Du lòch sinh thaùi Du lòch sinh thaùi
- Caùc coâng trình phuïc vuï du lòch moïc leân coù theå gaây ra
söï thay ñoåi ñieàu kieän ñòa maïo, thuûy vöïc.
- Vieäc söû duïng phaân boùn hoùa hoïc, thuoác tröø saâu ñeå chaêm
soùc coû (ôû caùc saân golf), caây troàng ôû caùc coâng trình phuïc vuï du
lòch... coù theå gaây oâ nhieãm ñaát vaø caùc nguoàn nöôùc phuïc vuï cho
sinh hoaït vaø nuoâi troàng thuûy saûn.
- Caùc coâng trình du lòch coøn coù theå gaây ra xoùi moøn ñaát,
thay ñoåi tính chaát doøng chaûy, ñôùi bôø... vaø laøm cho tính chaát
moâi tröôøng bò bieán ñoåi theo chieàu höôùng baát lôïi cho cuoäc
soáng.
Ngoaøi ra, coøn coù raát nhieàu taùc haïi nhö laøm thay ñoåi tính
chaát maën ôû caùc ñôùi bôø do vieäc xaây döïng vaø vaän haønh caùc coâng
trình du lòch doïc bôø, gaây oàn, gaây cheát nhieàu loaïi ñoäng - thöïc
vaät... ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ ñöa ra moät soá vaán ñeà mang tính
chaát “noùng” xaûy ra trong hoaït ñoäng du lòch, töø ñoù caùc vaán ñeà
khaùc seõ ñöôïc dieãn giaõi moät caùch deã daøng hôn.
Caùc taùc ñoäng tieàm taøng:
Taùc ñoäng tieàm aån leân thöïc vaät: coù theå keå ñeán caùc taùc
ñoäng cuûa phaùt trieån du lòch vaø caùc hoaït ñoäng cuûa noù leân thöïc
vaät nhö sau:
- Thieáu caån thaän trong vieäc söû duïng löûa, chaët phaù caây
coái ñeå taïo nôi caém traïi, thaûi boû raùc thaûi khoâng ñuùng caùc quy
ñònh veà veä sinh moâi tröôøng, söû duïng caùc phöông tieän giao
thoâng
- Gaây suy giaûm gioáng loaøi.
- Gaây phieàn nhieãu ñeán söï phaùt trieån bình thöôøng cuûa
thöïc vaät.
151
- Ngaên chaën söï taùi sinh cuûa caùc vaät chaát höõu cô trong
ñaát.
- Laøm giaûm ñoä che phuû cuûa thöïc vaät vaø ña daïng sinh
hoïc.
Taùc ñoäng tieàm aån leân chaát löôïng nöôùc: Taùc ñoäng tieàm
aån cuûa phaùt trieån du lòch vaø caùc hoaït ñoäng cuûa noù bao goàm caû
söï oâ nhieãm nöôùc. Ñaây laø keát quaû cuûa söï thaûi boû chaát thaûi
trong hoaït ñoäng du lòch thaúng xuoáng caùc keânh raïch, soâng hoà,
hoaït ñoäng bôi loäi, cheøo thuyeàn, veát daàu loang... moät maët gaây
ra söï suy giaûm chaát löôïng nguoàn nöôùc, maët khaùc chaát oâ
nhieãm coù theå tích tuï trong cô theå thuûy sinh ñoäng vaät vaø thöïc
vaät vaø ñi vaøo cô theå con ngöôøi. Ngoaøi ra, vaán ñeà “phuù döôõng
hoùa” trong moâi tröôøng nöôùc cuõng laø tröôøng hôïp ñaùng lo ngaïi.
Taùc ñoäng tieàm aån leân moâi tröôøng khoâng khí: Taùc ñoäng
tieàm aån cuûa du lòch leân moâi tröôøng khoâng khí theå hieän qua
caùc nguoàn khí thaûi CO2, CO, SOx, NOx... töø giao thoâng boä, giao
thoâng thuûy vaø vaän chuyeån haønh khaùch treân khoâng. OÂ nhieãm
khoâng khí coù theå dieãn ra trong giôùi haïn heïp, cuõng coù theå
trong giôùi haïn roäng tuøy thuoäc vaøo caùc ñieàu kieän veà ñòa hình,
veà tính chaát vaø phaïm vi taùc ñoäng cuûa söï oâ nhieãm...
Taùc ñoäng tieàm aån leân ñoäng vaät: Haàu heát du khaùch quan
taâm ñeán vieäc thöôûng ngoaïn caùc ñoäng vaät baûn ñòa. Töø ñoù seõ
taùc ñoäng leân:
- Phaù vôõ ñieàu kieän soáng cuûa ñoäng vaät
- Laøm thay ñoåi sinh lí vaø haønh vi cuûa ñoäng vaät
- Gieát haïi hay loaïi boû ñoäng vaät ra khoûi moâi tröôøng soáng
cuûa chuùng
152
 Du lòch sinh thaùi Du lòch sinh thaùi

- Hoaït ñoäng tìm kieám vaät löu nieäm gaây suy giaûm nguoàn
taøi nguyeân ñoäng vaät vaø ña daïng sinh hoïc...
Nhö vaäy, moâi tröôøng soáng cuûa thöïc vaät, ñoäng vaät, chaát
löôïng khoâng khí, chaát löôïng nguoàn nöôùc vaø moâi tröôøng ñaát ñaõ Chöông 8
coù söï bieán ñoåi khoâng coù lôïi cho cuoäc soáng cuûa sinh vaät vaø con
ngöôøi do hoaït ñoäng cuûa du lòch mang laïi. Ngoaøi ra, caùc vaán ñeà
khaùc cuõng coù chieàu höôùng bieán ñoåi theo nhö thay ñoåi caûnh
SÖÛ DUÏNG HÔÏP LÍ VAØ BAÛO VEÄ
quan thieân nhieân, gaây suy thoaùi vaø oâ nhieãm moâi tröôøng. TAØI NGUYEÂN THIEÂN NHIEÂN TRONG
Phaùt trieån du lòch caàn tieâu thuï caûnh quan ñeå phuïc vuï PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI
cho xaây döïng caùc coâng trình du lòch. Neáu coù söï tính toaùn,
ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng vaø quaûn lí moät caùch thaän troïng
thì caùc aûnh höôûng cuûa du lòch leân moâi tröôøng sinh thaùi coù theå
ñöôïc giaûm thieåu.
8.1 ÑÒNH NGHÓA VEÀ TAØI NGUYEÂN
Chöông VII
Trong khuoân khoå cuûa chöông naøy, chuùng ta seõ laàn löôït
1. Moâi tröôøng laø gì?
laøm quen vôùi moät soá khaùi nieäm veà taøi nguyeân thieân nhieân vaø
2. Haõy phaân loaïi moâi tröôøng theo caùc taùc nhaân? Cho ví duï?
taøi nguyeân DLST. Tröôùc khi ñi vaøo vaán ñeà, caàn laøm roõ hai khaùi
3. Phaân loaïi moâi tröôøng theo söï soáng? Cho ví duï?
nieäm “taøi nguyeân moâi tröôøng” vaø “moâi tröôøng taøi nguyeân”.
4. Phaân loaïi beân trong vaø beân ngoaøi, theo moâi tröôøng thaønh phaàn
hay moâi tröôøng taøi nguyeân? Ví duï cuï theå? Taøi nguyeân moâi tröôøng (Enviromental resources): Taøi
5. Phaân loaïi moâi tröôøng theo loaïi hình sinh hoaït cuoäc soáng? Cho nguyeân moâi tröôøng laø moät loaïi taøi nguyeân thieân nhieân nhöng
ví duï cuï theå? noù cuõng laø nguyeân, nhieân vaät lieäu, laø ñaàu vaøo cuûa moät heä sinh
6. Phaân loaïi moâi tröôøng theo quyeån?Ví duï? thaùi hoaëc moät quaù trình saûn xuaát naøo ñoù. Hôn theá nöõa, ñoâi
7. Theá naøo laø oâ nhieãm moâi tröôøng? Ví duï? luùc chaát thaûi cuûa moät heä sinh thaùi hoaëc moät quaù trình A naøo
8. Phaân loaïi oâ nhieãm moâi tröôøng? Ví duï? ñoù laïi trôû thaønh “nguyeân, nhieân, vaät lieäu”, laøm ñaàu vaøo cho
9. Anh (chò) haõy cho bieát tình hình oâ nhieãm vaø suy thoaùi moâi moät heä sinh thaùi hoaëc moät quaù trình B tieáp theo. Moät heä daây
tröôøng do hoaït ñoäng du lòch gaây ra? chuyeàn caùc nguyeân, nhieân lieäu ñaàu vaøo ñoù cuõng ñöôïc goïi laø taøi
10. Anh (chò) haõy cho bieát caùc taùc ñoäng tieâu cöïc do hoaït ñoäng du nguyeân moâi tröôøng.
lòch gaây ra?

153 154
 Du lòch sinh thaùi
Vaäy, “Taøi nguyeân moâi tröôøng laø moät loaïi taøi nguyeân
trong ñoù bao goàm taøi nguyeân thieân nhieân vaø taøi nguyeân coù
maët trong moät moâi tröôøng nhaát ñònh naøo ñoù maø noù tham gia
vaøo caùc quaù trình hoaït ñoäng cuûa moâi tröôøng ñoù”.
Moâi tröôøng taøi nguyeân (Environment of resources):
Tröôùc heát, noù laø moät moâi tröôøng hoaøn chænh cuûa moät daïng taøi
nguyeân naøo ñoù. Ñaõ laø moâi tröôøng thì phaûi coù khoâng gian ñòa
lí cuï theå, laõnh thoå cuï theå, coù caáu truùc vaø hoaït ñoäng cuûa noù.
Trong ñoù, caùc thaønh phaàn chuû yeáu cuûa moâi tröôøng naøy laïi laø
taøi nguyeân vaø caùc boä phaän hôïp thaønh taøi nguyeân ñoù. Khaùi
nieäm naøy ñoâi luùc gaàn ñoàng nghóa vôùi khaùi nieäm “moâi tröôøng
töï nhieân”. Ví duï: moâi tröôøng taøi nguyeân moû ñaù Chaâu Thôùi, noù
bao goàm khoâng gian ñòa lí laø toaøn boä vuøng nuùi ñaù Chaâu Thôùi.
Thaønh phaàn cuûa moâi tröôøng chuû yeáu laø ñaù khoaùng cuøng vôùi
caáu truùc cuûa noù cuõng nhö: caùc thaønh phaàn ñaát laãn caùc chaát
höõu cô, voâ cô, caùc ñoäng, thöïc vaät vaø vi sinh vaät trong moû ñaùù
cuøng vôùi caùc hoaït ñoäng khai thaùc (neáu coù) cuûa con ngöôøi.
Ta coù ñònh nghóa: “taøi nguyeân laø caùc daïng vaät chaát ñöôïc
taïo thaønh trong suoát quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa
töï nhieân, cuoäc soáng sinh vaät vaø con ngöôøi. Caùc daïng vaät chaát
naøy cung caáp nguyeân - nhieân vaät lieäu, hoã trôï vaø phuïc vuï cho
caùc nhu caàu phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi cuûa con ngöôøi”.
8.1.1 Phaân loaïi taøi nguyeân
Moãi taùc giaû ñöa ra moät tieâu chuaån ñeå phaân loaïi taøi
nguyeân khaùc nhau, hay noùi caùch khaùc, neáu ta coù moät taäp hôïp
caùc tieâu chuaån ñeå phaân loaïi (Categories for classification) ta
155
Du lòch sinh thaùi
seõ coù moät baûng phaân loaïi taøi nguyeân töông öùng. Theo chuùng
toâi, taøi nguyeân ñöôïc phaân loaïi nhö sau:
a. Phaân loaïi taøi nguyeân theo nguoàn goác
- Taøi nguyeân thieân nhieân (Natural resources) laø caùc
daïng vaät chaát ñöôïc taïo thaønh trong suoát quaù trình hình
thaønh vaø phaùt trieån cuûa töï nhieân vaø sinh vaät. Caùc daïng vaät
chaát naøy cung caáp nguyeân - nhieân vaät lieäu, hoã trôï vaø phuïc vuï
cho caùc nhu caàu phaùt trieån cuûa con ngöôøi.
- Taøi nguyeân nhaân taïo (Artificial resources) laø loaïi taøi
nguyeân do lao ñoäng cuûa con ngöôøi taïo ra nhö: nhaø cöûa, ruoäng
vöôøn, xe coä, ñoâ thò, noâng thoân vaø caùc daïng cuûa caûi, vaät chaát
khaùc.
b. Phaân loaïi taøi nguyeân theo moâi tröôøng thaønh
phaàn
Ñöôïc goïi laø “taøi nguyeân moâi tröôøng” (Environmental
resources), goàm caùc loaïi:
Taøi nguyeân moâi tröôøng ñaát (Soil environmental
resources). Goàm coù taøi nguyeân ñaát noâng nghieäp (Agro-land
resources), taøi nguyeân ñaát röøng (Forest soil resources), taøi
nguyeân ñaát ñoâ thò (Urban soil resources), taøi nguyeân ñaát hieám
(Rare earth resources), taøi nguyeân ñaát cho coâng nghieäp
(Industrial soil resources)…
Taøi nguyeân moâi tröôøng nöôùc (Water environmental
resources). Bao goàm taøi nguyeân nöôùc maët (Surface water
resources), taøi nguyeân nöôùc trong ñaát hay coøn goïi taøi nguyeân
nöôùc thoå nhöôõng (Soil water resources), taøi nguyeân nöôùc
ngaàm (Ground water resources).
156
 Du lòch sinh thaùi
Taøi nguyeân moâi tröôøng khoâng khí (Air environmental
resources).
Taøi nguyeân khoâng gian (Space resources).
Taøi nguyeân ngoaøi traùi ñaát nhö maët traêng, caùc haønh
tinh…
Taøi nguyeân sinh vaät (Bio-environmental resources). Goàm
coù taøi nguyeân thöïc vaät (Botanical resources), taøi nguyeân ñoäng
vaät (Animal resources), taøi nguyeân vi sinh vaät (Micro-
biological resources), taøi nguyeân heä sinh thaùi caûnh quan
(Landscape ecosystem recouses).
Taøi nguyeân khoaùng saûn (Mineral resources). Goàm coù taøi
nguyeân khoaùng saûn kim loaïi (Metal mineral resources), taøi
nguyeân khoaùng saûn phi kim loaïi (Unmetal mineral resources)
Taøi nguyeân naêng löôïng (Energy resources). Goàm coù taøi
nguyeân naêng löôïng ñòa nhieät (Resources of geotherm energy),
taøi nguyeân naêng löôïng gioù (Resources of wind energy), taøi
nguyeân naêng löôïng maët trôøi (Resources of solar energy), taøi
nguyeân naêng löôïng soùng bieån (Resources of marine wave
energy), taøi nguyeân naêng löôïng ñòa aùp (Resources of
geopression energy).
c. Phaân loaïi taøi nguyeân theo khaû naêng phuïc hoài
cuûa taøi nguyeân
Taøi nguyeân coù khaû naêng phuïc hoài (taøi nguyeân coù theå taùi
taïo - Renewable resources) laø caùc taøi nguyeân maø thieân nhieân
coù theå taïo ra lieân tuïc vaø ñöôïc con ngöôøi söû duïng laâu daøi nhö:
röøng, caùc loaøi thuûy haûi saûn ôû soâng hoà, bieån, ñoä phì nhieâu cuûa
ñaát, nöôùc ngoït … Caùc taøi nguyeân coù theå taùi taïo ñoùng vai troø
157
Du lòch sinh thaùi
raát quan troïng ñoái vôùi söï soáng cuûa sinh vaät vì chuùng laø nguoàn
cung caáp thöùc aên lieân tuïc cho sinh vaät vaø cho caùc nhu caàu caàn
thieát khaùc. Ñaây laø caùc taøi nguyeân khoâng giôùi haïn.
Taøi nguyeân khoâng coù khaû naêng phuïc hoài (Unrenewable
resources): goàm caùc khoaùng vaät (Pb, Si...) hay nguyeân - nhieân
vaät lieäu (than, daàu moû, gas töï nhieân…) ñöôïc taïo thaønh trong
suoát quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa voû traùi ñaát. Caùc
taøi nguyeân naøy coù moät khoái löôïng nhaát ñònh vaø bò hao huït
daàn sau khi ñöôïc khai thaùc ñeå phuïc vuï cho söï phaùt trieån kinh
teá, khoa hoïc kyõ thuaät cuûa nhaân loaïi; nhöõng taøi nguyeân naøy coù
giôùi haïn veà khoái löôïng.
Trong suoát quaù trình soáng, con ngöôøi ñaõ lieân tuïc can
thieäp vaøo giôùi töï nhieân, do ñoù, moät soá tröôøng hôïp, taøi nguyeân
coù khaû naêng phuïc hoài seõ bieán thaønh taøi nguyeân khoâng coù khaû
naêng phuïc hoài. Ví duï: ñaát laø taøi nguyeân coù khaû naêng phuïc hoài
nhöng moät khi noù ñaõ bò “ñaù ong hoùa”, “laterite hoùa”, “pheøn
hoùa”… thì noù seõ trôû thaønh “ñaát cheát” vaø ngöôøi ta xem ñoù laø taøi
nguyeân khoâng coù khaû naêng phuïc hoài. Vì vaäy, coù theå noùi khaùi
nieäm “taøi nguyeân coù theå phuïc hoài” vaø “taøi nguyeân khoâng theå
phuïc hoài” ôû ñaây chæ mang yù nghóa töông ñoái maø thoâi.
d. Phaân loaïi taøi nguyeân theo söï toàn taïi
Taøi nguyeân höõu hình (Visible resources) laø daïng taøi
nguyeân hieän dieän trong thöïc teá maø con ngöôøi coù theå ño löôøng,
öôùc tính veà tröõ löôïng cuõng nhö tieàm naêng khai thaùc, söû duïng
vôùi nhieàu muïc ñích khaùc nhau trong cuoäc soáng. Taøi nguyeân
höõu hình baûn thaân noù cuõng coù söï phaân loaïi töông ñoái. Bôûi vì,
söï toàn taïi cuûa daïng taøi nguyeân höõu hình naøy coù theå laø ñaàu
158
 Du lòch sinh thaùi
vaøo cho moät trong nhöõng daïng taøi nguyeân höõu hình khaùc. Ví
duï: taøi nguyeân naêng löôïng, taøi nguyeân nöôùc, chaát höõu cô… laø
taøi nguyeân ñaàu vaøo cho taøi nguyeân thöïc vaät, ñeán löôït mình
taøi nguyeân thöïc vaät laïi laø taøi nguyeân ñaàu vaøo cho taøi nguyeân
ñoäng vaät vaø taøi nguyeân nhaân löïc (taøi nguyeân söùc lao ñoäng -
Work force resources). Xa hôn nöõa, con ngöôøi laïi laø taøi
nguyeân coù theå söû duïng moïi daïng taøi nguyeân khaùc.
- Taøi nguyeân voâ hình (Invisible resources) laø taøi nguyeân
maø con ngöôøi söû duïng cuõng ñem laïi hieäu quaû thöïc teá cao
nhöng noù toàn taïi ôû daïng “khoâng troâng thaáy”, coù nghóa laø tröõ
löôïng cuûa daïng taøi nguyeân naøy laø bao nhieâu, ôû möùc ñoä naøo thì
con ngöôøi chöa theå xaùc ñònh ñöôïc maø chæ thaáy ñöôïc hieäu quaû
to lôùn do daïng taøi nguyeân naøy ñem laïi maø thoâi. Ví duï: taøi
nguyeân trí tueä, taøi nguyeân vaên hoùa, taøi nguyeân söùc lao ñoäng…
8.1.2 Ñaùnh giaùù taøi nguyeân
Ngöôøi ta coù theå ñaùnh giaù taøi nguyeân theo nhieàu caùch
khaùc nhau, vôùi nhöõng muïc ñích khaùc nhau. Giaùù trò cuûa taøi
nguyeân ñöôïc ñaùnh giaù cao hay thaáp, toát hay khoâng thaät toát
phuï thuoäc vaøo trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät cuûa thôøi ñaïi vaø
trình ñoä nhaän thöùc cuûa töøng ñoái töôïng khaùc nhau. Vì vaäy,
cuøng moät loaïi taøi nguyeân nhöng ôû thôøi ñaïi nguyeân thuûy ñöôïc
xem laø khoâng caàn, khoâng quyù, thaäm chí coøn coù theå coi laø ñoà
boû (khoâng coù giaù trò), nhöng ñeán thôøi ñaïi chuùng ta, khi khoa
hoïc kyõ thuaät ñaõ thöïc söï phaùt trieån thì noù laïi trôû neân voâ cuøng
coù giaù trò, thaäm chí raát quyù vaø raát hieám. Ví duï: moû uranium,
vaøo thôøi nguyeân thuûy ngöôøi ta chöa bieát uranium laø gì neân
khoâng cho noù laø quyù, hieám; ngöôïc laïi, ngaøy nay ngöôøi ta ñaõ
159
Du lòch sinh thaùi
bieát noù laø khoaùng saûn nguyeân lieäu raát caàn cho caùc nhaø maùy
ñieän nguyeân töû thì noù laïi trôû neân quyù giaùù. Trong lónh vöïc “taøi
nguyeân moâi tröôøng”, moät soá chaát thaûi ôû moät xaõ hoäi coù trình
ñoä khoa hoïc kyõ thuaät thaáp coù theå bò loaïi boû hoaøn toaøn, nhöng
trong moät xaõ hoäi coù trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät cao, noù laïi laø
nguyeân lieäu quyù cho moät quaù trình saûn xuaát tieáp theo. Ví duï:
giaáy vieát xong nhö tröôùc ñaây laø “ñoà boû” nhöng töø khi coù coâng
ngheä taùi cheá giaáy ra ñôøi thì giaáy loaïi laïi trôû thaønh nguyeân
lieäu cho coâng ngheä taùi cheá giaáy hay bìa carton.
Veà maët kinh teá, ngöôøi ta caàn döïa vaøo giaù trò söû duïng vaø
giaù trò haøng hoùa trao ñoåi ñeå ñaùnh giaù moät loaïi taøi nguyeân naøo
ñoù.
Ñoái vôùi taøi nguyeân khoaùng saûn, ngöôøi ta ñaùnh giaù khoâng
nhöõng döïa vaøo giaù trò kinh teá maø coøn döïa vaøo haøm löôïng vaø
tröõ löôïng cuûa khoaùng saûn ñoù. Töø ñoù, ngöôøi ta chia giaù trò taøi
nguyeân khoaùng saûn thaønh:
- Taøi nguyeân coù giaùù trò kinh teá cao, taøi nguyeân coù giaùù trò
kinh teá trung bình, taøi nguyeân coù giaù trò kinh teá thaáp.
- Taøi nguyeân quyù (Value resources), khoâng hieám.
- Taøi nguyeân hieám (Rare resources), giaù trò quyù khoâng
cao laém.
- Taøi nguyeân quyù – hieám.
- Taøi nguyeân coù giaù trò tieàm taøng cao.
- Taøi nguyeân coù giaù trò tieàm taøng khoâng cao maø chæ coù
giaù trò hieän taïi cao.
160
 Du lòch sinh thaùi
- Taøi nguyeân coù giaù trò trao ñoåi vaø taøi nguyeân khoâng coù
giaù trò trao ñoåi.
Giaù trò cuûa taøi nguyeân coøn ñöôïc hieåu theo nghóa taøi
nguyeân cuûa ai vaø taøi nguyeân cho ai?
- Taøi nguyeân coù theå laø cuûa moät caù nhaân vaø giaù trò cuûa noù
tröôùc heát laø do ngöôøi söû duïng xaùc ñònh, vì khoâng ai khaùc
ngoaøi ngöôøi söû duïng coù theå hieåu roõ vaø ñaùnh giaù ñuùng thöïc
chaát veà giaù trò cuûa taøi nguyeân ñoù.
- Taøi nguyeân coù theå laø cuûa moät quaàn theå, moät taäp theå
ngöôøi nhaát ñònh naøo ñoù maø chæ vôùi hoï giaù trò cuûa taøi nguyeân
môùi ñöôïc xaùc ñònh chính xaùc.
- Taøi nguyeân cuûa toaøn theå coäng ñoàng theá giôùi.
8.2 TAØI NGUYEÂN DLST
8.2.1 Taøi nguyeân DLST
Taøi nguyeân trong DLST ñöôïc phaân thaønh taøi nguyeân töï
nhieân vaø taøi nguyeân nhaân vaên (coù quan heä maät thieát vôùi caùc
nhaân toá con ngöôøi vaø xaõ hoäi). Noùi ñeán taøi nguyeân DLST, ta
khoâng theå khoâng keå ñeán taøi nguyeân thieân nhieân; tuy nhieân,
coù söï gaén keát yeáu toá du lòch vaøo trong taøi nguyeân neân ñöôïc
goïi laø taøi nguyeân du lòch hay taøi nguyeân DLST. Nhö vaäy:
“Taøi nguyeân DLST laø caùc yeáu toá cô baûn ñeå hình thaønh
caùc ñieåm, caùc tuyeán hoaëc caùc khu DLST; bao goàm caùc caûnh
quan thieân nhieân, caùc di tích lòch söû, giaù trò nhaân vaên, caùc
coâng trình saùng taïo cuûa nhaân loaïi coù theå ñöôïc söû duïng nhaèm
thoûa maõn cho nhu caàu veà DLST.
161
Du lòch sinh thaùi
Laáy thieân nhieân vaø vaên hoùa baûn ñòa laøm cô sôû ñeå phaùt
trieån, taøi nguyeân DLST laø moät boä phaän caáu thaønh trong taøi
nguyeân du lòch, bao goàm caùc giaù trò cuûa töï nhieân theå hieän
trong moät heä sinh thaùi cuï theå vaø caùc giaù trò vaên hoùa baûn ñòa
toàn taïi vaø phaùt trieån khoâng taùch rôøi khoûi heä sinh thaùi töï
nhieân ñoù. Tuy vaäy, khoâng phaûi baát cöù moïi giaù trò töï nhieân vaø
vaên hoùa baûn ñòa ñeàu ñöôïc xem laø taøi nguyeân DLST, maø chæ coù
caùc thaønh phaàn vaø caùc toång theå töï nhieân, caùc giaù trò vaên hoùa
gaén vôùi moät heä sinh thaùi cuï theå coù theå ñöôïc khai thaùc, ñöôïc
söû duïng ñeå taïo ra caùc saûn phaåm DLST, phuïc vuï cho muïc ñích
phaùt trieån du lòch noùi chung, DLST noùi rieâng môùi ñöôïc xem laø
taøi nguyeân DLST.
Taøi nguyeân DLST bao goàm taøi nguyeân ñaõ vaø ñang khai
thaùc vaø taøi nguyeân maø trieån voïng laø seõ khai thaùc. Khaû naêng
khai thaùc taøi nguyeân DLST phuï thuoäc vaøo:
- Khaû naêng nghieân cöùu, phaùt hieän vaø ñaùnh giaù caùc tieàm
naêng cuûa taøi nguyeân.
- Möùc ñoä yeâu caàu ñeå phaùt trieån saûn phaåm DLST nhaèm
thoûa maõn nhu caàu ngaøy caøng cao vaø caøng ña daïng cuûa du
khaùch.
- Khaû naêng tieáp caän ñeå khai thaùc caùc tieàm naêng cuûa taøi
nguyeân DLST.
- Trình ñoä toå chöùc quaûn lí ñoái vôùi vieäc khai thaùc taøi
nguyeân DLST.
Noùi chung, taøi nguyeân DLST raát ña daïng vaø phong phuù.
Moät soá loaïi taøi nguyeân DLST chính thöôøng ñöôïc khai thaùc vaø
phuïc vuï nhu caàu cuûa khaùch DLST bao goàm:
162
 Du lòch sinh thaùi
- Caùc heä sinh thaùi töï nhieân ñaëc thuø, ñaëc bieät laø nôi coù
tính ña daïng sinh hoïc cao vôùi nhieàu loaïi sinh vaät ñaëc höõu,
quyù hieám (caùc vöôøn quoác gia, caùc khu BTTN, caùc khu döï tröõ
sinh quyeån...).
- Caùc heä sinh thaùi noâng nghieäp (vöôøn caây aên traùi, laøng
hoa...).
- Caùc giaù trò vaên hoùa baûn ñòa coù söï hình thaønh vaø phaùt
trieån gaén lieàn vôùi söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa heä sinh thaùi töï
nhieân nhö caùc phöông thöùc canh taùc, caùc leã hoäi, sinh hoaït
truyeàn thoáng daân toäc...
Khi nghieân cöùu veà DLST, caùc thuaät ngöõ veà heä sinh thaùi
(Ecosystem), ña daïng sinh hoïc (Biodiversity), ña daïng sinh
thaùi (Ecodiversity) chuùng ta ñaõ coù dòp tìm hieåu ôû caùc chöông
tröôùc. ÔÛ ñaây, chuùng toâi lí giaûi theâm phaàn vaên hoùa baûn ñòa maø
thoâi. Theo ñoù, “vaên hoùa baûn ñòa laø caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh
thaàn ñöôïc hình thaønh trong quaù trình phaùt trieån cuûa moät
coäng ñoàng daân cö, theå hieän moái quan heä gaén boù giöõa theá giôùi
töï nhieân vaø con ngöôøi trong khoâng gian cuûa moät heä sinh thaùi
töï nhieân cuï theå”. Vaên hoùa baûn ñòa laø moät trong nhöõng boä
phaän caáu thaønh neân ña daïng vaên hoùa, taïo neân söï ña daïng veà
sinh hoïc.
8.2.2 Ñaëc ñieåm cuûa taøi nguyeân DLST
a. Taøi nguyeân DLST phong phuù vaø ña daïng
Taøi nguyeân DLST ñöôïc hình thaønh treân neàn taûng caùc
taøi nguyeân trong töï nhieân, maø baûn thaân töï nhieân thì raát ña
daïng vaø phong phuù, vì theá taøi nguyeân DLST cuõng coù chung
ñaëc ñieåm naøy. Taøi nguyeân DLST bao goàm nhöõng heä sinh thaùi
163
Du lòch sinh thaùi
ñaëc bieät, laø nôi toàn taïi, sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa nhieàu
loaøi sinh vaät quyù hieám. Nhö vaäy, taøi nguyeân DLST coù söùc haáp
daãn ñaëc bieät ñoái vôùi du khaùch.
b. Taøi nguyeân DLST thöôøng nhaïy caûm vôùi caùc yeáu
toá taùc ñoäng
So saùnh vôùi nhieàu loaïi taøi nguyeân du lòch khaùc, taøi
nguyeân DLST thöôøng raát nhaïy caûm ñoái vôùi nhöõng taùc ñoäng
cuûa con ngöôøi. Baát kyø moät söï taùc ñoäng naøo laøm thay ñoåi tính
chaát cuûa töï nhieân hoaëc moät hôïp phaàn cuûa töï nhieân hoaëc laøm
suy giaûm hay maát ñi moät soá loaøi sinh vaät caáu thaønh neân heä
sinh thaùi naøo ñoù döôùi taùc ñoäng cuûa con ngöôøi seõ laø nguyeân
nhaân laøm thay ñoåi vaø thaäm chí laøm bieán maát heä sinh thaùi ñoù
vaø keát quaû laø moät dieãn theá sinh thaùi môùi xuaát hieän. Trong
tröôøng hôïp naøy, taøi nguyeân DLST bò aûnh höôûng vôùi nhöõng
möùc ñoä khaùc nhau.
c. Thôøi gian khai thaùc taøi nguyeân DLST laø khoâng
ñoàng nhaát
Coù loaïi taøi nguyeân DLST coù theå khai thaùc ñöôïc quanh
naêm, cuõng coù loaïi taøi nguyeân DLST khai thaùc theo thôøi vuï;
chuû yeáu döïa vaøo caùc yeáu toá khí haäu, muøa di cö, söï sinh saûn
cuûa caùc loaøi sinh vaät... Ví duï, do ñaëc tröng khai thaùc veà caây
aên traùi neân du khaùch chæ coù theå ñeán vöôøn caây aên traùi Laùi
Thieâu vaøo muøa roä traùi maø thoâi, caùc muøa khaùc du khaùch ñeán
seõ maát ñi tính chaát DLST vöôøn caây aên traùi. Vì vaäy, ñeå khai
thaùc toát tieàm naêng taøi nguyeân DLST caùc nhaø quaûn lyù, caùc
nhaø ñieàu haønh DLST caàn phaûi nghieân cöùu vaø hieåu roõ tính
chaát thôøi vuï cuûa caùc loaïi taøi nguyeân DLST ñeå ñöa ra nhöõng
giaûi phaùp hôïp lí vôùi moãi hoaøn caûnh khai thaùc.
164
 Du lòch sinh thaùi
d. Taøi nguyeân DLST thöôøng naèm xa caùc khu daân
cö vaø thöôøng ñöôïc khai thaùc taïi choã ñeå taïo ra
caùc saûn phaåm du lòch
Moät ñaëc ñieåm coù tính ñaët tröng cuûa taøi nguyeân DLST laø
chuùng thöôøng naèm caùch xa caùc khu daân cö; bôûi chuùng seõ
nhanh choùng suy giaûm, bò bieán ñoåi, thaäm chí khoâng coøn nöõa,
do taùc ñoäng tröïc tieáp cuûa ngöôøi daân nhö saên baén, chaët caây…
nhaèm thoaû maõn cho caùc nhu caàu cuoäc soáng cuûa mình. Ñieàu
naøy giaûi thích taïi sao phaàn lôùn taøi nguyeân DLST laïi naèm
trong phaïm vi caùc khu BTTN, caùc khu BTTN - nôi coù söï quaûn
lí chaët cheõ.
Khaùc vôùi caùc loaïi taøi nguyeân khaùc, sau khi ñöôïc khai thaùc
coù theå vaän chuyeån ñi nôi khaùc ñeå cheá bieán nhaèm taïo ra saûn
phaåm roài laïi ñöôïc ñöa ñeán taän nôi tieâu thuï, taøi nguyeân du lòch
noùi chung, taøi nguyeân DLST noùi rieâng thöôøng ñöôïc khai thaùc
taïi choã ñeå taïo ra caùc saûn phaåm nhaèm thoûa maõn cho caùc nhu
caàu cuûa du khaùch. Trong moät soá tröôøng hôïp thöïc teá coù theå taïo
ra caùc vöôøn thöïc vaät, caùc coâng vieân vôùi nhieàu loaøi sinh vaät ñaëc
höõu trong moâi tröôøng nhaân taïo ñeå du khaùch tham quan,
thöôûng ngoaïn. Tuy nhieân, caùc saûn phaåm naøy chöa phaûi laø saûn
phaåm cuûa DLST ñích thöïc, chuùng ñöôïc taïo ra nhaèm thoaû maõn
nhu caàu du lòch cuûa ñaïi chuùng, ñaëc bieät ôû caùc ñoâ thò lôùn, nôi maø
ngöôøi daân ít coù ñieàu kieän ñeán caùc khu töï nhieân.
Do nhöõng ñaëc ñieåm treân neân coù theå khai thaùc coù hieäu
quaû taøi nguyeân DLST, caàn thieát phaûi coù ñöôïc ñieàu kieän haï
taàng cô sôû thuaän lôïi nhaèm tieáp caän vôùi caùc khu vöïc tieàm
naêng. Thöïc teá cho thaáy nhöõng vöôøn quoác gia (VQG), khu
BTTN, mieät vöôøn, saân chim… nôi naøo coù vò trí ñòa lí thuaän lôïi,
165
Du lòch sinh thaùi
tieän ñöôøng giao thoâng thì hoaït ñoäng du lòch noùi chung, DLST
noùi rieâng seõ phaùt trieån hôn. Ngöôïc laïi, coù nhieàu taøi nguyeân
DLST ñaëc saéc nhö heä sinh thaùi nuùi cao Fanxipan, khu baûo
toàn Bidoup - Nuùi Baø; heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc noäi ñòa Haø
Tieân, röøng traøm U Minh; heä sinh thaùi röøng ngaäp maën Naêm
Caên; heä sinh thaùi röøng aåm nhieät ñôùi treân nuùi ñaù voâi ôû khu
baûo toàn Phong Nha -Keû Baøng… coøn chöa ñöôïc khai thaùc töông
xöùng vôùi tieàm naêng vaø chöa thu huùt ñöôïc khaùch du lòch laø do
moät soá nguyeân nhaân, song chuû yeáu laø ñieàu kieän giao thoâng vaø
cô sôû haï taàng coøn gaëp nhieàu khoù khaên.
e. Taøi nguyeân DLST coù khaû naêng taùi taïo vaø söû
duïng laâu daøi
Phaàn lôùn caùc taøi nguyeân du lòch, trong ñoù coù taøi nguyeân
DLST ñöôïc xeáp vaøo loaïi taøi nguyeân coù theå taùi taïo vaø söû duïng
laâu daøi. Ñieàu naøy döïa treân khaû naêng töï phuïc hoài, taùi taïo cuûa
töï nhieân. Tuy nhieân, thöïc teá cho thaáy nhieàu loaïi taøi nguyeân
DLST ñaëc saéc nhö caùc loaøi sinh vaät ñaëc höõu, quyù hieám hoaøn
toaøn coù theå bieát maát do nhöõng tai bieán töï nhieân hoaëc do caùc
taùc ñoäng cuûa con ngöôøi. Vaán ñeà ñöôïc ñaët ra laø caàn phaûi naém
ñöôïc caùc quy luaät cuûa töï nhieân, löôøng tröôùc ñöôïc nhöõng taùc
ñoäng cuûa con ngöôøi leân töï nhieân noùi chung, leân taøi nguyeân
DLST noùi rieâng ñeå coù nhöõng giaûi phaùp, nhöõng ñònh höôùng ñeå
khai thaùc moät caùch coù hieäu quaû; toân taïo, baûo veä vaø phaùt trieån
caùc nguoàn taøi nguyeân nhaèm ñaùp öùng cho vieäc phaùt trieån du
lòch. Ñaây cuõng laø yeâu caàu soáng coøn cuûa du lòch nhaèm goùp
phaàn phaùt trieån du lòch beàn vöõng. Phaùt trieån du lòch beàn
vöõng laø moät trong nhöõng yeâu caàu cô baûn nhaèm ñaûm baûo cho
nguoàn taøi nguyeân du lòch noùi chung, DLST noùi rieâng ít bò toån
166
 Du lòch sinh thaùi
haïi. Ngoaøi ra, phaùt trieån du lòch beàn vöõng caøng laøm cho caùc
ñieåm du lòch vaø caùc khu du lòch trôû neân haáp daãn hôn, ñaùp öùng
cho nhu caàu phaùt trieån DLST trong hieän taïi vaø töông lai.
8.2.3 Quan heä giöõa DLST vaø phaùt trieån
a. Quan heä giöõa ña daïng sinh hoïc vaø DLST
Nhö ñaõ trình baøy ôû caùc chöông tröôùc, DLST laáy töï nhieân
laøm neàn taûng cho söï phaùt trieån. Chính vì vaäy, söï phong phuù
cuûa theá giôùi töï nhieân quyeát ñònh leân giaù trò cuûa caùc saûn phaåm
DLST. Nhö vaäy, vieäc baûo toàn ña daïng sinh hoïc khoâng chæ laø
muïc tieâu cuûa rieâng ngaønh DLST maø laø muïc tieâu chung cuûa
nhieàu ngaønh, nhieàu lónh vöïc, nhieàu quoác gia nhaèm tìm kieám
söï hoøa thuaän chung cuûa con ngöôøi vaø ñoäng vaät vôùi moâi tröôøng
sinh thaùi.
Qua ñoù ta thaáy, ña daïmh sinh hoïc (ÑDSH) laø moät taøi
nguyeân cuûa DLST, khoâng theå taùch rôøi ña daïng sinh hoïc ra
khoûi DLST, laø moät hôïp phaàn trong nhieàu thaønh phaàn taïo neân
DLST. Vaäy ÑDSH laø gì? “ÑDSH laø toång hôïp toaøn boä caùc gen,
caùc loaøi vaø caùc heä sinh thaùi. Ñoù laø söï bieán ñoåi lieân tuïc theo
tieán hoaù ñeå taïo ra caùc loaøi môùi trong ñieàu kieän sinh thaùi môùi
khi nhöõng loaøi khaùc bieán ñi”.
Xeùt veà toång theå ÑDSH khoâng chæ taïo neân cuoäc soáng
ngaøy nay maø noù coøn coù taàm quan troïng ñaëc bieät trong vieäc
duy trì vaø phaùt trieån cuoäc soáng naøy. Nhìn töø khía caïnh DLST
thì ÑDSH laø nhaân toá khoâng theå thieáu ñeå töø ñoù xaây döïng caùc
chöông trình DLST. Yeâu caàu ñaàu tieân ñeå coù theå toå chöùc ñöôïc
DLST laø söï toàn taïi cuûa caùc heä sinh thaùi töï nhieân ñieån hình
vôùi tính ña daïng sinh thaùi cao.
167
Du lòch sinh thaùi
ÑDSH bao goàm: ña daïng di truyeàn, ña daïng loaøi vaø ña
daïng sinh thaùi. Chính söï ña daïng veà gen (ña daïng di truyeàn),
ña daïng loaøi goùp phaàn taïo neân ña daïng veà heä sinh thaùi, bôûi
ngoaøi yeáu toá voâ sinh nhö ñaát, nöôùc, ñòa hình, khí haäu… heä
sinh thaùi coøn bao goàm caùc quaàn xaõ sinh vaät. Nhieàu quaàn theå
taäp hôïp thaønh quaàn xaõ, nhö vaäy theo cô cheá toå hôïp cuûa moät
löôïng haøng trieäu caù theå cuûa caùc quaàn theå ta seõ coù raát nhieàu
caùc quaàn xaõ sinh vaät. Moãi quaàn xaõ thích nghi vôùi ñieàu kieän
soáng ôû moät soá nôi naøo ñoù treân haønh tinh. Trong söï toàn taïi vaø
phaùt trieån, theá giôùi soáng coù quan heä maät thieát vôùi ñieàu kieän
töï nhieân. Moái quan heä naøy laø hai chieàu, söï ña daïng veà sinh
vaät ñöôïc nhaân leân khi gaén keát vôùi söï ña daïng veà sinh caûnh.
Ñoù chính laø nguyeân nhaân giaûi thích taïi sao treân haønh tinh
chuùng ta coù voâ vaøn caùc heä sinh thaùi khaùc nhau cuøng toàn taïi.
Neáu khoâng coù ÑDSH thì khoâng coù DLST vì du khaùch
thöôûng thöùc nhöõng söï phong phuù caùc loaïi hình sinh thaùi (ñaát,
nöôùc, caây, con…), khoâng ai ñi DLST nôi sa maïc, nôi khoâng coù
caây moïc vaø thuù vaät naøo sinh soáng. Ñieàu ñoù chöùng toû moái lieân
keát khoâng theå taùch rôøi giöõa ÑDSH vaø DLST, muoán phaùt trieån
DLST ôû moät nôi naøo ñoù thì baét buoäc nôi ñoù phaûi coù söï phong
phuù veà ÑDSH.
Ñöùng ôû goùc ñoä DLST, thì ÑDSH bao goàm caû söï ña daïng
veà vaên hoùa – laø söï theå hieän cuûa con ngöôøi, moät thaønh vieân
cuûa theá giôùi sinh vaät, ñoàng thôøi laø nhaân toá quan troïng thuoäc
caùc heä sinh thaùi. Trong ñoù vaên hoùa baûn ñòa laø moät boä phaän
ñaëc bieät cuûa ña daïng vaên hoùa, goùp phaàn taïo neân neàn vaên hoùa
noùi chung cuûa moät daân toäc, moät quoác gia. Vaên hoùa baûn ñòa
chính laø caùc giaù trò veà vaät chaát tinh thaàn ñöôïc hình thaønh
168
 Du lòch sinh thaùi
trong quaù trình phaùt trieån cuûa moät coäng ñoàng daân cö, theå
hieän moái quan heä gaén boù giöõa theá giôùi töï nhieân vaø con ngöôøi
trong khoâng gian cuûa moät heä sinh thaùi töï nhieân cuï theå.
Caû boán thaønh phaàn treân cuûa ÑDSH ñeàu tham gia vaøo
vieäc xaây döïng hình thaønh hoaït ñoäng DLST. Maët khaùc DLST
cuõng taùc ñoäng ngöôïc laïi ñoái vôùi ÑDSH, noù goùp phaàn baûo toàn
vaø phaùt trieån caùc giaù trò ÑDSH nhaèm phaùt trieån beàn vöõng
trong töông lai.
• ÑDSH vôùi caùc ñoái töôïng tham gia hoaït ñoäng DLST
Caùc ñoái töôïng tham gia xaây döïng hoaït ñoäng du lòch sinh
thaùi bao goàm: caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch, caùc nhaø ñieàu
haønh du lòch, caùc nhaø quaûn lí laõnh thoå, höôùng daãn vieân du lòch.
Hoï laø nhöõng ngöôøi phaûi quan taâm ñeán taát caû caùc thaønh phaàn
cuûa ÑDSH – cô sôû ñeå xaây döïng moät moâ hình DLST beàn vöõng.
Caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch: Ñaây laø nhöõng ngöôøi
laøm coâng taùc quy hoaïch, xaây döïng caùc chính saùch phaùt trieån
DLST trong caùc vieän nghieân cöùu, cô quan nhaø nöôùc. Hoï coù vai
troø quan troïng trong vieäc nghieân cöùu tìm hieåu tính ÑDSH cho
moät khu vöïc, hoï laø nhöõng ngöôøi phaùt hieän, ñieàu tra ra nhöõng
tính chaát ñaëc tröng veà ÑDSH cuûa khu vöïc (ñaëc tröng veà gen,
loaøi, sinh thaùi) ñeå töø ñoù xaây döïng moät moâ hình du lòch beàn
vöõng cho khu vöïc ñoù.
Caùc nhaø quaûn lí laõnh thoå: Ñaây laø nhöõng ngöôøi coù vai troø
quyeát ñònh ñoái vôùi söï baûo toàn vaø phaùt trieån cuûa moät khu
DLST. Trong ñoù, caùc yeáu toá ña daïng veà gen, loaøi, sinh thaùi seõ
ñöôïc hoï tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp kieåm soaùt thoâng qua vieäc
169
Du lòch sinh thaùi
kieåm soaùt söï bieán ñoåi cuûa heä sinh thaùi vaø moâi tröôøng töï
nhieân trong phaïm vi ñöôïc quaûn lyù.
Caùc nhaø ñieàu haønh du lòch: Ñaây laø nhöõng ngöôøi toå chöùc,
ñieàu haønh cuï theå hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi, hoï tröïc tieáp xaùc
ñònh caùc phöông thöùc tieán haønh hoaït ñoäng, löïa choïn ñòa ñieåm
toå chöùc DLST, xaây döïng caùc chöông trình du lòch phuø hôïp vôùi
caùc dòch vuï coù theå cung öùng trong ñieàu kieän ñòa phöông. Vì
vaäy hoï phaûi laø ngöôøi am hieåu veà moâi tröôøng sinh thaùi khu
vöïc. Moät heä sinh thaùi ñaëc tröng veà ñòa hình, cheá ñoä thuyû vaên,
quaàn theå sinh vaät ñaëc thuø… seõ laø nhaân toá quyeát ñònh ñeå caùc
nhaø ñieàu haønh du lòch thöïc hieän traùch nhieäm cuûa mình.
Höôùng daãn vieân du lòch: Ñaây laø nhöõng ngöôøi coù kieán
thöùc, naém ñöôïc ñaày ñuû thoâng tin veà moâi tröôøng töï nhieân, caùc
ñaëc ñieåm caùc loaïi hình sinh thaùi, tính ña daïng vaø ñoä phong
phuù cuûa loaøi, tính thích nghi vaø tính ñaëc tröng cuûa heä sinh
thaùi, vaên hoaù coäng ñoàng ñòa phöông ñeå giôùi thieäu moät caùch
sinh ñoäng nhaát, ñaày ñuû nhaát vôùi du khaùch veà nhöõng vaán ñeà
ñaõ thuùc giuïc hoï tham gia tuyeán DLST cuûa khu vöïc.
Khaùch du lòch:
Khaùch du lòch laø ñoái töôïng chính cuûa DLST, chính
nhöõng neùt ñaëc tröng veà ÑDSH cuûa khu vöïc ñaõ thu huùt hoï
tham gia hoaït ñoäng du lòch. Tuy nhieân caàn phaân bieät giöõa
khaùch du lòch vaø khaùch DLST, hieän nay hai khaùi nieäm naøy
vaãn chöa ñöôïc phaân bieät raïch roøi. ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån
thì khaùi nieäm DLST vaãn coøn manh nha, nhieàu khi bò cho laø
moät.
170
 Du lòch sinh thaùi Du lòch sinh thaùi

Ngöôøi ta chia ra khaùch du lòch thaønh caùc ñoái töôïng • Söï tuyeät chuûng vaø DLST
chính sau:
Hieän nay con ngöôøi ñaõ bieát vaø moâ taû ñöôïc 1,7 trieäu loaøi
o Khaùch du lòch tình côø, ngaãu nhieân hoaëc nhöõng ngöôøi trong soá 30 trieäu loaøi döï ñoaùn coù ñöôïc treân haønh tinh. Tuy
muoán tham gia vaøo chuyeán du lòch laï thöôøng ñeán vôùi thieân nhieân, coù khoaûng 5-10% soá loaøi treân theá giôùi seõ bò tieâu dieät
nhieân. Ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng naøy thì nhöõng neùt ñaëc tröng, vaøo nhöõng naêm 1990-2020 vaø ñeán naêm 2050 con soá naøy coù
ñoäc ñaùo veà quaàn xaõ sinh vaät, vaên hoaù baûn ñòa cuûa khu du lòch theå leân ñeán 25%.
seõ, gaây aán töôïng cho hoï. Tuy nhieân, ñaây cuõng laø ñoái töôïng
Söï tuyeät chuûng cuûa moät loaøi aûnh höôûng khaù lôùn ñeán
nguy hieåm nhaát (trong ba ñoái töôïng tham gia hoaït ñoäng du
ÑDSH, noù laøm maát ñi nguoàn gen ñaëc tröng, giaûm söï ña daïng
lòch sinh thaùi) ñoái vôùi söï ÑDSH. Do tình côø ngaãu nhieân ñeán
veà chuûng loaïi trong heä sinh thaùi ñieån hình. Chæ khi söï tuyeät
vôùi khu du lòch neân nhöõng ñieàu khaùc thöôøng, ñaëc bieät nôi ñaây
chuûng cuûa loaøi öu theá trong heä sinh thaùi môùi thöïc söï gaây aûnh
thöôøng kích thích söï toø moø cuûa hoï,ï vì vaäy hoï coù theå coù nhöõng
höôûng lôùn tôùi heä sinh thaùi daãn ñeán söï hình thaønh moät dieãn
haønh ñoäng gaây haïi hoaëc phaù huyû heä sinh thaùi cuûa khu vöïc
theá sinh thaùi môùi, töø ñoù hình thaønh vaø phaùt trieån moät heä
nhö haùi hoa, beû caønh…
sinh thaùi khaùc.
o Khaùch du lòch coù loøng say meâ thieân nhieân, hoï luoân
Nguyeân nhaân chính gaây ra söï tuyeät chuûng hay söï ñe doïa
muoán coù ñöôïc nhöõng chuyeán ñi ñeán nhöõng nôi coù heä sinh thaùi
cuûa gioáng loaøi laø:
ñaëc tröng nhö nhö caùc vöôøn quoác gia, khu baûo toàn (nôi löu
giöõ, duy trì vaø phaùt trieån söï ña daïng veà gen, loaøi cuûa moät o Söï khai thaùc quaø ñaø.
vuøng ñaëc tröng). Hoï thöôøng laø nhöõng ngöôøi coù taàm hieåu bieát, o Nhöõng aûnh höôûng cuûa thuù aên thòt, nhöõng keû caïnh
coù trình ñoä, hoï yù thöùc ñöôïc taàm quan troïng vaø giaù trò cuûa töï tranh hay beänh taät.
nhieân vaø giaù trò nhaân vaên. Hoï thöïc söï laø ñoái töôïng cuûa DLST.
o Söï phaù huyû bieán ñoåi nôi sinh soáng cuûa gioáng loaøi.
o Ñoái töôïng thöù ba laø caùc nhaø khoa hoïc, caùc thaønh
Vì nhöõng aûnh höôûng nhaân taïo naøy, tæ leä tuyeät chuûng vaø
vieân cuûa caùc döï aùn baûo toàn…. Ñaây laø nhöõng ngöôøi thöïc hieän söù
con soá chuûng loaïi bò ñe doaï tuyeät chuûng ñaõ gia taêng nhanh
meänh baûo toàn ÑDSH cuûa nhaân loaïi. Hoï tham gia nghieân cöùu,
trong vaøi theá kyû qua. Hieän töôïng naøy ñöôïc chöùng minh roõ
tìm hieåu vaø khaùm phaù nhöõng neùt ñoäc ñaùo, ñaëc tröng veà ña
nhaát bôûi taøi lieäu ñoái vôùi ñoäng vaät coù xöông soáng. Qua boán theá
daïng gen, loaøi vaø ña daïng heä sinh thaùi. Ñoù laø caùc vaán ñeà chính
kyû gaàn ñaây, treân toaøn caàu coù toaøn boä hôn 700 loaøi tuyeät
maø hoï quan taâm, vieäc tham gia vaøo hoaït ñoäng DLST cuûa hoï
chuûng ñöôïc bieát ñeán, bao goàm 100 loaøi ñoäng vaät coù vuù vaø 160
mang yù nghóa coâng vieäc nhieàu hôn laø nghæ ngôi, giaûi trí.
loaøi chim, taát caû ñeàu bôûi aûnh höôûng nhaân taïo.
171 172
 Du lòch sinh thaùi
Tuy nhieân, trong nhöõng naêm gaàn ñaây, con ngöôøi ñaõ coù
nhieàu nhöõng böôùc tieán trong hoaït ñoäng duy trì vaø baûo veä caùc
gioáng loaøi coù nguy cô tuyeät chuûng. Moät trong nhöõng caùch tieáp
caän beàn vöõng, baûo veä caùc gioáng loaøi ngaên chaën söï tuyeät chuûng
laø xaây döïng caùc khu BTTN, vöôøn quoác gia… ñeå hình thaønh vaø
phaùt trieån loaïi hình DLST treân theá giôùi theo ñuùng nghóa cuûa
noù. Ñoù chính laø hình thöùc baûo veä söï ÑDSH moät caùch hieäu quaû
nhaát.
Hieän nay, phaùt trieån du lòch ñang dieãn ra ôû khaép moïi
nôi treân theá giôùi, ñaëc bieät laø caùc nöôùc ñang phaùt trieån coù
nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân truø phuù nhö caùc nöôùc thuoäc
chaâu Phi, chaâu AÙ. ÔÛ caùc nöôùc naøy vieäc phaùt trieån du lòch chöa
theo ñuùng höôùng cuûa DLST neân hoaït ñoäng naøy ñaõ gaây aûnh
höôûng khoâng nhoû ñeán nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân cuõng
nhö söï ÑDSH cuûa ñòa phöông. Ñieån hình laø vieäc quy hoaïch,
xaây döïng maët baèng cho hoaït ñoäng du lòch laøm maát ñi nôi ôû
cuûa caùc loaøi, haønh vi thieáu yù thöùc cuûa du khaùch laøm huyû hoaïi
nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân,…
DLST laø moät hình thöùc hoaït ñoäng beàn vöõng, noù laø vieäc
ñi laïi coù traùch nhieäm tôùi caùc khu vöïc thieân nhieân maø baûo toàn
ñöôïc moâi tröôøng. Vì vaäy, moät khi DLST ñöôïc thöïc hieän vaø
phaùt trieån ñuùng höôùng seõ laøm giaûm nheï hoaëc loaïi boû caùc taùc
ñoäng tieâu cöïc ñoái vôùi ÑDSH. DLST seõ taïo cô hoäi coù coâng aên
vieäc laøm vaø thu nhaäp cho caùc coäng ñoàng ñòa phöông, gia taêng
yù thöùc baûo veä moâi tröôøng cho hoï vaø töø ñoù laøm giaûm nheï söùc
eùp cuûa con ngöôøi leân moâi tröôøng sinh thaùi.
Ngoaøi ra, vôùi tính chaát giaùo duïc cuûa mình, DLST seõ
khoâng nhöõng ñem laïi cho du khaùch nhöõng hieåu bieát veà moâi
173
Du lòch sinh thaùi
tröôøng töï nhieân maø coøn taïo cho hoï yù thöùc veà vieäc baûo veä
thieân nhieân noùi chung vaø ña daïng sinh hoïc noùi rieâng. Moät
trong nhöõng caùch duy trì, baûo veä caùc gioáng loaøi vaø ngaên traën
söï tuyeät chuûng laø phaùt trieån môû roäng hình thöùc DLST.
b. DLST vôùi phaùt trieån coäng ñoàng
Coäng ñoàng bao goàm boán yeáu toá:
- Töông quan caù nhaân maät thieát vôùi nhöõng ngöôøi khaùc.
- Coù söï lieân heä vôùi tình caûm.
- Coù söï töï nguyeän hy sinh ñoái vôùi nhöõng giaù trò ñöôïc taäp
theå coi laø cao caû.
- Coù yù thöùc ñoaøn keát vôùi moïi thaønh vieân trong taäp theå.
Coäng ñoàng thöôøng ñöôïc xem nhö moät cô caáu xaõ hoäi, laø
moät ñoaøn theå con ngöôøi coù nhöõng giaù trò chuaån möïc, ñaát meï
(ranh giôùi laõnh thoå ñöôïc xaùc ñònh trong quaù trình phaùt trieån
lòch söû), laø cô sôû ñeå phaân bieät coäng ñoàng naøy vôùi coäng ñoàng
khaùc. Ranh giôùi haønh chính cuõng coù theå ñöôïc xem laø moät cô
sôû ñeå phaân bieät ranh giôùi coäng ñoàng, nhöng trong thöïc teá thì
cô sôû ñeå phaân bieät naøy khoâng cao do nhöõng bieán ñoäng veà toå
chöùc haønh chính.
Ñoaøn keát xaõ hoäi laø moät ñaëc tính haøng ñaàu cuûa moãi coäng
ñoàng. YÙ thöùc coäng ñoàng hay coøn ñöôïc goïi laø taâm thöùc coäng
ñoàng ñöôïc quan nieäm nhö laø moät yù chí vaø tình caûm chung do
quaù trình cuøng sinh soáng trong moät ñôn vò laõnh thoå, coù nhöõng
moái lieân heä veà maët huyeát thoáng hay quan heä laùng gieàng… moät
coäng ñoàng toàn taïi ñöôïc laø do caùc thaønh vieân cuûa noù luoân tìm
ñöôïc tieáng noùi chung vaø thoáng nhaát trong moïi haønh ñoäng.
174
 Du lòch sinh thaùi
Tuy nhieân, xu theá coâng nghieäp hoùa ôû caùc nöôùc phaùt trieån vaø
ñang phaùt trieån ñaõ ñöa ñeán söï bieán ñoåi caùc quan heä xaõ hoäi
trong coäng ñoàng, chuû yeáu laø do cô caáu ngaønh ngheà bò thay ñoåi.
Coäng ñoàng khi ñöôïc coi nhö moät tieán trình xaõ hoäi, laø
moät hình thöùc töông quan giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi coù tính keát
hôïp, theo ñoù hoï ñöôïc gaàn nhau vaø phoái hôïp chaët cheõ vôùi nhau
hôn. Caùc coäng ñoàng noâng thoân ít xaûy ra caùc tieán trình theo
chieàu höôùng ly taâm. Tính coá keát chaët, söï di ñoäng xaõ hoäi ít, söï
ña daïng veà ngheà nghieäp khoâng lôùn, coäng theâm caùc yeáu toá toân
giaùo tín ngöôõng trong coäng ñoàng, laøm cho caùc hoaït ñoäng cuûa
coäng ñoàng noâng thoân thöôøng coù tính thoáng nhaát cao hôn so
vôùi caùc coäng ñoàng ñoâ thò.
Caùc hoaït ñoäng kinh teá khoâng chæ taïo ra cho coäng ñoàng
söï baûo ñaûm veà vaät chaát maø coøn taïo ra söï lieân keát coäng ñoàng.
Caùc coäng ñoàng noâng thoân vôùi moät vaøi ngheà chính, thaäm chí
coù nhöõng nôi chæ coù thuaàn moät ngheà laø do söï töông ñoàng veà
yeáu toá ñòa lí kinh teá, phöông thöùc saûn xuaát, cuøng chung nguoàn
nguyeân lieäu, thò tröôøng tieâu thuï saûn phaåm… Yeáu toá thôø chung
moät toå ngheà ñaõ ñem ñeán cho coäng ñoàng lôùp voû coá keát veà tinh
thaàn. Laøng ngheà trong xaõ hoäi noâng thoân, caùc phöôøng ngheà
trong caùc ñoâ thò coå laø nhöõng kieåu coá keát coäng ñoàng döïa treân
cô sôû cuûa caùc lieân keát kinh teá.
Vaên hoùa laø yeáu toá bieåu thò toång hôïp ñeå nhaän bieát coäng
ñoàng, hay noùi caùch khaùc noù laø thuoäc tính rieâng ñöôïc hình
thaønh trong quaù trình phaùt trieån cuûa moãi coäng ñoàng. Yùeáu toá
vaên hoùa ôû ñaây ñöôïc xem xeùt treân ba khía caïnh cô baûn laø toäc
ngöôøi, toân giaùo - tính ngöôõng vaø heä thoáng giaù trò vaø chuaån
möïc (caùc ñònh cheá xaõ hoäi quy ñònh leân söï nhaän thöùc vaø haønh
175
Du lòch sinh thaùi
vi cuûa caùc caù nhaân trong coäng ñoàng). Phaùt trieån coäng ñoàng laø
moät quaù trình trong ñoù coù söï taêng tröôûng veà kinh teá coäng
ñoàng cuøng vôùi nhöõng tieán boä cuûa coäng ñoàng theo höôùng hoaøn
thieän veà caùc giaù trò chaân – thieän – myõ.
Vaøi naêm gaàn ñaây, du lòch ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån laø
ngaønh ñaàu tö mang laïi hieäu quaû kinh teá cao, ñoàng thôøi noù
cuõng ñöa ñeán nhöõng heä quaû tieâu cöïc cho moâi tröôøng sinh thaùi
vaø caùc coäng ñoàng daân cö baûn ñòa. Söï thoaùi hoùa moâi tröôøng, söï
gia taêng khoaûng caùch veà kinh teá vaø vaên hoùa giöõa caùc coäng
ñoàng daân cö ñang laøm naûy sinh nhieàu maâu thuaãn caàn phaûi
giaûi quyeát. DLST trong tröôøng hôïp naøy ñaõ phaûi gaùnh theâm
chöùc naêng baûo toàn vaø phaùt trieån coäng ñoàng ôû caùc nöôùc, ñaëc
bieät laø ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån.
DLST phaûi döïa vaøo moät heä thoáng caùc quan ñieåm veà tính
chaát beàn vöõng vaø söï tham gia cuûa caùc coäng ñoàng ñòa phöông,
cuûa daân cö noâng thoân vaø ôû nhöõng nôi coù tieàm naêng lôùn veà
DLST. DLST gaén keát giöõa nhaân daân ñòa phöông vôùi du khaùch
ñeå duy trì nhöõng khu hoang daõ vaø nhöõng theá maïnh veà sinh
thaùi vaø vaên hoùa voán coù.
Nhö vaäy, du lòch laø moät ngaønh kinh teá coù nhieàu taùc
ñoäng ñeán moâi tröôøng hôn baát cöù moät ngaønh kinh teá naøo khaùc,
bôûi vì taøi nguyeân thieân nhieân phuïc vuï cho du lòch chuû yeáu
ñöôïc khai thaùc töø moâi tröôøng neân haäu quaû cuûa noù (suy thoaùi
vaø oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, nöôùc, khoâng khí, suy thoaùi vaø
giaûm suùt veà ña daïng sinh hoïc...) khoâng theå löôøng heát ñöôïc.
Vaán ñeà ñaët ra cho caùc nhaø quaûn lí vaø kinh doanh du lòch laø
laøm theá naøo ñeå khai thaùc toát caùc hoaït ñoäng du lòch maø vaãn
176
 Du lòch sinh thaùi
khoâng queân chöùc naêng baûo toàn ñöôïc caùc taøi nguyeân thieân
nhieân nhaèm muïc ñích phaùt trieån du lòch beàn vöõng.
c. Quan heä giöõa DLST vaø phaùt trieån beàn vöõng
Phaùt trieån laø moät trong nhöõng quy luaät taát yeáu cuûa
nhaân loaïi, cuûa moïi thôøi ñaïi, cuûa moïi quoác gia. Cuøng vôùi söï gia
taêng daân soá thì caùc nhu caàu veà ñôøi soáng vaø vaên hoùa laáy töø
moâi tröôøng, töø caùc heä sinh thaùi ngaøy caøng gia taêng. Ñeå ñaùp
öùng cho caùc nhu caàu ñoù, ñoøi hoûi phaûi coù söï phaùt trieån kinh teá
maø heä quaû cuûa noù khoâng theå traùnh ñöôïc laø taøi nguyeân thieân
nhieân ñaõ bò khai thaùc ñeå phuïc vuï cho caùc nhu caàu phaùt trieån
kinh teá naøy, caùc heä sinh thaùi bò phaù huûy vaø chaát löôïng moâi
tröôøng xuoáng caáp.
Du lòch laø moät ngaønh kinh teá maø hoaït ñoäng cuûa noù cuõng
coù nhöõng taùc ñoäng laøm suy giaûm taøi nguyeân vaø moâi tröôøng moät
caùch ñaùng keå. Khaùi nieäm “du lòch beàn vöõng” hieän vaãn ñang
ñöôïc nghieân cöùu, phaùt trieån ñeå tìm ra nhöõng nguyeân nhaân laøm
suy giaûm tính haáp daãn cuûa du lòch bôûi söï xuoáng caáp cuûa taøi
nguyeân moâi tröôøng nhaèm mang laïi lôïi ích kinh teá khoâng chæ
cho ngaønh du lòch maø coøn cho caû coäng ñoàng ñòa phöông.
Treân thöïc teá, moät soá tröôøng hôïp ñaõ toàn taïi saün söï caân
baèng giöõa baûo toàn vaø vieäc söû duïng taøi nguyeân thieân nhieân cho
neân vieäc söû duïng taøi nguyeân thieân nhieân trong coäng ñoàng
khoâng heà döïa vaøo yeáu toá phaùt trieån beàn vöõng nhöng do vieäc
söû duïng naøy vaãn naèm trong giôùi haïn cho pheùp cuûa phaùt trieån
beàn vöõng veà taøi nguyeân thieân nhieân neân söï caân baèng vaãn
ñöôïc ñaûm baûo.
Caùc chæ tieâu phaùt trieån beàn vöõng trong DLST
177
Du lòch sinh thaùi
Ñeå so saùnh, nhaän xeùt, ñaùnh giaù möùc ñoä phaùt trieån beàn
vöõng coù theå söû duïng moät soá chæ tieâu mang tính ñònh löôïng.
Coù theå phaân thaønh hai nhoùm chæ tieâu:
(1) Chæ tieâu ño löôøng chaát löôïng cuoäc soáng: Ñoù laø chæ
tieâu phaùt trieån con ngöôøi (Human Development Indexs –
HDI), bao goàm:
- Thu nhaäp quoác daân tính theo ñaàu ngöôøi, bieåu thò baèng
chæ soá GDP.
- Tuoåi thoï bình quaân ñoái vôùi nam giôùi vaø nöõ giôùi.
- Hoïc vaán bieåu thò baèng tæ leä muø chöõ, tæ leä ngöôøi coù trình
ñoä trung hoïc, ñaïi hoïc vaø treân ñaïi hoïc.
- Töï do trong caùc hoaït ñoäng kinh teá, chính trò, vaên hoùa,
xaõ hoäi.
- Chaát löôïng moâi tröôøng, möùc ñoä oâ nhieãm naëng, vöøa vaø
khoâng oâ nhieãm.
(2) Chæ tieâu veà tính beàn vöõng sinh thaùi: Moät xaõ hoäi ñöôïc
coi laø beàn vöõng sinh thaùi khi:
- Baûo toàn ñöôïc heä sinh thaùi phuï trôï cuoäc soáng vaø ña
daïng sinh hoïc (naêng suaát sinh hoïc).
- Baûo ñaûm raèng vieäc söû duïng taøi nguyeân taùi taïo ñöôïc laø
beàn vöõng vaø giaûm thieåu vieäc laøm suy thoaùi taøi nguyeân khoâng
taùi taïo ñöôïc (tính phuïc hoài).
- Naèm trong khaû naêng chòu taûi cuûa caùc heä sinh thaùi phuï
trôï.
178
 Du lòch sinh thaùi
- Baûo toàn vaø quaûn lí thaän troïng taøi nguyeân thieân nhieân
(tieâu chuaån haøng ñaàu laø duy trì ña daïng sinh hoïc vaø tính
nhaát quaùn cuûa sinh thaùi).
- Tính beàn vöõng.
(3) Chæ tieâu veà tính beàn vöõng kinh teá
Theo taïp chí Young (1990) coù boán trieån voïng kinh teá cuûa
phaùt trieån beàn vöõng laø:
ƒ Taêng tröôûng beàn vöõng kinh teá ñöôïc xaùc ñònh baèng
löôïng haøng hoùa cöïc ñaïi coù theå tieâu thuï maø khoâng laøm giaûm ñi
giaù trò cuûa taøi saûn voán.
TS voán = TS taïo neân + TS töï nhieân + Chaát löôïng moâi
tröôøng.
ƒ Söû duïng taøi nguyeân taùi taïo theo phöông thöùc sao cho
chaát löôïng cuoäc soáng laø haøm soá ñoàng bieán vôùi chaát löôïng moâi
tröôøng.
ƒ Söû duïng taøi nguyeân khoâng taùi taïo sao cho giaù trò thöïc
cuûa toång löôïng taøi nguyeân khoâng taùi taïo khoâng bò suy giaûm
theo thôøi gian.
ƒ Ñaûm baûo traïng thaùi vöõng beàn cuûa kinh teá. Taêng
tröôûng kinh teá neân giöõ ôû möùc “zero” vì khaû naêng vaät chaát cuûa
traùi ñaát laø coù haïn, khoâng theå cung caáp nguyeân lieäu cho saûn
xuaát vaø chöùa ñöïng chaát thaûi cuûa saûn xuaát moät caùch voâ haïn.
Khi ra caùc quyeát ñònh veà kinh teá caàn döïa treân nguyeân taéc
ñaûm baûo tính beàn vöõng, theo chieán löôïc veà “Tieâu chuaån an
toaøn toái thieåu” nhaèm ngaên ngöøa tröôùc nhöõng hieåm hoïa veà
moâi tröôøng coù theå xaûy ra.
179
Du lòch sinh thaùi
Chæ tieâu veà xaõ hoäi: Duy trì vaø gia taêng chaát löôïng ñôøi
soáng (coâng baèng laø yeáu toá chính ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy) vaø
söï coâng baèng giöõa caùc theá heä trong vieäc phaân phoái taøi nguyeân
Phaùt trieån du lòch beàn vöõng caàn tính ñeán caùc yeáu toá:
- Moái quan heä giöõa baûo toàn taøi nguyeân töï nhieân, moâi
tröôøng vaø lôïi ích kinh teá.
- Quaù trình phaùt trieån trong thôøi gian laâu daøi.
- Ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu hieän taïi song song ñoù khoâng
gaây aûnh höôûng ñeán nhu caàu cuûa nhöõng theá heä trong töông lai.
Ñeå ñaït yeâu caàu phaùt trieån du lòch sinh thaùi beàn vöõng ñoøi
hoûi phaûi coù söï töông taùc giöõa khu vöïc tö vaø coäng ñoàng ñeå
höôùng tôùi moät xaõ hoäi oån ñònh. Nhöõng quy ñònh veà phaùt trieån
du lòch beàn vöõng cuõng ñoøi hoûi caùc coäng ñoàng laøm vieäc trong
moät cô caáu roäng thoaùng.
Veà noäi dung, DLST laø loaïi hình du lòch tham quan,
thaùm hieåm, ñöa du khaùch tôùi nhöõng nôi moâi tröôøng coøn töông
ñoái nguyeân veïn, veà caùc vuøng thieân nhieân hoang daõ, ñaëc saéc
ñeå tìm hieåu, nghieân cöùu veà caùc heä sinh thaùi vaø caùc neàn vaên
hoùa baûn ñòa ñoäc ñaùo, laøm thöùc daäy du khaùch loøng yeâu thieân
nhieân vaø traùch nhieäm baûo toàn, phaùt trieån ñoái vôùi töï nhieân vaø
coäng ñoàng ñòa phöông.
Nhö vaäy, DLST laø loaïi hình du lòch vôùi nhöõng hoaït ñoäng
coù söï nhaän thöùc maïnh meõ veà thieân nhieân vaø yù thöùc traùch
nhieäm vôùi xaõ hoäi. Thuaät ngöõ “Responsible travel” hay
“Responsible tourism” (du lòch coù traùch nhieäm) luoân gaén lieàn
vôùi khaùi nieäm DLST, hay noùi moät caùch khaùc, DLST laø hình
180
 Du lòch sinh thaùi Du lòch sinh thaùi

thöùc du lòch coù traùch nhieäm laø khoâng laøm aûnh höôûng ñeán caùc 8. Nêu và phân tích quan hệ giữa đa dạng sinh học và du lịch sinh
khu BTTN, khoâng aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng vaø goùp phaàn thái?
9. Nêu và phân tích mối quan hệ giữa du lịch sinh thái và phát triển
duy trì vaø phaùt trieån cuoäc soáng coäng ñoàng ngöôøi daân ñòa
bền vững?
phöông. 10. Nêu và phân tích mối quan hệ giữa du lịch sinh thái và phát triển
Toùm laïi, coù theå noùi DLST laø loaïi hình du lòch coù nhöõng cộng đồng?
ñaëc tính cô baûn sau:
- Phaùt trieån döïa vaøo giaù trò (haáp daãn) cuûa thieân nhieân
vaø vaên hoùa baûn ñòa
- Ñöôïc quaûn lí beàn vöõng veà moâi tröôøng sinh thaùi
- Coù giaùo duïc vaø dieãn giaûi veà moâi tröôøng
- Coù ñoùng goùp cho nhöõng noã löïc baûo toàn vaø phaùt trieån
coäng ñoàng.

Chương VIII
1. Tài nguyên môi trường là gì? Sự khác nhau giữa “tài nguyên môi
trường” và “môi trường tài nguyên”?
2. Hãy nêu những hiểu biết của anh (chị) về đánh giá tài nguyên? Ví
dụ?
3. Nếu phân loại theo nguồn gốc, tài nguyên có những loại nào? Ví
dụ cụ thể?
4. Nếu phân loại theo môi trường thành phần, tài nguyên có những
loại nào? Ví dụ cụ thể?
5. Nếu phân loại tài nguyên theo khả năng phục hồi của tài nguyên
hoặc phân loại theo sự tồn tại thì tài nguyên có những loại nào?
Ví dụ cụ thể?
6. Tài nguyên du lịch sinh thái là gì ? Đặc điểm của tài nguyên du
lịch sinh thái
7. Nước ta có những tài nguyên du lịch sinh thái nào ?

181 182
 Du lòch sinh thaùi
Chöông 9
QUY HOAÏCH VAØ THIEÁT KEÁ
DU LÒCH SINH THAÙI
Muïc ñích cuûa vieäc quy hoaïch DLST laø ñeå ñaûm baûo raèng
caùc khu BTTN gaén theâm chöùc naêng DLST vaøo ñoù maø khoâng
gaây xaùo troän quaù lôùn ñeán chöùc naêng cuûa khu BTTN ñoù.
DLST seõ thaønh coâng neáu taøi nguyeân thieân nhieân trong khu
BTTN ñoù ñöôïc baûo veä. Taøi nguyeân thieân nhieân seõ ñöôïc baûo
veä moät caùch toát nhaát neáu coù ñöôïc moät chieán löôïc quaûn lyù, vaø
caùc nhaø quaûn lí khu BTTN vaø coäng ñoàng ñòa phöông ñoùng
moät vai troø ñi ñaàu trong chieán löôïc quaûn lí naøy.
DLST ñang nhanh choùng chieám ñöôïc söï chuù yù cuûa
nhieàu ngöôøi. Maëc duø, caùc coäng ñoàng soáng gaàn caùc khu BTTN
ñang coù nhöõng cô hoäi vieäc laøm môùi töø du lòch nhöng caùc nhaø
quaûn lí caùc khu BTTN naøy laïi ñang phaûi ñoái maët vôùi soá
löôïng du khaùch ñeán vôùi caùc khu BTTN ngaøy moät taêng. Caùc
chuyeân gia phaùt trieån noâng thoân vaø chính quyeàn caùc caáp
ñang xem DLST nhö moät nguoàn trao ñoåi ngoaïi teä quan troïng
183
Du lòch sinh thaùi
vaø tieàm naêng kinh teá töø DLST cuõng raát ñaùng keå. Caùc coâng
chöùc cuûa caùc haõng du lòch ñang baét ñaàu soaïn thaûo caùc chính
saùch veà DLST; caùc cô quan taøi trôï thuoäc caùc thaønh phaàn tö
nhaân ñang ñaùnh giaù khaû naêng taøi chính ñeå ñaàu tö vaøo
DLST... Noùi chung, ngaønh du lòch ñaõ vaø ñang coù nhöõng lôïi
theá ñeå phaùt trieån nhöõng chuyeán tham quan thieân nhieân môùi,
theo phong caùch DLST. Caùc taùc giaû chuyeân vieát veà caùc
chuyeán du lòch ñang coá ñeå coù ñöôïc nhöõng thoâng tin môùi nhaát
veà söï ñoåi môùi naøy; caùc baêng hình veà DLST ñang trôû neân doài
daøo vaø dó nhieân, caùc du khaùch, yeáu toá ñaàu tieân sau taát caû caùc
yeáu toá nhieät tình treân – ñang ngaøy caøng trôû neân phieâu löu
hôn, höôùng veà thieân nhieân hôn, vaø bò loâi cuoán hôn vaøo caùc
chuyeán ñi. Du khaùch ñeán thaêm caùc vöôøn quoác gia vaø caùc khu
döï tröõ thieân nhieân vaø sinh quyeån treân phaïm vi toaøn caàu
nhieàu hôn bao giôø heát vaø coi nhöõng chuyeán ñi naøy nhö moät
caùch ñeå hieåu bieát hôn veà moâi tröôøng thieân nhieân vaø traû nôï
cho töï nhieân.
Söï taùc ñoäng cuûa DLST veà lí thuyeát laø quaù roõ raøng. Xeùt
veà khía caïnh moâi tröôøng, caùi giaù tieàm naêng phaûi traû cuûa
DLST laø söï suy thoaùi veà moâi tröôøng, söï khoâng coâng baèng vaø
söï khoâng oån ñònh veà kinh teá, vaø söï thay ñoåi tieâu cöïc veà veà
vaên hoùa xaõ hoäi. Lôïi ích tieàm taøng veà DLST laø taïo ra nguoàn
kinh phí cho caùc khu BTTN, taïo coâng aên vieäc laøm cho nhöõng
ngöôøi soáng gaàn vôùi caùc khu BTTN, thuùc ñaåy giaùo duïc moâi
tröôøng vaø naâng cao nhaän thöùc coäng ñoàng veà baûo toàn. Vieäc
xaùc ñònh caùi giaù phaûi traû vaø lôïi ích tieàm taøng noùi treân ñaõ
laøm xuaát hieän nhöõng yù kieán khaùc nhau veà DLST. Nhieäm vuï
cuûa chuùng ta giôø ñaây laø phaûi nhìn nhaän ñöôïc ñieåm gaëp cuûa
184
 Du lòch sinh thaùi
DLST, baûo toàn vaø phaùt trieån, vaø tìm ra phöông phaùp ñeå
giaûm thieåu caùi giaù phaûi traû vaø laøm gia taêng toái ña nhöõng lôïi
ích cuûa DLST vaø baûo toàn. Theo Hoäi baûo toàn ñôøi soáng hoang
daõ theá giôùi (WWF), nhöõng lónh vöïc naøy laø: quaûn lí khu BTTN,
phaùt trieån beàn vöõng ôû caùc vuøng ñeäm, giaùo duïc moâi tröôøng cho
ngöôùi tieâu duøng vaø nhöõng quyeát ñònh veà chính saùch aûnh
höôûng tôùi DLST vaø baûo toàn. Quaûn lí khu BTTN laø moät trong
nhöõng yeâu caàu caáp baùch nhaát.
9.1 ÑÒNH NGHÓA QUY HOAÏCH DLST
Quy hoaïch DLST laø vieäc toå chöùc phaân chia caùc ñôn vò
khoâng gian laõnh thoå trong phaïm vi moät khu vöïc coù heä sinh
thaùi (HST) ñaëc tröng - thöôøng laø moät khu coù caûnh quan sinh
thaùi ñaëc thuø nhö caùc khu BTTN hoaëc vöôøn quoác gia (VQG) sao
cho vöøa phuø hôïp vôùi chöùc naêng moâi tröôøng vaø ñieàu kieän töï
nhieân voán coù cuûa noù, ñoàng thôøi vöøa toå chöùc ñöôïc hoaït ñoäng
DLST, baûo veä vaø toân taïo heä sinh thaùi treân moãi ñôn vò aáy moät
caùch hieäu quaû nhaát.
Sôû dó phaûi tieán haønh quy hoaïch vì hoaït ñoäng DLST laø
hoaït ñoäng thöôøng ñöôïc tieán haønh ôû nhöõng khu BTTN hoaëc
caùc VQG - nôi löu tröõ caùc giaù trò ÑDSH cuûa töï nhieân hay
nhöõng heä sinh thaùi coù caûnh qua ñaëc thuø. Ñaây laø nhöõng khu
vöïc khi thaønh laäp ñaõ coù nhöõng quy cheá phaân vuøng hôïp lyù, vì
vaäy, ta caàn phaûi quy hoaïch sao cho vöøa phaùt trieån DLST vöøa
phuø hôïp vôùi quy cheá thaønh laäp maø khoâng aûnh höôûng ñeán
moâi tröôøng töï nhieân cuõng nhö ñôøi soáng cuûa caùc sinh vaät
trong töøng ñôn vò laõnh thoå ôû caùc khu BTTN hoaëc caùc VQG.
185
Du lòch sinh thaùi
9.2 CAÙC YEÂU CAÀU CAÀN THIEÁT LÖÏA CHOÏN MOÄT KHU
VÖÏC ÑEÅ PHAÙT TRIEÅN DLST
Moät khu vöïc ñöôïc öu tieân löïa choïn ñeå phaùt trieån DLST
caàn phaûi coù moät soá yeâu caàu sau:
o Coù caûnh quan töï nhieân ñeïp, haáp daãn, cuøng vôùi söï
phong phuù vaø ñoäc ñaùo cuûa caùc giaù trò vaên hoaù baûn ñòa, coù tính
ñaïi dieän cho moät vuøng.
o Coù tính ñaïi dieän cao cho moät hoaëc vaøi heä sinh thaùi
ñieån hình, vôùi tính ÑDSH cao, coù söï toàn taïi cuûa nhöõng loaøi
sinh vaät ñaëc höõu coù giaù trò khoa hoïc, coù theå duøng laøm nôi
tham quan nghieân cöùu.
o Gaàn vôùi nhöõng khu du lòch khaùc trong vuøng, ñeå coù theå
toå chöùc moät tour du lòch troïn goùi, trong ñoù khu vöïc ñöôïc quy
hoaïch laø moät ñieåm DLST noåi baät vaø quan troïng.
o Coù nhöõng ñieàu kieän ñaùp öùng ñöôïc caùc yeâun caàu cuûa
hoaït ñoäng DLST veà cô sôû haï taàng, cô sôû vaät chaát kyõ thuaät…
vaø coù theå tieáp caän moät caùch deã daøng, thuaän lôïi.
9.3 NHÖÕNG ÑAËC TRÖNG CÔ BAÛN CUÛA LAÕNH THOÅ DLST
Moãi moät ñieåm du lòch ñeàu coù ba ñaëc tröng cô baûn nhaát
ñoù laø: tính giao thoa, chu trình soáng vaø khaû naêng chòu taûi.
Tuy nhieân, ñoái vôùi moät khu vöïc phaùt trieån DLST thì yeáu toá
beàn vöõng laø chuû ñaïo, vì vaäy, khaùi nieäm chu trình soáng ñöôïc
ñaët vaøo vò trí thöù yeáu trong laõnh thoå DLST. Do ñoù, hai ñaëc
tính quan troïng trong laõnh thoå DLST maø ta caàn chuù yù laø:
tính giao thoa vaø khaû naêng chòu taûi.
186
 Du lòch sinh thaùi
• Tính giao thoa hoaù hôïp nhöng ñoäc laäp töông ñoái
Ñaây laø moät ñaëc tính theå hieän söï keát hôïp giöõa hai yeáu toá:
khoâng gian du lòch vaø khoâng gian kinh teá – xaõ hoäi cuûa coäng
ñoàng ñòa phöông. Ñaëc tính naøy ñoøi hoûi söï phoái keát hôïp giöõa
coâng taùc quaûn lí moâi tröôøng vaø coâng taùc quaûn lí kinh teá xaõ hoäi
taïi ñieåm du lòch. Neáu khoâng bieát khai thaùc söû duïng ñaëc tính
naøy coù theå mang laïi haäu quaû oâ nhieãm moâi tröôøng khu du lòch,
daãn ñeán tình traïng “cha chung khoâng ai khoùc”. Ví duï: vieäc xaùc
ñònh raùc thaûi naøo do daân ñòa phöông thaûi ra löôïng raùc naøo
khaùch du lòch thaûi ra, ñieàu ñoù thaät khoù xaùc ñònh.
• Khaû naêng taûi (söùc chöùa) cuûa ñieåm du lòch
Khaû naêng taûi laø soá löôïng ngöôøi cöïc ñaïi maø heä sinh thaùi
ôû khu du lòch coù theå chaáp nhaän, khoâng gaây suy thoaùi heä sinh
thaùi töï nhieân, khoâng gaây xung ñoät xaõ hoäi giöõa coäng ñoàng ñòa
phöông vaø du khaùch, khoâng gaây suy thoaùi neàn kinh teá truyeàn
thoáng cuûa coäng ñoàng baûn ñòa.
Töø khaùi nieäm treân ta thaáy, trong phaùt trieån DLST khaû
naêng taûi laø yeáu toá quan troïng haøng ñaàu, noù lieân quan tröïc
tieáp ñeán söï beàn vöõng cuûa khu du lòch vaø noù quyeát ñònh söï toàn
taïi cuûa neàn vaên hoaù baûn ñòa. Khaû naêng taûi cuûa moät ñieåm du
lòch giaûi thích cho ta thaáy moät khu DLST chæ chaáp nhaän moät
khoái löôïng khaùch vaø phöông tieän chuyeân trôû nhaát ñònh. ÔÛ
ñaây ta xeùt ñeán ba giaù trò khaû chòu naêng taûi:
- Khaû naêng chòu taûi sinh thaùi
- Khaû naêng chòu taûi xaõ hoäi
- Khaû naêng chòu taûi kinh teá
187
Du lòch sinh thaùi
Khaû naêng chòu taûi sinh thaùi: Ñoù chính laø aùp löïc söû duïng
heä sinh thaùi du lòch ôû möùc cöïc ñaïi maø khoâng xaûy ra suy thoaùi,
töùc laø baát cöù daáu hieäu suy thoaùi moâi tröôøng naøo cuõng ñeàu
chöùng toû söï vöôït quaù ngöôõng cuûa khaû naêng chòu taûi. Coù nhieàu
taùc giaû ñöa ra nhöõng khaùi nieäm khaùc nhau veà khaû naêng chòu
taûi sinh thaùi, nhöng veà noäi dung chuùng khoâng khaùc nhau.
Mathieson R. A. vaø Wall (1992) xaùc ñònh khaû naêng chòu
taûi sinh thaùi laø “soá löôïng ngöôøi coù theå söû duïng khu du lòch maø
khoâng taïo ra moät söï xuoáng caáp quaù möùc (khoâng chaáp nhaän
ñöôïc) cuûa moâi tröôøng töï nhieân”, coøn Getz (1983) cho raèng,
khaû naêng taûi sinh thaùi laø “moät giôùi haïn maø vöôït qua ñoù, taøi
nguyeân baét ñaàu bò huyû hoaïi”. Ví duï caùc loaøi ñoäng thöïc vaät
hoang daïi bieán maát döôùi aùp löïc cuûa du lòch laøm suy thoaùi
habitat, caùc coâng trình kieán truùc bò xuoáng caáp ñeán möùc hö
hoûng…
Khaû naêng chòu taûi xaõ hoäi: Laø soá löôïng du khaùch tham
gia hoaït ñoäng DLST ñöôïc coäng ñoàng ñòa phöông chaáp nhaän
(chòu ñöïng ñöôïc). Soá löôïng naøy tuyø thuoäc vaøo giôùi haïn chaáp
nhaän cuûa coäng ñoàng chöù khoâng phaûi laø soá löôïng du khaùch
ñöôïc laõnh thoå du lòch thu huùt. Theo caùch hieåu treân thì khaû
naêng chòu taûi xaõ hoäi coù theå taêng ñöôïc thoâng qua chöông trình
giaùo duïc du khaùch, giaùo duïc coäng ñoàng.
Khaû naêng chaáp nhaän phaùt trieån kinh teá: Laø khaû naêng
chaáp nhaän caùc chöùc naêng du lòch maø khoâng gaây phöông haïi
ñeán caùc hoaït ñoäng maø ñòa phöông mong ñôïi (O’ Reilly, 1986).
Ñieàu ñoù coù nghóa laø hoaït ñoäng kinh teá ñòa phöông coù theå chaáp
nhaän hoaït ñoäng DLST vaø khoâng maâu thuaãn vôùi hoaït ñoäng
kinh teá maø DLST mang laïi. Ngöôïc laïi caùc hoaït ñoäng DLST vaø
188
 Du lòch sinh thaùi
nguoàn kinh teá maø DLST mang laïi coù theå gaây phöông haïi ñeán
caùc hoaït ñoäng kinh teá khaùc cuûa ñòa phöông thì coù nghóa laø ñaõ
vöôït qua khaû naêng taûi.
Ba giaù trò treân ñöôïc ñaûm baûo trong khuoân khoå thì moät
khu du lòch seõ trôû thaønh khu DLST vaø ngöôïc laïi moät khu
DLST thì bao giôø caùc yeáu toá treân cuõng phaûi naèm trong giôùi
haïn cuûa noù. Trong quy hoaïch DLST luoân luoân phaûi ñaûm baûo
ba yeáu toá naøy.
9.4 CAÙC BÖÔÙC CÔ BAÛN CUÛA QUY HOAÏCH VAØ THIEÁT KEÁ
DLST
Quy hoaïch phaùt trieån DLST phaûi ñöôïc tieán haønh trong
khuoân khoå quy hoaïch quaûn lí toång theå cuûa khu vöïc thöôøng laø
moät laøng queâ ñaëc bieät coù heä sinh thaùi ñaëc tröng hay moät khu
BTTN, moät VQG.
Quy hoaïch vaø thieát keá DLST bao goàm caùc böôùc chuû yeáu
sau:
Böôùc 1: Thu thaäp vaø phaân tích thoâng tin
Ñeå chuaån bò cho coâng taùc quy hoaïch vaø thieát keá DLST
thu ñöôïc hieäu quaû cao, caùc thoâng tin caàn thu thaäp laø thoâng tin
veà taøi nguyeân DLST nhö taøi nguyeân veà ÑDSH, caùc giaù trò vaên
hoaù baûn ñòa, caùc di tích lòch söû vaên hoaù ñöôïc xeáp haïng, caùc
saûn phaåm coù tính ñaëc tröng… Thoâng tin veà khaùch du lòch,
thoâng tin veà caùc ñieàu kieän coù lieân quan ñeán phaùt trieån du lòch
nhö haï taàng cô sôû, kinh teá – xaõ hoäi… Caùc döõ lieäu sau ñaây caàn
ñöôïc thu thaäp:
189
Du lòch sinh thaùi
• Caùc loaïi, nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân cuûa khu vöïc,
ñaëc bieät laø caùc giaù trò ÑDSH, loaøi ñaëc höõu… Taát caû nhöõng giaù
trò ñaëc tröng cuûa heä sinh thaùi khieán noù ñöôïc ñaàu tö xaây döïng
thaønh khu DLST, caùc thoâng tin quan troïng bao goàm loaøi naøo
laø ñaëc höõu cuûa vuøng, soá löôïng vaø tình traïng hieän taïi cuõng nhö
phaân khu chuùng thöôøng taäp trung nhieàu nhaát.
• Thoâng tin veà caùc ñieåm/khu du lòch laân caän, lieät keâ caùc
ñieåm vaø soá löôïng khaùch/naêm.
• Caùc thoâng tin veà tình traïng cô sôû haï taàng, dòch vuï cuûa
khu vöïc.
• Soá lieäu veà löôïng, loaïi khaùch, thò tröôøng, löùa tuoåi khaùch
vaø caùc loaïi phöông tieän khaùch söû duïng ñeå ñeán tham quan.
• Caùc loaïi hình hoaït ñoäng du lòch vaø caùc saûn phaåm du
lòch chính (tham quan, thaéng caûnh, nghieân cöùu, caém traïi,
picnic, theå thao, caâu caù…)
• Thôøi gian taäp trung cao ñieåm hoaït ñoäng DLST
• Thôøi gian löu truù trung bình cuûa khaùch
• Möùc ñoä thoaû maõn cuûa khaùch ñoái vôùi caùc saûn phaåm
DLST vaø caùc ñeà xuaát thay ñoåi.
Böôùc 2: Xaùc ñònh phaïm vi khoâng gian laõnh thoå
Döïa treân nhöõng thoâng tin thu ñöôïc töø böôùc moät, xaùc
ñònh phaïm vi khoâng gian laõnh thoå coù theå tieán haønh quy
hoaïch, thieát keá phaùt trieån DLST treân ñòa baøn ñoù. Quy hoaïch
phaùt trieån DLST caàn chæ roõ giôùi haïn veà khoâng gian ñöôïc tieán
haønh caùc hoaït ñoäng DLST vôùi möùc ñoä khaùc nhau vaø phöông
aùn thöïc hieän cuï theå.
190
 Du lòch sinh thaùi
Vieäc xaùc ñònh söùc chöùa cuûa khoâng gian du lòch seõ laø caên
cöù ñeå khoáng cheá löôïng khaùch ñeán khu vöïc, vì vaäy, ñaây cuõng laø
yeáu toá caàn xaùc ñònh, trong ñoù coù tính ñeán möùc ñoä nguyeân veïn
veà taøi nguyeân, moâi tröôøng vaø khaû naêng phuïc hoài chuùng döôùi
taùc ñoäng cuûa hoaït ñoäng du lòch. Beân caïnh ñoù vieäc xaùc ñònh
caùc phaân vuøng trong khu DLST cuõng khoâng keùm phaàn quan
troïng, caàn phaûi veõ phaùc thaûo caùc phaân vuøng baèng caùch ñaùnh
daáu moác chính thöùc. Ñaây laø böôùc quan troïng giuùp cho vieäc
ñònh höôùng toå chöùc DLST, ñöa khaùch ñeán ñieåm naøo tröôùc vaø
thôøi gian cho moãi ñieåm laø bao laâu, nhöng caàn phaûi löu yù boá
trí ñieåm tham quan sao cho khoâng xuaát hieän caûm giaùc nhaøm
chaùn trong loøng du khaùch.
Trong böôùc moät caàn ñaùnh giaù cuï theå ñaëc ñieåm cuûa taøi
nguyeân DLST ñeå laøm caên cöù laäp ra caùc khu vôùi chöùc naêng
khaùc nhau veà hoaït ñoäng du lòch trong khoâng gian ñöôïc xaùc
ñònh. Ngoaøi ra, ñeå ñaûm baûo an toaøn cho khu vöïc phaùt trieån
DLST cuõng nhö ñeå hoaït ñoäng DLST phaùt trieån coù hieäu quaû
caàn phaûi chuù yù ñeán vieäc thieát keá caùc cô sôû löu truù cho phuø
hôïp vôùi khaùch DLST ñeán töø caùc neàn vaên hoaù khaùc nhau.
Trong phaïm vi khu chöùc naêng löu truù, coù theå thieát keá caùc loaïi
nhaø nghæ vaø khaùch saïn phuïc vuï cho caùc loaïi khaùch DLST coù
sôû thích khaùc nhau.
Böôùc 3: Xaùc ñònh caùc maâu thuaãn
Döïa treân danh muïc caùc nguoàn taøi nguyeân vaø caùc döõ lieäu
thu thaäp ñöôïc, phaûi xaùc ñònh caùc maâu thuaãn seõ naûy sinh khi
söû duïng taøi nguyeân vaø tìm ra caùc phöông aùn giaûi quyeát caùc
maâu thuaãn, thöôøng laø maâu thuaãn veà khai thaùc nguoàn taøi
191
Du lòch sinh thaùi
nguyeân voán ñaõ ñöôïc söû duïng trong cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân
ñòa phöông cho phaùt trieån DLST.
Ñaây laø böôùc quan troïng ñaàu tieân, laøm caên cöù cho caùc
böôùc trieån khai ñaàu tö xaây döïng vaø khai thaùc kinh doanh tieáp
theo. Vì vaäy, caàn ñöa ra moät cô cheá dung hoaø trong söû duïng
nguoàn taøi nguyeân vaø phaùt trieån DLST cho phuø hôïp vôùi cuoäc
soáng vaø vaên hoaù ñòa phöông.
Moät ví duï ñieån hình veà maâu thuaãn trong khai thaùc taøi
nguyeân laø vieäc ñaùnh baét caù trong khu du lòch ven bieån vaø haûi
ñaûo. Ñaùnh baét caù laø phöông thöùc sinh soáng chuû yeáu cuûa ngöôøi
daân vuøng bieån töø nhieàu ñôøi nay. Vôùi möùc cung – caàu töông ñoái
oån ñònh. Caàu gia taêng hoaït ñoäng seõ laøm cho vieäc ñaùnh baét caù
truyeàn thoáng vöôït khoûi möùc caân baèng vôùi nguoàn caù cuûa ngö
tröôøng ñòa phöông. Ñieàu naøy nhanh choùng daãn ñeán hieän
töôïng ñaùnh baét caù quaù möùc, taêng giaù vaø laøm giaûm löôïng caù
cung caáp cho cuoäc soáng cuûa coäng ñoàng ñòa phöông. Vì theá moät
phaàn cuûa quy hoaïch phaùt trieån DLST laø phaûi ñeà xuaát quaûn lí
ngö tröôøng vaø ñaùnh baét caù, thoâng qua vieäc xaùc ñònh löôïng caù
coù theå ñaùnh baét, nhu caàu thò tröôøng, caùc giaûi phaùp baûo veä ngö
tröôøng truyeàn thoáng, phaùt trieån ngö tröôøng môùi, caám ñaùnh
baét caù ôû moät soá khu vöïc ñaëc bieät (ví duï, caùc khu vöïc san hoâ
phaùt trieån laø nôi coù nhieàu loaøi caù ñeå du khaùch tham quan
baèng thuyeàn ñaùy kính hoaëc baèng caùc thieát bò laën), xaây döïng
tieâu chuaån veà kích thöôùc maét löôùi ñaùnh baét caù vaø baét buoäc
phaûi thöïc hieän ñeå baûo veä caùc loaïi caù nhoû.
Vieäc xaùc ñònh maâu thuaãn naøy coù taàm quan troïng trong
coâng taùc quy hoaïch vaø thieát keá DLST, giuùp caùc nhaø quy hoaïch
hieåu roõ, xaùc ñònh ñöôïc nguyeân nhaân gaây ra maâu thuaãn, töø ñoù
192
 Du lòch sinh thaùi
coù keá hoaïch quy hoaïch hôïp lí vieäc söû duïng vaø khai thaùc taøi
nguyeân cho phaùt trieån DLST maø khoâng laøm aûnh höôûng ñeán
nguoàn taøi nguyeân ñòa phöông.
Böôùc 4: Laäp keá hoaïch phaùt trieån DLST
Ñaây laø coâng vieäc ñoøi hoûi söï phoái hôïp giöõa caùc ngaønh
chöùc naêng vôùi chính quyeàn ñòa phöông, ban quaûn lí khu DLST
vaø caùc toå chöùc, caù nhaân coù lieân quan nhaèm traùnh nhöõng maâu
thuaãn veà söû duïng laõnh thoå giöõa hoaït ñoäng du lòch vaø hoaït
ñoäng phaùt trieån kinh teá khaùc. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy caàn phaûi
gaén quy hoaïch phaùt trieån DLST vôùi quy hoaïch toång theå phaùt
trieån laõnh thoå. Trong ñoù, vieäc quy hoaïch phaùt trieån DLST
phaûi döïa treân cô sôû quy hoaïch söû duïng ñaát cuûa caû vuøng. Khi
ñöa ra keá hoaïch khai thaùc, söû duïng ñaát cho phaùt trieån du lòch
phaûi xem xeùt trong moái quan heä ñeán lôïi ích kinh teá chung cuûa
vuøng, vaø taát nhieân lôïi ích kinh teá naøy phaûi ñöôïc caân nhaéc
neáu hoaït ñoäng phaùt trieån DLST coù theå daãn ñeán nhöõng taùc
ñoäng tieâu cöïc ñeán caûnh quan, moâi tröôøng cuûa vuøng.
Tuyø vaøo ñieàu kieän cuûa khu du lòch maø coù theå quy hoaïch
vaø thieát keá ñeå xaây döïng moät tuyeán hoaëc moät cuïm du lòch,
thuaän tieän cho du khaùch coù theå tham quan taát caû caùc ñieåm
keát hôïp vôùi nghæ ngôi hôïp lyù.
Ban quaûn lí khu DLST caàn phoái hôïp cuøng caùc cô quan
chính phuû vaø chính quyeàn ñòa phöông ñeå xaây döïng quy hoaïch
chi tieát phaùt trieån DLST ñoái vôùi caùc phaân khu chöùc naêng
khaùc nhau trong toång theå quy hoaïch chung veà phaùt trieån
DLST cuûa khu vöïc naøy.
193
Du lòch sinh thaùi
Ñeå coù caên cöù cho coâng taùc quaûn lí quy hoaïch, cuõng nhö
ñöa ra caùc moâ hình kieán truùc, kieåm soaùt vaø xöû lí chaát thaûi
caàn xaây döïng nhöõng tieâu chuaån cho vieäc phaùt trieån caùc khu
du lòch chöùc naêng trong vuøng.
Böôùc 5: Ñeà xuaát caùc höôùng daãn trong quaù trình xaây
döïng quy hoaïch vaø thieát keá DLST
Trong quaù trình xaây döïng khu DLST caàn nghieân cöùu
vieäc söû duïng caùc vaät lieäu vaø ñöa ra caùc phöông phaùp xaây
döïng, nhaèm haïn cheá toái ña taùc ñoäng cuûa caùc hoaït ñoäng xaây
döïng phaùt trieån du lòch sinh thaùi tôùi taøi nguyeân vaø moâi
tröôøng, bôûi neáu nhu caàu veà nguyeân lieäu xaây döïng ñeå ñaùp öùng
quy moâ phaùt trieån DLST ñaõ ñöôïc xaùc ñònh trong quy hoaïch
vöôït quaù khaû naêng cung caáp coù theå seõ daãn ñeán vieäc khai thaùc
khoâng hôïp lí caùc nguoàn taøi nguyeân khaùc cuûa ñòa phöông.
Maët khaùc, trong hoaït ñoäng du lòch noùi chung cuõng nhö
DLST noùi rieâng khoù traùnh khoûi tình traïng oâ nhieãm. Vì vaäy,
caàn phaûi coù döï ñoaùn veà khaû naêng oâ nhieãm. Vôùi caùc nguoàn gaây
oâ nhieãm khaùc nhau, caàn coù nhöõng quy ñònh rieâng nhaèm haïn
cheá taùc ñoäng cuûa chuùng. Trong quy hoaïch phaùt trieån DLST
caàn phaûi chuù troïng ñeán moät soá yeáu toá sau:
- Veà nöôùc caáp: do nhu caàu söû duïng nöôùc sinh hoaït cuûa
khaùch du lòch raát lôùn thaäm chí coù theå cao hôn daân ñòa
phöông. Beân caïnh ño,ù coù nhöõng khu DLST nguoàn nöôùc caáp
coøn phuï thuoäc vaøo muøa möa cuõng nhö muøa du lòch, vì vaäy
phaûi boá trí hôïp lí heä thoáng cung caáp nöôùc moät caùch phuø hôïp
vaø hieäu quaû nhaát, traùnh ñeå xaûy ra tình traïng laõng phí nöôùc
vaø söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc oâ nhieãm. Trong quy hoaïch vaø thieát
194
 Du lòch sinh thaùi
keá DLST caàn chuù yù phaân phoái hôïp lí nguoàn nöôùc caáp ñeán caùc
phaân khu khaùc nhau vôùi nhöõng chöùc naêng khaùc nhau trong
khu DLST.
- Veà nöôùc thaûi: Caàn phaûi ñaàu tö xaây döïng heä thoáng thu
gom vaø xöû lí nöôùc thaûi beân caïnh heä thoáng caùc nhaø veä sinh
ñöôïc boá trí hôïp lyù, thuaän tieän cho khaùch.
- Veà raùc thaûi: Caàn phaûi ñöa ra nhöõng quy ñònh phuø hôïp
ñoái vôùi vieäc loaïi boû raùc thaûi (coù theå boá trí nhöõng choã ngoài
nghæ thuaän tieän treân ñöôøng keøm theo thuøng ñöïng raùc) cuõng
nhö nhöõng bieän phaùp xöû phaït cho du khaùch trong vieäc loaïi boû
raùc thaûi khoâng ñuùng nôi quy ñònh trong thôøi gian löu truù ôû
khu du lòch (chi phí thu gom, xöû lyù…). Ñoàng thôøi, caàn phaûi coù
nhöõng phöông phaùp thu gom vaø xöû lí raùc thaûi ôû nhöõng nôi
quy ñònh theo quy hoaïch baèng nhöõng phöông phaùp thích hôïp.
- Veà khoâng khí: Quy hoaïch vaø thieát keá moät khu DLST
caàn chuù troïng ñeán ñöôøng giao thoâng, traùnh söï xaû thaûi cuûa khí
xaû töø ñoäng cô xe maùy, phöông tieän chôû khaùch ôû nhöõng khu
thieân nhieân moâi tröôøng trong laønh.
- Veà hoaù chaát: Hoaù chaát ñöôïc söû duïng trong vieäc duy trì
vaø phaùt trieån caùc heä sinh thaùi phuïc vuï cho phaùt trieån DLST
nhö hoaù chaát ñeå chaêm boùn saân goft, tröø coân truøng gaây haïi…
phaûi laø nhöõng hoaù chaát töï phaân huyû, coù khaû naêng thu gom,
xöû lí khoâng laøm aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng trong khu phaùt
trieån DLST.
- Veà tieáng oàn: Caùc khu DLST thöôøng laø nhöõng nôi yeân
tónh, coù phong caûnh ñeïp. Vì vaäy, ñeå traùnh nhöõng taùc ñoäng
khoâng mong muoán cuûa tieáng oàn ñeán du khaùch cuõng nhö moâi
195
Du lòch sinh thaùi
tröôøng trong khu DLST caàn coù nhöõng nguyeân taéc trong quy
hoaïch ñeå ñaûm baûo caùc ñieåm taäp trung phöông tieän vaän
chuyeån khaùc nhö saân bay, baõi oâ toâ,… ñöôïc kieåm soaùt vaø naèm ôû
khoaûng caùch hôïp lí ñoái vôùi khu DLST.
- Veà naêng löôïng: Ñeå traùnh söï laõng phí naêng löôïng, khi
quy hoaïch caàn xaây döïng lôïi duïng öu theá cuûa caûnh quan vaø khí
haäu töï nhieân coù theå taïo löu thoâng khoâng khí töï nhieân, tranh
thuû ñieàu kieän söû duïng naêng löôïng maët trôøi hoaëc cuûa gioù (neáu
coù theå), ñoàng thôøi khi thieát keá caùc hotel, nhaø nghæ,… caàn coù heä
thoáng töï ngaét ñieän khi du khaùch ra khoûi phoøng.
Böôùc 6: Tieán haønh thöïc hieän quy hoaïch vaø thieát keá DLST
Ñaây laø coâng vieäc caàn ñöôïc cuï theå hoaù baèng nhöõng keá
hoaïch cuï theå cho moãi giai ñoaïn, moãi vaán ñeà chính. Ñoøi hoûi
ban quaûn lí khu BTTN hoaëc VQG phaûi xaây döïng nhöõng quy
ñònh vaø keá hoaïch ñieàu haønh cuï theå. Moät soá ñieåm caàn löu yù
khi tieán haønh quy hoaïch vaø thieát keá moät khu DLST:
o Trong quy hoaïch maët baèng: caàn giöõ laïi caùc caây quan
troïng, haïn cheá söï bieán ñoåi caûnh quan töï nhieân. Heä thoáng
ñöôøng moøn caàn phoûng theo hoaëc toân troïng loái ñi laïi, thoùi
quen cuûa ñoäng vaät hoang daïi vaø caàn phaûi thöa, trong ñoù coù
kieåm soaùt xoùi moøn.
o Veà xaây döïng caùc coâng trình kieán truùc: Söû duïng toái ña
caùc kyõ thuaät xaây döïng cuûa ñòa phöông, vaät lieäu ñòa phöông,
hình daùng kieán truùc – vaên hoaù ñòa phöông, xaây döïng coâng
trình phaûi döïa theo tieâu chuaån moâi tröôøng ñòa phöông daøi
haïn. Neân söû duïng caùc kieán truùc ñôn giaûn, kích thöôùc nhoû vaø
196
 Du lòch sinh thaùi
neáu söû duïng vaät lieäu xaây döïng ñòa phöông caàn tính toaùn taùc
ñoäng moâi tröôøng.
9.5 CAÙC NGUYEÂN TAÉC CUÛA QUY HOAÏCH VAØ THIEÁT KEÁ
DLST
Laø moät loaïi hình du lòch laáy caùc heä sinh thaùi ñaëc thuø
laøm ñoái töôïng ñeå phuïc vuï cho du khaùch yeâu thieân nhieân,
thöôûng ngoaïn caûnh quan hay nghieân cöùu veà caùc heä sinh thaùi;
noù cuõng laø hình thöùc keát hôïp chaët cheõ, haøi hoøa giöõa phaùt
trieån kinh teá du lòch vôùi baûo veä moâi tröôøng taøi nguyeân thieân
nhieân vaø phaùt trieån beàn vöõng, DLST thöôøng laáy caùc khu
BTTN, röøng phoøng hoä moâi tröôøng laøm ñòa ñieåm ñeå phaùt trieån
du lòch. Vì vaäy, DLST phaûi coù traùch nhieäm vôùi caùc khu baûo
toàn, nôi coù nhöõng sinh vaät quyù hieám vaø ñoàng thôøi phaûi caûi
thieän phuùc lôïi cho nhaân daân ñòa phöông. DLST cuõng taïo ñieàu
kieän ñeå thoûa maõn cho söï khao khaùt vaø hoøa nhaäp vaøo thieân
nhieân, trôû veà vôùi coäi nguoàn, khai thaùc caùc lôïi theá du lòch, toân
taïo caùc giaù trò taøi nguyeân sinh vaät, caûnh quan, ñoàng thôøi
ngaên ngöøa caùc taùc ñoäng tieâu cöïc leân heä sinh thaùi moâi tröôøng,
naâng cao tính thaåm myõ, sinh thaùi cho caùc khu BTTN.
Vì vaäy, khi quy hoaïch hay thieát keá khu DLST hay muoán
phaùt trieån DLST caàn phaûi naém vöõng boán nguyeân taéc sau:
Nguyeân taéc thöù nhaát, yeáu toá sinh thaùi moâi tröôøng
ñaëc thuø: khu DLST phaûi thaät söï ñaïi dieän cho moät loaïi hình
sinh thaùi nhaát ñònh, coù ñuû söùc haáp daãn khaùch DLST. Ví duï:
röøng ngaäp maën Caàn Giôø laø ñieån hình cho khu röøng ngaäp maën
thöù sinh ven bieån phía Nam cuûa Vieät Nam. Maët khaùc, caùc
nhaø quy hoaïch cuõng caàn xem xeùt khaû naêng töï laøm saïch (self-
197
Du lòch sinh thaùi
purification) cuûa heä sinh thaùi ôû ñoù nhö theá naøo? Khaû naêng
gaùnh chòu taûi löôïng oâ nhieãm laø bao nhieâu? Trong thôøi gian laø
bao laâu? Moät soá thaønh phaàn chuû yeáu cuûa moâi tröôøng coù theå
chòu söùc eùp cuûa du khaùch ñeán ñaâu? Ví duï ôû ñaûo khæ Caàn Giôø,
khæ, traên, caù saáu… ôû ñoù coù theå chòu ñöôïc bao nhieâu du khaùch
vöøa ñeán xem, vöøa choïc phaù. Giôùi haïn chòu ñöïng cuûa caây röøng,
nöôùc, ñaát khi soá löôïng du khaùch gia taêng seõ gaây oâ nhieãm, hö
haïi ñeán ñaâu cuõng caàn ñöôïc tính toaùn kyõ löôõng trong nghieân
cöùu quy hoaïch DLST. Khi khu baûo toàn phaûi “coõng” leân löng
noù moät nhieäm vuï nöõa laø phuïc vuï cho du lòch thì coù nghóa laø
phaûi gia taêng heä thoáng giao thoâng, nhaø nghæ, nhaø aên, nhaø veä
sinh, khu vui chôi, khu nghæ ngôi… Vaäy thì caàn phaûi ñaùnh giaù
taùc ñoäng leân heä sinh thaùi moâi tröôøng moät caùch nghieâm tuùc,
chöù nhaát thieát khoâng theå qua loa nhö caùc loaïi hình du lòch
khaùc. Moät ví duï nöõa laø: ôû röøng ngaäp maën Caàn Giôø coù neân laøm
theâm ñöôøng boä nöõa hay khoâng? Vì chuùng ta bieát, ñoái vôùi caùc
khu baûo toàn theâm moät quaõng ñöôøng ñi laø ruùt ngaén 5 laàn
quaõng ñöôøng sinh toàn cuûa noù. Maët khaùc, heä sinh thaùi röøng
ngaäp maën coù tính chaát ñaëc thuø laø raát nhaïy caûm vôùi moãi moät
söï thay ñoåi nhoû cuûa moâi tröôøng beân ngoaøi taùc ñoäng vaøo. Ví
duï: noù coù yeâu caàu nghieâm ngaët veà cheá ñoä trieàu ra vaøo trao ñoåi
nöôùc thöôøng xuyeân ñeå cung caáp cho nhu caàu trao ñoåi khí, ñoä
maën khoâng cao quaù 300/00 nhöng khoâng thaáp quaù 100/00. Vì
vaäy, khi leân lieáp troàng caây, laøm nhaø, laøm ñöôøng… caàn phaûi
heát söùc löu yù, neáu khoâng thì caây röøng seõ giaûm söùc soáng, thaäm
chí seõ cheát. Caây cheát thì maát nguoàn cung caáp thöùc aên cho
thöïc vaät phuø du, khieán noù cuõng cheát theo vaø roài khieán ñoäng
vaät phuø du vaø sau ñoù laø toâm caù cuõng cheát theo. Heä sinh thaùi
röøng ngaäp maën luùc aáy seõ bò tieâu huûy hoaøn toaøn. Neáu nhö ôû
198
 Du lòch sinh thaùi
caùc khu du lòch khaùc thì vieäc laøm ñöôøng, leân lieáp, ñaép ñaäp
khoâng maáy phaûi caân nhaéc, thì ôû ñaây ñieàu ñoù laø böùc baùch
nhaát. Bôûi vì, ñaây laø vuøng ñaát pheøn tieàm taøng (khoâng ñoäc),
neáu ñaøo xôùi loä ra khoâng khí lôùp ñaát sinh pheøn (pyrite) thì noù
seõ bò oxy hoùa, cho ra pheøn hoaït tính, raát ñoäc cho sinh thaùi
moâi tröôøng vaø con ngöôøi. Quaûn trò hay höôùng daãn DLST nhaát
laø sinh thaùi röøng ngaäp maën ñoøi hoûi phaûi naém thaät chaéc veà
chuyeân moân “Sinh thaùi hoïc phuïc vuï du lòch” (goïi taét laø “Sinh
thaùi du lòch”). Caàn naém vöõng veà töøng “thaønh phaàn moâi
tröôøng” vaø “moâi tröôøng thaønh phaàn” nöôùc lôï – ñaát buøn maën
treân neàn pheøn tieàm taøng – caây non cuûa hoäi ñoaøn röøng ngaäp
maën ôû ñaây lieân quan heát söùc chaët cheõ vôùi nhau. Cuõng laø röøng
ngaäp maën nhöng röøng ngaäp maën ôû Caàn Giôø khaùc haún vôùi
röøng ngaäp maën ôû Caø Mau, Baïc Lieâu, caøng khaùc xa vôùi röøng
ngaäp maën ôû Quaûng Ninh, Haûi Phoøng. Cuõng caàn xaùc ñònh
nhöõng noäi dung ñaïi dieän nhaát cho röøng ngaäp maën Caàn Giôø
nhö “daây chuyeàn thöïc phaåm”, “doøng naêng löôïng”, “dieãn theá
sinh thaùi” ra sao? hieän traïng ñang ôû giai ñoaïn naøo?, “caân
baèng sinh thaùi” ñaõ oån ñònh chöa?... ñeå töø ñoù môùi coù nhöõng
bieän phaùp quaûn trò thích hôïp.
Nguyeân taéc thöù hai, yeáu toá thaåm myõ sinh thaùi: Nhöõng
caâu hoûi veà thaåm myõ trong DLST caàn phaûi ñöôïc neâu ra vaø giaûi
quyeát troïn veïn tröôùc khi quy hoaïch vaø trieån khai haønh ñoäng.
Ví nhö, laøm ñöôøng gheùp baèng thaân caây chaø laø treân caùc caây
ngaäp maën laø neân, nhöng caáu truùc nhö theá naøo ñeå vöøa baûo
ñaûm myõ quan vöøa khoâng ñeå khaùch phaù caây, choïc thuù vaø xaû
raùc (lon ñoà hoäp, bao nilong…) ngoãn ngang treân caû caùnh röøng.
Caàn coù döï tính vaø khoáng cheá löôïng raùc höõu cô ngoaïi lai do du
199
Du lòch sinh thaùi
khaùch vaø ngöôøi phuïc vuï thaûi ra. Bôûi vì ôû moâi tröôøng nöôùc
maën, taøn tích höõu cô röøng ngaäp maën raát deã bò phaân huyû ñeå
ñöa chuùng vaøo chuoãi thöùc aên trong heä sinh thaùi. Nhöng
nhöõng daïng höõu cô laï khaùc, khoâng coù heä vi sinh vaät thích
hôïp, seõ caàn thôøi gian khaù daøi môùi phaân huyû hoaøn toaøn neân
deã gaây neân muøi hoâi vaø nhaát laø laøm maát veõ myõ quan cho heä
sinh thaùi.
Ví duï coù moät döï aùn laøm hoà tröõ nöôùc ngoït cho khu daân cö
vaø phuïc vuï cho caùc hoaït ñoäng du lòch. Ñoù laø moät yù töôûng raát
hay, vöøa mang tính thaåm myõ sinh thaùi: taïo moät caûnh quan
sinh thaùi ñoäc ñaùo, vöøa mang tính kinh teá xaõ hoäi: cung caáp
nöôùc ngoït sinh hoaït cho vuøng thieáu nöôùc ngoït traàm troïng
naøy. Tuy nhieân, caàn caân nhaéc kyõ hôn veà caùi ñöôïc vaø caùi maát
(lôïi ích vaø chi phí). Ta bieát raèng, caây röøng ngaäp maën chæ
thích nghi trong ñieàu kieän ngaäp maën vaø thôøi gian ngaäp theo
cheá ñoä thuûy trieàu. Neáu thay ñoåi cheá ñoä ngaäp khoâ xen keõ cuûa
noù baèng caùch chæ ngaäp nöôùc ngoït döôùi 10% laâu daøi, ngay caû
khi khoâng cho ngaäp maø chæ giöõ nöôùc ngoït trong ñoaïn soâng
raïch thì moät dieän tích roäng lôùn trong phaïm vi aûnh höôûng cuûa
hoà nöôùc ngoït, caây coái seõ sinh tröôûng keùm, caûnh quan seõ xô
xaùc, naèm ngoaøi söï mong ñôïi cuûa chuùng ta.
Maët khaùc, cuõng neân phaân loaïi du khaùch: nghieân cöùu,
thöôûng ngoaïn hay vui chôi, thaäm chí keå caû xaùc ñònh löôïng
khaùch toái ña cho moãi laàn tham quan ñeå khoâng gaây xaùo troän
myõ quan sinh thaùi, soá ngöôøi quaù ñoâng seõ laøm giaûm söï höùng
thuù nghieân cöùu, thöôûng thöùc, tónh mòch hôi thôû, tính thieân
nhieân, lôøi taâm tình cuûa nuùi röøng, nhaát laø röøng ngaäp maën voán
raát maãn caûm vaø deã bò toån thöông.
200