Du lòch sinh thaùi Du lòch sinh thaùi
Nhöõng cuoäc di chuyeån daân cö khoâng coù keá hoaïch vaø naèm laø neân laøm gì vaø laøm nhö theá naøo, ñoù laø nhöõng vaán ñeà chuû
ngoaøi söï kieåm soaùt cuõng ñaõ phaù hoaïi haøng trieäu ha röøng
nguyeân sinh, röøng giaø… vaø ñaõ gaây ra söï troïc hoùa treân nhöõng
vuøng dieän tích ñaát röøng.
Trong khai thaùc röøng, ngöôøi ta chuù troïng ñeán saûn phaåm
goã hôn laø caùch söû duïng ñaát ñai vaø taøi nguyeân. Caây goã döôùi
maét nhaø laâm nghieäp laø nhöõng “loùng goã” thöông maïi, coøn ñoái
vôùi ngöôøi canh taùc nöông raãy thì noù chæ laø nguyeân lieäu ñeå ñoát
laáy tro laøm phaân boùn cho ñaát, laøm cuûi, laøm nhaø ôû… vì vaäy, hoï
khoâng sôï toán keùm gì caû, cöù töï do chaët phaù röøng. Löûa röøng ñoái
vôùi nhaø laâm nghieäp laø keû thuø cuûa röøng, nhöng ñoái vôùi nhaø
noâng nghieäp thì noù laø moät “coâng cuï” höõu hieäu ñeå khai hoang,
laáy ñaát troàng vaø laáy tro boùn cho ñaát. Haäu quaû laâu daøi cho caùc
vaán ñeà treân thaät laø khuûng khieáp, soá lieäu cuûa chuùng toâi (Leâ
Huy Baù, 1995) ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng dieän tích ñaát röøng bò
laterite hoùa ôû mieàn Ñoâng Nam Boä hieän nay ñaõ leân tôùi 15%.
Söï taøn phaù röøng caøng lan roäng vaø gia taêng, ñaõ bieán
röøng töø moät heä sinh thaùi töï nhieân thaønh moät heä sinh thaùi
nhaân taïo vaø thöông maïi, phuïc vuï cho muïc ñích lôïi töùc vaø caùc
nhu caàu löông thöïc cô baûn cuûa con ngöôøi. Vì vaäy, phaù röøng laø
moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây ra söï thoaùi hoùa vaø xuoáng
caáp ñaát ñai nhanh nhaát.
5.1.4.2 Phaù huûy thaûm thöïc vaät röøng
Caùc vaán ñeà veà röøng lieân quan ñeán vieäc söû duïng thaûm
thöïc vaät röøng khoâng theå chæ ñöôïc phaân tích moät caùch ñôn
giaûn veà hai maët: khai thaùc röøng vaø troàng röøng. Quaù trình
khai thaùc röøng hay troàng laïi röøng thuoäc veà saùch löôïc chung
cuûa vuøng. Xeùt veà maët “moâi sinh” thì caàn thieát phaûi caân nhaéc
101
yeáu do caùc nhaø laâm nghieäp quyeát ñònh.
Röøng vaø khí haäu coù quan heä maät thieát vôùi nhau. Röøng laø
moät trong nhöõng yeáu toá quyeát ñònh leân chaát löôïng cuûa moâi
tröôøng; “khoâng khí oâ nhieãm chöùa haøm löôïng laø 0,1 mg
SO2/m3 seõ ñöôïc thanh loïc hoaøn toaøn khi baêng qua moät khu
röøng chæ khoaûng 1 ha” (M. Ragon, 1971; Les erreurs
monumentales). Theá nhöng, söï khai thaùc traéng dieän tích röøng
raát lôùn ñaõ laøm giaûm khaû naêng treân. Söï taùi sinh cuûa röøng
cuõng nhö nguoàn taøi nguyeân di truyeàn cuûa noù cuõng bò aûnh
höôûng. Nhöõng caây coøn soùt laïi thì ña soá laø keùm veà chaát löôïng
vaø keùm giaù trò. Do ñoù, chaát löôïng sinh hoïc cuûa röøng ñaõ bò suy
bieán moät caùch traàm troïng.
5.1.4.3 Suy thoaùi taøi nguyeân röøng
Suy thoaùi veà chaát löôïng thöông maïi: do chaët phaù röøng
laáy goã ñeå xaây döïng vaø khai thaùc caùc saûn phaåm laâm nghieäp
khaùc neân chaát löôïng goã thöông maïi ñaõ bò suy giaûm nghieâm
troïng, thaäm chí moät soá loaøi haàu nhö ñaõ bieán maát (sao, caåm
lai, baèng laêng, caêm xe…).
Suy thoaùi naëng neà veà soá löôïng: do aùp löïc cuûa söï gia taêng
daân soá cho neân ôû nhieàu nôi goã ñaõ bò laïm duïng quaù möùc, ñöa
ñeán tình traïng caây goã bò tieâu dieät hoaøn toaøn. Chaùy röøng, trong
nhöõng naêm gaàn ñaây maëc duø coù giaûm phaàn naøo, nhöng caùc thieät
haïi do noù gaây ra ñoái vôùi taøi nguyeân röøng cuõng khoâng nhoû.
5.1.4.4 Gia taêng taùc haïi do hieäu öùng nhaø kính
(green house effects)
102
 Du lòch sinh thaùi
Hieäu öùng nhaø kính ñöôïc xem laø quy luaät cuûa töï nhieân ñeå
duy trì ñoä aám cuûa traùi ñaát. Neáu khoâng coù noù thì nhieät ñoä cuûa
traùi ñaát seõ laïnh giaù (-80C), baêng haø seõ phuû ñaày beà maët luïc
ñòa, gioáng nhö thôøi kyø “Baêng haø Ñeä Töù” ñaõ töøng xaûy ra trong
lòch söû cuûa nhaân loaïi. Theá nhöng, trong voøng 30 naêm trôû laïi
ñaây caùc khí gaây hieäu öùng nhaø kính ñaõ gia taêng ñeán choùng
maët (gaáp ba laàn); töø ñoù, nhieät ñoä cuûa traùi ñaát ñaõ khoâng ngöøng
taêng leân.
Vieäc gia taêng caùc khí gaây hieäu öùng nhaø kính tröôùc heát
laø do söï ñoùng goùp cuûa ngaønh naêng löôïng. Chaúng haïn nhö:
ƒ 80% khí CO2 toûa ra do vieäc ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch, coøn
laïi laø taøn dö cuûa söï phaù röøng vaø caùc hoaït ñoäng khaùc. (Veà vai troø
cuûa moät soá khí gaây hieäu öùng ñieån hình nhö sau, trong ñoù:
CO2 : Ñoùng goùp 50%
CH4 : Ñoùng goùp 13%
CFC-11 : Ñoùng goùp 5%
CFC-12 : Ñoùng goùp 12%
N2O : Ñoùng goùp 5%
O3 : Ñoùng goùp 7%
Coøn laïi khoaûng 8% laø hôi nöôùc vaø caùc khí khaùc).
ƒ 35% khí CH4 toûa ra coù theáå quy veà naêng löôïng (20% töø
vieäc ñoát sinh khoái, 15% töø vieäc khai thaùc khí thieân nhieân).
Haøng naêm, con ngöôøi ñaõ thaûi vaøo khí quyeån 550 trieäu taán
CH4.
ƒ Khoaûng 50% khí NO coù lieân quan ñeán vieäc söû duïng
nhieân lieäu hoùa thaïch.
103
Du lòch sinh thaùi
Cuõng caàn nhaán maïnh raèng haäu quaû cuûa vieäc gia taêng
caùc khí nhaø kính laø do söï taøn phaù röøng. Nhö chuùng ta ñaõ
bieát, thöïc vaät coù khaû naêng haáp thuï tröïc tieáp naêng löôïng cuûa
caùc dao ñoäng ñieän töø. Nhôø naêng löôïng naøy, chuùng coù theáå
chuyeån hoùa caùc chaát voâ cô ñaëc bieät laø nöôùc vaø CO2 thaønh caùc
chaát höõu cô. Noùi chung, vai troø cuûa thöïc vaät voâ cuøng to lôùn
trong vieäc haáp thuï CO2 vaø thaûi oxy trong töï nhieân ñeå duy trì
caùn caân CO2/O2,baûo ñaûm cho söï sinh toàn vaø phaùt trieån cuûa theá
giôùi ñoäng - thöïc vaät treân traùi ñaát. Theá nhöng, con ngöôøi
khoâng ngöøng taøn phaù röøng, laøm cho khaû naêng haáp thuï khí
CO2 bò giaûm. Do ñoù, noàng ñoä CO2 trong khí quyeån gia taêng
lieân tuïc trong thôøi gian qua.
Ngoaøi ra, maát röøng coøn gaây ra moät soá vaán ñeà khaùc cho
moâi tröôøng sinh thaùi: laøm giaûm tính ña daïng sinh hoïc, dòch
chuyeån taâm möa, laøm giaûm giaù trò myõ quan cho vaán ñeà du
lòch xanh…
5.1.4.5 Laøm giaûm ñoä aåm ñaát vaø maïch nöôùc ngaàm
tuït saâu xuoáng
Maát thaûm phuû röøng keùo theo löôïng nöôùc thaám vaøo loøng
ñaát bò giaûm suùt nghieâm troïng, löôïng boác hôi nöôùc vöôït quaù
nhieàu laàn so vôùi söï thaám nöôùc. Maïch nöôùc ngaàm tuït xuoáng
(coù nôi ñeán 20m nhö tröôøng hôïp ôû Ñaék Laék). Haäu quaû laø muøa
khoâ trôû neân khoác lieät hôn, baèng chöùng laø ôû Ñaéc Laéc, haøng
traêm hecta caø pheâ môùi troàng ñaõ bò chaùy truïi trong thaäp nieân
90 do haäu quaû cuûa vieäc phaù röøng. Theâm vaøo ñoù, khi môùi khai
hoang, nhaø nhaø ñaøo gieáng, ngöôøi ngöôøi ñaøo gieáng daãn tôùi
104
 Du lòch sinh thaùi
maïch nöôùc ngaàm caøng tuït xuoáng saâu hôn, caøng gaây ra haäu
quaû naëng neà hôn.
5.1.4.6 Gaây ra naïn luõ queùt
Nhöõng naêm gaàn ñaây, nhaát laø naêm 1998 vaø 1999 vöøa qua
coù haøng chuïc côn luõ queùt xaûy ra ôû caû mieàn Baéc, mieàn Trung,
mieàn Ñoâng Nam Boä vaø Taây nguyeân Vieät Nam cuõng laø do söï
maát röøng ñaàu nguoàn gaây neân. Luõ luït vaø xoùi moøn laø hai yeáu toá
coù quan heä nhaân quaû: luõ luït laøm gia taêng cöôøng ñoä xoùi moøn,
vaät lieäu bò xoùi moøn laïi boài caïn loøng soâng, laøm cho luõ luït caøng
trôû neân nghieâm troïng hôn.
5.1.4.7 Laøm cho khí haäu baát thöôøng
Keát hôïp vôùi Elnino vaø Lanina, maát röøng ñaõ taïo ra bieân
ñoä nhieät lôùn, aûnh höôûng nghieâm troïng tôùi thôøi tieát vaø khí
haäu. Theo tính toaùn cuûa chuùng toâi (Leâ Huy Baù vaø ctv), nhöõng
vuøng ñaát bò maát röøng coù bieân ñoä nhieät cao hôn nhöõng nôi coù
röøng töø 3-40C. Löôïng möa haøng naêm cuõng coù chieàu höôùng
giaûm töø 200-250 mm so vôùi ñoái chöùng. Beân caïnh ñoù, nhöõng
côn baõo thöôøng xuyeân xaûy ra ôû nhöõng vuøng maát röøng, thaäm
chí ngay caû nhöõng vuøng thung luõng.
Nhö vaäy, röøng laø guoàng maùy ñieàu hoøa sinh caûnh vaø sinh thaùi.
Vaø cuõng chính ñieàu naøy, trong nghieân cöùu veà DLST neáu khoâng
quan taâm tôùi yeáu toá röøng thì laø moät thieáu soùt nghieâm troïng.
5.2 ÑA DAÏNG SINH HOÏC TRONG SINH THAÙI HOÏC
Do ñoái töôïng nghieân cöùu laø sinh thaùi hoïc phuïc vuï cho
DLST neân nhöõng vaán ñeà chuùng toâi ñöa ra ñaây cuõng khoâng
thoaùt khoûi phaïm vi treân. Ña daïng sinh hoïc laø moät trong
nhöõng ñieàu kieän caàn cho phaùt trieån DLST.
105
Du lòch sinh thaùi
5.2.1 Ña daïng sinh hoïc
Ña daïng sinh hoïc laø moät khaùi nieäm noùi leân söï ña daïng
vaø phong phuù veà nguoàn gen, loaøi sinh vaät trong heä sinh thaùi
vaø trong töï nhieân. Trong moät heä sinh thaùi moâi tröôøng, soá
löôïng caùc gioáng vaø caùc loaøi caøng nhieàu, töùc laø caùc heä gen caøng
nhieàu. Moät heä sinh thaùi naøo ñoù daãu soá löôïng caù theå raát ñoâng
nhöng nguoàn gen ít thì ña daïng sinh hoïc raát thaáp. Ví duï ôû
moät vuøng ñaát khoâ caèn, coù haøng vaïn haøng trieäu con kieán,
nhöng ít loaïi coân truøng, caây coû thì ta noùi raèng ña daïng sinh
hoïc ngheøo naøn. Ngöôïc laïi, moät moâi tröôøng coù ñoâng caù theå
sinh vaät soáng; nhieàu ñoäng, thöïc vaät vaø vi sinh vaät khaùc nhau
thì ta noùi ña daïng sinh hoïc raát phong phuù. Vuøng sinh thaùi
cöûa soâng laø moät ví duï (coù thöïc vaät treân caïn, döôùi nöôùc, nöûa
treân caïn, nöûa döôùi nöôùc, thöïc vaät chòu maën, thöïc vaät nöôùc lôï,
nöôùc ngoït…). Ñoäng vaät cuõng vaäy, toâm caù raát nhieàu chuûng loaïi,
vi sinh vaät cuõng theá, ta coù theå noùi nôi ñaây ña daïng sinh hoïc
phong phuù. Tuy nhieân, vuøng ñaát ñoài soûi ñaù, bò laterit hoùa, caây
coái khoâng moïc noåi thì sinh vaät cuõng trôû neân hieám hoi. Vaäy ña
daïng sinh hoïc ôû ñaây laø raát ngheøo naøn.
Ta cuõng coù theå hieåu ña daïng sinh hoïc ñöôïc bieåu hieän
qua söï phong phuù veà soá löôïng nhöõng nguoàn soáng treân haønh
tinh bao goàm toaøn boä caû caây vaø con, chuùng ña daïng vaø thay
ñoåi veà muoân loaøi, cuõng nhö söï phong phuù veà heä sinh thaùi maø
sinh vaät soáng trong ñoù.
Muïc tieâu chung laø chuùng ta laø phaûi baûo toàn tính ña daïng
sinh hoïc treân toaøn caàu trong khuoân khoå cuûa söï phaùt trieån beàn
106
 Du lòch sinh thaùi
vöõng. Trong töông lai, nhöõng caây troàng, vaät nuoâi seõ ñöôïc laáy
töø nhöõng loaøi hoang daïi hieän coù, moãi loaøi naøy coù ñaëc thuø vaø
giaù trò rieâng töông öùng vôùi nhöõng loaøi ñaõ ñöôïc thuaàn döôõng.
Chuùng coù nguoàn gen caàn thieát cho pheùp phaùt trieån thoâng qua
phöông phaùp nhaân taïo, nhöõng gioáng môùi coù kieåu hình ñaëc
bieät, vaø coù khaû naêng thích nghi, khaùng beänh tröôùc nhöõng
thay ñoåi cuûa moâi tröôøng.
DLST laø moät trong nhöõng coâng cuï ñaéc löïc nhaèm baûo veä
caùc nguoàn gen quyù hieám naøy.
Hieän nay, coù nhieàu loaøi hoang daïi ñöôïc thuaàn döôõng
duøng vaøo muïc ñích löông thöïc, döôïc lieäu, goã, sôïi, nhieân lieäu
vaø coù nhieàu tính naêng söû duïng khaùc ñaùp öùng cho nhieàu nhu
caàu khaùc nhau. Tuy nhieân, vieäc gia taêng saûn xuaát vaø khai
thaùc caùc daïng taøi nguyeân ñaõ vaø ñang ñe doïa nghieâm troïng
ñeán tình traïng ña daïng sinh hoïc. Caàn phaûi coù bieän phaùp baûo
veä, trong ñoù “keá hoaïch haønh ñoäng veà ña daïng sinh hoïc” cuûa
Vieät Nam laø moät ñieån hình veà chieán löôïc quoác gia ñeå tìm lôøi
giaûi chung cho nhöõng thaùch thöùc ñang ñaët ra tröôùc maét.
Sinh vaät phaân boá roäng khaép treân toaøn theá giôùi; phaân boá
thöa thôùt ôû hai cöïc vaø coù khuynh höôùng taêng leân khi caøng
gaàn veà phía xích ñaïo. Soá löôïng cuûa chuùng ñaït ñieåm ñænh ôû
vuøng nhieät ñôùi, ôû bieån vaø ôû caùc baõi ngaàm san hoâ trong caùc
vuøng bieån nhieät ñôùi naøy. Moãi thaønh vieân cuûa moãi loaøi sinh
vaät laø moät caù theå vaø moãi caù theå naøy ñeàu coù khaû naêng thöïc
hieän chöùc naêng sinh lí cô baûn cuûa mình. Söï tieán hoùa cuûa sinh
vaät laø moät trong nhöõng bieåu hieän veà söï thích nghi cuûa sinh
vaät ñoù vôùi moâi tröôøng soáng. Nhöõng sinh vaät phaùt trieån trong
nhöõng ñieàu kieän moâi tröôøng khaùc nhau vaø caàn thieát phaûi
107
Du lòch sinh thaùi
thích nghi ñeå ñaùp öùng vôùi söï thay ñoåi cuûa moâi tröôøng (ñaëc
bieät laø söï thay ñoåi veà nhieät ñoä). Vì vaäy, traûi qua haøng trieäu
naêm, moät soá loaøi ñaõ bò bieán maát, chæ coøn moät soá loaøi sinh soâi
naûy nôû. Chính söï ñieàu chænh ñeå thích nghi naøy ñaõ taïo ra söï
ñoät bieán; ví duï: nhö moät soá bieán ñoåi trong caáu truùc gen di
truyeàn cuûa chuùng.
Töø thôøi sô khai cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi, toå
tieân cuûa chuùng ta ñaõ nhaän thaáy ñöôïc giaù trò cuûa töøng loaøi vaø
söï phong phuù cuûa noù, ñoàng thôøi cuõng caûm nhaän ñöôïc söï gia
taêng daân soá neân ñaõ nhaân gioáng raát nhieàu loaøi. Chính ñieàu
naøy ñaõ laøm gia taêng khaû naêng toàn taïi vaø phaïm vi phaân boá
cuûa sinh vaät. Noù khoâng nhöõng taêng söï ña daïng giöõa caùc sinh
vaät vôùi nhau maø töï trong baûn thaân caùc sinh vaät cuõng ñaõ
phong phuù hôn. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi ñaõ laøm thay ñoåi
moät caùch coù caân nhaéc caùc gen ñeå boå khuyeát cho caùc thöïc vaät
vaø ñoäng vaät maø hoï thaáy höõu ích. Ñaây laø moät trong nhöõng caên
nguyeân ñeå thuùc ñaåy söï ña daïng sinh hoïc.
5.2.2 Vai troø cuûa sinh vaät ñoái vôùi söï soáng treân traùi
ñaát
Söï maát ñi tính ña daïng sinh hoïc laø moät vaán ñeà thuoäc
khoa hoïc ñaïo ñöùc, thaåm myõ, chính trò vaø kinh teá. Noù aûnh
höôûng raát maïnh meõ ñeán töông lai cuûa nhaân loaïi. Thöïc vaät vaø
ñoäng vaät laø neàn taûng khoâng theå thieáu cho caùc loaïi döôïc phaåm,
caùc chuûng noâng saûn thöïc phaåm vaø caùc saûn phaåm coâng nghieäp.
Khi caùc quaàn theå sinh vaät bò bieán maát, con ngöôøi seõ chòu moät
moái ñe doïa khaùc, ñoù laø söï suy yeáu khaû naêng tieán hoùa vaø thích
nghi vôùi moät theá giôùi ñang bieán ñoäng. Khi söï toån thaát loaøi
108
 Du lòch sinh thaùi
leân cao nhaát (aùp löïc treân traùi ñaát lôùn nhaát) thì khaû naêng
thích nghi cuûa caùc quaàn theå cuõng bieán maát. Ñoàng thôøi caùc heä
sinh thaùi seõ maát ñi nhieàu chöùc naêng hoã trôï cuoäc soáng cuûa con
ngöôøi.
Noùi ñeán vai troø cuûa sinh vaät ñoái vôùi söï soáng treân traùi
ñaát thì khoâng theå khoâng noùi ñeán vai troø cuûa röøng. Ñoái vôùi
moâi tröôøng ñaát, thöïc vaät cuûa röøng (xaùc, baõ thöïc vaät cheát) laø
nguoàn cung caáp chaát muøn laøm taêng löôïng höõu cô cho ñaát, giuùp
cho ñaát coù ñoä phì nhieâu, maøu môõ cao. Caùc loaøi ñoäng vaät soáng
trong ñaát ñaøo loã hang vaø laáy xaùc baõ caây muïc laøm thöùc aên ñeå
roài baøi tieát ra chaát thaûi chöùa nhieàu höõu cô, ñaëc bieät laø canxi.
Ngoaøi ra, röøng coøn coù taùc duïng choáng xoùi moøn ñaát. Thöïc teá
cho thaáy ôû moät soá nôi do khai thaùc röøng böøa baõi ñaõ laøm cho
ñaát bò xoùi moøn trô soûi ñaù, maát tính naêng saûn xuaát.
Ñoái vôùi moâi tröôøng nöôùc, röøng ñaàu nguoàn coù vai troø raát
lôùn, noù haïn cheá toác ñoä cuûa nöôùc do nhöõng traän möa lôùn gaây
ra, laøm giaûm nguy cô luõ luït ôû vuøng haï löu. Maët khaùc, do coù söï
caûn trôû cuûa caây coái trong röøng maø nöôùc möa coù thôøi gian
ngaám saâu xuoáng ñaát, laø moät nguoàn caáp quí giaù cho nöôùc
ngaàm. Röøng coøn coù taùc duïng lôùn trong vieäc ñieàu hoøa löôïng
nöôùc boác hôi.
Ñoái vôùi moâi tröôøng khoâng khí, do söï quang hôïp cuûa caây
xanh, röøng cung caáp moät löôïng oxy lôùn cho nhu caàu hoâ haáp
cuûa con ngöôøi, loaïi bôùt khí cacbonic ra khoûi baàu khí quyeån,
laøm cho moâi tröôøng trong saïch hôn, ñieàu hoøa khí haäu. Vì theá,
coù theå noùi röøng laø “laù phoåi xanh” cuûa haønh tinh chuùng ta.
109
Du lòch sinh thaùi
Toùm laïi, röøng vaø ña daïng sinh hoïc laø yeáu toá raát caàn ñeå
phaùt trieån loaïi hình du lich sinh thaùi. Vì vaäy, baûo toàn taøi
nguyeân röøng vaø baûo toàn ña daïng sinh hoïc seõ giuùp cho hoaït
ñoäng cuûa DLST coù ñieàu kieän ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån.
Chöông V
1. Heä sinh thaùi röøng laø gì?
2. Haõy neâu moät soá neùt veà dieãn bieán cuûa heä sinh thaùi röøng
gaén vôùi lòch söû phaùt trieån cuûa loaøi ngöôøi?
3. Ñieàu kieän hình thaønh vaø phaùt trieån röøng?
4. Söï phaân boá cuûa taøi nguyeân röøng treân Theá giôùi qua caùc
thôøi kyø? Nguyeân nhaân?
5. Söï phaân boá cuûa taøi nguyeân röøng ôû Vieät Nam qua caùc thôøi
kyø phaùt trieån? Nguyeân nhaân?
6. Moái quan heä giöõa moâi tröôøng sinh thaùi vaø röøng ôû nöôùc ta?
7. Neâu nhöõng hieåu bieát cuûa anh (chò) veà röøng? Vai troø cuûa
röøng trong neàn kinh teá quoác daân?
8. Naïn phaù röøng coù theå gaây ra nhöõng hieåm hoïa gì cho moâi
tröôøng? Ví duï cuï theå ôû Vieät Nam?
9. Ña daïng sinh hoïc laø gì? Coâng cuï ñöôïc xem laø ñaéc löïc
nhaèm baûo veä caùc nguoàn gen quyù hieám?
10. Neâu vaø phaân tích vai troø cuûa sinh vaät ñoái vôùi söï soáng treân
traùi ñaát?
110
 Du lòch sinh thaùi
PHAÀN 2
SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC
PHUÏC VUÏ DU LÒCH SINH THAÙI
111
Du lòch sinh thaùi
Chöông 6
ÑAÏI CÖÔNG VEÀ DU LÒCH SINH THAÙI
6.1 DU LÒCH SINH THAÙI
Ngaøy nay, xu höôùng chung cuûa toaøn theá giôùi coi du lòch noùi
chung, DLST noùi rieâng nhö laø nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân quyù
giaù. DLST ñaõ vaø ñang treân ñaø trôû mình vaø ñaõ trôû neân phoå bieán
ñoái vôùi nhöõng ngöôøi yeâu thieân nhieân, noù xuaát phaùt töø caùc traên
trôû veà moâi tröôøng, kinh teá vaø xaõ hoäi – moät trong nhöõng caùch
thöùc ñeå traû nôï cho moâi tröôøng töï nhieân vaø laøm taêng giaù trò cuûa
caùc khu baûo toàn thieân nhieân (BTTN) coøn laïi.
DLST (ecotourism) laø moät khaùi nieäm töông ñoái môùi vaø
ñaõ nhanh choùng thu huùt ñöôïc söï quan taâm cuûa nhieàu ngöôøi
hoaït ñoäng trong nhieàu lónh vöïc khaùc nhau. Ñaây laø moät khaùi
nieäm roäng, ñöôïc hieåu theo nhöõng caùch khaùc nhau töø nhöõng
goùc ñoä tieáp caän khaùc nhau. Ñoái vôùi moät soá ngöôøi, DLST chæ
ñôn giaûn laø söï gheùp noái yù nghóa cuûa hai khaùi nieäm “du lòch”
vaø “sinh thaùi” voán ñaõ quen thuoäc töø laâu. Tuy nhieân, ñöùng ôû
goùc nhìn roäng hôn, toång quaùt hôn thì moät soá ngöôøi quan nieäm
raèng DLST laø moät loaïi hình du lòch thieân nhieân. Nhö vaäy, vôùi
112
 Du lòch sinh thaùi
caùch tieáp caän naøy, moïi hoaït ñoäng cuûa du lòch coù lieân quan ñeán
thieân nhieân nhö taém bieån, nghæ nuùi... ñeàu ñöôïc hieåu laø DLST.
DLST coøn coù theå ñöôïc bieát ñeán döôùi nhieàu teân goïi khaùc
nhau
- Du lòch thieân nhieân (Natural tourism)
- Du lòch döïa vaøo thieân nhieân (Natural-based tourism)
- Du lòch moâi tröôøng (Environmental tourism)
- Du lòch ñaëc thuø (Particular tourism)
- Du lòch xanh (Green tourism)
- Du lòch thaùm hieåm (Adventure tourism)
- Du lòch baûn xöù (Indigenous tourism)
- Du lòch coù traùch nhieäm (Responsible tourism)
- Du lòch nhaïy caûm (Sensitized tourism)
- Du lòch nhaø tranh (Cottage tourism)
- Du lòch beàn vöõng (Sustainable tourism).
DLST baét nguoàn töø du lòch thieân nhieân vaø du lòch ngoaøi
trôøi. Coù ngöôøi quan nieäm, DLST laø loaïi hình du lòch coù lôïi cho
sinh thaùi, ít coù nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán söï toàn taïi vaø
phaùt trieån cuûa heä sinh thaùi, nôi dieãn ra caùc hoaït ñoäng du lòch.
Cuõng coù yù kieán cho raèng DLST ñoàng nghóa vôùi du lòch ñaïo lyù,
du lòch coù traùch nhieäm, du lòch xanh, du lòch coù lôïi cho moâi
tröôøng hay coù tính beàn vöõng.
ÔÛ Vieät Nam, trong laàn hoäi thaûo veà “Xaây döïng chieán löôïc
phaùt trieån DLST ôû Vieät Nam” töø ngaøy 7 ñeán ngaøy 9/9/1999 ñaõ
ñöa ra ñònh nghóa veà DLST laø: “DLST laø loaïi hình du lòch
113
Du lòch sinh thaùi
döïa vaøo thieân nhieân vaø vaên hoùa baûn ñòa, gaén vôùi giaùo duïc
moâi tröôøng, coù ñoùng goùp cho noã löïc baûo toàn vaø phaùt trieån beàn
vöõng, vôùi söï tham gia tích cöïc cuûa coäng ñoàng ñòa phöông”.
Ngoaøi nhöõng khaùi nieäm vaø ñònh nghóa treân coøn coù moät
soá ñònh nghóa môû roäng hôn veà noäi dung cuûa DLST:
“DLST laø moät loaïi hình du lòch laáy caùc heä sinh thaùi ñaëc
thuø, töï nhieân laøm ñoái töôïng ñeå phuïc vuï cho nhöõng khaùch du
lòch yeâu thieân nhieân, du ngoaïn, thöôûng thöùc nhöõng caûnh
quan hay nghieân cöùu veà caùc heä sinh thaùi. Ñoù cuõng laø hình
thöùc keát hôïp chaët cheõ, haøi hoøa giöõa phaùt trieån kinh teá du lòch
vôùi giôùi thieäu veà nhöõng caûnh ñeïp cuûa quoác gia cuõng nhö giaùo
duïc tuyeân truyeàn vaø baûo veä, phaùt trieån moâi tröôøng vaø taøi
nguyeân thieân nhieân moät caùch beàn vöõng” (Leâ Huy Baù – 2000)
“DLST laø söï taïo neân vaø thoûa maõn söï khao khaùt thieân
nhieân, laø söï khai thaùc caùc tieàm naêng du lòch cho baûo toàn vaø
phaùt trieån vaø laø söï ngaên ngöøa caùc taùc ñoäng tieâu cöïc leân sinh
thaùi, vaên hoùa vaø thaåm myõ”.
“DLST laø du lòch vaøo nhöõng khu töï nhieân haàu nhö
khoâng bò oâ nhieãm hoaëc ít bò xaùo troän vôùi muïc tieâu ñaëc bieät:
nghieân cöùu, thöôûng ngoaïn, traân troïng khung caûnh vaø muoâng
thuù hoang daõ vaø caùc bieåu thò vaên hoùa ñöôïc khaùm phaù trong
caùc khu vöïc naøy” (Cebllos – Lascurain, H, 1987).
“DLST laø du lòch taïi caùc vuøng coøn chöa bò con ngöôøi
laøm bieán ñoåi. Noù phaûi ñoùng goùp vaøo BTTN vaø phuùc lôïi cuûa
daân ñòa phöông” (L. Hens, 1998).
“DLST laø du lòch coù muïc ñích vôùi caùc khu töï nhieân, hieåu
bieát veà lòch söû vaên hoùa vaø lòch söû töï nhieân cuûa moâi tröôøng,
114
 Du lòch sinh thaùi
khoâng laøm bieán ñoåi tình traïng cuûa heä sinh thaùi, ñoàng thôøi ta
coù cô hoäi ñeå phaùt trieån kinh teá, baûo veä nguoàn taøi nguyeân thieân
nhieân vaø lôïi ích taøi chính cho coäng ñoàng ñòa phöông” (Hieäp
hoäi DLST Hoa Kyø, 1998).
“DLST laø moät hình thöùc du lòch döïa vaøo thieân nhieân vaø
ñònh höôùng veà moâi tröôøng töï nhieân vaø nhaân vaên, ñöôïc quaûn
lí moät caùch beàn vöõng vaø coù lôïi cho sinh thaùi” (Hieäp hoäi DLST
Australia).
“DLST laø moät loaïi hình du lòch döïa vaøo thieân nhieân vaø
vaên hoùa baûn ñòa gaén vôùi giaùo duïc moâi tröôøng, coù ñoùng goùp
cho noã löïc baûo toàn vaø phaùt trieån beàn vöõng vôùi söï tham gia
tích cöïc cuûa coäng ñoàng ñòa phöông” (Ñònh nghóa veà DLST ôû
Vieät Nam).
Lòch söû nhaân loaïi ñaõ chæ ra raèng “quaù trình ñoâ thò hoùa,
coâng nghieäp hoùa, moät maët goùp phaàn vaøo vieäc thuùc ñaåy söï
phaùt trieån kinh teá, naâng cao ñôøi soáng nhaân daân; maët khaùc,
noù cuõng gaây ra nhöõng “vaán ñeà” cho moâi tröôøng sinh thaùi: taøi
nguyeân sinh vaät vaø ña daïng sinh hoïc ñaõ vaø ñang bò ñe doïa
ñeán möùc baùo ñoäng, caùc daïng taøi nguyeân moâi tröôøng ñaát, nöôùc,
khoâng khí cuõng ñang treân ñaø suy thoaùi vaø oâ nhieãm”.
Cho ñeán nay, khaùi nieäm DLST vaãn coøn ñöôïc hieåu döôùi
nhieàu goùc ñoä khaùc nhau, vôùi nhöõng teân goïi khaùc nhau. Maëc
duø, nhöõng tranh luaän vaãn coøn ñang dieãn tieán nhaèm tìm ra
moät ñònh nghóa chung nhaát veà DLST, nhöng ña soá yù kieán cuûa
caùc chuyeân gia haøng ñaàu veà DLST ñeàu cho raèng DLST laø loaïi
hình du lòch döïa vaøo thieân nhieân, hoã trôï cho caùc hoaït ñoäng
baûo toàn vaø ñöôïc nuoâi döôõng, quaûn lí theo höôùng beàn vöõng veà
115
Du lòch sinh thaùi
maët sinh thaùi. Du khaùch seõ ñöôïc höôùng daãn tham quan vôùi
nhöõng dieãn giaûi caàn thieát veà moâi tröôøng ñeå naâng cao hieåu
bieát, caûm nhaän ñöôïc giaù trò thieân nhieân vaø vaên hoùa maø
khoâng gaây ra nhöõng taùc ñoäng khoâng theå chaáp nhaän ñoái vôùi
caùc heä sinh thaùi vaø vaên hoùa baûn ñòa. DLST noùi theo moät ñònh
nghóa naøo chaêng nöõa thì noù phaûi hoäi ñuû caùc yeáu toá caàn: (1) söï
quan taâm tôùi thieân nhieân vaø moâi tröôøng; (2) traùch nhieäm vôùi
xaõ hoäi vaø coäng ñoàng.
Cöùu thieân nhieân baèng caùch du lòch hoùa vaøo trong ñieàu
kieän thieân nhieân ñoù khoâng coøn laø caùch thöùc môùi meû ñoái vôùi
caùc doanh nghieäp löõ haønh. Tuy nhieân, ñeå cöùu noù ñuùng nghóa
ñang laø vaán ñeà laøm ñau ñaàu nhieàu nhaø ñieàu haønh vaø quaûn lí
du lòch. DLST chuù troïng vaøo taøi nguyeân vaø nhaân coâng ñòa
phöông, ñaây laø moät söï thu huùt haáp daãn ñoái vôùi caùc nöôùc ñang
phaùt trieån. DLST taïo neân nhöõng khao khaùt vaø söï thoûa maõn
veà thieân nhieân, kích thích loøng yeâu meán thieân nhieân vaø töø ñoù
môùi thoâi thuùc ñöôïc yù thöùc baûo toàn vaø phaùt trieån nhaèm ngaên
ngöøa caùc taùc ñoäng tieâu cöïc leân töï nhieân, vaên hoùa vaø thaåm myõ.
6.2 KHAÙI NIEÄM VEÀ PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH BEÀN VÖÕNG
6.2.1 Cô sôû cuûa phaùt trieån beàn vöõng trong DLST
ƒ Giaûm ñeán möùc thaáp nhaát vieäc khaùnh kieät taøi nguyeân
moâi tröôøng: ñaát, nöôùc ngoït, caùc thuûy vöïc, khoaùng saûn… ñaûm
baûo söû duïng laâu daøi caùc daïng taøi nguyeân khoâng taùi taïo laïi
ñöôïc baèng caùch taùi cheá, traùnh laõng phí, söû duïng ít hôn hoaëc
thay theá chuùng. Nhö vaäy, caàn phaûi söû duïng taøi nguyeân theo
nguyeân taéc “nhu caàu söû duïng chuùng khoâng vöôït quaù khaû naêng
buø ñaép (taùi taïo) taøi nguyeân ñoù”.
116
 Du lòch sinh thaùi Du lòch sinh thaùi

ƒ Baûo toàn tính ña daïng sinh hoïc, baûo toàn tính di truyeàn Heä sinh
cuûa caùc loaïi ñoäng vaät vaø thöïc vaät nuoâi troàng cuõng nhö hoang thaùi Nhaø
daõ. Ñaûm baûo vieäc söû duïng laâu beàn baèng caùch quaûn lí phöông Taøi haøng,
nguyeân khaùch
thöùc vaø möùc ñoä söû duïng, laøm cho caùc nguoàn taøi nguyeân ñoù Sinh thaùi DL Du lòch
Moâi saïn
vaãn coøn coù khaû naêng hoài phuïc. hoïc ST hoïc
Toå chöùc
Tröôøng
ƒ Duy trì caùc heä sinh thaùi thieát yeáu, ñaûm baûo cho cuoäc Höôùng
Caûnh
soáng coäng ñoàng vaø neân nhôù raèng söùc chòu ñöïng cuûa caùc heä daãn
quan
Hoäi
sinh thaùi treân traùi ñaát laø coù haïn. Con nghò
ngöôøi
ƒ Neáu coù ñieàu kieän thì duy trì caùc heä sinh thaùi töï nhieân.
Hoaït ñoäng trong khaû naêng chòu ñöïng cuûa traùi ñaát. Phuïc hoài Hình 6.1: Du lòch sinh thaùi ñöôïc taïo thaønh
laïi moâi tröôøng ñaõ bò suy thoaùi, giöõ gìn söï caân baèng caùc heä bôûi söï thoáng nhaát vaø boå sung cuûa du lòch hoïc
sinh thaùi. vaø DLST
6.2.2 DLST beàn vöõng
Khaùi nieäm phaùt trieån beàn vöõng (sustainable development)
laàn ñaàu tieân xuaát hieän trong baùo caùo “Töông lai cuûa chuùng ta” Sinh thaùi
cuûa uûy ban moâi tröôøng vaø phaùt trieån thuoäc ngaân haøng theá moâi tröôøng hoïc
giôùi (WB) vaøo naêm 1987.
Trong phaùt trieån beàn vöõng, ñieàu caàn chuù yù nhaát laø thoûa
DLST
maõn caùc nhu caàu hieän taïi vaø khoâng laøm toån haïi ñeán söï thoûa
maõn caùc nhu caàu trong töông lai, ñaûm baûo söû duïng ñuùng möùc Vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi hoïc
vaø oån ñònh taøi nguyeân thieân nhieân, moâi tröôøng soáng. Nhö Khoa hoïc du lòch
vaäy, phaùt trieån beàn vöõng khoâng chæ laø phaùt trieån kinh teá, vaên
hoùa, xaõ hoäi moät caùch beàn vöõng nhôø khoa hoïc coâng ngheä tieân
Hình 6.2: DLST laø keát tinh cuûa khoa hoïc, du lòch, vaên hoùa,
tieán maø coøn phaûi ñaûm baûo nhöõng ñieàu kieän moâi tröôøng thieát
kinh teá, xaõ hoäi vaø heä sinh thaùi moâi tröôøng hoïc
yeáu cho con ngöôøi ñang toàn taïi vaø cho caùc theá heä seõ toàn taïi
(nhöõng ngöôøi ñang soáng vaø nhöõng ngöôøi seõ soáng).

117 118
 Du lòch sinh thaùi
DLST
Du lòch vaên hoùa, Caùc loaïi hình
lòch söû du lòch khaùc
(Du lòch khaùm phaù, giaûi trí…)
Hình 6.3: Töông quan giöõa DLST, du lòch vaên hoùa,
du lòch lòch söû vaø caùc loaïi hình du lòch khaùc
“DLST beàn vöõng laø vieäc phaùt trieån caùc hoaït ñoäng du lòch
nhaèm ñaùp öùng caùc nhu caàu hieän taïi cuûa khaùch du lòch vaø
ngöôøi daân baûn ñòa trong khi ñoù vaãn quan taâm ñeán vieäc baûo
toàn vaø toân taïo caùc nguoàn taøi nguyeân vaø phaùt trieån du lòch
trong töông lai”. Du lòch beàn vöõng ñöa ra keá hoaïch quaûn lí caùc
nguoàn taøi nguyeân nhaèm thoûa maõn caùc nhu caàu veà kinh teá, xaõ
hoäi vaø thaåm myõ cuûa con ngöôøi, maët khaùc vaãn duy trì ñöôïc söï
toaøn veïn veà maët xaõ hoäi, söï ña daïng veà sinh hoïc, söï phaùt trieån
cuûa caùc heä sinh thaùi vaø caùc heä thoáng hoã trôï cho con ngöôøi.
Phaùt trieån DLST beàn vöõng khoâng nhöõng ñoùng goùp tích
cöïc cho söï phaùt trieån beàn vöõng maø coøn laøm giaûm toái thieåu caùc
taùc ñoäng cuûa khaùch du lòch ñeán vaên hoùa vaø moâi tröôøng, ñaûm
baûo cho ñòa phöông ñöôïc höôûng nguoàn lôïi taøi nguyeân do du lòch
mang laïi vaø caàn chuù troïng ñeán nhöõng ñoùng goùp taøi chính cho
vieäc BTTN. Phaùt trieån DLST beàn vöõng caàn coù söï caân baèng
giöõa caùc muïc tieâu kinh teá, xaõ hoäi vaø moâi tröôøng trong khuoân
khoå caùc nguyeân taéc vaø caùc giaù trò ñaïo ñöùc (Allen K., 1993)
Theo ñaùnh giaù cuûa caùc chuyeân gia nghieân cöùu veà du lòch,
muoán cho ngaønh du lòch thaät söï coù theå phaùt trieån beàn vöõng
119
Du lòch sinh thaùi
caàn phaûi döïa vaøo ba yeáu toá:
- Thöù nhaát laø thò tröôøng theá giôùi veà nhöõng ñieåm du lòch
môùi vaø caùc saûn phaåm du lòch ngaøy caøng gia taêng;
- Thöù hai laø phaùt trieån phaûi coi troïng vieäc baûo toàn taøi
nguyeân thieân nhieân;
- Thöù ba laø du lòch tröïc tieáp mang laïi nhieàu lôïi ích veà
kinh teá vaø caûi thieän phuùc lôïi cho caùc coäng ñoàng.
Trong neàn coâng nghieäp du lòch ñöông ñaïi, caû ba nhaân toá
treân gaén boù chaët cheõ vôùi nhau, ñeå cho ngöôøi ta nhaän bieát nhö
moät ngaønh DLST, ñaûm baûo moâi tröôøng vaø caûnh quan cho moïi
ñieåm du lòch. Chính vì vaäy, caùc chuyeân gia du lòch ñaõ khaúng
ñònh “caàn chuù yù söï taäp trung vaøo du lòch beàn vöõng cuøng vôùi
vai troø cuûa noù trong söï phaùt trieån coäng ñoàng vaø baûo toàn laø voâ
cuøng quan troïng”. Vì neáu chæ rieâng phaùt trieån du lòch khoâng
thoâi thì khoâng phaûi laø söï phaùt trieån beàn vöõng, vaán ñeà ñaët ra
laø söï phaùt trieån beàn vöõng aáy nhö theá naøo vaø ñeå cho ai?
Nhö chuùng ta ñaõ bieát, du lòch döïa treân cô sôû khai thaùc caùc
lôïi theá töø töï nhieân laø hình thöùc phaùt trieån du lòch nhanh nhaát
treân theá giôùi. Trong boái caûnh hieän nay nhöõng nöôùc bieát keát hôïp
giöõa phaùt trieån du lòch, baûo veä moâi tröôøng töï nhieân vaø baûo veä
quyeàn lôïi cuûa coäng ñoàng ñòa phöông seõ laø nhöõng nöôùc thu ñöôïc
nhieàu lôïi ích nhaát trong hoaït ñoäng du lòch. Vieät Nam coù nhieàu
nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân quyù giaùù vaø neàn vaên hoùa daân toäc
hoäi ñuû ñieàu kieän ñeå phaùt trieån du lòch; song song vôùi quaù trình
phaùt trieån caàn phaûi luoân luoân nhaán maïnh ñeán yeáu toá beàn vöõng
theo nguyeân taéc phuø hôïp vôùi DLST, töùc laø phaùt trieån du lòch
theo höôùng ñaåy maïnh vieäc giöõ gìn moâi tröôøng töï nhieân vôùi ñaûm
baûo lôïi ích coäng ñoàng daân cö trong vuøng.
120
 Du lòch sinh thaùi Du lòch sinh thaùi

6.3 CAÙC NGUYEÂN TAÉC DLST BEÀN VÖÕNG - DLST neân khôûi ñaàu vôùi söï giuùp ñôõ cuûa nhöõng thoâng
6.3.1 Cô sôû cuûa caùc nguyeân taéc DLST tin cô baûn nhöng ña daïng cuûa coäng ñoàng vaø coäng ñoàng neân
Vôùi muïc tieâu ñaùp öùng nhu caàu cuûa du khaùch, giaûm thieåu duy trì vieäc kieåm soaùt söï phaùt trieån cuûa du lòch.
caùc taùc ñoäng leân moâi tröôøng sinh thaùi vaø ñem laïi phuùc lôïi - Söû duïng vaø baûo veä taøi nguyeân moät caùch beàn vöõng: bao
(sinh thaùi, kinh teá, xaõ hoäi) cho coäng ñoàng ñòa phöông, DLST goàm caû taøi nguyeân thieân nhieân, xaõ hoäi, vaên hoùa. Vieäc söû duïng
laáy moät soá cô sôû sau ñeå phaùt trieån: beàn vöõng taøi nguyeân laø neàn taûng cô baûn nhaát cuûa vieäc phaùt
o Tìm hieåu vaø baûo veä caùc giaù trò thieân nhieân, vaên hoùa trieån DLST beàn vöõng.
o Giaùo duïc moâi tröôøng - Chöông trình giaùo duïc vaø huaán luyeän ñeå caûi thieän,
o Phaûi coù toå chöùc veà nghieäp vuï du lòch, haïn cheá tôùi möùc quaûn lí di saûn vaø caùc taøi nguyeân thieân nhieân neân ñöôïc thaønh
thaáp nhaát ñoái vôùi moâi tröôøng laäp. Giaûm tieâu thuï, giaûm chaát thaûi moät caùch trieät ñeå nhaèm
o Phaûi hoã trôï cho baûo veä moâi tröôøng naâng cao chaát löôïng moâi tröôøng.
- Duy trì tính ña daïng veà töï nhieân, vaên hoùa… (chuûng loaøi
thöïc vaät, ñoäng vaät, baûn saéc vaên hoùa daân toäc…).
Muïc tieâu xaõ hoäi: Muïc tieâu
- Loàng gheùp caùc chieán löôïc phaùt trieån du lòch cuûa ñòa
naâng cao söùc kinh teá:
khoûe, trình ñoä taêng tröôûng phöông vôùi quoác gia.
vaên hoùa coäng Du lòch GDP
Sinh thaùi
- Phaûi hoã trôï kinh teá ñòa phöông, traùnh gaây thieät haïi
ñoàng beàn vöõng cho caùc heä sinh thaùi ôû ñaây.
- Phaûi thu huùt söï tham gia cuûa coäng ñoàng ñòa phöông.
Ñieàu naøy khoâng chæ ñem laïi lôïi ích cho coäng ñoàng, cho moâi
tröôøng sinh thaùi maø coøn nhaèm taêng cöôøng khaû naêng ñaùp öùng
Muïc tieâu: caùc thò hieáu cuûa du khaùch.
baûo veä taøi nguyeân,
moâi tröôøng - Phaûi bieát tö vaán caùc nhoùm quyeàn lôïi vaø coâng chuùng. Tö
vaán giöõa coâng nghieäp du lòch vaø coäng ñoàng ñòa phöông, caùc toå
chöùc vaø cô quan nhaèm ñaûm baûo cho söï hôïp taùc laâu daøi cuõng
nhö giaûi quyeát caùc xung ñoät coù theå naûy sinh.
Hình:6.4 Phaùt trieån DLST beàn vöõng phaûi ñaûm baûo
phaùt trieån caân baèng caû ba muïc tieâu lieân quan
6.3.2 Nguyeân taéc DLST beàn vöõng
121 122
 Du lòch sinh thaùi
- Ñaøo taïo caùc caùn boä, nhaân vieân phuïc vuï trong hoaït
ñoäng kinh doanh du lòch nhaèm naâng cao chaát löôïng dòch vuï
du lòch.
Nghieân cöùu hoã trôï cho du lòch. Phaûi cung caáp cho du
khaùch nhöõng thoâng tin ñaày ñuû vaø coù traùch nhieäm nhaèm naâng
cao söï toân troïng cuûa du khaùch ñeán moâi tröôøng töï nhieân, xaõ
hoäi vaø vaên hoùa khu du lòch, qua ñoù goùp phaàn thoûa maõn caùc
nhu caàu cuûa du khaùch.
6.4 MUÏC TIEÂU NGHIEÂN CÖÙU VEÀ DLST
Nhaèm phaùt trieån moät ngaønh “kinh teá xanh”, coù söùc
caïnh tranh vaø ñoùng goùp ñöôïc vaøo söï phaùt trieån kinh teá - xaõ
hoäi cuûa coäng ñoàng ñòa phöông; nhöõng muïc tieâu, chieán löôïc
ñöôïc vaïch ra cho DLST laø phaûi ñaët döôùi söï chæ ñaïo cuûa hoaït
ñoäng toaøn ngaønh du lòch, gaén vôùi quy hoaïch phaùt trieån kinh
teá - xaõ hoäi cuûa vuøng, theo ñònh höôùng phaùt trieån du lòch cuûa
töøng quoác gia. Caùc muïc tieâu cuï theå sau caàn ñöôïc quan taâm:
6.4.1 Muïc tieâu sinh thaùi – moâi tröôøng
Xem xeùt ñeán khaû naêng gaùnh chòu cuûa vuøng sinh thaùi veà
löôïng du khaùch. Tính nhaïy caûm cuûa sinh vaät vaø caùc heä sinh
thaùi, vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng, taûi löôïng raùc thaûi, nöôùc
thaûi vaø caùc quaù trình laøm giaùn ñoaïn sinh thaùi do du khaùch
gaây ra.
Phaùt trieån DLST phaûi ñi ñoâi vôùi vieäc baûo veä moâi tröôøng
sinh thaùi beàn vöõng, töø ñoù ñaët ra caùc keá hoaïch vaø cô cheá quaûn
lí phuø hôïp vôùi vieäc khai thaùc, toân taïo caùc loaïi taøi nguyeân
thieân nhieân vaø moâi tröôøng sinh thaùi.
123
Du lòch sinh thaùi
6.4.2 Muïc tieâu taêng tính thaåm myõ
Toái thieåu hoùa nhöõng thieät haïi sinh thaùi do du khaùch
mang laïi laø moät phaàn trong muïc tieâu thaåm myõ cuûa DLST. Du
khaùch coù theå giaûm “thieän chí traû tieàn” moät khi tính haáp
daãn veà thaåm myõ, sinh thaùi cuûa caûnh quan ñaõ bò suy giaûm, bò
phaù vôõ. DLST ôû ñaây thöïc chaát laø hieän thaân cuûa moät loaït caùc
chôø ñôïi noùng boûng veà tính hoang daõ cuûa thieân nhieân hoaëc
nhöõng nôi chöa ñöôïc khaùm phaù.
Veà baûn chaát thì DLST laø moät loaïi hình du lòch nhaèm
laøm gia taêng söï mong ñôïi vaø ñoàng thôøi cuõng laøm taêng nguy cô
veà moät loaïi hình du lòch “ñeán roài chaïy xa moät caùch voâ
traùch nhieäm” moät söï traøn vaøo cuûa nhöõng doøng ngöôøi yeâu
thích thieân nhieân ñeán “ñieân daïi” taïi nhöõng ñieåm môùi nhaát vaø
sau ñoù chuùng laïi bò boû rôi moät khi ñaõ ñöôïc khaùm phaù vaø moâi
tröôøng ôû ñoù ñaõ bò thoaùi hoùa. Vì vaäy, trong quy hoaïch vaø ñieàu
haønh DLST phaûi döï tính ñeán khaû naêng naøy.
6.4.3 Muïc tieâu kinh teá
Vieäc xaùc ñònh lôïi ích töø du lòch döïa treân cô sôû “toång thu
nhaäp” ñôn thuaàn giôø ñaây khoâng coøn phuø hôïp nöõa. DLST theo
chuùng toâi, neáu chæ quan taâm ñeán nhöõng trang giaáy vôùi nhöõng
“coät caân ñoái tieàn teä” thì chaéc chaén seõ khoâng phaûn aùnh ñöôïc gì
caû. Caàn so saùnh veà thieät haïi boû ra so vôùi toång lôïi ích kinh teá,
caùc yeáu toá ngoaïi vi vaø chi phí cô hoäi ñoái vôùi du khaùch ñöôïc
thu huùt vaø vaán ñeà phuï thuoäc kinh teá do DLST mang laïi.
Roõ raøng muïc tieâu kinh teá ñaït ñöôïc cuûa DLST theå hieän ôû
khía caïnh kinh teá sinh thaùi vaø thoâi thuùc söï phaùt trieån kinh
teá cuûa nhöõng vuøng coù khu DLST.
124
 Du lòch sinh thaùi
6.4.4 Muïc tieâu an ninh quoác phoøng, traät töï an
toaøn xaõ hoäi
Quy hoaïch vaø phaùt trieån DLST khoâng ngoaøi muïc tieâu
thu huùt löõ haønh thieân nhieân trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán vôùi
coäng ñoàng ñòa phöông. Tuy nhieân, khoâng vì theá maø chuùng ta
boû qua vaán ñeà an ninh quoác phoøng vaø traät töï an toaøn xaõ hoäi.
Caàn chuù yù taïo theâm vieäc laøm, taêng theâm thu nhaäp vaø goùp
phaàn oån ñònh kinh teá, xaõ hoäi vaø baûo veä an ninh quoác phoøng
cho khu vöïc.
6.4.5 Muïc tieâu vaên hoùa - xaõ hoäi
Vaên hoùa ñaõ töøng laø moät nhaân toá bò boû rôi trong baûo toàn.
Baûo toàn vaø phaùt trieån du lòch maø töø choái quyeàn lôïi vaø moái
quan taâm cuûa coäng ñoàng ñòa phöông laø töï chuoác haïi vaøo mình,
neáu khoâng muoán noùi laø xaâm phaïm ñeán vaên hoùa vaø laøm hoûng
ñeán neàn kinh teá baûn ñòa; nguy cô veà thaát baïi trong DLST seõ
raát cao.
Do ñoù, trong quy hoaïch DLST, theo chuùng toâi caàn phaûi
gaén keát vieäc giöõ gìn vaø toân taïo caùc truyeàn thoáng vaên hoùa ñaëc
tröng cuûa ñòa phöông, baûo toàn ñöôïc moâi tröôøng nhaân vaên
trong saïch, ñoàng thôøi khai thaùc toát caùc di saûn vaên hoùa coù giaù
trò phuïc vuï cho du lòch.
6.4.6 Muïc tieâu hoã trôï phaùt trieån
Nghieân cöùu veà DLST ôû ñaây khoâng chæ nhaèm muïc ñích
ñôn thuaàn laø tìm hieåu veà thò hieáu du khaùch ñeå toái ña hoùa lôïi
ích kinh teá, xaõ hoäi vaø moâi tröôøng maø coøn phaûi cung caáp caùc
thoâng tin tö lieäu, nhöõng ñònh höôùng chieán löôïc cô baûn ñeå
125
Du lòch sinh thaùi
khuyeán khích hoã trôï cho söï phaùt trieån, xuùc tieán, laäp keá
hoaïch, thieát laäp moái quan heä giöõa caùc ban ngaønh, taïo löïc ñaåy
cho söï phaùt trieån cuûa ngaønh “coâng nghieäp xanh” naøy.
Nhö vaäy, DLST phaûi hoäi ñuû caùc yeâu caàu sau:
- Kích thích söï gia taêng löõ haønh veà vôùi thieân nhieân.
- Baûo toàn caùc giaù trò cuûa töï nhieân, caùc giaù trò cuûa ña
daïng sinh hoïc.
- Giaûi quyeát caùc moái quan taâm traên trôû veà moâi tröôøng,
kinh teá - xaõ hoäi… laáy baûo toàn taøi nguyeân thieân nhieân laøm
troïng taâm.
- Thuùc ñaåy söï phaùt trieån beàn vöõng - moät trong nhöõng
neàn taûng cô baûn cuûa ngaønh kinh teá “saïch” vaø “xanh”.
6.5. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU DLST
6.5.1. Phöông phaùp luaän
a. Nghieân cöùu DLST laø nghieân cöùu söï töông taùc
giöõa caùc thaønh phaàn cuûa noù
Coù ngöôøi cho raèng, DLST ñöôïc taïo thaønh bôûi hai thaønh
phaàn chính laø du lòch vaø sinh thaùi. Noùi nhö vaäy cho ñôn giaûn,
deã hieåu chöù thöïc ra noù khoâng heà laø moät pheùp coäng soá hoïc ñôn
thuaàn maø noù coù söï töông taùc vôùi nhau raát chaët cheõ, thoâng qua
nhieàu hình thöùc vaø nhaân toá. Ngoaøi hai phaàn chính naøy,
chuùng coøn nhöõng thaønh phaàn phuï vaø nhöõng thaønh phaàn
trung gian.
126
 Du lòch sinh thaùi
Trong phaàn sinh thaùi goàm coù nhieàu thaønh phaàn nhoû nöõa
caáu taïo neân nhö ñaát, nöôùc, khoâng khí, sinh vaät vaø con ngöôøi...
Caùc thaønh phaàn naøy lieân quan chaët cheõ vaø raát höõu cô vôùi
nhau trong moät heä sinh thaùi
Trong phaàn Du lòch laïi cuõng coù caùc phaàn nhoû nöõa taïo
neân nhö: cô sôû haï taàng, ngöôøi quaûn lyù, ngöôøi höôùng daãn…
Xin nhaéc laïi, giöõa caùc thaønh phaàn nhoû trong moät thaønh
phaàn chính luoân töông quan vôùi nhau vaø giöõa caùc thaønh phaàn
phuï cuûa hai thaønh phaàn chính, ñoâi luùc, töôûng nhö khoâng lieân
quan, aáy vaäy maø noù laïi coù söï lieân quan.
Vì vaäy, khi nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi, tuyeät
nhieân chuùng ta phaûi chuù yù moät caùch ñaëc bieät ñeán söï töông hoã
laãn nhau naøy.
* Moái töông quan laãn nhau
Söï töông quan (relationship) bieåu hieän ôû möùc ñoä lieân heä
laãn nhau giöõa 2, 3 hay nhieàu yeáu toá. Ñoù laø söï phuï thuoäc laãn
nhau theo chieàu thuaän hay nghòch, chaët hay khoâng chaët.
Söï töông quan naøy ñöôïc theå hieän qua heä soá töông quan
R (hö soá) maø 0≤ |R| ≤ 1. Khi ⎪R⎪> Rstandard, chuùng ta noùi
noù coù töông quan, coù theå tin caäy, chaët hoaëc raát chaët.
Neáu R > 0 ñoù laø töông quan thuaän
Neáu R < 0 ñoù laø töông quan nghòch
Tuy nhieân, caùc moái töông quan theo caùch tính naøy cuõng
chæ bieåu hieän moät phaàn cuûa moái lieân heä giöõa caùc yeáu toá
DLST. Thaäm chí, ñoâi luùc coøn coù töông quan giaû. Ví duï A töông
quan vôùi B, B laïi töông quan vôùi C thì theo toaùn hoïc ñôn
127
Du lòch sinh thaùi
thuaàn A seõ töông quan vôùi C. Tuy nhieân trong thöïc teá sinh
ñoäng cuûa DLST coù theå A vaø C laïi khoâng coù bieåu hieän gì laø
töông quan caû. Vì vaäy, khi nghieân cöùu DLST ngöôøi ta khoâng
döøng laïi ôû tìm söï töông quan maø quan troïng hôn laø tìm söï
töông taùc giöõa chuùng.
* Söï töông taùc giöõa caùc thaønh phaàn vaø caùc yeáu toá
DLST
Söï töông taùc (interaction) bieåu thò söï lieân quan caû beân
trong laãn beân ngoaøi cuûa caùc yeáu toá. Khoâng nhöõng noù loaïi tröø
söï ngaãu nhieân, maø coøn bieåu hieän söï taùc ñoäng laãn nhau giöõa
caùc yeáu toá, caùc thaønh phaàn caáu truùc moâi tröôøng. Söï taùc ñoäng
naøy mang tính chuû ñoäng vaø thuaän nghòch. Vì vaäy caùc nghieân
cöùu veà DLST cuõng phaûi ñaëc bieät chuù yù ñeán caùc söï töông taùc
naøy. Noù bieåu hieän söùc soáng vaø hoaït ñoäng cuûa moät heä DLST
nhaát ñònh, bôûi vì moãi heä DLST coù moät kieåu, moät daïng töông
taùc ñaëc tröng. Tìm caùc töông taùc naøy laø coát loõi cuûa phöông
phaùp luaän nghieân cöùu DLST. Neáu nhö moät nghieân cöùu DLST
naøo ñoù khoâng hoaëc raát ít quan taâm ñeán söï töông taùc thì
nghieân cöùu aáy coi nhö khoâng thaønh coâng.
Bieåu thò söï töông taùc coù theå coù nhieàu caùch:
− Söû duïng moâ hình toaùn.
− Söû duïng moâ hình khoâng gian nhieàu chieàu.
Ví duï ñeå bieåu dieãn söï töông taùc giöõa caùc yeáu toá taïo neân
söï suy thoaùi cuûa moät khu DLST, ngöôøi ta ñöa daïng moâ hình
khoâng gian nhieàu chieàu vaøo phöông phaùp nghieân cöùu. Ví duï,
ngöôøi ta coù theå duøng moâ hình keát hôïp GIS (heä thoáng thoâng
128
 Du lòch sinh thaùi
tin ñòa lí) vaø RS (ño ñaïc vieãn thaùm) ñeå xaây döïng neân caùc moâ
hình töông taùc 2 hay 3 hay nhieàu yeáu toá.
Ngöôøi ta coù theå bieåu dieãn yeáu toá toång hôïp cuûa söï thoaùi
hoùa DLST naøo ñoù döôùi daïng toïa ñoä treân maët phaúng nghieâng
löôïn soùng ba chieàu (3D) maø moãi truïc toïa ñoä bieåu hieän moät yeáu
toá rieâng reõ taùc ñoäng vaøo khu DLST ñaáy.
b. Nghieân cöùu DLST khoâng ñöôïc coi nheï thaønh
phaàn naøo trong toaøn heä thoáng.
Ví duï khi nghieân cöùu ñeå ñaàu tö moät khu DLST naøo ñoù,
ta cuõng phaûi nghieân cöùu caû hai thaønh phaàn sinh thaùi vaø toå
chöùc DLST nhö theá naøo cho phuø hôïp. Traû lôøi caâu hoûi:
- Vi sao ta phaûi toå chöùc DLST ôû ñaây?
- Toå chöùc ôû ñaây coù taùc haïi gì ñeán taøi nguyeân moâi
tröôøng?
- Heä sinh thaùi ôû ñaây laø heä sinh thaùi gì? Ñieåm ñaëc thuø laø
gì, ñeå haáp daãn du khaùch?
- Heä sinh thaùi moâi tröôøng: ñaát, nöôùc, khoâng khí vaø con
ngöôøi ôû ñaây töông taùc vôùi nhau nhö theá naøo?
- Taùc ñoäng hoaït ñoäng DLST leân sinh vaät vaø cuoäc soáng,
kinh teá vaø tình caûm con ngöôøi ñòa phöông ra sao?
- Taûi löôïng oâ nhieãm toái ña vaø toái thieåu cuûa heâ STDL ôû
ñaây laø bao nhieâu?
- Loaïi du khaùc cho khu DLST naøy laø ai? bao nhieâu? Hoï
seõ taùc ñoäng lôïi haïi nhö theá naøo ñeán sinh vaät?
- Loaïi hình DLST naøo laø phuø hôïp trong khu DLST?
129
Du lòch sinh thaùi
- Tính baûo toàn taøi nguyeân DL ra sao?
- Phaân vuøng chi tieát döïa vaøo caùc chæ tieâu DLST chöa?
- Coù khaû naêng du nhaäp caùc sinh vaät laï vaøo khu DLST
naøy khoâng? loaïi gì? soá löôïng bao nhieâu?
- Khaùch DLST ngöôøi thích gì? phaûn öùng ra sao vôùi töøng
moâ hình sinh thaùi?
- Taïi sao khaùch nuôùc ngoaøi chæ coù 15% quay Vieät Nam
trong ñoù coù vai troø gì cuûa DLST?
Ñoù chæ laø moät vaøi vaán ñeà caàn neâu ra trong nghieân cöùu,
coù theå coøn nhieàu nöõa.
AÁy vaäy maø laâu nay nhieàu hoaït ñoäng nghieân cöùu hay öùng
duïng ít khi löu taâm ñoàng ñeàu ñeán caùc töông taùc naøy.
c. Nghieân cöùu DLST cuõng töùc laø tìm caùc yeáu toá
troäi, chuû ñaïo trong heä töông taùc ñeå tìm ra theá
maïnh cho phaùt trieån
Nhö phaàn treân chuùng ta ñaõ noùi, nghieân cöùu DLST caàn
phaûi tìm hieåu khoâng nhöõng caùc moái töông quan, maø coøn phaûi
tìm söï töông taùc cuûa khoâng nhöõng moät vaøi yeáu toá maø cuûa haàu
heát caùc thaønh phaàn trong heä thoáng DLST. Beân caïnh ñoù coù
moät ñieàu khoâng theå thieáu ñöôïc trong phöông phaùp luaän, ñoù
laø: caàn phaûi tìm yeáu toá beân trong caùc yeáu toá. Coù theå lí giaûi
quan ñieåm naøy nhö sau:
Moät ñoái töôïng A xuaát hieän trong moâi tröôøng luoân luoân
vaø taát yeáu chòu taùc ñoäng cuûa nhieàu yeáu toá cuøng moät luùc. Ngöôïc
laïi, vaät A cuõng taùc ñoäng trôû laïi caùc yeáu toá taùc ñoäng vaøo noù.
130
 Du lòch sinh thaùi
Caùc taùc ñoäng naøy mang tính vöøa sinh thaùi moâi tröôøng laïi vöøa
mang tính du lòch, khoâng phaûi laø taùc ñoäng vaät lí ñôn thuaàn .
Tuy nhieân, caùc taùc ñoäng naøy leân vaät theå hoaëc sinh vaät A
laø khoâng ñoàng ñeàu veà thôøi gian, khoâng gian cuõng nhö cöôøng
löïc. Hay noùi caùch khaùc, trong moät moâi tröôøng DLST, trong
moät giôùi haïn khoâng gian vaø thôøi gian, bao giôø cuõng coù yeáu toá
troäi. Yeáu toá troäi seõ quyeát ñònh xu höôùng, toác ñoä cuûa söï phaùt
trieån cuûa töøng thaønh phaàn, töøng caù theå sinh vaät hay nhoùm
sinh vaät vaø keå caû ngöôøi toå chöùc, höôùng daãn vieân vaø du khaùch.
Phöông phaùp luaän nghieân cöùu DLST cho raèng coù xaùc
ñònh ñöôïc tính ñoàng nhaát (vôùi heä soá ñoàng nhaát entropi) vaø
tính troäi môùi xaùc ñònh ñöôïc chieàu höôùng cuûa söï phaùt trieån cuûa
ñoái töôïng nghieân cöùu, thaäm chí cuûa caû heä DLST.
d. NC DLST phaûi ñaët trong söï söï tuông taùc vôùi
caùc loaïi hình du lòch khaùc
Ta bieát raèng, DLST khoâng theå taùc rôøi khoûi caùc loaïi hình
du lòch khaùc nhö du lòch vaên hoùa, du lòch lòch söû....
Cho neân nhieàu luùc nghieân cöùu DLST phaûi laáy caùc loaïi
hình du lòch khaùc ñeå laøm choã döïa hay ñeå so saùnh hay ñoái
troïng vôùi DLST
Coù nhöõng luùc thaønh toá vaên hoaù naèm trong DLST vaø
ngöôïc laïi.
Vì vaäy, söï boå trôï giöõa chuùng laø moät ñieàu caàn löu yù khi
nghieân cöùu tính haáp daãn, tính kinh teá, xaõ hoâi cuûa DLST.
Ví duï ta noùi DLST Hueá ta khoâng chæ nghieân cöùu veà sinh
thaùi caûnh quan huøng vó, neân thô cuûa soâng Höông - nuùi Ngöï
maø phaûi nghieân cöùu trong söï thieâng lieâng cuûa caûnh quan sinh
131
Du lòch sinh thaùi
thaùi aáy coù caû moät neàn vaên hoaù coá ñoâ ngöôøi Vieät, hoaø quyeän
aâm höôûng cuûa nhaïc nhaõ cung ñình, coù tieáng hoø maùi ñaåy treân
beán Kim Long....
e. Nghieân cöùu DLST phaûi ñaët trong söï söï töông
taùc vôùi caùc loaïi hình kinh teá xaõ hoäi vaø khoa hoïc
kyõ thuaät ñöông ñaïi
Khi nghieân cöùu DLST ta cuõng phaûi ñaët noù trong hoaøn
caûnh kinh teá xaõ hoäi maø noù ñang hoaït ñoäng.
Ta xem noù laø moät maûng kinh teá, vaäy phaûi coù lôïi nhuaän.
Nhöng lôïi nhuaän khoâng ñöôïc laø yeáu toá haøng ñaàu trong nghieân
cöùu khaû thi vaø tieàn khaû thi. Beân caïnh lôïi nhuaän phaûi xeùt veà
taùc ñoäng baûo veä taøi nguyeân vaø tính beàn vöõng cuûa moâi tröôøng.
Söû duïng nhöõng thaønh töïu khoa hoïc kyõ thuaät ñeå phaùt
trieån DLST laø caàn thieát vaø neân laøm nhöng phaûi ñaët chuùng
vaøo trong söï haøi hoaø cuûa caûnh quan sinh thaùi.
g. Phöông phaùp nghieân cöùu DLST cuõng mang noäi
dung söï keát hôïp caùc khoa hoïc ña lieân ngaønh
nhöng coù ñaëc thuø cuûa rieâng mình
DLST laø moät khoa hoïc ña lieân ngaønh, nghóa laø söï keát
hôïp nhieàu ngaønh khoa hoïc (du lòch, sinh thaùi moâi tröôøng,
sinh hoïc, taøi nguyeân, kinh teá, xaõ hoäi hoïc, laâm hoïc...).
Vì vaäy ñeå nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi coù keát quaû
toát caàn phaûi keát hôïp moät soá ngaønh hoïc vôùi nhau, keá thöøa
thaønh töïu, phaùt huy tính môùi, aùp duïng thaønh töïu khoa hoïc kyõ
thuaät hieän ñaïi. Phöông phaùp luaän nghieân cöùu DLST cuõng
quan nieäm ñaây laø ngaønh hoïc coù ñaëc thuø cao.
Nghieân cöùu DLST tröôùc heát laø nghieân cöùu söï töông quan
2 chieàu, 3 chieàu vaø nhieàu chieàu cuûa caùc yeáu toá vaø thaønh phaàn
132
 Du lòch sinh thaùi Du lòch sinh thaùi

trong heä DLST. Nhöng khoâng chæ döøng laïi ôû ñoù, ñeå traùnh 2. Cô sôû cuûa phaùt trieån du lòch beàn vöõng trong du lòch sinh
töông quan ngaãu nhieân phaûi nghieân cöùu söï töông taùc beân thaùi?
trong, beân ngoaøi vaø nhieàu chieàu giöõa caùc yeáu toá, caùc thaønh 3. Theá naøo laø du lòch sinh thaùi beàn vöõng?
phaàn cuûa moâi tröôøng. Moâi tröôøng sinh thaùi laø moät daïng ñaëc 4. Theo caùc chuyeân gia nghieân cöùu veà du lòch sinh thaùi,
bieät luoân luoân bieán ñoäng neân caàn nghieân cöùu chieàu höôùng cuûa muoán cho ngaønh du lòch thaät söï coù theå phaùt trieån beàn
söï bieán ñoäng ñoù. Ñeå xaùc ñònh chieàu höôùng vaø toác ñoä phaùt vöõng caàn phaûi döïa vaøo caùc yeáu toá naøo? Laáy ví duï minh
trieån cuûa DLST, laïi caàn phaûi nghieân cöùu tính ñoàng nhaát, tính
hoaï vaø phaân tích?
troäi cuûa caùc nhaân toá taùc ñoäng. Caàn tìm hieåu ñoái töôïng khaùch
5. Cô sôû cuûa caùc nguyeân taéc du lòch sinh thaùi?
hoï thích gì, phaûn öùng nhö theá naøo vôùi nhöõng hieän traïng, loaïi
6. Nguyeân taéc cuûa du lòch sinh thaùi beàn vöõng?
hình DLST.
7. Muïc tieâu nghieân cöùu veà du lòch sinh thaùi? Theo anh (chò),
Coù nhö vaäy môùi traùnh ñöôïc nhöõng keát quaû vaø keát luaän muïc tieâu naøo ñoùng vai troø quan troïng nhaát?
phieán dieän vaø döï ñoaùn ñöôïc töông lai moät caùch ñuùng ñaén.
8. Phöông phaùp luaän nghieân cöùu du lòch sinh thaùi?
6.5.2. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu cuï theå 9. Anh (chò) haõy lieân heä phöông phaùp luaän nghieân cöùu sinh
- Phöông phaùp moâ taû thaùi moâi tröôøng vôùi du lòch sinh thaùi?
- Phöông phaùp so saùnh 10. Caùc phöông phaùp cuï theå nghieân cöùu du lòch sinh thaùi?
- Phöông phaùp thöïc nghieäm
- Phöông phaùp ñieàu tra ngaãu nhieân, hay choïn loïc
- Phöông phaùp ma traän
- Phöông phaùp kinh teá Sinh thaùi du lòch
- Phöông phaùp phoûng vaán
- Phöông phaùp nhôø chuyeân gia
- Phöông phaùp laáy maãu phaân tích hoaù lí sinh
- Caù phöông phaùp sinh thaùi öùng duïng trong DLST
- Phöông phaùp moâ hình moâ phoûng

Chöông VI
1. Hieåu bieát cuûa anh chò veà khaùi nieäm du lòch sinh thaùi?

133 134
 Du lòch sinh thaùi
Chöông 7
OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG VAØ OÂ NHIEÃM
MOÂI TRÖÔØNG TRONG HOAÏT ÑOÄNG
DU LÒCH SINH THAÙI
7.1 ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI MOÂI TRÖÔØNG
7.1.1 Moâi tröôøng
Moâi tröôøng (Environment) ñöôïc moät soá taùc giaû ñònh
nghóa nhö sau: “Moâi tröôøng laø toång hôïp caùc yeáu toá toàn taïi
xung quanh sinh vaät vaø aûnh höôûng ñeán sinh vaät” (Masn vaø
Langenhim, 1957); “Moâi tröôøng laø taát caû nhöõng gì ngoaøi cô
theå, coù lieân quan maät thieát vaø coù aûnh höôûng ñeán söï toàn taïi
cuûa con ngöôøi nhö: ñaát, nöôùc, khoâng khí, aùnh saùng maët trôøi,
röøng, bieån, taàng ozone, söï ña daïng sinh hoïc veà caùc loaøi” (Joe
Whiteney, 1993). Caùc taùc giaû Trung Quoác cho raèng: “Moâi
tröôøng laø hoaøn caûnh soáng cuûa sinh vaät, keå caû con ngöôøi maø
sinh vaät vaø con ngöôøi ñoù khoâng theå taùch rieâng ra khoûi ñieàu
kieän soáng cuûa noù”. UNEP ñònh nghóa: “Moâi tröôøng laø taäp hôïp
caùc yeáu toá vaät lyù, hoùa hoïc, sinh hoïc, kinh teá, xaõ hoäi, taùc ñoäng
leân töøng caù theå hay caû coäng ñoàng”.
135
Du lòch sinh thaùi
Ngaøy nay ngöôøi ta ñaõ thoáng nhaát vôùi nhau veà ñònh
nghóa “Moâi tröôøng laø caùc yeáu toá vaät chaát töï nhieân vaø nhaân
taïo, lí hoïc, hoùa hoïc, sinh hoïc cuøng toàn taïi trong moät khoâng
gian bao quanh con ngöôøi. Caùc yeáu toá ñoù coù quan heä maät
thieát, töông taùc laãn nhau vaø taùc ñoäng leân caù theå sinh vaät hay
con ngöôøi ñeå cuøng toàn taïi vaø phaùt trieån. Toång hoøa cuûa caùc
chieàu höôùng phaùt trieån cuûa töøng nhaân toá naøy seõ quyeát ñònh
ñeán chieàu höôùng phaùt trieån cuûa caù theå sinh vaät cuûa heä sinh
thaùi vaø cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi”.
Moâi tröôøng thieân nhieân bao goàm caùc yeáu toá töï nhieân
nhö: yeáu toá vaät lyù, yeáu toá hoùa hoïc, yeáu toá sinh hoïc toàn taïi
khaùch quan ngoaøi yù muoán cuûa con ngöôøi vaø sinh vaät. Sinh vaät
vaø moâi tröôøng luoân coù taùc ñoäng töông hoã nhau veà söï trao ñoåi
vaät chaát vaø naêng löôïng thoâng qua caùc thaønh phaàn moâi tröôøng
nhö khí quyeån, ñòa quyeån, thuûy quyeån vaø sinh quyeån. Caùc
thaønh phaàn moâi tröôøng töï nhieân naøy khoâng toàn taïi ôû traïng
thaùi tónh maø luoân luoân coù söï chuyeån hoùa ñeå höôùng ñeán traïng
thaùi “caân baèng ñoäng” nhaèm baûo veä cho söï soáng treân traùi ñaát
luoân ñöôïc oån ñònh.
Khi maø hieåm hoïa veà söï toàn vong cuûa nhaân loaïi ñaõ quaù
“nhôõn tieàn”, khi maø ñieàu kieän sinh thaùi bò huûy hoaïi traàm
troïng vaø khoâng baûo ñaûm cöu mang noåi daân soá theá giôùi, ñaát
ñai bò thoaùi hoùa, hieän töôïng troïc hoùa caùc caùnh röøng raäm,
thieáu nöôùc ngoït, oâ nhieãm khoâng khí, thieân tai, beänh moâi
tröôøng…. ñaõ vaø ñang ñe doïa vaø cöôùp ñi sinh maïng cuûa nhieàu
ngöôøi thì ngaønh hoïc moâi tröôøng môùi xaùc ñònh ñöôïc vò trí quan
troïng cuûa noù. Khoa hoïc moâi tröôøng ra ñôøi vaø phaùt trieån nhö
moät taát yeáu ñeå ñaùp öùng cho söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi.
136
 Du lòch sinh thaùi
7.1.2 Phaân loaïi moâi tröôøng
Baát cöù ôû ñaâu cuõng coù moâi tröôøng töø vi moâ cho ñeán vó
moâ. Tuøy theo muïc ñích maø ngöôøi ta ñöa ra caùc chæ tieâu phaân
loaïi khaùc nhau.
a. Phaân loaïi moâi tröôøng theo caùc taùc nhaân: bao
goàm moâi tröôøng töï nhieân (Natural environment) laø moâi
tröôøng do thieân nhieân taïo ra; ví duï: soâng, bieån, ñaát… vaø moâi
tröôøng nhaân taïo (Artifical environment) laø moâi tröôøng chòu
söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi; ví duï: moâi tröôøng ñoâ thò, laøng
maïc, keânh ñaøo, chôï buùa, tröôøng hoïc…
b. Phaân loaïi moâi tröôøng theo söï soáng: moâi tröôøng
vaät lí (Physical environment) laø thaønh phaàn voâ sinh cuûa moâi
tröôøng töï nhieân, goàm coù thaïch quyeån, thuûy quyeån vaø khí
quyeån. Noùi caùch khaùc, moâi tröôøng vaät lí laø moâi tröôøng
khoâng coù söï soáng (theo quan ñieåm coå ñieån). Moâi tröôøng sinh
hoïc (Bio-environment hay Environmental biology) laø thaønh
phaàn höõu sinh cuûa moâi tröôøng, hay noùi caùch khaùc laø moâi
tröôøng maø ôû ñoù coù dieãn ra söï soáng. Moâi tröôøng sinh hoïc bao
goàm caùc heä sinh thaùi, caùc quaàn theå thöïc vaät, ñoäng vaät, vi
sinh vaät vaø caû con ngöôøi, toàn taïi vaø phaùt trieån treân cô sôû vaø
ñaëc ñieåm cuûa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng vaät lyù.
Caùc thaønh phaàn cuûa moâi tröôøng khoâng toàn taïi ôû traïng
thaùi tónh maø luoân luoân dieãn ra caùc quaù trình chuyeån hoùa töï
nhieân, chính ñieàu ñoù ñaõ ñöa moâi tröôøng ñeán traïng thaùi “caân
baèng ñoäng”. Chính nhôø söï caân baèng naøy ñaõ ñaûm baûo cho söï
soáng treân traùi ñaát luoân ñöôïc phaùt trieån oån ñònh.
137
Du lòch sinh thaùi
Khaùi nieäm moâi tröôøng sinh hoïc ñaõ ñöa ñeán thuaät ngöõ
moâi tröôøng sinh thaùi, ñieàu ñoù muoán aùm chæ moâi tröôøng naøy
laø söï soáng cuûa sinh vaät vaø cuûa con ngöôøi, ñeå phaân bieät vôùi
nhöõng moâi tröôøng khoâng coù sinh vaät. Tuy nhieân, haàu heát
caùc moâi tröôøng ñeàu coù sinh vaät tham gia; chính vì vaäy, noùi
ñeán moâi tröôøng laø ñeà caäp ñeán moâi tröôøng sinh thaùi. Nhöng
khi ngöôøi ta muoán nhaán maïnh ñeán “tính sinh hoïc” vaø baûo veä
söï soáng, ngöôøi ta vaãn quen duøng khaùi nieäm moâi tröôøng sinh
thaùi, hoaëc söû duïng noù nhö moät thoùi quen.
c. Moâi tröôøng beân trong vaø moâi tröôøng beân ngoaøi
Laáy sinh vaät hoaëc con ngöôøi laøm ñoái töôïng ñeå nghieân
cöùu, ngöôøi ta chia ra:
- Moâi tröôøng beân trong (Inside environment) laø nhöõng
hoaït ñoäng beân trong cô theå cuûa sinh vaät hoaëc cuûa con ngöôøi
nhö: maùu chaûy trong caùc maïch maùu, caùc daây thaàn kinh hoaït
ñoäng theo heä thoáng töø thaàn kinh trung öông chuyeån ñeán caùc
daây thaàn kinh ngoaïi vi, dòch baøo hoaït ñoäng trong teá baøo…
Caùc hoaït ñoäng naøy dieãn ra trong cô theå, lieân quan chaët cheõ
vôùi nhau beân trong cô theå (moâi tröôøng beân trong) vaø lieân
quan vôùi caùc ñieàu kieän beân ngoaøi cô theå (moâi tröôøng beân
ngoaøi), ñeå taïo neân söï soáng cho cô theå.
- Moâi tröôøng beân ngoaøi (Outside environment) bao goàm
taát caû nhöõng gì bao quanh sinh vaät nhö: nhieät ñoä, khoâng
khí, ñoä aåm… ñoái vôùi caù theå con ngöôøi hay ñoäng, thöïc vaät vaø
vi sinh vaät.
138
 Du lòch sinh thaùi
d. Phaân loaïi moâi tröôøng theo moâi tröôøng thaønh
phaàn hay moâi tröôøng taøi nguyeân
Theo caùch phaân loaïi naøy, ngöôøi ta cho raèng moãi moät
loaïi moâi tröôøng ñeàu coù ñaëc ñieåm caáu truùc, thaønh phaàn rieâng.
Trong haøng loaït caùc thaønh phaàn moâi tröôøng coù moät soá thaønh
phaàn hoäi ñuû nhöõng ñieàu kieän ñeå ñöôïc xem nhö laø moät moâi
tröôøng hoaøn chænh, neân nhöõng thaønh phaàn ñoù ñöôïc goïi laø
“moâi tröôøng thaønh phaàn” (Componental environment), ta coù
caùc moâi tröôøng thaønh phaàn nhö sau:
- Moâi tröôøng ñaát (Soil environment) bao goàm caùc vaät
chaát voâ cô, höõu cô cuõng nhö caùc quaù trình phaùt sinh, phaùt
trieån cuûa ñaát ôû moät vuøng naøo ñoù. Noù laø moät thaønh phaàn sinh
thaùi chung nhöng chính baûn thaân noù cuõng coù ñaày ñuû caùc
thaønh phaàn vaø tö caùch laø moät moâi tröôøng soáng neân ñöôïc goïi
laø “Moâi tröôøng thaønh phaàn ñaát”.
- Moâi tröôøng nöôùc (Water environment) bao goàm töø moâi
tröôøng vi moâ veà dung löôïng nhö moät gioït nöôùc, cho ñeán phaïm
vi vó moâ nhö: soâng, ñaïi döông; trong ñoù coù ñaày ñuû caùc thaønh
phaàn loaøi ñoäng thöïc vaät thuûy sinh, vaät chaát voâ cô, höõu cô… vaø
tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp coù lieân heä chaët cheõ vôùi nhau.
- Moâi tröôøng khoâng khí (Air environment) bao goàm caùc
taàng khí quyeån, caùc daïng vaät chaát, caùc haït voâ cô, höõu cô,
nham thaïch, vi sinh vaät…
e. Phaân loaïi moâi tröôøng theo quyeån
Cuõng töông töï nhö moâi tröôøng thaønh phaàn nhöng phaïm
vi cuûa quyeån roäng hôn bao goàm:
139
Du lòch sinh thaùi
• Thaïch quyeån (Lithosphere): coøn goïi laø moâi tröôøng ñaát,
hay ñòa quyeån goàm taát caû caùc daïng vaät chaát voâ cô, höõu cô coù
trong moâi tröôøng ñaát.
- Vaät chaát voâ cô: laø moâi tröôøng vaät lí cuûa moâi tröôøng ñaát:
keo ñaát, caáu töû ñaát, nöôùc trong ñaát, khoâng khí trong ñaát,
thaønh phaàn vaø ñaëc tính cuûa caùc loaïi ñaát.
- Vaät chaát höõu cô: vaät chaát höõu cô ñöôïc taïo ra töø caùc
sinh vaät, xaùc baõ cuûa sinh vaät… Vaät chaát höõu cô ñöôïc taïo ra
trong suoát quaù trình soáng vaø trao ñoåi chaát cuûa sinh vaät.
Trong thaïch quyeån, caùc vaät chaát voâ cô, caáu töû ñaát lieân
keát vôùi nhau trong moät khoâng gian nhaát ñònh. Trong moâi
tröôøng ñaát thì nöôùc ñoùng vai troø raát quan troïng (laø dung moâi)
cho caùc phaûn öùng sinh hoùa, lí hoïc. Thaïch quyeån coøn laø moâi
tröôøng cho caùc vi sinh vaät phaùt trieån, ñoàng thôøi söï coù maët cuûa
chuùng cuøng vôùi caùc quaù trình soáng, trao ñoåi vaät chaát vaø naêng
löôïng laøm cho ñaát trôû neân maøu môõ hôn, tuøy thuoäc vaøo töøng
loaøi vi sinh vaät: vi sinh vaät coá ñònh ñaïm, vi sinh vaät phaân
giaûi muøn… Caáu truùc ñaát ñöôïc caûi thieän hay khoâng, vaø ñaëc tính
lí – hoùa cuûa caùc loaïi ñaát coøn coù söï tham gia cuûa moät soá loaøi
ñoäng vaät nhö coân truøng: kieán, moái, giun vaø chuoät… Thaïch
quyeån noùi chung laø moâi tröôøng maø neáu coù söï bieán ñoäng trong
ñoù thì ít khi ñöôïc nhaän bieát. Moâi tröôøng ñaát coù khaû naêng töï
laøm saïch cao vaø traïng thaùi ñeå ñaït ñeán söï caân baèng giöõa caùc
yeáu toá moâi tröôøng raát deã daøng.
• Khí quyeån (Atmosphere) laø moâi tröôøng khoâng khí ñöôïc
giôùi haïn trong lôùp khoâng khí bao quanh traùi ñaát vaø ñöôïc chia
ra laøm nhieàu taàng: taàng ñoái löu, taàng bình löu, taàng trung löu
140
 Du lòch sinh thaùi
vaø taàng ngoaøi, trong ñoù taàng ñoái löu coù taàm quan troïng quyeát
ñònh ñeán moâi tröôøng toaøn caàu. Ngoaøi caùc nguyeân toá chaát khí
nhö: N, O2,CO2, NOx, SOx…, trong khoâng khí coøn coù caùc khí
hieám nhö argon, krypton, xenon, heli, hôi nöôùc vaø caùc vi sinh
vaät, baøo töû caùc chaát voâ cô luoân hoaït ñoäng maø caùc quaù trình
vaän chuyeån vaø bieán ñoåi cuûa noù tuaân theo caùc chu trình naêng
löôïng, chu trình vaät chaát trong moâi tröôøng noùi chung. Trong
khí quyeån luoân dieãn ra caùc hieän töôïng gioù, baõo, phaûn xaï, maây
möa, hieäu öùng nhaø kính, loã thuûng taàng oâzone… Noùi chung khí
quyeån raát nhaïy caûm vôùi caùc bieán ñoäng cuûa moâi tröôøng.
• Thuûy quyeån (Hydrosphere): thuûy quyeån laø moâi tröôøng
nöôùc vôùi taát caû nhöõng thaønh phaàn nöôùc treân traùi ñaát, bao
goàm nöôùc trong ao hoà, trong soâng ngoøi, suoái, ñaïi döông, nöôùc
möa, tuyeát, baêng, nöôùc ngaàm… Ñaây laø thaønh phaàn khoâng theå
thieáu ñöôïc ñoái vôùi moâi tröôøng toaøn caàu. Nöôùc coøn ñoùng vai troø
trong vieäc duy trì söï soáng cho sinh vaät, laø yeáu toá mang tính
quyeát ñònh ñoái vôùi söï vaän chuyeån vaø trao ñoåi chaát trong caùc
thaønh phaàn moâi tröôøng khaùc. Caùc quaù trình vaän chuyeån, trao
ñoåi naøy cuõng tuaân theo caùc quy luaät nhaát ñònh. Trong thuûy
quyeån luoân dieãn ra caùc quaù trình bieán ñoåi vaät chaát vaø naêng
löôïng. Do ñoù, nöôùc laø moät trong nhöõng thaønh phaàn taïo neân
vaät chaát vaø söï soáng cuûa moâi tröôøng.
• Sinh quyeån (Biosphere): sinh quyeån laø moâi tröôøng
sinh hoïc vôùi taát caû nhöõng phaàn töø nuùi cao ñeán ñaùy ñaïi döông,
bao goàm caû lôùp khoâng khí coù oxy treân cao cho ñeán caùc vuøng
thaïch quyeån coù toàn taïi söï soáng.
Sinh quyeån laø moâi tröôøng cuûa taát caû moïi sinh vaät, töø vi
sinh vaät ñeán caùc loaïi ñoäng, thöïc vaät, keå caû con ngöôøi. Trong
141
Du lòch sinh thaùi
sinh quyeån, caùc chu trình trao ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng dieãn
ra lieân tuïc. Caùc chu trình vaät chaát, sinh ñòa hoùa: chu trình
ñaïm, chu trình löu huyønh, photpho luoân ñi ñoâi vôùi caùc chu
trình naêng löôïng (naêng löôïng aùnh saùng maët trôøi vaø söï chuyeån
hoùa cuûa naêng löôïng). Nhôø coù caùc chu trình vaät chaát vaø naêng
löôïng maø sinh vaät luoân ôû traïng thaùi “caân baèng ñoäng” vaø nhôø
ñoù maø söï soáng treân traùi ñaát luoân ñöôïc duy trì vaø phaùt trieån.
Caùc thaønh phaàn cuûa sinh quyeån coù lieân heä chaët cheõ vôùi
nhau. Nöôùc vaø khoâng khí chieám haàu heát caùc loã hoång cuûa ñaát
vaø tuøy thuoäc vaøo tæ leä cuûa khoâng khí vaø nöôùc maø ñaát ñoù coù caùc
tính chaát lyù, hoùa vaø sinh hoïc khaùc nhau, coù heä vi sinh vaät
khaùc nhau, caùc heä thöïc vaät vaø ñoäng vaät khaùc nhau. Khi coù
moät nhaân toá trong moät thaønh phaàn thay ñoåi thì keùo theo söï
bieán ñoåi cuûa caùc moâi tröôøng thaønh phaàn khaùc cho phuø hôïp
vôùi traïng thaùi moâi tröôøng môùi.
f. Phaân loaïi moâi tröôøng theo loaïi hình sinh hoaït
cuoäc soáng
Ngöôøi ta coù theå phaân chia moâi tröôøng theo:
- Moâi tröôøng gia ñình (Family environment) bao goàm caùc
hoaït ñoäng sinh hoaït cuûa caùc thaønh vieân trong gia ñình.
- Moâi tröôøng xaõ hoäi (Social environment) bao goàm nhöõng
hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa moät vuøng daân cö, quan heä ngheà nghieäp,
quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, giöõa caùc toå chöùc chính trò, giai
caáp chính trò cuûa moät quoác gia hay cuûa nhieàu quoác gia.
- Moâi tröôøng hoïc ñöôøng (Schooling environment) bao
goàm khuoân vieân, giaûng ñöôøng, thaày coâ, hoïc sinh… caùc vaät
chaát: gheá, baûng, phaán…
142
 Du lòch sinh thaùi
- Moâi tröôøng chôï (Market environment) hay moâi tröôøng
thöông maïi (Trade environment) goàm caùc moái quan heä phaùt
sinh töø vieäc trao ñoåi buoân baùn qua laïi giöõa ngöôøi baùn haøng vaø
ngöôøi mua, giöõa haøng hoùa vaø tieàn teä…
g. Phaân loaïi moâi tröôøng theo töï nhieân vaø xaõ hoäi
- Moâi tröôøng töï nhieân (Natural environment) laø taát caû
nhöõng moâi tröôøng mang tính töï nhieân nhö: soâng, suoái, ñaát,
khoâng khí, röøng, bieån…
- Moâi tröôøng xaõ hoäi vaø nhaân vaên (Environment of
societies and humanities) laø moâi tröôøng giaùo duïc, hoaït ñoäng
xaõ hoäi; vì con ngöôøi ñöôïc caáu thaønh, phaùt trieån trong moái
töông taùc cuûa con ngöôøi vôùi con ngöôøi vaø con ngöôøi vôùi nhöõng
hoaït ñoäng soáng trong xaõ hoäi lieân quan vôùi caùc daân toäc khaùc.
h. Phaân loaïi moâi tröôøng theo kích thöôùc khoâng gian
(phaïm vi)
Theo caùch tieáp caän naøy, coù ba loaïi:
- Moâi tröôøng vi moâ: coù kích thöôùc khoâng gian nhoû. Ví
duï: moâi tröôøng trong moät gioït nöôùc bieån, moâi tröôøng trong
moät chaäu thí nghieäm...
- Moâi tröôøng vó moâ: coù kích thöôùc khoâng gian töông ñoái
lôùn. Ví duï: moâi tröôøng toaøn caàu, moâi tröôøng treân toaøn laõnh
thoå quoác gia.
- Moâi tröôøng trung gian: coù kích thöôùc trung bình. Nhö
moâi tröôøng khu coâng nghieäp, moâi tröôøng ôû moät khu daân cö…
143
Du lòch sinh thaùi
i. Phaân loaïi moâi tröôøng theo vò trí ñòa lyù, ñoä cao
- Moâi tröôøng ven bieån (Coastal zone environment)
- Moâi tröôøng ñoàng baèng (Delta environment)
- Moâi tröôøng mieàn nuùi (Hill environment)
- Moâi tröôøng nuùi cao (Highland environment).
j. Phaân loaïi moâi tröôøng theo hoaït ñoäng saûn xuaát
kinh doanh
- Moâi tröôøng ñoâ thò (Urban environment)
- Moâi tröôøng noâng thoân (Rural environment)
- Moâi tröôøng noâng nghieäp (Agro environment)
- Moâi tröôøng giao thoâng (Transport environment).
k. Phaân loaïi moâi tröôøng theo löu vöïc vaø theo muïc
ñích nghieân cöùu
Tuøy theo muïc ñích nghieân cöùu heä sinh thaùi moâi tröôøng
maø ngöôøi ta coù theå chia ra:
- Moâi tröôøng treân caïn (Irrital environment)
- Moâi tröôøng döôùi nöôùc (Water environment)
Trong moâi tröôøng döôùi nöôùc laïi coù:
- Moâi tröôøng bieån
- Moâi tröôøng löu vöïc soâng
- Moâi tröôøng hoà, ao
- Moâi tröôøng ñaàm, phaù.
Thaäm chí moâi tröôøng soâng laïi chia ra:
- Moâi tröôøng cöûa soâng
144
 Du lòch sinh thaùi
- Moâi tröôøng suoái
- Moâi tröôøng thöôïng löu
- Moâi tröôøng haï löu
l. Phaân loaïi moâi tröôøng theo caùc taùc nhaân
Coù boán loaïi:
- Moâi tröôøng töï nhieân (Natural environment)
- Moâi tröôøng aù töï nhieân (Sub-natural environment)
- Moâi tröôøng baùn töï nhieân (Half-natural environment)
- Moâi tröôøng troàng troït (Agricultural environment) hay
coøn goïi laø moâi tröôøng nhaân taïo (Artificial environment).
7.2 OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG
7.2.1 Ñònh nghóa veà oâ nhieãm moâi tröôøng
Töø xa xöa, con ngöôøi cuõng coù nhöõng hoaït ñoäng gaây ra oâ
nhieãm moâi tröôøng. Theá nhöng, vaán ñeà gaây ra chöa thaät söï
ñaùng lo ngaïi, do ôû thôøi ñieåm ñoù daân soá chöa ñoâng, khoa hoïc
kyõ thuaät chöa phaùt trieån. Moâi tröôøng chæ thaät söï bò suy thoaùi
vaø oâ nhieãm keå töø khi hai yeáu toá treân (daân soá vaø khoa hoïc kyõ
thuaät) phaùt trieån moät caùch nhanh choùng.
- Gia taêng daân soá vaø ñoâ thò hoùa laø nguoàn goác chính cuûa
söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi leân moâi tröôøng sinh thaùi.
- Söï tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät ñaõ taïo ra nhieàu hoùa
chaát toång hôïp, nhieàu chaát thaûi khoù bò phaân huûy sinh hoïc...
Caùc chaát gaây oâ nhieãm khoâng chæ gaây taùc haïi nhaát thôøi,
trong giôùi haïn heïp maø chuùng coù theå dieãn bieán phöùc taïp veà
maët khoâng gian vaø thôøi gian. Chính vì vaäy:
145
Du lòch sinh thaùi
“OÂ nhieãm moâi tröôøng laø söï thay ñoåi tröïc tieáp hoaëc giaùn
tieáp caùc thaønh phaàn vaø ñaëc tính vaät lyù, hoùa hoïc vaø sinh hoïc
cuûa khoâng khí, nöôùc hoaëc ñaát maø noù coù theå aûnh höôûng ñeán
söùc khoûe, söï soáng coøn hoaëc nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi,
hoaëc nhöõng hình thöùc cuûa cuoäc soáng maø khoâng ai öa thích”.
Chaát oâ nhieãm laø nhöõng chaát hoaëc nhöõng nguyeân toá coù
khaû naêng laøm bieán ñoåi moâi tröôøng ñang trong laønh, saïch ñeïp
trôû neân ñoäc haïi hoaëc khoâng coù lôïi cho söùc khoûe cuûa con ngöôøi.
Chaát oâ nhieãm coù theå toàn taïi ôû theå raén (caùc daïng chaát thaûi ôû
theå raén), chaát loûng (caùc chaát thaûi ôû theå loûng cuûa ngaønh deät
nhuoäm, röôïu, caùc dung moâi...), chaát khí (NO2 töø khoùi thaûi giao
thoâng, CO töø ñoát chaùy, SO2...), caùc kim loaïi naëng (nhö ñoàng,
chì, cadimi...) coù khi ôû theå hôi, coù khi ôû theå raén thaêng hoa
hay ôû daïng trung gian. Chaát oâ nhieãm coù theå laø moät chaát, hai
hoaëc nhieàu chaát cuøng taùc ñoäng vaøo moät moâi tröôøng vaø laøm
cho moâi tröôøng bieán ñoåi theo chieàu höôùng baát lôïi cho söùc
khoûe cuûa con ngöôøi vaø sinh vaät.
Moät chaát gaây oâ nhieãm toàn taïi trong moâi tröôøng ôû moät
haøm löôïng naøo ñoù thì seõ trôû neân ñoäc. Chaát ñoäc trong moâi
tröôøng coù ba daïng:
- Chaát ñoäc do baûn chaát (gaây ñoäc cho cô theå sinh vaät ôû
baát cöù lieàu löôïng naøo, ngöôøi ta coøn goïi ñaây laø chaát ñoäc töï
nhieân).
- Chaát ñoäc khoâng baûn chaát.
- Chaát ñoäc theo lieàu löôïng (chæ gaây ñoäc khi ñaït ñeán moät
lieàu löôïng nhaát ñònh trong moâi tröôøng).
146
 Du lòch sinh thaùi
Daïng chaát ñoäc thöù hai vaø thöù ba ngöôøi ta thöôøng goïi
chung laø chaát ñoäc khoâng baûn chaát.
7.2.2 Phaân loaïi oâ nhieãm
Döïa vaøo ñoái töôïng chòu taùc ñoäng cuûa oâ nhieãm ngöôøi ta
chiathaønh: oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc, oâ nhieãm moâi tröôøng
khoâng khí, oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, oâ nhieãm bieån vaø ñaïi
döông, oâ nhieãm nhieät, oâ nhieãm do tieáng oàn...
Döïa vaøo tính chaát hoaït ñoäng, ngöôøi ta chia thaønh boán
nhoùm:
- OÂ nhieãm moâi tröôøng do hoaït ñoäng saûn xuaát (noâng
nghieäp, coâng nghieäp, tieåu thuû coâng nghieäp, du lòch...).
- OÂ nhieãm moâi tröôøng do quaù trình giao thoâng vaän taûi
- OÂ nhieãm moâi tröôøng do sinh hoaït (vöùt raùc, ñoå nöôùc
thaûi sinh hoaït böøa baõi...).
- OÂ nhieãm do töï nhieân (nuùi löûa phun, gioù xoaùy...)
Döïa vaøo söï phaân boá khoâng gian, coù ba nhoùm:
- OÂ nhieãm daïng ñieåm (oáng khoùi nhaø maùy, ñieåm xaõ nöôùc
thaûi cuûa nhaø maùy...), gaây oâ nhieãm coá ñònh.
- OÂ nhieãm daïng ñöôøng (xe coä löu thoâng gaây oâ nhieãm di
ñoäng)
- Vuøng oâ nhieãm (vuøng thaønh thò, khu coâng nghieäp...) gaây
oâ nhieãm lan toûa treân dieän roäng.
Phaân chia theo nguoàn gaây oâ nhieãm coù:
- Nguoàn sô caáp laø oâ nhieãm töø nguoàn thaûi tröïc tieáp vaøo
moâi tröôøng
147
Du lòch sinh thaùi
- Nguoàn thöù caáp, chaát oâ nhieãm ñöôïc taïo thaønh töø nguoàn
sô caáp vaø ñaõ bieán ñoåi qua trung gian roài môùi tôùi moâi tröôøng
gaây oâ nhieãm.
7.3 SUY THOAÙI VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG DO HOAÏT
ÑOÄNG DU LÒCH
7.3.1 OÂ nhieãm vaø suy thoaùi moâi tröôøng do hoaït
ñoäng du lòch
Du lòch ñaõ ñöôïc chöùng minh laø ngaønh coâng nghieäp daân
söï quan troïng nhaát treân theá giôùi. Theo WTTC, chæ ñeán naêm
1993 ngaønh du lòch ñaõ saûn sinh ra 3,5 ngaøn tæ USD cho thu
nhaäp theá giôùi; ngoaøi ra ngaønh löõ haønh vaø du lòch coøn taïo
coâng aên vieäc laøm cho 127 trieäu ngöôøi vaø öôùc löôïng caùc con soá
nhö treân seõ taêng gaáp ñoâi tính ñeán naêm 2005.
Ngaønh du lòch vaø löõ haønh ñaõ thuùc ñaåy söï phaùt trieån caû
veà maët chaát vaø maët löôïng veà caùc loaïi phöông tieän giao thoâng.
Soá löôïng caùc phöông tieän ñöa vaøo löu thoâng ngaøy moät nhieàu
hôn, ñöôøng saù caøng ñöôïc môû roäng hôn, daøi hôn, nhieân lieäu
ñöôïc söû duïng nhieàu hôn, khoùi thaûi nhieàu hôn, caùc chaát thaûi
sinh hoaït (theå raén, loûng, khí) töø du lòch dieãn bieán phöùc taïp
hôn, caùc sinh vaät hoang daõ bò saên baén maõnh lieät hôn... vaø
cuoái cuøng laø suy thoaùi, oâ nhieãm moâi tröôøng seõ dieãn bieán phöùc
taïp hôn. Laáy ví duï chaâu Phi vaøo theá kyû 20, nhöõng cuoäc ñi saên
vaøo naêm 1909 cuûa Theodore Roovelt ñaõ mang veà nhöõng caùi
ñaàu hoaëc nhöõng chieác söøng lôùn nhaát maø oâng tìm thaáy ñöôïc
trong luùc saên baét, cho ñeán giöõa nhöõng naêm 70 cuûa theá kyû 20
du lòch thieân nhieân vaãn chæ ñeå taâm vaøo caùc con thuù lôùn, phaù
hoaïi tôùi moâi tröôøng soáng cuûa ñoäng vaät vaø phaù huûy thieân
148
 Du lòch sinh thaùi
nhieân. Ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân cuûa söï suùt giaûm
veà ña daïng sinh hoïc.
Ngaønh coâng nghieäp haøng khoâng ra ñôøi vaø phaùt trieån
cuõng laø moät trong nhöõng böôùc nhaûy voït trong hoaït ñoäng löõ
haønh, song song vôùi ñoù cuõng ñaët ra nhöõng thaùch ñoá lôùn ñoái
vôùi thôøi ñaïi, coâng nghieäp haøng khoâng moät maët ñöa löõ khaùch
ñi nhanh hôn, xa hôn, tieát kieäm nhieàu thôøi gian hôn vaø
khoâng gian ñöôïc thu gaàn hôn, maët khaùc caùc oáng khoùi maùy
bay ñaõ khoâng ngaàn ngaïi thaûi vaøo baàu khí quyeån nhieàu khoùi
hôn, thaønh phaàn khí thaûi coù tính nguy haïi lôùn hôn... ñoù laø
chöa keå ñeán caùc loaïi hình giao thoâng treân boä, treân bieån nhaèm
phuïc vuï du khaùch ngaøy moät nhieàu vaø chính ñieàu naøy ñaõ gaây
taùc ñoäng khoâng nhoû ñeán moâi tröôøng sinh thaùi nhö gaây oâ
nhieãm baàu khí quyeån (khoùi thaûi giao thoâng), gaây oâ nhieãm
bieån (traøn daàu, caùc söï coá taøu treân bieån...), oâ nhieãm vaø suy
thoaùi ñaát (môû roäng ñöôøng saù, gaây chai cöùng ñaát...) vaø taùc
ñoäng vaøo caùc ñôùi töï nhieân nhaèm taïo maët baèng xaây döïng
ñöôøng saù vaø caùc coâng trình phuïc vuï cho du lòch.
7.3.2 Du lòch vaø vaán ñeà suy thoaùi, oâ nhieãm moâi
tröôøng
Noùi chung, hoaït ñoäng du lòch ñaõ ñöa ñeán raát nhieàu vaán
ñeà cho moâi tröôøng sinh thaùi. Laàn löôït lieät keâ moät soá taùc ñoäng
tieâu cöïc:
- Vieäc khai phaù vaø chuyeån ñoåi muïc ñích söû duïng caùc
vuøng ñaát töï nhieân ñeå xaây döïng khaùch saïn, nhaø nghæ, caùc khu
vui chôi giaûi trí, cô sôû haï taàng phuïc vuï du lòch... ñaõ laøm maát
ñi khu heä cö truù cuûa nhieàu loaøi ñoäng vaät hoang daõ, phaù vôõ caùc
149
Du lòch sinh thaùi
khu heä ñoäng - thöïc vaät... vaø gaây ra söï suy giaûm veà ña daïng
sinh hoïc vaø maát caân baèng sinh thaùi.
- Chaát thaûi raén, nöôùc thaûi töø caùc ñieåm du lòch, caùc khu
du lòch laøm nhieãm baån moâi tröôøng ñaát vaø caùc nguoàn nöôùc
trong caùc thuûy vöïc.
- Vieäc san laáp maët baèng, phaù röøng ngaäp maën, ñaát vaø
röøng ngaäp nöôùc ñeå taïo ra caùc coâng trình du lòch ôû caùc vuøng
ven bieån, caùc vuøng ngaäp, baùn ngaäp, caùc vuøng ñôùi bôø... ñaõ laøm
maát moâi tröôøng soáng cuûa nhieàu loaøi sinh vaät coù ñôøi soáng gaén
lieàn vôùi ñieàu kieän ngaäp nöôùc, ngaäp maën.
- Phaù röøng ñeå laáy laâm saûn quyù laøm ñoà löu nieäm, laáy goã
phuïc vuï cho xaây döïng caùc coâng trình du lòch cuõng khoâng tính
toaùn heát caùc taùc haïi cuûa chuùng, tuy nhieân töïu trung vaøo caùc
vaán ñeà sau: giaûm suùt ña daïng sinh hoïc, gaây ra xoùi moøn vaø röûa
troâi treân caùc söôøn doác, hoang hoùa vaø sa maïc hoùa xuaát hieän vaø
lan roäng nhanh hôn...
- OÂ nhieãm khoâng khí gia taêng do hoaït ñoäng vaän chuyeån
haønh khaùch seõ taùc ñoäng ñeán baàu khí quyeån, ñeán ñôøi soáng cuûa
sinh vaät vaø thaäm chí coøn laø nguyeân nhaân gaây ra söï di cö ñoái
vôùi nhieàu loaïi ñoäng vaät nhaïy caûm vôùi söï thay ñoåi cuûa moâi
tröôøng khoâng khí.
- Söï vaän haønh cuûa khaùch du lòch vaø caùc phöông tieän du
lòch coù theå laøm chai cöùng ñaát, gaây ra hieän töôïng du nhaäp sinh
vaät ngoaïi lai, gaây xaùo troän ñeán sinh lí ñoäng thöïc vaät vaø aûnh
höôûng ñeán söï phaùt trieån bình thöôøng cuûa caùc heä sinh thaùi
voán raát nhaïy caûm vôùi caùc bieán ñoäng cuûa moâi tröôøng.
150