Professional Documents
Culture Documents
Thuật Tư Tưởng
Thuật Tư Tưởng
Tư tưởng ở m ột con người là vấn đề rất quan trọng m à cũng rất phức
tạp.
Do vậy k hông phải ai cũng hiểu và làm chủ tư tưởng của m ình.
- Tư tưởng là gì?
- Làm thế nào để giúp tư tưởng đúng?
Được s ự đồng ý của người đại diện tác giả, chúng tôi in cuốn s ách trên
có s ửa chữa đôi chỗ để bạn đọc dễ tiếp thu.
Tư tưởng là m ột vấn đề lớn vừa có tính k hoa học vừa có tính nghệ
thuật, do vậy đây cũng chỉ là tài liệu để bạn đọc tham k hảo là chính và
cũng k hó tránh k hỏi những k hiếm k huyết, rất m ong bạn đọc lượng thứ và
đóng góp trao đổi thêm .
Nh à X u ất Bản T h a n h Niên
Tựa (trích)
Pa sca l n ói: “ Con người là m ột cọng s ậy yếu đuối hơn hết trong m ọi
tạo vật. nhưng là m ột cọng s ậy có tư tưởng. Có cần gì tất cả hoàn vũ hợp
s ức lại để tiêu diệt nó: Một hơi k hí, m ột giọt nước cũng đủ giết chết nó rồi.
Nhưng, nếu hoàn vũ nghiền nát nó đi, con người vẫn cao trọng hơn k ẻ giết
nó, bởi nó biết nó chết, còn thế lực của hoàn vũ đàn áp nó, hoàn vũ k hông
biết gì hết… Tất cả phẩm giá của ta là nơi tư tưởng… Và nhất là tư tưởng cho
đúng” .
A. Tư tưởng là gì?
Hu ệ T ử n ói: “ Khi nói với ai, là đem cái người ta đã biết làm thí dụ với
cái người ta chưa biết, để k hiến người ta biết. Nay nhà vua bảo tôi đừng thí
dụ nữa thì k hông được” .
Sư ph á n đoá n , ba o g iờ cũ n g đi t ới cá i m ức cu ối cù n g ấy , là quả
quyết v à tin tưởng. T u y n h iên , cũ n g có k h i sự ph á n đoá n k h ôn g được
đầy đủ, bu ộc ph ải dừn g lại n ửa ch ừn g t h ôi. Nh ư k h i t a n g h ĩ: “ Trên các
hành tinh có lẽ cũng có s inh vật” , t a ch ỉ qu a n n iệm được sự liên lạc g iữa
cá c h à n h t in h v à t r á i đất t a đa n g ở đâ y m à n g h ĩ qu a n h ư t h ế t h ôi, ch ớ
t a ch ưa dá m qu ả qu y ết v à t in t ưởn g v iệc
1 . T r ước h ết , tôi tự hẹn k hông bao giờ nói trái lại điều tôi vừa nói đó.
Nh ữn g n g ười v ô h ọc t h ườn g h a y t h a y đổi ý k iến của m ìn h , h oặc
bởi h ọ bị ph ản đối, h oặc v ì h ọ k h ôn g có ch ủ địn h g ì cả, n ên h ọ m â u
t h u ẫn v ới h ọ lu ôn lu ôn .
2 . Kế đó, tôi tự hẹn phải hành động theo s ự phán đoán của tôi. Qu ả
qu y ết r ằn g : “ Ông Xoài vô tội” , đó là t ôi n h ất địn h x em ôn g ấy là
n g ười v ô t ội, k h ôn g k h in h bỉ, k h ôn g n g ờ v ực n ữa .
3 . Sa u r ốt , t ôi tự hẹn, s ẽ ráng làm cho k ẻ k hác công nhận phán đoán
của tôi. T h ật v ậy , qu ả qu y ết cũ n g là m ột cá ch sa i k h iến n ữa m à là
sa i k h iến m ột cá ch ph on g n h ã , k ín đá o… Mỗi k h i t a qu ả qu y ết m ột
ý k iến h a y m ột điều t in t ưởn g n à o, cố n h iên là t a m u ốn ch o k ẻ
k h á c cũ n g t á n đồn g . Bởi v ậy , t á n h cố chấp t u y là m ột t ật x ấu r ất
t o, n h ưn g n ó là m ột h iện t ượn g r ất t ự n h iên của t â m lý . Ph ải có
m ột h iểu biết t h ật r ộn g , t ư cá ch t h ật ca o m ới có t h ể h iểu v à du n g
được n h ữn g t ư t ưởn g t r á i n g h ịch của k ẻ k h á c, n g h ĩa là có t h ể h iểu
được k ẻ k h á c, m à k h ôn g m ột lòn g n à o bực dọc cả. Nh ưn g m à t in
t ưởn g t h á i qu á , lại t h à n h r a Tín ngưỡng.
“ Bất k ỳ m ột ý tưởng nào m à k hông gặp ý tưởng k hác phản đối thì
được quả quyết là có thật” .
Nh ữn g dâ n t ộc bá n k h a i, cù n g là t r ẻ con h a y đà n bà n h ẹ t ín h , bất
k ì a i qu ả qu y ết cá i g ì h ọ cũ n g t in t h eo, đó là t ại h ọ k h ôn g biết có n h ữn g
t ư t ưởn g đối đích , n g h ĩa là t r á i n g h ịch lại. Ch ỉ có k h i n à o sự t in t ưởn g
của t a bị ph ản đối – ph ản đối m à t a k h ôn g còn lý lẽ n à o bên h v ực được
n ữa – m ới có t h ể là m ch o t a k h ôn g t in cá i điều t a đã qu ả qu y ết t r ước k ia
n ữa m à t h ôi.
Đó là cá i lẽ n ó ph ải v ậy . Nh ưn g sự t h ật ở đời, ph ần đôn g đã m ột k h i
t in t ưởn g cá i g ì r ồi, t h ì dẫu g ặp ph ải n h ữn g t ư t ưởn g đối đích , h ọ cũ n g
bỏ qu a , v à cứ g iữ đức t in h ọ v ữn g v à n g k iên cố m ã i. Là t ại n h iều du y ên
cớ, n h ư sa u đâ y :
1. Thị dục:[4]
T a ch ỉ t h ừa n h ận n h ữn g ý k iến n à o t h u ận v ới sự t a t h èm t h u ồn g
a o ước m à t h ôi, k h ôn g k ể g ì n ó có đú n g v ới sự t h ật h a y k h ôn g . Ở đâ y ,
cũ n g k h ôn g có lý lẽ n à o v ô đá n h đổ đức t in của t a ch o được.
Ng ười t a k h ôn g dù n g đến lý t r í n ữa , m à ch ỉ t in n h ữn g cá i g ì t h u ận
v ới lòn g m ìn h a o ước t h ôi, v à t ìm n h ữn g lý lẽ để bên h v ực n ó.
Nh ữn g ý t ưởn g do h oà n cản h x ã h ội v u n đú c t h ật là m ạn h m ẽ m ột
cá ch r õ r à n g , a i a i cũ n g có t h ể n h ận t h ấy được. Mạn h m ẽ đến , h ễ m ột
cá n h â n n à o bỏ h oà n cản h x ã h ội của m ìn h đi v à o m ột h oà n cản h x ã
h ội k h á c, là t h ấy đã t h a y đổi cả t ư t ưởn g ch í h ướn g của m ìn h liền .
Mu ốn ph á n h ữn g t ập qu á n , t h à n h k iến đã ă n sâ u v à o t r í n ã o con
n g ười, k h ôn g có ph ươn g ph á p n à o h a y h ơn là g ợi sự n g ờ v ực n g h i n a n
t r on g lòn g n g ười. Cá i đó, A n dr é Gide g ọi là sự “ ngờ vực phá hoại” (le
dou t e dest r u ct eu r ). Léon Pier r e Qu in t t r on g qu y ển A n dr é Gide có câ u :
“ Không m ột tiếng k êu gọi lớn lao, k hông m ột chút bạo động nào cả. Gide
chỉ dùng phương pháp “ ngờ vực phá hoại” để lung lạc đức tin con người đối
với cổ tục, tập quán… Phản đối m ột cách đột ngột, hùng hồn, k hông bằng
k hêu gợi m ối hoài nghi trong lòng người. Những quyển s ách có k ết luận
đàng hoàng, thời hỏng m ất. Gide cho rằng, những tiểu thuyết có luận đề
(rom an à thes e) vì m uốn chứng giải m à thành ra m ất cả s ức m ạnh của nó
đi. Một quyển s ách cần phải để lại nơi lòng người m ột m ối nghi ngờ k hông
giải quyết, m ột câu hỏi k hông có tiếng trả lời. Điều m à con người k hông thể
chịu nổi là đối với điều m ình tôn s ùng ngưỡng m ộ m à phải có s ự ngờ vực
nghi nan. Làm cho con người k hông s ống đặng êm đềm trong s ự tin tưởng
của họ nữa, thời m ới m ong cải cách được việc gì” . [6]
Ph á n đoá n t h ì t ất n h iên ph ải qu ả qu y ết .
Goblot n ói: “ Một tin tưởng m à m ình ao ước hay ưa thích, đó là nguồn
gốc của s ự lạc lầm ” . [8] Mu ốn n g ừa sự lạc lầm t r on g k h i t a t ư t ưởn g h a y
ph á n đoá n , điều k iện đầu h ết là ph ải biết h oà i n g h i. Hoà i n g h i để k h ỏi
ph ải sa v à o cá i bẫy của T ìn h cảm v à Ý ch í. [9]
Cổ n h â n có n ói: “ Biết, thì biết là m ình biết; k hông biết, thì biết là m ình
k hông biết, m ới thật là biết vậy” (T r i ch i v i t r i ch i; bất t r i v i bất t r i, t h ị
t r i dã ). [11]
Chương II
LÝ LUẬN LÀ GÌ?
A. Định nghĩa
Nh â n m ột ph á n đoá n n à y m à t ìm r a m ột ph á n đoá n k h á c, đó là
lý lu ận .
Ng ười ph ải có lú c ch ết . Ôn g cả Ha i là n g ười, n h â n đó t a k ết lu ận :
Ôn g cả Ha i ph ải có lú c ch ết n h ư m ọi n g ười.
B. Phân loại
Lý lu ận , có ba loại:
Loại s uy
Diễn dịch
Quy nạp
Loại su y là lối lu ận đơn sơ h ơn h ết , v ậy lẽ t h ì ph ải bà n đến n ó t r ước
h ết , n ếu m ìn h m u ốn t h eo con đườn g t ự n h iên của sự ph á t t r iển của t r í
t u ệ. Nh ưn g v ì ph ươn g t iện , t a h ã y đem h a i loại sa u là Diễn dịch v à o
Qu i n ạp m à bà n t r ước:
1. Diễn dịch
Ph à m câ u n g u y ên lý m à đú n g v ới sự t h ật , t h ì câ u k ết lu ận cũ n g đú n g
v ới sự t h ật . Nếu đó m à địn h sa i, t h ì câ u k ết cũ n g t r ật lu ôn . T ỷ n h ư, n ếu
t a địn h cá i n g u y ên lý sa i n h ư v ầy :
Câ u số m ột đã sa i v ới sự t h ật r ồi, t h ì câ u k ết cũ n g n h â n đó m à sa i
m ất .
a ) T ỉ n h ư m ột ôn g t h ầy k iện m u ốn ch ứn g t ỏ r a r ằn g t h â n ch ủ của
m ìn h v ô t ội t r on g v ụ sá t n h â n . Ôn g v in v à o cá i n g u y ên lý n à y m à
lu ật ph á p côn g n h ận là đụn g : Giết n g ười v ì t ự v ệ là v ô t ội. Đặt r a m ột đại
t iền đề n h ư t h ế m à a i a i cũ n g ph ải n h ận là ph ải. Bấy g iờ ôn g ch ỉ còn t ìm
n h ữn g bằn g cớ để t ỏ r ằn g t h â n ch ủ của ôn g ch ỉ v ì t ự v ệ m à g iết n g ười
ch ớ k h ôn g ph ải là cố sá t , để là m t iểu t iền đề. T h ế là x on g : Ôn g cứ u n g
du n g m à k ết lu ận : “ Thân chủ tôi vô tội” t h ì k h ôn g còn a i bắt bẻ được ôn g
n ữa .
Mạn h T ử lại h ỏi: “ Giả s ử có người làm quan s ĩ s ư k hông hay trông
nom được thuộc viên, để cho hình ngục s ai lầm , công việc phế k hoáng, thì
nhà vua nên xử như thế nào với viên quan ấy?” .
A n t iph on : “ Người ấy gọi là người gái đĩ, chớ còn gọi là người gì nữa.
Nhưng m à ăn thua gì đến câu hỏi này với vấn đề k ia tôi đã hỏi ông?” .
Socr a t e n ói: “ Có chứ! Có chứ! Này ông Antiphon, tình yêu và trí huệ
là những bảo vật vô giá. Tôi nghĩ rằng, cái điều m à cô gái đĩ k ia bán được,
e k hông phải là tình yêu thật, m à là cái tình yêu giả. Một tay biện luận m à
đem bán lời nói của m ình được, tôi cũng e lời nói ấy là lời dối trá, k hông
phải là trí huệ chân thật, k ẻ thi thố ra cũng được s ung s ướng như người thụ
hưởng có k hi còn gấp bội phần là k hác nữa” .
A n t iph on g iận đỏ m ặt , n ói: “ Socrate, ông lại m ắng tôi s ao? Tôi đi
đây, là vì tôi phải giữ m ình cao thượng hơn ông, k hông thì tôi m ắng ông lại
m ới đã giận của tôi cho” .
Lối dù n g t a m đoạn lu ận n h ư t h ế, t h ật là k h ôn k h éo. Kẻ n à o v ô ý bơ
t h ờ, h a y sa v à o cá i bẫy của k ẻ n g h ịch , k h ôn g ph ươn g g ì r a k h ỏi.
Ng ười t a n h â n cá i lu ận n à y , m à t ạo r a m ột t h ể lu ận k h á c t h a y v ì
đem r a m ột , h ọ đưa h a i đại t iền đề đối địch để n h ử địch v à o ch ỗ k h ôn g
t h ể t r ốn t r á n h được n ữa . Nh à lu ận lý h ọc g ọi là Song Quan Luận.
A n h đệ t ử sa u k h i h ọc t h à n h t à i, k h ôn g g ặp cơ h ội n à o để bà o ch ữa
cả, n ên k h ôn g ch ịu t r ả t iền ch o t h ầy . Pr ot a g or a s, t ức m ìn h đưa a n h t a
r a cửa côn g , v à đòi ph â n n ửa số t iền còn t h iếu ấy . Ôn g v iện lẽ n h ư v ầy :
“ Hoặc tòa xử tôi thắng hoặc tòa xử tôi thất trong vụ k iện này. Nhưng thế
nào, tên học trò của tôi cũng phải trả s ố bạc nó còn thiếu. Nếu nó được
k iện, thì theo lời giao ước, nó thắng vụ k iện đầu tiên, nó cũng phải trả cho
tôi. Còn nếu nó thất, thì chiếu theo luật, tôi được k iện, nó cũng phải trả cho
tôi” .
Qu a n t oà n lu ận á n n h ư t h ế n à y :
Hoặc anh có m ặt tại cửa thành;
Hoặc anh k hông có m ặt tại cửa thành.
Nếu anh có m ặt tại cửa thành, s ao quân giặc vào thành m à k hông
cho hay? Đó là làm phản. Anh phải bị xử tử.
Nhược bằng trong lúc đó anh k hông có m ặt tại cửa thành, đó là
anh bỏ phận s ự tối trọng người ta đã giao phó cho anh. Anh cũng
phải bị xử tử.
T ỉ n h ư: “ Trời đất chí công, cho nên thưởng k ẻ lành, hành k ẻ dữ” . Ở
đâ y , đại t iền đề t h iếu . Nếu m u ốn lu ận đầy đủ, t h ì ph ải lập n h ư v ầy :
a ) Côn g bìn h , là t h ưởn g k ẻ là n h ph ạt k ẻ dữ.
b) Mà T r ời đất ch í côn g .
c) Ch o n ên , T r ời đất t h ưởn g k ẻ là n h , h à n h k ẻ dữ.
Bởi v ậy , ôn g Ổi r ất dễ t h ươn g ;
a ) Hễ là lễ ph ép t h ì dễ t h ươn g ;
b) Mà ôn g Ổi r ất lễ ph ép;
c) Ch o n ên ôn g Ổi r ất dễ t h ươn g .
Tiểu tiền đề: Mà Clou diu s lừa Milon v à o cạm bẫy để g iết đi.
(Bằn g cứ: Cicér on đem h ết n h ữn g ch ứn g cứ ch ỉ bằn g Clodiu s lừa
Milon v à o cạm bẫy để g iết đi).
Đó là ph ép lu ận liên châu.
T ỉ n h ư câ u n à y t r on g Đại h ọc:
Qu i n ạp t h eo k h oa h ọc t h ì có h ơi k h á c. Là v ì ở đâ y n g ười t a k h ôn g
qu i n ạp “ bướng” n h ư t r ên , n g h ĩa là t h a y v ì x em qu i n ạp ấy là m ột qu i
lu ật , n h à k h oa h ọc ch ỉ coi n ó n h ư m ột ức t h u y ết n g h ĩa là m ột cá i
t h u y ết t ạm để qu a n sá t v à t h í n g h iệm lại. Ch ừn g n à o ức t h u y ết ấy có
được n h iều lần t h í n g h iệm , có n h iều ch ứn g cứ đà n g h oà n g k h ôn g sa i
ch ạy , bấy g iờ m ới được x em là qu i lu ật . Bằn g k h ôn g , t h ì ức t h u y ết ấy
ph ải bỏ đi.
Kh ôn g có m ột cu ộc t h í n g h iệm n à o v ề k h oa h ọc m à k h ôn g có m ột
ức t h u y ết để là m ch â n đứn g , để là m h ướn g đạo. T h eo k h oa h ọc t h ời qu i
n ạp v à ức t h u y ết có cá i n g h ĩa t ươn g t ự n h a u , n h ưn g sự t h ật t h ời qu i n ạp
t ức là ức t h u y ết m à đã được t h í n g h iệm r ồi, còn ức t h u y ết là qu i n ạp
m à ch ưa t h í n g h iệm , h oặc t h í n g h iệm ch ưa được đầy đủ.
Một ức t h u y ết m à m u ốn được g ọi là k h oa h ọc, ph ải có đủ n h ữn g điều
k iện sa u n à y :
1 . Nó ph ải că n cứ v à o sự t h ật
2 . Nó k h ôn g bị ph ản đối v ị m ột sự t h ật n à o cả, n g h ĩa là t r on g k h i t h í
n g h iệm , k h ôn g bị ph ải m ột t h í n g h iệm n à o ph ản đối n ó cả.
3 . Nó ph ải là m ột n g u y ên lý dồi dà o ph on g ph ú , n g h ĩa là g ợi r a được
n h iều cu ộc t ìm k iếm m ới m ẻ, g â y r a được n h iều cu ộc t h í n g h iệm .
4 . Nó ph ải đơn g iản . Ch ín h v ì lý t h u y ết của Pt olem e r ất ph iền ph ức
n ên Coper n ic m ới n g h ĩ r a m ột ức t h u y ết k h á c đơn g iản h ơn . Đơn
g iản là điều k iện cốt y ếu của m ột ức t h u y ết h a y .
1 . Qu a n sá t ch o t h ật t in h t ế
2 . Nh â n n h ữn g điều m ìn h qu a n sá t ấy , t ìm cá ch qu i n ạp, n g h ĩa là
t ưởn g t ượn g m ột n g u y ên n h â n ch u n g ch o t ất cả cá c sự k iện r ời r ạc
k ia , là m t h à n h m ột ức t h u y ết . Ức t h u y ết ấy ph ải cắt n g h ĩa được
t ất cả n h ữn g h iện t ượn g m ìn h đã qu a n sá t k ia , m à k h ôn g ph ải bị
m ột sự t h ật n à o ph ản bội ph ản đối được, ch ừn g ấy m ới được x em là
đú n g đắn t h ôi. Bằn g k h ôn g , ph ải bỏ đi, v à t ìm m ột ức t h u y ết k h á c
đủ lý h ơn v à ă n k h ớp v ới sự t h ật h ơn .
3 . Nh à k h oa h ọc, bấy g iờ, t ìm cá ch k iểm t r a , t h í n g h iệm ức t h u y ết
ấy lại.
3. Loại suy
Nh â n h a i v ật , v ừa g iốn g n h a u m à cũ n g v ừa k h á c n h a u ; n h ưn g
ph ần g iốn g n h iều h ơn , t a k ết lu ận ch o cá i n à y g iốn g v ới cá i k ia .
Đó là ph ép loại su y .
T ỷ n h ư: T r á i đất , là m ột h à n h t in h có n g ười ở; t a bèn n g h ĩ n g a y
đến h à n h t in h Sa o Hỏa có lẽ cũ n g có n g ười t a ở.
a ) Bản ch ất :
Loại su y , bản ch ất n ó n h ư t h ế n à o? T a h ã y so sá n h n ó v ới ph ép
diễn dịch v à qu i n ạp sẽ t h ấy dễ dà n g h ơn .
Ch ất sắt , đốt n ón g t h ì g iã n r a ;
Ch ất đồn g , đốt n ón g cũ n g sẽ g iã n r a .
Câ u k ết v à câ u t iền đề v ẫn n h ư n h a u , n g h ĩa là t iền đề k h ôn g r ộn g
h ơn , k h ôn g h à m ch ứa k ết lu ận ở t r on g .
T r á i lại, n ếu dù n g ph ép loại su y t h ì ph ải k ết lu ận n h ư v ầy :
Chất s ắt đốt n ón g g iã n r a ;
Bởi v ậy , chất đồng đốt n ón g cũ n g sẽ g iã n r a .
Qu i n ạp t h ì n h â n ch ỗ đồn g n h ất m à k ết qu a ch ỗ đồn g n h ất , n g h ĩa
là t ừ ch ất sắt k ết qu a ch ất sắt n h ưn g r ộn g h ơn ; còn loại su y , t h ì n h â n
ch ỗ t ươn g t ợ m à k ết qu a ch ỗ t ươn g t ợ, n g h ĩa là t ừ ch ất sắt k ết qu a ch ất
đồn g , h a i ch ất t u y cù n g loại là k im k h í n h ưn g k h á c n h a u .
Chất s ắt, n ón g t h ì g iã n r a ;
Bởi v ậy , loại k im k hí n à o n ón g cũ n g g iã n r a .
Nh ưn g n h ư t h ế t h ì lý lu ận k h ôn g m ấy được ch ín h x á c, v ì n ếu t h ật
t h eo ph ép qu i n ạp, ph ải lu ận n h ư v ầy m ới đú n g :
Sắt , n ón g t h ì g iã n r a ;
Bởi v ậy , bất k ỳ là ở đâ u v à ba o g iờ, sắt h ễ n ón g t h ì g iã n r a .
T h eo ph ép qu i n ạp, t a k h ôn g có qu y ền k ết lu ận t ừ ch ất n à y qu a
ch ất k ia , n g h ĩa là t ừ ch ất sắt qu a ch ất đồn g m à ch ỉ được ph ép k ết t ừ bâ y
g iờ đến sa u n à y v à m ã i m ã i t ừ m ột t h ời g ia n n g ắn đến m ột t h ời g ia n
dà i h ơn . T a ph ải lu ận n h ư v ầy : Giờ đâ y , m iến g sắt n à y , đốt n ón g t h ì
g iã n r a .
Ch o n ên , g ia i đoạn t h ứ n h ất n à y cũ n g ch ưa g iải qu y ết . T a qu ả
qu y ết n ó k h ôn g ph ải cù n g m ột loại v ới qu i n ạp. V ậy , n ó là loại g ì?
Ph à m là k im k h í, h ễ đốt n ón g t h ì g iã n r a ;
Mà ch ất đồn g là k im k h í;
V ậy , ch ất đồn g đốt n ón g cũ n g g iã n r a .
b) Gi á t r ị:
Ph ép loại su y cũ n g có k h i g ọi là tỉ luận. T ỉ lu ận , t u y cũ n g g ọi là
“ annalogie” n à y k h á c v ới “ annalogie” n g h ĩa loại su y .
T ỉ n h ư câ u :
“ Trời k hông lường trưa, s ớm , n, m ưa.
Người đâu biết hôm , m ai, họa, phước.”
Lại n h ư câ u :
Có k ẻ lại dù n g ph ép t ỉ lu ận đem v ật có h ìn h để v í v ới sự v ô h ìn h .
Nh ư n ói:
“ Cá k h ôn g ă n m u ối cá ươn ,
Con k h ôn g n g h e ch a m ẹ, t r ă m đườn g con h ư” .
Mu ốn lý lu ận ch o đú n g đắn , cần ph ải để ý t h êm v ề n h ữn g
nguyên nhân s ai lầm sa u n ầy t r on g n h ữn g ph ép lu ận k ể t r ước
đâ y .
1. Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận
Lại cũ n g n h ư t r on g câ u n à y :
Câ u h ỏi n à y lẽ r a ph ải ph â n r a là m h a i câ u h ỏi r iên g n h a u m ới đú n g ,
là :
Cá ch lu ận ở đâ y t h ời ph ải ph ép, n h ưn g câ u k ết lu ận t h ì sa i là v ì
câ u đại t iền đề dù n g là m n g u y ên t ắc đã sa i v ới sự t h ật r ồi.
Hoặc n ói:
T r ên đâ y là n h ữn g t ỉ dụ g iản dị để ch o t a t h ấy được ch ỗ v ô ý t h ức
của lối lu ận n à y . Ph ần n h iều n h ữn g n g u y ên t ắc t iên t h iên của n h à
ch ín h t r ị h a y t ôi g iá o đưa r a k h ôn g ph ải đều đơn g iản n h ư t r ên đâ y , h ọ
k h éo t r ìn h bà y n ó t r on g m ột lớp sơn r ất lộn g lẫy , r ất t h ỏa m ã n lòn g t ự
á i ch o m ỗi n g ười, ch o n ên n h ữn g k ẻ v ô t â m k h ó lòn g m à n h ận t h ấy
được dễ dà n g .
3. Đi lạc đề
Lu ận t h eo t a m đoạn lu ận m à ch o đú n g ph ép, t h ời câ u k ết lu ận
ph ải n ằm t r on g t iền đề, k h ôn g được ph ép r a k h ỏi đó.
T ỉ n h ư câ u :
Có 3 cá ch r a n g oà i v ấn đề:
1 . Ch ứn g lu ận qu á đề;
2 . Ch ứn g lu ận t h iếu sót ;
3 . Ch ứn g lu ận lạc đề.
T ỉ n h ư, t r on g m ột cu ộc h ội n g h ị, n g ười t a bà n cã i coi ph ải n ên
đá n h h a y k h ôn g n ên đá n h g iặc. Có 2 n g ười lại bà n : “ Chiến tranh là bất
công” . Đó là chứng luận quá đề, v ì ở đâ y n g ười t a k h ôn g h ợp v ới n h a u để
bà n ch u n g v ề v ấn đề ch iến t r a n h m à là để bà n v ề m ột cu ộc ch iến
t r a n h r iên g biệt n à o.
Có k ẻ lại bảo: “ Cuộc chiến tranh này s ẽ có lợi cho chúng ta, nếu chúng
ta thắng trận” . Đó là chứng luận thiếu s ót, v ì ch iến t r a n h ch ẳn g ph ải v ì
lợi m à t h ôi, là đủ để k h a i ch iến , t a ph ải coi n ó có được côn g bìn h k h ôn g
đã , v à n h ất là x em x ét coi m ìn h có đủ sức ch iến t h ắn g t ới cù n g k h ôn g ?
Cũ n g có k ẻ v iện lẽ: “ Mình phải lo làm cho quốc gia được cường m ạnh
thêm lên” . Đó là chứng luận ra ngoài vấn đề (pr ou v er à côt é de qu est ion )
v ì cũ n g có biết ba o ph ươn g t h ế k h á c có t h ể m ưu ch o qu ốc g ia được
cườn g t h ịn h g ấp bội, lựa ph ải dù n g đến ch iến t r a n h . V ấn đề đa n g bà n
cã i đâ y là : Nên đá n h h a y k h ôn g n ên đá n h . Nh ữn g ch ứn g lu ận ở t r ên ,
đều là ch ứn g lu ận n g oà i v ấn đề cả.
Cũ n g n h ư n h à ch ín h t r ị k ia , m u ốn t h a y m ột v à i đạo lu ật t r on g
n ước lại đi cắt n g h ĩa v à ch ứn g g iải sự cần t h iết của lu ật ph á p ch o dâ n
ch ú n g n g h e. V ấn đề “ cần thiết của luật pháp” có ă n ch ịu g ì v ới v ấn đề
sửa đổi m ột v à i đạo lu ật đâ u !
Cắt n g h ĩa câ u n à y bằn g câ u k ia : Nh ữn g câ u k ia ch ín h n ó cũ n g
còn cần ph ải cắt n g h ĩa n ữa m ới đặn g . Ha y n ói m ột cá ch k h á c: Điều
m ìn h đem r a để ch ứn g dẫn , t ự n ó cũ n g cần ph ải ch ứn g g iải m ới đặn g .
“ Bản tính của các vật nặng là hút vào trung tâm trời đất (centre du
m onde).
Kinh nghiệm chỉ cho ta thấy rằng các vật nặng đều hút và trung
tâm quả đất (centre de la terre).
Ấy vậy, trung tâm quả đất là trung tâm của trời đất” .
Cá i n g u y ên t ắc ở đại t iền đề t r ên đâ y là m ột n g u y ên t ắc ph ải
ch ứn g g iải t r ước k h i đem n ó dù n g là m n g u y ên t ắc. T r on g sá ch
“ Logique de Port Royal” bảo: “ Chúng ta thấy rõ, phàm hễ vật nặng thì hút
vào trung tâm trời đất, Aris tote vịn vào đâu m à nói thế, nếu chẳng phải vì
ông ấy đã nhận trước rằng, trung tâm quả đất cũng là trung tâm của trời
đất nữa” .
6. Cái vòng luẩn quẩn
Ph ép lu ận qu i n ạp că n cứ v à o n g u y ên t ắc n à y : T ạo v ật đều t u â n
t h eo n h ữn g qu i lu ật t ự n h iên bất di bất dịch , n g h ĩa là ph à m n h ữn g sự
k iện g iốn g n h a u , ba o g iờ n h ữn g k ết qu ả cũ n g sẽ g iốn g n h a u .
Cá i t ín h h a y ba o qu á t n h ư t h ế để lu ận , m à t a t h ườn g g ọi là “ vơ
đũa cả nắm ” , là m ch o n h à v ă n sĩ k ia k h i đến m ột x ứ n ọ, lú c t à u đậu
bến , t h ấy v à i n g ười đà n bà đến đó, t óc h oe h oe, liền v iết bà i du k í r ằn g :
x ứ ấy đà n bà đều t óc h oe cả. Nh â n đó m à lý lu ận m ới đặt ch o lối n g ụy
lu ận ấy cá i t ên “ ngụy luận người đàn bà tóc hoe” (soph ism e de la fem m e
r ou se).
T r on g Á n T ử X u â n T h u cũ n g có m ột câ u ch u y ện n g ộ n g h ĩn h v ề
lối n g ụy lu ận t r ên đâ y : V u a Sở t h ấy lín h dẫn m ột n g ười t ù , g iả là m
n g ười n ước T ề đi n g a n g qu a . Liền h ỏi: Tội gì thế? Lín h t r ả lời: Tội ăn
trộm . V u a Sở h ỏi Á n T ử: “ Người nước Tề ăn trộm cả hay s ao?” Đó là lối
lu ận “ vơ đũa cả nắm ” .
A n dr é Gide có n ói: “ Giá trị của người này trong m ột giới này, k hông
đủ đảm bảo giá trị của họ trong m ột giới k hác” (La v a leu r d’u n h om e dá n
u n dom a in e n e con st it u e pa s u n e g a r a t ie de sa v a leu r da n s u n a u t r e
dom a in e). Ng h ĩa là , n g ười t à i g iỏi ở bên m ôn n à y , k h ôn g đủ đảm bảo
r ằn g h ọ cũ n g t à i g iỏi lu ôn v ề m ôn k h á c. Nh à bá c sĩ đại da n h là n g ười
t à i g iỏi bên y g iới t h ôi, ch ưa ắt v ì lẽ ấy , v ì t ên t u ổi h ọ m à ch o h ọ cũ n g
t à i g iỏi lu ôn bên ch ín h t r ị h a y v ă n ch ươn g , n ếu t a ch ưa t h ấy đủ bằn g
cớ. Nh iều n g ười t h ườn g n ói: “ Ông này ăn học giỏi lẽ nào thất nghiệp” .
Hoặc: “ Ông này học rộng tài cao, nếu ra buôn bán chắc k hông ai theo
k ịp” . Là v ì h ọ t h ấy ph ần đôn g k ẻ bu ôn bá n ít t h ấy có n g ười ă n h ọc g iỏi.
Cá i đó ch ưa ắt . Có n h iều bậc bá c h ọc, n ếu t h eo qu a n g h ề bu ôn , lại có k h i
v ụn g v ề h ơn m ột k ẻ qu ê m ù a dốt n á t .
Nh ữn g k ẻ có cá i t ật su y n g h ĩ g iản lược n h ư t h ế k h ôn g ba o g iờ t r ở
n ên n h à k h oa h ọc ch â n ch ín h được. T r ước k ia , óc g iản lược x u i n g ười cứ
đổ dồn v ề m ột “ Ông Trời” , bất k ì điều g ì k h ó n g h ĩ. Na y t h ì có k h á c. Bà n
cã i v ề X ã h ội, h oặc v ề cá c v ấn đề qu a n t r ọn g g ì v ề con n g ười… t a k h ôn g
còn có cá i lối “ đổ thừa” ch o “ Ông Trời” n ữa , n h ưn g óc g iản lược v ẫn x u i
t a qu i cả m ọi v iệc v à o m ột v à i lu ật k in h t ế. Giản lược t h ật là t h á i qu á !
Nh ưn g m à ở đâ y , sự sa i lầm của t a ch ưa t h ấy liền sự t a i h ọa . Hìn h ph ạt
của t a , ch ín h do sự k h ôn g g iải qu y ết được v ấn đề h òa bìn h v à h ạn h
ph ú c, v à cũ n g k h ôn g t h ể r a k h ỏi được cá i “ ao tù xã hội” (m a r e socia le)
m à t a đa n g lội ch ập ch ữn g đó. T a k h ôn g ba o g iờ có t h ể g iải qu y ết được
n h ữn g v ấn đề n h â n sin h n ếu t a k h ôn g t h eo g ươn g cá c n h à k h oa h ọc
t h ực n g h iệm m à x óa bỏ “ cái óc giản lược” t h á i qu á của t a đi… v à ph ải
“ thể” t h eo sự v ật ch ớ k h ôn g ba o g iờ n ên t h eo m ột ức t h u y ết r ất đơn g iản
n à o của t a m à bỏ qu a n h ữn g t h ực sự k h ôn g ă n ch ịu v ới ức t h u y ết của t a .
Ch ừn g ấy , t a m ới m on g t h ấy được đủ ph ươn g diện sự v ật , v à g iải qu y ết
n ó m ột cá ch đầy đủ h oà n t oà n k h ôn g t h iên lệch .
2. Nhận lầm nguyên nhân
Ch o là n g u y ên n h â n m ột h iện t ượn g k h ôn g ph ải là n g u y ên n h â n ,
m à ch ỉ là m ột h iện t ượn g có t r ước t h ôi. Lối lu ận n à y ch o r ằn g h ễ A đứn g
t r ước B, t h ì A là n g u y ên n h â n của B. T ôi u ốn g t h ứ t h u ốc n à y m à là n h
bện h , v ậy t h ời t h u ốc n à y là n g u y ên n h â n của sự là n h bện h của t ôi.
Lu ận n h ư t h ế, ch ưa ắt đú n g v ới sự t h ật , v ì biết đâ u , điều m à t a ch o là
n g u y ên n h â n ch ỉ là m ột h iện t ượn g có t r ước h iện t ượn g t a đa n g t h ấy
đâ y ch ớ k h ôn g ph ải là n g u y ên n h â n của n ó.
Nh ữn g n g ười của m ột ph e ph á i h a y m ột lý t h u y ết n à o cũ n g
t h ườn g có cá i óc t h iên lệch ấy : Bất k ì sự g ì v ật g ì x ảy r a m à t r á i v ới
t h u y ết của m ìn h đa n g t h ờ, m ìn h k h ôn g m ấy k h i để ý đến , h oặc có để ý
đến r ồi cũ n g m a u qu ên , ch ỉ n h ớ r ất k ĩ n h ữn g điều g ì x ảy r a h ạp v ới lý
t h u y ết m ìn h t h ôi. Nếu cần ph ải đưa bằn g cứ r a để ch ứn g n h ận t h u y ết
m ìn h , t h ì m ìn h lại qu ên m ất n h ữn g v iệc đã x ảy r a k h ôn g “ ăn” v ới
t h u y ết m ìn h , v à ch ỉ n h ớ n h ữn g v iệc n à o “ thuận” v ới t h u y ết m ìn h
t h ôi. Bởi v ậy , m ìn h m ới bị lầm lạc m ột cá ch h ết sức v ô t ìn h . Nh ưn g
cũ n g có n h ữn g k ẻ h ữu ý g ạt bỏ n h ữn g bằn g cớ “ bất lợi” ch o lý t h u y ết h ọ
để lườn g g ạt dụ dỗ n g ười k h á c. Đó là h ạn g n g ười “ cố tâm ” v à t h ích sốn g
t r on g sa i lầm , k h ôn g cần bà n đến t r on g qu y ển sá ch n à y .
T r on g k h i n g h iên cứu m ột v ấn đề n à o, cần n h ất là ph ải liệt cử r a đủ
m ọi ph ươn g diện v à n g h iên cứu t ừn g ch i t iết , đừn g bỏ sót m ột m ặt n à o
cả.
Á n T ử n ói: “ Tôi thường nghe quít Giang Nam ngọt m à đem trồng nơi
Giang Bắc thì chua. Là tại nơi thổ nghi. Nay người nước Tề ở Tề thì k hông ăn
trộm m à s ang Sở lại ăn trộm . Cũng là tại thổ nghi vậy” .
T r á i lại, k h i t a n ói: “ Cái bàn này rất đẹp, và tiện lắm ” … “ người này
dễ thương và đẹp trai quá” … “ vàng quý hơn s ắt” , t a k h ôn g còn ph á n
đoá n k h á ch qu a n n ữa , m à đã ch en t ìn h ý t a v à o đó. T a k h ôn g qu y ết
địn h sự v ật t h eo cá i g iá t r ị r iên g của n ó đối v ới n ó, m à là g iá t r ị của n ó
đối v ới sự ưa g h ét , t r ọn g k h in h của m ìn h . Đó là ph á n đoá n v ề g iá t r ị,
n h ữn g ph á n đoá n ch ủ qu a n .
Ph á n đoá n v ề sự t h ật , ở v à o t h ời bu ổi n à o, ở v à o h oà n cản h n à o
cũ n g đều k h ôn g biến t h iên g iá t r ị của n ó. Dầu t a là n g ười V iệt Na m h a y
n g ười T à u , n g ười Nh ật h a y n g ười Ph á p,ba o g iờ v à ở đâ u , cũ n g ph ải
côn g n h ận sự t h ật n à y : “ Lửa thì nóng” .
Đú n g n h ư v ậy ở đâ y , k h ôn g cần t a ph ải m ở r a cu ộc bà n cã i cũ k ĩ
n à y lại là m ch i n ữa . T h eo n h à du y t â m , t a cũ n g n h ận ch o r ằn g : Ph á n
đoá n v ề sự t h ực là m ột ph á n đoá n ch ủ qu a n n h ưn g ch ỉ là m ột t h ứ ph á n
đoá n m à ph ần ch ủ qu a n ch ỉ là m ột “ đơn s ố” t h ôi, còn ph á n đoá n v ề g iá
t r ị, là t h ứ ph á n đoá n m à ph ần ch ủ qu a n t ă n g lên đến “ bội s ố” , v ì ch ẳn g
n h ữn g n ó biểu lộ bản t ín h t a m à lại đượm t h u ần t h êm ý h ướn g của t ìn h
cảm t a n ữa . T h ật v ậy , n ếu ở đâ y , t a lược bỏ cá i t ìn h cảm đi, t h ì n h ữn g
g iá t r ị t r on g đời cũ n g liền t h eo đó m à t iêu m a t ất cả.
Được, m à k h ôn g .
“ Biết phân biệt các loại giá trị, là m ột s ản phẩm m à cũng vừa là m ột
điều k iện của đời s ống văn m inh” . (C. Bou g lé). T h ật đú n g n h ư t h ế: T a
h ã y x em n g a y t in h t h ần của n g ười bá n k h a i t h ì r õ. Mìn h đừn g t ưởn g
lầm r ằn g t in h t h ần h ọ ph ó m ặc ch o dục v ọn g ch i ph ối. Họ cũ n g có lý
lu ận , t ư t ưởn g h ọ cấu t ạo cũ n g ph ức t ạp lắm . T a cứ x em n g a y địa v ị của
t h ần t h oại v à n g h i lễ t r on g x ã h ội của h ọ k ia , đủ r õ t in h t h ần h ọ k h ôn g
ph ải đơn sơ n h ư con t r ẻ m à x ưa n a y t a lầm t ưởn g . Nh ưn g , cá i ch ỗ m à
t in h t h ần h ọ k h ôn g t h ể đạt đến là “ biết phân biệt giá trị của các loại, và
biết lý luận theo từng k hu vực, k hông để cho s ự hội ý tha hồ k ết cấu” . (C.
Bou g lé). T h eo h ọ, bất cứ cá i g ì cũ n g ca n dự lẫn n h a u . V ới h ọ, ch ỗ ph â n
biệt g iữa m ọi sự v ật r ất lờ m ờ. Họ lẫn cá i n ọ v ới cá i k ia , h ữu h ìn h v ới v ô
h ìn h , m ộn g t ưởn g v ới t h ực t ế, sốn g v ới ch ết , ph ần t ử v ới t oà n t h ể… Họ
đa cảm đến đỗi h ọ x á o t r ộn cả t ư t ưởn g v ới dục v ọn g lại là m m ột . V ới h ọ,
lu â n lý t oà n là lối lý lu ận t h eo t ìn h cảm , lấy T ìn h là m Lý , lấy Lý là m
T ìn h , h ỗn độn m ơ m à n g , k h ôn g biết đâ u là r a n h h ạn . Lại n ữa , h ọ
k h ôn g ba o g iờ biết su y n g h ĩ m ột m ìn h t r on g t ĩn h m ịch . T h ườn g h ọ ch ỉ
biết su y n g h ĩ t h eo qu ần đoà n , t r on g n h ữn g lú c bị ph ấn k ích m ã n h liệt
m à t h ôi. Bởi v ậy , t ư t ưởn g h ọ lại cà n g dễ m ù m ờ ph a t ạp v ới dục t ìn h
của h ọ.
T in h t h ần của n g ười v ă n m in h t h ì k h á c. V ới h ọ, Lý là Lý m à T ìn h
là T ìn h . Lý lu ận của h ọ k h ôn g ba o g iờ lộn x ộn n h ư n g ười bá n k h a i. V ă n
Min h m à t ôi m u ốn n ói đâ y là t in h t h ần t h ật v ă n m in h , ch ớ k h ôn g ph ải
ch ỉ ch u n g n h ữn g n g ười sốn g t r on g x ã h ội v ă n m in h n g à y n a y m à v ẫn
còn g iữ đầu óc của dâ n t ộc bá n k h a i đâ u . V ì ch ưa ch ắc n h ữn g n g ười sốn g
t r on g t h ời đại bâ y g iờ m à n g ười t a g ọi là V ă n Min h , t h ật là v ă n m in h
cả đâ u . Sốn g cù n g v ới dâ n t ộc bá n k h a i n h ưn g t in h t h ần t iến h óa r ất
ca o, là n g ười v ă n m in h . Sốn g cù n g v ới dâ n t ộc v ă n m in h m à đầu óc
t h ô sơ, t in h t h ần k ém cỏi là n g ười bá n k h a i. Ng ười t a v ì có sự ph â n côn g
t r on g v iệc là m , v ì ch ia ph e ch ia n h óm , ch ia n g h iệp đoà n , ch ia t ôn g
ph á i, ch ia dâ n t ộc… r ồi t h ì h a y ph ê bìn h k ẻ k h á c k h iến ch o x ã h ội k ìn h
ch ốn g r ối r en n h ư t ơ n u ồi… đó đâ u ph ải là v ă n m in h . Bấy g iờ, h ọ t ập
lấy cá i đức k h oa n du n g để ch o t h iên h ạ được h òa bìn h t ạm lại. Nh ưn g
m à đâ u có dễ g ì. V ì con n g ười dục v ọn g còn n h iều , có k h i còn h ơn n g ười
bá n k h a i n ữa , ch o n ên sự cố ch ấp la n t r à n t r on g x ã h ội.
C. Bou g le n ói: “ Con người trong xã hội dã m an dường như ít có đủ tư
cách đứng trên nhiều phương diện k hác nhau như nghệ thuật, luân lý tôn
giáo hay k inh tế để phê bình s ự vật. Tư cách ấy, lần lần tăng lên theo trình
độ văn m inh tiến bộ của họ” .
Nh ư ch ú n g t a đã t h ấy ở t r ên : Ph á n đoá n v ề g iá t r ị ch ẳn g ph ải để
bà y t ỏ t ín h ch ất t ự n h iên của sự v ật m à ch ỉ là để biểu m in h n h ữn g sự a o
ước t h èm m u ốn của con n g ười t r on g x ã h ội m à t h ôi.
T h ẩm địn h m ột sự v ật , ch o n ó là đá n g ưa h a y đá n g g h ét , có ích
h a y có h ại, đẹp đẽ h a y x ấu x a là m ột v iệc; m à qu ả qu y ết n ó là có, ph â n
loại n ó t h eo bản ch ất h a y t ín h ch ất n ó, t ìm n h ữn g địn h lệ của n ó, v à đặt
r a n h ữn g qu a n h ệ g iữa cá c địn h lệ ấy lại là m ột v iệc k h á c n ữa . Mu ốn
ch o n ó được h ết sức k h á ch qu a n , t h ì ph ải biết là m ch o im bặt cả sự t h ẩm
địn h ch ủ qu a n đi dà u r ằn g x ã h ội bó bu ộc t a ph ải là m t r á i lại.
Lý T r í v ừa m ới n ẩy sin h là đã bị qu y ền t h ế t r on g x ã h ội k h u ôn
k h ổ, điều k h iển . Nh ưn g r ồi ch o đến m ột lú c, n ó ch ốn g lại v ới t ập qu á n ,
v ới t ất cả cá c qu y ền t h ế của x ã h ội.
Bởi v ậy , n h à t h ôn g t h á i n h ất có k h i cũ n g ph ải m ất cả óc ph á n
đoá n ph ê bìn h của m ìn h , m ột k h i sa n g qu a g iới t ín n g ưỡn g . Nh ư
Pa st eu r là m ột v ậy : Bên g iới T r í T h ức, ôn g là n h à t h ôn g t h á i n h ất .
Bước qu a g iới T ín Ng ưỡn g , ôn g đọc k in h x em lễ, t ín n g ưỡn g Ch ú a T r ời
n g oa n n g oã n n h ư m ột n g ười đà n bà h a y con t r ẻ.
1. Sướng và khổ
Cơ t h ể v à cu ộc sốn g con n g ười có n h iều t h ứ n h u cầu , n ếu t h ỏa
m ã n được, g ọi là sướn g . T r á i lại là k h ổ. Đói m à k h ôn g ă n t h ì t h ấy đa u
k h ổ; ă n được n o đủ liền t h ấy su n g sướn g n g a y . Nếu k h ôn g có sự sướn g
k h ổ ấy t h ì con n g ười đến qu ên ă n m à ph ải ch ết m ất .
T r on g cá c t h ư n h u cầu ch ỉ có đói k h á t là t h ứ đa u k h ổi đá n g sợ
n h ất . Nh à t h i sĩ Sch iller n ói: “ Ái tình và Đói k hát, nếu k hông có thì cái
guồng m áy to tát của nhân loại phải bị ngưng đi ngay” .
Sch open h a u er n ói: “ Ta đi giày hẹp đau chân. Cởi ra đi chân k hông,
thấy s ung s ướng vô cùng. Cho nên đau k hổ là điều k iện của s ung s ướng
vậy” .
Pla t on n ói: “ Các vị thần thánh trên đời k hông bao giờ k hổ cả, cho
nên chắc chắn là các ông k hông bao giờ biết s ung s ướng là gì…” . Một cá i
h ạn h ph ú c t h ần t iên m à cá c n h à t ín n g ưỡn g m ơ ước đó, r iết r ồi đối v ới
h ọ sẽ k h ôn g còn sức g ì dẫn dụ ch o h ọ sa y m ê được n ữa cả.
Nh ưn g t a ch ớ lầm lộn Ý Ch í v ới Ha m m u ốn : Ý Ch í là ch ỉ v ề sự có
t h ể là m được, còn Ha m m u ốn t h ì t h a h ồ, k h ôn g h ạn địn h . Điều t a
m u ốn , cố n h iên là điều t a a o ước, n h ưn g n h ữn g điều t a a o ước có k h i lại
là n h ữn g v iệc m à t a biết k h ôn g t h ể m u ốn m à được.
Ý Ch í là ch ỉ v ề n h ữn g điều t a qu y ết địn h t h ực h à n h . Ha m m u ốn là
n h ữn g điều t a có t h ể ch ỉ n g h ĩ su ôn g m à t h ôi…
T ự n ó, sự v ật k h ôn g có g iá t r ị g ì cả. Nó sở dĩ có g iá t r ị là do lòn g
h a m m u ốn con n g ười m à có, v à cũ n g t ù y sức m ạn h y ếu của lòn g h a m
m u ốn m à t ă n g g iảm t h ôi. Nh ư sự đá n h g iá g iá t r ị của con n g ười v ề
n h ữn g m ón đồ m ĩ t h u ật là m ột bằn g cớ h iển n h iên r ằn g g iá t r ị ca o t h ấp
của sự v ật do n ơi lòn g ưa t h ích ít n h iều của con n g ười m à r a cả. Cũ n g
m ột m ón đồ, m à có k ẻ dá m đổ bạc n g à n r a m u a , còn n g ười t h ì ch ỉ n g ó
qu a m à k h ôn g t h èm để ý đến .
Hi v ọn g k h ôn g ph ải là h a m m u ốn , t u y n ó do lòn g h a m m u ốn m à
r a . Mìn h có t h ể h a m m u ốn m ột điều m à t h ật r a k h ôn g ba o g iờ dá m h i
v ọn g đến .
Ph à m n ếu h i v ọn g đến là k h i n à o m ìn h t h ấy điều m ìn h h a m
m u ốn đó có t h ể t h ực h à n h được. A i a i cũ n g h a m m u ốn là m g ià u ,
n h ưn g r ất ít n g ười có được h i v ọn g là m g ià u . Bởi h a m m u ốn t h ì k h ôn g
cần ph ải có điều k iện g ì cả; còn h i v ọn g , t r á i lại, m ìn h ph ải có ít n h iều
điều k iện m ới dá m n g h ĩ đến . Nh à k h oa h ọc h ọ a o ước t ìm ch o r a cá i
n g u y ên lý của v ạn v ật ; n h ưn g h ọ k h ôn g ba o g iờ có h i v ọn g sẽ t ìm r a
được là v ì k h oa h ọc k h ôn g đủ điều k iện để t ìm r a n g u y ên lý sự v ật .
1. Tính khí
2. Lý tưởng
Lý t ưởn g của m ột qu ốc g ia là ch ỗ t ổn g h ợp t ất cả n h ữn g n g u y ện
v ọn g , n h ữn g n h u cầu v à n h ữn g h a m m u ốn ch u n g của qu ốc g ia ấy .
Ch ín h lý t ưởn g ấy t ạo r a n h ữn g dư lu ận , n h ữn g lu ồn g t ín n g ưỡn g
để là m ph ươn g ch â m ch o t ất cả h à n h độn g của dâ n t r on g n ước.
Đối v ới cá n h â n cũ n g t h ế. Nh ữn g k ẻ sở dĩ h a y ph â n v â n lưỡn g lự
t r on g n h ữn g ý k iến h a y t ín n g ưỡn g của m ìn h m à k h ôn g biết ph ươn g
h ướn g n à o đi cả, ch ỉ t h eo n h ữn g k ích t h ích n h ất t h ời r ất t r á i n g h ịch
n h a u m ã i… là t ại h ọ k h ôn g có lý t ưởn g n à o ở t r on g đời c h oặc có ch ă n g ,
ch ỉ là m ột lý t ưởn g r ất m ơ m à n g y ếu ớt m ặc dầu có k h i h ọ là m ột n g ười
t h ôn g m in h v à h ọc g iỏi. Ng ười sốn g k h ôn g lý t ưởn g k h ôn g k h á c con
t h u y ền k h ôn g lá i, m ặc t ìn h ch o són g dập g ió dồi, bấp bên h đến đâ u h a y
đến đó.
Nh ữn g t ín n g ưỡn g v ề t ôn g iá o, lu â n lý h a y ch ín h t r ị n ếu h u n đú c
lại t h à n h m ột lý t ưởn g m à cả t h ần dâ n t r on g m ột n ước (h a y t r on g m ột
dâ n t ộc) đều côn g n h ận , ch ừn g ấy n ó m ới có t h ế lực r õ r ệt . Lý t ưởn g ấy
n ếu t h ích ứn g được v ới n h ữn g n h u cầu v à n h ữn g k h ả n ă n g của t h ời
bu ổi n ó sẽ là m ch o m ột qu ốc g ia được cườn g ph ú v in h qu a n g . T r á i lại,
n ếu có đi n g ược v ới con đườn g t ự n h iên sự v ật , n ó sẽ là m k h u y n h đảo
qu ốc g ia h a y dâ n t ộc ấy .
3. Nhu cầu
Con n g ười sở dĩ h oạt độn g là do h a i n g u y ên n h â n đầu t iên n à y : Ưa
s ung s ướng, s ợ đau k hổ.
T ạo t h êm n h ữn g n h u cầu m ới ch o qu ần ch ú n g , đó là cá ch t ạo r a
t h êm m ối dư lu ận m ới. Nh ữn g n h à cầm qu y ền đại t à i k h éo dâ y t ạo
ph on g t r à o bằn g cá ch t ạo t h êm n h u cầu có ích v à cần t h iết ch o dâ n
ch ú n g .
Dục v ọn g là y ếu t ố g â y t ạo dư lu ận m ột cá ch k h ôn g t h ể lượn g n ổi
sức m ạn h của n ó. T ừ x ưa t ới n a y t r on g lịch sử loà i n g ười, ch ín h n ó x ú i
g iục cá c dâ n t ộc x ô x á t lẫn n h a u k h ôn g n g ớt v ậy .
1. Ám thị
Có n h iều cá ch á m t h ị: Sá ch , bá o, diễn t h u y ết , qu ản g cá o v .v … Mà
dù n g lời n ói h iệu qu ả n h ất .
Nói r a , là đã á m t h ị r ồi; n h ưn g qu ả qu y ết là á m t h ị t h êm n ữa .
Nh ắc đi n h ắc lại m ã i lời đã qu ả qu y ết k ia là đem sự á m t h ị đến ch ỗ t ột
cù n g t h ế lực của n ó. T h u ật qu ản g cá o là t h u ật á m t h ị bằn g qu ả qu y ết v à
n h ắc đi n h ắc lại m ã i ch o n g ười t a t in m ìn h .
T ừ sự á m t h ị của a n h bá n h à n g t ìm cá ch k h u y ến dụ m ìn h m u a đồ,
ch o t ới sự á m t h ị của n h à t h ôi m iên bắt m ìn h cảm t u â n t h eo m ạn g lện h
h ọ n h ư cá i m á y … đều h à m có m ột ý n g h ĩa t h ôi: là m ch o k ẻ k h á c m ất
óc ph á n đoá n đi, để dễ bề sa i k h iến . Ản h h ưởn g của h ọ t h ật là t o t á t .
Nh ữn g k ẻ dễ bị á m t h ị n h ất là n h ữn g k ẻ đa n g bị dục v ọn g n g ự t r ị
n ơi lòn g . T h ươn g , g h ét là m ch o t ấm lòn g bị t h u h ẹp lại, t h ật r ất dễ bị
á m t h ị, v à dễ ch o n g ười t a t h a y đổi ý k iến m ìn h lắm . Dầu m ìn h là m ột
n g ười t h ôn g m in h t à i t r í bậc n à o, n ếu bị dục v ọn g lôi cu ốn , cũ n g k h ó
lòn g m à t h oá t k h ỏi sự á m t h ị. Đối v ới n g ười m ìn h y êu qu ý , t h ì h ọ n ói
g ì là m g ì, m ìn h cũ n g t h ấy là ph ải cả. Dầu điều g ì h ọ n ói h a y là m k ia có
sa i v ới lẽ đươn g n h iên bậc n à o, m ìn h cũ n g t ìm đủ m ọi cá ch bên h v ực,
t h a t h ứ. T r á i lại, n ếu m ìn h g h ét , t h ì dầu h ọ có ph ải bậc n à o, m ìn h cũ n g
t ìm cá ch ch ê ba i biếm n h ẽ[28] .
Bởi v ậy , n h ữn g k ẻ m u ốn á m t h ị, t h ườn g h a y t ìm cá ch g â y ch o
n g ười t a m ối t h iện cảm lú c ba n đầu . T u y m ối cảm ấy có k h i bị ph á h oại
v ì n h ữn g m ối cảm n g h ịch lại n ó, n h ư k h i m ới t h ấy m ặt t h ì đã g h ét , m à
v ề sa u cử ch ỉ k h ôn k h éo m ìn h có t h ể là m ch o h ọ m ất cá i á c cảm lú c ba n
đầu , n h ưn g n h iều k h i cá i m ối cảm lú c ba n đầu m ã n h liệt qu á , r ất k h ó
lòn g m à ph ôi ph a t iên t a n liền ch o được.
3. Ưa giải nghĩa
T h a y v ì t h ú n h ận sự dốt n á t của m ìn h v ề n h ữn g v ấn đề m ìn h ch ưa có
t h ể g iải n ổi, lắm k h i ch ín h k h oa h ọc cũ n g r ất dễ dã i v ới n h ữn g lối g iải
lý m iễn cưỡn g n h ư t h ế
Lý lu ận k h ôn g là m g ì ch ốn g n ổi v ới n ó. Ng ười t a n ói cá i t ên n ó r a ,
n h ư n g ười t a g ọi t ên Ph ật A Di Đà v ậy . T r ước qu ần ch ú n g , n g ười t a g ọi
n ó lên m ột cá ch t h à n h k ín h t ĩn h t â m ; qu ần ch ú n g n g h e n ói đến t ên
n ó, là t ỏ n g a y cá i v ẻ bá i n g ưỡn g t ôn sù n g . Bởi n ó là n h ữn g t iến g k h êu
g ợi được n ơi lòn g của côn g ch ú n g n h ữn g h ìn h ản h đầy m ộn g đẹp, đầy
h ứa h ẹn n g ọt n g à o n h ư h ìn h ản h m ột đấn g Cứu T h ế v ậy .
5. Ảo vọng
“ T r ải qu a n h ữn g cu ộc bể dâ u ,
Nh ữn g điều t r ôn g t h ấy m à đa u đớn lòn g ” .
T r ước k ia là n h ữn g ảo v ọn g của t ôn g iá o, n g à y n a y là n h ữn g ảo
v ọn g của t r iết h ọc v à x ã h ội…
T u y n h iên , qu ần ch ú n g t r ước sa u r ồi cũ n g có n g à y bị t h ất v ọn g ,
v ì sự t h ật t h ế n à o r ồi cũ n g sẽ đến là m ch o h ọ t ỉn h n g ộ lại. Kin h n g h iệm
là bà i h ọc du y n h ất để ch o dâ n ch ú n g biết t ôn t h ờ sự t h ật v à g iú p h ọ
ph á n h ữn g ảo v ọn g n g u y h iểm ấy đi. T a cứ g iở n g a y lịch sử r a t h ì r õ.
Nh ữn g k ẻ bị n h iều t h ất v ọn g là n h ữn g k ẻ sà n h đời h ơn n g ười. Nh ữn g
n ước bại v on g t h ườn g là n h ữn g n ước t ỉn h n g ộ sớm h ơn h ết .
Câ u n ói qu ả qu y ết cà n g được v ắn t ắt , k h êu g ợi v à r ắn r ỏi ch ừn g
n à o t h ì ản h h ưởn g lại cà n g m ạn h m ẽ ch ừn g n ấy . Đối v ới qu ần ch ú n g ,
n h ữn g bà i lu ận dà i dòn g k h ôn g h iệu qu ả g ì cả.
7. Uy danh
Nh ữn g lu ận lý h ọc, bà n v ề n h ữn g y ếu t ố t ạo t h à n h m ột ph á n
đoá n , dườn g n h ư bỏ qu a y ếu t ố qu a n t r ọn g n à y : Uy da n h .
V ề n h ữn g v ấn đề t h u ộc v ề n g h ề n g h iệp của t a , h a y t h u ộc v ề ch ỗ sở
t r ườn g của t a t h ì t a có t h ể t in cậy n ơi sự ph á n đoá n của t a t h ôi. Ng oà i
r a , t a k h ôn g cần cố côn g m à su y n g h ĩ h a y lý lu ận là m g ì ch o n h ọc.
T h à n h ắm m ắt t in t h eo n h óm n g ười ch u y ên m ôn v à có u y da n h h ọ
t h a y t a ph ê ph á n là đủ. Qu y ền t h ế của ôn g t h ầy đời n à o đến g iờ cũ n g
v ẫn x em n h ư m ột điều t h iên g liên g k h ôn g t h ể x â m ph ạm .
Uy da n h là m ột sức m ạn h t h u ộc v ề t in h t h ần , ca o h ơn sức m ạn h
v ề v ật ch ất g ấp bội. Nh iều x ã h ội sở dĩ t h à n h lập cũ n g v ì n h ờ n ó, h ơn là
n h ờ n ơi sức m ạn h . Na poléon , k h i v ượt cù la o Elbe v ề n ước, ch ỉ n h ờ n ơi
u y da n h m à k h ôn g m ấy n g à y t h â u đoạt lại cả n ước Ph á p v ề t a y m ìn h .
T r ước cá i h à o qu a n g sá n g r ực của t ên t u ổi ôn g , sú n g t h ần côn g của n h à
v u a đều câ m m iện g cả, cá c đạo bin h của n h à v u a đều t iêu t a n cả. Ng ười
t a lú c bấy g iờ x em ôn g n h ư m ột v ị t h ần t h á n h .
Câ u ch u y ện ph á t m in h lu ồn g són g N là m ột t r on g n h iều câ u
ch u y ện t r on g là n g k h oa h ọc, do ản h h ưởn g t a i h ại của u y da n h g â y
n ên .
T r on g lú c ấy , cá c n h à t h ôn g t h á i n g oại qu ốc k h ôn g bị ảo h oặc v ì
cá i u y da n h t o t á t của Blon dlot , cặm cụi t h í n g h iệm đi, t h í n g h iệm lại
m ã i n h ưn g k h ôn g có k ết qu ả g ì. Họ m ới đi t ìm n h à ph á t m in h t in cậy
cắt n g h ĩa v à t h í n g h iệm lại. Bấy g iờ h ọ m ới k h á m ph á r a được r ằn g
lu ồn g són g điển N ch ỉ là m ột ảo g iá c do m iến g t a m lă n g k ín h m à r a .
Bá o Rev u e Scien t ifiqu e bèn cậy cá c n h à t h ôn g t h á i t r on g t h ế g iới m ở
cu ộc điều t r a . T é r a , là n sá n g điển N t h ật là m ột ảo g iá c.
Cá c n h à v ật lý h ọc Ph á p t r ước k ia đã t á n t ụn g sự ph á t m in h n à y
(v à có n h iều ôn g lại t u y ên bố ch ín h m ìn h có là n són g điển ấy n ữa ) bấy
g iờ t ỉn h n g ộ, đem t h í n g h iệm lại, t h ì k h ôn g t h ấy g ì cả.
T é r a , su ốt h a i n ă m t r ườn g , cá c n h à v ật lý h ọc ch u y ên m ôn h ọ bị
u y da n h á m t h ị, là m ch o h ọ t in t ưởn g m ột v iệc do t ưởn g t ượn g g â y r a
n h ư m ột ch â n lý .
Ng ười t a t h ấy t r on g số n h ữn g n g ười bị g ạt , có cả n h ữn g ôn g qu a n
t òa , cá c ôn g t h ầy ện , cá c v iên v õ t ướn g . Kh ôn g còn bằn g cứ n à o h ơn
n h ữn g bằn g cứ n à y để ch ứn g n h ận r ằn g : Sức á m t h ị của bá o ch í r ất
m ã n h liệt v ô cù n g . Ở x ứ t a , cá c n h à t h u ốc ca o đơn h oà n t á n , v à cá c
t h ầy đại bịp h ọ là m g ià u cũ n g n h ờ n ơi qu ản g cá o t r on g cá c bá o.
T a có t h ể qu ả qu y ết m ột cá ch t u y ệt đối r ằn g : Dù n g lý lu ận k h ôn g
ản h h ưởn g g ì được qu ần ch ú n g cả. V ới qu ần ch ú n g ch ỉ dù n g đến T ìn h
Cảm m ới ản h h ưởn g được h ọ m à t h ôi. Con n g ười k h i ở m ột m ìn h n g h ĩ
k h á c, m à k h i ở t r on g qu ần đoà n t h ì lại n g h ĩ k h á c.
Lú c ph on g t r à o cá ch m ạn g đa n g la n r ộn g t r on g x ứ n à y , t ôi n h ớ
r ất n h iều t ờ bá o t h u ật lại m ột v iệc ch ủ h à n h h ạ t h ợ, r ồi k ết lu ận : “ Đó,
bọn tư bản tàn nhẫn vô nhân đạo, bóc lột v.v…” T oà n là ch iều t h eo
n h ữn g lối lu ận của qu ần ch ú n g m à dụ dỗ h ọ t h ù g h ét g ia i cấp ph ú h à o.
Lý và T ình:
“ Việc phải xảy ra như thế này m ới được. Tôi m uốn cho nó phải xảy
ra như vậy. Thế thì nó phải như vầy… như vy…”
T a h ã y t h ử lấy m ột v í dụ:
Nh ư t h ời qu â n Đồn g Min h v à qu â n T r ục đa n g đá n h v ới n h a u .
Nh ữn g k ẻ k h ôn g v ì qu y ền lợi, cũ n g k h ôn g v ì cảm t ìn h m u ốn ph e n à o
t h ắn g h a y ph e n à o bại, sẽ dù n g lý lu ận n h ư t h ế n à y : Có n h iều t in t ức
cá c n ơi đưa đến , n ói r ằn g Đồn g Min h t h ắn g , h ọ bèn n h â n đó m à k ết
lu ận Đồn g Min h sẽ t h ắn g được. Đó là h ọ dù n g ph ép qu i n ạp của k h oa h ọc
để lý lu ận . Lối lu ận n à y là lối lu ận của Lý T r í: Kết lu ận đi t h eo sa u
n h ữn g t à i liệu lượm lặt đó đâ y . T r á i lại, n h ữn g k ẻ v ì qu y ền lợi h oặc v ì
t h iện cảm v ới Đồn g Min h , m u ốn ch o ph e Đồn g Min h t h ắn g sẽ lu ận cá ch
k h á c: T r on g m ớ t in t ức, h ọ t ìm cá i n à o h ạp v ới lòn g a o ước của h ọ t h ì h ọ
t in liền , k h ôn g cần đòi h ỏi bằn g cứ g ì cả. T r á i lại, n h ữn g t in t ức n à o
k h ôn g h ạp v ới ý n g u y ện của h ọ là h ọ g á c qu a m ột bên , h oặc k h ôn g để ý
đến , h oặc t ìm đủ lý để n g ờ v ực n ó. Ch ọn lựa x on g r ồi, h ọ g iữ lại t oà n
n h ữn g t in n à o có t h ể k ết lu ận r ằn g Đồn g Min h t h ắn g m à t h ôi. Đó là lối
lu ận của T ìn h Cảm : Kết lu ận đã đặt sẵn , t r ước k h i đi să n t ìm bằn g cứ.
Felicien Ch a y lla y e đại k h á i bảo: “ Người đang bị Dục Vọng chi phối
tâm hồn, k hông bao giờ chịu lý luận gì cả. Nếu họ lý luận là để tìm m ột k ết
luận thỏa ý vừa lòng họ thôi; k ết luận ấy họ đã có s ẵn trước k hi họ lý
luận” [33] . Nếu h ọ n h ận t h ấy cá i lu ận của h ọ k h ôn g v ữn g v à n g , h ọ bèn
đổi cá ch lu ận đi, ch ớ k h ôn g ch ịu đổi ý địn h , v í n h ư n g ười lu ận là a n h
t h ích r ượu . A n h sẽ lu ận :
Có k ẻ cắt n g h ĩa sự lầm lạc của câ u t iểu t iền đề, t h ì a n h lại bèn đổi
n ó đi, v à lu ận lại cá ch k h á c:
Ở đời, cốt y ếu là ph ải v u i v ẻ;
Vậy, ta phải uống rượu. (k ết lu ận )
Cá ch dù n g ức t h u y ết để t ìm ch â n lý t r on g k h i qu a n sá t r ất có lợi,
n h ưn g cũ n g r ất có h ại. Lợi là k h i n à o t a v ô t ư: n ếu t h ấy sự t h ực k h ôn g
đủ bằn g cứ để ch ứn g m in h ức t h u y ết của m ìn h t h ì ph ải bỏ n ó n g a y đi để
lập m ột ức t h u y ết k h á c. T r á i lại, n ếu v ì t h ươn g g h ét h oặc v ì qu y ền lợi,
v ì t h à n h k iến m ới đặt r a ức t h u y ết t h ì t h ật là n g u y h iểm .
Kẻ n à o m ột k h i đã bị m ột ý địn h ch iếm m ất t â m h ồn , t h ì h ọ ch ỉ
n h ận lấy , k h ôn g cần ph ê bìn h g ì cả, bất k ì là điều g ì t h u ận t h eo cá i
ch iều của dục v ọn g h ọ, v à h ọ n h ất địn h k h ôn g n h ận n h ữn g điều g ì t r á i
lại ý m u ốn của h ọ.
Lại m ột h ôm Di T ử Hà t h eo v u a đi ch ơi ở n g oà i v ườn , đa n g ă n qu ả
đà o t h ấy n g ọt , còn m ột n ửa đưa ch o v u a ă n . V u a n ói: “ Y êu ta thật! Của
đang ngon m iệng m à biết để nhường ta” .
Ng ười t a t h ườn g g ặp n ó t r on g cá c cu ộc bà n cã i v ề ch ín h t r ị, t ôn
g iá o, lu â n lý , x ã h ội, m ĩ t h u ật . Nh à dẫn đạo k h u y ến dụ qu ần ch ú n g ,
n h à t h u y ết ph á p dụ dỗ t ín đồ m ìn h t r u n g t h à n h v ới t ôn g iá o, n h à
t r ạn g sư cã i h ộ t h â n ch ủ, n h ữn g diễn g iả bà n v ề n h ữn g v ấn đề lu â n lý ,
v ă n ch ươn g , m ỹ t h u ật h a y k h oa h ọc m à ở t r on g đó có h à m ý qu ản g
cá o… đều dù n g đến lối lu ận n à y .
T h u ật h ù n g biện k h ôn g dù n g lý lẽ để dẫn dụ m à ch ỉ dù n g t oà n
cảm t ìn h t h ôi. T a t h ử lật bất k ỳ qu y ển T u T ừ Học n à o t a sẽ t h ấy đại t h ể
đều n h ắc n h ở t a n h ư v ầy : “ Đối với nhà hùng biện, con người là m ột con
vật, chỉ nhờ có dục vọng và trí tưởng tượng m ới chịu hoạt động thôi…” ,
“ Hùng biện chỉ có m ột m ục đích là thành tựu, và nếu ta m uốn được việc,
nghĩa là được k ẻ k hác nghe theo ta, phải biết đánh cho trúng ng vào thị
dục họ…” . “ Hùng biện, k hông phải chủ ý nó là để s oi s áng m à là để dẫn dụ,
lôi cuốn k ẻ k hác vào m ột cái chiều nào, vậy phải làm cho lòng họ chao
động, trí tưởng tượng họ lung lay, ý chí họ k huất phục…” .
Ju les Pa y ot bảo: “ Tu Từ Học là thuật nói k héo; – nói k héo là nói thế
nào cho người ta tin theo m ình… Hùng biện, m ục đích của nó là ru ngủ óc
phê bình. Dùng s ự hùng biện để dẫn dụ m ột người nào, là tỏ ra m ình k hinh
k hi người ấy đến bậc” … “ Các anh đừng bao giờ làm m ột nhà hùng biện,
hay m ột tay viết báo. Các anh hãy xem , họ đã làm ích lợi gì cho nước nhà?
Họ là k ẻ thích dùng s ự hào nhoáng để lòe người. Họ dùng lời văn bóng bẩy,
k hêu gợi, những tiếng gọi k hoe trương, để xúi giục các anh… Chủ ý của họ,
là làm cảm động các anh, làm cho các anh m ất cả quan năng tư tưởng của
m ình” . [41]
Kết luận:
Biết ba o n g u y ên n h â n là m ch o t a su y n g h ĩ sa i lầm . T h a y v ì lu y ện
t ập t r í n ã o m ìn h để t ìm ch â n lý , cần ph ải t ập ch o n ó biết ph òn g n g ừa
lấy n h ữn g sự sa i lầm t r ước đã . Su y n g h ĩ m à đừn g sa i lầm đã là m ột v iệc
k h ó k h ă n h ết sức r ồi. Mỗi n g ười t h iếu t ư cá ch v ề t in h t h ần n h ư t h iếu
ca n đảm , t h iếu n h ẫn n ại, t h iếu côn g bìn h , t h iếu liêm sỉ… n h ất là t h iếu
ý ch í, t h ì n h ất địn h là k h ôn g ba o g iờ su y n g h ĩ m à k h ỏi sa i lầm . Bởi
v ậy , đâ u ph ải “ s uy nghĩ ít s ai lầm ” là dễ dà n g …
Ở đâ y t ôi sẽ k h ôn g bà n v ề ph ươn g ph á p đi t ìm ch â n lý , m à ch ỉ
bà n v ề sự sa i lầm v ề n h ữn g n g u y ên n h â n t ạo r a n ó để ph òn g k h i su y
n g h ĩ t h ôi.
T ư t ưởn g là g ì?
Mỗi k h i t a t h ấy cần ph ải su y n g h ĩ, qu y ết là v ì đã có m ột v ấn đề g ì
h iện r a t r on g đầu óc, m à m ìn h ph ải t ìm ch o n ó m ột g iải qu y ết r õ r à n g
v à t h iết t h ực. V ậy t ư t ưởn g t ức là để ý đến m ột v ấn đề n à o.
Ph ải t ổ ch ức côn g v iệc n h ư t h ế n à o ch o ch u đá o? Đó là n h ữn g v ấn
đề t h u ộc v ề tổ chức.
Ph ải là m cá ch n à o để ch ỉ h u y côn g v iệc h oc có k ết qu ả ch ắc ch ắn
v à m a u lẹ v ới m ớ t à i liệu của t a có sẵn đâ y ? Đó là n h ữn g v ấn đề t h u ộc
v ề phương pháp.
a ) Ở đâ u , là m cá ch n à o v à v ới a i, t a m ới có t h ể có n h ữn g t à i liệu ,
n h ữn g điều t r a cần t h iết v à đích x á c v ề v ấn đề t a đa n g m u ốn biết đó.
b) T a ph ải că n cứ n ơi đâ u để k iểm t r a n h ữn g t à i liệu ấy ? T a n ên
biết r ằn g , có sẵn t à i liệu ch ưa ph ải đủ, cần ph ải biết ph ê bìn h n ó, v ì
n h ữn g t à i liệu ấy ph ần n h iều k h ôn g ph ải t ự m ìn h t a i n g h e m ắt t h ấy ,
m ìn h k h ôn g n ên t r ọn t in n ơi n ó.
T ìm m à t r ả lời n h ữn g câ u h ỏi t r ên đâ y k h ôn g ph ải là m ột côn g
v iệc dễ dà n g . Ở đâ y t a ph ải n h ớ k ĩ n h ữn g điều k h u y ên n ơi ch ươn g bà n
v ề t h u ật qu a n sá t [46] , để t ự m ìn h t ìm lấy n h ữn g t à i liệu đú n g đắn dồi
dà o. Bấy n h iêu côn g v iệc để t ìm t à i liệu n h ư t r ên t h ật là h ết sức k h ó
k h ă n v à n h ọc n h ằn ch o t r í n ã o… V ì v ậy n g ười t a ít a i ch ịu n g h iên cứu
t ìm t ồi ch i ch o k h ổ côn g n h ọc sức, h ọ ph á n đoá n cà n , qu y ết địn h h ướn g
ch o r ồi, có ph ải k h ỏe h ơn k h ôn g ? V ậy ch ớ qu y ết địn h k h ôn g ph ải là để
t h oá t n ợ, để “ bỏ qua cho rồi” v ấn đề m ìn h đa n g su y n g h ĩ đó sa o?
C. Thiếu ý chí
Đại t iền đề ph ải là m ột n g u y ên t ắc m à t a đã n h ận là ch â n lý , sa u
m ột cu ộc điều t r a ch ín ch ắn , t h í n g h iệm r õ r à n g , n h ận x ét t in h v i,
k h ôn g còn ph ải n g h i n g ờ g ì n ữa . Nh ưn g n ếu n ó ch ỉ là m ột ức t h u y ết ,
m ột t h à n h k iến , m ột t ín n g ưỡn g của m ột h ọc t h u y ết h a y t ôn g iá o t a
đa n g m ê sa y sù n g bá i, t h ời ph ải coi ch ừn g sa v à o n g ụy biện n à y m ột
cá ch dễ dà n g , v ì n g u y ên t ắc n à y là n g u y ên t ắc ch ưa có bảo đảm , còn
cần ph ải có sự k h ảo sá t , t h í n g h iệm lại m ới được. V í dụ n h ư câ u :
T u y n h iên , ch o r ằn g lối n g ụy lu ận n à y k h ôn g ph ải do ph ép lu ận
sa i m à là do sự dù n g n g u y ên t ắc sa i, cũ n g k h ôn g t h ật đú n g ch o m ấy .
Là v ì n h ữn g n g u y ên t ắc ấy ph ần n h iều do qu i n ạp h a y diễn dịch sa i lầm
m à r a . T h ì n h ư cá i t ín n g ưỡn g n à y : “ Vàng uống được, là vị thuốc trị được
tất cả các thứ bệnh” . Sở dĩ có cá i t h à n h k iến ấy là t ại v ì n g ười t a su y lu ận
sa i lầm n h ư v ầy : V à n g , g iú p ch o t a t h ật n h iều côn g v iệc có ích r ất lớn
la o, lẽ cố n h iên , côn g v iệc k h ẩn t h iết v à lớn la o h ơn h ết là sức k h ỏe, v ô
lý n ó lại k h ôn g g iú p t a được m ột cá ch đắc lực h a y sa o? Đó là qu i n ạp sa i,
n g h ĩa là lý lu ận sa i.
Nh ữn g sa i lầm do qu y ền t h ế g â y n ên t h ật là đá n g sợ, v ì ở đâ y t ìn h
cảm dục v on g ch en v à o m ột ph ần để cấu t h à n h n ó. Mỗi k h i n h ận h a y
k h ôn g n h ận m ột điều g ì, ch ẳn g ph ải là v ì t ự m ìn h su y n g h ĩ ph á n đoá n
lấy m à là v ì n ó do m ột k ẻ t a t in cậy n ói r a h oặc v iết r a . Đó g ọi là t in
t ưởn g , ch ớ k h ôn g ph ải là h iểu biết .
Dườn g n h ư đã là m ột n h à bá c h ọc ch u y ên m ôn , m ột n h à t r iết h ọc
h a y h ọc g iả có đại da n h t h ì k h ôn g ba o g iờ còn sa i lầm được n ữa v ậy . Cổ
n h â n h a y da n h n h â n đối v ới t a , là m ột bảo đảm ch ắc ch ắn . T a k h ỏi
ph ải sợ có sự sa i lầm g ì n ữa cả. Bởi v ậy , t a t in t ưởn g sá ch v ở, x em n ó n h ư
“ k huôn vàng thước ngọc” , n h ất độn g n h ất t ịn h đều ỷ lại v à o qu y ền t h ế
đó, để su y n g h ĩ h oặc bà n cã i v ới a i điều g ì: Nếu t a r õ được n h ữn g
n g u y ên n h â n bí m ật x u i n h ữn g đại da n h n h â n k ia h à n h độn g , t a sẽ
biết ch ắc ch ắn là k h ôn g ph ải h ọ lu ôn lu ôn v ì ch â n lý m à là m … Cũ n g
đừn g có bảo v ì ph ần đôn g côn g n h ận , m à ch o đó là m ột đảm bảo đá n g
t in cậy . V ậy t a k h ôn g biết r ằn g , bất k ỳ là m ột điều lầm n à o, cũ n g có k ẻ
đu i m ù h ọ t in t h eo sa o?
T u y n h iên , đâ u ph ải n ói t h ế là bảo k h ôn g n ên t in cổ n h â n , m à là
bảo ch ớ qu á t in cổ n h â n m à k h ôn g ch ịu su y n g h ĩ ph ê bìn h lại. Nà o đâ u
ph ải T ín n g ưỡn g t ự n ó là sa i lầm . Ng u y ên n h â n sa i lầm , ch ín h là n ơi
cá i qu a n n iệm sa i lầm n à y là lẫn lộn t ín n g ưỡn g v ới t r í t h ức, x em t ín
n g ưỡn g n h ư m ột ch â n lý k h oa h ọc. T h ế n h ưn g , n ếu t a cắc cớ lấy n g a y
lịch sử V iệt Na m của n g ười Ph á p, n g ười T r u n g Hoa , n g ười V iệt Na m , m à
đọc, t a sẽ t h ấy n h ữn g câ u ch u y ện ít k h i ph ù h ợp v ới n h a u . Bấy n h iêu
đủ t h ấy : Lịch sử t h u ộc v ề t ín n g ưỡn g h ơn là t h u ộc v ề k h oa h ọc, m ặc dầu
có n h iều k ẻ t ự x ưn g là v iết sử t h eo ph ươn g ph á p k h oa h ọc.
Cá i t in h t h ần n ô lệ cổ n h â n ấy , là m ch o t a m ất cả óc ph á n đoá n v à
ph ê bìn h . Kh ôn g t h oá t k h ỏi cá i t in h t h ần n ô lệ ấy t h ật r ất k h ó lòn g su y
n g h ĩ ch o ch ín h đín h được. V ươn g Dươn g Min h n ói: “ Thiên thánh gia quá
ảnh, lương tri nãi ngô s ư” . [50] Đó là lời k h u y ên t a g iải t h oá t lấy cá i á ch
của cổ n h â n , của sá ch v ở để t ự m ìn h su y n g h ĩ ph ê ph á n . Desca r t es
k h u y ên t a : “ chỉ nên nhận m ột điều gì là thật, k hi nào tự m ình nó hiển
nhiên như thế…” V ới câ u n g u y ên t ắc n à y , Desca r t es g iải t h oá t t in h t h ần
con n g ười r a k h ỏi cá i á ch qu y ền t h ế của cổ n h â n , của sá ch v ở, n g h ĩa là
của t ất cả qu y ền t h ế ở n g oà i, lu ôn cả qu y ền t h ế n ơi t r on g n h ư t ìn h dục,
t r í t ưởn g t ượn g , lòn g t ự á i… t ức là n h ữn g điều x u i t a ph á n đoá n “ hối hả
và thiên lệch” m à t r ước đâ y đã bà n r iên g t r on g m ột ch ươn g [51] .
G. Ngôn ngữ
1 . Dù n g n h ữn g ch ữ m à t ự m ìn h ch ưa h iểu t h ật r õ cá i n g h ĩa r ộn g h ẹp
của n ó n h ư t h ế n à o. T ỉ n h ư, n h ữn g ch ữ T ự Do, Bìn h Đẳn g , T iến Bộ,
V ă n Min h v .v … là n h ữn g ch ữ n g ười t a t h ườn g dù n g n h ất , t h ế m à
n ếu t a cắc cớ h ỏi t h ử lại n h ữn g k ẻ dù n g t h ườn g n h ữn g ch ữ ấy , cá i
n g h ĩa t h ật của n ó n h ư t h ế n à o, t a sẽ t h ấy ph ần n h iều n g ơ n g á c
n h ư k ẻ lạc v à o sa m ạc. Đó là t ại h ọ h ọc t h u ộc lòn g ch ữ, t r ước k h i h ọ
t ìm h iểu cá i n g h ĩa của ch ữ ấy .
2 . Dù n g có m ột ch ữ, m à t ự m ìn h k h i t h ì dù n g t h eo n g h ĩa n à y , k h i
t h ì dù n g t h eo n g h ĩa k ia , h à m h ồ lộn x ộn , là m ch o n g ười n g h e
h a y n g ười đọc k h ôn g h iểu m ìn h m u ốn n ói cá i g ì. T r on g k h i bú t
ch iến , h oặc t r on g k h i bà n cã i v ới n h a u t h ườn g n ếu t a để ý ch o k ỹ,
sẽ t h ấy cù n g m ột ch ữ m à k ẻ t h ì dù n g n g a y n g h ĩa n à y , n g ười t h ì
dù n g t h eo n g h ĩa k ia , t h à n h r a a i n ói n ấy n g h e, k h ôn g a i h iểu a i
được. V ậy ch ữ t h ôn g dụn g đươn g t h ời có n h iều n g h ĩa , m ỗi k h i
dù n g n ó t h eo n g h ĩa n à o, t h ì ph ải địn h n g h ĩa r ạch r òi m ới được.
3 . Dù n g ch ữ “ đã xưa rồi” , h a y “ ít dùng đến” , n h ất là dù n g n h ữn g ch ữ
ấy lại dù n g t h eo n g h ĩa m ới m à k h ôn g ch ịu địn h n g h ĩa lại ch o r õ
ràng.
4 . Nh ữn g ch ữ “ m ới” , bất lu ận là ch ữ m ìn h đặt r a h a y của t h iên h ạ đặt
r a , dù n g n ó m à k h ôn g ch ịu địn h n g h ĩa cũ n g là g â y lắm v iệc sa i
lầm t r on g t ưởn g t ượn g .
5 . Dù n g m ột cá ch qu á lạm n h ữn g câ u v ă n bón g bẩy là m ch o k ẻ k h á c
dễ bề lẫn lộn n g h ĩa đen v ới n g h ĩa bón g .
Nh ưn g địn h n g h ĩa , t h ì ph ải địn h n g h ĩa cá ch n à o?
1 . Địn h n g h ĩa r ộn g qu á h h ẹp qu á .
2 . Địn h n g h ĩa t h ừa , n g h ĩa là t h êm n h iều ch i t iết k h ôn g cần t h iết .
3 . Lấy v ật n à y m à địn h n g h ĩa ch o v ật k ia , m à k h ôn g có v ật n à o được
cắt n g h ĩa r õ r à n g .
4 . Địn h n g h ĩa bằn g m ột ẩn dụ.
5 . Địn h n g h ĩa bằn g cá ch n ói t r á i lại cá i n g h ĩa của n s, n h ư n ói: “ Thiện
là gì? Là k hông làm việc ác” … “ Tự Do là gì, là k hông nô lệ” v .v …
Nh ữn g a i m u ốn t r á n h sự t h ất bại cần ph ải để ý k ĩ n h ữn g y ếu t ố
t r ên . T h iếu h oặc sơ sót m ột t r on g n à y m à có bị t h ất bại t r ên đườn g đời
đừn g có đổ t h ừa ch o sự “ hên xui của s ố m ạng” .
I. Đi lạc đề
A n dr e La n da n de bà n v ề t h u ật t ư t ưởn g , k h u y ên t a cần ph ải để ý
đến v ấn đề n à y t r ước h ết . Ôn g bảo đại k h á i n h ư v ầy : “ Con dao s ở dĩ cắt
được dễ dàng là nhờ cái lưỡi của nó: Bao nhiêu s ức m ạnh của cái cán, của
cái s ống dao đều qui vào m ột chỗ lưỡi rất m ỏng ấy, nên m ới cắt đưc rất dễ
dàng. Tư tưởng s ở dĩ được đúng đắn, theo tôi nghĩ, – dầu là ở trong phạm
vi triết học hay thực dụng, – là do nơi s ự qui tụ tất cả ý tưởng vào m ột điểm
đặc biệt nào. Tức là cái k hiếu biết phân biệt được cái nào cần thiết, và biết
duy trì nơi chỗ đó m ãi, k hông chịu ra k hỏi đó, nghĩa là phải biết hi s inh, hi
s inh những cái gì k hông cần thiết đến vấn đề m ình đang nghiên cứu…”
T r on g m ột h ội n g h ị k ia n h óm lại để bà n bạc v ề m ột v ấn đề đặc biệt v ề sử
h ọc, có m ột bậc t h ôn g t h á i k ia lại đem n h ữn g ý k iến v ề t ôn g iá o ch en
v à o cu ộc t h ảo lu ận ấy . Bấy g iờ v iên h ội t r ưởn g t h ấy v ấn đề bắt đầu
m u ốn sôi n ổi, liền ch o cá c h ội v iên h a y r ằn g : Nh ữn g điều cá c ôn g đa n g
bà n cã i k h ôn g ă n t h u a g ì đến v ấn đề của cu ộc h ội n g h ị h ôm n a y cả.
Ôn g n ói: “ Chân lý hay chương trình nghị s ự hôm nay? Hiện ta phải theo
cái nào?” .
T ư t ưởn g đú n g là ph ải biết bu ộc m ìn h t u â n t h eo v ấn đề n g h ị sự v à
ph ải biết h y sin h t ất cả n h ữn g v ấn đề k h á c k h ôn g ă n ch ịu v ới n ó, m ặc
dầu là n h ữn g v ấn đề r ất t r ọn g h ệ h ơn , r ất h ứn g t h ú h ơn …
Nói t h ế, k h ôn g ph ải bảo m ìn h có óc h ẹp h òi, t h iên k iến k h i g iải
qu y ết m ột v ấn đề g ì. Hạn địn h m ột v ấn đề v à o m ột ph ạm v i r õ r ệt , đâ u
ph ải là bảo g iải qu y ết n ó m ột cá ch t h iên lệch h a y t h iếu t h ốn . Có m ột
đầu óc h ẹp h òi m ột v iệc, m à g iải qu y ết m ột v ấn đề t r on g ph ạm v i n h ất
địn h của n ó lại là m ột v iệc k h á c. T a k h ôn g n ên lẫn lộn h a i điều ấy .
Nếu ch ú n g t a ch ỉ ph ê ph á n v ề n h ữn g điều m à t r on g đó ch ú n g t a
k h ôn g có m ột m ảy t ư lợi g ì cả, có lẽ sự ph ê ph á n của ch ú n g t a sẽ k h ôn g
sa i v ới n h a u là m ấy . T u y n h iên , đó ch ỉ là m ột ức t h u y ết t h ôi, ch ớ k ỳ
t h ật , là m sa o lại có được m ột v ấn đề t a để ý su y n g h ĩ đến , m à n ó lại
dửn g dưn g k h ôn g có m ột m ảy m a y lợi h ại n à o đối v ới t a ? Nh à t â m lý
h ọc n ói r ất ch í lý : T a su y n g h ĩ v ới t ất cả t ín h k h í của t a . Nh ưn g k ẻ có
t ín h côn g bìn h , n g a y ch ín h t h ì t ư lợi của h ọ k h ôn g đủ là m ch ủ h ọ được,
n ên sự ph á n đoá n của h ọ được v ô t ư h ơn , đú n g đắn h ơn . T r á i lại, k ẻ có
t ín h dục lợi t h a m da n h , bất côn g bất ch ín h t h ì t ư lợi của h ọ đứn g t r ên
h ết m ọi sự, ph á n đoá n của h ọ t ất n h iên t h iên lệch sa i lầm . Đó cũ n g là
m ột lẽ cố n h iên v ậy .
Nếu t a để ý qu a n sá t k ỹ, s t h ấy óc sa i n g oa có n h ữn g đặc t ín h n h ư sa u
đâ y :
1 . Óc sa i n g oa , ph ê ph á n ba o g iờ cũ n g dựa t h eo m ột lý t h u y ết , lý
t h u y ết ấy có t h ể là m ột lý t h u y ết m à t a t h ờ ph ụn g su ốt đời h a y
ch ỉ sù n g bá i t ạm t r on g m ột lú c t h ôi. Nh â n đó m ới có sin h r a h a i
h ạn g óc sa i n g oa : Hạn g ch ấp n h ất v à h ạn g h iếu k ỳ . Hạn g chấp
nhất, t h ời su ốt đời ch ỉ t h ờ có m ột ch ủ n g h ĩa n à o cả, h ọ t h eo t h ời
t h eo bu ổi, ch ạy t h eo t h ời t h ượn g , k h i n h ận lý t h u y ết n à y , k h i
n h ận lý t h u y ết k ia , t oà n là v ì h iếu da n h , h oặc v ì m u ốn t ỏ r a
m ìn h có óc t â n k ỳ . Nh ưn g n ếu h ọ t h ấy t h ời cu ộc x oa y t r ở, t h ì h ọ
bỏ n g a y lý t h u y ết ấy để ch ạy t h eo m ột lý t h u y ết k h á c “ đương
thời” h ơn . Hoặc h ọ n h ận “ bừa” m ột n g h ịch t h u y ết n à o để lập dị đấy
t h ôi. Nếu h ọ t h ấy côn g ch ú n g k h ôn g a i để ý đến dị t h u y ết của h ọ,
lập t ức h ọ bỏ n ó n g a y , k h ôn g ch ú t g ì n g ượn g n g h ịu cả.
2 . Bất k ỳ v ấn đề g ì, óc sa i n g oa ch ỉ x em x ét có m ột ph ươn g diện t h ôi.
Qu a n sá t t ất cả m ọi ph ươn g diện là m ột côn g ph u k h ôn g ph ải n h ỏ
v à dễ dà n g đâ u . Bởi v ậy , đối v ới m ột v iệc g ì, h a y đối v ới m ột
n h â n v ật n à o m ột qu y ển sá ch n à o… h ọ ch ỉ có m ột qu a n n iệm t h ôi.
Hễ h ọ là n g ười t h ích v ă n ch ươn g t h ời m ột qu y ển sá ch có h a y v ề t ư
t ưởn g bậc n à o, h ọ cũ n g k h ôn g n h ận là h a y n ếu v ă n ch ươn g qu y ển
ấy k h ôn g được n h ư ý h ọ. Họ ch ỉ qu a n sá t t h eo m ột ph ươn g diện
t h ôi. Họ t h ích n h ữn g g ì ch o t h ật đơn g iản , h ọ k h ôn g ch ịu n h ữn g
v iệc ph iền ph ức, cần ph ải đụn g đến óc t in h n h u ệ, ph â n biệt n h ữn g
ch ỗ t in h v i: Nếu h ọ là n g ười t h eo ph á i du y v ật , t h ời bất k ỳ là
n h ữn g t ư t ưởn g g ì k h ôn g g iốn g v ới ch ủ t r ươn g của h ọ đều t h u ộc v ề
du y t â m cả. Đối v ới h ọ, h ễ k h ôn g g iốn g v ới du y v ật là du y t â m ,
k h ôn g t r ắn g là đen , k h ôn g ph ải là qu ấy . Họ r ất g h ét cá i g ì là m
m ệt óc, ch o n ên , t ìm t h ấy đủ m ọi ph ươn g diện của m ột sự v ật n à o,
là m ột điều r ất ph iền r ộn , r ất cực n h ọc, h ọ k h ôn g ba o g iờ bu ồn để
ý đến .
3 . Óc sa i n g oa , h ễ t h eo m ột t ư t ưởn g n à o t h ời lại “ chết” t h eo t ư t ưởn g
đó: Họ r ất g h ét a i ph ải đối h ọ. Bất k ỳ là lý lẽ n à o của bên địch , dẫu
có được v ữn g v à n g đa n h t h ép đến n ước n à o h ọ cũ n g k h ôn g ch ịu
h iểu h oặc t ìm m à h iểu .
T r á i lại đối v ới lý t h u y ết h ọ đa n g t h ờ, h ọ là m ột ch iến sĩ r ất n h iệt
t h à n h , n h iệt t h à n h h ơn cả ôn g t ổ sư của lý t h u y ết ấy n ữa . Họ k h ôn g
còn biết có sự t h ật n à o n g oà i lý t h u y ết của h ọ: Dẫu là sự t h ật “ m ười
m ươi” đi n ữa , cũ n g k h ôn g sa o la y ch u y ển đức t in của h ọ đặn g . T r á i lại,
cà n g bị ph ản đối ch ừn g n à o h ọ cà n g t r u n g t h à n h v ới lý t h u y ết h ọ
ch ừn g n ấy .
Nh ưn g n ếu ph ải n ói ch o đú n g h ơn , t h ì sở dĩ có t ín h t r ì độn ch ín h
là do n ơi thể chất của t a v ới n h ữn g sở t r ườn g sở đoản của n ó m à r a . T h ật
v ậy : Kẻ t h u ộc v ề h ạn g “ thần k inh chất” k h ó m à t r á n h k h ỏi sự sa i n g oa
t r on g k h i ph á n đoá n bằn g a n h t h u ộc h ạn g lã n h đạm ch ất , v ì k ẻ t h u ộc
h ạn g “ thần k inh chất” bị n h iều k ích độn g dễ sa v à o sự t h á i qu á h ơn
n g ười t h u ộc v ề h ạn g “ lãnh đạm chất” . Kẻ đa cảm đa t ìn h , cũ n g k h ó m à
t r á n h sự sa i n g oa t r on g t ư t ưởn g k h ôn g t h u a g ì a n h “ thần k inh chất” .
Nh ưn g n ếu a n h đa cảm v à a n h t h ần k in h ch ất m u ốn su y n g h ĩ ph á n
đoá n ch o ch ín h đín h t h ời đâ u ph ải là k h ôn g t h ể đặn g , n ếu h ọ biết t r ầm
t ĩn h v à h a m m ê ch â n lý .
Nếu t a ch ỉ biết t h ờ ch â n lý m à t h ôi t h ì k h ôn g ba o g iờ t a ch ịu bỏ
qu a cơ h ội để t ìm ch o r a sự t h ật , cố n h iên là k h ôn g ba o g iờ ch ịu t r ốn
t r á n h sự cố g ắn g , dẫu có cực t h â n k h ổ t r í bậc n à o cũ n g k h ôn g m à n g .
T r á i lại, k ẻ có đầu óc sa i n g oa n h ất địn h là v ì h ọ k h ôn g có t ín h t h ật
h a m m ê sự t h ật . Bởi t h ế, h ọ cẩu t h ả biến g n h á c… m à lươn g t â m h ọ v ẫn
k h ôn g t h ắc m ắc x ốn x a n g , dẫu h ọ ph ải là m n h ữn g bất côn g bất ch ín h
cũ n g m ặc.Su y n g h ĩ ph á n đoá n ch o đú n g đắn là su y n g h ĩ ph á n đoá n
ch o côn g bìn h . T h ật v ậy , v ì t ư lợi, v ì t ư dục m à ph á n đoá n t h ì t ất n h iên
ph á n đoá n ph ải t h iên lệch v à sa i n g oa . Ch o n ên t ìm sự t h ật lại cũ n g có
n g h ĩa là t ìm sự côn g bìn h .
T óm lại, nếu m uốn chính đính tư tưởng của m ình, cần phải chính đính
tâm tính m ình trước đã.
Chương III
THUẬT PHÊ BÌNH
A. Phê bình
Mu ốn lu y ện t ập óc ph ê bìn h , t a n ên n h ớ t h ật k ỹ n h ữn g điều sa u n à y :
Kẻ ph á n đoá n đú n g đắn h ơn h ết , k h ôn g ph ải là k ẻ t h ôn g m in h h ơn
h ết , cươn g qu y ết h a y g ià u t ìn h cảm h ơn h ết , m à ch ín h là k ẻ biết ph ải
t r á i, m ực t h ước h ơn h ết v à bìn h t ĩn h h ơn h ết . Một t â m t r í điều h òa là
điều k iện cần t h iết n h ất để ph á n đoá n được đú n g đắn . Ít lắm cũ n g ph ải
là n g ười h ết sức t h à n h t h ực h a m lẽ Côn g Bìn h t r ên h ết m ọi sự m ới đặn g .
Điềm T ĩn h v à V ô T ư là n h ữn g đức t ín h đầu t iên v à là n ền t ản g của t ất cả
n h ữn g a i m u ốn có m ột ph á n đoá n k h ôn g sa i lầm .
Nh ưn g ph ải là m t h ế n à o để n h ận t h ấy được sự t h ật ? Có h a i cá ch : T ự
m ìn h t a i n g h e m ắt t h ấy , h oặc n g h e h oặc đọc n h ữn g điều k ẻ k h á c t h u ật
lại.
Dẫu v ới m ắt t h ấy t a i n g h e, cũ n g ch ưa ắt đã n g h e t h ấy được sự t h ật
y n h ư n ó đã x ảy r a . V ì qu y ền lợi, v ì t h à n h k iến , v ì t ư dục… sự n g h e t h ấy
của t a cũ n g v ì đó m à sa i đi, sa i t h eo cá i ch iều của ý m u ốn của t a đã a o
ước ch o n ó ph ải x ảy r a n h ư t h ế n à o.
Nh ữn g sự v ật t r ên đời m à ch ín h t a i t a n g h e, m ắt t a t h ấy được,
t h ật là ít . Hầu h ết n h ữn g điều t a biết đều do n ơi k ẻ k h á c đem lại ch o t a :
Hoặc n h â n n ói ch u y ện m à biết , h oặc do đọc sá ch , bá o m à biết … Nh ữn g
điều k ẻ k h á c m a n g lại ch o t a , sử g ia g ọi là ch ứn g cứ. Chứng cứ t h ật r ất
qu a n t r ọn g t r on g đời sốn g của t a k h ôn g ph ải là n h ỏ, v ì k h ôn g có n ó, t a
k h ôn g t h ể biết được n h ữn g điều đã qu a . V ị la i t h ời t h ể biết được, cần
ph ải că n cứ n ơi h iện t ại m ới có t h ể độ t r ước được. Nh ưn g h iện t ại, ch ỉ
n h ờ so sá n h v ới n h ữn g điều đã qu a m ới h iểu được, v ậy qu á k h ứ, t ức là
n g u ồn g ốc của sự h iểu biết của con n g ười.
T u y n h iên , n h ữn g ch ứn g cứ ấy có n ên t in n ó cả k h ôn g ? V à ph ải
là m sa o biết n ó có t h ể t in được? Đó là v ấn đề m à ph ươn g ph á p ph ê bìn h
sử h ọc lo g iải qu y ết ch o t a v ậy .
Do t r ên đâ y m à x ét , t a t h ấy có h a i điều n ên để ý :
T h ật v ậy , cá i g ì t a k h ôn g t h ấy được r õ r à n g , t h ì lại dù n g T r í
T ưởn g T ượn g m à bù v à o. Đó là cá i t h ói qu en , r ất n g u y h iểm là m ch o
chứng cứ t h ườn g bị sa i n g oa . Ch ín h là cá ch n h ận lầm cá i bón g đen là m
k ẻ t r ộm , sợi dâ y bu ộc là m con r ắn . T h ấy t r on g bón g t ối sợi dâ y bu ộc,
v à bởi k h ôn g t h ấy r õ, t a liền đem t r í t ưởn g t ượn g t h a y v à o, ch o đó là
con r ắn . Ng h ĩa là n g ụy t ạo m ột v ật k h ôn g có, t h a y v à o m ột điều m à t a
k h ôn g t h ấy r õ.
T a i h ại h ơn h ết , là n h ữn g k ẻ đem lại n h ữn g ch ứn g cứ sa i n g oa ấy ,
lại là n h ữn g k ẻ h ết sức t h à n h t h ật . Họ k h ôn g có ch ú t lòn g dối t r á g ì cả,
v ì ch ín h h ọ t in t h ật cá i điều h ọ t h u ật lại ch o m ìn h k ia là đú n g cả t r ă m
ph ần t r ă m . Họ t in n h ư t h ế, n ên h ọ m ới qu ả qu y ết n h ư t h ế. Đó m ới t h ật
là n g u y h iểm .
Sự t h ực là g ì? – Là n h ữn g sự có t h ực x ảy r a . Đó là lấy t h eo n g h ĩa
h ẹp v à cụ t h ể của n ó. Còn lấy t h eo n g h ĩa r ộn g v à t r ừu t ượn g của n ó t h ì
“ s ự thực” cũ n g dù n g để ch ỉ m ột ý t ưởn g , m ột t r ạn g t h á i của t â m lý h a y
m ột ý k iến .
a) Nó ở đâu m à đến?
b) Nó xảy ra hồi nào?
c) Và ai thuật nó lại?
Ph ê bìn h v ề la i lịch của sử liệu là cốt để k iểm t r a lại sự chính xác của
n ó, bởi có r ất n h iều t à i liệu h oà n t oà n g iả, do bọn con bu ôn v ô liêm sỉ
“ giả m ạo” bá n ch o n h ữn g n g ười h iếu cổ.
Ch ẳn g n h ữn g v ă n t ự k h á c m à cả đến v ă n ph á p cũ n g k h á c n ữa .
T ìm lại được cá i n g u y ên n g h ĩa của bà i v ă n x ưa , đâ u dễ g ì!
V ậy , n h à là m sử ph ải t ự lập m ột qu i lu ật n à y : Ph ải t ìm h iểu bà i
v ă n t h eo cá i ch â n n g h ĩa của n ó, t r ước h ết , r ồi sa u sẽ t ự h ỏi: n ó có t h ể
dù n g được ch ỗ n à o để là m t à i liệu ch o lịch sử?
Nh â n đó, t a có t h ể t óm lại t r on g m ột câ u n à y , cá i qu y lu ật t r ọn g
y ếu n h ất của ph ép là m sử: “ Một câu văn, nghĩa nó thay đổi chẳng những
tùy theo thời đại và tùy theo đoạn văn nó đứng m à tùy theo đại ý của toàn
bài m à nó chỉ là m ột phần trong đó; ta chớ nên bao giờ tách ra m ột câu
ngoài cái văn m ạch của nó, nghĩa là ngoài cái bài m à nó chỉ là m ột câu
hay m ột đoạn trích ra; và nếu ta giải thích nó, phải luôn luôn thể theo
những câu văn liên lạc chung quanh nó” .
b) T á c g iả có ph ải v ì h oà n cản h bu ộc lòn g ph ải n ói k h ôn g đú n g v ới
sự t h ật để m ưu sự a n t h â n k h ôn g ? (n h ữn g n h à v ă n n ước t a ở v à o cá c
t r iều đại x ưa , đâ u có dá m n ói “ toạc” sự t h ật , t r á i lại h ọ ph ải qu a n h co ú p
m ở… Nh ữn g n h à v ă n ở cá c n ước độc t à i cũ n g t h ế.)
e) T á c g iả có ph ải v ì t h iên v ề ch ủ n g h ĩa n à o, t h iên v ề ph e ph á i
ch ín h t r ị h a y t ôn g iá o n à o, t h iên v ề x ứ sở h a y qu ê h ươn g m ìn h , t h iên
v ề g ia i cấp x ã h ội của m ìn h đa n g đứn g … m à n ói sa i sự t h ật k h ôn g ?
f) Hoặc t á c g iả v ì lợi dụng của m ột h ội đoà n n à o m à t á c g iả là m ột
ph ần t ử qu a n t r ọn g . V ì qu y ền lợi ch u n g của h ội, t á c g iả bu ộc ph ải là m
t h in h h oặc k h ôn g được n ói n g a y sự t h ật n à o có h ại ch o h ội đoà n ?
h ) T á c g iả có ph ải v ì ch u ộn g m ĩ t h u ật v ă n ch ươn g h ơn sự t h ật ,
m u ốn ch o câ u ch u y ện được ly k ì đẹp đẽ, lý t h ú … m à t h à n h r a n ói
k h ôn g đú n g v ới sự t h ực k h ôn g ?
Nh â n đó, t a có t h ể k ết lu ận m ột cá ch dườn g n h ư m â u t h u ẫn n à y :
Những tài liệu s o s ánh với nhau được nhận là đúng nếu nó giống tương tự
nhau, hơn là nó giống nhau như k huôn.
A. Luận lý và sự đời
Kh i m ìn h m u ốn g iải qu y ết m ột v ấn đề n à o, cần ph ải x em x ét k ỹ
cá i đề của n ó có đú n g v ới sự t h ật k h ôn g , v ì n ếu v ô t â m cứ lầm lũ i ch o
g iải qu y ết n h ữn g v ấn đề k h ôn g t h ể g iải qu y ết được, t h ì k h ôn g t h ể ba o
g iờ g iải qu y ết được. Ch ỉ có n h ữn g v ấn đề có t h ể g iải qu y ết được m ới g iải
qu y ết được m à t h ôi. Giá t r ị của lu ận lý h ìn h t h ức, t a cần ph ải biết để n ó
ch o t r ú n g địa v ị của n ó, v à đừn g đòi h ỏi n ó qu á cá i sở n ă n g của n ó.
T r on g k h i bà n cã i m ột điều g ì, m ìn h k h ôn g n ên ba o g iờ có t h iên
k iến r ằn g ý k iến m ìn h là ph ải m à của n g ười t a là qu ấy . Nếu m ìn h v ì
ch â n lý m à bà n cã i, t h ì h ã y biết t ìm sự t h ật t r on g n h ữn g lý lẽ bên
n g h ịch để bổ k h u y ết ch o ý k iến của m ìn h . Dầu địch t h ủ của m ìn h có
t h iên k iến đến bậc n à o, côn g k ích m ìn h đến đâ u , h ọ cũ n g g iú p ìn h
t h ấy được ch ỗ y ếu của m ìn h , v ì ch ỉ có k ẻ n g h ịch m ìn h m ới t h ấy r õ ch ỗ
y ếu của m ìn h t h ôi. Bạn t h â n của m ìn h v ì qu á t h ươn g m ìn h , k h ó t h ấy
được ch ỗ dở của m ìn h . Bởi v ậy m ới có câ u n g ạn n g ữ: “ Kẻ nghịch ta, là
Thầy ta” . Bà n cã i v ới n h a u , ba o g iờ cũ n g có lợi ch o h a i đà n g . Nếu h a i
bên đều cố g iữ lấy ph ần g iải ch o m ìn h , v à k h ôn g ch ịu h iểu n h a u , t h ì
bà n cã i v ới n h a u ch ỉ là m ột v iệc r ất v ô ích , cần ph ải t r á n h x a m ới được.
Có bà n cã i m ới có t h êm r a á n h sá n g . Nếu t a cứ cố ch ấp m ã i t r on g
ý k iến của t a m à t h ôi, t ư t ưởn g t a k h ôn g ba o g iờ t iến h óa n ữa được. Một
t ư t ưởn g m à được đứn g v ữn g v à n g t r on g k h i cá c t ư t ưởn g đối ph ươn g
ba o v â y côn g k ích n ó m à k h ôn g đá n h n g ã n ó được, đó là m ột t h ứ t ư
t ưởn g đa n h t h ép, t a có t h ể t in cậy được sự t ồn t ại của n ó, t a có t h ể t in
t ưởn g đặn g . Ng ười su y n g h ĩ để t ầm ch â n lý , k h ôn g ba o g iờ n ên có óc
t ôn g iá o h a y óc bè ph á i. Óc t ôn g iá o h a y óc bè ph á i là n h ữn g bộ óc t ín
n g ưỡn g , sốn g t h eo n h ữn g t ư t ưởn g k h u ôn m ẫu của m ột n g ười h a y m ột
h ọc t h u y ết n à o r ồi. Đó là n h ữn g t in h t h ần g ià cỗi k h ôn g còn biến h óa g ì
n ữa đặn g , ch ỉ sốn g loa y h oa y t r on g m ột cá i v òn g lẩn qu ẩn .
Nh ưn g , n ói t h ế k h ôn g ph ải bảo m ìn h t ìm n g oà i m ìn h n h ữn g “ ý
k iến s ẵn” của k ẻ k h á c để n g h e t h eo. X em ý k iến k ẻ k h á c, là để t ìm m ột ý
k iến r iên g ch o m ìn h . Ý k iến ấy có t h ể k h ôn g h a y g ì h ơn n g ười, n h ưn g
đối v ới t a n ó có cá i g iá t r ị t o t á t lắm , là n h ờ n ó m ìn h ph á t h iện được cả
cá i t in h h oa của cả cá i n g ười của m ìn h .
T h ật v ậy , lu â n lý t h ì ch ặt ch ẽ v à t r k h ôn g t h ích ứn g k ịp v ới sự t h t
ở đời. Ch ỉ có n h ữn g k ẻ k iêm cả T r í T h ức, T ìn h Cảm v à Ý Ch í m ột cá ch
điều h òa m ới m on t h ích ứn g k ịp v ới sự v ật v à h à n h độn g được t r ú n g
t iết t h ôi.
a ) T r í Hu ệ
b) T ìn h Cảm
c) Ý Ch í
T in h t h ần t a sở dĩ k h ôn g t h ích ứn g k ịp v ới sự v ật , n g u y ên n h â n
ch ỉ v ì k h ôn g đủ t ư cá ch h oặc k h ôn g biết cá ch để h iểu m ìn h , h iểu biết
n h ữn g y ếu t ố của Bản Ng ã m ìn h có được đầy đủ điều h òa k h ôn g ?
X em cá i h ìn h sa u đâ y dễ t h ấy h ơn . Cá i v òn g t r òn là ch ỉ v ề cá i Bản
Ng ã của a n h Ổi, t r on g đó có ba ph ần : T ìn h Cảm , T r í Hu ệ v à Ý Ch í. Ph ần
T ìn h Cảm ch iếm h ết h a i ph ần ba , m ột ph ần ba còn lại t h u ộc v ề T r í Hu ệ
v à Ý Ch í.
Nếu n g ười m à có m ột t in h t h ần n h ư t h ế n à y t h ử h ỏi h ọ ph ải là m
cá ch n à o để có được m ột ph á n đoá n đú n g đắn ? Ng ười n à y , n ếu có đọc
sá ch , t h ì ch ỉ t ìm t iểu t h u y ết , t ìm n h ữn g t h ứ g ì có t h ể t h ỏa t h ích được
dục v ọn g của h ọ m ới ch ịu x em . Nếu h ọ t h iên v ề T ôn Giá o, t h ì ch ắc ch ắn
h ọ lựa n h ữn g t ôn g iá o t h ần bí h ứa h ẹn v ới h ọ sự y ên v u i k h oá i lạc bâ y
g iờ v à sa u k h i ch ết . Hạn g n g ười n à y sợ k h en ch ê của dư lu ận lắm . Bị
ch ê, h ọ ă n n g ủ k h ôn g được, đa u đớn v ô cù n g . Được k h en , h ọ su n g sướn g
“ nở m ũi” đi, h ọ r ất cảm t ìn h v ói n h ữn g a i cù n g m ột ph e đản g v ới h ọ, v ì
ch ỉ có n h ữn g n g ười cù n g ph e ph á i v ới h ọ m ới k h ôn g ba o g iờ côn g k ích
ch ê ba i h ọ. Họ t h ích t ụ h ợp v ới n h ữn g n g ười cù n g đồn g m ột ph e ph á i
h ọ, để k h en t ặn g lẫn n h a u , đu a bợ lẫn n h a u v à lu ôn t iện để ch ỉ t r ích
ch â m biếm k ẻ đối ph ươn g ch o h ả lòn g oá n t ức. Họ là m ột t ín đồ h a y
m ột ch iến sĩ r ất n h iệt t h à n h của m ột lý t ưởn g n à o. T ín n g ưỡn g của h ọ
r ất m ạn h . Họ dá m h i sin h cả đời sốn g h ọ để ph ụn g sự lý t ưởn g h ọ. T ín
n g ưỡn g h ọ r ất m ạn h , m ạn h đến đỗi h ọ dá m t h ủ t iêu bằn g bất k ỳ t h ủ
đoạn n à o n h ữn g a i cả g a n ph ản dối h oặc ch ỉ t r ích h ọ. Họ là n h ữn g n g ười
k h ôn g t h ể ba o g iờ ch ịu ph ục t h iện , ch ịu n g ã lẽ t r ước m ột lý lu ận đa n h
t h ép của bất k ỳ a i. Dù n g lý lu ận để ch o h ọ t h ấy sa i lầm của h ọ là m ột
v iệc v ô ích . T r í Hu ệ của h ọ n ếu được dù n g đến , là để t ìm n h ữn g lý lẽ
t h u ận v ới lòn g a o ước của h ọ, để biện h ộ ch o n h ữn g h à n h v i m â u t h u ẫn
của h ọ. Lý T r í của h ọ, n ếu h ọ có dù n g đến là ph ụn g sự ch o T ìn h Cảm của
h ọ. Lối lu ận của h ọ, là lối lu ận của T ìn h Cảm m à t a đã t h ấy t r ước đâ y .
Đối v ới h ọ: Lý lu ận là n h ữn g ph ươn g ph á p để dụ h oặc k ẻ k h á c v à t ự
m ìn h biện h ộ ch o n h ữn g h à n h độn g của m ìn h . [64]
Ph ải có đủ ca n đảm su y n g h ĩ t h eo m ìn h , đừn g m ô ph ỏn g t h eo a i
cả.
T ư t ưởn g t h eo k ẻ k h á c sẽ k h ôn g ph ải là t ư t ưởn g . Đà n h r ằn g t a ph ải
lo t r á n h cá c sự sa i lầm , n h ưn g đừn g sợ sa i lầm . Có n h iều k ẻ qu á t h ận
t r ọn g , t h à n h r a r ụt r è su ốt đời k h ôn g dá m qu ả qu y ết m ột v iệc g ì cả.
Nh iều bạn t r ẻ k h i n g h e t ôi bà n đến n h ữn g n g u y ên n h â n sa i lầm , v iết
t h ư ch o t ôi để t ỏ sự h oa n g m a n g lo n g h ĩ: “ Tôi thấy k hông đủ s ức có được
m ột ý k iến gì ở đời cả. Tránh cho được s ự s ai lầm thật vạn năng. Giờ phải
làm s ao đây?” .
Nh ữn g k ẻ v iết câ u n à y , t h ật k h ôn g ph ải là k ẻ t ầm t h ườn g . Họ ch ỉ
có m ột điều lầm n à y : Là qu á n g ờ m ìn h . Nh ưn g , n h ữn g n g ười đó, ch ín h
là n h ữn g k ẻ sa u n à y t ư t ưởn g có t h ể ch ín h đín h h ơn h ết . Kẻ m à t r ước
k h i ph ê ph á n h a y qu y ết đoá n m ột điều g ì đã lo n g ại đến sự sa i lầm , đã
n h ận ch â n được sự k h ó k h ă n của con đườn g t â m lý , t h ời sự ph á n đoá n
của n g ười đó k h ôn g t h ể x em t h ườn g được. T r á i lại, n h ữn g k ẻ t ự t h ị, cẩu
t h ả, cá i g ì cũ n g h ấp t ấp v ội v à n g k h ôn g n h ận t h ấy sự k h ó k h ă n của t ư
t ưởn g , t h ời sự ph á n đoá n của h ọ là m sa o k h ôn g sa i lạc được.
T u y n h iên , đối v ới n h ữn g v ấn đề qu a n t r ọn g m à t a g ặp h à n g
n g à y ở đời, ph ận sự bu ộc t a ph ải biết su y n g h ĩ ph á n đoá n lấy m ột
m ìn h , k h ôn g n ên m ô ph ỏn g t h eo a i cả, n ếu m ìn h k h ôn g m u ốn là m
m ột con v ật t h a h ồ để a i sa i sử n h ư t h ế n à o cũ n g
1 . Bà n cã i v ới k ẻ k h á c, h oặc v ới m ìn h ; v à
2 . Hà n h độn g để t h í n g h iệm .
Bà n cã i, là để ch o t h êm á n h sá n g để t h ấy r õ n h ữn g k h u y ết điểm
của m ìn h n g h ĩa là để t ìm ch â n lý . Ch ớ lầm lộn v ới sự t r a n h lu ận để
g ià n h ph ần ph ải ch o m ìn h , bà n cã i t h eo lối n h à ch iến sĩ t r a n h đấy ch o
lý t h u y ết của m ìn h . Bà n cã i là để t h ấy r õ đủ m ọi ph ươn g diện của m ột
v iệc, v à để t ìm m ột ph ươn g h ướn g , m ột n g u y ên t ắc để h à n h độn g .
Hà n h độn g , là để coi n g u y ên t ắc đã t r ù n g h ĩ k ia có đú n g v ới sự
t h ật k h ôn g ? Hà n h độn g là m ột t h ứ “ đá thử vàng” để t a ph â n biệt sự h ư
t h ực của t ư t ưởn g . Hòa h ợp h a i cử ch ỉ ấy là sốn g đấy , v ì sốn g là t ư t ưởn g
v à h à n h độn g m ột cá ch điều h òa .
Chương V
GIÚP TƯ TƯỞNG
A. Đọc sách
Sá ch g iú p t a su y n g h ĩ, ch ỉ ch o t a k h ỏi ph ải t ốn côn g t ìm k iếm m ột
điều g ì k h á c đã t ìm r a được t r ước t a . Đó là đỡ bớt ch o t a m ột sự ph í côn g
v ô ích . T a cần ph ải sức để t ìm t h êm cá i m à k ẻ k h á c đã t ìm , v à n h â n đó
là m ch o n ó t h êm sá n g t ỏ h ơn . Hoặc n ó cũ n g ch ỉ ch o t a m ột điều g ì m à
t h iên h ạ đa n g t ìm n h ưn g t ìm ch ưa r a . Ít r a , n ó ch ỉ ch o t a biết v ấn đề đã
ph á t r a n h ư t h ế n à o, v à n g ười t a đã g iải qu y ết n ó n h ư t h ế n à o, h a y
n g ười t a đã t ìm n ó t ới đâ u r ồi.
b) Đọc sách phải đồng hóa với nó và phản ứng lại n">
Đọc sá ch , là n u ôi dưỡn g t r í n ã o t in h t h ần . Cũ n g n h ư đồ ă n v à o ba o
t ử m à t iêu h óa được là n h ờ cá c ch ất t iêu h óa dịch ; n h ữn g điều h iểu biết
m ới m à m ìn h đã t h u n h ập được n ơi sá ch v ở, sở dĩ bổ ích được t r í n ã o
t in h t h ần m ìn h là n h ờ m ìn h so sá n h đối ch iếu v ới sự h iểu biết của
m ìn h đã có t r ước. Hễ m ìn h đã h iểu biết được n h iều ch ừn g n à o t h ì đọc
sá ch sẽ được bổ ích ch ừn g n ấy . Một qu y ển sá ch m à m ìn h t h ích đọc là v ì
n ó v ới m ìn h có n h iều ch ỗ cảm ứn g , liên lạc m ật t h iết v ới n h a u .
c) Đọc sách, cần đọc ngay chính văn; đừng tin cậy nơi sách
dịch hoặc những sách nghiên cứu
Ju les Pa y ot n ói: “ Nếu cho tôi được s ống lại cuộc đời của tôi, tôi tự thệ
trong lúc trẻ tuổi, chỉ đọc ròng s ách hay, do những bậc vĩ nhân trong tư
tưởng giới viết ra m à thôi. Tôi đã m ua rất m ắc cái k inh nghiệm đã qua của
tôi k hi còn nhỏ, làm phung phí s ức lực của tôi rất vô lối vì những quyển
s ách vô giá trị. Nếu anh em m uốn có m ột tương lai tốt đẹp về tinh thần,
hãy nghe theo tôi, đừng bao giờ đọc s ách nhảm …” [70]
V ậy là m cá ch n à o n h ìn biết m ột qu y ển sá ch là h a y ? Kh ôn g ph ải
h a y v ề v n ch ươn g h à o n h oá n g m à h a y v ề ý t ưởn g t h â m t r ầm . Một
qu y ển sá ch được g ọi là h a y , k h i n à o t a đọc đi đọc lại n ó ch ừn g n à o,
cà n g t h ấy n ó sâ u x a r ộn g r ã i ch ừn g n ấy . Một qu y ển sá ch m à t h á n g
n à y đọc t h ấy h a y , qu a t h á n g sa u đọc t h ấy bớt h a y h oặc h ết h a y , là
m ột qu y ển sá ch t ầm t h ườn g . T r á i lại, qu y ển sá ch h a y t h ì ba o g iờ đọc
cũ n g t h ấy h a y , dầu ch o m ột t h á n g n ữa , h oặc ba t h á n g , sá u t h á n g n ữa
đọc lại cũ n g t h ấy ca o t h â m m a n m á c. Sá ch đó là h a y v ậy . T r ìn h độ
m ìn h lên ca o ch ừn g n à o t h ì đọc n ó, cà n g t h ấy t r í n ã o t in h t h ần m ìn h
r ộn g t h êm ch ừn g n ấy , ấy là loại “ s ách vô tận” . Cần lựa n h ữn g sá ch ấy
là m sá ch “ gối đầu giường” .
Gặp ph ải n h ữn g t h ứ sá ch n h ư t h ế, có n h iều k ẻ qu á t h ận t r ọn g
n h ưn g t h iếu k in h n g h iệm , h ọ n h ất địn h k h ôn g ch ịu bỏ qu a m ột ch ữ
n à o còn n g h i n g ờ cả. Nếu h ọ g ặp m ột câ u n à o k h ó h iểu , h ọ dừn g lại đó,
h ọ cố t ìm ch o r a n g h ĩa của câ u đó m ới ch ịu t iến t ới. V ới ph ươn g ph á p
đói qu ả qu y ết h ọ k h ôn g ba o g iờ đọc h ết được m ười t r a n g sá ch T r a n g T ử,
h oặc của Ka n t h a y của Heg el. Gặp t r ở n g ại m à cứ đứn g lì lại, k h ôn g ch ịu
đi t ới n ữa , t h eo t ôi là m ột ph ươn g ph á p sa i lầm . Cứ đi t ới m ã i… đi t ới
cu ối cù n g . Bấy g iờ t a m ới h ội ý lại được, độ h iểu t á c g iả m u ốn đi t ới
đâ u . T h ấy được cá i t ổn g qu a n n iệm của t á c g iả, m ìn h m ới lấy cá i t oà n
t h ể đó m à h iểu lại n h ữn g ch i t iết của n ó, n h â n cá i k ết lu ận của n ó m à
m ìn h r õ được n h ữn g điều đã n ói t r ước. Đọc bận đầu , đà n h r ằn g t a đã
đem h ết t in h t h ần v à o đó, n h ưn g v ẫn còn n h iều lề lối của bộ sá ch ấy ,
ch ẳn g k h á c n à o x em t r ước cá i h ọa đồ của m ột đô t h à n h t r ước k h i m ìn h
đi v à o đó v ậy . Đọc lại lần t h ứ n h ì, t a sẽ n g ạc n h iên t h ấy n h ữn g t r ở n g ại
t r ước k ia t iêu m a đi lần lần … T ư t ưởn g bâ y g iờ liên lạc t iếp t ục n h a u
k h ôn g bị g iá n đoạn n ữa , là v ì m ìn h đã biết ph ươn g h ướn g của n ó r ồi.
Cũ n g n h ư là m bạn t h ì n ên là m bạn v ới n h ữn g k ẻ ca o h ơn m ìn h v ề
t à i đức: đọc sá ch , t a n ên đọc n h ữn g qu y ển sá ch ca o h ơn t r ìn h độ t ư
t ưởn g của m ìn h , n h iên h ậu t a m ới m on g m a u t iến bộ t r ên con đườn g
t r í t h ức.
g) Đọc sách, cần tìm lấy cho mình một câu hỏi trước, nghĩa
là tự đặt trước một vấn đề để tìm coi tác giả giải quyết thế
nào?
Nh ư t a đã t h ấy ở m ục qu a n sá t , ph à m m u ốn qu a n sá t m à k h ôn g
t h iếu sót t h ì k h ôn g n ên qu a n sá t h ỗn t ạp m à ph ải qu a n sá t t h eo t ừn g
g ia i đoạn . Đọc sá ch cũ n g v ậy . Nếu m u ốn t h ấy r õ r à n g t ư t ưởn g của t á c
g iả, cần ph ải qu a n sá t t ừn g v ấn đề m ột m ới được. Nếu x em x ét t ất cả m ột
lượt t h ì k h ôn g t h ấy g ì cả.
T a n ên n h ớ r ằn g , k h ôn g ba o g iờ n ên đọc sá ch m à t in t h eo n h à ph ê
bìn h t r ước. Nh ữn g ý k iến của n h à ph ê bìn h , t a n ên t h ận t r ọn g k iểm t r a
lại ch o t h ật k ỹ, coi có đủ bằn g cứ lý lẽ k h ôn g , có côn g bìn h ch ín h t r ực
k h ôn g . T r on g sự k h en ch ê có t h iên lệch k h ôn g ?
Hoặc t a m u ốn đọc Lã o T ử, t a cũ n g lợi dụn g n h ữn g cá ch t h ức n h ư
t r ên . T a t h ử lấy câ u n à y của m ột n h à ph ê bìn h : “ Lão Tử chủ trương Vô
Vi, nhưng cần phải xóa bỏ những văn hóa, chính tể đời ấy. Đó là chỗ m âu
thuẫn lợn” . [72] V ậy n h â n đó t a n êu lên m ột v ấn đề: “ Chủ nghĩa Vô Vi của
Lão Tử có phải bảo đừng làm gì cả k hông? Xóa bỏ văn hóa, chính thể
đương thời, có thật trái với chủ nghĩa Vô Vi k hông?” .
T h eo Lã o T ử, v ă n h óa v à ch ế độ h iện t h ời là n h ữn g t r ở n g ại v à t a i
h ại ch o đời sốn g t ự n h iên của con n g ười. Ch o n ên , đả ph á v ă n h óa ch ín h
t h ể đó là cá i ph ản ứn g cần ph ải có để ch o m ìn h t r ở lại sốn g t h eo cá i đời
sốn g t ự n h iên của m ìn h . Nh ư t h ế t h ì qu ả qu y ết ch ủ n g h ĩa V ô V i đâ u
ph ải bảo t a đừn g là m g ì cả. V à cũ n g k h ôn g ph ải Lã o T ử đả ph á v ă n h óa ,
ch ế độ đươn g t h ời là là m m ột điều m â u t h u ẫn v ới ch ủ t r ươn g của m ìn h .
Cứ t h eo m ã i cá i ch iều ấy m à đi… t a sẽ đi sâ u v à o h ọc t h u y ết của Lã o T ử
m ột cá ch dễ dà n g , n h ư có n g ười dìu dắt v à o t r on g ch ỗ m ờ m ịt t ối t ă m
v ậy .
Ở đâ y t ôi k h ôn g cố ý biện m in h ch o t h u y ết V ô V i của Lã o T ử, v ì đó
là m ột v ấn đề k h á c. T ôi m u ốn ch ỉ ch o độc g iả t h ấy sự lợi ích của m ột
câ u h ỏi h a y m ột v ấn đề đặt sẵn t r ước, r ất có ích ch o t a dễ t h ấy được sự
liên lạc g iữa cá c t ư t ưởn g k h ú c m ắt của m ột qu y ển sá ch h a y . Nếu đọc
sá ch m ột cá ch t h ụ độn g , t ới đâ u h a y t ới đó, k h ôn g ph ươn g h ướn g ,
k h ôn g ch ủ đích g ì cả, t h ì k h ó m à h iểu n h ữn g h ọc t h u y ết ca o sâ u n h ư
của Lã o T ử m ột cá ch r õ r à n g t in h m ật được.
T ựa qu y ển sá ch , ch ỉ ch o t a t r ước cá i t ổn g qu a n n iệm v ề bộ sá ch ,
còn bản m ục lục g iú p t a t h ấy t r ước đườn g đi lối v à o của t á c g iả. Nh ờ đó
t a n h ận được m ạch lạc của qu y ển sá ch , biết t r ước cá ch g iải qu y ết của t á c
g iả n h ư t h ế n à o. Đọc x on g bản m ục lục, m à là bản m ục lục r õ r à n g t in h
t ế, t a biết t r ước qu y ển sá ch sẽ g iú p ích t a v ề ph ươn g diện n à o… Ng h iên
cứu m à g ặp ph ải n h ữn g sá ch k h ôn g có bản m ục lục, t h ật là ch á n . Nh iều
n h à v iết sá ch là m bản m ục lục ch o có ch ừn g t h ôi. T h ật là m ột điều h ết
sức sơ sót . Sá ch v ở t h ì n h iều , n ếu m ỗi qu y ển sá ch ph ải đọc t ất cả, v à
là m lại m ột bản m ục lục ch o r iên g m ìn h dù n g để t h ấy r õ cá ch cấu t ạo
của n ó… t h ời t h ật là n h ọc ch o n g ười ọc sá ch h ết sức, v à sá ch của m ìn h
cũ n g k h ôn g g iú p g ì a i được ba o n h iêu . Đó là t ôi m u ốn n ói đến n h ữn g
sá ch n g h iên cứu , t ư t ưởn g cù n g n h ữn g sá ch t h u ộc v ề loại sá ch h ọc. T a
x em n g a y n h ữn g sá ch n g h iên cứu cá c n h à v ă n sĩ Â u t â y , bản m ục lục
của h ọ t h ấy m à h a m . Họ ch ẳn g n h ữn g là m bản m ục lục r ất t ỉ m ỉ lại còn
lại t h êm bên m ục lục t h eo t h ứ t ự t ừ v ấn đề là k h á c. Có k h i h ọ sắp t h eo
loại, có k h i h ọ sắp t h eo t h ứ t ự của t ự m ẫu .
Cá i đó cũ n g có h ơi t h á i qu á , n h ưn g m à cũ n g có m ột ph ần h ữu lý ở
t r on g đó. T h ời bu ổi n à y , n g à y g iờ đâ u có dư g iả n h iều để n g h iên cứu ,
đọc sá ch … T h ế m à g ặp ph ải m ột qu y ển sá ch n h ư t h ế, t h à k h ôn g đọc còn
h ơn … v ì sá ch h a y t h iếu g ì, bỏ qu a cả m ột đời m ìn h đọc cũ n g k h ôn g
h ết , ph í côn g ch ỉ v ì m ột qu y ển sá ch ấy , n g ười bâ y g iờ ít có a i có đủ ca n
đảm đọc n ó, n ếu n ó lại là m ột qu y ển t o t ướn g . T h ế là , dầu là sá ch h a y ,
côn g dụn g n ó r ất ít v ậy .
V ì “ tôi có thể nghĩ được m ột người k hông tay, k hông chân, k hông
đầu… Nhưng tôi k hông thể nghĩ được m ột người m à k hông có tư tưởng: ấy
chẳng qua là m ột cục đá hay m ột con vật thế thôi” . [73]
C. Tịch mịch
Mu ốn t ư t ưởn g , n g h ĩa là t ư t ưởn g t h eo m ìn h , ch ớ k h ôn g ph ải t ư
t ưởn g t h eo k ẻ k h á c, t h ời ph ải biết t ư t ưởn g t r on g t ịch m ịch .
Ng oà i sự đọc sá ch v à là m v ă n , – v ì là m v ă n là m ột cá ch g iú p t ư
t ưởn g r ất đắc lực h ơn đọc sá ch n ữa , – ch ỉ có “ lặng lẽ và tịch m ịch” là g iú p
ch o t ư t ưởn g m ìn h ph á t t r iển được t ự do v à sâ u sắc m à t h ôi.
Câ u ch u y ện t r ên đâ y ch ỉ ch o t a t h ấy cá i cá ch g â y r a ảo g iá c
ch u n g : Một m ặt là ph ải cổ độn g n g ười ch ú ý t r ôn g đến m ột m ối k ích
độn g n à o; m ột m ặt , là á m t h ị của bọn ca n h t à u ch o h a y có cá i bè đôn g
n g ười t r ôi t r ên m ặt biển … Á m t h ị ấy liền được ph ần đôn g đa n g ch ờ đợi,
n h ìn n h ận .
Bá c sĩ Gu st a v e Le Bon t r on g qu y ển T â m lý Qu ần ch ú n g m à t ôi
v ừa t r ích câ u ch u y ện t r ên đâ y , k ết lu ận qu ả qu y ết r ằn g : “ Chỉ vì m ột lẽ ở
trong đám đông m à con người bị s ụt lại nhiều nấc trên cái thang văn m inh.
Ở m ột m ình, có thể người ấy là m ột người có học thức lắm , nhưng ở chung
trong m ột đám đông, người ấy s ẽ trở lại là m ột người bị thiên tính s ai s ử,
nghĩa là k hông k hác nào m ột người bán k hai. Họ có những tính vụt chạc,
cộc cằn, hung tợn luôn cả những nhiệt hứng cấp thời như dân cổ lỗ vậy… Cá
nhân m à ở trong quần đoàn thì chỉ như m ột hột cát trong các hột cát: m ột
trận gió thổi qua là tha hồ lôi cuốn đi hướng nào cũng được” .
m ột t h ứ ch â n lý để h à n h độn g . (N.D.C)
[2]
Cù n g m ột t á c g iả, đã x u ất bản .
[3] Mélin a n d.
sá u , ph ần t h ứ n h ất ).
[7]
La Mét h ode Socr a t iqu e (Socr a t e pa r P. La n dor m y ), t r a n g 7 6 .
bu ộc k ẻ k h á c cù n g n h ận v ới m ìn h .
[11] Lu ận n g ữ.
[14]
Pla idoy er pu r Milon (Cicér on ).
[17]
T r a it é élém en t a ir e de la Scien ce Occu lt e (Pa pu s), t r a n g 1 v à
5 bà i t ựa của A n a t ole Fr a n ce.
[19]
St u a r t Mill (Log iqu e v . 3 5 ).
[21]
Lu ận cứ, là ch ứn g cứ ch o cá i lu ận của m ìn h .
qu y ển n à y .
[31]
Psy ch olog ie des Fou les.
[32] Cr oy a n t .
[33]
Psy ch olog ie et Mét a ph y siqu e, t r a n g 2 4 2 -2 4 3 -2 4 4 .
ph ươn g ph á p k h á ch qu a n , n g h ĩa là dù n g ph ươn g ph á p k h oa h ọc để su y
n g h ĩ h a y ph ê bìn h … n h ưn g sự t h ật h ọ n à o có t h eo ph ươn g ph á p ph á p
k h oa h ọc ch ú t n à o đâ u . Là v ì h ọ lẫn lộn sự á p dụn g m ột v à i lý t h u y ết
k h oa h ọc m à h ọ ưa t h ích để ph ê bìn h v ới sự dù n g ph ươn g ph á p k h oa
h ọc để ph ê bìn h . Ph ươn g ph á p k h oa h ọc là ph ươn g ph á p t ìm t òi, cốt
y ếu là g á c n g oà i cả t ìn h cảm h a y t h à n h k iến m ột bên , để su y x ét , qu a n
sá t . T r á i lại, m ột lý t h u y ết k h oa h ọc dầu đến đâ u đi n ữa , n ếu m ìn h ưa
t h ích n ó v à á p dụn g n ó t r on g sự ph ê ph á n của m ìn h , là k h ôn g còn được
g ọi là dù n g “ phương pháp k hoa học” n ữa . ở đâ y điều m à t a t ưởn g là lý
lu ận , t h ật r a ch ỉ là m ột sự biện h ộ m à t h ôi. Họ t oà n là dù n g lối lu ận của
t ìn h cảm : a ) Kết lu ận đặt sẵn t r ước. b) Nh ữn g bằn g cứ k h oa h ọc h a y lịch
sử ch ỉ để ch ứn g m in h cá i k ết lu ận ấy . Kết lu ận ấy có t h ể là m ột ý k iến v ề
ch ín h t r ị m à h ọ đa n g t ôn t h ờ.
[41]
A ppr en t issa g e de l’A r t d’Écr ir e. – J. Pa v ot , pa g e 2 6 .
[42]
Sén èqu e.
[43]
Lã o T ử, Đạo đức k in h (ch ươn g 8 1 ).
[44] De la m ét h ode da n s les scien ces, (Mét h ode lit t ér a ir e) – pa r G.
[45] X em ch ươn g ba , ph ần t h ứ n h ất t r on g qu y ển n à y .
[46] X em “ Óc sá n g su ốt ” , – cù n g t á c g iả – đã x u ất bản .
[47] Dict ion a ir e ph ilosoph iqu e, V olt a ir e – a r t , Con séqu en ce, édit .
Beu ch ot X X V III, p. 1 8 1
[49]
X em v ề cá i T a T ìn h Cảm v à cá i T a Lý T r í t r ước đâ y .
là t h ầy t a t h ôi.
[54]
X em qu y ển Óc sá n g su ốt cù n g m ột t á c g iả đã x u ất bản .
[55]
T h u ật Ph ê Bìn h , cù n g m ột t á c g iả.
[57]
A . La la n de (La Mét h ode h ist or iqu e), Lect u r es su r la
ph ilosoph ie des Scien ce p. 2 2 9 .
[58]
Ứn g dụn g ph ươn g ph á p n à y , k h ôn g g ì h a y bằn g đem n ă m , bảy
t ờ bá o k h á c v ới n h a u n h ưn g cù n g t h u ật lại m ột v iệc… T a h ã y so sá n h
lại n h ữn g điều cá c bá o ấy t h u ật lại, ph â n t ích r a t ừn g bộ ph ận n h ư sa u
đâ y :
a ) Nh ữn g ch ỗ đồn g , t h u ộc v ề “ s ự thực” .
1 9 9 -1 2 0 .
[61] X em ch ươn g t h ứ V , ph ần t h ứ n h ất .
[62]
X em qu y ển “ Biện ch ứn g lu ận ” cù n g m ột t á c g iả.
[63] T oà n ch â n v à T h a n h dạ v ă n ch u n g .
[68] V ề v ấn đề r ất qu a n h ệ n à y , t ôi đã dà n h ch o n ó t r on g m ột
[72]
Lã o T ử, NGÔ T ẤT T Ố, t r a n g 1 1 9 .
[74]
Psy ch olog ie de la Fou le, G. Le bon .