sa i k h iến . T r on g k h i
cá c bạn t á c của h ọ còn đa n g lo n g h ĩ t ìm k iếm t à i liệu h oặc so đo câ n
n h ắc lợi h ại… t h ì h ọ cù n g m ột v à i bạn đồn g ch í đã bắt t a y v à o v iệc r ồi.
Cũ n g có k h i, côn g v iệc ấy lại t h à n h , n h ưn g cũ n g là v iệc “ cầu m ay” ch ớ
k h ôn g ph ải v ì đã t r ù n g h ĩ k ỹ cà n g . V iệc là m h ọ r ất n g h ịch v ới t ư cá ch
k h oa h ọc, v à t h ườn g đưa đến ch o h ọ lắm t a i h ọ bất n g ờ.

T r ên đâ y , là ph á c h ọa v ề ba h ạn g n g ười m à qu a n n ă n g t h iên lệch ,

cá c bạn t h ấy r õ cá i của n ó đối v ới t h u ật t ư t ưởn g n h ư t h ế n à o?
 Ng ười t a sốn g v à o bu ổi n à y , sự ph â n côn g t r on g x ã h ội cà n g n g à y
cà n g t h iết y ếu , k h ó m à t r á n h được sự t h iên lệch t r on g n h ữn g qu a n
n ă n g của con n g ười được. X ã h ội cần có n h ữn g đầu óc để n g h iền n g ẫm
ch o đến n ơi đến ch ốn n h ữn g h u y ền bí của t ạo v ật cù n g n h ữn g k ẻ có r ất
n h iều n g h ị lực h oạt độn g để t h i h à n h t r iệt để côn g v iệc đã t r ù n g h ĩ k ia .
Nh ưn g m ột n g ười t h iếu sự điều h òa n h ư t h ế, t h ườn g dễ bị sa i lầm .
Ch ú n g t a , cần ph ải t ìm lấy m ột sự qu â n bìn h t r on g cá c qu a n n ă n g để
t h ích ứn g v ới sự đời m ột cá ch k h ít k h a o v ừa v ặn m à k h ôn g ph ải t iêu
m a cá t ín h của t a .

D. Tư tưởng theo mình

Ph ải có đủ ca n đảm su y n g h ĩ t h eo m ìn h , đừn g m ô ph ỏn g t h eo a i
cả.

Gươn g cá c bậc v ĩ n h â n t r on g t ư t ưởn g g iới k h ôn g n ên để n ó là m

ch o n ản lòn g r ủn ch í m ìn h . Nếu biết để dục v ọn g m ột bên , g iữ ch o lòn g
t h ật côn g bìn h , k h ôn g h ối h ả t h ời t ư t ưởn g có k h á c g ì cá c bậc n ói t r ên .

T ư t ưởn g t h eo k ẻ k h á c sẽ k h ôn g ph ải là t ư t ưởn g . Đà n h r ằn g t a ph ải
lo t r á n h cá c sự sa i lầm , n h ưn g đừn g sợ sa i lầm . Có n h iều k ẻ qu á t h ận
t r ọn g , t h à n h r a r ụt r è su ốt đời k h ôn g dá m qu ả qu y ết m ột v iệc g ì cả.
Nh iều bạn t r ẻ k h i n g h e t ôi bà n đến n h ữn g n g u y ên n h â n sa i lầm , v iết
t h ư ch o t ôi để t ỏ sự h oa n g m a n g lo n g h ĩ: “ Tôi thấy k hông đủ s ức có được
m ột ý k iến gì ở đời cả. Tránh cho được s ự s ai lầm thật vạn năng. Giờ phải
làm s ao đây?” .

Nh ữn g k ẻ v iết câ u n à y , t h ật k h ôn g ph ải là k ẻ t ầm t h ườn g . Họ ch ỉ
có m ột điều lầm n à y : Là qu á n g ờ m ìn h . Nh ưn g , n h ữn g n g ười đó, ch ín h
là n h ữn g k ẻ sa u n à y t ư t ưởn g có t h ể ch ín h đín h h ơn h ết . Kẻ m à t r ước
k h i ph ê ph á n h a y qu y ết đoá n m ột điều g ì đã lo n g ại đến sự sa i lầm , đã
n h ận ch â n được sự k h ó k h ă n của con đườn g t â m lý , t h ời sự ph á n đoá n
của n g ười đó k h ôn g t h ể x em t h ườn g được. T r á i lại, n h ữn g k ẻ t ự t h ị, cẩu
t h ả, cá i g ì cũ n g h ấp t ấp v ội v à n g k h ôn g n h ận t h ấy sự k h ó k h ă n của t ư
t ưởn g , t h ời sự ph á n đoá n của h ọ là m sa o k h ôn g sa i lạc được.

Ng ười có t ư t ưởn g t in h t ế g iốn g n h ư k ẻ có m ột t ấm lòn g đạo đức

t in h a n h . T h ật v ậy , k ẻ ít lỗi lầm , t h ườn g là k ẻ h a y n g h iêm k h ắc đối v ới
m ìn h . Ng ười ph á n đoá n đú n g đắn , t h ườn g là k ẻ ít dá m qu ả qu y ết v ội
v àng.

T u y n h iên , đối v ới n h ữn g v ấn đề qu a n t r ọn g m à t a g ặp h à n g
n g à y ở đời, ph ận sự bu ộc t a ph ải biết su y n g h ĩ ph á n đoá n lấy m ột
m ìn h , k h ôn g n ên m ô ph ỏn g t h eo a i cả, n ếu m ìn h k h ôn g m u ốn là m
m ột con v ật t h a h ồ để a i sa i sử n h ư t h ế n à o cũ n g

T h ận t r ọn g t r on g sự ph á n đoá n là cần t h iết , m à r ụt r è đến k h ôn g

dá m qu y ết đoá n , t h ời là m ột điều t h á i qu á k h ôn g n ên có. T ư t ưởn g là để
qu y ết đoá n ; k h ôn g a i ch ỉ t ư t ưởn g để t ư t ưởn g m à t h ôi. Kh ôn g dá m
qu y ết đoá n để t r á n h sa i lầm t h ời có k h á c n à o k h ôn g dá m ă n dá m t h ở
n h ằm t r á n h ă n n h ằm v i t r ù n g , t h ời n h ằm h ơi độc. Là m t h ế là t ự g iết
t in h t h ần của m ìn h . Có dại m ới có k h ôn , có bại m ới có t h ắn g , k h ôn g n ên
qu á lo n g ại đến r ụt r è k h ôn g dá m qu y ết đoá n g ì cả t r on g k h i t a cần ph ải
qu y ết đoá n .

Kh oa h ọc, k ĩ n g h ệ t iến bộ lạ lù n g , n h ưn g t r á i lại, t in h t h ần t a

k h ôn g t iến được ba o n h iêu cả, lại t h ối bộ là k h á c n ữa . Nh ư x e h ơi, x e
điện , x e lửa , m á y ba y , đi t h ế ch o t a t h ét r ồi t a h ết biết đi bộ n ữa . Má y
m óc là m t h ế ch o t a t ất cả, r iết r ồi t a h ết biết là m v iệc n ữa . Nh ữn g
n g h iệp đoà n , bá o ch í, t ôn g iá o… t ư t ưởn g t h ế ch o t a r ồi, r iết t a cũ n g h ết
biết t ư t ưởn g n ữa . Ng h iệp đoà n t h ì t ư t ưởn g t h ế ch o t h ầy t h ợ, bá o ch í t h ì
t ư t ưởn g t h ế ch o độc g iả của n ó. Nh ữn g điều t a cảm h a y su y n g h ĩ đều do
bên n g oà i đú c sẵn sà n g ch o t a t ất cả: T a ch ỉ còn là m ột cá i m á y t r u y ền
t h a n h m à t h ôi.

Nói t h ế k h ôn g ph ải m u ốn bảo t a đừn g để ý đến ản h h ưởn g bên

n g oà i – m à ch ín h là k h u y ên t a đừn g để ản h h ưởn g bên n g oà i sa i t ư
t ưởn g m ìn h n h ư m ột cá i m á y – ản h h ưởn g bên n g oà i ch ỉ để g iú p t a t ư
t ưởn g , k h ôn g ph ải để là m ch o t a m ất t ư t ưởn g .

Bởi v ậy , k ẻ n à o ch ỉ là m độc g iả của m ột t ờ bá o t h ôi, t h ì dầu có

t h à n h t h ật đến đâ u cũ n g k h ôn g biết t ư t ưởn g là g ì cả. Nh ữn g n g ười t h eo
đạo Cơ Đốc k h ôn g dá m h oặc k h ôn g ch ịu đọc sá ch v ở của đạo Ph ật , n h ữn g
k ẻ t h eo du y t â m k h ôn g ch ịu đọc sá ch của ph á i du y v ật , n h ưn g k ẻ t h eo
du y v ật k h ôn g ch ịu đọc sá ch của ph á i du y t â m … đều là n h ữn g k ẻ
k h ôn g biết t ư t ưởn g là g ì cả. Đừn g n ói: đọc t h ì đọc, ch ớ k h ôn g để a i n h ồi
sọ! Ng h e m ột t iến g ch u ôn g v à n g h e m ã i m ột t iến g ch u ôn g ấy t h ôi, t h ì
là m g ì biết được sự t h ật ở đâ u , là m g ì t h oá t k h ỏi sự m ê h oặc v ì t h iên
k iến . T ích x ưa : ôn g T ă n g Sâ m ở đất Ph i. Ở đấy , có k ẻ t r ù n g t ên v ới ôn g
g iết ch ết n g ười. Một n g ười h ơ h ã i ch ạy đến bảo m ẹ ôn g T ă n g Sâ m r ằn g :
“ con bà giết người” . Bà m ẹ n ói: “ Chẳng k hi nào con ta lại giết người” . Rồi
bà cứ điềm n h iên n g ồi dệt cửi. Một lú c lại có n g ười đến bảo: “ Tăng Sâm
giết người” Bà m ẹ k h ôn g n ói g ì, v ẫn cứ điềm n h iên n g ồi dệt cửi. Một lú c
n ữa , lại có n g ười đến bảo: “ Tăng Sâm giết người” . Bà m ẹ sợ cu ốn g , qu ă n g
t h oi, t r èo qu a t ườn g ch ạy t r ốn [65] . Một bà m ẹ h iểu con v à t in cậy n ơi
cá i lòn g đạo đức n h â n h ậu của con n h ư bà m ẹ T ă n g Sâ m đâ y , v ì n g h e
m ã i câ u “ Tăng Sâm giết người” cũ n g còn ph ải t in là có t h ật m à ch ạy
t r ốn . T ất cả cá i t h u ật t h ôi m iên đều ở t r on g cá i t h u ật lặp đi lặp lại m ã i
m ột ý t ưởn g : n g ười n g h e cứ m ã i m ột câ u n ói, r ồi cũ n g đồn g h óa v ới ý
t ưởn g ấy k h ôn g t h ể cã i được. Há k h ôn g ph ải đá n g sợ sa o? Đọc m ã i m ột
t ờ bá o h a y m ột t h ứ sá ch n à o, t a sẽ bị n ó “ thôi m iên” k h ôn g sa i. T r á i lại,
n ếu đọc n h iều t ờ bá o k h u y n h h ướn g k h á c n h a u h a y n g h ịch n h a u ,
g iú p ch o m ìn h t ư t ưởn g r ất h a y , ph á n đoá n r ất đú n g . Nh ờ đó, m ìn h so
sá n h câ n n h ắc, r ất dễ t h ấy sự t h ật . Một ôn g qu a n t òa t r ước k h i qu y ết
đoá n m ột cá i á n n à o, đều để t a i n g h e cả h a i bên t iên cá o v à bị cá o lu ôn
cả t r ạn g sư h a i đà n g . Để ch i, để t r á n h sự sa i lầm v ì t h iên k iến t r on g k h i
ph á n đoá n . T r ước k h i n h ận m ột ý k iến n à o cần ph ải g iốn g n ó v ới n h iều
ý k iến k h á c cù n g loại.

T a cũ n g đừn g để ph á t m in h của cơ g iới n h ư r a -đi-ô, h á t bón g ,

t r u y ền h ìn h … là m h ại đời sốn g t in h t h ần t a ; t r á i lại, ph ải k h éo lợi dụn g
n ó để g iú p ch o t a t à i liệu để h à n h độn g ch o có k ết qu ả ch ắc ch ắn h ơn .
Má y m óc, đừn g để n ó là m ch ủ t in h t h ần m ìn h , ph ải biết dù n g n ó để
g iú p ch o t in h t h ần m ìn h [66] . Để ch o t in h t h ần m ìn h bị h á t bón g , r a -đi-
ô, bá o ch í, cơ g iới h óa đi, t h ời là m ột t a i h ọa t r ớ t r êu v à đa u k h ổ n h ất
của loà i n g ười h iện t h ời v ậy .
T a n ên n h ớ k ỹ điều n à y : Có h a i cá ch đi t ới ch â n lý , là

1 . Bà n cã i v ới k ẻ k h á c, h oặc v ới m ìn h ; v à
2 . Hà n h độn g để t h í n g h iệm .

Bà n cã i, là để ch o t h êm á n h sá n g để t h ấy r õ n h ữn g k h u y ết điểm
của m ìn h n g h ĩa là để t ìm ch â n lý . Ch ớ lầm lộn v ới sự t r a n h lu ận để
g ià n h ph ần ph ải ch o m ìn h , bà n cã i t h eo lối n h à ch iến sĩ t r a n h đấy ch o
lý t h u y ết của m ìn h . Bà n cã i là để t h ấy r õ đủ m ọi ph ươn g diện của m ột
v iệc, v à để t ìm m ột ph ươn g h ướn g , m ột n g u y ên t ắc để h à n h độn g .

Hà n h độn g , là để coi n g u y ên t ắc đã t r ù n g h ĩ k ia có đú n g v ới sự
t h ật k h ôn g ? Hà n h độn g là m ột t h ứ “ đá thử vàng” để t a ph â n biệt sự h ư
t h ực của t ư t ưởn g . Hòa h ợp h a i cử ch ỉ ấy là sốn g đấy , v ì sốn g là t ư t ưởn g
v à h à n h độn g m ột cá ch điều h òa .
 Chương V
GIÚP TƯ TƯỞNG

A. Đọc sách

Nh ư t a đã t h ấy ở ch ươn g t r ên , t ư t ưởn g m ìn h sở dĩ được r õ r à n g

h ơn , là n h ờ so sá n h v ới t ư t ưởn g k ẻ k h á c. Nh ờ có t r a o đổi ý k iến v ới
n h a u , m à t ư t ưởn g con n g ười t iến được m a u lẹ. Bởi v ậy , g iú p m ìn h t ư
t ưởn g k h ôn g g ì h a y h ơn đọc sá ch .

T h u ật đọc sá ch t ức là t h u ật t ư t ưởn g đó.

Du là bậc t h ôn g m in h đến đâ u , cũ n g n h ờ đọc sá ch m à k iến v ă n

n g à y m ột t h êm r ộn g . Đọc sá ch có lợi ch o đườn g t ư t ưởn g m ìn h t h ế n à o,
cá i đó k h ỏi cần n ói, a i a i cũ n g n h ận biết . Nh ữn g bậc v ĩ n h â n t r on g t ư
t ưởn g g iới, ph ần đôn g đều n h â n đọc m ột qu y ển sá ch n à o đó của cổ n h â n
m à n g h ĩ r a được n h iều t ư t ưởn g h a y lạ k h á c. Một câ u sá ch , h oặc m ột
qu y ển sá ch đọc x on g , có k h i đổi cả m ột đời t ư t ưởn g của t a . Cá i đó
t h ườn g lắm .

Sá ch g iú p t a su y n g h ĩ, ch ỉ ch o t a k h ỏi ph ải t ốn côn g t ìm k iếm m ột
điều g ì k h á c đã t ìm r a được t r ước t a . Đó là đỡ bớt ch o t a m ột sự ph í côn g
v ô ích . T a cần ph ải sức để t ìm t h êm cá i m à k ẻ k h á c đã t ìm , v à n h â n đó
là m ch o n ó t h êm sá n g t ỏ h ơn . Hoặc n ó cũ n g ch ỉ ch o t a m ột điều g ì m à
t h iên h ạ đa n g t ìm n h ưn g t ìm ch ưa r a . Ít r a , n ó ch ỉ ch o t a biết v ấn đề đã
ph á t r a n h ư t h ế n à o, v à n g ười t a đã g iải qu y ết n ó n h ư t h ế n à o, h a y
n g ười t a đã t ìm n ó t ới đâ u r ồi.

X em t ận m ắt m ìn h qu ý h ơn x em bằn g sá ch , a i lại k h ôn g biết n h ư

t h ế. Nh ưn g , n h ữn g điều t a có t h ể qu a n sá t được sa o có t h ể sá n h k ịp v ới
n h ữn g điều sá ch v ở để lại, v ì n ó t á m ch o t a biết ba o n h iêu t h ế k ỷ su y
t ìm v à k in h n g h iệm , m à n ếu t a ph ải t ự m ìn h t ìm lại, có k h i k h ôn g biết
ph ải ba o n h iêu là côn g ph u …, m à n h ất là ít r a ph ải có t u ổi t h ọ g ấp
t r ă m ôn g Bà n h T ổ m ới đặn g .

Mu ốn đọc sá ch để bổ ích ch o đườn g t r í t h ức của m ìn h , cần ph ải biết

cá ch đọc sá ch . Có n h iều k ẻ đọc sá ch lu ôn lu ôn m à r ốt cu ộc k h ôn g ích
lợi g ì ch o đườn g t r í t h ức của h ọ cả. Họ k h ôn g biết cá ch đọc sá ch . T r on g
t ú i lu ôn lu ôn là đầy sá ch bá o, h ễ v ừa n g ồi x u ốn g , bất lu ận là ở t r ên x e
h ơi đò h a y t oa x e điện , t a t h ấy h ọ m ở sá ch bá o r a m à đọc. Họ đọc t iểu
t h u y ết , đọc t in t ức v ụn v ặt h à n g n g à y , ch o đến n h ữn g cột qu ản g cá o
cũ n g k h ôn g bỏ qu a . Sá ch ở t h ư v iện , h ọ đọc g ần h ết , n h ưn g h ọ k h ôn g
h iểu h ọ đọc n h ữn g g ì, cũ n g k h ôn g r õ t ên t á c g iả là a i. Ju iles Pa y ot n ói:
“ Đọc s ách là m ột cách lười biếng nguy hiểm nhất, bởi k ẻ làm biếng m à ở
k hông nhưng, họ s ẽ thấy k hó chịu với lương tâm . Trái lại nếu họ có đọc
s ách, họ tin rằng họ có làm việc và nhân thế m à cái bệnh lười biếng của họ
k hông còn thế nào trị được nữa.” [67] Lối đọc sá ch n à y , ch ỉ m ột cá ch ph í
t h ời g iờ m à t h ôi; n ếu t a t h à n h t h ực v ới t a , t a sẽ t h ấy sa u m ột t u ần lễ,
t a k h ôn g còn n h ớ g ì n ữa cả.

Có h ạn g độc g iả, đọc sá ch để lo v iệc k h á c. Họ v ẫn ch ă m ch ú đọc

h à n g n à y đến h à n g k ia , t r on g k h i t ư t ưởn g h ọ đi v ề m ột đườn g k h á c.
Đó là m ột cố t ật , t a k h ôn g n ên bắt bu ộc.

Lại cũ n g có m ột h ạn g độc g iả, sá ch g ì cũ n g đọc, n h ưn g h ọ ch ỉ đọc

ch ặn g đầu , ch ặn g g iữa , ch ặn g đu ôi… r ồi x ếp qu y ển sá ch lại t ưởn g r ằn g
m ìn h đã h iểu t ất cả t ư t ưởn g t r on g sá ch đó r ồi. T ôi dá m qu ả qu y ết k ẻ
đọc n h ư t h ế k h ôn g t h ể h iểu g ì cả t r on g qu y ển sá ch . Nh ất là m ột qu y ển
sá ch t h u ộc v ề loại sá ch h ọc, v ì t r on g đó, m ỗi câ u có k h i là m ột v ấn đề,
sự liên lạc của n ó k h ôn g t h ể bỏ qu a m ột k h ú c n à o m à k h ỏi ph ải h iểu sa i.
Kh ôn g k h á c n à o n g ười đọc sá ch cầu v u i h oặc để đỡ cơn ph iền m u ộn . Họ
đọc sá ch n à y m ột đoạn , sá ch k ia m ột đoạn , đụn g đâ u đọc đó. Hoặc t ìm
n h ữn g sá ch có h ìn h , x em h ết h ìn h n à y qu a h ìn h k ia , r ồi đọc… đọc m ã i
su ốt n g a y . Có a i h ỏi h ọ là m g ì t r on g n g à y , h ọ n ói h ọ đọc sá ch . T r í h ọ
n h ư con bướm ch ập ch ờn lởn v ởn t ừ đóa h oa n à y sa n g đóa h oa k h á c.
X on g r ồi t r on g đầu óc h ọ t r ốn g r ỗn g n h ư cá i t h ù n g k h ôn g , k h ôn g còn
lưu lại m ột ch ú t ấn t ượn g g ì cả. Cũ n g có k h i h ọ n h ớ n h ưn g ch ỉ n h ớ
n h ữn g v ụ lặt v ặt k h ôn g đầu đu ôi, k h ôn g t h à n h v ấn đề g ì cả.

T r ở lên là lối đọc sá ch k h ôn g bổ ích g ì ch o t r í t h ức cả. Kẻ n à o

m u ốn lợi dụn g sự đọc sá ch để g iú p óc su y n g h ĩ ph á n đoá n của m ìn h ,
đừn g ba o g iờ đọc sá ch n h ư n h ữn g cá ch đã n ói t r ên .
 Goa t h e lú c v ề g ià , n ói v ới Eck er m a n n : “ Người ta đâu biết rằng phải
tốn bao nhiêu thời giờ, bao nhiêu công k hó m ới học được cách đọc s ách.
Tôi đã bỏ công vì nó có trên 80 năm , thế m à bây giờ tôi chưa thể tự hào là
đã đạt được m ục đích ấy rồi vậy” . Cá i n g h ệ t h u ật g ì m à k h ó k h ă n đến
t h ế? Cá i ch ỗ liên lạc g iữa n g ười g iữa n g ười đọc sá ch v à n g ười v iết sá ch
ph ải là m cá ch n à o ch o sá ch g iú p ích m ìn h m à đừn g là m h ại đến bản
t á n h m ìn h ? Ph ải đọc n h ữn g sá ch g ì, v à n h ất là ph ải đọc s ách nào?

Đó m ới ch ỉ n êu r a m ột v à i ph ươn g diện của v ấn đề đọc sá ch để r èn

lu y ện t r í n ã o t h ôi, là v ì có n h iều cá ch đọc sá ch : có k ẻ đọc sá ch để t ìm
t à i liệu t in t ức; có k ẻ đọc sá ch để g iải bu ồn . Cũ n g có cá ch đọc sá ch để
t ìm sự a n ủi ch o t in h t h ần t r on g cơn đa u k h ổ, h oặc đọc sá ch để t ìm lấy
m ột sức m ạn h t h iên g liên g g iú p t â m h ồn m ìn h t h êm n h ẫn n ại, ca n
đảm để v ượt qu a n h ữn g đa u k h ổ của đời n g ười, h oặc đọc sá ch để k ích
t h ích t r í n ã o… Đó là n h ữn g cá ch đọc sá ch để đà o lu y ện t in h t h ần là v ì
ph à m cá i n g ười của m ìn h t h a y đổi được, t ức là có ích ch o ph ần t in h
t h ần của m ìn h .

Bà n đến ph ươn g ph á p đọc sá ch là m ột v ấn đề r ất r ộn g k h ôn g t h ể

n ói sơ qu a m à h ết được ý . Dưới đâ y t h ảo sơ m ột v à i “ phép đọc s ách” , t u y
đơn g iản n h ưn g có t h ể dù n g là m t r ụ cột ch o “ thuật đọc s ách” m à t á c g iả
đã t ự k in h n g h iệm lâ u n a y r ất có h iệu qu ả. [68]

B. Phải đọc sách cách nào?

T r ước h ết đối v ới qu y ển sá ch , cần ph ải dà n h ch o n ó m ột t ấm lòn g t h iện
cảm v à đầy h i v ọn g …

T r ước k h i ph ê bìn h m ột qu y ển sá ch n à o, ph ải để ch ú t lòn g h i v ọn g

v à t in cậy n ơi đó. Là v ì, m ột k ẻ v iết sá ch , dầu có dở đến bậc n à o, cũ n g
đã la o k h ổ n h iều v ới t á c ph ẩm của h ọ. T h ế n à o h ọ cũ n g bỏ n h iều t h ời
g iờ n g h iền n g ẫm su y n g h ĩ m ới v iết r a . T h ật cũ n g đã la o t â m k h ổ t ứ
t r on g đó k h ôn g ph ải ít . Nếu t r ước k h i đọc n ó, m à m ìn h có á c ý , là t ự
m ìn h bỏ m ất m ột cơ h ội t ốt . Biết đâ u , t r on g k h i cù n g “ âm thầm đàm
luận” v ới qu y ển sá ch ấy , n ó k h ôn g g ợi ch o m ìn h n h iều ý n g h ĩ h a y h a y .

Có n h iều t á c g i v iết v ă n k h ú c m ắc, r ất k h ó đọc. Có lẽ đó là t ại t á c

g iả có ý ca o k ỳ , n h ưn g m ìn h cũ n g k h ôn g n ên v ì đó m à k h ôn g r á n g
côn g v ới h ọ m ột ch ú t để t ìm h iểu h ọ. Có k h i, h ọ sẽ đền đá p v ới m ìn h r ất
h ậu , cũ n g k h ôn g ch ừn g . Cần n h ất là m ìn h ph ải có ch ú t ít t h iện cảm , để
cù n g t h ấy v à cảm v ới h ọ. T r á i lại, n ếu m ìn h có n h iều t h iên k iến v à á c
cảm đối v ới h ọ, t h ời ch ắc ch ắn là k h ôn g ba o g iờ h iểu h ọ được. Đọc sá ch
n h ư t h ế, ch ỉ k h ôn g ích lợi g ì ch o m ìn h cả.

Lại n ữa , đố́i v ới cá i đề, của qu y ển sá ch ấy , m ìn h cần ph ải có h iểu

biết h oặc su y n g h ĩ t r ước ch ú t ít m ới được. Nếu là m ột v ấn đề m à x ưa
n a y m ìn h ch ưa t ừn g h iểu biết h a y su y n g h ĩ qu a ch ú t n à o, t h ời k h i
đọc sá ch ấy m ìn h k h ó t h ể h iểu g ì t r on g đó ch o r õ r à n g . Họ có n ói qu ấy
m ìn h cũ n g k h ôn g h a y , có n ói sa i m ìn h cũ n g k h ôn g biết , “ nói trời hay
trời nói đất hay đất” , ch ớ còn biết g ì m à su y n g h ĩ ph ê ph á n n ữa . T h ấy
v ậy , sở dĩ m ìn h để ý đến qu y ển sá ch n à o là v ì đối v ới v ấn đề của qu y ển
sá ch ấy có đề cập, m ìn h đã có n g h ĩ qu a m à ch ưa g iải qu y ết … h oặc đã
g iải qu y ết m à còn e t h iếu sót . T r ước h à n g sá ch , có cả t r ă m n g à n qu y ển
sá ch , t h ế n à o m ìn h lại ch ỉ để ý qu y ển n à y m à k h ôn g để ý qu y ển k ia ?
Là v ì đối v ới qu y ển n à y m ìn h đã có n g h e qu a h a y đọc qu a m ột n ơi n à o
v ề v ấn đề ấy r ồi. Hoặc v ì v ấn đề ấy đối v ới m ìn h có ch ỗ h ạp n h a u , n ên
n ó m ới qu y ến r ũ k êu g ọi được m ìn h . Nếu m ìn h k h ôn g t h ích t r iết h ọc
t h ì k h ôn g là m g ì đọc n ổi m ột qu y ển t r iết h ọc được, dầu có cố g ắn g m ột
lú c r ồi cũ n g bỏ qu a . Nh ữn g k ẻ x ưa n a y ch ưa t ừn g đọc đến sá ch t r iết
h ọc, m à n a y ch ỉ đọc qu a t r iết h ọc lại t h ấy h a m m ê được, là n h ờ n ơi
m ìn h đã có sẵn cá i g ốc t r iết h ọc; n g ười ấy bìn h n h ậ là k ẻ ưa su y n g h ĩ,
ưa qu a n sá t , ưa t ìm t òi ý n g h ĩa của cu ộc đời. Nếu m ìn h k h ôn g có ch ú t
ít h ồn t h ơ, t h ì n h ất địn h g ặp t h ơ, m ìn h k h ôn g ba o g iờ t h èm để ý . Đọc
sá ch , t ức là t ò m ò t ìm t h êm t à i liệu v ề m ột v ấn đề m à m ìn h đã su y
n g h ĩ h oặc đã h iểu biết t r ước. V ậy , t r ước k h i đọc sá ch , t a cần ph ải ôn lại
n h ữn g điều g ì t a đã h iểu biết , h oặc đã su y n g h ĩ v ề v ấn đề của qu y ển
sá ch ấy đa n g đề cập.

b) Đọc sách phải đồng hóa với nó và phản ứng lại n">
 Đọc sá ch , là n u ôi dưỡn g t r í n ã o t in h t h ần . Cũ n g n h ư đồ ă n v à o ba o
t ử m à t iêu h óa được là n h ờ cá c ch ất t iêu h óa dịch ; n h ữn g điều h iểu biết
m ới m à m ìn h đã t h u n h ập được n ơi sá ch v ở, sở dĩ bổ ích được t r í n ã o
t in h t h ần m ìn h là n h ờ m ìn h so sá n h đối ch iếu v ới sự h iểu biết của
m ìn h đã có t r ước. Hễ m ìn h đã h iểu biết được n h iều ch ừn g n à o t h ì đọc
sá ch sẽ được bổ ích ch ừn g n ấy . Một qu y ển sá ch m à m ìn h t h ích đọc là v ì
n ó v ới m ìn h có n h iều ch ỗ cảm ứn g , liên lạc m ật t h iết v ới n h a u .

Kh i ch o in qu y ển sá ch , bản t â m của n h à v iết sá ch ba o g iờ cũ n g

m u ốn cù n g độc g iả ch ia sẻ t ư t ưởn g v ề m ột v ấn đề n à o. V ậy , m u ốn cù n g
t á c g iả su y n g h ĩ, t h ì độc g iả cũ n g ph ải để m ột ph ần ý k iến m ìn h v à o
t r on g đó, n g h ĩa là n ếu m u ốn h ưởn g ứn g cù n g t á c g iả m ột cá ch t h â n
m ật , độc g iả ph ải đem t ư t ưởn g của t á c g iả đối ch iếu v ới k in h n g h iệm
của m ìn h . Ch ỉ có cá ch đối ch iếu đó là g iú p m ìn h tìm thấy được m ình,
n g h ĩa là g iú p m ìn h n h ận ch â n được n h ữn g k h u y n h h ướn g m ầu n h iệm
sâ u x a của cá i t in h t h ần của m ìn h . T r on g cản h t ịch m ịch êm đềm … m ột
t ư t ưởn g t á c g iả là m r u n g độn g cả t â m h ồn t r í n ã o t a , là m t h à n h m ột
t iến g g ọi x a x ă m m à r õ r ệt , bấy g iờ t a bèn sực t ỉn h , n h ìn lại m ới h a y là
t ư t ưởn g của t h â m t â m m ìn h m à bấy lâ u n a y m ìn h k h ôn g dè, h oặc v ì
m ìn h đã n g h ĩ đến m à k h ôn g t ìm r a được câ u n ói ch o v ỡ lẽ. Cả t â m h ồn
t a bâ y g iờ su n g sướn g n h ư m ừn g g ặp được t r i k ỉ đã lâ u n g à y cá ch biệt
v ậy . T r á i lại, đối v ới n h iều n h à v iết sá ch , t a k h ôn g t h ể h ưởn g ứn g được,
v ì cá i n g ười t in h t h ần h ọ k h ôn g t h ể n à o h òa h iệp được v ới cá c n g ười
t in h t h ần của t a .

T u y v ậy , đối v ới h ọ, m ìn h n ên g iữ t h á i độ m ột n g ười bạn h ơn m ột

k ẻ t h ù , t r on g k h i ph ê bìn h h ọ.

Đọc sá ch m à t in cả sá ch , h oặc đọc sá ch m à bất cứ là câ u n à o cũ n g

ph ản đối… đó là h a i cử ch ỉ k h ôn g n ên có của m ột n g ười đứn g đắn . Đọc
sá ch m à ph ản ứn g lại v ới sá ch là cá i qu y ền , h ơn n ữa , là ph ận sự của m ỗi
n g ười. Nh ưn g t a ch ỉ được có cá i qu y ền đó, cá i ph ận sự đó, k h i n à o t a đã
là m h ết sức t a để đứn g t h eo qu a n n iệm của t á c g iả. Nên n h ớ k ỹ: ph ản đối
t á c g iả, k h ôn g ph ải là bảo t á c g iả bỏ qu a n n iệm của h ọ để n h ìn n h ận
qu a n n iệm của m ìn h , m à t r á i lại, ch ỉ ch o t á c g iả biết , đứn g t r on g
t r ườn g h ợp của t á c g iả, t á c g iả ph ải n ên có qu a n n iệm n h ư t h ế n à o để
k h ỏi ph ải có sự m â u t h u ẫn , ph ải lẽ h ơn h oặc h a y h ơn m à t h ôi. Nh ữn g k ẻ
có t ín h ưa ph ản đối côn g k ích ch ỉ để ph ản đối côn g k ích m à t h ôi t h ì t h ật
là k h ả ố. Họ lầm lẫn óc ph ê bìn h v ới óc ph ản bá c. Ha i t ư cá ch đó k h á c
n h a u r ất x a . Nh ữn g k ẻ đụn g đâ u ph ê bìn h đó, k h ôn g k ể g ì đến liêm sỉ,
t h ườn g lại được bọn n g ười v ô h ọc ưa t h ích , v ì h ọ t ưởn g lầm h ạn g n g ười
ấy là h ạn g đại t à i, bởi có t à i m ới ph ê bìn h k ẻ k h á c m ột cá ch dễ dà n g
được. T ôi t h ườn g t h ấy h ọ đọc sá ch m ột cá ch cẩu t h ả đến t h ế n à o: g ặp
m ột qu y ển sá ch t r ên bà n , h ọ lấy lên , lật cà n t r a n g n à o cũ n g được,
“ túm ” lấy m ột câ u n à o ở đâ u cũ n g được, r ồi lấy r iên g n ó r a m à đọc lên
v à m ỉa m a i n h ạo bá n g . Mà là m g ì k h ôn g ch ế n h ạo được? T r on g m ột bà i
có n h iều câ u , câ u n à y ă n v ới câ u k ia m ới có n g h ĩa . Nếu lấy r ời r a m ột
câ u t h ời có k h i n g h e n ó v ô lý v à n g â y n g ô là t h ế n à o. Bảo đọc r iên g n ó
lên , v à dụn g á c t â m m à t h a h ồ g iải t h ích n ó… k h ôn g là m t r ò cười ch o
k ẻ k h á c sa o đặn g ! Một n h à ph ê bìn h t r ứ da n h n ói: “ Hãy đưa cho tôi m ột
vài đoạn văn của m ột người nào, tôi s ẽ làm cho người ấy bị xử giả cho
xem ” . [69]

c) Đọc sách, cần đọc ngay chính văn; đừng tin cậy nơi sách
dịch hoặc những sách nghiên cứu

Nh ư m u ốn đọc T ứ T h ư, t h ời h ã y đọc n g a y n g u y ên v ă n . Đừn g đọc

sá ch dịch m à t h iếu ch ín h v ă n , h oặc n h ữn g sá ch k h ảo v ề n ó của m ột k ẻ
k h á c. Lú c n h ỏ t ôi đọc T r a n g T ử t h eo qu y ển L. W ieg er v à t ưởn g m ìn h
đã h iểu T r a n g T ử, bấy g iờ m ới r õ x ưa n a y m ìn h ch ỉ h iểu T r a n g T ử t h eo
W ieg er , t u y bản dịch của ôn g là m ột bản dịch h a y h ơn cá c bản dịch
cù n g loại v à được n h iều n h à h ọc g iả t á n t h à n h .
 Nu m ìn h k h ôn g t h ôn g ch ữ Há n , m à m u ốn đọc sá ch của n g ười
T r u n g Hoa v iết , t h ì h ã y t ạm đọc v ă n dịch . Nh ưn g cần ph ải h ỏi ý k iến
cá c bậc đa v ă n qu ản g k iến h ơn n h ữn g k ẻ m à m ìn h biết là t in h t h ôn g
Há n h ọc v à ch u y ên m ôn n g h iên cứu v ề m ôn m à m ìn h m u ốn h ọc. T u y
v ậy , sự h iểu biết của m ìn h ch ỉ là t ạm t h ời t h ôi. V ă n dịch ch ỉ đưa đến
ch o t a có m ột ph ươn g diện của t ư t ưởn g t h ôi. Là v ì n g ười dịch h ọ ch ỉ
dịch t h eo sự h iểu biết của h ọ m à t h ôi. Câ u n g u y ên v ă n , t a có t h ể v í n h ư
biển r ộn g t h ên h t h a n g , còn câ u v ă n dịch k h ôn g k h á c ch i m ặt n ước a o
tù …

V ă n dịch , n ếu dịch h a y cũ n g ch ỉ đem lại ch o t a m ột ph ần ba cá i ý

v ị của n g u y ên v ă n . Bởi v ậy n ếu m u ốn đọc sá ch m ột cá ch đú n g đắn , cần
ph ải đọc ch ín h v ă n . Cá ch n g ôn Ph á p có n ói: “ Đọc s ách nên đọc chính
văn” . Đọc m ột t r ă m qu y ển sá ch n g h iên cứu v ề V ươn g Dươn g Min h h a y
Lã o T ử… k h ôn g bằn g đọc n g a y V ươn g Dươn g Min h h a y Lã o T ử. Có k ẻ
t ưởn g cần k iếm n h ữn g sá ch n g h iên cứu Lã o T ử để dễ t h ấy đại lược t ư
t ưởn g của Lã o T ử, h ơn là ph ải đọc n g a y Lã o T ử, k h ó k h ă n h ơn . T ín h n h ư
t h ế t h ật sa i lầm . T oà n k h ôn g h a y r ằn g , m ỗi độc g iả đối v ới Lã o T ử t h ì
ch ỉ có t h ể h iểu Lã o T ử t h eo cá i t ầm h iểu biết của m ột k ẻ t h ứ h a i k h á c…
dầu k ẻ ấy t ự x ưn g là n g h iên cứu t h eo ph ươn g ph á p k h á ch qu a n . Nh ư t a
đã t h ấy , g ọi k h á ch qu a n là ch ỉ v ề m ột t iến g n ói t ươn g qu a n để đối ch iếu
v ới ch ủ qu a n , ch ớ t h ật sự k h ôn g ba o g iờ có k h á ch qu a n m ột cá ch t u y ệt
đối được. T r on g cá ch sắp đặt cù n g t r ìn h bà y , ch ọn t à i liệu n à y bỏ t à i
liệu k ia … đủ t h ấy ph ần ch ủ qu a n t r on g đó r ất r õ r à n g r ồi v ậy .

T u y n h iên , sá ch n g h iên cứu cũ n g r ất cần . Là k h i n à o m ìn h đã

“ uống nước tại ngu” r ồi, bấy g iờ đọc sá ch n g h iên cứu là ch ỉ để g iú p t h êm
ý k iến ch o m ìn h đối v ới v ấn đề n à o đó t h ôi. Đừn g ba o g iờ t ìm m à h iểu
biết m ột n g ười bằn g lời g iới t h iệu của m ột k ẻ t h ứ ba . Sự ưa g h ét ba o g iờ
cũ n g t h iên lệch . Dầu có đọc sá ch n g h iên cứu đi n ữa , m ìn h cũ n g n ên để
n ó lại m ột bên v à t ím ch ín h v ă n m à đọc.

d) Lựa sách hay mà đọc

Ju les Pa y ot n ói: “ Nếu cho tôi được s ống lại cuộc đời của tôi, tôi tự thệ
trong lúc trẻ tuổi, chỉ đọc ròng s ách hay, do những bậc vĩ nhân trong tư
tưởng giới viết ra m à thôi. Tôi đã m ua rất m ắc cái k inh nghiệm đã qua của
tôi k hi còn nhỏ, làm phung phí s ức lực của tôi rất vô lối vì những quyển
s ách vô giá trị. Nếu anh em m uốn có m ột tương lai tốt đẹp về tinh thần,
hãy nghe theo tôi, đừng bao giờ đọc s ách nhảm …” [70]

V ậy là m cá ch n à o n h ìn biết m ột qu y ển sá ch là h a y ? Kh ôn g ph ải
h a y v ề v n ch ươn g h à o n h oá n g m à h a y v ề ý t ưởn g t h â m t r ầm . Một
qu y ển sá ch được g ọi là h a y , k h i n à o t a đọc đi đọc lại n ó ch ừn g n à o,
cà n g t h ấy n ó sâ u x a r ộn g r ã i ch ừn g n ấy . Một qu y ển sá ch m à t h á n g
n à y đọc t h ấy h a y , qu a t h á n g sa u đọc t h ấy bớt h a y h oặc h ết h a y , là
m ột qu y ển sá ch t ầm t h ườn g . T r á i lại, qu y ển sá ch h a y t h ì ba o g iờ đọc
cũ n g t h ấy h a y , dầu ch o m ột t h á n g n ữa , h oặc ba t h á n g , sá u t h á n g n ữa
đọc lại cũ n g t h ấy ca o t h â m m a n m á c. Sá ch đó là h a y v ậy . T r ìn h độ
m ìn h lên ca o ch ừn g n à o t h ì đọc n ó, cà n g t h ấy t r í n ã o t in h t h ần m ìn h
r ộn g t h êm ch ừn g n ấy , ấy là loại “ s ách vô tận” . Cần lựa n h ữn g sá ch ấy
là m sá ch “ gối đầu giường” .

Sá ch h a y k h ôn g cần lu ôn lu ôn ph ải là “ s ách vô tận” m ới được.

Nh ữn g qu y ển sá ch k h êu g ợi được ch o t a n h iều ý n g h ĩa m ới lạ, dầu t a
k h ôn g n h ận t ư t ưởn g của t á c g iả, t a cũ n g k h ôn g sa o t r á n h k h ỏi bâ n g
k h u â n g , h oặc t r on g n h ất t h ời đưa đến ch o t a n h ữn g v ấn đề m à x ưa n a y
t a ch ưa t ừn g để ý đến , đều là n h ữn g t h ứ sá ch là m g ià u t h êm ch o t a v ề
t à i liệu v à k in h n g h iệm . Sá ch ấy cũ n g được x em là sá ch h ạy .

e) Đọc sách cần đọc đi đọc lại nhiều lần

Đọc đi đọc lại n h iều lần , ch ẳn g ph ải để ch o dễ n h ớ m à là bởi có

n h iều t h ứ sá ch k h ó đọc: n ếu ch ỉ đọc qu a m ột bận k h ôn g ba o g iờ h iểu
được. Có k h i đọc đến lần t h ứ ba , t h ứ t ư m ới h iểu được.

Gặp ph ải n h ữn g t h ứ sá ch n h ư t h ế, có n h iều k ẻ qu á t h ận t r ọn g
n h ưn g t h iếu k in h n g h iệm , h ọ n h ất địn h k h ôn g ch ịu bỏ qu a m ột ch ữ
n à o còn n g h i n g ờ cả. Nếu h ọ g ặp m ột câ u n à o k h ó h iểu , h ọ dừn g lại đó,
h ọ cố t ìm ch o r a n g h ĩa của câ u đó m ới ch ịu t iến t ới. V ới ph ươn g ph á p
đói qu ả qu y ết h ọ k h ôn g ba o g iờ đọc h ết được m ười t r a n g sá ch T r a n g T ử,
h oặc của Ka n t h a y của Heg el. Gặp t r ở n g ại m à cứ đứn g lì lại, k h ôn g ch ịu
đi t ới n ữa , t h eo t ôi là m ột ph ươn g ph á p sa i lầm . Cứ đi t ới m ã i… đi t ới
cu ối cù n g . Bấy g iờ t a m ới h ội ý lại được, độ h iểu t á c g iả m u ốn đi t ới
đâ u . T h ấy được cá i t ổn g qu a n n iệm của t á c g iả, m ìn h m ới lấy cá i t oà n
t h ể đó m à h iểu lại n h ữn g ch i t iết của n ó, n h â n cá i k ết lu ận của n ó m à
m ìn h r õ được n h ữn g điều đã n ói t r ước. Đọc bận đầu , đà n h r ằn g t a đã
đem h ết t in h t h ần v à o đó, n h ưn g v ẫn còn n h iều lề lối của bộ sá ch ấy ,
ch ẳn g k h á c n à o x em t r ước cá i h ọa đồ của m ột đô t h à n h t r ước k h i m ìn h
đi v à o đó v ậy . Đọc lại lần t h ứ n h ì, t a sẽ n g ạc n h iên t h ấy n h ữn g t r ở n g ại
t r ước k ia t iêu m a đi lần lần … T ư t ưởn g bâ y g iờ liên lạc t iếp t ục n h a u
k h ôn g bị g iá n đoạn n ữa , là v ì m ìn h đã biết ph ươn g h ướn g của n ó r ồi.

Bởi v ậy , đọc lần đầu , để t ìm ph ươn g h ướn g ; đọc lần sa u để h iểu n ó.

 Đừn g n ói là đọc lần t h ứ n h ì, có loại sá ch đọc đi đọc lại ba bốn lần
m à n g h ĩa n ó v ẫn m ờ t ối m ã i. Nh ưn g t h ế n à o m ìn h cũ n g đã biết đại
cươn g v à ph ươn g h ướn g của n ó r ồi, n h ữn g ch ỗ m ờ t ối ấy t h ủn g t h ẳn g
lâ u n g à y r ồi cũ n g có k h i h iển lộ r a . T a n ên biết r ằn g câ u v ă n của n h à
đại t ư t ưởn g t h ườn g r ất v ắn t ắt m à h à m sú c lắm . Kin h n g h iệm của t a
còn ít , t ư t ưởn g của t a còn n ôn g … m u ốn h iểu h ết n g h ĩa của n ó, ph ải cần
đến thời gian. Kh ôn g ph ải h ọ cố ý là m ch o t ư t ưởn g h ọ m ờ t ối là m ch i.
Ch ỉ v ì h ọ có r ất n h iều t ư t ưởn g ph ải n ói bới r a , h iềm v ì h ọ ph ải dù n g
đến m ột t h ứ t iến g t ầm t h ườn g , k h ôn g t h ể n à o biểu diễn h ết ý n g h ĩ của
h ọ đặn g . Ch ín h t a đâ y , a i a i cũ n g đã t ừn g k in h n g h iệm lẽ ấy . Nói r a
h oặc v iết r a để t ả n ỗi lòn g , t h ật k h ôn g g ì k h ó k h ă n bằn g . Dầu là m ột
n h à v ă n đại t à i đã là m ch ủ được n g òi bú t của m ìn h đi n ữa , cá i ch ỗ
t h â m sâ u của t ấm lòn g , h ọ cũ n g k h ôn g t h ể t r u y ền v à o câ u v ă n ch o h ết
được. Lời k h ôn g ba o g iờ t ận được ý . Đọc sá ch cần ph ải độ t ới cá i ch ỗ
k h ôn g t h ể n ói được đó, t h ời đọc sá ch m ới t in h t h ôn g . T r on g t h iên n g ụ
n g ôn T r a n g T ử n ói: “ Có nơm vì cá. Muốn đặng cá phải quên nơm . Có dò
vì thỏ, m uốn đặng thỏ phải quên dò. Có lời vì ý, m uốn đặng ý phải quên lời.
Ta làm s ao gặp đặng người biết quên lời, hầu cùng nhau bàn luận” .

Ng à y k ia Ph ật ch ỉ t r ă n g bảo cá c đệ t ử: “ Kia là m ặt trăng, cứ ngó

theo ngon tay ta thì thấy. Nhưng nên nhớ: ngón tay ta k hông phải là
trăng. Những lời giảng của ta về đạo cũng vậy. Các con cứ nghe lời giảng
m à tìm Đạo. Nhưng nên nhớ: lời giảng của ta k hông phải là Đạo” .
 f) Cần tìm những sách cao hơn cái tầm hiểu biết của mình
mà đọc

Có n h iều k ẻ ch ỉ t ìm đọc n h ữn g sá ch đồn g m ột t r ìn h độ v ới

m ìn h Có ích g ì n h ữn g sá ch ấy , n ếu h ọ ch ỉ m a n g đến ch o t a cá i t iến g dội
của n h ữn g ý k iến của t a ? T á c g iả k h ôn g ca o h ơn t a , t h ì có g iú p g ì ch o t a
được m à t a còn m on g đến h ọ n ữa .

T u y lắm k h i m ìn h k h ôn g t h eo k ịp h ọ, son g có lú c m ìn h cũ n g lấn

h ọ, ch ốn g lại v ới h ọ. Sa u k h i đọc x on g qu y ển sá ch , m ặc dầu m ìn h
k h ôn g đạt được h ết t ư t ưởn g của t á c g iả, m ìn h cũ n g t h ấy ch ỗ t h a y đổi
t r on g cá i n g ười t in h t h ần của m ìn h ; cá i ch ỗ t ối t ă m k h ó h iểu của h ọ
g iú p t a su y n g h ĩ n h iều v ậy . Ở đâ y t ôi m u ốn n ói v ề n h ữn g qu y ển sá ch
ca o sâ u , v ượt qu a cá i t ần g h iểu biết t h ườn g của t a , ch ớ k h ôn g ph ải
m u ốn ch ỉ v ề n h ữn g loại sá ch t ối t ă m của n h ữn g k ẻ m u ốn lập dị ca o k ì
m à k ì t h ật r ất t ầm t h ườn g v à n ôn g n ổi.

Cũ n g n h ư là m bạn t h ì n ên là m bạn v ới n h ữn g k ẻ ca o h ơn m ìn h v ề
t à i đức: đọc sá ch , t a n ên đọc n h ữn g qu y ển sá ch ca o h ơn t r ìn h độ t ư
t ưởn g của m ìn h , n h iên h ậu t a m ới m on g m a u t iến bộ t r ên con đườn g
t r í t h ức.
g) Đọc sách, cần tìm lấy cho mình một câu hỏi trước, nghĩa
là tự đặt trước một vấn đề để tìm coi tác giả giải quyết thế
nào?

Gặp n h ữn g sá ch h a y , đừn g ba o g iờ đọc n ó n h ư đọc t iểu t h u y ết , t ới

đâ u h a y t ới đó… T a n ên biết r ằn g sá ch h a y v ề t ư t ưởn g , ba o g iờ t r on g
đó cũ n g đề cập r ất n h iều v ấn đề. V ậy k h ôn g cần biết t ất cả cá c v ấn đề
t r on g đó là m g ì. Cứ lấy r iên g r a m ột v ấn đề để t ự h ỏi, v à t ìm coi cá ch
g iải qu y ết của t á c g iả đối v ới v ấn đề ấy n h ư t h ế n à o? Cá ch g iải qu y ết của
t á c g iả có h ợp v ới qu a n n iệm của m ìn h k h ôn g ? Nếu k h ôn g h ợp, v ậy t h ì
a i có lý h ơn ? Đọc sá ch n h ư t h ế m ới t h ật là bổ ích .

Nếu t r ước k h i đc m ột t á c ph ẩm n à o m à t a lại dọc được m ột bà i ph ê

bìn h n ó, t h ì h ã y biết lợi dụn g n g a y bà i ph ê bìn h đó, k iếm coi bà i ph ê
bìn h đối v ới qu y ển sá ch ấy đã n êu r a được v ấn đề n à o. Lấy v ấn đề ấy
là m câ u h ỏi của m ìn h để r ồi, t ự m ìn h đi v à o qu y ển ấy m à qu a n sá t t ìm
t òi ph ươn g h ướn g đó.

Nh ư t a đã t h ấy ở m ục qu a n sá t , ph à m m u ốn qu a n sá t m à k h ôn g
t h iếu sót t h ì k h ôn g n ên qu a n sá t h ỗn t ạp m à ph ải qu a n sá t t h eo t ừn g
g ia i đoạn . Đọc sá ch cũ n g v ậy . Nếu m u ốn t h ấy r õ r à n g t ư t ưởn g của t á c
g iả, cần ph ải qu a n sá t t ừn g v ấn đề m ột m ới được. Nếu x em x ét t ất cả m ột
lượt t h ì k h ôn g t h ấy g ì cả.

T ỷ n h ư, m u ốn đọc Lu ận Ng ữ, bạn h ã y t h ử đặt t r ước m ột v ấn đề,

h oặc m ột câ u h ỏi. Đối v ới Kh ổn g T ử, qu a n n iệm v ề g iá o dục n h ư t h ế
n à o? Sa o g ọi là n g ười qu â n t ử? Ng ười qu â n t ử t h eo Kh ổn g T ử, sốn g t r on g
x ã h ội n g à y n a y có t h ích h ợp k h ôn g ? Kh ổn g T ử có ph ải ch ủ t r ươn g lý
t h u y ết đại đồn g k h ôn g ? Lu â n lý của Kh ổn g T ử t h u ộc v ề lu â n lý n à o?
Học t h u y ết của Kh ổn g T ử có ă g ì v ới lý t h u y ết Kin h Dịch k h ôn g ? Qu a n
n iệm ấy có k h á c v ới Lã o T ử k h ôn g , v à k h á c ch ỗ n à o v .v … Bạn có t h ể
n êu r a k h ôn g biết ba o n h iêu câ u h ỏi h a y v ề v ấn đề k h á c t ù y t h ích .

T ìm r a m ột v ấn đề h a y m ột câ u h ỏi r ồi, bấy g iờ lật Lu ận Ng ữ r a

m à đọc, v à cứ t h eo ph ươn g h ướn g đó m à đi, t a sẽ t h ấy m ột n h à ph ê
bìn h : “ Đạo Trung Dung bất thiên bất ỷ, k hông xu hướng về cực đoan,
k hông thái quá, k hông bất cập, tức là chiết trung chủ nghĩa vậy” . V ậy ,
n h â n đó t a n êu lên m ột v ấn đề: Đạo T r u n g Du n g của Kh ổn g T ử có ph ải
là ch ủ n g h ĩa ch iết t r u n g k h ôn g ? Hoặc n h â n m ột câ u k h á c n à y của m ột
n h à ph ê bìn h k h á c ch o r ằn g t h u y ết T r u n g Du n g ch ỉ là “ cái thai đẻ ra
k hiếp nhược, và cái ổ chứa gian tà m à thôi” …[71] Do đó t a sẽ n êu r a v ấn đề
n à y : Đạo T r u n g Du n g có ph ải cá i t h a i đẻ r a k h iếp n h ược, cá i ổ ch ứa
g ia n t à k h ôn g ? T h u y ết T r u n g Du n g n g h ĩa n ó có t h ật n h ư t h ế k h ôn g ?

Đó là cá ch lợi dụn g n h ữn g điều ph ê bìn h của k ẻ k h á c t ạo lấy ch o

m ìn h m ột v ấn đề để dù n g là m ph ươn g h ướn g t r on g k h i đọc sá ch .

T a n ên n h ớ r ằn g , k h ôn g ba o g iờ n ên đọc sá ch m à t in t h eo n h à ph ê
bìn h t r ước. Nh ữn g ý k iến của n h à ph ê bìn h , t a n ên t h ận t r ọn g k iểm t r a
lại ch o t h ật k ỹ, coi có đủ bằn g cứ lý lẽ k h ôn g , có côn g bìn h ch ín h t r ực
k h ôn g . T r on g sự k h en ch ê có t h iên lệch k h ôn g ?
 Hoặc t a m u ốn đọc Lã o T ử, t a cũ n g lợi dụn g n h ữn g cá ch t h ức n h ư
t r ên . T a t h ử lấy câ u n à y của m ột n h à ph ê bìn h : “ Lão Tử chủ trương Vô
Vi, nhưng cần phải xóa bỏ những văn hóa, chính tể đời ấy. Đó là chỗ m âu
thuẫn lợn” . [72] V ậy n h â n đó t a n êu lên m ột v ấn đề: “ Chủ nghĩa Vô Vi của
Lão Tử có phải bảo đừng làm gì cả k hông? Xóa bỏ văn hóa, chính thể
đương thời, có thật trái với chủ nghĩa Vô Vi k hông?” .

Cứ t h eo ph ươn g h ướn g đó, t r í t a k h ôn g bị x a o lã n g v ề n h ữn g ch i

t iết v ụn v ặt k h á c, t a h ã y đi n g a y v à o sá ch của Lã o T ử.

T r ước h ết t a biên lại k ĩ cá i địn h n g h ĩa ch ữ V ô V i, t a t h ấy n ó că n cứ

v à o t h u y ết T ự Nh iên . Đọc lần t ới câ u : “ Khứ chậm , k hứ xa, k hứ k hái” , t a
t h ấy Lã o T ử bảo ph ải t r ừ k h ử n h ữn g điều g ì có h ại đến t ín h t ự n h iên của
con n g ười. T h ế t h ì t a t h ấy r õ ch ủ t r ươn g V ô V i k h ôn g ph ải là đừn g là m
g ì cả, m à lại có n g h ĩa là đừn g là m g ì có h ại đến bản t ín h của m ìn h , v ì
“ k hứ chậm , k hứ xa, k hứ k hái” là ph ải ph ản ứn g lại v ới n h ữn g t r ở n g ại
h a y n h ữn g điều có h ại đến bản t ín h con n g ười n h ư n h ữn g v ă n h óa t h ể
ch ế sa i v ới t ự n h iên k ia , để t r ở v ề v ới t ự

Nh ư m ũ i để t h ở, đó là t ự n h iên . Nếu có a i bịt m ũ i t a lại, k h ôn g ch o

t a t h ở, t h ì t a ph ải là m cá ch n à o ph á đi n h ữn g t r ở n g ại là m ch o k h ôn g
t h ở được k ia đặn g có v ã n h ồi lại sự t h ở t ự n h iên của t a k h i x ưa .

T h eo Lã o T ử, v ă n h óa v à ch ế độ h iện t h ời là n h ữn g t r ở n g ại v à t a i
h ại ch o đời sốn g t ự n h iên của con n g ười. Ch o n ên , đả ph á v ă n h óa ch ín h
t h ể đó là cá i ph ản ứn g cần ph ải có để ch o m ìn h t r ở lại sốn g t h eo cá i đời
sốn g t ự n h iên của m ìn h . Nh ư t h ế t h ì qu ả qu y ết ch ủ n g h ĩa V ô V i đâ u
ph ải bảo t a đừn g là m g ì cả. V à cũ n g k h ôn g ph ải Lã o T ử đả ph á v ă n h óa ,
ch ế độ đươn g t h ời là là m m ột điều m â u t h u ẫn v ới ch ủ t r ươn g của m ìn h .
Cứ t h eo m ã i cá i ch iều ấy m à đi… t a sẽ đi sâ u v à o h ọc t h u y ết của Lã o T ử
m ột cá ch dễ dà n g , n h ư có n g ười dìu dắt v à o t r on g ch ỗ m ờ m ịt t ối t ă m
v ậy .

Ở đâ y t ôi k h ôn g cố ý biện m in h ch o t h u y ết V ô V i của Lã o T ử, v ì đó
là m ột v ấn đề k h á c. T ôi m u ốn ch ỉ ch o độc g iả t h ấy sự lợi ích của m ột
câ u h ỏi h a y m ột v ấn đề đặt sẵn t r ước, r ất có ích ch o t a dễ t h ấy được sự
liên lạc g iữa cá c t ư t ưởn g k h ú c m ắt của m ột qu y ển sá ch h a y . Nếu đọc
sá ch m ột cá ch t h ụ độn g , t ới đâ u h a y t ới đó, k h ôn g ph ươn g h ướn g ,
k h ôn g ch ủ đích g ì cả, t h ì k h ó m à h iểu n h ữn g h ọc t h u y ết ca o sâ u n h ư
của Lã o T ử m ột cá ch r õ r à n g t in h m ật được.

Đọc sá ch , t óm lại, t ôi t h ườn g dù n g ph ươn g ph á p n à y : Đầu t iên , đối

v ới qu y ển sá ch , t ôi h ết sức thiện cảm để đọc n ó. Có t h iện cảm m ới có t h ể
t ìm h iểu được t á c g iả. Kế đó, t ôi lấy t ư cá ch đối phương để đọc n ó. T ôi t ìm
đủ cá ch để bươi m óc ch ỗ dở của n ó, ph ê bìn h n ó m ột cá ch h ết sức
n g h iêm k h ắc.

Rốt lại, t ôi lấy t ư cá ch n h à trạng s ư t ìm đủ lý lẽ để bên h v ực n ó, k ỳ

ch o được k ĩ m ới ch ịu t h ôi. Nh ư t h ế, bề m ặt t r á i của n ó, t ôi t h ấy r õ r à n g
h ết sức. Sự ph ê ph á n của t ôi bấy g iờ m ới có t h ể n h ất địn h được. T ôi t h ấy
ph ươn g ph á p ấy g iú p t ôi r ất đắc lực để t r á n h k h ỏi m ột ph ê ph á n cẩu t h ả
bất côn g .
 h) Đọc sách cần xem trước bản mục lục

T ựa qu y ển sá ch , ch ỉ ch o t a t r ước cá i t ổn g qu a n n iệm v ề bộ sá ch ,
còn bản m ục lục g iú p t a t h ấy t r ước đườn g đi lối v à o của t á c g iả. Nh ờ đó
t a n h ận được m ạch lạc của qu y ển sá ch , biết t r ước cá ch g iải qu y ết của t á c
g iả n h ư t h ế n à o. Đọc x on g bản m ục lục, m à là bản m ục lục r õ r à n g t in h
t ế, t a biết t r ước qu y ển sá ch sẽ g iú p ích t a v ề ph ươn g diện n à o… Ng h iên
cứu m à g ặp ph ải n h ữn g sá ch k h ôn g có bản m ục lục, t h ật là ch á n . Nh iều
n h à v iết sá ch là m bản m ục lục ch o có ch ừn g t h ôi. T h ật là m ột điều h ết
sức sơ sót . Sá ch v ở t h ì n h iều , n ếu m ỗi qu y ển sá ch ph ải đọc t ất cả, v à
là m lại m ột bản m ục lục ch o r iên g m ìn h dù n g để t h ấy r õ cá ch cấu t ạo
của n ó… t h ời t h ật là n h ọc ch o n g ười ọc sá ch h ết sức, v à sá ch của m ìn h
cũ n g k h ôn g g iú p g ì a i được ba o n h iêu . Đó là t ôi m u ốn n ói đến n h ữn g
sá ch n g h iên cứu , t ư t ưởn g cù n g n h ữn g sá ch t h u ộc v ề loại sá ch h ọc. T a
x em n g a y n h ữn g sá ch n g h iên cứu cá c n h à v ă n sĩ Â u t â y , bản m ục lục
của h ọ t h ấy m à h a m . Họ ch ẳn g n h ữn g là m bản m ục lục r ất t ỉ m ỉ lại còn
lại t h êm bên m ục lục t h eo t h ứ t ự t ừ v ấn đề là k h á c. Có k h i h ọ sắp t h eo
loại, có k h i h ọ sắp t h eo t h ứ t ự của t ự m ẫu .

Ng ười đọc sá ch có sẵn m ột “ bản đồ” h oà n t oà n , k h ôn g sót m ột ch i

t iết g ì t r on g sá ch m à h ọ bỏ qu a k h ôn g dù n g được. Đọc x on g qu y ển
sá ch , bản m ục lục ấy lại g iú p ch o t a ôn lại n h ữn g đại cươn g t r on g qu y ển
sá ch , v à bất k ỳ v à o bu ổi n à o, m u ốn cần dù n g đến n ó, t h ời bản m ục lục
ấy g iú p t a t ìm lại n h ữn g điều t a đã đọc qu a , n h ư t a t ìm t ự điển v ậy .
 Bản m ục lục g iú p ch o t ư t ưởn g t a t ổ ch ức lại đà n g h oà n g . T h iếu n ó,
sa u k h i đọc x on g qu y ển sá ch , t r í óc m ìn h h oa n g m a n g k h ôn g h ệ t h ốn g
g ì cả. Bá c sĩ Pa u l Ch a v in g y t r on g qu y ển Organis ation du Travail
Intellectuel đại k h á i có n ói: Ng ười Hòa Kỳ là n g ười r ất có t r ật t ự v à r ất
t r ọn g g iá t r ị của t h ời g iờ lắm . Họ k h ôn g ch ịu ph í n ó để đi t ù m n h ữn g
cá i g ì ph ải t ốn n h iều côn g ph u m ới t ìm được. Một ôn g g iá o sư Hoa Kỳ ,
n g à y k ia đi t ìm sá ch n ơi m ột t h ư v iện , bất cứ qu y ển n à o ôn g cũ n g lật
k iếm bản m ục lục. Nếu ôn g t h ấy k h ôn g có t h ì ôn g x ếp n ó n g a y lại k h ôn g
t h èm đọc, bảo r ằn g : “ Không m ục lục, s ách vô dụng” .

Cá i đó cũ n g có h ơi t h á i qu á , n h ưn g m à cũ n g có m ột ph ần h ữu lý ở
t r on g đó. T h ời bu ổi n à y , n g à y g iờ đâ u có dư g iả n h iều để n g h iên cứu ,
đọc sá ch … T h ế m à g ặp ph ải m ột qu y ển sá ch n h ư t h ế, t h à k h ôn g đọc còn
h ơn … v ì sá ch h a y t h iếu g ì, bỏ qu a cả m ột đời m ìn h đọc cũ n g k h ôn g
h ết , ph í côn g ch ỉ v ì m ột qu y ển sá ch ấy , n g ười bâ y g iờ ít có a i có đủ ca n
đảm đọc n ó, n ếu n ó lại là m ột qu y ển t o t ướn g . T h ế là , dầu là sá ch h a y ,
côn g dụn g n ó r ất ít v ậy .

T óm lại, t h u ật đọc sá ch , m ỗi n g ười có m ột ph ươn g ph á p r iên g . Bởi

v ậy , n h ữn g điều k h u y ên t r ên dâ y là k iểu m ẫu t r on g n g à n m u ôn k iểu
m ẫu k h á c. Cá c bạn k h ôn g n ên x em n ó là t u y ệt đối. T u y n h iên , v ới
n h ữn g bạn m à bấy lâ u n a y ch ưa t ừn g n g h ĩ đến v ấn đề n à y t h ời v ới
m ấy k h oản n ói t r ên cũ n g v ừa t ạm đủ để dìu dắt m ìn h t r on g bước đườn g
đầu .
 Cá c bạn n ên n h ớ điều n à y ch o k ỹ: Ph à m đọc sá ch là để g iú p m ìn h
su y n g h ĩ ph á n đoá n , g iú p m ìn h đi t ìm cá i n g ười t h ật của m ìn h v à để
là m ch o đời sốn g t in h t h ần của m ìn h t h êm su n g m ã n h ơn . T r á i lại, n ếu
đọc sá ch để k h ỏi ph ải su y n g h ĩ ph á n đoá n , t á c g iả n ói ch i t h ì m ìn h
cũ n g h a y r ằn g v ậy , h ễ ch ê t h ì m ìn h ch ê t h eo, k h en t h ì m ìn h k h en
t h eo… đó là t ự m ìn h đem x óa bỏ cá i của m ìn h đi, để ẩn n ú p t h eo bón g
của k ẻ k h á c… Đọc sá ch n h ư t h ế là t ự h oại t in h t h ần của m ìn h v ậy . T ư
t ưởn g t h eo k ẻ k h á c, k h ôn g ph ải là t ư t ưởn g , m à là n g ười k h ôn g có t ư
t ưởn g ch ưa ph ải là con n g ười.

V ì “ tôi có thể nghĩ được m ột người k hông tay, k hông chân, k hông
đầu… Nhưng tôi k hông thể nghĩ được m ột người m à k hông có tư tưởng: ấy
chẳng qua là m ột cục đá hay m ột con vật thế thôi” . [73]

C. Tịch mịch

Ng ười t a ph ần đôn g k h ôn g t ư t ưởn g g ì cả: Nếu h ọ k h ôn g t ư t ưởn g

t h eo qu ần đoà n t h ì h ọ t ư t ưởn g t h eo t ôn g iá o, ph e ph á i g ia i cấp h ọ.

Mu ốn t ư t ưởn g , n g h ĩa là t ư t ưởn g t h eo m ìn h , ch ớ k h ôn g ph ải t ư
t ưởn g t h eo k ẻ k h á c, t h ời ph ải biết t ư t ưởn g t r on g t ịch m ịch .

Ng oà i sự đọc sá ch v à là m v ă n , – v ì là m v ă n là m ột cá ch g iú p t ư
t ưởn g r ất đắc lực h ơn đọc sá ch n ữa , – ch ỉ có “ lặng lẽ và tịch m ịch” là g iú p
ch o t ư t ưởn g m ìn h ph á t t r iển được t ự do v à sâ u sắc m à t h ôi.

T h ật v ậy , k h oa h ọc x ã h ội t â m lý n h ận r ằn g : “ Chỉ vì cùng ở trong

m ột đoàn m à nhà bác học cũng như người dốt nát đều trở nên những bộ óc
k hông đủ s ức quan s át gì nữa cả” . [74]

Câ u ch u y ện sa u n à y của đại ú y Hải Qu â n , Ju lien Felix đủ ch ứn g

n h ận v iệc ấy : Ch iếc “ la Belle Poule” r a n g oà i k h ơi để t ìm ch iếc “ le
Berceau” v ì m ột t r ận dôn g t ố là m ch o h a i bên t h ất lạc. T ìn h lìn h bọn
ca n h t à u ch o h a y có m ột ch iếc t à u h ư, t r ôi ở n g oà i x a . T ất cả t r ên t à u
đều n h ìn v à o cá i dá n g đen đen ấy , v à cả t h ảy t ừ cá c v ị v õ qu a n đến cá c
t ên lín h t h ủy đều n h ận t h ấy r õ r à n g đó là m ột ch iếc x à la n dòn g t h oe
m ột ch iếc bè t o t r ên đó đầy đặc n g ười t a . T r ên ch iếc x à la n ấy có ph á t
n h ữn g dấu h iệu cầu cứu r õ r à n g . Qu a n t h ủ sư đô đốc Desfossés liền liền
ch o lịn h m ột t oá n qu â n x u ốn g t h u y ền n h ỏ ch ạy ba y đến cứu n h ữn g k ẻ
bị n ạn . Kh i đến lần t ới ch ỗ, cá c v õ qu a n v à t h ủy bin h đồn g t h ấy có dà n g
n g ười la o n h a o, g iơ t a y k êu cứu … Họ lại n g h e t iến g ồn à o của k ẻ bị n ạn
k ia n ữa . Đến k h i t ới cá i bè ấy , t h ôi… ch ỉ là n h ữn g cà n h câ y t o có lá bị
t r óc g ốc bên bờ k ia t r ôi lại… T r ước m ột sự h iển n h iên n h ư t h ế, cá i ảo
g iá c của m ọi n g ười liền t iêu t a n n g a y ” .

Câ u ch u y ện t r ên đâ y ch ỉ ch o t a t h ấy cá i cá ch g â y r a ảo g iá c
ch u n g : Một m ặt là ph ải cổ độn g n g ười ch ú ý t r ôn g đến m ột m ối k ích
độn g n à o; m ột m ặt , là á m t h ị của bọn ca n h t à u ch o h a y có cá i bè đôn g
n g ười t r ôi t r ên m ặt biển … Á m t h ị ấy liền được ph ần đôn g đa n g ch ờ đợi,
n h ìn n h ận .

Bá c sĩ Gu st a v e Le Bon t r on g qu y ển T â m lý Qu ần ch ú n g m à t ôi
v ừa t r ích câ u ch u y ện t r ên đâ y , k ết lu ận qu ả qu y ết r ằn g : “ Chỉ vì m ột lẽ ở
trong đám đông m à con người bị s ụt lại nhiều nấc trên cái thang văn m inh.
Ở m ột m ình, có thể người ấy là m ột người có học thức lắm , nhưng ở chung
trong m ột đám đông, người ấy s ẽ trở lại là m ột người bị thiên tính s ai s ử,
nghĩa là k hông k hác nào m ột người bán k hai. Họ có những tính vụt chạc,
cộc cằn, hung tợn luôn cả những nhiệt hứng cấp thời như dân cổ lỗ vậy… Cá
nhân m à ở trong quần đoàn thì chỉ như m ột hột cát trong các hột cát: m ột
trận gió thổi qua là tha hồ lôi cuốn đi hướng nào cũng được” .

Kh ôn g h iểu v ì m ột lẽ g ì, – có lẽ là bị sức m ạn h của lu ồn g “ điện tư

tưởng” của đôn g n g ười lôi k éo, h oặc bị m ột n g u y ên n h â n n à o k h á c sa i sử
m à t a ch ưa r õ được, – sự qu a n sá t h ằn g n g à y ch ỉ ch o t a t h ấy r ằn g , cá
n h â n m à ở t r on g đá m đôn g , k h ôn g t h ể n à o được m in h m ẫn t ự ch ủ được
n ữa . Bộ óc ph á n đoá n dườn g n h ư bị đê m ê, cá i bản n g ã h ữu t â m của
m ìn h t iêu m a đâ u m ất , k h ôn g k h á c n à o n g ười sốn g t r on g g iấc t h ôi
m iên .

Bởi v ậy , n h ữn g n h à độc t à i t h ườn g ưa n h óm dâ n sự của h ọ lại t r on g

n h ữn g cu ộc h ọp k h ổn g lồ: Hết cu ộc n h óm n à y đến cu ộc n h óm k ia … h ết
cu ộc n h óm k ia đến cu ộc n h óm n ọ… n g h ĩa là h ọ t r á n h k h ôn g ch o m ỗi
cá n h â n có t h ời g iờ su y n g h ĩ t r on g y ên lặn g v à t ịch m ịch .

Nh ữn g n h à đại t ư t ưởn g n h ư T h ích Ca , Jesu s, Lã o T ử… là n h ữn g

n g ười t h ích sốn g t r on g lặn g lẽ…

V à t r ước k h i h ọ ph á t m in h , sá n g t ạo được m ột điều g ì, lu ôn lu ôn là

n h ờ h ọ đã được sốn g t r ước m ột ít lâ u t r on g t ịch m ịch .
 [1] Ch â n lý m à t ôi bà n n ơi đâ y , là m ột t h ứ ch â n lý t ươn g qu a n ,

m ột t h ứ ch â n lý để h à n h độn g . (N.D.C)

[2]
Cù n g m ột t á c g iả, đã x u ất bản .

[3] Mélin a n d.

[4] X em ch ươn g : Lý lu ận ìn h cảm (t r on g qu y ển n à y , ch ươn g t h ứ

sá u , ph ần t h ứ n h ất ).

[5] Plu s r oy a list e qu e le r oi.

[6] A n dr é Gide pa r Léon Pier r e Qu in t .

[7]
La Mét h ode Socr a t iqu e (Socr a t e pa r P. La n dor m y ), t r a n g 7 6 .

[8] T r a it é de Log iqu e, t r a n g 3 8 2

[9] Ý ch í đâ y , là ch ỉ lòn g h ă m h ở đem cá i điều m ìn h t in t ưởn g m à

bu ộc k ẻ k h á c cù n g n h ận v ới m ìn h .

[10] Psy ch olog ie et Mét a ph y siqu e của Félicien Ch a lla y e, t r a n g

5 3 6 . “ Je sa is; Je cr ois sa v oir ; je cr ois” .

[11] Lu ận n g ữ.

[12] Câ u số 1 g ọi là Đại t iền đề.

Câ u số 2 g ọi là T iểu t iền đề.

Câ u số 3 g ọi là Kết lu ận .
 [13] Dict ion n a ir e Un iv er sel (La ch a t r e) A r t . Dilem m e.

[14]
Pla idoy er pu r Milon (Cicér on ).

[15] Ở đâ y , x in bỏ n h ữn g ch ứn g cứ ch o bớt sự dôn g dà i, dễ bề n h ận

t h ấy m ạch lạc của t a m đoạn lu ận .">

 [16] X em ch ươn g T r í T ưởn g T ượn g t r on g qu y ển Óc sá n g su ốt .

[17]
T r a it é élém en t a ir e de la Scien ce Occu lt e (Pa pu s), t r a n g 1 v à
5 bà i t ựa của A n a t ole Fr a n ce.

[18] Cù n g m ột t á c g iả, đã x u ất bản .

[19]
St u a r t Mill (Log iqu e v . 3 5 ).

[20] Les ca s fa v or a bles, si n om br eu x qu i’ils soien t , n e pr ou v en t

r ien .

[21]
Lu ận cứ, là ch ứn g cứ ch o cá i lu ận của m ìn h .

[22] Ev olu t ion des v a leu r s, C. Bou g lé, t r a n g 6 1 -6 2 .

[23] V ì đâ u , n g ười t a v ẫn t h a m dục m ã i t h ôi?… Đấy lại là m ột v ấn

đề k h á c. T r ên đâ y , là bà n v ề ph ươn g diện “ tâm lý” . Mu ốn r õ ph ải là m

sa o ch o con n g ười “ tuyệt dục” , x in đọc qu y ển “ Trang Tử Tinh Hoa” cù n g
m ột t á c g iả, đã x u ất bản .

[24] Le m oi a ffect if et le m oi r a t ion el

[25] Log iqu e des sen t im en t s

[26] Nói v ề T ín Ng ưỡn g t ôi m u ốn ch ỉ lu ôn n h ữn g ý k iến lưu h à n h ,

n h ữn g ý k iến m à n g ười t a n h ận su ôn g , n h ư n h ận m ột t ín n g ưỡn g t ôn

g iá o n à o v ậy , k h ôn g cần biết n ó có đú n g lý h a y k h ôn g đú n g lý . T ôi
địn h ch u n g t r on g ch ữ “ tín ngưỡng” t h ôi.

[27] Cá c bạn n ên đọc bộ “ Le Viol des foules par la propagande

politique” của Ser g e T ch a k h ot in e.

 [28] X em câ u ch u y ện Di T ử Hà ở m ục Lý Lu ận của T ìn h Cảm t r on g

qu y ển n à y .

[29] X em ch ươn g “ Ám thị” t r on g qu y ển “ Cái Dũng của Thánh

Nhân” , cù n g m ột t á c g iả, đã x u ất bản .

[30] Psy ch olog ie des Fou les – g . Le Bon , t r a n g 1 1 0 .

[31]
Psy ch olog ie des Fou les.

[32] Cr oy a n t .

[33]
Psy ch olog ie et Mét a ph y siqu e, t r a n g 2 4 2 -2 4 3 -2 4 4 .

[34] X em m ục “ Sa i lầm của ph ép Qu y Nạp” .

[35] Ở đâ y , t ôi k h ôn g n ói đến lối lu ận t h eo biện ch ứn g (t ức là lối

lu ận că n cứ v à o sự “ trở nên” của sự v ật ). Ng ười t a t h ườn g bảo: Lu ận t h eo

Lý T r í că n cứ v à o lu ật đồn g n h ất … là lu ận m à k h ôn g biết k ể đến sự “ tr
nên” . Kh á c v ới lối lu ận biện ch ứn g , lu ận m à lu ôn lu ôn để ý đến sự t r ở
n ên , n g h ĩa là că n cứ t h eo lu ật m â u t h u ẫn . Mới t h ấy t h ì h a i lối lu ận
n à y n g h ịch n h a u : Hễ cá i n à y đú n g , t h ì cá i k ia sa i. Nh ưn g n ếu để ý ch o
k ĩ, t h ì k h ôn g ph ải n g h ịch n h a u ch ú t n à o cả, v ì lu ận t h eo lý t r í là lu ận
lấy h iện t ại là m cơ sở, còn lu ận t h eo biện ch ứn g là lu ận m à lấy sự “ trở
nên” là m cơ sở: Mỗi ph é lu ận có m ỗi ph ận sự r iên g . Một v ật m à t a n h ận
là “ có” k h ôn g t h ể lại n ói n ó là “ k hông có” h iện bâ y g iờ đâ y . Nếu đã
n h ận n ó là có, lại cũ n g n h ận n ó là k h ôn g có, t h ì k h ôn g t h ể đặn g . V í dụ:
T ên A có m ặt t ại đâ y . T a t h ấy r õ r à n g v à n h ận là “ có thật” t h ời k h ôn g
t h ể lại n ói “ tên A k hông có m ặt tại đây” v ì n ói t h ế là m ìn h m â u t h u ẫn
v ới m ìn h . Nh ưn g n ói r ằn g t ên A có t ại đâ y , đâ u ph ải là k h ôn g n h ận
r ằn g lá t n ữa t ên A sẽ k h ôn g còn có ch ỗ đó n ữa , v ì đó là m ột v iệc k h á c.
Câ u ch ấp r ằn g t ên A có t ại đâ y , đâ u ph ải là k h ôn g n h ận r ằn g lá t n ữa
t ên A sẽ k h ôn g còn có ch ỗ đó n ữa , v ì đó là m ột v iệc k h á c. Câ u ch ấp r ằn g
t ên A ở ch ỗ đó t h ời ở m ã i n ơi đó, k h ôn g t h ể n à o đi dâ u đu ợc, ch ừn g ấy
m ới lu ận n h ư t h ế là lầm . Có n h iều k ẻ lợi dụn g Biện Ch ứn g Lu ận để bên h
v ực n h ữn g điều m â u t h u ẫn của m ìn h n h ư v ừa du a n ịn h k ẻ ph ú h à o để
cầu cạn h ch ú t h ư á p ch ế bóc lột , m ột đà n g t h ì k êu g à o t ự do n h â n đạo.
Nếu có a i bảo đó là m â u t h u ẫn t h ì h ọ lại cã i r ằn g : Họ sốn g t h eo biện
ch ứn g , sốn g t h eo lu ật m â u t h u ẫn . Đâ y là h ọ lu ận t h eo T ìn h Cảm ch ớ
k h ôn g ph ải lu ận t h eo Biện Ch ứn g .

[36] Ret ou r de l’URRS, – pa r A . Gide.

[37] Cổ h ọc T in h Hoa (qu y ển 1 ).

[38] “ Dục gia chi tội, hà hoạn vô từ” . (Hễ m u ốn g ia t ội ch o, t h ì lo g ì

k h ôn g có lời để bắt t ội).

[39] T h ườn g t ôi t h ấy m ột số n h à v ă n n ước t a , h a y t u y ên bố dù n g

ph ươn g ph á p k h á ch qu a n , n g h ĩa là dù n g ph ươn g ph á p k h oa h ọc để su y
n g h ĩ h a y ph ê bìn h … n h ưn g sự t h ật h ọ n à o có t h eo ph ươn g ph á p ph á p
k h oa h ọc ch ú t n à o đâ u . Là v ì h ọ lẫn lộn sự á p dụn g m ột v à i lý t h u y ết
k h oa h ọc m à h ọ ưa t h ích để ph ê bìn h v ới sự dù n g ph ươn g ph á p k h oa
h ọc để ph ê bìn h . Ph ươn g ph á p k h oa h ọc là ph ươn g ph á p t ìm t òi, cốt
y ếu là g á c n g oà i cả t ìn h cảm h a y t h à n h k iến m ột bên , để su y x ét , qu a n
sá t . T r á i lại, m ột lý t h u y ết k h oa h ọc dầu đến đâ u đi n ữa , n ếu m ìn h ưa
t h ích n ó v à á p dụn g n ó t r on g sự ph ê ph á n của m ìn h , là k h ôn g còn được
g ọi là dù n g “ phương pháp k hoa học” n ữa . ở đâ y điều m à t a t ưởn g là lý
lu ận , t h ật r a ch ỉ là m ột sự biện h ộ m à t h ôi. Họ t oà n là dù n g lối lu ận của
t ìn h cảm : a ) Kết lu ận đặt sẵn t r ước. b) Nh ữn g bằn g cứ k h oa h ọc h a y lịch
sử ch ỉ để ch ứn g m in h cá i k ết lu ận ấy . Kết lu ận ấy có t h ể là m ột ý k iến v ề
ch ín h t r ị m à h ọ đa n g t ôn t h ờ.

[40] Log iqu e des Sen t im én t , pa r T h . Ribot .

[41]
A ppr en t issa g e de l’A r t d’Écr ir e. – J. Pa v ot , pa g e 2 6 .

[42]
Sén èqu e.

[43]
Lã o T ử, Đạo đức k in h (ch ươn g 8 1 ).
 [44] De la m ét h ode da n s les scien ces, (Mét h ode lit t ér a ir e) – pa r G.

La n son (F. A lca n ).

[45] X em ch ươn g ba , ph ần t h ứ n h ất t r on g qu y ển n à y .

[46] X em “ Óc sá n g su ốt ” , – cù n g t á c g iả – đã x u ất bản .

[47] Dict ion a ir e ph ilosoph iqu e, V olt a ir e – a r t , Con séqu en ce, édit .

Beu ch ot X X V III, p. 1 8 1

[48] X em v ề cá i T a T ìn h Cảm v à cá i T a Lý T r í t r ước đâ y .

[49]
X em v ề cá i T a T ìn h Cảm v à cá i T a Lý T r í t r ước đâ y .

[50] Cá c bậc t h á n h x ưa đều là n h ữn g bón g đã qu a , ch ỉ có “ lương tri”

là t h ầy t a t h ôi.

=0 0 0 0 3 9 8 4 7 5 1 ] Ch ươn g Lý lu ận của T ìn h Cảm .

[52] Lu ận T ù n g . PHA N V Ă N HÙM, t r a n g 4 4 -4 5 .

[53] Lu ận T ù n g , PHA N V Ă N HÙM.

[54]
X em qu y ển Óc sá n g su ốt cù n g m ột t á c g iả đã x u ất bản .

[55]
T h u ật Ph ê Bìn h , cù n g m ột t á c g iả.

[56] La pen sée v r a i est celle qu i a su bi l’épr eu v e du dou t e et en a

défin it iv em en t t r iom ph é (Goblot – L’Espir it Scien t ifiqu e, t r a n g 1 2 7

t r on g qu y ển Mor a le et Scien ce).

[57]
A . La la n de (La Mét h ode h ist or iqu e), Lect u r es su r la
ph ilosoph ie des Scien ce p. 2 2 9 .

[58]
Ứn g dụn g ph ươn g ph á p n à y , k h ôn g g ì h a y bằn g đem n ă m , bảy
t ờ bá o k h á c v ới n h a u n h ưn g cù n g t h u ật lại m ột v iệc… T a h ã y so sá n h
lại n h ữn g điều cá c bá o ấy t h u ật lại, ph â n t ích r a t ừn g bộ ph ận n h ư sa u
đâ y :

a ) Nh ữn g ch ỗ đồn g , t h u ộc v ề “ s ự thực” .

b) Nh ữn g cá ch t h u ật lại k h á c n h a u , v ì dục v ọn g biến đổi t h ể

cá ch ;

c) Nh ữn g ph ỏn g đoá n r ặt r òn g là ph ỏn g đoá n t h ôi, ch ớ k h ôn g

dín h dấp g ì đến sự t h ực cả.

Bên n ước A n h , t r on g n h ữn g t r ườn g ca o đẳn g bìn h dâ n , có n h ữn g

lớp h ọc g ọi là “ lớp học báo chí” . Ở đó n h à diễn t h u y ết (t ức t h ầy dạy h ọc)
m ỗi t u ần g om lại h ết t ất cả bá o ch í t r on g n ước, n g h iên cứu v à đem r a
diễn g iải ch o h ọc sin h t h ấy , n h ữn g ch ỗ n à o đồn g v ề sự t h ực, ph â n t ích
n h ữn g ch ỗ k h á c n h a u v ề cá ch g iải t h ích n h ữn g t in t ức của cá c bá o v à
t ìm cắt n g h ĩa cá i lý do của n h ữn g sự sa i biệt ấy . T h ật r ất bổ ích ch o óc
ph ê bìn h k h ôn g biết ch ừn g n à o. (X em qu y ển L’Edu ca t ion des cla sses
m oy en n es et dir ig ea n t es en A n g leler r e của Ma x Lecler e, A r m a n d
Colin , t r a n g 2 2 9 ).
 [59] In t r odu ct ion a u x Ét u des Hist or iqu es, La n g lois et Sein g obos p.

1 9 9 -1 2 0 .

[60] Ch ưa k ể đến cá i lòn g t ự đắc, t h iên v ị của t á c g iả, t h ườn g h a y

“ che cái dở, đỡ cái hay” của m ìn h .

[61] X em ch ươn g t h ứ V , ph ần t h ứ n h ất .

[62]
X em qu y ển “ Biện ch ứn g lu ận ” cù n g m ột t á c g iả.

[63] T oà n ch â n v à T h a n h dạ v ă n ch u n g .

[64] La log iqu e? C’est ce qu i m e ser t pou r con v a in cr e les a u t r es et

pou r m e ju st ifier à m es pr opr es y eu x . – Les Et a pes de la Log iqu e, M.

Boll (pa g e 1 3 ).

[65] Cổ Học T in h Hoa , qu y ển I, t r a n g 2 0 .

[66] Đọc bà i “ Văn Minh Cơ Giới” t r on g bá o T iến số 8 v à qu y ển “ Cái

Dũng của Thánh Nhân” – cù n g m ột t á c g iả.

[67] T r a v a il in t ellect u el et la v olon t é. J. Pa y ot , pa g e 1 9 2 .

[68] V ề v ấn đề r ất qu a n h ệ n à y , t ôi đã dà n h ch o n ó t r on g m ột

qu y ển k h á c r ạch r òi k h ú c ch iết h ơn : qu y ển “ Thuật Đọc Sách” ">

 [69] T ech n iqu e de la Cr it iqu e, G. Ru dler , pa g e 1 9 : “ Don n ez – m oi

du ex lin g es d’u n h om m e, et je m e ch a r g e de le t a ir e pen dr e” .

[70] Edu ca t ion de la V olon t é.

[71] Kh ổn g g iá o ph ê bìn h t iểu lu ận , ĐÀ O DUY A NH, t r a n g 1 2 7 .

[72]
Lã o T ử, NGÔ T ẤT T Ố, t r a n g 1 1 9 .

[73] Pen sées, Pa sca l – Pa g e 1 6 3 , Br u n sch v ig .

[74]
Psy ch olog ie de la Fou le, G. Le bon .