CZĘŚĆ .

O BÓSTWIE
 ¹
. Przez przyczynę samej siebie rozumiem to, czego treść zawiera w sobie istnienie, czyli to,
czego naturę można po ąć tylko ako istnie ącą.
. Taka rzecz nazywa się w swoim rodzaju skończoną, którą może ograniczać inna rzecz
te same natury. Tak np. ciało nazywa się skończonym, ponieważ po mu emy inne, zawsze
większe. Podobnie ednak myśl ogranicza drugą. Jednakże ciało nie podlega ograniczaniu
przez myśl, ani myśl przez ciało².
. Przez istotę rozumiem to, co istnie e samo w sobie i da e się po ąć samo przez się,
czyli to, czego po ęcie nie potrzebu e po ęcia inne rzeczy dla urobienia się.
. Przez przymiot rozumiem to, co rozum pozna e w istocie ako stanowiące³ e treść⁴.
. Przez objawy rozumiem pobudzenia istoty, czyli to, co est w czymś innym, przez
co też zosta e po ęte.
. Przez bóstwo rozumiem estestwo bezwzględnie nieskończone, t . istotę składa ącą
się z nieskończone ilości przymiotów, z których każdy wyraża treść wieczną i nieskoń-
czoną⁵.
OBJAŚNIENIE. Mówię: „bezwzględnie nieskończone”, a nie: „w swoim rodza u nie-
skończone”, temu bowiem, co est nieskończone tylko w swoim rodza u, możemy odmó-
wić nieskończone ilości przymiotów; do treści tego zaś, co est bezwzględnie nieskoń-
czone, należy wszystko, cokolwiek wyraża treść i nie zawiera w sobie żadnego przeczenia.
. Wolną nazywa się taka rzecz, która istnie e edynie z konieczności swe natury
i tylko sama siebie wyznacza do działania; konieczną zaś albo racze przymuszoną ta, którą
inna wyznacza do istnienia i do działania w sposób określony i wyznaczony⁶.
. Przez wieczność rozumiem samo istnienie, o ile się e po mu e ako wynika ące
koniecznie z samego określenia rzeczy wieczne .
OBJAŚNIENIE. Takie bowiem istnienie po mu e się ako prawdę wieczną, czyli ako
treść rzeczy; dlatego też nie można go ob aśnić przez trwanie lub czas, choćby to trwanie
po mować ako niema ące ani początku, ani końca⁷.

. Wszystko co est, est bądź samo w sobie, bądź w czymś innym.
. Co nie może być po ęte przez coś innego, musi być po ęte samo przez się.
. Z dane przyczyny wyznaczone koniecznie wynika skutek i przeciwnie, eżeli nie
est dana żadna przyczyna wyznaczona, niemożebne est, by wynikał skutek.
. Wiedza o skutku zależy od wiedzy o przyczynie i zawiera ą w sobie.
. Rzeczy niema ące z sobą nic wspólnego nie da ą się rozumieć wza emnie przez
siebie, innymi słowy po ęcie edne z takich rzeczy nie zawiera w sobie po ęcia drugie .
. Idea prawdziwa musi się zgadzać z rzeczą pomyślaną.
. Jeżeli coś da e się po ąć ako nieistnie ące, tego treść nie zawiera w sobie istnienia.
Twierdzenie 
Istota z natury swej jest pierwotniejsza niż jej pobudzenia.
DOWÓD widoczny est z Określeń  i .

¹Określenia — Por. List  (dawnie ) §  , List  §  i List  (dawnie ) §  oraz poniże Przyp.  do
Tw.  pod ) i ). [przypis redakcy ny]
²ciało nie podlega ograniczaniu przez myśl, ani myśl przez ciało — Por. List  § . [przypis redakcy ny]
³co rozum poznaje w istocie jako stanowiące — Por. Cz. II, Tw. , Przyp. (na pocz.); Tw. , Dow.; Tw. ;
Tw.  i  Cz. II; List  (dawnie ) § . [przypis redakcy ny]
⁴treść [istoty] — Por. List.  § ; List  (dawnie ) § . [przypis redakcy ny]
⁵treść wieczna i nieskończona — Por. List  §  i  oraz List  (dawnie ) § . [przypis redakcy ny]
⁶wolną nazywa się taka rzecz (…) konieczną zaś (…) — Por. List  (dawnie ) § . [przypis redakcy ny]
⁷Takie bowiem istnienie pojmuje się jako prawdę wieczną, czyli jako treść rzeczy (…) — Por. List  (dawnie
). [przypis redakcy ny]

   Etyka 

 Twierdzenie 
Dwie istoty mające różne przymioty nie mają nic wspólnego z sobą.
DOWÓD. Widać to także z Określenia . Każda bowiem istota musi sama w sobie
być i sama przez się dać się po ąć, czyli po ęcie edne nie zawiera w sobie po ęcia drugie .

Twierdzenie 
Z rzeczy niemających z sobą nic wspólnego jedna nie może być przyczyną drugiej.
DOWÓD. Jeżeli nic wspólnego z sobą nie ma ą, przeto (według Pewn. ) nie mogą
dać się zrozumieć wza emnie przez siebie, a zatem (według Pewn. ) edna nie może być
przyczyną drugie . Co b. do d⁸.
Twierdzenie 
Dwie lub więcej rzeczy różnych różnią się pomiędzy sobą albo rozmaitością przymiotów
istot, albo rozmaitością ich pobudzeń.
DOWÓD. Wszystko, co est, est bądź samo w sobie, bądź w czymś innym (według
Pewn. ), t . (według Okr.  i ) poza rozumem nie est dane nic, prócz istot i ich po-
budzeń. Nie est więc nam dane poza rozumem nic, przez co rzeczy różnić by się mogły
pomiędzy sobą, prócz istot lub, co to samo znaczy (według Okr. ), ich przymiotów oraz
ich pobudzeń. Co b. do d.
Twierdzenie 
We wszechświecie [w naturze rzeczy] nie mogą być dane dwie istoty lub więcej o tej samej
naturze, czyli o tym samym przymiocie.
DOWÓD. Gdyby danych było więce , a różnych, musiałyby się różnić pomiędzy so-
bą albo rozmaitością przymiotów, albo rozmaitością pobudzeń (według Tw. ). Jeśliby
różniły się tylko rozmaitością przymiotów, to trzeba by było przyznać, że dana est tylko
edna istota o tym e przymiocie. Jeżeli zaś miałyby się różnić rozmaitością pobudzeń, to,
ponieważ istota est z natury swe pierwotnie sza niż e pobudzenia (według Tw. ), nie
może ona — eśli pominąć e pobudzenia i rozpatrywać ą samą w sobie, t . prawdziwie
(według Okr.  i Pewn. ) — być po ęta w odróżnieniu od inne , czyli (według Tw. )
nie może być danych więce istot, lecz tylko edna. Co b. do d.
Twierdzenie 
Jedna istota nie może być wytworzona przez inną istotę.
DOWÓD. We wszechświecie [w naturze rzeczy] nie mogą być dane dwie istoty o tym
samym przymiocie (według Tw. ), czyli (według Tw. ) ma ące z sobą coś wspólnego.
A więc (według Tw. ) edna nie może być przyczyną drugie , czyli edna nie może być
wytworzona przez drugą. Co b. do d.
DODATEK. Stąd wynika, że istota nie może być wytworzona przez coś innego. We
wszechświecie [w naturze rzeczy] bowiem nie est dane nic, prócz istot i ich pobudzeń,
ak widać z Pewnika  oraz Określeń  i . Ale i przez istotę wytworzona być nie może
(według Tw. ). Przeto istota bezwzględnie nie może być przez coś innego wytworzona.
Co b. do d.
INNY DOWÓD. Łatwie eszcze dowieść tego przez niedorzeczność zaprzeczenia.
Otóż gdyby istota mogła być wytworzona przez coś innego, to wiedza o nie musiałaby
zależeć od wiedzy o e przyczynie (według Pewn. ); a wtedy nie byłaby ona istotą (według
Okr. ).
Twierdzenie 
Do natury istoty należy istnienie⁹.
DOWÓD. Istota nie może być wytworzona przez coś innego (według Dod. do Tw.
), musi więc być przyczyną same siebie, t . (według Okr. ) treść e zawiera w sobie
koniecznie istnienie, czyli istnienie należy do e natury. Co b. do d.

⁸Co b. do d. — Co było do dowiedzenia. [przypis edytorski]

⁹Do natury istoty należy istnienie — Por. List  § . [przypis redakcy ny]

   Etyka 

 Twierdzenie 
Wszelka istota jest koniecznie nieskończona.
DOWÓD. Istota o ednym przymiocie istnie e tylko edna (według Tw. ), a do e
natury należy istnienie (według Tw. ). Z te natury swe musi ona tedy istnieć albo ako
skończona albo ako nieskończona. Wszakże skończona być nie może, albowiem (według
Okr. ) musiałaby ą ograniczać inna istota te że natury, która również koniecznie mu-
siałaby istnieć (według Tw. ); byłyby więc dane dwie istoty o tymże samym przymiocie,
co est niedorzecznością (według Tw. ). Istnie e więc ako nieskończona. Co b. do d.
PRZYPISEK . Ponieważ skończoność est w rzeczywistości częściowym zaprzecze-
niem, nieskończoność zaś bezwzględnym potwierdzeniem istnienia akie kolwiek natu-
ry¹⁰, przeto z samego Twierdzenia  wynika, że wszelka istota musi być nieskończona.
PRZYPISEK . Nie wątpię, że wszystkim, którzy sądzą mętnie o rzeczach i nie przy-
wykli do nabywania wiedzy o rzeczach z ich pierwszych przyczyn, trudno będzie po ąć
Dowód Twierdzenia . Nic dziwnego, nie odróżnia ą bowiem ob awów¹¹ istot od samych
istot i nie wiedzą, ak się rzeczy tworzą. Stąd pochodzi, że początek, aki dostrzega ą
w rzeczach naturalnych, przypisu ą zmyślnie istotom. Kto bowiem nie zna prawdziwych
przyczyn rzeczy, ten gmatwa wszystko i bez żadnego sprzeciwu ze strony umysłu zmy-
śla sobie, że drzewa równie ak ludzie mówią, i wyobraża sobie, że ludzie tworzą się tak
z kamieni, ak z nasienia, i że każda postać przeobrażać się może w aką bądź inną. Po-
dobnie i ci, którzy naturę boską gmatwa ą z ludzką, przypisu ą łatwo bóstwu wzruszenia
ludzkie, zwłaszcza póki eszcze nie wiedzą, w aki sposób wzruszenia powsta ą w umyśle.
Gdyby ednak ludzie zastanawiali się nad naturą istoty, wtedy nie mieliby na mnie sze
wątpliwości co do prawdy Twierdzenia , przeciwnie, to Twierdzenie byłoby dla wszyst-
kich pewnikiem i weszłoby w poczet po ęć powszechnych. Otóż przez istotę rozumieliby
to, co istnie e samo w sobie i samo przez się da e się po ąć, czyli to, czego poznanie nie
potrzebu e poznania inne rzeczy; przez odmiany zaś to, co est w czymś innym i czego
po ęcie urabia się przy pomocy po ęcia rzeczy, w które one są. Dlatego też możemy mieć
idee prawdziwe o odmianach nieistnie ących. Chociaż bowiem one nie istnie ą faktycznie
poza rozumem, treść ich mimo to tak est przez coś innego ob ęta, że przez tamto wła-
śnie da ą się po mować. Natomiast prawdziwość istot poza rozumem est edynie w nich
samych, ponieważ same przez się zosta ą po ęte. Gdyby więc ktoś powiedział, że posiada
asną i wyraźną, t . prawdziwą ideę istoty, a pomimo to wątpi, czy taka istota istnie e,
byłoby to zaprawdę to samo, ak gdyby mówił, że posiada ideę prawdziwą, a ednak powąt-
piewa, czy nie est mylna ( ak to każdy dość uważny dostrzeże). Albo gdyby ktoś przy ął,
że istota est stworzona, tym samym przy ąłby, że idea mylna stała się prawdziwą, a cze-
goś niedorzecznie szego nie można pomyśleć. Dlatego też trzeba koniecznie przyznać, że
istnienie istoty, tak samo ak e treść, est prawdą wieczną.
Stąd innym eszcze sposobem możemy wywnioskować, że dana est tylko edna istota
o te e naturze, a wykazanie tego uważam za godne trudu. Aby zaś wykonać to w po-
rządku, winienem zauważyć: ) że prawdziwe określenie akie kolwiek rzeczy nie zawiera
w sobie ani nie wyraża nic więce , ak naturę rzeczy określone , a stąd wynika ) że żadne
określenie nie zawiera w sobie i nie wyraża zgoła akie ś liczby osobników, ponieważ nie
wyraża nic innego, ak naturę rzeczy określone ; tak np. określenie tró kąta nie wyra-
ża nic innego, ak po prostu naturę tró kąta, nie zaś akąś określoną ilość tró kątów, )
trzeba zauważyć, że dla każde istnie ące rzeczy musi być koniecznie dana akaś określo-
na przyczyna, wskutek które ona istnie e i ) wreszcie należy zauważyć, że przyczyna,
wskutek które rzecz akaś istnie e, musi być zawarta bądź w same naturze i w określeniu
istnie ące rzeczy (skoro uż istnienie należy do e natury), bądź musi być dana poza nią.
Z tych założeń wynika, że eżeli w naturze istnie e akaś liczba osobników, to mu-
si być koniecznie dana przyczyna, dlaczego te właśnie osobniki istnie ą, ani więce ich,
ani mnie . Jeżeli np. we wszechświecie [w naturze rzeczy] istnie e dwudziestu ludzi (dla
większe prze rzystości przy mu ę, że oni istnie ą ednocześnie i że przedtem nie istnieli
w naturze inni), to nie dość będzie (dla podania powodu, dlaczego istnie e dwudzie-
¹⁰skończoność jest w rzeczywistości częściowym zaprzeczeniem, nieskończoność zaś bezwzględnym potwierdzeniem
istnienia jakiejkolwiek natury — Por. List  § . [przypis redakcy ny]
¹¹którzy sądzą mętnie o rzeczach (…) nie odróżniają bowiem objawów istot od samych istot — Nag. Schr.: modi.
[przypis redakcy ny]

   Etyka 